Η απεικόνιση της Ανάστασης στην ανατολική και δυτική τεχνοτροπία

Κυριακουλόπουλος Ευάγγελος

Πρωτάτο, Πανσέληνος,13ος αι. Μετέωρα, Θεοφάνης ο Κρης, 1527

Η εικόνα της Ανάστασης στην Ορθόδοξη Εκκλησία έχει δύο τύπους: Ο ένας είναι η

κάθοδος του Χριστού στον Άδη, ο δεύτερος εικονογραφικός τύπος είναι εκείνος που

εικονίζει άλλοτε τον Πέτρο και τον Ιωάννη στο κενό Μνημείο και άλλοτε τον άγγελο

που «επί τον λίθο καθήμενος» εμφανίστηκε στις Μυροφόρες.

Αργότερα η εικόνα της Ανάστασης του τύπου αυτού πλουτίστηκε με τις σκηνές της

εμφάνισης του Χριστού στη Μαρία Μαγδαληνή (το «Μη μου άπτου») και στις δύο

Μαρίες (το «Χαίρε των Μυροφόρων»).

Μη μου άπτου, Θεοφάνης Κρης, 16ος αι. Χαίρε Μυροφόρων, Θεοφάνης, 16ος αι.

Ο Λεωνίδας Ουσπένσκι γράφει σχετικά: «Οι δύο αυτές συνθέσεις χρησιμοποιούνται

στην Ορθόδοξη Εκκλησία ως εικόνες της Ανάστασης. Στην παραδοσιακή ορθόδοξη

αγιογραφία η πραγματική στιγμή της Ανάστασης του Χριστού ουδέποτε

απεικονίστηκε. Τόσο τα Ευαγγέλια, όσο και η Παράδοση της Εκκλησίας, σιγούν για

τη στιγμή αυτή και δεν περιγράφουν πως ο Χριστός αναστήθηκε, πράγμα που δεν

κάνουν για την Έγερση του Λαζάρου. Η σιγή αυτή εκφράζει καθαρά τη διαφορά που

υπάρχει μεταξύ των δύο γεγονότων. Η Έγερση του Λαζάρου ήταν ένα θαύμα, το

οποίο μπορούσαν όλοι να κατανοήσουν, ενώ η Ανάσταση του Χριστού ήταν

απρόσιτη σε οποιαδήποτε αντίληψη… Ο ανεξιχνίαστος χαρακτήρας του γεγονότος

αυτού για τον ανθρώπινο νου και συνεπώς το αδύνατο της απεικόνισής του είναι ο

λόγος που απουσιάζουν εικόνες αυτής ταύτης της Ανάστασης.

Γι΄ αυτὸ στην Ορθόδοξη εικονογραφία υπάρχουν δύο εικόνες, που αντιστοιχούν στη

σημασία του γεγονότος αυτού και που συμπληρώνουν η μία την άλλη. Η μία είναι

συμβολική παράσταση. Απεικονίζει τη στιγμή που προηγήθηκε της θεόσωμης

Ανάστασης του Χριστού – την Κάθοδο στον Άδη, η άλλη τη στιγμή που ακολούθησε

την Ανάσταση του Σώματος του Χριστού, την ιστορική επίσκεψη των Μυροφόρων

στον Τάφο του Χριστού». Τα παραπάνω συμφωνούν και με τα αναστάσιμα τροπάρια

της Εκκλησίας , που υπογραμμίζουν το ανεξιχνίαστο μυστήριο της Ανάστασης και το

παραλληλίζουν με τη Γέννηση του Κυρίου από την Παρθένο και την εμφάνισή του

στους μαθητές μετά την Ανάσταση: «Προήλθες εκ του μνήματος, καθώς ετέχθης εκ

της Θεοτόκου» και «Ώσπερ εξήλθες εσφραγισμένου του τάφου, ούτως εισήλθες και

των θυρών κεκλεισμένων προς τους μαθητάς σου».

Πιέρρο Φρανσκέσκα, 1450 Εκτός από τους παραπάνω

δύο τύπους της Ανάστασης, συναντάμε στους ναούς κι

άλλο τύπο: αυτόν που δείχνει το Χριστό γυμνό, μ ἕνα

μανδύα ριγμένο, πάνω του να βγαίνει από τον Τάφο

κρατώντας κόκκινη σημαία. Η εικόνα αυτή έχει δυτική

προέλευση και επικράτησε στην Ανατολή, όταν η

ορθόδοξη αγιογραφία αποκόπηκε από τις ρίζες της, τη

βυζαντινή παράδοση, λόγω της επικράτησης της

Αναγεννησιακής ζωγραφικής. Υποστηρίζεται πως «η μεγάλη προτίμηση για την

δυτικότροπη απόδοση της Ανάστασης οφείλεται, μεταξύ των άλλων, και στην

επίδραση των προσκυνητών των Αγίων Τόπων, γιατί πάνω από την είσοδο του

Παναγίου Τάφου βρίσκεται παρόμοια (δυτικότροπη) εικόνα της Αναστάσεως η οποία

έγινε υπόδειγμα για πολλούς ζωγράφους.

