VETERINARSKI GLASNIK · Forensic Analysis of Bone in Regio Antebrachii of Deer (Capreolus...

VETERINARSKI GLASNIK

VOL. 66

BROJ 3 - 4

STRANA 161 - 342

Beograd 2012.

3-4

V E T E R I N A R S K I G L A S N I K

nau~ni ~asopis

scientific journal

Veterinarski glasnik je ~asopis Fakulteta veterinarske medicine Univerziteta u BeogaduVeterinarski glasnik is published by Faculty of Veterinary Medicine University of Belgrade

VET. GLASNIK Vol. 66 Br. 3-4 Str. 161 - 342 Beograd, 2012.

IZDAVA^:FAKULTET VETERINARSKE MEDICINE UNIVERZITETA U BEOGRADUFACULTY OF VETERINARY MEDICINE UNIVERSITY OF BELGRADEFAKULÃTET VETERINARNOY MEDICINÀ UNIVERSITETA V BELGRADE

SUIZDAVA^: Veterinarska komora Srbije

COPUBLISHER: Veterinary Chamber of Serbia

GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK – EDITOR IN CHIEF: Vitomir ]upi}

URE\IVA^KI ODBOR – EDITORIAL BOARD: Vojin Iveti}, Milovan Jovi~in,Vera Kati}, Sanja Kova~evi}-Aleksi}, Zoran Kuli{i}, Zoran Ra{i}, Horea[amanc, Vesna Matekalo-Sverak, Jadranka Tijani}, Dragi{a Trailovi}

ME\UNARODNI URE\IVA^KI ODBOR – INTERNATIONAL EDITORIALBOARD: Arturo Anadon ([panija), Horia Cernescu (Rumunija), Toni Dovenski(Makedonija), Petar D`aja (Hrvatska), Marijan Kosec (Slovenija), Mehmed Mu-minovi} (Bosna i Hercegovina), Dimitrios Raptopoulus (Gr~ka), Peter [otony(Ma|arska), Carlo Valente (Italija)

TEHNI^KI UREDNIK – TECHNICAL EDITOR: Sandra Dilki}

LEKTORI – LECTORS:Sanja Vrani}, za srpski jezik / for Serbian languageDanijela Gledi}, za engleski jezik / for English languageBo{ko Bo{kovi}, za ruski jezik / for Rusian language

GODI[NJE SE OBJAVLJUJE 6 BROJEVA ^ASOPISA

Godi{nja pretplata: za pravna lica 6 000 dinaraza individualne pretplatnike 2 000 dinaraza inostranstvo 200 USD(The annual subscription outside Serbia is 200 US $)

@iro ra~un broj: 205-2982-66

U finansiranju ~asopisa u~estvuje:Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije

Publication of this journal is financially supported by:Ministry of Education and Science, Republic of Serbia

[tampa – Printers: SZR „Simi} Zuhra”, Beograd, Vitanova~ka 15

Adresa ~asopisa:Veterinarska komora Srbije – Veterinarski glasnik, 11000 Beograd,Bulevar oslobo|enja 18, tel/faks 011/2684-597, 2687-475,e-mail: vetksªeunet.rs; www.vetks.org.rs

ISSN 0350-2457UDK 619 (05)

V E T E R I N A R S K I G L A S N I KÂSOPIS FAKULTETA VETERINARSKE MEDICINE UNIVERZITETA U BEOGRADU

VET. GLASNIK Vol. 66 Br. 3 - 4 str. 161 - 342 Beograd, 2012.

SADR@AJ – CONTENTS – SODER@ANIE

ORIGINALNI RADOVI – ORIGINAL PAPERS – ORIGINALÃNÀE RABOTÀ

! Suvajdì} Ljiljana, A{anin Jelena, Lako Bjanka, Potkonjak A., Saka~ V., âbarkapa Ivana,Stojakovi} Nata{a: Isolation of Arcanobacterium Haemolyticum from Calves withPneumonia and Proposal of a Diagnostic ProtocolIzolacija Arcanobacterium haemolyticum iz plu}a teladi sa pneumonijom i prepo-ruka dijagnosti~kog protokolaIzolÔciÔ Arcanobacterium haemolyticum iz lëgkih telÔt s pnevmoneniey i re-komendaciÓ diagnosti~eskogo protokola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

! Petrovi} Jelena, Pu{i} I., Api} Jelena, Milanov Dubravka, Grgi} @., \or|evi} Vesna,Matekalo-Sverak Vesna: Silvati~na trihineloza – uloga divljih ìvotinja u ciklusu{irenja trihineloze u SrbijiSylvatic Trichinosis – Role of Wild Animals in Cycle of Spread of Trichinosis In SerbiaSilvati~nìy trihinellëz - rolÝ dikih ìvotnì v cikle ras{ireniÔ trihi-nellëza v Serbii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

! Jezdimirovi} Milanka, Aleksi} Nevenka, Trailovi} S., Ivanovi} S., Jezdimirovi} N.: Ispiti-vanje podno{ljivosti produène peroralne primene eugenola kod pacovaThe Assessment of Tolerability of Prolonged Oral Eugenol Administration in RatsIspìtanie snosnosti prodolìtelnogo peroralÝnogo primeneniÔ Ìugenola ukrìs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

! A{anin Jelena, Aksentijevi} Ksenija, @uti} M., Kati} Vera, Krnjai} D., Mili} N., A{anin Ruìca,Mi{i} D.: Ispitivanje osetljivosti Staphylococcus vrsta na neke antibakterijske lekoveprimenom disk difuzione i mikrodilucione metode u bujonuInvestigation of Susceptibility of Staphylococcus Species to Some AntibacterialDrugs by Disk Diffusion and Broth MicrodilutionIspìtanie ~uvstvitelÝnosti Staphylococcus vidov na nekotorìe antibakte-rialÝnìe lekarstva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

!Spalevi} Ljiljana, Iveti} V., Jaki} Dimi} Dobrila, Masli} Striàk Danka, Potkonjak A., Pavlovi}N.: Uloga Harderove `lezde u imunom odgovoru pili}a sa maternalnim imunitetomna vakcinu protiv virusnog infektivnog bronhitisaRole of Harderian Gland in Immune Response of Chickens with Maternal Immunityto Vaccine Against Infectious Bronchitis VirusRolÝ èlezì Hardera v immunnom otvete ciplÔt s materinskim immunitetomna vakcinu protiv virusnogo infekcionnogo bhronhita . . . . . . . . . . . . . . . . 211

! Jankovi} Ljiljana, Radenkovi}-Damnjanovi} Brana, Karabasil N., Mirilovi} M., Mari} S.: Ispi-tivanje uticaja postupaka dezinfekcije na higijenu u zanatskoj klaniciInvestigations of Influence of Disinfection Procedures on Hygiene in Private Slaugh-terhouseSylvatic Trichinosis – Role of Wild Animals in Cycle of Spread of Trichinosis In SerbiaIspìtanie vliÔniÔ postupkov dezinfekcii na gigienu v remeslennoy skoto-boyne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219

! Karabasil N., Dimitrijevi} Mirjana, Pavli}evi} Nata{a, Teodorovi} V., Lon~ina Jasna, Ne-deljkovi} Trailovi} Jelena, Balti} M. @.: Nalaz salmonela na povr{inama u sto~nomdepou i boksu za omamljivanje svinjaSalmonella in Pig Lairage and in Stunning BoxRezulÝtatì salÝmonell na poverhnostÔh v skotovod~eskom depo i bokse dlÔprimanivaniÔ sviney . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

! Jankovi} Vesna, Petrovi} Ljiljana, Veskovi} Slavica, Karan Dragica, Radi~evi} Tanja,Jankovi} S., Stefanovi} S.: Ispitivanje prisustva rezidua veterinarskih lekova i kon-taminenata okoline tokom proizvodnog ciklusa petrova~ke kobasice, kao deo oba-veznih parametara bezbednosti hraneInvestigations of Residue of Veterinary Medicines and Environmental ContaminantsDuring Production Cycle of Petrovska Klobasa as Part of Compulsory Parameters forFood SafetyIspìtanie prisutsviÔ ostatkov veterinarnìh lekarstv i kontaminentov ok-restnosti v te~enie proizvodstvennogo cikla petrova~koy kolbasì kak~astÝ obÔzatelÝnìh parametrov bezopasnosti piçi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243

PREGLEDNI RADOVI – REVIEW PAPERS – OBZORNÀE RABOTÀ

! Antonijevi} Biljana, Milovanovi} Vesna, ]ur~i} Marijana, Jankovi} S, Ja}evi} Vesna,Vu~ini} Slavica: Mehanizmi toksi~nog dejstva i interakcije polihlorovanih bifenila ipolibromovanih difenil etaraToxicity Mechanisms and Interactions of Polychlorinated Biphenyls and Polybromi-nated DiphenylethersMehanizmì toksi~eskogo deystvi i interakcii polihlorovannìh bivenilovi polibromovannìh difenil Ìfirov . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259

! Stevanovi} Jelka, Borozan Sun~ica, Bo`i} Tatjana, Jovi} S., \eki} Tatjana, Dimitrijevi} B.:Oksidativni stresOxidative StressOksilitelÝnìy stress . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273

! Markovi} Danica, Radovanovi} Anita, Kova~evi}-Filipovi} Milica, Francuski Jelena, To-dorovi} Vera: Histolo{ke karakteristike reakcije mekih tkiva na implantirani bio-kerami~ki materijal i procena biokompatibilnostiHistological Characteristics of Soft Tissue after Implanting Bioceramical Materialsand Estimation of BiocompatibilityGistologi~eskie harakteristiki reakcii mÔgkih tkaney na implantirovan-nìy biokerami~eskiy material i ocenka biosovmestimosti . . . . . . . . . . . . 285

! Ili} Tamara, Savi} Sara, Dimitrijevi} Sanda: Epizootiolo{ko-epidemiolo{ki zna~aj parazit-skih infekcija divljih kanidaEpizootiological-Epidemiological Importance of Parasitic Infections in Wild CanidsÕpizootologi~esko-Ìpidemiologi~eskoe zna~enie parazitarnh infekciydikih sobak . . . . 299

PRIKAZ SLUÂJA – CASE REPORT – POKAZ SLUÂÂ

! [efer D., Petrujki} B., Markovi} Radmila, Grdovi} Svetlana, Radulovi} S., Jovanovi} D.:Hemijski sastav potpunih sme{a za ishranu svinja analiziranih u periodu 2007–2009.godineChemical Composition of Complete Fodder Mixes for Pig Diet During 2007-2009Himi~eskiy sostav polnìh kormovìh smesey dlÔ kormleniÔ sviney, analizi-rovannìh v akkreditovannoy laboratorii kafedrì kormleniÔ i botaniki vperiode 2007-2009 goda . . . .

311

! Blagojevi} M., Aleksi} Jelena: Forenzi~ka analiza kostiju u Regio antebrachii srne (Capreo-lus capreolus) i ovce (Ovis aries) u cilju utvr|ivanja pripadnosti ìvotinjskoj vrstiForensic Analysis of Bone in Regio Antebrachii of Deer (Capreolus Capreolus) andSheep (Ovis Aries) in Order to Determine Origin of Animal SpeciesSudebnìy analiz kostey v Pesio antebrachii sernì (samki) (Capreolus capreo-lus) i ovcì (Ovis aries) s celÝÓ utver`deniÔ prinadle`nosti ìvotnomu vidu. 325

DIPLOMIRANI STUDENTI - DOKTORI VETERINARSKE MEDICINE – GRADUATE STUDENTS- DOCTORS OF VETERINARY MEDICINE - DIPLOMIROVANNÀE STUDENTI - DOK-TORÀ VETERINARNOY MEDICINÀ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333

UPUTSTVO AUTORIMA - NOTES FOR CONTRIBUTORS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339

DOI: 10.2298/VETGL1204165S UDK 591.35:632.2:579.871.1:616.24-002

ISOLATION OF ARCANOBACTERIUM HAEMOLYTICUMFROM CALVES WITH PNEUMONIA AND PROPOSAL OF

A DIAGNOSTIC PROTOCOL*

IZOLACIJA ARCANOBACTERIUM HAEMOLYTICUM IZ PLU]A TELADISA PNEUMONIJOM I PREPORUKA DIJAGNOSTI^KOG PROTOKOLA

Ljiljana Suvajd`i}, Jelena A{anin, Bjanka Lako, A. Potkonjak, V. Saka~,Ivana ^abarkapa, Nata{a Stojakovi}**

The aims of this study are the isolation and identification of possi-ble bacteriological agents in respiratory infections of calves and the op-timization of a diagnostic protocol to identify Arcanobacterium haemo-lyticum. Lesions of lungs from calves with pneumonia were examined.Cultural, morphological and conventional biochemical testing weredone. The investigation was complemented by the double CAMP test.Five strains of Arcanobacterium haemolyticum in pure culture werefound.

The presence of Arcanobacterium haemolyticum in the lungs ofcalves with pneumonia was established and, consequently, more atten-tion should be paid to this species in everyday laboratory work.

The cultural similarity of Arcanobacterium haemolyticum to com-mon bacteria like beta-hemolytic Streptococcus spp. and Arcanobacte-rium pyogenes is probably responsible for rare reports on the isolationof Arcanobacterium haemolyticum in veterinary microbiology. Our re-sults indicate that Arcanobacterium haemolyticum could be or is theetiological agent of pneumonia. Therefore, we suggest the diagnostic

165

ORIGINALNI RAD – ORIGINAL PAPER

* Rad primljen za {tampu 16. 11. 2011. godine** Ljiljana Suvajdzic, MD, MS, PhD, Specialist, Assistant Professor, University of Novi Sad,

Medical Faculty, Department of Pharmacy, Novi Sad, Serbia; Jelena Asanin, MD, ResearchAssosiate, Innovation Center, Faculty of Technology & Metallurgy, University of Belgrade,Serbia; Bjanka Lako, MD, Blood Transfusion Institute of Serbia, Belgrade, Serbia; Aleksan-dar Potkonjak, DVM, MS, PhD, Assistant Professor, University of Novi Sad, Faculty of Agricul-ture, Department of Veterinary Medicine Novi Sad, Serbia; Vladimir Sakac, MD, MS, Special-ist, Teaching Assistant, University of Novi Sad Medical Faculty, Novi Sad, Serbia; Ivana Cab-arkapa, BS - Biologist, Specialist, Research Assistant, Institute of Food Technology, NoviSad, Serbia; Natasa Stojakovic, MD, MS, Specialist, Teaching Assistant, University of BanjaLuka, Medical Faculty, Banja Luka, Bosnia and Herzegovina

protocol available for routine work in most microbiological laborato-ries.

Key words: Arcanobacterium haemolyticum, pneumonia, calves, dou-ble CAMP

In human medicine Arcanobacterium haemolyticum is commonly de-scribed in cases of infective pharyngitis, sometimes with a characteristic scarlati-niform rash (Carlson et al., 1994; Karpathios et al., 1992; Suvajd`i} et al., 2006).Other less commonly reported infections include osteomyelitis, meningitis, brainabscess, cavitary pneumonia, endocarditis and sepsis (Puerto Alonso et al.,2002; Therriault et al., 2008). Bacteremia caused by A. haemolyticum is rare, but afew cases of bacteremia associated with soft-tissue infections in immunocompe-tent patients were reported (Tan et al., 2006).

However, the isolation of A. haemolyticum from animals appears to berare. In animals, A. haemolyticum was isolated from bull’s sperm (Richardson andSmith, 1968), sheep’s lungs (Roberts, 1969) and goat’s brain (Younan and Dre-scher, 1996). A single A. haemolyticum strain was isolated from a periodontal in-fection of a rabbit (Tyrrell et al., 2002). A. haemolyticum was isolated from piglet’slungs (Suvajdzic et al., 2002). Arcanobacterium haemolyticum strains obtainedfrom infections of horses were characterized phenotypically and genotypically(Hassan et al., 2009).

According to the available literature, A. haemolyticum originating fromcalve’s lungs has not been reported yet. Due to our findings, A. haemolyticum mayhave a possible etiological role as a cause of clinically manifest respiratory tract in-fections in calves.

Holstein-Friesian calves with clinically manifest pneumonia wereeuthanized during an outbreak in a herd and their lungs were examined. Affectedcalves were 2-3 months old. Homogenization of parts of the lungs with lesionswas performed in a thioglycolate medium with silver sand (Oxoid) within twohours after sampling. The homogenate was inoculated on: agar with 10% sheepblood, 3 mm thick (SBA), endo agar (EA), nutrient agar (NA) and thioglycolatebroth (TB). On SBA and NA inoculations were performed with and without streaksof Staphylococcus aureus. The streaked plates were incubated at 37 °C in aerobicand microaerophilic conditions and examined after 12, 18, 24, 36 and 48 h. Thefollowing aspects of suspect colonies were assessed: embedding, type of colony,colony characteristic including hemolysis diameter ratio, tinctorial status (Gram,

166

Vet. glasnik 66 (3-4) 165 - 174 (2012) Ljiljana Suvajdzic i sar.: Isolation ofArcanobacterium haemolyticum from calves with pneumonia and proposal of ...

Introduction / Uvod

Material and methods / Materijal i metode rada

Neisser, Ziehl-Nielsen stains). The CAMP test (with Rhodococcus equi andStaphylococcus aureus) was performed on the same agar plate as described byClarridge (Clarridge, 1989). The biochemical activity of the isolates was examinedby conventional biochemical tests and commercial kits (API CORYNE, bioMé-rieux, France). Conventional biochemical tests included: oxidase, catalase, escu-lin, urea, lactose, xylose, maltose and gelatin. Bacitracin tests and growth in thepresence of 0.33% cholic and 12-monoketocholic acid were also performed.

Five strains of A. haemolyticum were isolated from 5 calves sufferingfrom pneumonia. All five isolates formed visible S- form colonies on SBA and NA,but not on EA. Colony growth did not show dependence on staphylococcal orblood growth factors. The isolates grew better under microaerophilic than underaerobic conditions. After 12 hours of cultivation, a zone of complete hemolysis oc-cured without visible colony growth. Hemolysis showed non-distinctive edgesand spread through the agar with a colony growth at the same time. After 24 hoursof cultivation the hemolysis diameter was 2-5 times bigger than the colony diame-ter (Fig. 1), with colony size of 0.2 mm in microaerophilic conditions and 0.1 mm inaerobic conditions (using digital caliper).