Όμως :

«Η εις Άδου Κάθοδος, γιατί είναι η γνήσια εικών της Αναστάσεως, ην παρέδωσαν

ημίν οι παλαιοί αγιογράφοι, σύμφωνος με την υμνωδίαν της Εκκλησίας μας.

Εκφράζει δε δια της ζωγραφικής όσα ιερά και συμβολικά νοήματα εκφράζει ιδία το

πασίγνωστον και υπό πάντων ψαλλόμενον, από παίδων έως γερόντων, τροπάριον,

«Χριστός ανέστη εκ νεκρών, θανάτω θάνατον πατήσας και τοις εν τοις μνήμασι ζωήν

χαρισάμενος» (Φ. Κόντογλου).

Ερμηνεία της Ανάστασης

Η εις Άδη Κάθοδος

Μονή Χώρας, Κων/λη,14ος αι.

Η ιδέα για τη σύνθεση αυτής της παράστασης προέρχεται από το χωρίο Αʹ Πέτρου

3:18-19 «θανατωθεὶς [ο Χριστός] μὲν σαρκὶ ζῳοποιηθεὶς δὲ πνεύματι· ἐν ᾧ καὶ τοῖς ἐν

φυλακῇ πνεύμασιν πορευθεὶς ἐκήρυξεν».

Στο κέντρο της εικόνας σκιρτά ο Χριστός - κεραυνός, λάμποντας από το άκτιστο

φως, Κύριος της Ζωής, γεμάτος με δυναμισμό του Αγίου Πνεύματος και

ακτινοβολώντας θείες ενέργειες.

Το πρόσωπό Του εξουσιάζει και κυριαρχεί βασιλικά ως ελευθερωτής στον Άδη. Η

δύναμη της χειρονομίας του, που κυριεύει τους ουρανούς και διέρχεται τους αιθέρες

ενισχύεται από το ιμάτιό του που κυματίζει. Περιστοιχίζεται από μια φωτεινή δόξα

που αποτελείται από ουράνιες σφαίρες στολισμένες με φωτεινά άστρα και που

διασχίζονται από την ακτινοβολία του. Είναι ντυμένος με φως, χαρακτηριστικό του

δοξασμένου σώματος και σύμβολο της θείας Δόξας, της θεότητάς Του. Γι' αυτό τα

ενδύματά του είναι από μια υπερφυσική λευκότητα και αναφέρονται στα χρώματα

του Θαβώρ (στη Μεταμόρφωση).

Σε άλλες εικόνες, αυτό είναι κίτρινο επίχρυσο και σκεπασμένα με επίβλημα, με

χρυσές ακτίνες. Ο Χριστός είναι με βασιλικά ενδύματα, είναι ο Κύριος, αλλά η μόνη

δύναμή του είναι η σταυρωμένη Αγάπη και η αήττητη δύναμη του Σταυρού. Σε άλλες

εικόνες φέρει στο χέρι του το τρόπαιο της νίκης, το Σταυρό.

Κάτω από τις συντετριμμένες πύλες του Άδη που έσπασε ο Χριστός, απεικονίζεται

στο σκοτάδι του σπηλαίου ένας γέρος αναμαλλιασμένος, ή και γυμνός, δεμένος με

αλυσίδες και έντρομος, είναι ο θάνατος ή ο Σατανάς. Μέσα στο σκοτάδι είναι

πεταμένα και σκορπισμένα τα κλειδιά, οι σύρτες και οι μοχλοί του βασιλείου του

Άδη. (συνέτριψε πύλας χαλκάς και μοχλούς σιδηρούς συνέθλασε - Ψαλμ. 106,16)

Με μια δυνατή κίνηση των χεριών του αρπάζει τον Αδάμ και την Εύα, ως

εκπροσώπους του ανθρωπίνου γένους. Είναι η ανατρεπτική συνάντηση των δύο Αδάμ

που τώρα συμπίπτουν και συνταυτίζονται. Ανέβηκε στο σταυρό για να αναζητήσει

αυτόν που χάθηκε και κατέβηκε στον Άδη λέγοντας: Έλα δική μου εικόνα και

ομοιότης μου. (Ύμνος αγίου Εφραίμ).