The Gram stain from young colonies (before 18 h of cultivation)showed gram-positive, thin, gracile rods which occasionaly developed a brancheffect. After 18 h of cultivation, bacterial cells had a different morphology and werepleomorphic and polychromatic. After 24 h of cultivation rods were Gram-variable,

167


Results / Rezultati

Figure 1. Arcanobacterium haemolyticum. Colonies on 10% sheep blood agar, after 24hours, incubation at 37oC. Note that the hemolysis diameter is 2-5 times bigger thanthe colony diameter /

Slika 1. Arcanobacterium haemolyticum. Izgled kolonija na agaru sa dodatkom 10% ov~ije krvi, nakon inkubacijena 370C tokom 24 sata. Mo`e se videti da je pre~nik zone hemolize oko kolonija 2-5 puta ve}i od pre~nikasamih kolonija

168


Figure 2. Arcanobacterium haemolyticum.Gram-stain smears made from solid me-dia taken by scraping from depth of agar.Note that bacteria are gram-negative andcoccoid in form /

Slika 2. Preparat po Gramu pripremljen od kolonija iz du-bine agara. Mo`e se videti da su bakterije gram –negativne i kokoidne

Figure 3. Arcanobacterium haemolyticum.Gram-stain smears from liquid media.Showing gram-variable, thin, gracile,curved rods with blunted ends /

Slika 3. Arcanobacterium haemolyticum. Preparat poGramu pripremljen iz te~ne kulture pokazuje gram-varijabilne, tanke, gracilne, zakrivljene {tapi}e sata~kasto nagla{enim polovima

Figure 4. Double CAMP test, Legend: 1. Staphylococcus aureus, 2. Rhodococcus equi, 3.Corynebacterium spp. � haemolitic, 4. Streptococcus non A non B group, 5. Arcano-bacterium haemoliticum, 6. Listeria ivanovii CCM 5884, 7. Corynebacterium spp. �hemolitic. Note: Isolate of Arcanobacterium haemolyticum restricted beta hemolysisof Staphylococcus aureus and caused synergistic hemolysis with the factor producedby Rhodococcus equi, presenting an „open umbrella“ pattern /

Slika 4. Dvostruki CAMP test, Legenda: 1. Staphylococcus aureus, 2.Rhodococcus equi, 3. Corynebacterium spp.� hemoliti~ni, 4. Streptococcus non A non B grupa, 5. Arcanobacterium haemoliticum, 6. Listeria ivanoviiCCM 5884, 7. Corynebacterium spp. � hemoliti~ni. Mo`e se videti: Arcanobacterium haemolyticumspre~ava beta hemolizu koju stvara Staphylococcus aureus i dovodi do sinergisti~ke hemolize sa faktoromkoji lu~i Rhodococcus equi, formiraju}i sliku otvorenog ki{obrana

granulated with an impression of the existance of metachromatic granules and adomination of coccoid forms. No presence of metachromatic granules was de-tected by Neisser staining. Smears made from bacteria taken by scraping fromthe depth of the agar showed gram-negative coccoid cells (Fig. 2). Contrary to thesolid media, smears made of bacteria from liquid media showed Gram-variable,thin, gracile, curved rods with blunted ends (Fig. 3).

The isolates restricted beta hemolysis of Staphylococcus aureus andcaused synergistic hemolysis with the equi factor (phospholipase C) produced byRhodococcus equi, presenting an „open umbrella“ pattern. The presence of thehot-cold effect was not observed around colonies, but it was well observed in syn-ergistic hemolysis in the double CAMP test (Fig. 4).

Table 1. Biochemical characteristics of isolates determined using commercial kit(API CORYNE, bioMérieux, Marcy-l'Etoile, France) /

Tabela 1. Biohemijske karakteristike izolata odre|ene upotrebom komercijalnog kita (API CORYNE, bioM rieux,Marcy-l'Etoile, France)

Biochemical Reaction /Biohemijska reakcija

Results of investigated strains /Rezultati ispitivanja sojeva

bioMérieuxidentification table% positive strains /identifikaciona tabela% pozitivnih sojeva

NITrate reduction all 5 strains positive 4

PyraZinamidase all 5 strains positive 98

Pyrrolidonyl Arylamidase all 5 strains positive 70

Alkaline Phosphatase all 5 strains positive 85

Beta GlucURonidase all 5 strains negative 36

Beta Galactosidase all 5 strains positive 89

Alpha GLUcosidase all 5 strains positive 92

N-Acetyl-_ Glucosaminidase all 5 strains positive 89

ESCulin (_-glucosidase) all 5 strains negative 0

UREase all 5 strains negative 0

GELatin (hydrolysis) all 5 strains negative 0

Oxidase all 5 strains negative 0

GLUcose all 5 strains positive 100

RIBose all 5 strains positive 91

XYLose all 5 strains negative 0

MANnitol all 5 strains negative 0

MALtose all 5 strains positive 94

LACtose all 5 strains positive 100

Sucrose all 5 strains positive 44

GLYcoGen all 5 strains negative 0

CATalase all 5 strains negative 0

169


All five isolates, investigated by conventional biochemical tests, wereoxidase, catalase, esculin, xylose and urea negative, but lactose and maltosepositive. No isolates liquefied gelatin. All five isolates were resistant to bacitracinand grew in the presence of 0.33% cholic and 12-monoketocholic acid.

The results of identification obtained using the commercial kit (APICORYNE, bioMérieux) are summarized in Table 1. The results were read using thebioMérieux software program. All strains were identified as A. haemolyticum withthe probability rate of 99.9% and T = 0.75. All five isolates had the activity of ni-trate reductase.

The isolates formed visible colonies slightly slower (24-36 h) and theywere smaller (0.1-0.2 mm) than in other investigations. Maclean's discovery of A.haemolyticum was made from throat cultures on human blood agar, on which, at24 h, colonies were 0.75 mm in diameter. After 48 h of incubation, colonies wereabout 1.5 mm in diameter (Maclean et al., 1946). Rabbit and human blood agaryielded the same colonial morphology of A. haemolyticum, but sheep bloodyielded much smaller colonies that became hemolytic after 48 h of incubation(Hermann, 1961). In our opinion these differences were the consequence of pri-moisolation in aerobic and microaerophilic conditions with 3% CO2 on 10% bloodagar in this investigation. All the isolates formed visible colonies faster on SBAthan NA, and in microaerophilic than in aerobic conditions. The effect of the at-mosphere on growth rate and colony size has already been noticed in subculturesgrown under aerobic, anaerobic and microaerophilic conditions (Clarridge, 1989;Cummings et al., 1993). The colonies were embedded, of buttery consistency,easy to emulsify and to pick up (except from the depth of the agar). All the isolatesformed complete hemolysis with non-distinctive edges on SBA. This is in fullagreement with the results of other investigators (Clarridge, 1989; Coman et al.,1996; Cummings et al., 1993). The only difference between our isolates and thosefirst described was that ours did not form a hot-cold hemolysis (Maclean et al.,1946). However, the presence of the hot-cold effect was well observed in synergis-tic hemolysis in the double CAMP test (Fig. 4). All five investigated isolates formedvisible S- form colonies on SBA and NA and, to our knowledge, only two authorsdescribed the R form of this bacterial species (Carlson et al., 1994; Fell et al.,1977).

It is almost impossible to find investigators with different results re-garding tinctorial characteristics of A. haemolyticum. Maclean described pin pointgracile rods up to the 18th hour with a further tendency towards granular formsand ”swelling“, thus visually imitating species of the genus Streptococcus. Graminstability occurred after 24 h, as well (Maclean et al., 1946). The same authorpointed out the tinctorial similarity with Streptococcus spp., A. pyogenes, C. ulcer-ans and C. pseudotuberculosis. They retained the rod form in broth cultures,

170


Discussion / Diskusija

whilst being markedly coccoid if scraped from the depth of an agar plate (Clar-ridge, 1989). All investigators that studied this microorganism, pointed out Graminstability and the impression of the existence of metachromatic granules (elimi-nated by adequate staining) and showed that pleomorphism and polychromasiadisappeared after 24 h. They also warned about possible confusion with bothGram positive and Gram negative gracile rods (Clarridge, 1989), particularly withspecies and genera that are or can be culturally similar: Streptococcus, Listeria, A.pyogenes, E. rhusiopathiae. To our knowledge acid resistant isolates have notbeen described so far.

In our research we found the inhibition of hemolysis of S. aureus withA. haemolyticum (inversa CAMP). This phenomenon is diagnostically significantfor this species (Coman et al., 1996; Lammler and Blobel, 1988). We also foundsynergistic hemolysis with Rhodococcus equi resembling an ”open umbrella“.This corresponded to findings on human isolates and our previous experiencewith animal isolates (Clarridge, 1989; Suvajdzic et al., 2002).

The results obtained by conventional biochemical tests were in agree-ment with literature data. Among the results obtained by a commercial kit and soft-ware program (API CORYNE, bioMérieux, Marcy-l'Etoile, France), the only pa-rameter that differed from the identification table was nitrate reductase activity (ac-cording to the bioMérieux identification table nitrate reduction should have beenpositive in only 4%). Our results about nitrate reductase activity are consistent withthe reports of Collins and Cummins, 1986; and Clarridge, 1989. In the ninth editionof Bergey’s Manual of Determinative Bacteriology it can be found that most strainsreduce nitrates (Holt et al., 1994). Some authors report opposite data regardingnitrate reduction of the species. Maclean’s strains (Maclean et al., 1946) did notreduce nitrates supplemented with 20% serum. Krech and Hollis expected anegative reaction (Krech and Hollis, 1991).

In our opinion, we established the presence of this species in thelungs of calves with pneumonia and its role in the etiology of the disease. We con-sider that in everyday work more attention should be paid to Arcanobacteriumhaemolyticum when issuing findings. Microbiologists in human medicine can mis-sidentify this microorganism as Streptococcus non-A non-B group. When thesamples are of animal origin this species can be confused with Arcanobacteriumpyogenes which is frequent and an expected organism in animal specimens. Inour experience, the double CAMP test, oxidase, catalase, esculin, xylose, urea,lactose, maltose, bacitracin test and gelatin liquefaction are sufficient as a diag-nostic minimum, therefore we suggest this protocol as the diagnostic routine. Therecommended tests are inexpensive and available to every routine laboratory andcompletely corespond to the API CORYNE bioMérieux commercial kit.

171


Zaklju~ak / Conclusion

ACKNOWLEDGEMENTS / NAPOMENA:This work was supported by the Ministry of Education and Science of the Republic of Serbia, ProjectNo 41012. /Ovaj rad je podr`an sredstvima Ministarsva prosvete i nauke Republike Srbije, Projekat Ev. Br. 41012.

1. Carlson P, Lounatmaa K, Kontiainen S. Biotypes of Arcanobacterium haemolyticum. JClin Microbiol 1994; 32: 1654-7.

2. Clarridge JE. The recognition and significance of Arcanobacterium haemolyticum.Clinical Microbiology 1989; Newsletter 11: 41-5.

3. Collins MD, Cummins CS. Genus Arcanobacterium. In: Sneath PHS, Mair NS, SharpeME, Holt J (editors) Bergey's Manual of Systematic Bacteriology, Williams andWilkins, Baltimore 1986; 1288.

4. Coman G, Panzaru C, Dahorea C. The isolation of Arcanobacterium haemolyticum fromthe pharyngeal exudate of children. Bacteriol Virusol Parazitol Epidemiol1996; 41:141-4.

5. Cummings LA, Wu WK, Larson AM, Gavin SE, Fine JS, Coyle MB. Effects of media, at-mosphere, and incubation time on colonial morphology of Arcanobacteriumhaemolyticum. J Clin Microbiol 1993; 31: 3223-6.

6. Fell HW, Nagington J, Naylor GR, Olds RJ. Corynebacterium haemolyticum infections inCambridgeshire. J Hyg (Lond) 1977; 79: 269-74.

7. Hassan AA, Ulbegi-Mohyla H, Kanbar T, Alber J, Lammler C, Abdulmawjood A, ZschockM, Weiss R. Phenotypic and genotypic characterization of Arcanobacteriumhaemolyticum isolates from infections of horses. J Clin Microbiol 2009; 47:124-8.

8. Hermann GJ. The laboratory recognition of Corynebacterium haemolyticum. Am J MedTechnol 1961; 27: 61-6.

9. Holt JG, Krieg NR, Sneath PHA, Williams JT. Bergey's manual of determinative bacteri-ology. Baltimore, Williams and Wilkins 1994.

10. Karpathios T, Drakonaki S, Zervoudaki A, Coupari G, Fretzayas A, Kremastinos J, Tho-maidis T. Arcanobacterium haemolyticum in children with presumed strepto-coccal pharyngotonsillitis or scarlet fever. J Pediatr 1992;121: 735-7.

11. Krech T, Hollis DG. Corynebacterium and related organisms. in: Balows A, Hausler WJ,Herrmann K, Isenberg HD, Shadomy HJ (editors) Manual of clinical microbiol-ogy, Washington, DC: American Society for Microbiology / ASM 1991; 277-86.

12. Lammler C, Blobel H. Comparative studies on Actinomyces pyogenes and Arcanobac-terium haemolyticum. Med Microbiol Immunol 1988; 177: 109-14.

13. Maclean PD, Liebow AA, Rosenberg AA. A hemolytic Corynebacterium resembling Co-rynebacterium ovis and Corynebacterium pyogenes in man. J Infect Dis 1946;79: 69-90.

14. Puerto Alonso JL, Garcia-Martos P, Giron Gonzalez JA. Infections by Arcanobacteriumhaemolyticum: an emerging pathogen. An Med Interna 2002; 19:473-6.

15. Richardson A, Smith PJ Herd fertility and Corynebacterium haemolyticum in bovine se-men. Vet Rec 1968; 83: 156-7.

16. Roberts RJ. Isolation of Corynebacterium haemolyticum from a case of ovine pneumo-nia. Vet Rec 1969; 84: 490.

172


References / Literatura

17. Suvajdì} Lj, A{anin R, Kneèvi} N, Kosar~i} S. Characterization of Arcanobacteriumhaemolyticum isolates originating from pneumonic piglets, the first isolatesfrom piglet lungs in Yugoslavia. Acta Veterinaria 2002; 52: 223-33.

18. Suvajdì} L\, Mr|a EA, Bogavac MA, Dàmbas LD. Urticaria caused by Arcanobacte-rium haemolyticum: Diagnostic and therapeutic failures, Matica Srpska Pro-ceedings for Natural Sciences 2006; 111: 35-43.

19. Tan TY, Ng SY, Thomas H, Chan BK Arcanobacterium haemolyticum bacteraemia andsoft-tissue infections: case report and review of the literature. J Infect 2006; 53:69-74.

20. Therriault BL, Daniels LM, Carter YL, Raasch RH. Severe sepsis caused by Arcanobac-terium haemolyticum: a case report and review of the literature. Ann Pharma-cother 2008; 42:1697-702.

21. Tyrrell KL, Citron DM, Jenkins JR, Goldstein EJ. Periodontal bacteria in rabbit mandibu-lar and maxillary abscesses. J Clin Microbiol 2002 ; 40: 1044-7.

22. Younan M, Drescher B. Zeckenbefall Als ausloeser einer eitrigen meningitis bei einerburenziegen. Tieraertzl Umschau 1996; 51: 356-61.

IZOLACIJA ARCANOBACTERIUM HAEMOLYTICUM IZ PLU]A TELADI SA

PNEUMONIJOM I PREPORUKA DIJAGNOSTI^KOG PROTOKOLA

Ljiljana Suvajdì}, Jelena A{anin, Bjanka Lako, A. Potkonjak, V. Saka~,

Ivana âbarkapa, Nata{a Stojakovi}

Cilj ovog rada bila je izolacija Arcanobacterium haemolyticum kao potencijal-nog uzro~nika respiratorne infekcije teladi sa preporukom dijagnosti~ke procedure prili-kom njegove identifikacije u laboratorijama koje se bave rutinskom dijagnostikom. Bakteri-olo{ki su ispitani izmenjeni delovi plu}a teladi sa znacima pneumonije, zatim su izolatimaispitane kulturelne, morfolo{ke i tinktorijalne osobine. U daljoj dijagnostici su kori{}eniklasi~ni biohemijski testovi i dvostruki CAMP test. Dijagnoza je potvr|ena komercijalnim ki-tovima ApiCoryne (bioMérieux, France), a dobijeni rezultati su o~itavani softverskim pro-gramom istog proizvo|a~a. Kako je Arcanobacterium haemolyticum izolovan u ~istoj kul-turi kod svih `rtvovanih ìvotinja, mi{ljenja smo da je on mogu}i uzro~nik pneumonije teladikoja se razvila tokom ìvota. Tako|e smo mi{ljenja da u rutinskom radu zbog njegove kul-turelne sli~nosti sa ~e{}e prisutnim i zato o~ekivanim bakterijskim rodovima i vrstama, kao{to su Arcanobacterium pyogenes u uzorcima poreklom od ìvotinja i Streptococcus vrstau klini~kim uzorcima poreklom od ljudi, dolazi do propusta i u humanoj i u veterinarskojbakteriolo{koj dijagnostici. Rezultati dobijeni primenom klasi~nih biohemijskih ispitivanjakoja su dopunjena dvostrukim CAMP testom nisu se razlikovali od rezultata dobijenih pri-menom bioMérieux, kitova, koji nisu dostupni ve}ini rutinskih laboratorija, kako zbog cenepotro{nog materijala, tako i zbog zahtevnijeg izvo|enja i o~itavanja rezultata. Pristu-pa~nost i jednostavnost izvo|enja, kao i ta~nost dobijenih rezultata, podràvaju primenje-nu dijagnosti~ku proceduru, kao metodu izbora u dokazivanju ove bakterijske vrste.

Klju~ne re~i: Arcanobacterium haemolyticum, pneumonija, telad, dvostruki CAMP

173


SRPSKI

IZOLÂCIÂ ARCANOBACTERIUM HAEMOLYTICUM IZ LËGKIH TELÂT SPNEVMONENIEY I REKOMENDACIÂ DIAGNOSTIÊSKOGO PROTOKOLA

LilÔna Suvaydì~, Elena A{anin, BÔnka Lako, A. PotkonÔk, V. Saka~,Ivana âbarkapa, Nata{a StoÔkovi~

CelÝ Ìtoy rabotì bìla izolÔciÔ Arcanobacterium haemolyticum kak po-tencialÝnogo vozbuditelÔ respiratornoy infekcii telÔt s rekomenaciey diag-nosti~eskoy procedurì pri ego identifikacii v laboratorniÔh, zanimaemìe ru-tinnoy diagnostikoy. Bakteriologi~eski ispìtanì izemnënnìe ~asti lëgkih te-lÔt s znakami pnevmonii, zatem izolÔtami ispìtannìe diagnostike polÝzovanìklassi~eskie biohimi~eskie testì i dvukratnìy CAMP test. Diagnoz podtver`dënkommer~eskimi kitami ApiCoryne (bioMérieux, France - FranciÔ), a polu~ennìe re-zulÝtatì, ot~itannìe softvernoy programmoy takogo è proizvoditelÔ. Kak Ar-canobacterium haemolyticum izolirovan v ~istoy kulÝture u vseh èrtvovannìhìvotnìh, mì dumem, ~to on vozmo`nìy vozbuditelÝ pnevmonii telÔt, razviv{aÔv te~enie ìzni. Takè mì dumaem, ~to v rutinnoy rabote iz-za ego kulÝturalÝnogoshodstva s ~açe prisutstvuÓçim i potomu oìdanìm bakterialÝnìm rodam ividam, kak Arcanoacterium pyogenes v obraz~ikah proisho`deniem ot ìvotnìh iStreptococcus vidov v klini~eskih obraz~ikah proisho`deniem ot lÓdey, priho-dit do propuska i v gumannoy i v veterinarnoy bakteriologi~eskoy diagnostike.RezulÝtatì, polu~ennìe primeneniem klassi~eskih biohimi~eskih ispìtaniy,dopolnennìe dvoynìm CAMP testom ne razli~alisÝ ot rezulÝtatov,polu~ennìhprimeneniem bioMerieux, kitov, kotorìe ne dostupnìe bolÝ{instvu rutinnìh labo-ratoriy, kak iz-za cenì potreblÔemogo materiala, tak i iz-za bolee trebovatelÝ-nogo ispolneniÔ i ot~itanie rezulÝtatov. DostupnostÝ i neslo`nostÝ ispolneniÔ,slovno i to~nostÝ polu~ennìh rezulÝtatov, podderìvaÓt primenënnuÓ diag-nosti~eskuÓ proceduru, kak metod vìbora v dokazivanii Ìtogo bakteriolÝnogovida.

KlÓ~evìe slova: Arcanobacterium haemolyticum, pnevmoniÔ, telÔta, dvoynoyCAMP test

174


RUSSKIY

DOI: 10.2298/VETGL1204175P UDK 599.731.1:616.995.121

SILVATI^NA TRIHINELOZA – ULOGA DIVLJIH @IVOTINJAU CIKLUSU [IRENJA TRIHINELOZE U SRBIJI*

SYLVATIC TRICHINOSIS – ROLE OF WILD ANIMALS IN CYCLEOF SPREAD OF TRICHINOSIS IN SERBIA

Jelena Petrovi}, I. Pu{i}, Jelena Api}, Dubravka Milanov, @. Grgi},Vesna \or|evi}, Vesna Matekalo-Sverak**

Trihineloza je parazitska zoonoza koju izazivaju larve parazita izroda Trichinella. Srbija spada u zemlje u kojima je T. spiralis poreddoma}ih ìvotinja, prisutna kod sinantropnih i silvati~nih ìvotinja. Uradu su prikazani rezultati ispitivanja ra{irenosti trihineloze kod pojedi-nih vrsta silvati~nih i sinantropnih ìvotinja, sa ciljem utvr|ivanja ulogedivljih ìvotinja u prirodnom ciklusu trihineloze u na{oj zemlju. Ukupnoje ispitano 155 uzoraka divljih svinja, lisica, {akala i pacova. Uzorci suispitani metodom ve{ta~ke digestije uz pomo} magnetne me{aliceprema Commision Regulation (EC) No 2075/2005. Determinacija izo-lovanih mi{i}nih larvi obavljena je metodom lan~ane reakcije poli-meraze (PCR). Ispitivanjima je ustanovljena relativno visoka preva-lenca trihineloze kod lisica (5%) i {akala (8,33%) na teritoriji Vojvodine.Stepen infestacije kod karnivora u Srbiji (10-30 larvi/10g) je mnogo ve}iu odnosu na zemlje u kojim nema trihineloze doma}ih ìvotinja. Preva-lenca trihineloze divljih svinja nije velika, 0,82%, me|utim kod njih jeutvr|en vrlo visok stepen infestacije (1100 larvi/g). Prema na{im rezul-tatima prevalenca trihineloze i stepen infestacije pacova prikupljenihsa farmi na kojim postoji trihineloza svinja je izuzetno veliki, prevalencaje ve}a od 80% sa stepenom infestacije od 900 larvi/g. Izolovanemi{i}ne larve determinisane su kao pripadnici vrste T. spiralis. Na ras-prostranjenost trihinele u velikoj meri uti~u lo{i socioekonomski uslovi,nedovoljna edukacija uzgajiva~a, odsustvo ili slaba veterinarska kon-trola, nepravilno uklanjanje le{eva ìvotinja. Trihineloza doma}ih svinjaje ra{irena u Srbiji i predstavlja zna~ajan rizik za zdravlje ljudi. Prikazani

175


* Rad primljen za {tampu 02. 02. 2012. godine** Dr sc. vet. med. Jelena Petrovi}, nau~ni saradnik, mr sc. vet. med. Ivan Pu{i} istraìva~-sara-

dnik, Jelena Api}, DVM, istraìva~-saradnik, dr sc. vet. med. Dubravka Milanov, nau~ni sa-radnik, dr sc. vet. med. @ivoslav Grgi}, nau~ni saradnik, Nau~ni institut za veterinarstvo "NoviSad", Novi Sad; dr sc. vet. med. Vesna \or|evi}, nau~ni saradnik, dr sc. vet. med. VesnaMatekalo-[verak, nau~ni savetnik, Institut za higijenu i tehnologiju mesa, Beograd

podaci ukazuju na to da je u mere kojima se redukuje trihineloza upopulaciji doma}ih ìvotinja neophodno uklju~iti i one za spre~avanje{irenja trihineloze sa doma}ih svinja na silvati~ne ìvotinje.

Klju~ne re~i: trihinela, silvati~ne i sinantropne ìvotinje

Trihineloza je parazitska zoonoza koju izazivaju larve parazita iz rodaTrichinella. Rodu Trichinella pripada nekoliko vrsta: T. spiralis, T. britovi, T. nativa, T.pseudospiralis, T. papuae, T. nelsoni, T. murrelli (Nagano i sar., 1999; Murell i sar.,2000). T. spiralis se na~e{}e nalazi kod doma}ih i divljih svinja, u odnosu na ostalevrste trihinela najpatogenija je za ~oveka i veoma je rasprostranjena u celomsvetu. T. britovi je prisutna kod divljih ìvotinja, druga je po rasprostranjenosti kodljudi, a zastupljena je u Evropi, Aziji, severnoj i zapadnoj Africi. U Srbiji je prvi putpotvr|ena 2011. godine od strane Cvetkovi} i sar. Prisutna je i kod na{ih suseda, uBugarskoj, Rumuniji, Hrvatskoj, Italiji i Makedoniji (Pozio, 2007; Cvetkovi} i sar.,2011).

U Srbiji se trihineloza endemski javlja u Sremu, dolini Dunava, Drine iKolubare (\or|evi}, 1989; ûperilovi} i sar., 1989). Doma}e svinje su glavni izvortrihineloze za ljude. Oboljenje nastaje nakon konzumiranja nedovoljno termalnoobra|enog mesa u kome se nalaze ìve larve. U periodu od 1995. do 2004. go-dine, prose~na godi{nja prevalenca trinhineloze kod doma}ih svinja u endem-skim regionima iznosila je 0,42%. U istom periodu trihineloza je dijagnostikovanakod 432 obolele osobe (Te{i} i sar., 2011). Srbija spada u zemlje u kojima je T. spi-ralis pored doma}ih ìvotinja, zastupljena i kod sinantropnih i silvati~nih ìvotinja(Pozio, 2007). Sinantropne ìvotinje su divlje ìvotinje koje ìve u blizini ~oveka iimaju koristi od toga. To su pacovi, razne vrste glodara, golubovi, vrapci (Pozio,2007). Istraìvanja trihineloze koja su do sada ra|ena u Srbiji obi~no su za krajnjicilj imala smanjenje rizika od prenosa trihinela na ljude i redukovanje ekonomske{tete, dok je silvati~na trihineloza relativno malo prou~avana.

Zakonom je propisan i pregled mesa divljih svinja i medveda i redovnose obavlja pre svake sezone lova. Me|utim, podaci o ra{irenosti trihineloze kodostalih vrsta divljih ìvotinja vrlo su oskudni (Brglez, 1988). Cilj rada je upozna-vanje sa silvati~nom trihinelozom u Srbiji. U radu su prikazani rezultati ispitivanjara{irenosti trihineloze kod pojedinih vrsta silvati~nih i sinantropnih ìvotinja, sa ci-ljem utvr|ivanja uloge divljih ìvotinja u prirodnom ciklusu trihineloze u na{oj zem-lji.

Materijal za ova ispitivanja sakupljen je u lovi{tima na podru~ju Vojvo-dine u periodu od po~etka oktobra do kraja decembra 2011.god. Ukupno jeizlovljeno 109 divljih svinja, 20 lisica i 12 {akala. Pregledan je uzorak tkiva dija-

176

Vet. glasnik 66 (3-4) 175 - 183 (2012) Jelena Petrovi} i sar.: Silvati~na trihineloza – ulogadivljih ìvotinja u ciklusu {irenja trihineloze u Srbiji

Uvod / Introduction

Materijal i metode rada / Material and methods

fragme svih divljih ìvotinja (ukupno 141 uzorak). U istom periodu prikupljeno je14 pacova na farmi svinja na kojoj je ustanovljena trihineloza i pregledani suuzorci muskulature svakog od njih. Prisustvo larvi Trichinella vrsta u svim uzor-cima ispitano je metodom ve{ta~ke digestije prema Commision Regulation (EC)No 2075/2005. Od slobodnih mi{i}nih larvi trihinela dobijenih iz uzoraka tkiva dvelisice i jednog {akala metodom ve{ta~ke digestije, izolovan je DNK standardnimfenol-hloroform metodom ekstrakcije uz upotrebu proteinaze K (Sambrook i sar.,1989). Determinacija izolovanih mi{i}nih larvi izvr{ena je metodom lan~ane reak-cije polimeraze PCR (Appleyard i sar., 1999). U reakciji su upotrebljena ~etiri setaprajmera koji omogu}avaju diferencijaciju vrste i genotipa unutar genusa Tri-chinella (Zarlenga and Dame, 1992).

Obdukcionim pregledom je ustanovljeno da su sve pregledane lisiceroda crvena lisica (Vulpes vulpes), dok su svi pregledani {akali iz roda zlatni iliobi~ni {akal (Canis aureus). Rezultati izloèni u tabelama 1, 2 i 3 prikazani su poop{tinama, s tim da je Fru{ka gora kao specifi~an habitat divljih ìvotinja prika-zana izdvojeno. Kod tri uzorka je utvr|eno prisustvo Trichinella spp., divlja svinja,{akal i lisica. Mi{i}ne larve izolovane iz muskulature lisica i {akala determinisanesu kao pripadnici vrste T. spiralis.

Tabela 1. Rezultati ispitivanja prisustva trihinela kod uzoraka izlovljene divlja~i sa teritorijeVojvodine – divlje svinje /

Table 1. Results of examinations of the presence of trichinella in samples of captured wild animals fromthe territory of Vojvodine – wild boar

Vrsta divlje ìvotinje /Species of wild animal

Op{tina /Municipality

Broj uzoraka /Number of samples

Pozitivno /Positive

Broj larvi u g /Number of larvae in g

Divlja svinja /Wild boarSus scrofa

Ba~ 11 0 –

B. Palanka 18 1 1100 larvi/larvae /g

Be~ej 9 0 –

Pe}inci 35 0 –

Ruma 13 0 –

[id 1 0 –

Fru{ka gora 22 0 –

Ukupno / Total 7 109 1 –

Ispitivanjem pacova sa farme pozitivne na trihinelozu kod 85,71% uzo-raka je ustanovljen visok stepen zastupljenosti trihinele (tabela 4).

177


Rezultati / Results

Tabela 2. Rezultati ispitivanja prisustva trihinela kod uzoraka izlovljene divlja~i sa teritorijeVojvodine – lisice /

Table 2. Results of examinations of the presence of trichinella in samples of captured wild animals fromthe territory of Vojvodine – foxes




Pozitivno /Positive


Crvena lisica /Red foxVulpes vulpes

Novi Sad 3 0 –

Ba~ 3 0 –

Ba~ka Palanka 6 0 –

Temerin 1 0 –

Ruma 2 1 1 larva/larvae /g

[id 2 0 –

Zrenjanin 1 0 –

Kikinda 2 0 –


Tabela 3. Rezultati ispitivanja prisustva trihinela kod uzoraka izlovljene divlja~i sa teritorijeVojvodine – {akali /

Table 3. Results of examinations of the presence of trichinella in samples of captured wild animals fromthe territory of Vojvodine-jackals




Pozitivno /Positive


Zlatni {akal /Golden jackalCanisa aureus

Ba~ 3 0 –

S. Mitrovica 1 0 –

Pe}inci 3 0 –

Ruma 1 0 –

[id 1 0 –

Fru{ka gora 3 1 3 larve/larvae /g


Tabela 4. Rezultati ispitivanja prisustva trihinela kod uzoraka sinantropnih `ivotinja /Table 4. Results of examinations of the presence of trichinella in samples of synantropic animals

Vrsta sinantropne `ivotinje /Species of synantropic animals



Pozitivno Broj larvi u g /Number of larvae in g

Pacov / RatRattus rattus [id 14 12 900-1400 larve/larvae /g

Ukupno / Total 1 14 12 -

178


U epizootiologiji trihineloze mogu se razmatrati dva osnovna na~inaodràvanja i preno{enja parazita u prirodi. Jedan se odnosi na ciklus kod do-ma}ih ìvotinja, a drugi na silvati~ni ciklus. Otvoreno je pitanje koliko je silvati~niciklus nezavisan od ciklusa kod doma}ih ìvotinja i koliko su divlje ìvotinjezna~ajan izvor trihineloze za doma}e ìvotinje. Naravno, ne moè se umanjiti ni di-rektan uticaj konzumiranja mesa divlja~i na pojavu trihineloze kod ljudi.

Osnovni pokazatelji silvati~nog ciklusa su prevalenca trihineloze kodrazli~itih vrsta divljih ìvotinja, stepen infestacije i vrsta trihinela. U silvati~nom cik-lusu, preno{enje parazita pre svega se odigrava me|u karnivorima (lisice, vukovi,{akali), a u manjoj meri i me|u omnivorima (divlje svinje, medvedi i pacovi). Pri-rodni habitat i njegove karakteristike od odlu~uju}eg su uticaja na vrstu i ciklus Tri-chinella spp. u prirodi. Na teritoriji Srbije, kod divljih ìvotinja su ustanovljene T.spiralis i T. britovi (Cvetkovi} i sar., 2011). Op{te je prihva}eno da je T. spiralis lakoizaziva infestacije kod svinja i ~oveka, dok T. britovi ima manji zna~aj i u pogleduinfestacije za svinje i u pogledu patogenosti za ~oveka (Enemark i sar., 2000). Kli-matske prilike u Srbiji pogoduju opstanku i razvoju T. spiralis dok je prevalnecaove vrste trihinela u hladnim i tropskim krajevima veoma mala. U podru~jima sa vi-sokom prevalencom trihinela kod divljih ìvotinja, u organizmu jedne ìvotinjemogu se na}i dve vrste trihinela. Verovatno je da su takve jedinke tokom ìvotavi{e puta bile infestirane. U [paniji i Finskoj su kod istih jedinki utvr|ene T. spiralis iT. britovi, u Finskoj i [vedskoj T. nativa i T. spiralis, u Estoniji i Poljskoj T. nativa i T.britovi (Murell i sar., 2000).

Glavni rezervoari T. britovi u Srbiji su crvena lisica, {akal, rakun, vuk imedved. Kod divljih svinja daleko se ~e{}e nalazi T. spiralis (Cvetkovi} i sar.,2011). Nezavisno od etiolo{kog agensa i geografskog regiona, glavni rezervoarsilvati~nih trihinela su karnivori koji imaju kanibalisti~ko i strvinarsko pona{anje(Campbell, 1983). Do sada je crvena lisica bila glavni rezervoar silvati~nih trihinelakod nas, me|utim mora se ukazati na sve zna~ajniju ulogu {akala. Prisustvo{akala u Srbiji evidentno je od pre dvadesetak godina. Preko Karpata i slivaDunava {akal je prvo naselio oblasti isto~ne Srbije da bi se zatim pro{iro do Beo-grada i dalje na teritoriju Vojvodine. Danas je populacija {akala veoma brojna, oninaseljavaju razli~ite terene, mogu se na}i na niìm planinama i otvorenim rav-ni~arskim lovi{tima. [akali se obi~no ulove prilikom lova na divlje svinje i drugudivlja~. Pove}anje brojnosti populacije {akala je dovelo do smanjenja brojasrne}e divlja~i i lisica. U na{im ispitivanjima, obdukcionim pregledom je us-tanovljeno da su izlovljene lisice na teritoriji Vojvodine iz roda crvena lisica (Vulpesvulpes), a {akali iz roda zlatni ili obi~ni {akal (Canis aureus).

Prisustvo Trichinella spp. utvr|eno je kod jedne divlje svinje (1100larvi/1 g), jednog {akala (3 larve/g) i jedne lisice (1 larva/1 g). Rezultati ukazuju narelativno visoku ra{irenost Trichinella spp. kod lisica (5%) i {akala (8,33%) na teri-toriji Vojvodine. U zemljama kod kojih je trihineloza doma}ih ìvotinja iskorenjena,

179


Diskusija / Discussion

kao {to je Danska, prevalenca silvati~ne trihineloze je vrlo niska (0,001%) (Ene-mark i sar., 2000). Tako|e, stepen infestacije kod karnivora u Srbiji je mnogo ve}i uodnosu na Dansku (1 larva/10g). Prema na{im ispitivanjima je kod karnivora uSrbiji ustanovljeno prisustvo T. spiralis. Prisustvo ove vrste trihinela kod divljih ì-votinja je striktno vezano za prisustvo trihineloze kod doma}ih ìvotinja. Na ras-prostranjenost T. spiralis direktno uti~e prostorna bliskost habitata u kojim ìvedivlje i doma}e ìvotinje, odnosno T. spiralis se vrlo retko moè na}i kod divljih ìv-otinja koje ìve daleko od naselja i farmi.

Ispitivanjem muskulature pacova prikupljenih tokom mera za suzbi-janje i iskorenjivanje trihineloze sa jedne farme svinja u 85,71% uzoraka us-tanovljeno je prisustvo Trichinella spp. Uloga pacova u epizootiologiji trihinelozeje predmet diskusije u nau~nim krugovima. Dok neki autori smatraju pacove glav-nim rezervoarom trihinela, drugi podràvaju stav da su oni samo slu~ajni do-ma}ini. Trichinella spp. se moè na}i samo kod pacova na farmama na kojima ve}postoji trihineloza svinja ili na smetli{tima gde se odbacuju ostaci trihineloznihsvinja. Nema izve{taja o prisustvu trihinela kod pacova u oblastima u kojim nemasilvati~ne ili trihineloze doma}ih ìvotinja. Danas se smatra da je trihineloza pa-cova glavni marker infestacije kod svinja, a da su glavni rezervoar infekcije za obevrste ìvotinja neadekvatno uklonjeni ostaci trihineloznih svinja (Pozio i Zarlenga,2005). Prema rezultatima na{ih ispitivanja, stepen infestacije pacova prikupljenihsa farmi na kojima postoji trihineloza kod svinja izuzetno je visok (vi{e od 900larvi/g). S obzirom na to da se T. britovi retko moè na}i kod pacova, smatra se daoni nemaju bitnu ulogu u epizootiologiji trihineloze izazvane ovom vrstom, asamim tim i silvati~ne trihineloze (Murell i sar., 2000). Murell i sar. (1987) su doka-zali da lisice, pacovi i druge sinantorpne ìvotinje predstavljaju vezu izme|u sil-vati~ne i trihineloze doma}ih ìvotinja kada je u pitanju T. spiralis.

Trihineloza doma}ih ìvotinja uglavnom je posledica gre{aka u uzgo-ju, odnosno lo{eg menad`menta. Putevi preno{enja Trichinella spp. kod doma}ihsvinja su kanibalizam, ingestija sinantropnih i silvati~nih ìvotinja, kao i fecesasvinja koje su inficirane 1-2 dana ranije. Silvati~ne vrste trihinela se mogu na}i koddoma}ih ìvotinja, ali ovakve infestacije predstavljaju zavr{etak silvati~nog cik-lusa, jer se silvati~ni genotipovi trihinela ne mogu odràvati u ciklusu doma}ih ì-votinja. Me|utim, T. spiralis se moè vratiti preko silvati~nih ìvotinja na doma}e.Ovakve situacije su posledica nepravilnog menad`menta na farmama svinja, pri~emu divlje svinje imaju va`nu ulogu u {irenju infestacije. Prema rezultatima ovogispitivanja, prevalenca trihineloze kod divljih svinja nije velika (0,82%), ali jeutvr|en veoma visok stepen infestacije (1100 larvi/g). Prema Cvetkovi} i sar.(2011), upravo se kod divljih svinja naj~e{}e nalazi T. spiralis, a za nju su visokoprijem~ive i doma}e svinje i ljudi.