Οι ομάδες αριστερά και δεξιά παριστάνουν το δεύτερο σχέδιο, την ανθρωπότητα.

Είναι οι δίκαιοι και οι προφήτες (Άβελ, Ενώχ, Ησαϊας, Ιερεμίας). Αριστερά

βρίσκονται οι βασιλείς Δαβίδ και Σολομών, προηγούνται από τον Πρόδρομο που

εκφράζει τη χειρονομία μάρτυρα και προσδιορίζει το Σωτήρα, είναι πρόδρομος και

στον Άδη. Δεξιά ο Μωυσής φέρει τις πλάκες του νόμου. Όλοι αναγνωρίζουν το

Σωτήρα και κρατώντας το χέρι του Αδάμ ανέβηκε από τον Άδη και όλοι οι άγιοι τον

ακολούθησαν.

Ο Χριστός δεν βγαίνει από τον τάφο, αλλά εκ νεκρών, βγαίνει από τον εξουθενωμένο

Άδη σαν από ένα νυμφικό ανάκτορο.

Το Άγιο Πνεύμα εξαφανίζει τα σκοτάδια του θανάτου, το φόβο της Κρίσεως, το βαθύ

χάσμα του Άδη. Το φως του μετασχηματίζει τη πασχαλινή νύχτα σε Συμπόσιο Χαράς,

γιορτή της Συναντήσεως.

Ίδε ο τόπος (Κενός τάφος) 

Ι. Μονή Διονυσίου, 16ος αι.

Ο «Κενός Τάφος» στηρίζεται πλήρως στη μαρτυρία των ευαγγελίων

«Οὐκ ἔστιν ὧδε, ἀλλ’ ἠγέρθη». Κεντρικό σημείο της παράστασης είναι ο κενός

τάφος και ο άγγελος που μεταφέρει το μήνυμα της εγέρσεως στις μυροφόρες.

Η σκηνή περιγράφεται σε όλα τα ευαγγέλια (Μτθ. 28:1-7, Μρκ. 16:1-7, Λκ. 24:1-8,

Ιω. 20:1-10) με μικρές παραλλαγές. Το κύριο σημείο είναι ότι στο σημείο που είχαν

αποθέσει το σώμα του Κυρίου πλέον υπάρχουν μόνο τα νεκρικά σάβανα. Κάποιος

μεταφέρει αυτό το εντυπωσιακό μήνυμα στους επισκέπτες.

Η Ανάσταση του Χριστού έγινε σε χρόνο που δεν είναι με ακρίβεια προσδιορισμένος,

αλλά πάντως κατά τη διάρκεια της νύχτας, Νωρίς το πρωί της Κυριακής, πλησιάζουν

προς το μνήμα, στο οποίο είχαν αποθέσει το νεκρό σώμα, μία ομάδα από γυναίκες, οι

Μυροφόρες: «Μαρία ἡ Μαγδαληνὴ καὶ ἡ ἄλλη Μαρία» (Μτθ. 28:1), 

«Μαρία ἡ Μαγδαληνὴ καὶ Μαρία ἡ τοῦ Ἰακώβου καὶ Σαλώμη» (Μρκ. 16:1), 

«Μαρία ἡ Μαγδαληνὴ καὶ Ἰωάννα καὶ Μαρία ἡ Ἰακώβου καὶ αἱ λοιπαὶ σὺν αὐταῖς»

(Λκ. 24:10) και «Μαρία ἡ Μαγδαληνὴ» (Ιω. 20:1). Το μόνο πρόσωπο που

παραθέτουν και οι τέσσερεις ευαγγελιστές είναι η αγία Μαρία η Μαγδαληνή.

Μονή Μιλησέβας, Σερβία, 1236. Έτσι, λοιπόν, οι

Μυροφόρες, ανάμεσά τους και η Παναγία, όπως

δέχεται η παράδοση, εικονίζονται στις παραστάσεις της

Ανάστασης κρατώντας, μάλιστα, κάποια σκεύη, στα

οποία εμπεριέχονται τα μύρα με τα οποία θα αλείψουν

το σώμα του Ιησού. Συνήθως, εικονίζονται δύο

μορφές, η Παναγία και η αγία Μαρία η Μαγδαληνή, ως

«εκπρόσωποι» του ομίλου των Μυροφόρων. 

Στα πρόσωπά τους εικονίζεται η έκπληξη για το

παράδοξο θέαμα που αντικρύζουν, ενώ σε κάποιες εικόνες σε αυτά διαγράφεται η

αγωνία του «τίς ἀποκυλίσει ἡμῖν τὸν λίθον ἐκ τῆς θύρας τοῦ μνημείου;» (Μρκ. 16:3).