Ukoliko je prevalenca silvati~ne trihineloze u odre|enom geograf-skom podru~ju visoka, onda postoji zna~ajan rizik za {irenje infestacije na do-ma}e svinje koje se napasaju u silvati~nim habitatima. Vaàn izvor infestacijedoma}ih svinja predstavlja i hranjenje ostacima divljih ìvotinja. Epizootiolo{ke

180


studije povezuju nalaz T. britovi kod doma}ih svinja sa istim gre{kama u me-nad`mentu (Enemark i sar., 2000). Na {irenje trihineloze u velikoj meri uti~u lo{isocioekonomski uslovi, nedovoljna edukacija uzgajiva~a, odsustvo ili slaba vet-erinarska kontrola, nepravilno uklanjanje le{eva ìvotinja. Trihineloza doma}ihsvinja je ra{irena u Srbiji i predstavlja zna~ajan rizik za zdravlje ljudi (\or|evi} isar., 2003). Prikazani podaci ukazuju na to da je u mere kojima se redukuje trihine-loza u populaciji doma}ih ìvotinja neophodno uklju~iti i mere za spre~avanje{irenja trihineloze sa doma}ih svinja na silvati~ne ìvotinje.

1. Appleyard GD, Zarlenga DS, Pozio E, Gajadher AA. Differention of Trichinella Geno-types by polymerasa Chain Reaction Using Sequence-Specific Primers. JParasitol 1999; 85(3): 556-9.

2. Brglez J. The incidence of trichinellosis in some wild animals in Yugoslavia. In Proceed-ings of the Seventh International Conference of Trichinellosis. Alicante, Spain.2-6.10.1988: 412-5.

3. Cambell WC. Epidemiology I. Modes of transmission. In: Cambeill W.C. Trichinella andTrichinosis. Plenum Press, New York, 1983: 425-44.

4. Commision Regulation (EC) No 2075/2005 laying down specific rules on official con-trols for Trichinella in meat.

5. Cvetkovi} J, Teodorovi} V, Gianluca M, Vasilev D, Vasilev S, ]irovi} D, Sofroni}-Mil-osavljevi} Lj. First report of Thichinella britovi in Serbia. Acta Parasitologica2011; 56(2): 232-5.

6. ûperilovi} K, Lali} R, Ivanosvska D, Sofroni} Lj, \or|evi} M i sar. Epizootiology andprevalence of swine trichinellosis in an endemic locus in Yugoslavia. Acta Vet1989; 39: 235-40.

7. Enemark H, Bjorn H, Henriksen S, Nielsen B. Screening for infection of Trichinella in redfox (Vulpes vulpes) in Denmark. Vet Parasitology 2000; 88(3-4): 229-37.

8. \or|evi} M. Ra{irenost trihineloze svinja u nekim epizootskim podru~jima SR Srbije ipore|enje pouzdanosti nekih direktnih metoda. Doktorska disertacija. Fakul-tet Veterinarske medicine, Univerzitet u Beogradu, Beograd, Srbija, 1989.

9. \or|evi} M, Ba~i} M, Petri~evi} M, ûperilovi} K, Malakauskas A, Kapel C, Murrell K.Social, political and economic factors responsible for the reemergence of tri-chinellosis in Serbia: a case study. J Parasitology 2003; 89: 226-31.

10. Murell K, Stringfellow F, Dame J, Leiby D, Duffy C, Schad G. Trichinella spiralis in an ag-ricultural ecosystem. II Evidence for natural transmission of Trichinella spiralisfrom domestic swine to wildlife. J Parasitology 1987; 73:103-9.

11. Murrell K, Lichtenfels R, Zarelenga D, Pozio E. The systematics of the genus Trichinellawith key to species. Vet Parasitol 2000; 93(3-4): 293-307.

12. Nagano I, Matsuo W, Pozio E, Takahashi Y. Identification of Trichinella genotypes by po-lymerase chain reaction-restriction fragment lenght polymorphism of mito-chondrial cytochrome c oxidase subunit I gene. Int J Parasitol 1999; 29: 1113-20.

13. Pozio E, Zarlenga D. Recent advances on the taxonomy, systematic and epidemiologyof Trichinella. Int J Parasitol 2005; 35(11-12): 1191-204.

181


Literatura / References

14. Pozio E. World distribution of Trichinella spp. infections inanimals and humans. VetParasitol 2007; 149: 3-21.

15. Sambrook I, Fritsch EF, Moniatis T. Molecular Cloning A laboratory manual 2nd. ed.Cold Spring Harbour. New York. Apendix E, 1989, 3p.

16. Te{i} M, Balti} M, Bo`i} D, Stojiljkovi} Lj, Plav{i} B, Tajdi} N, Mirilovi} M, Rajkovi} M. Ef-fects of the application of trichinellosis control program in an endemic area inSerbia. Acta Veterinaria 2011; 61(1): 77-87.

17. Zarlenga DS, Dame JB. The identification and characterisation of a break within thelarge subunit ribosomal RNA of T. spiralis. Comparision of gapsequenceswithin the genus Trichinella and Biochemical parazitology 1992; 51: 281-9.

SYLVATIC TRICHINOSIS – ROLE OF WILD ANIMALS IN CYCLE OF SPREAD

OF TRICHINOSIS IN SERBIA

Jelena Petrovi}, I. Pu{i}, Jelena Api}, Dubravka Milanov, @. Grgi}, Vesna \or|evi},

Vesna Matekalo-[verak

Trichinosis is a parasitic zoonosis that is caused by parasitic larvae of the ge-nus Trichinella. Serbia is among the countries in which T. spiralis is present, in addition todomestic animals, also in synanthropic and sylvatic animals. This paper presents the re-sults of investigations of the spread of trichinosis among certain species of sylvatic and sy-nanthropic animals, with the aim to establish the role of wild animals in the natural cycle oftrichinosis in this country. A total of 155 samples of wild boar, foxes, jackals, and rats wereanalysed. The samples were investigated through the artificial digestion method using amagnetic stirrer in keeping with Commission Regulation (EC) No 2075/2005. The isolatedmuscle larvae were determined using the method of polymerase chain reaction (PCR). Theinvestigations established a relatively high prevalence of trichinosis in foxes (5%) and jack-als (8.33%) in the territory of Vojvodina. The degree of infestation among carnivora in Ser-bia (10-30 larvae/10g) is much higher than in countries where there is no trichinosis amongdomestic animals. The prevalence of trichinosis among wild boar is not high, 0.82%, but avery high degree of infestation was established in these animals (1100 larvae/g). Accordingto our results, the prevalence of trichinosis and the degree of infestation in rats collectedfrom pig farms with established trichinosis is extremely high, the prevalence is higher than80% with a degree of infestation of 900 larvae/g. The isolated muscle larvae were deter-mined as belonging to the species T. spiralis. The spread of trichinosis is affected to a largedegree by poor socioeconomic conditions, inadequate education of breeders, the ab-sence of or unsatisfactory veterinary control, irregular animal carcass removal. Trichinosisof domestic swine is widespread in Serbia and it poses a significant risk to human health.The presented data indicate that it is necessary to include measures for preventing thespread of trichinosis from domestic swine to sylvatic animals among the measures that arebeing implemented to cut down trichinosis among domestic animals.

Key words: trichinella, sylvatic and synanthropic animals

182


ENGLISH

SILVATI^NÀY TRIHINELLËZROLÃ DIKIH @IVOTNÀ V CIKLE RAS[IRENIÂ TRIHINELLËZA V SERBII

Elena Petrovi~, I. Pu{i~, Elena Api~, Dubravka Milanov, @. Grgi~,Vesna Dòrdèvi~, Vesna Matekalo-[verak

Trihinellëz parazitarnìy zoonoz, vìzìvaÓçiy li~inki parazita izroda Trichinella. SerbiÔ otnositsÔ k stranam v kotorìh T. spiralis vozle doma{nihìvotnìh, prisutstvuÓçaÔ u sinantropnìh i silvati~nìh ìvotnìh. V rabote po-kazanì rezulÝtatì ras{irennosti traihinellëza u nekotorìh vidov silvati~nìhi sinantropnìh ìvotnìh, s celÝÓ utver`denÔ roli dikih ìvotnìh v prirodnomcikle trihinellëza v na{ey strane. Sovokupno ispìtano 155 obraz~ikov kaba-nov,lisic, {akalov i krìs. Obraz~iki ispìtanì metodom iskusstvennoy digestiipri pomoçi magnetnoy me{alki soglasno Commision Regulation (EC) NO 2075/2005.DeterminaciÔ izolirovannìh mì{e~nìh li~inok sover{ena metodom cepnoy re-akcii polimerazì (CRP). Sover{ennìmi ispìtaniÔmi ustanovlena relÔtivno vì-sokaÔ prevalentnostÝ trihinellëza u lisic (5%) i {akalov (8,33% na territoriiVoevodinì. StepenÝ invazii u mÔsoÔdnìh v Serbii (10-30 li~inok/10 g) mnogo bo-lee bolÝ{aÔ v otno{enii stran v kotorìh net trihinellëza doma{nih ìvotnìh.PrevalentnostÝ trihinellëza dikih sviney ne bolÝ{aÔ 0,82% me`du tem u nih ut-ver`dena o~enÝ bolÝ{aÔ stepenÝ infestacii (1100 li~inok/g). Soglasno na{imrezulÝtatam prevalentnostÝ trihinellëza i stepenÝ infestacii krìs sobrannìhs ferm na kotorìh suçestvuet trihinellëz sviney isklÓ~itelÝno bolÝ{aÔ, pre-valentnostÝ bólÝ{e 80% s stepenÝÓ infestacii ot 900 li~inok/g. Izolirovannìemì{e~nìe li~inki determinirovanì kak prinadleàçie vidu T. spiralis. Naras{irenie trihinellì v bolÝ{oy mere vliÔÓt plohie socioÌkonomi~eskie uslo-viÔ, nedostato~noe obrazovanie lÓdey, razvodÔçih ìvotnìh, otsutstvie ilislabìy veterinarnìy kontrolÝ, nepravilÝnoe ustranenie trupov ìvotnìh. Tri-hinellëz doma{nih sviney ras{iren v Serbii i predstavlÔet soboy zna~itelÝnìyrisk dlÔ zdorovÝÔ lÓdey. Pokazanì dannìe ukazìvaÓt, ~to v merì, kotorìmi re-duciruetsÔ trihinellëz v populÔcii doma{nih ìvotnìh neobhodimo vklÓ~itÝ imerì dlÔ predupre`deniÔ ras{ireniÔ trihinellëza s doma{nih sviney na sil-vati~nìe ìvotnìe.

KlÓ~evìe slova: trihinella, silvati~nìe i sinantropnìe ìvotnìe

183


RUSSKIY

DOI: 10.2298/VETGL1204185J UDK 547.566.2:599.324.4:615.032

ISPITIVANJE PODNO[LJIVOSTI PRODU@ENE PERORALNEPRIMENE EUGENOLA KOD PACOVA*

THE ASSESSMENT OF TOLERABILITY OF PROLONGED ORALEUGENOL ADMINISTRATION IN RATS

Milanka Jezdimirovi}, Nevenka Aleksi}, S. Trailovi}, S. Ivanovi},N. Jezdimirovi}**

Ispitivana je potencijalna toksi~nost, odnosno op{ta podno{lji-vost eugenola posle dvonedeljne i ~etvoronedeljne kontinuirane p.o.primene. Ogled je izveden na 72 mu`jaka pacova soja vistar. êtirigrupe pacova tretirane su razli~itim dozama eugenola (10 mg/kgtm/dan, 50 mg/kg, 200 mg/kg i 400 mg/kg tm/dan), peta grupa dobijalaje vehikulum (0,5 % metil-celuloza, propilen-glikol i voda), a {esta jebila kontrolna grupa. Odgovaraju}e doze eugenola i vehikuluma apliko-vane su gastri~nom sondom u volumenu od 1 ml/100 g telesne mase.Op{ta podno{ljivost eugenola procenjivana je na osnovu dnevnogunosa vode i hrane, telesne mase, op{teg zdravstvenog stanja, po-na{anja i letaliteta tokom ogleda.

U ispitivanim dozama eugenol primenjivan p.o. tokom dve ili ~etirinedelje ne uti~e zna~ajno na unos hrane, vode i telesnu masu pacova.Doza od 400 mg/kg/dan dovela je do neèljenih reakcija (uznemire-nost i hiperestezija) koje su prvi put zapaène 21. dana i trajale su dokraja ogleda.

Ustanovljena je niska subakutna toksi~nost eugenola posle p.o.primene kod pacova. Doze eugenola od 200 i 400 mg/kg tm/dan imajunizak toksi~ni potencijal i bezbedne su za primenu kod ove vrste ìvoti-nja.

Klju~ne re~i: eugenol, toksi~nost, pacov, unos hrane i vode

185


* Rad primljen za {tampu 07. 10. 2011. godine** Dr sc. med. vet. Milanka Jezdimirovi}, red. profesor, dr sc. med. vet. Nevenka Aleksi}, red.

profesor, dr sc. med. vet. Sa{a Trailovi}, vanr., profesor, mr sc. med. vet. Sa{a Ivanovi}, asis-tent, Fakultet veterinarske medicine, Univerzitet u Beogradu; Nemanja Jezdimirovi}, dipl.vet., Nau~ni institut za veterinarstvo Srbije, Beograd

Savremeni pristup kontroli zdravlja ìvotinja zasnovan je, izme|u osta-log, na ograni~enoj primeni antibakterijskih i antiparazitskih lekova. Osim una-pre|enja dobrobiti ìvotinja, ovim se postiù jo{ dva cilja: dobija se hrana za ljudebez rezidua lekova i smanjuje se kontaminacija ìvotne sredine lekovima i njiho-vim metabolitima koje elimini{u tretirane ìvotinje.

Upotreba ekstrakta biljaka, esencijalnih ulja i bioaktivnih molekulamoè da smanji incidenciju bakterijskih, gljivi~nih, parazitskih i virusnih infekcijakod ìvotinja, ali i da obezbedi ve}e proizvodne rezultate i bolji kvalitet mesa imleka. Veliki broj biljaka i njihovih bioaktivnih jedinjenja moè se koristiti kaozooaditivi jer pove}avaju konzumiranje, svarljivost i konverziju hrane kod ìvotinja.Mnoge vrste biljaka ili njihovih ekstrakata upotrebljenih u ishrani ìvotinja omo-gu}avaju optimalan masnokiselinski sastav animalnih proizvoda, {to je od su{tin-skog zna~aja za unapre|enje zdravlje ljudi (Grdovic i sar., 2010).

Odre|ene za~inske i lekovite biljke, kao {to su cimet, karanfili} isla~ica, imaju sna`nu antibakterijsku aktivnost i efikasnost. Ona je ne{to slabijakod kumina, origana, àlfije, maj~ine du{ice i ruzmarina, a sasvim slaba kod bib-era i |umbira. Ove biljke i njihova eteri~na ulja deluju na brojne vrste mikroorgani-zama, kontaminenata hrane namenjene ljudima i ìvotinjama (Beuchat, 1994;Nakatani, 1994; Smith-Palmer i sar., 1998; Hara-Kudo i sar., 2004; [krinjar i Ne-met, 2009).

Dokazana je antimikrobna aktivnost aktivnih komponenti esencijalnihulja za~inskih i lekovitih biljaka: eugenola iz karanfili}a, timola iz maj~ine du{ice iorigana, karvakrola iz origana, vanilina iz vanile, alicina iz belog luka, cinam-aldehida iz cimeta i alil-izotiocijanata iz senfa (Lopez-Malo i sar., 2006). Do sada suopisana brojna farmakolo{ka dejstva eugenola i srodnih jedinjenja (metil-euge-nol, izo-eugenol). Za veterinarsku praksu zna~aj imaju antibakterijsko (Ratajac,2005; Chaieb i sar., 2007; Seed i Tariq, 2008), antigljivi~no (Chami i sar., 2004,2004a; Choi, 2005) i antiparazitsko (Asha i sar., 2001; Pessoa i sar., 2002; Yang isar., 2003; Kim i sar., 2003; Jezdimirovi} i sar., 2006; Jezdimirovi} i sar., 2010;Aleksi} i sar, 2011) dejstvo.

S obzirom na {iroku mogu}nost primene eugenola u veterinarskojmedicini, kako za prevenciju tako i za le~enje bolesti razli~ite etiologije, ovo ispiti-vanje izvedeno je sa ciljem da se ustanovi njegova subakutna peroralna tok-si~nost, odnosno bezbednost primene kod pacova. Utvr|ivanje doza eugenolakoje prouzrokuju neèljene i toksi~ne efekte omogu}ava sagledavanje toksiko-lo{kog profila ovog zooaditiva i potencijalnog leka.

186

Vet. glasnik 66 (3-4) 185 - 197 (2012) Milanka Jezdimirovi} i sar.: Ispitivanjepodno{ljivosti produène peroralne primene eugenola kod pacova

Uvod / Introduction

Ispitivanje op{te podno{ljivosti, odnosno toksikolo{kog profila euge-nola, izvedeno je na ukupno 72 pacova mu{kog pola soja vister, uzrasta oko dvameseca i prose~ne telesne mase 227,02 ± 26,37 g.

Adaptacija ìvotinja pre po~etka eksperimenta trajala je sedam dana,posle ~ega su metodom slu~ajnog izbora podeljene u {est jednakih grupa. êtirigrupe tretirane su razli~itim dozama eugenola, peta je dobijala vehikulum, a {estanije bila tretirana.

Pacovi su bili sme{teni u kavezima od pleksiglasa (po {est ìvotinja usvakom kavezu), u prostoriji sa prirodnom svetlo{}u, temperaturom 18o-24oC i re-lativnom vla`no{}u vazduha 50-70 %. Hranjeni su peletiranom hranom za pacove(Veterinarski zavod Subotica a.d, Subotica). Hrana i voda bile su im na raspola-ganju bez ograni~enja.

Tokom ogleda sa ìvotinjama je postupano u skladu sa eti~kim prin-cipima Pravilnika o radu sa ìvotinjama na Fakultetu veterinarske medicine Univer-ziteta u Beogradu (2008).

Eugenol je aplikovan u dozama od 10 mg/kg telesne mase (I grupa),50 mg/kg tm (II grupa), 200 mg/kg tm (III grupa) i 400 mg/kg tm (IV grupa),peroralno, svakodnevno, tokom ~etiri nedelje. Etanolni 50 % rastvor eugenola(Essentico, Kula) razblaìvan je metil-celulozom (sa udelom mase od 0,5 %),propilen-glikolom (20 %) i vodom do rastvora koji u volumenu od100 ml sadrì100 mg, 500 mg, 2000 mg i 4000 mg eugenola. Volumen odgovaraju}eg rastvoraeugenola i vehikuluma aplikovani su gastri~nom sondom u koli~ini od 1 ml/100 gtelesne mase pacova.

Kontrolna grupa pacova dobijala je vehikulum, koji se sastoji od metil-celuloze, etanola, propilen-glikola i pre~i{}ene vode, u dozi od 1 ml/100 g telesnemase. Kontrolna grupa pacova nije tretirana niti jednom supstancom.

U cilju provere op{te podno{ljivosti i peroralne subakutne toksi~nostieugenola ispitan je njegov uticaj na:

– dnevni unos vode i hrane,– telesnu masu pacova,– op{te zdravstveno stanje, pona{anje i letalitet pacova.Unos hrane i vode meren je svaki drugi dan, a telesna masa pacova

svaki dan neposredno pre aplikacije eugenola, odnosno vehikuluma.Telesna masa pacova merena je elektronskom vagom VLC B1 (Rad-

wag, Poljska).Rezultati su obra|eni primenom mera varijacije (srednja vrednost,

standardna devijacija, standarna gre{ka aritmeti~ke sredine). Za testiranje sta-tisti~ke zna~ajnosti razlika srednjih vrednosti ispitivanih parametara izme|u grupapacova primenjena je analiza varijanse i Tukey test. Za promenu unosa hrane ivode i telesne mase u funkciji vremena odre|eni su koeficjenti korelacije. Sta-tisti~ka obrada podataka ura|ena je primenom Excell 2007 (MS Office 2007, Mi-crosoft Corporation).