Σε μια κίνηση έκπληξης φέρνουν τα χέρια προς το πρόσωπο και στέκονται

εκστατικές μπροστά στο θαύμα.

Στον κενό τάφο μπορούμε να δούμε το θέαμα που αντίκρυσαν οι Μυροφόρες:

υπάρχουν μόνο τα σάβανα με τα οποία είχε τυλιχτεί το σώμα και το σουδάριομε το

οποίο είχε καλυφθεί το κεφάλι. Η λεπτομέρεια των οθονίων παρατίθεται από τον

ευαγγ. Λουκά, ο οποίος, μάλιστα, σημειώνει ότι τα είδε ο απ. Πέτρος, καθώς έγειρε

το κεφάλι του για να ελέγξει τον τάφο: «ὁ δὲ Πέτρος ἀναστᾶς ἔδραμεν ἐπὶ τὸ

μνημεῖον καὶ παρακύψας βλέπει τὰ ὀθόνια μόνα» (Λκ. 24:12), ενώ ο ευαγγ. Ιωάννης

μας προσφέρει και τη λεπτομέρεια του σουδαρίου.

Μάλιστα, κάνει δύο αναφορές: (α) «ὁ ἄλλος μαθητὴς [ο Ιωάννης] προέδραμεν τάχιον

τοῦ Πέτρου καὶ ἦλθεν πρῶτος εἰς τὸ μνημεῖον καὶ παρακύψας βλέπει κείμενα τὰ

ὀθόνια, οὐ μέντοι εἰσῆλθεν» (Ιω. 20:4-5) και (β) «ἔρχεται οὖν Σίμων Πέτρος

ἀκολουθῶν αὐτῷ, καὶ εἰσῆλθεν εἰς τὸ μνημεῖον καὶ θεωρεῖ τὰ ὀθόνια κείμενα, καὶ τὸ

σουδάριον, ὃ ἦν ἐπὶ τῆς κεφαλῆς αὐτοῦ, οὐ μετὰ τῶν ὀθονίων κείμενον, ἀλλὰ

ἐντετυλιγμένον εἰς ἕνα τόπον» (Ιω. 20:6-7). Ακολουθώντας την τελευταία αναφορά,

το σουδάριο διακρίνεται στις εικόνες από τα οθόνια και είναι τοποθετημένο

ξεχωριστά.

Δίπλα στον τάφο εικονίζεται, συνήθως ένας, αλλά κάποτε και δύο άγγελοι, οι οποίοι

φορούν λευκές φορεσιές. «Καὶ ἰδοὺ σεισμὸς ἐγένετο μέγας· ἄγγελος γὰρ Κυρίου

καταβὰς ἐξ οὐρανοῦ προσελθὼν ἀπεκύλισε τὸν λίθον ἀπὸ τῆς θύρας καὶ ἐκάθητο

ἐπάνω αὐτοῦ» (Μτθ. 28:2), «καὶ εἰσελθοῦσαι εἰς τὸ

μνημεῖον εἶδον νεανίσκον καθήμενον ἐν τοῖς δεξιοῖς,

περιβεβλημένον στολὴν λευκήν, καὶ ἐξεθαμβήθησαν»

(Μρκ. 16:5), «καὶ ἐγένετο ἐν τῷ διαπορεῖσθαι αὐτὰς

περὶ τούτου καὶ ἰδοὺ ἄνδρες δύο ἐπέστησαν αὐταῖς ἐν

ἐσθήσεσιν ἀστραπτούσαις» (Λκ. 24:4) και «Μαρία δὲ

εἱστήκει πρὸς τῷ μνημείῳ κλαίουσα ἔξω. ὡς οὖν ἔκλαιε,

παρέκυψεν εἰς τὸ μνημεῖον καὶ θεωρεῖ δύο ἀγγέλους ἐν

λευκοῖς καθεζομένους, ἕνα πρὸς τῇ κεφαλῇ καὶ ἕνα

πρὸς τοῖς ποσίν, ὅπου ἔκειτο τὸ σῶμα τοῦ ᾿Ιησοῦ» (Ιω. 20:11-12). 

Ρωσική τεχνοτροπία,16ος αι.

Συνήθως, ως επιγραφή της σύνθεσης αυτής υπάρχουν τα λόγια του αγγέλου, τα οποία

είναι ένα μήνυμα και προς εμάς, πέρα από τις Μυροφόρες. Τα λόγια του αγγέλου,

παρά τις επιμέρους διαφοροποιήσεις, θα μπορούσαν να συνοψιστούν στο «οὐκ ἔστιν

ὧδε· ἠγέρθη γὰρ» (Μτθ. 28:6, Μρκ. 16:6 και Λκ. 24:6). Ένα σημείο που η εικόνα της Ανάστασης διαφέρει, ελαφρώς, από τη μαρτυρία των ευαγγελίων είναι η παρουσία δίπλα στον κενό τάφο, σε λίγες περιπτώσεις, των στρατιωτών, οι οποίοι κοιμούνται. Καμία σχετική αναφορά δεν υπάρχει στα ευαγγέλια.

Ι. Μονή Διονυσίου, Άγ. Όρος, 16ος αι.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η εικόνα του 16ου αι. από την Ιερά Μονή Διονυσίου στο Άγιον Όρος. Σε αυτή συνδυάζονται και οι δύο ορθόδοξες απεικονίσεις ενωμένες σε μία παράσταση, στην οποία κυριαρχεί η «εις Άδου κάθοδος», ενώ σε μία ζώνη στο κάτω

τμήμα της εικόνας παρουσιάζονται όλα τα στοιχεία της εικόνας του κενού τάφου.

Ο Χριστός την ώρα που εξέρχεται από τον τάφο.

Μία σύνθεση δυτικής προέλευσης στην οποία εικονίζεται ο Χριστός κατά τη στιγμή

της εγέρσεως, συνήθως κρατώντας ένα σημαιάκι («μπαϊράκι» το αποκαλεί ο Φώτης

Κόντογλου), ενώ γύρω υπάρχουν οι έκπληκτοι ή κοιμώμενοι στρατιώτες. Ο τύπος

αυτός φαίνεται να εμφανίζεται στη μεσαιωνική δύση (ίσως από τον 11ο αι.) και

γίνεται περισσότερο γνωστός κατά τον 14ο αι. από τον Τζιόττο (Giotto di Bontone,

1266-1337). Μεγάλη άνθιση γνωρίσει και στην ανατολή κατά τον 16ο-18ο αι. με

μεγάλη ποικιλία παραλλαγών, στην Κρήτη και στα Επτάνησα, ίσως λόγῳ της κυριαρχίας των Ενετών σε αυτά.

Τζιόττο, 14ος αι. Επί της ουσίας,

πρέπει να παρατηρήσουμε ότι η

δυτικού τύπου εικόνα

προσπαθεί να εικονίσει τη

στιγμή της Αναστάσεως και τον

τρόπο που το σώμα του Κυρίου

εξέρχεται του μνήματος, τα

οποία δεν είδε κανείς, ενώ στην

«Εις Άδου Κάθοδον» με

αφορμή τη βιβλική αναφορά

(Αʹ Πέτρου 3:18-19), παρουσιάζεται το σώμα του Κυρίου, αλλά όχι για να

απεικονίσει τη στιγμή, μα για να προβάλει το αποτέλεσμα του γεγονότος. Το

αποτέλεσμα δεν είναι άλλο από τη σωτηρία του Αδάμ.

Με απλά λόγια η δυτική σύνθεση, με το Χριστό να εξέρχεται από τον τάφο,

προσπαθεί να ανασυνθέσει ρεαλιστικά τη σκηνή. Αντιθέτως, η «Εις Άδου Κάθοδος»

προσπαθεί να μας δείξει τα αποτελέσματα της

Αναστάσεως στη ζωή μας.

Αγ. Τριάδα, Καυσοκαλύβια Συνοψίζοντας: Η δυτική

απεικόνιση περιγράφει μία φανταστικά ρεαλιστική

σκηνή, την οποία αποφεύγουν να θίξουν ακόμη και οι

βιβλικές αναφορές. Οι δύο ορθόδοξες απεικονίσεις τονίζουν τα ευεργετικά

αποτελέσματα της Αναστάσεως στον άνθρωπο και προσπαθούν να τα προβάλουν με

έναν απλό, κατανοητό, συμβολικό, αλλά και βαθύτατα θεολογικό τρόπο. Επίσης η

μία έχει βιβλική αφετηρία και η άλλη ταυτίζεται πλήρως με την ευαγγελική μαρτυρία.

Συνεπώς, αν θέλουμε να αποφύγουμε την παγίδα της εκλογίκευσης της σκηνής και

της προσθήκης φανταστικών στοιχείων σε αυτή καλό θα ήταν να προχωρούμε στη

διάκριση ανάμεσα στους δύο διαφορετικούς τύπους αναπαραστάσεως της

Αναστάσεως του Κυρίου.