187



Uticaj eugenola na unos hrane kod pacova /

The influence of eugenol on food intake in rats

Prose~an unos hrane, izraèn na 100 g telesne mase, smanjivao se usvim grupama pacova tokom ispitivanja (tabela 1).

Tabela 1. Prose~an dnevni unos hrane kod kontrolnih pacova i tretiranih eugenolom(g/100 g tm)

Table 1. The average daily food intake in control rats and those treated with eugenol (g/100 g bm)

Tretman/TreatmentDani / Days

1 7 14 21 28

Apsolutna kontrola /Absolute control

13,44 14, 43 7,98 9,50 7,29

Vehikulum / Vehicle 12,75 14,32 11,71 9,15 8,50

Eugenol 10 mg/kg 12,58 14,00 6,09 9,36 7,95

50 mg/kg 12,05 13,11 8,07 8,85 7,77

200 mg/kg 13,19 13,62 8,13 9,68 8,38

400 mg/kg 10,16 11,91 8,68 8,40 6,48

Eugenol primenjivan u razli~itim dozama nije statisti~ki zna~ajno uti-cao na koli~inu unete hrane: prose~an dnevni unos kretao se u rasponu od 6,48do 14,43 g/100 g telesne mase.

Prose~an dnevni unos hrane kod kontrolnih pacova u ovom ogledu nerazlikuje se bitno od podataka koje su dobili Harkness i Wagner (1989) (od 10 do14,2 g hrane/100 g tm/dan) tokom jednogodi{njeg ispitivanja. Tako|e, na{ nalazje u saglasnosti sa literaturnim podacima koji ukazuju na to da najvi{a ispitivanadoza eugenola, koja je tri do sedam puta manja od akutne peroralne LD 50 za pa-cova, kao ni niè testirane doze, ne uti~u zna~ajno na prose~an unos hrane kodove vrste ìvotinja (http://www.inchem.org/documents/jecfa/jecmono/v56je09.pdf; http://www.inchem.org/documents/jecfa/jecmono/v17je10.htm).

Prose~an unos hrane kod kontrolnih pacova (AK, K) i pacova tretiraniheugenolom tokom ~etri nedelje nije se zna~ajno razlikovao (slika 1).

Najmanji prose~an unos hrane tokom ogleda zabeleèn je kod pa-cova tretiranih najvi{om dozom eugenola: od 10,16 g/100 g tm (1. dan) do6,48 g/100 g tm (28. dan) (tabela 1, slika 1). Vrlo je verovatno da je ova pojavaposledica kontinuiranog lokalnog nadraàjnog dejstva eugenola na sluznicuèluca, odnosno razvoja gastritisa pra}enog pove}anom sekrecijom gastri~nih`lezda (hiperaciditet, poja~ana aktivnost tripsina) (EMEA, 1998). Sli~ne promeneu èlucu pacova prouzrokovao je metil-eugenol primenjivan p.o. tokom tridesetdana u doznom rasponu od 37 do 150 mg/kg/dan (Abdo i sar., 2001).

188


Rezultati i diskusija / Results and Discussion

Smanjenje dnevnog unosa hrane zabele`eno u poslednjoj nedeljiogleda u direktnoj je vezi sa smanjenim dnevnim unosom vode, {to je ve} ranijebilo zapa`eno (Crampton i Lloyd, 1954).

Koeficijent korelacije izme|u prose~nog unosa hrane po jedinici tele-sne mase pacova i vremena proteklog od po~etka ogleda bio je visok u svim gru-pama (p<0,01). U kontroli iznosio je r = -0,80, u grupi tretiranoj vehikulumom r =-0,92, u grupi tretiranoj eugenolom u dozi od 10 mg/kg r = -0,67, dozom od50 mg/kg r = -0,74, 200 mg/kg r = -0,79 i r = -0,81 u grupi pacova tretiranojeugenolom u dozi od 400 mg/kg.

Uticaj eugenola na unos vode kod pacova /

The influence of eugenol on water intake in rats

Prose~an unos vode u kontrolnoj i svim oglednim grupama pacovanije se statisti~ki zna~ajno razlikovao tokom trajanja ogleda (tabela 2 i slika 2).

U kontrolnoj grupi pacova prose~an unos vode kretao se od 9,45 do14,37 ml/100 g tm, u kontrolnoj grupi sa vehikulumom od 9,23 do 15,30 ml/100 gtm. U grupi pacova koja je dobijala eugenol u dozi od 10 mg/kg tm prose~an unosvode iznosio je od 8,54 do 14,63 ml/100 g tm, u grupi koja je dobijala dozu od50 mg/kg tm od 7,91 do 14,06 ml/100 g tm, u grupi tretiranoj eugenolom u dozi od200 mg/kg tm od 7,49 do 15,49 ml/100 g tm, a u grupi tretiranoj najvi{om dozomeugenola, 400 mg/kg tm, prose~an unos vode kretao se od 8,73 do 16,33 ml/100 g tm tokom perioda ispitivanja (tabela 2).

189


Slika 1. Prose~an unos hrane kod kontrolnih pacova i tretiranih eugenolom /Figure 1. The average food intake in control rats and those treated with eugenol

U periodu od 12. do 18. dana ogleda prose~an unos vode kod pacovatretiranih najvi{om dozom eugenola znatno se pove}ao u odnosu na sve ostalegrupe. Dvanaestog dana iznosio je 17,83 ml/100 g tm, 14. dana 16,33 ml, 16. dana19,86 ml i 18. dana 15,20 ml/100 g tm. Posle ovog perioda prose~an unos vodezna~ajno se smanjivao do kraja ispitivanja. Sli~no smanjenje zabele`eno je od 20.dana do kraja ogleda i u grupi pacova tretiranoj eugenolom u dozi od 200 mg/kg,50 mg/kg i 10 mg/kg tm (tabela 2, slika 2).

Tabela 2. Prose~an unos vode (ml/100 g tm) kod kontrolnih pacova i tretiranih eugenolomTable 2. The average water intake (ml/100 g BM) in control and rats treated with eugenol

Tretman / TreatmentDani / Days

1 7 14 21 28

Kontrola / Control 14,37 11,93 13,64 9,45 12,26

Vehikulum / Vehicle 14,12 13,08 15,30 12,28 9,23

Eugenol 10 mg/kg 14,63 13,71 8,75 10,66 8,54

Eugenol 50 mg/kg 13,62 14,06 11,59 10,26 7,91

Eugenol 200 mg/kg 15,49 13,76 12,20 10,41 7,49

Eugenol 400 mg/kg 13,40 11,86 16,33 10,66 8,73

Smanjen unosa vode nije zavisio od veli~ine doze eugenola, te se nemo`e pripisati njegovom toksi~nom dejstvu. Prose~an dnevni unos vode u ovom

190


Slika 2. Prose~an unos vode kod kontrolnih pacova i tretiranih eugenolom /Figure 2. The average water intake in control rats and those treated with eugenol

ispitivanju nije se bitno razlikovao od ranije objavljenih podataka za odrasle pa-cove soja vistar (Harkness i Wagner, 1989; Hau i Van Hoosier, 2002).

Koeficijent korelacije izme|u prose~ne koli~ine unete vode po jedinicitelesne mase pacova i vremena proteklog od po~etka ogleda bio je umeren do vi-sok u svim grupama (p<0,05). U kontrolnoj grupi iznosio je r = -0,53, u grupi treti-ranoj vehikulumom r = -0,78, u grupi tretiranoj eugenolom u dozi od 10 mg/kg r =-0,76, dozama od 50 i 200 mg/kg r = -0,78 i r = -0,56 u grupi pacova tretiranoj do-zom eugenola od 400 mg/kg.

Uticaj eugenola na telesnu masu pacova /

The influence of eugenol on body weight in rats

Prose~na telesna masa pacova u eksperimentu i najva`niji statisti~kiparametri koji ih defini{u prikazani su u tabeli 3.

Tabela 3. Prose~na telesna masa pacova tokom ogledaTable 3. The average rat body mass throughout the research

Tretman / Treatment Dan / Day X SD SE IV

Kontrola / Control

1 261,50 11,72 3,71 244-2847 320,80 19,54 6,18 290-350

14 344,60 22,50 7,12 300-37421 372,40 19,49 8,72 340-39028 422,40 29,64 13,26 388-460

Vehicle

1 209,00 24,24 7,67 180-2407 273,80 23,69 7,49 226-302

14 320,20 24,85 7,86 264-35021 342,40 24,35 10,89 306-36628 385,20 30,55 13,66 348-418

Eugenol 10 mg/kg

1 233,83 18,77 5,42 210-2807 285,33 23,79 6,87 250-340

14 354,17 24,37 7,03 322-40621 375,67 19,99 8,16 354-39428 414,00 27,07 11,05 382_452

Eugenol 50 mg/kg

1 220,83 20,65 5,96 190-2507 262,24 24,45 7,06 212-300

14 319,00 25,63 7,40 270-35221 329,33 36,74 15,00 284-38428 359,60 52,56 23,51 280-414

Eugenol 200 mg/kg

1 230,17 18,02 5,20 200-2707 274,00 24,86 7,18 226-320

14 327,83 31,35 9,05 280-38621 338,00 37,39 15,27 302-38428 364,67 37,90 15,47 324-410

Eugenol 400 mg/kg

1 192,00 5,06 2,07 186-2007 246,67 32,71 7,71 184-300

14 281,72 37,14 8,75 216-34221 302,67 38,41 11,09 232-37228 314,00 30,43 8,78 274-382

191


Prose~na telesna masa pacova kontrolne grupe i onih tretiranih euge-nolom i vehikulumom imala je pozitivan trend (tabela 3, slika 3).

Na po~etku ispitivanja prose~na telesna masa pacova tretiranih euge-nolom u dozi od 10 mg/kg tm iznosila je 233,83 g, dozom od 50 mg/kg 220,83 g,od 200 mg/kg (230,17 g), a najvi{om dozom eugenola (400 mg/kg) 192,00 g. Dokraja ispitivanja razlike u telesnoj masi pacova tretiranih razli~itim dozama euge-nola ostale su srazmerne vrednostima prvog dana ispitivanja.

Telesna masa pacova kontrolnih grupa se pove}avala vremenom bezzna~ajnih varijacija. Eugenol primenjivan u dozama od 10, 50 i 200 mg/kg tmneznatno je uticao na telesnu masu pacova. Izuzetak predstavlja najvi{a ispitivanadoza, 400 mg/kg, koja prouzrokuje zna~ajno smanjenje prirasta telesne mase upore|enju sa kontrolama, ali ne i sa ni`im dozama eugenola (slika 3).

Na{i rezultati ispitivanja uticaja eugenola na prirast telesne mase pa-cova tokom 28 dana uglavnom su u saglasnosti sa odgovaraju}im iz relevantneliterature koji su dobijeni sa komparabilnim ili nekoliko puta ve}im dozamaeugenola primenjivanim tokom razli~itih vremenskih perioda. Ustanovljeno je, naprimer, da eugenol davan u hrani tokom tri meseca u dozi od 89,7 mg/kg ne uti~ena telesnu masu pacova (Trubek Laboratories, 1958), kao ni u dozi od800 mg/kg/dan ako se primenjuje tokom tri meseca (http://www.inchem.org/documents/jecfa/jecmono/v17je10.htm).

Sli~ni rezultati dobijeni su posle primene eugenola u hrani u dozi ve}ojod 1000 mg/kg/dan tokom 133 dana (Hagan i sar., 1967), kao i posle primenedoza od 1400 do 4000 mg/kg tokom mesec dana (Hagan i sar., 1965; 1967).

192


Slika 3. Prose~na telesne masa kontrolnih pacova i tretiranih eugenolom tokom ogleda /Figure 3. The average body mass in control rats and those treated with eugenol throughout the experiment

Na{ nalaz da najvi{a testirana doza eugenola, 400 mg/kg, primenji-vana tokom ~etiri nedelje prouzrokuje zna~ajno smanjenje prirasta telesne maseu odnosu na netretirane pacove u saglasnosti je sa rezultatima drugih autora kojisu dokazali da eugenol primenjivan u dozi od 250 i 500 mg/kg tm/dan tokom de-set dana prouzrokuje dozno zavisno smanjenje prirasta kod pacova (Rompel-berg, 1993). Smanjeni prirasta telesne mase za 10 do 15 % uo~en je posletromese~nog tretiranja pacova eugenolom u dozi od 1250 mg/kg (NTP, 1983) i po-sle jednomese~nog tretmana dozom od 2000 mg/kg tm (Hirose i sar, 1987).

Uticaj eugenola na pona{anje i preìvljavanje pacova /

The influence of eugenol on rat behavior and survival

Ispitivanje podno{ljivosti eugenola tokom ~etvoronedeljne primenepodrazumevalo je pra}enje pona{anja i preìvljavanja tretiranih pacova. Us-tanovljeno je da eugenol primenjivan u dozama od 10, 50 i 200 mg/kg tm ne uti~ena pona{anje pacova. Me|utim, najvi{a ispitivana doza (400 mg/kg/dan) prouz-rokovala je uznemirenost i preosetljivost (hiperestezija), {to je zapaèno prilikomhvatanja i sputavanja pacova u cilju aplikacije eugenola. Ove promene u pona{a-nju prvi put su uo~ene posle tri nedelje od po~etka svakodnevne aplikacije leka.

Na osnovu rezultata ispitivanja podno{ljivosti, odnosno stepenatoksi~nosti eugenola primenjivanog p.o. kod pacova tokom 14 i 28 dana, moguda se izvedu odre|eni zaklju~ci.

Eugenol primenjivan tokom 14 i 28 dana u dozama od 10, 50, 200 i400 mg/kg ne uti~e zna~ajno na unos hrane i vode, niti na telesnu masu pacova.

Niè testirane doze eugenola (10, 50 i 200 mg/kg) primenjivane tokom28 dana ne prouzrokuju uginu}e, neèljene reakcije niti promene u pona{anju pa-cova. Najve}a ispitivana doza eugenola, 400 mg/kg, prouzrokuje pove}anu osetl-jivost pacova na dodir i uznemirenost po~ev od 21. dana primene.

Pacovi dobro podnose produènu p.o. primenu eugenola. Njegovasubakutna peroralna toksi~nost kod pacova je niska, a doze od 200 i 400 mg/kgmogu da se smatraju bezbednim.

NAPOMENA / ACKNOWLEDGEMENTRezultati rada su deo nau~no-istraìva~kog projekta u oblasti integralnih i interdisciplinarnih istraìvanja(evidencioni broj Projekta 46009) koji je finansiran od strane Ministarstva za nauku i tehnolo{ki razvojRepublike Srbije.The results are part of a scientific-research project in the area of integral and interdisciplinary investigations(project number 46009) which is financed by the Ministry for Science and Technological Development of the Re-public of Serbia.

193



1. Abdo KM, Cunningham ML, Snell ML, Herbert RA, Travlos GS, Eldridge SR, Bucher JR.14-Week toxicity and cell proliferation of methyleugenol administrated gavageto F344 rats and B6C3F1 mice. Food Chem Toxicol 2001; 39: 303-16.

2. Aleksi} N, Jezdimirovi} M, Jezdimirovi} N. On the efficacy of eugenol in the treatment ofsheep mange, 19th International Congress of Mediterranean Federation ofHealth and Production of Ruminants (Femesprum), Belgrade 2011, CongressProceedings, 322-7.

3. Asha MK, Prashanth D, Murali B, Pdmja R, Amit A. Anthelmintic activity of essential oil ofOcimuum sanctum and eugenol. Fitoterapia 2001; 72: 669-70.

4. Beuchat LR. Antimicrobial properties of spices and their essential oils. In: Natural Anti-microbial Systems and Food Preservation. Y M Dillon and R G Board (editors),CAB International, Oxon, 1994; 167-79.

5. Chaieb K, Hajlaoui H, Zmantar T, Kahla-Nakbi A, Rouabhia M, Mahdouani K, BakhroufA. The chemical composition and biolobical activity of clove essential oil,Eugenia caryophyllata (Syzigium aromaticum L. Myrtaceae) Phitother Res2007; 21: 501-6.

6. Chami F, Chami N, Bennis S, Trouillas J, Remmal A. Evaluation of carvacrol and eugenolas prophylaxis and treatment of vaginal candidiasis in an immunosuppressedrat model. J Antimicrob Chemother 2004a; 54: 909-14.

7. Chami N, Chami F, Bennis S, Trouillas J, Remmal A. Antifungal treatment with carvacroland eugenol of oral candidiasis in immunosuppressed rats. BJID 2004; 8(3):217-26.

8. Choi IG. Antifungal compounds from several essential oils against dermatophytes.China Wood Sci Res. 2005; 8: 28-34.

9. Crampton EW, Lloyd LE. The effect of water restriction on the food intake and food effi-ciency of growith rats. J Nutrition 1954; 54: 221-4.

10. CVMP EMEA/MRL/406/98 Final Caryophylli aetheroleum summary report, 1998.11. Eugenol, http://chemicalland21.com/specialtychem/perchem/EUGENOL.htm. Acces-

sed Oct 4, 2011.12. Eugenol, http://www.inchem.org/documents/jecfa/jecmono/v17je10.htm.13. European Medicines Agency. Assessment report on Syzygium aromaticum (L.) Merill et

L.M. Perry, flos and Syzygium aromaticum (L.) Merill et LM Perry, florisaetheroleum, 2011, http://www.ema.europa.eu/docs/en_GB/document_li-brary/Herbal_-_HMPC_assessment_report/2011/03/WC500104268.pdf.

14. Grdovi} S, [efer D, Petrujki} B. Uticaj biljnih ekstrakata dodatih u hranu na proizvodne ireproduktivne rezultate pre`ivara. Vet. glasnik 2010; 64(3-4): 207-18.

15. Hagan EC, Hansen WH, Fitzhugh OG, Jenner PM, Jones WI, Taylor JM, Long EL, Nel-son AA, Brouwer JB. Food flavorings and compounds of related structure II.Subacute and chronic toxicity. Food Cosmet Toxicol 1967; 5: 141-57.

16. Hagan EC, Jenner PM, Jones WH, Fitzhugh OG, Long EL, Brouwer JG, Webb WK.Toxic properties of compounds related to safrole. Toxicol Appl Pharmacol1965; 7: 18-24.

17. Hara-Kudo Y, Kobayashi A, Sugita-Konishi Y, Kondo K. Antibacterial activity of plantsused in cooking for aroma and taste. J Food Protect 2004; 67: 2820-4.

18. Harkness JE, Wagner JE. The Biology and Medicine of rabbits and rodents, 3rd Ed., Leaand Febiger, Philadelphia, 1989.

194



19. Hau J, Van Hoosier GL. Jr (Editors) Handbook of Laboratory animal Science, 2nd Ed:Animal Models, Volume II, CRC Press, Boca Raton, 2002.

20. Hirose M, Masuda A, Imaida K, Kagawa M, Tsuda H, Ito N. Induction of forestomach le-sions in rats by oral administrations of naturally occurring antioxydants for 4weeks. Jpn J Cancer Res 1987; 78: 317-21.

21. Jezdimirovi} M, Aleksi} N, Radoji~i} B. Komparativno ispitivanje efikasnosti eugenola ibenzil-benzoata u terapiji {uge ovaca. Veterinarski glasnik 2010; 64(3-4): 177-85.

22. Jezdimirovi} M, Kuli{i} Z, Aleksi} N, Bjeli} N, Ivanovi} S. Efikasnost eugenola u le~enju{uge svinja. Veterinarski glasnik 2006; 60: 33-42.

23. Kim EH, Kim HK, Ahn Yj. Acaricidal activity of clove bud oil compounds against Der-matophagoides farinae and Dermatophagoides pteronyssinus (Acari: Pyrogly-phoidea). J Agric Food Chem 2003; 51: 885-9.

24. López-Malo A, Barreto-Valdivieso J, Palou E, Martin FS. Aspergillus flavus growth re-sponse to cinnamon extract and sodium benzoate mixtures. Food Control2006; 18: 1358-62.

25. Methyleugenol, Report on carcinogenesis, Twelth Edition, 2011, http://ntp.niehs. nih.gov/ntp/roc/twelfth/profiles/Methyleugenol.pdf, Accessed Oct 4 2011, 15:45.

26. Nakatani N. Antioxidative and antimicrobial constituents of herbs and spices. In:Spices, Herbs and Edible Fungi. Ed. G. Charalambous, Elsevier Science, NewYork, 1994: 251-71.

27. NTP: Carcinogenesis studies of eugenol (CAS No. 97-53-0) in F344/N Rats and B6C3F1Mice (Feed studies), US Department of Health and Human Services, Decem-ber 1983.

28. Pessoa LM, Morais SM, Berilaqua CML, Luciano JHS. Anthelmintic activity of essentialoil of Ocimum gratissimum Linn. and eugenol against Haemonchus contortus.Vet Parasitol 2002; 109: 59-63.

29. Pravilnik o radu sa `ivotinjama na Fakultetu veterinarske medicine Univerziteta u Beo-gradu, Beograd 2008.

30. Ratajac R. Ispitivanje efikasnosti eugenola u preveniranju i le~enju infekcija brojleraizazvanih sa Sallmonela enteritidis. Specijalisti~ki rad, Beograd, 2005.

31. Rompelberg CJM, Verhagen H, van Blanderen PJ. Effect of the naturally occuring alkyl-benzenes eugenol and transanetole on drug metabolizing enzymes in ratliver. Food Chem Toxicol 1993; 31: 637-45.

32. Seed S, Tariq P. In vitro antibacterial activity of clove against gram negative bacteria. PakJ Bot 2008; 41: 2157-60.

33. Sipes IG, Mattia A. Eugenol, Related Hydroxyallylbenzene Derivatives. http://www.inchem.org/documents/jecfa/jecmono/v56je09.pdf.

34. Smith-Palmer A, Stewart J, Fyfe L. Antimicrobial properties of plant essential oils andessences against five important food-borne pathogens. Lett Appl Microbiol1998, 26: 118-22.

35. [krinjar M, Nemet N. Antimicrobial effects of species and herbs essential oils. APTEFF2009; 40: 195-209.

36. Trubek Laboratories Inc. Toxicological screening of eugenol, p-methoxybenzaldehydeand piperonal in rats. Class IX: Aromatic aldehydes. Unpublished report to theFlavor and extract manufacturers of the USA. Submitted to WHO by the Flavorand extract manufacturers associacion of the United States, Washington DC,USA, 1958.

195


37. Yang YC, Lee SH, Lee WJ, Choi DH, Ahn Yj. Ovicidal and adulticidal effects of Eugeniacaryophillata bud and leaf oil compounds on Pediculus capitis. J Agric FoodChem 2003; 51: 4884-8.

THE ASSESSMENT OF TOLERABILITY OF PROLONGED ORAL EUGENOL

ADMINISTRATION IN RATS

Milanka Jezdimirovi}, Nevenka Aleksi}, S. Trailovi}, S. Ivanovi}, N. Jezdimirovi}

The potential toxicity and general tolerability of eugenol following two-week orfour-week continuous p.o. administration to rats has been investigated. An experiment wasperformed on 72 male rats of the Wistar strain. Four groups of rats were treated with differ-ent doses of eugenol (10 mg/kg bm/day, 50 mg/kg, 200 mg/kg and 400 mg/kg bm/day),the fifth group was administered vehicle (0.5 % methylcellulose, propylene glycol and wa-ter), and the sixth group comprised absolutely untreated controls. The correspondingdoses of eugenol and vehicle were applied using a gastric probe in a volume of 1 ml/100 gbody mass. The general tolerability of eugenol was evaluated on the basis of the daily in-take of water and food, body mass, general health condition, behaviour, and lethality in thecourse of the experiment.

In the investigated doses, eugenol applied p.o. in the course of two or fourweeks does not influence significantly the intake of food, water, or body mass of rats. Thedose of 400 mg/kg/day produced undesired reactions (agitation and hyperesthesia) thatwere first observed on day 21 and lasted until the end of the experiment.

Low subacute toxicity of eugenol was established following p.o. administra-tion to rats. Eugenol in doses of 200 and 400 mg/kg tm/day has a low toxic potential and issafe for administration to this animal species.

Key words: eugenol, toxicity, rat, food and water intake

ISPÀTANIE SNOSNOSTI PRODOL@ITELNOGO PERORALÃNOGOPRIMENENIÂ ÕUGENOLA U KRÀS

Milanka Ezdimirovi~, Nevenka Aleksi~, S. Trailovi~, S. Ivanovi~,N. Ezdimirovi~

Ispìtana potencialÝnaÔ toksi~nostÝ, to estÝ obçaÔ snosnostÝ Ìuge-nola posle dvuhnedelÝnogo neprerìvnogo p.o. primeneniÔ. Opìt vìveden na 72samca krìs {tamma Wistar. ^etìre gruppì krìs le~enì razli~nìmi dozami Ìuge-nola (10 mg/kg tm/denÝ, 50 mg/kg, 200 mg/kg i 400 mg/kg tm/denÝ), pÔtaÔ gruppa polu~alavehikulum (0,5% metil-cellÓloza, propilen-glikol i voda), a {estaÔ bìla ab-solÓtnìy nele~ennìy kontrolÝ. Otve~aÓçie dozì Ìugenola i vehikuluma appli-cirovanì gastri~nìm zondom v obÍëme ot 1 ml/100 g telesnoy massì. ObçaÔ snos-

196


ENGLISH

RUSSKIY

nostÝ Ìugenola ocenivna na osnove dnevnogo dohoda vodì i korma, massì tela,obçego sostoÔniÔ zdorovÝÔ, povedeniÔ i letalÝnosti v te~enie opìta.

V ispìtannìh dozah Ìugenol primenenivan p.o. v te~enie dve ili~etìre nedeli ne vliÔet zna~itelÝno na pribìlÝ korma, vodì i massì tela krìs.Doza ot 400 mg/kg/denÝ privela do neèlatelÝnìh reakciy (bespokoystvo i giper-esteziÔ), kotorìe pervìy raz zame~enì 21 dnÔ i prodolàlisÝ do konca opìta.

Ustanovlena nizkaÔ podostraÔ toksi~nostÝ Ìugenola ot 200 i 400 mg/kgtm/denÝ imeÓt nizkiy toksi~eskiy potenciali bezopasnìe dlÔ primeneniÔ u Ìtogovida ìvotnìh.

KlÓ~evìe slova: Ìugenol, toksi~nostÝ, krìsa, dohod korma i vodì

197


DOI: 10.2298/VETGL1204199A UDK 579.861.2:577.18/181

ISPITIVANJE OSETLJIVOSTI STAPHYLOCOCCUS VRSTA NANEKE ANTIBAKTERIJSKE LEKOVE PRIMENOM DISKDIFUZIONE I MIKRODILUCIONE METODE U BUJONU*

INVESTIGATION OF SUSCEPTIBILITY OF STAPHYLOCOCCUSSPECIES TO SOME ANTIBACTERIAL DRUGS BY DISK DIFFUSION

AND BROTH MICRODILUTION

Jelena A{anin, Ksenija Aksentijevi}, M. @uti}, Vera Kati}, D. Krnjai},N. Mili}, Ruìca A{anin, D. Mi{i}**

Cilj ovog rada je bila identifikacija izolovanih vrsta stafilokoka i ispi-tivanje njihove osetljivosti na neke antibakterijske lekove. Kao materijalu ovom ispitivanju kori{}eni su izolati stafilokoka poreklom iz uzorakamleka. Ukupno je ispitano 25 sojeva izolovanih stafilokoka od kojih su24 poticala iz uzoraka mleka krava sa mastitisom, a jedan soj je izolo-van iz uzorka mleka krave nakon le~enja mastitisa. U primarnoj identi-fikaciji su kori{}eni katalaza i oksidaza testovi, kao i test prisustva slo-bodne koagulaze. Nakon izvo|enja preliminarnih testova, vr{ena jeidentifikacija izolovanih sojeva, primenom komercijalnih sistema ID32STAPH (bioMérieux, Francuska) i BBL Crystal Gram-Positive ID Kit(Becton Dickinson, SAD) prema uputstvima proizvo|a~a.

Osetljivost izolovanih sojeva stafilokoka ispitivana je na: oksacilin,penicilin, cefoksitin, gentamicin, eritromicin, hloramfenikol, tetraciklin,ciprofloksacin, sulfametoksazol/trimetoprim i vankomicin primenomdisk difuzione metode i mikrodilucione metode u bujonu prema prepo-rukama Instituta za klini~ke i laboratorijske standarde (Clinical andLaboratory Strandards Institute – CLSI (2003), a tuma~enje rezultata jevr{eno prema preporukama CLSI iz 2008. i 2010. godine. Kori{}eni suantibiogram diskovi proizvo|a~a Becton Dickinson (SAD), a za mikrodi-lucionu metodu u bujonu kori{}ene su ~iste supstance antibakterijskih

199


* Rad primljen za {tampu 30. 12. 2011. godine** Dr med. Jelena A{anin, istraìva~ saradnik, Inovacioni Centar Tehnolo{ko-Metalur{kog fa-

kulteta Univerziteta u Beogradu; mr sc. med. vet. Ksenija Aksentijevi}, asistent, Fakultet vet-erinarske medicine Univerziteta u Beogradu; dr sc. med. vet. Milenko @uti}, nau~ni saradnik,Nau~ni institut za veterinarstvo Srbije, Beograd; dr sc. med. vet. Vera Kati}, profesor, dr sc.med. vet. Dejan Krnjai}, vanr. profesor, dr sc. med. vet. Nenad Mili}, profesor, dr sc. med. vet.Ruìca A{anin, profesor, dr sc. med. vet. Du{an Mi{i}, docent, Fakultet veterinarske medi-cine Univerziteta u Beogradu

lekova razli~itih proizvo|a~a: eritromicin, hloramfenikol, cefoksitin,gentamicin, oksacilin, tetraciklin (Sigma Aldrich, SAD), sulfametoksa-zol (Fluka, SAD), penicilin (Calbiochem, Nema~ka), vankomicin (Ab-bott laboratories, SAD), ciprofloksacin i trimetoprim (Zdravlje A.D.,Srbija). Svih 25 sojeva je bilo katalaza pozitivno i oksidaza negativno.Od 25 sojeva, 19 je bilo koagulaza-pozitivno, a 6 koagulaza-negativno.Primenom disk difuzione metode od 19 sojeva S. aureus kod 17 jeutvr|ena rezistencija na penicilin (89,5%), a kod 2 soja na gentamicin(10,5%). Od 3 soja S. xylosus, kod jednog je primenom disk difuzionemetode utvr|ena rezistencija na tetraciklin (33,3%) i na oksacilin(33,3%), dok je kod drugog soja utvr|ena rezistencija na penicilin(33,3%). Tre}i soj S. xylosus je bio osetljiv na sve ispitivane antibiotike.Kod dva soja S. simulans i jednog soja S. haemolyticus nije utvr|enarezistencija ni na jedan od ispitivanih antibiotika primenom disk difuzi-one metode. Primenom mikrodilucione metode u bujonu kod 13 so-jeva S. aureus je utvr|ena rezistencija na penicilin (68,4%) sa vred-nostima minimalne inhibitorne koncentracije (MIC) od 0,5 do 4 µg/m,kod 2 soja na gentamicin (10,5%) sa vrednostima MIC od 32 µg/ml, a in-termedijarna osetljivost na hloramfenikol utvr|ena je kod 9 sojeva S. au-reus (47,4%) sa vrednostima MIC od 16 µg/ml i na vankomicin kod jed-nog soja S. aureus (5,3%) ~ija je vrednost MIC iznosila 4 µg/ml.

Klju~ne re~i: mastitis, staphylococcus, antibakterijski lekovi,rezistencija

Jo{ 1878. godine Koh (Robert Koch) je zapazio kokoidne oblike ugnoju pacijenta, a zatim i prepoznao da su pojedine bolesti, poput dubokihapscesa koè, povezane sa prisustvom koka koje formiraju grozdove. Nakon dvegodine (1880) Koh je uspeo da ih kultivi{e u te~noj hranljivoj podlozi, a zatim ih jeOgston 1882. godine nazvao stafilokokama (Staphylococcus). Ne{to kasnije,1884. godine, Rozenbah (Friedrich Julius Rosenbach) je uspeo da na hranljivojpodlozi izoluje ~istu kulturu stafilokoka iz materijala uzetog iz rane kod ~oveka.Iako su dugo poznate ~ove~anstvu. Staphylococcus vrste jo{ uvek predstavljajumikroorganizme koji su u centru pa`nje nau~ne i stru~ne javnosti. Nalaze se kodljudi i svih vrsta ìvotinja, pa se mogu na}i i u namirnicama razli~itog porekla.Veoma lako se prilago|avaju spolja{njim uslovima sredine i sposobne su da iza-zovu {irok spektar infekcija, po~ev od benignih infekcija koè do vrlo ozbiljnihstanja koja ugroàvaju ìvot, kao {to su septikemije i nekrotiziraju}a pneumonija.

Staphylococcus aureus kod krava izaziva mastitis i impetigo vimena,kod ovaca i koza dovodi do mastitisa i dermatitisa, a kod jagnjadi do pijemijenakon ujeda krpelja, kao i benignog folikulitisa (Quinn i sar., 2002).

200

Vet. glasnik 66 (3-4) 199 - 210 (2012) Jelena A{anin i sar.: Ispitivanje osetljivostiStaphylococcus vrsta na neke antibakterijske lekove primenom disk difuzione i ...

Uvod / Introduction

Osim izu~avanja sposobnosti S. aureus i ostalih vrsta stafilokoka daizazovu brojne infekcije, velika pa`nja je usmerena na njihovu rastu}u rezistencijuna razli~ite antibiotike, a posebno na �-laktame. Kako je koja grupa antibiotikauvo|ena u klini~ku praksu, tako su stafilokoke vrlo brzo sticale rezistenciju na njih,verovatno brè od svih ostalih vrsta bakterija. Ovaj podatak izaziva paniku, jer sustafilokoke svuda prisutne, pa tako i sposobne da izazovu infekcije koje bi, zbognjihove rezistencije, bilo vrlo te{ko le~iti. Dok penicilin, kao prvi predstavnik �-laktamskih antibiotika, nije uveden u klini~ku praksu, smrtnost od infekcija izazva-nih vrstom S. aureus je iznosila do 80%. Danas se smatra da skoro ne postoje so-jevi S. aureus koji su osetljivi na penicilin. Najzna~ajniji tip rezistencije na antibio-tike koju vrste iz ovog roda mogu imati je rezistencija na meticilin, koja predstavljarezistenciju na sve �-laktamske antibiotike. Rezistencija na vankomicin Staphylo-coccus vrsta predstavlja jo{ ve}u opasnost od rezistencije na meticilin, jer su,pored nekih novih antibiotika, glikopeptidni antibiotici poslednja odbrana protivstafilokoknih infekcija. Iako je vankomicin odavno uveden u klini~ku praksu, stafi-lokoke su rezistenciju na njega stekle dugo posle njegovog uvo|enja u klini~kupraksu i taj tip rezistencije nije toliko zastupljen, koliko rezistencija na meticilin.

Ranije je vladalo mi{ljenje da su razli~ite vrste stafilokoka strogo adap-tirane na odre|ene doma}ine i da je prenos stafilokoka sa jedne vrste doma}inana drugu vrstu doma}ina nemogu}. Me|utim, dokazano je da, iako postoje nekisojevi pojedinih vrsta koji su specifi~no adaptirani na odre|enog doma}ina,ve}ina vrsta stafilokoka se moè preneti sa jedne vrste doma}ina na drugu. Da bisituacija bila jo{ gora, takvi sojevi su vrlo ~esto multirezistentni i meticilin-rezi-stentni, pa je tako zabeleèn i dokazan prenos MRSA (meticilin-rezistentanStaphylococus aureus) sojeva izme|u ljudi i pasa, ljudi i konja, ljudi i svinja itd(Van Loo i sar., 2007).

Vrste iz velike grupe poznate kao koagulaza-negativne stafilokoke(CoNS) se normalno nalaze na koì i mukoznim membranama i imaju ulogukomensala ili saprofita. Smatralo se da u klini~kim materijalima predstavljaju kon-taminante, pa ~ak i onda kada su ti materijali poticali iz primarno sterilnih regijatela. Me|utim, ukoliko do|e do o{te}enja koè, zbog traume, injekcionih proce-dura ili prisustva stranih tela, CoNS prodiru u dublje strukture organizma, nakon~ega mogu izazvati infekcije opasne po ìvot. U namirnicama i hrani za ìvotinjenjihovo prisustvo nije ni utvr|ivano. Prvi slu~aj izolacije CoNS poreklom od kravesa mastitisom je zabeleèn 1916. godine. U istraìvanjima CoNS su dugo vre-mena bile zapostavljane, ali je danas velika pa`nja usmerena na njih iz vi{erazloga. Prvi razlog je to {to veliki broj sojeva CoNS pokazuje rezistenciju na meti-cilin. Do 80% izolovanih sojeva CoNS iz bolni~ke sredine je rezistentno na meti-cilin. Drugi razlog je to {to CoNS izazivaju veliki broj infekcija kod bolesnika u bol-nicama, koje se vrlo te{ko le~e zbog njihove rezistencije na antibiotike. Tre}irazlog, ali nikako najmanje vaàn, je {to CoNS predstavljaju rezervoar gena rezis-tencije za razli~ite sojeve meticilin-osetljivih stafilokoka, uklju~uju}i i meticilin-osetljive sojeve S. aureus (MSSA). Kod krava CoNS izazivaju supklini~ke i klini~ke

201


mastitise, koji dovode do ekonomskih gubitaka zbog smanjene proizvodnjemleka. (Busscher i sar., 2006; Vengust i sar., 2006). Tako|e, koagulaza-negativnestafilokoke su rezistentnije na antibiotike od S. aureus i brè razvijaju multirezis-tenciju. U ve}ini studija izolati CoNS su in vitro testirani na penicilin, koji se koristi ule~enju mastitisa izazvanih penicilin-osetljivim CoNS, ali je veliki broj izolata CoNSbio rezistentan na penicilin (Taponen i Pyöräla, 2009). Utvr|eno je da u namirni-cama CoNS mogu lu~iti enterotoksine, zbog ~ega predstavljaju opasnost pozdravlje ljudi. Produkcija razli~itih stafilokoknih enterotoksina i toksina 1 toksi~nog{ok sindroma, bila je ~esta kod CoNS izolata isto kao kod izolata S. aureus, bilo dasu poticali iz uzoraka kod slu~ajeva supklini~kog, hroni~nog ili akutnog mastitisa(Kuroishi i sar., 2003).

Dominantne CoNS vrste u prostirci i okolini u kojoj se nalaze krave suS. xylosus, S. sciuri i S. saprophyticus. Iste vrste su ~esto izolovane sa koè krava,nozdrva, koè bradavice i ostalih mesta. Mnoge druge vrste, uklju~uju}i S. chro-mogenes, S. warneri i S. epidermidis su tako|e izolovane sa koè krava. Osim S.chromogenes, CoNS vrste ~esto izolovane sa koè bradavice, vrha bradavice isisnog kanala se razlikuju od vrsta CoNS izolovanih iz mleka. Staphylococcus xy-losus, S. sciuri i S. haemolyticus su vrste koje dominiraju u uzorcima sa koè iapeksa bradavice, dok su S. epidermidis, S. chromogenes, S. simulans i grupaneidentifikovanih stafilokoka ~esto izolovane iz uzoraka mleka

Iz mleka krava sa klini~kim i supklini~kim mastitisom povremeno semoè izolovati S. haemolyticus (Quinn i sar., 2002; Koneman i sar., 2006). Tako|eS. simulans je vrsta koja je ~esto izolovana tokom laktacije. U nekim studijama izo-lati koji su poticali iz uzoraka klini~kih i supklini~kih mastitisa, naj~e{}e su identi-fikovani kao S. simulans (Taponen i sar., 2006; Taponen i Pyöräla, 2009).

Svi navedeni podaci ukazuju na to da je zna~aj ovih vrsta bakterija,kako u humanoj, tako i u veterinarskoj medicini veliki, ali novijih podataka o njiho-vom prisustvu i rezistenciji u Republici Srbiji nema.

Kao materijal su kori{}eni izolati stafilokoka poreklom iz uzorakamleka krava sa klini~ki manifestnim mastitisom. Od 25 sojeva stafilokoka izolova-nih iz uzoraka poreklom od ìvotinja, 24 su poticala iz uzoraka mleka krava samastitisom, a jedan soj je izolovan iz uzorka mleka krave nakon le~enja mastitisa.

Od svih izolata stafilokoka iz ispitivanih uzoraka pripremani su prepa-rati koji su bojeni po Gramu. Sve gram-pozitivne koke u grozdovima su podvr-gnute daljem ispitivanju. U primarnoj identifikaciji su kori{}eni katalaza i oksidazatestovi, kao i test slobodne koagulaze.

Nakon izvo|enja preliminarnih testova, vr{ena je identifikacija izolova-nih sojeva, primenom komercijalnih sistema ID32 STAPH (bioMérieux, Francu-ska) i BBL Crystal Gram-Positive ID Kit (Becton Dickinson, SAD) prema uputstvi-ma proizvo|a~a. Osetljivost izolovanih sojeva stafilokoka je ispitivana na slede}e

202



antibakterijske lekove: oksacilin, penicilin, cefoksitin, gentamicin, eritromicin, hlo-ramfenikol, tetraciklin, ciprofloksacin, trimetoprim/sulfametoksazol i vankomicinprimenom disk difuzione metode i mikrodilucione metode u bujonu prema prepo-rukama Instituta za klini~ke i laboratorijske standarde (Clinical and LaboratoryStrandards Institute – CLSI (2003), a tuma~enje rezultata je vr{eno prema prepo-rukama CLSI iz 2008. i 2010. godine. Kori{}eni su antibiogram diskovi pro-izvo|a~a Becton Dickinson (SAD), a ~iste supstance antibakterijskih lekovakori{}ene za mikrodilucionu metodu u bujonu su bili slede}ih proizvo|a~a: eritro-micin, hloramfenikol, cefoksitin, gentamicin, oksacilin, tetraciklin (Sigma Aldrich,SAD), sulfametoksazol (Fluka, SAD), penicilin (Calbiochem, Nema~ka), vankomi-cin (Abbott laboratories, SAD), ciprofloksacin i trimetoprim (Zdravlje A.D., Srbija).Osetljivost na antibiotike izolovanih sojeva stafilokoka metodom disk difuzije je is-pitivana na Mueller Hinton agaru (bioMérieux, Francuska).

Rezultati su o~itavani merenjem pre~nika zona inhibicije, na osnovukojih su utvr|ivane interpretativne kategorije (S, I, R). Za kontrolu kvaliteta izvo|e-nja ove metode, kao i kvaliteta antibiogram diskova kori{}en je referentni soj S.aureus ATCC 25923. Osetljivost na antibiotike izolovanih sojeva stafilokoka mikro-dilucionom metodom ispitivana je u Cation Adjusted Mueller Hinton 2 bujonu(Becton Dickinson, SAD). Rastvori antibiotika u ~istim supstancama su pripre-mani prema preporukama CLSI. Za ispitivanje osetljivosti izolovanih sojeva stafi-lokoka na oksacilin, u podlogu je dodavan NaCl (Zorka [abac, Srbija) u koncen-traciji od 2%. Metoda je izvo|ena u mikrotitracionim plo~ama sa „U“ dnom (Spek-tar d.o.o. ^a~ak, Srbija) u koje je uno{ena podloga, a zatim i antibiotici uodre|enim koncentracijama. Raspon koncentracija antibakterijskih lekova se kre-tao: za penicilin od 0,12 do 256 �g/ml; za cefoksitin od 0,12 do 256 �g/ml; za gen-tamicin od 0,06 do 126 �g/ml; za eritromicin od 0,12 do 256 �g/ml; za hloram-fenikol od 0,25 do 512 �g/ml; za tetraciklin od 0,06 do 128 �g/ml; za ciprofloksacinod 0,0015 do 32 �g/ml; za oksacilin 0,06 do 128 �g/ml; za trimetoprim/ sulfame-toksazol od 0,004/0,075 do 8/152 �g/ml i za vankomicin od 0,12 do 256 �g/ml. Is-pitivani sojevi su inokulisani u bazen~i}e u finalnoj koncentraciji od 5x105 CFU/ml.Inkubacija je obavljena na temperaturi od 37oC tokom 16-18 h, osim za oksacilin ivankomicin, kada je vreme trajanja inkubacije iznosilo 24 h. Za kontrolu kvalitetaizvo|enja mikrodilucione metode, kao i kvaliteta upotrebljenih antibakterijskihlekova je kori{}en referentni soj S. aureus ATCC 29213.

Izolovano je 25 sojeva iz uzoraka mleka krava sa mastitisom. Svi sojevisu bili katalaza pozitivni i oksidaza negativni. Izolovane stafilokoke su identifik-ovane do vrste primenom sistema ID32 STAPH i BBL Crystal GP.

Od 25 sojeva poreklom iz uzoraka mleka krava sa mastitisom, 19 jeidentifikovano kao Staphylococcus aureus (76%) primenom oba sistema, 3 kaoStaphylococcus xylosus (12%) primenom BBL Crystal GP sistema, dok je ID32

203


Rezultati / Results

STAPH jedan soj identifikovao kao S. equorum (u daljem tekstu prikazan kao S. xy-losus), 2 kao Staphylococcus simulans (8%) i 1 kao Staphylococcus haemolyticus(4%), sva 3 soja su identifikovana primenom oba sistema identi~no.

Primenom disk difuzione metode, od 19 sojeva S. aureus kod 17 jeutvr|ena rezistencija na penicilin (89,5%), a kod 2 soja na gentamicin (10,5%). Od3 soja S. xylosus, kod jednog je primenom disk difuzione metode utvr|ena rezis-tencija na tetraciklin (33,3%) i na oksacilin (33,3%), dok je kod drugog sojautvr|ena rezistencija na penicilin (33,3%). Tre}i soj S. xylosus je bio osetljiv na svih10 ispitivanih antibiotika. Kod 2 soja S. simulans i jednog soja S. haemolyticus nijeutvr|ena rezistencija ni na jedan od ispitivanih antibiotika primenom disk difuzi-one metode. Primenom mikrodilucione metode u bujonu kod 13 sojeva S. aureusje utvr|ena rezistencija na penicilin (68,4% sa vrednostima MIC od 0,5 do4 µg/mL), a kod 2 soja na gentamicin (10,5%, vrednost MIC od 32 µg/mL.), dok jena 2 antibiotika ustanovljena intermedijarna osetljivost i to na hloramfenikol kod 9sojeva (47,4%, vrednost MIC od 16 µg/mL) i na vankomicin kod 1 soja S. aureus(5,3% vrednost MIC od 4 µg/mL).

Rasponi vrednosti MIC za ispitivane antibiotike prikazani su u tabeli 1.Od 3 soja S. xylosus, primenom mikrodilucione metode u bujonu, utvr|ena jerezistencija kod jednog soja na tetraciklin (33,3%) i na oksacilin (33%), a koddrugog na penicilin (33,3%). Tre}i soj je primenom mikrodilucione metode u bu-jonu bio osetljiv na svih 10 ispitivanih antibakterijskih lekova. Kod jednog od 2 sojaS. simulans primenom mikrodilucione metode u bujonu je utvr|ena intermedi-jarna osetljivost na hloramfenikol, dok je drugi bio osetljiv na svih 10 antibak-terijskih lekova. Primenom mikrodilucione metode u bujonu kod soja S. haemo-lyticus nije utvr|ena rezistencija ni na jedan od ispitivanih antibakterijskih lekova.

Na grafikonu koji sledi (grafikon 2) su prikazane razlike u rezultatimaispitivanja osetljivosti na antibiotike dobijene primenom disk difuzione metode imikrodilucione metode u bujonu za 25 sojeva poreklom iz uzoraka mleka krava samastitisom. Razlika se mo`e videti kod hloramfenikola, na koji je 40% sojeva bilointermedijarno osetljivo primenom mikrodilucione metode u bujonu, dok su pri-

204


Grafikon 1. Prikaz zastupljenosti pojedinih vrsta stafilokoka izolovanih iz uzoraka mlekakrava sa mastitisom /

menom disk difuzione metode svi sojevi bili osetljivi na hloramfenikol. Tako|e je4% sojeva bilo intermedijarno osetljivo na vankomicin primenom mikrodilucionemetode u bujonu, dok su svi sojevi bili osetljivi na vankomicin primenom disk di-fuzione metode. Mo`e se videti i razlika u rezultatima ispitivanja osetljivosti napenicilin, jer je primenom mikrodilucione metode u bujonu na penicilin bilo rezis-tentno 52% sojeva, a primenom disk difuzione metode 72%. Rezultati osetljivostiispitivanih sojeva stafilokoka na gentamicin (8%) i tetraciklin (4%) bili su identi~niprimenom obe metode.

Tabela 1. Rasponi u kojima su se kretale MIC vrednosti (ìg/mL) ispitivanih antibakterijskihlekova prema vrstama izolovanih stafilokoka iz uzoraka mleka krava sa mastitisom /

Izolovanevrste / FOX CIP C E GM P TE VA OX SXT*

S. aureus 1-4 0,03 -0,12 8-16 0,25 -

0,5�0,06-

32�0,12-

4 0,12 -2 0,5-4 0,12 -0,5

0,06 -0,5

S. xylosus 1-2 0,12 4-8 0,25 �0,06 �0,12 1->128 0,5-1 0,25 -1 0,12-0,5

S. simulans 2-4 0,03 8-16 0,25 -0,5 �0,06 �0,12 0,5 - 1 1-2 0,25 0,5-1

S.haemolyticus 1 0,06 8 0,25 �0,06 �0,12 0,5 1 0,25 0,5

* Vrednosti za trimetoprim/sulfametoksazol (SXT) su prikazane prema vrednostima trimetoprima;njihov odnos je 1:19 (T/S) /

*

205


0%

20%

40%

60%

80%

100%

FOXCIP C E GM P TE VA OXSXT

DD

MIC

Grafikon 2. Prikaz rezistencije i razlike u rezultatima izme|u mikrodilucione metode u bu-jonu i disk difuzione metode za sojeve poreklom iz uzoraka mleka krava sa mastitisom*sojevi su primenom mikrodilucione metode u bujonu bili intermedijarno osetljivi /

U ovom ispitivanju su kori{}ene 2 metode za ispitivanje osetljivostibakterija na antibiotike. Od 19 sojeva S. aureus, izolovanih iz uzoraka mleka kravasa mastitisom disk difuzionom metodom je utvr|ena rezistencija na penicillin kod17 sojeva, dok je mikrodilucionom metodom u bujonu rezistencija utvr|ena kod13 sojeva. Po preporukama CLSI, poèljnije je ispitivanje osetljivosti sojeva stafi-lokoka na penicillin, umesto na ampicilin, jer se tako lak{e detektuju sojevi kojiprodukuju �-laktamaze. Na osnovu osetljivosti na penicillin, moè se predvideti iosetljivost na ve}inu drugih penicilina. Po{to se smatra da je prevalencija peni-cilin-osetljivih sojeva S. aureus niska, preporuka je da se za sojeve koji imaju vred-nosti MIC�0.12 �g/ml ili zonu inhibicije �29mm, koristi test za indukciju �-lakta-maza (nitrocefinski test), pre nego {to se soj prijavi kao osetljiv na penicilin (CLSI,2010). Rezistencija na penicilin kod sojeva S. aureus izolovanih iz uzoraka mlekakrava sa mastitisom varira i kre}e se od 5% u Norve{koj do 87% u Brazilu (Aare-strup, 2006). U istraìvanju ~e{kih autora (Schlegelova i sar., 2008), 52,5% sojevaCoNS poreklom iz uzoraka sirovog mleka, sirovog mesa i mesnih prera|evina,kao i briseva opreme u mlekarama je bilo rezistentno na penicilin primenom diskdifuzione metode.

Rezistencija na gentamicin je u ovom ispitivanju utvr|ena kod 2 sojaS. aureus, primenom obe metode. Prema podacima iz literature (Aarestrup,2006), najve}i procenat sojeva S. aureus rezistentnih na gentamicin je izolovan u[vajcarskoj 2003. godine. Osetljivost stafilokoka na vankomicin se prema novimpreporukama (CLSI, 2010) ne ispituje primenom disk difuzione metode, jer seovom metodom ne mogu razlikovati sojevi S. aureus koji su osetljivi i intermedi-jarno osetljivi na vankomicin. Disk difuziona metoda sa vankomicinom je u ovomispitivanju ra|ena prema preporukama CLSI iz 2008. godine. Ispitivanjem osetlji-vosti stafilokoka na vankomicin (30 �g) primenom disk difuzione metode mogu sedetektovati izolati S. aureus koji imaju vanA gen (VRSA izolati). Kod takvih izolatase ne}e videti nikakva zona inhibicije oko diska vankomicina (CLSI, 2010). Rezis-tencija na gentamicin je utvr|ena kod 2 soja S. aureus, primenom obe metode.

Izolovan je jedan soj S. aureus koji je bio intermedijarno osetljiv navankomicin primenom mikrodilucione metode u bujonu, dok se vankomicin pre-ma novim preporukama (CLSI, 2010) ne testira disk difuzionom metodom, jer seovom metodom ne mogu razlikovati sojevi S. aureus, koji su osetljivi i intermedi-jarno osetljivi na vankomicin. Disk difuziona metoda sa vankomicinom je u ovomispitivanju ra|ena prema preporukama CLSI iz 2008. godine. Rezistencija na tet-raciklin kod CoNS poreklom iz uzoraka od krava sa mastitisom se kretala od 4% uDanskoj do 9% u Finskoj i SAD (Aarestrup, 2006). U istraìvanju ~e{kih autora(Schlegelova i sar., 2008), rezistencija na tetracikline iznosila je 32,5%.

Kod CoNS, osim kod S. epidermidis, vrlo ~esto se javljaju problemizbog neslaganja rezultata disk difuzione i mikrodilucione metode sa oksacilinom.Interpretativna kategorija za oksacilin ima uske granice kada su u pitanju CoNS,

206



osim za S. epidermidis, jer sojevi ~ije vrednosti MIC za oksacilin iznose od 0,5 do2 �l/mL ne moraju imati mecA gen (CLSI, 2010). Za sojeve ~ije vrednosti MIC zaoksacilin iznose od 0,5 do 2 �l/mL, preporuka je da se sojevi testiraju na prisustvoPBP2a ili na prisustvo mecA gena. Po preporukama CLSI za 2010. godinu, vi{e sene proverava rezistencija na oksacilin primenom disk difuzione metode, ve} samoprimenom mikrodilucione metode u bujonu. Disk difuziona metoda sa oksacili-nom je u ovom ispitivanju ra|ena prema preporukama CLSI iz 2008. godine.

Na osnovu dobijenih rezultata identifikovano je 19 sojeva S. aureus, 3soja S. xylosus, 2 soja S. simulans i jedan soj S. haemolyticus. Od 19 sojeva S. au-reus kod 17 sojeva utvr|ena je rezistencija na penicillin primenom disk difuzionemetode, a primenom mikrodilucione metode u bujonu rezistencija je utvr|enakod 13 sojeva S. aureus. Kod CoNS, osim kod S. epidermidis vrlo ~esto se javljajuproblemi zbog neslaganja rezultata disk difuzione i mikrodilucione metode saoksacilinom te je potrebno primeniti najmanje 2 razli~ite metode sa cefoksitinom ioksacilinom za utvr|ivanje rezistencije na meticilin. U ovom ispitivanju, osim napenicilin, nije utvr|en visok procenat rezistencije kod ispitivanih sojeva na ostalekori{}ene antibakterijske lekove.

NAPOMENA / :Ovaj rad je podr`an sredstvima Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije, Projekat Ev.br 31079.

1. Aaerstrup FM. Antimicrobial Resistance in Bacteria of Animal Origin, ASM Press, 2006.2. Busscher JF, Van Duijkeren E, Sloet Van Oldruitenborgh-Oosterbaan MM. The preva-

lence of methicillin-resistant staphylococci in healthy horses in the Nether-lands. Vet Microbiol 2006; 113: 131-6.

3. Chambers HF, DeLeo FR. Waves of resistance: Staphylococcus aureus in the antibioticera. Nat Rev Microbiol 2009; 7: 629-41.

4. Clinical and Laboratory Standards Institute. Methods for Dilution Antimicrobial Suscep-tibility Tests for Bacteria That Grow Aerobically; Approved Standard – SixthEdition. M7-A6. Clinical and Laboratory Standards Institute. Wayne PA, 2003.

5. Clinical and Laboratory Standards Institute. Performance Standards for AntimicrobialSusceptibility Testing; Eighteenth Informational Supplement. M100-S18. Clini-cal and Laboratory Standards Institute. Wayne PA, 2008.

6. Clinical and Laboratory Standards Institute. Performance Standards for AntimicrobialSusceptibility Testing; Twentieth Informational Supplement. M100-S20. Clini-cal and Laboratory Standards Institute. Wayne PA, 2010.

7. Koneman EW, Winn WC, Allen SD, Procop GW, Janda WM, Schreckenberger PC,Woods GL.Koneman's color atlas and textbook of diagnostic microbiology,sixth edition. Lippincott Williams & Wilkins, 2006.

207




8. Kuroishi T, Komine K, Kai K, Itagaki M, Kobayashi J, Ohta M, Kamata S, Kumagai K. Con-centration and specific antibody to staphylococcal enterotoxin-C and toxicshock syndome toxin-1 in bovine mammmary gland secretion, and inflamma-tory response to the intramammary inoculation of these toxins. J Vet Med Sci2003; 65: 899-906.

9. Quinn PJ, Markey BK, Carter ME, Donnelly WJC, Leonard FC. Veterinary Microbiologyand Microbial Disease, Blackwell Science Ltd 2002;44-8.

10. Schlegelova J, Vlkova H, Babak V, Holasova M, Jaglic Z, Stosova T, Sauer P. Resistanceto erythromycin of Staphylococcus spp. Isolates from food chain. VeterinarniMedicina 2008; 53(6): 307-14.

11. Taponen S, Simojoki H, Haveri M, Larsen HD, Pyöräla S. Clinical characteristics andpersistance of bovine mastitis caused by different species of coagulase-negative staphylococci identified with API or AFLP. Vet Microbiol 2006; 115:199-207.

12. Taponen S, Pyöräla S. Coagulase-negative staphylococci as cause o bovine mastitis –Not so different from Staphylococcus aureus? Vet Microbiol 2009; 134: 29-36.

13. van Loo I, Huijsdens X, Tiemersma E, de Neeling A, van de Sande-Bruinsma N, Beau-jean D, Voss A, Kluytmans J. Emergence of methicillin-resistant Staphylococ-cus aureus of animal origin in humans. Emerg Infect Dis 2007; 13: 1834-9.

14. Vengust M, Anderson MEC, Rousseau J, Weese JS. Methicillin-resistant staphylococ-cal colonization in clinically normal dogs and horses in the community. LettAppl Microbiol 2006; 43: 602-6.

INVESTIGATION OF SUSCEPTIBILITY OF STAPHYLOCOCCUS SPECIES TO SOME

ANTIBACTERIAL DRUGS BY DISK DIFFUSION AND BROTH

MICRODILUTION

Jelena A{anin, Ksenija Aksentijevi}, M. @uti}, Vera Kati}, D. Krnjaji}, N. Mili},

Ru`ica A{anin, D Mi{i}

The objective of this work was to identify isolated Staphylococcus species andto investigate their sensitivity to some antibacterial drugs. The material used for these in-vestigations were Staphylococcus isolates originating from milk samples. A total of 25strains of Staphylococcus isolates were examined, including 24 from milk samples fromcows with mastitis, and one strain was isolated from a milk sample from a cow followingtreatment for mastitis. For primary identification, catalase and oxidase tests were used, aswell as the free coagulase test. Following the preliminary tests, the isolated strains wereidentified using commercial systems ID32 STAPH (bioMérieux, France) and the BBL Crys-tal Gram-Positive ID Kit (Becton Dickinson, USA) according to the enclosed instructions.

The Staphylococcus isolates were examined for sensitivity to the following:oxacillin, penicillin, cefoxitin, gentamicin, erythromycin, chloramphenicol, tetracycline,ciprofloxacin, sulfametoxazol/trimetoprim, and vacomycin using the disk diffusion methodand the broth microdilution method as recommended by the Clinical and Laboratory Stran-dards Institute – CLSI(2003), and the results were interpreted according to CLSI recom-mendations from 2008 and 2010. Antibiogram disks manufactured by Becton Dickinson(USA) were used, and the broth microdilution method was applied using pure antibiotic

208


ENGLISH

substances from different manufacturers: erythromycin, chloramphenicol, cefoxitin, genta-micin, oxacillin, tetracycline (Sigma Aldrich, USA), sulfametoxazol (Fluka, USA), penicillin(Calbiochem, Germany), vancomycin (Abbott laboratories, USA), ciprofloxacin and tri-metoprim (Zdravlje A.D., Serbia). All 25 strains were catalase positive and oxidase nega-tive. Of the 25 strains, 19 were coagulase positive and 6 were coagulase negative. With theimplementation of the disk diffusion method on 19 strains of S. aureus, 17 were establishedto be resistant to penicillin (89.5%), and 2 strains to gentamicin (10.5%). The investigationof 3 strains of S. xylosus using the disk diffusion method showed that one strain was resis-tant to tetracycline (33.3%) and to oxacillin (33.3%), while another strain was found to beresistant to penicillin (33.3%). The third strain of S. xylosus was sensitive to all the examinedantibiotics. Two strains of S. simulans and one strain of S. haemolyticus were not found tobe resistant to any of the examined antibiotics using the disk diffusion method. The imple-mentation of the broth microdilution method yielded in 13 strains of S. aureus resistance topenicillin (68.4%) with MIC values from 0.5 to 4 µg/m, in 2 strains to gentamicin (10.5%)with MIC values of 32 µg/ml, and intermediary sensitivity to chloramphenicol was estab-lished in 9 strains of S. aureus (47.4%) with MIC values of 16 µg/ml and to vancomycin in 1strain of S. aureus (5.3%) with MIC values of 4 µg/ml.

Key words: mastitis, Staphylococcus, antibacterial drugs, resistance

ISPÀTANIE ÛVSTVITELÃNOSTI STAPHYLOCOCCUS VIDOV NANEKOTORÀE ANTIBAKTERIALÃNÀE LEKARSTVA

Elena A{anin, KseniÔ Aksentievi~, M. @uti~, Vera Kati~, D. KrnÔi~,N. Mili~, Ruìca A{anin, D. Mi{i~

CelÝ Ìtoy rabotì bìla identifikaciÔ izolirovannìh vidov stafi-lokokkov i ispìtanie ih ~uvstvitelÝnosti na opredlënnoe ~islo antibakteri-alÝnìh lekarstv. Kak material v Ìtom ispìtanii polÝzovanì izolÔtì stafi-lokokkov proisho`deniem iz obraz~ikov moloka. Sovokupno ispìtano 25 {tammovizolirovannìh stafilokokkov iz kotorìh 24 proishodili iz obraz~ikov molokakorov s mastitom, a odin {tamm izolirovan iz obraz~ika moloka korovì poslele~eniÔ mastita. V pervi~noy identifikacii polÝzovanì katalaza i oksidazatestì, slovno i test prisutstvÔ svobodnoy koagulÔzì. Posle ispolneniÔ prelimi-ranìh testov, sover{ena identifikaciÔ izolirovannìh {ammov, primeneniemkommer~eskih sistem ID32 STAPH (bioMerieux, FranciÔ) i BBL crystal Gram-PositiveID Kit (Becton Dickinson, S[A) soglasno instrukciÔm proizvoditelÔ.

ûvstvitelÝnostÝ izolirovannìh {tammov stafilokokkov ispìtanana: oksacilin, penicillin, cefoksitin, gentamicin, Ìritromicin, hloramfeni-kol, tetraciklin, ciprofloksacin, sulÝfametoksazol/trimetroprim i vankomi-cin primeneniem disk diffuzionnogo metoda i mikrodilucionnogo metoda v bu-loÝnoe soglasno rekomendaciÔm Instituta dlÔ klin~eskih i laboratornìh stan-artov Clinical and Laboratory Strandards Institute – CLSI(2003), a tolkovanie rezulÝta-tov sover{eno rekomendaciÔm CISI iz 2003 i 2010 goda. PolÝzovanì antibiotiko-gramma diski proizvoditelÔ Becton Dickinson (S[A), a dlÔ mikrodilucionnogo me-toda v bulÝone polÝzovanì ~istìe substancii antibiotikov razli~nìh proizvo-

209


RUSSKIY

diteley: Ìritromicin, hloramfenikol, cefoksitin, gentamicin, oksacilin, tet-raciklin (Sigma Aldrich, S[A), sulÝfametoksazol (Fluka, S[A), penicillin (Calbio-chem, GermaniÔ), vankomicin (Abbott Laboratories, S[A), ciprofloksacin i tri-metroprim (Zdravqe A.D. Srbija). Vseh 25 {tammov bìlo katalaza poloìtelÝno ioksidaza otricatelÝno. Ot 2 {tammov 19 bìlo koagulÔza-poloìtetlÝno i oksi-daza otricatelÝno. Ot 25 {tammov. 19 bìlo koagulÔza-poloìtelÝno, a 6 koagu-laza-otricatelÝno. Primeneniem disk diffuzionnogo metoda ot 10 {tammov S. au-reus u 17 utver`dena rezistenciÔ na penicillin (89,5%), au 2 {tamma na gentami-cin (10,5%). Ot 3 {tamma S. hylosus, u odnogo {tamma primeneniem disk diffuzi-onnogo metoda utver`dena rezistenciÔ na tetraciklin (33,3%) i na oksaciklin33,3%, poka u vtorogo {tamma utver`dena rezistenciÔ na penicillin (33,3%).Tretiy {tamm S. xylosus, u odnoga {tamma primeneniem disk diffuzionnogo me-toda utver`dena rezistenciÔ na tetraciklin (33,3%) i na oksicilin (33,3), poka uvtorogo {tamma utver`dena rezistenciÔ na penicillin (33,3%). Tretiy {tamm S.xylosus bìl ~uvstvitelÝnìm na vse ispìtannìe antibiotiki. U dva {tamma S. simu-lans i odnogo {tama S. haemolyticus na utver`dena rezistenciÔ ni na odnin izispìtannìh antibiotikov primeneniem disk difuzionnogo metoda. Primeneniemmikrodilucionnogo metoda v bulÝone u 13 {tammov S. aureus utver`dena rezisten-ciÔ na penicillin (66,4%) s stoimostÔmi MIC ot 0,5 do 4 mg/m, a u 2 {tamma na genta-micin (10,5%) s stoimostÔmi MIC ot 16 mg/ml i na vankomicin u odnogo {tamma S. au-reus (5,3%) ~ÝÔ stoimostÝ MIC sostavlÔla (v summe) 4 mg/ml.

KlÓ~evìe slova: mastit, Staphylococcus, antibakterialÝnìe lekarstva,rezistenciÔ

210


DOI: 10.2298/VETGL1204211S UDK 636.5:578.834:612.017

ULOGA HARDEROVE @LEZDE U IMUNOM ODGOVORUPILI]A SA MATERNALNIM IMUNITETOM NA VAKCINU

PROTIV VIRUSNOG INFEKTIVNOG BRONHITISA*

ROLE OF HARDERIAN GLAND IN IMMUNE RESPONSE OF CHICKENSWITH MATERNAL IMMUNITY TO VACCINE AGAINST INFECTIOUS

BRONCHITIS VIRUS

Ljiljana Spalevi}, V. Iveti}, Dobrila Jaki} Dimi}, Danka Masli} Striàk,A. Potkonjak, N. Pavlovi}**

U ovom radu je ispitivana uloga Harderove `lezde u imunolo{komodgovoru nakon vakcinacije protiv infektivnog bronhitisa (IB). Ogle-dom je obuhva}eno 100 brojlerskih pili}a koji su podeljeni u dvegrupe. Ogledna grupa vakcinisana je prvog dana starosti protiv infektiv-nog bronhitisa vakcinom Bronhivet I, koja sarì ìvi atenuirani soj H120.Kontrolna grupa nije imunizovana. Ogled je trajao 21 dan. Ispitivani sukrvni serumi 1, 7, 14. i 21. dana na prisustvo specifi~nih antitela premainfektivnom bronhitisu (ELISA test).

Pra}ene su histolo{ke promene u gra|i Harderove `lezde u od-nosu na primenjenu vakcinu. Ovim istraìvanjem je dokazana ulogaHarderove `lezde kao sekundarnog limfoidnog organa kod vakcinacijebrojlerskih pili}a protiv infektivnog bronhitisa. Prisutna maternalna an-titela na IB nemaju negativan uticaj na vakcinaciju pili}a prvog dana sta-rosti. Vakcinalni virus delimi~no o{te}uje Harderovu `lezdu.

Klju~ne re~i: Harderova `lezda,infektivni bronhitis, maternalna antitela,sekundarni limfoidni organ

211


* Rad primljen za {tampu 20. 12. 2011. godine** Mr sc. med. vet. Ljiljana Spalevi}, spec. vet., istraìva~-saradnik, dr sc. med. vet. Vojin Iveti},

vi{i nau~ni saradnik, dr sc. med. vet. Dobrila Jaki} Dimi}, vi{i nau~ni saradnik, dr sc. med.vet. Danka Masli} Striàk, nau~ni saradnik, Nau~ni institut za veterinarstvo Srbije, Beograd;dr sc. med. vet. Aleksandar Potkonjak, asistent, Poljoprivredni fakultet, Departman za veteri-narsku medicinu, Novi Sad; Nikola Pavlovi}, spec. med., Nau~ni institut za veterinarstvoSrbije, Beograd

Infektivni bronhitis ìvine (IB) je akutno kontagiozno respiratorno obo-ljenje virusne etiologije svih starosnih kategorija. Kod mladih pili}a se bolest ispo-ljava kao kataralni bronhitis pra}en velikom smrtno{}u, a kod starjih se dodatnokomplikuje sa sekundarnim bakterijskim infekcijama (Ignjatovi} i Sapats, 2000).Kod koka nosilja se pored respiratornih simptoma javlja i infekcija jajovoda.Posledi~no dolazi do usporenog rasta, smanjene nosivosti i promene kvalitetaljuske jaja (King i Cavanagh, 1991). Uzro~nik bolesti je virus iz familije Nidoviridae,rod Coronavirus. Bolest je pro{irena u svim zemljama sa razvijenim ìvinarstvom.Dovodi i do 100% morbiditeta u jatu, jedan je od vode}ih uzro~nika ekonomskihgubitaka (Engstrom i sar., 2003). Aktivnom imunizacijom se smanjuju gubici ujatu. Nosilje koje se imunizuju protiv IB prenose antitela na potomstvo, ali ta za{titavremenom pada od po~etnih 95% prvog dana na 30% sedmog dana (Mondal iNaqui, 2001). Iz tog razloga se brojlerski pili}i vakcini{u prvog dana starosti ìvomatenuisanom vakcinom (Glisson i Kleven, 1993). Zna~ajnu ulogu u imunolo{komodgovoru na vakcinaciju ima Harderova `lezda. @lezda je sme{tena ventromedi-jalno u orbiti i labavo pri~vr{}ena periorbitalnom fascijom ispod mi{i}a (Shirama isar. 1996). Kod ìvine je jezi~astog oblika (Walcott i sar., 1989). Histostrukturnopripada sloènim tubuloalveolarnim `lezdama (Khan i sar., 2007), ~iji je izvodnikanal morfolo{ki vidljiv tek posle izlaska iz `lezde (Burns i Maxwell, 1979) gde seotvara u konjunktivalnu vre}u na povr{ini tre}eg o~nog kapka. Kod ìvine ova`lezda ima dve osnovne funkcije: da proizvodi sekret koji podmazuje tre}i kapak(Payne, 1994) i da {titi okulonazalni region od antigena (Olah i sar., 1996). Intersti-cijalno tkivo Harderove `lezde obiluje plazma }elijama koje sekretuju tri klase imu-noglobulina: IgA, IgG i IgM (Ohshima i Hiramatsu, 2002). Na osnovu ovih ispiti-vanja autori smatraju da Harderova `lezda kao komponenta lokalnog imunogsistema ima zna~ajnu ulogu u protekciji okulonazalne regije kao i da prisutna ma-ternalna antitela ne umanjuju efekat vakcinacije prvog dana starosti pili}a.

Za predvi|ena istraìvanja kori{}eni su jednodnevni brojlerski pili}iporeklom od roditeljskih parova provenijence Hybro PG. Program imunoprofi-lakse kod roditeljskog jata sproveden je prema programu za roditeljske parove.Ogled je izveden na 100 jednodnevnih brojlerskih pili}a oba pola podeljenih u dvegrupe – ogledna i kontrolna (O i K) sa po 50 jedinki u grupi. Pili}i su hranjeni ad li-bitum kompletnom sme{om za ovu starosnu kategoriju. Pili}i ogledne grupe starijedan dan vakcinisani su sprej metodom protiv infektivnog bronhitisa vakcinomBronhivet I koja sadrì ìvi atenuirani soj H120. Kod pili}a kontrolne grupe nijesproveden nikakav imunolo{ki program. Ogled je trajao 21 dan.

212

Vet. glasnik 66 (3-4) 211 - 218 (2012) Ljiljana Spalevi} i sar.: Uloga Harderove `lezde uimunom odgovoru pili}a sa maternalnim imunitetom na vakcinu protiv virusnog...

Uvod / Introduction


U predvi|enim terminima (1, 7, 14, i 21, dana starosti `ivine) uzeti suuzorci krvi i izdvojeni krvni serumi za ispitivanje titra antitela na infektivni bronhitis.Izdvojeni serumi su inaktivisani na 56oC (30 min) a zatim ispitani imunoenzimskimtestom (ELISA) na prisustvo antitela prema virusu infektivnog bronhitisa.

Za histopatolo{ko ispitivanje, ekstirpirane Harderove `lezde su fik-sirane u 10% neutralnom formalinu, zatim dehidrirane u rastu}oj koncentracijialkohola i prosvetljavane u ksilolu. Nakon toga su uklopljene u parafin i ise~ene nalisti}e debljine 5 �m pomo}u rotacionog mikrotoma. Od svakog bloka je na-pravljeno 4-5 listi}a sa razli~itih dubinskih nivoa koji su zatim bojeni hematoksilin-eozinom (HE).

Na osnovu dobijenih vrednosti visine titra antitela ELISA testom uo~e-no je prisustvo maternalnih antitela na infektivni bronhitis u obe ogledne grupe.

U kontrolnoj grupi (K) od 1. do 7. dana uo~ava se pad titra antitela kojiprogresivno pada sve do 21. dana starosti (grafikon 1). U grupi O maternalna an-titela opadaju od 1. do 7. dana starosti, a zatim se titar antitela zna~ajno pove}avai dosti`e maksimum 14. dana. Od 14. do 21. dana visina titra je bez statisti~kizna~ajne razlike (grafikon 2).

213



Pad titra anti-IBV u kontrolnoj grupi

0

1.000

2.000

3.000

4.000

5.000

0 5 10 15 20 25

Starost [dan]

Tit

ar

**

**

*

Grafikon 1. Visina titra antitela u kontrolnoj grupiGraph 1. Antibody titre values in control group

Tita

r/Titre

Pad titra anti-IBV u kontrolnoj grupi /Drop in anti-IBV titre in control group

Starost (dan) / Age (day)

Nivo maternalnih antitela vremenom se smanjuje (Darbyshire i Peters,1985) i opada linearno, tj. za 5-6 dana je duplo manji. Talebi i sar. (2005) opisuju dase titar maternalnih antitela kod nevakcinisanih pili}a za 5-6 dana umanjuje zapola, da bi 21. dana visina izmerenog titra bila jedva merljiva. U na{em ogledu titarantitela je spao na pola 7. dana, a 21. je bio negativan (grafikon 1).

Konstatovani pad titra maternalnih antitela se obja{njava serokonver-zijom, pa je stoga neophodno izvr{iti vakcinaciju pili}a ve} prvog dana `ivota

214


Porast titra anti-IBV u O1 grupi

0

2.000

4.000

6.000

8.000

10.000

0 5 10 15 20 25

Starost [dan]

Tit

ar

**

**

Grafikon 2. Visina titra antitela u oglednoj grupiGraph 2. Antibody titre values in experimental group

Tita

r/Titre

Porast titra anti-IBV u oglednoj grupi /Rise in anti-IBV titre in experimental group

Starost (dan) / Age (day)

Slika 1. Harderova `lezda kod pili}a starih 7dana u kontrolnoj grupi.Pojedina~ni limfociti i plazma }elije.H&E, X100

Figure 1. Harderian gland in chicks aged seven days incontrol group.Some lymphocytes and plasma cells. H&E, X100

Slika 2. Harderova `lezda kod pili}a starih14 i 21 dan u kontrolnoj grupi.Mali broj limfocita i plazma }elija ublizini centralnog kanala. H&E, X100

Figure 2. Harderian gland in chicks aged 14 and 21days in control group.Small number of lymphocytes and plasma cellsnear central canal. H&E, X100

(Davelaar i Kouwenhoven, 1981) ~ime se lokalno {titi okulonazalna mukoza odeventualnog prodora virusa infektivnog bronhitisa (Davelaar i Kouwenhoven,1980b). Zna~ajan porast titra antitela smo ustanovili u oglednoj grupi od 7. do 14.dana, gde je pik dostignut 14. dana (grafikon 2). Pove}anje titra antitela u serumudve nedelje nakon vakcinacije jednodnevnih pili}a uo~avaju Davelaar (1982), Ign-jatovi} i Galli (1995), {to je u saglasnosti sa rezultatima koje smo dobili u tokuna{eg ispitivanja. Neznatan pad titra smo izmerili od 14. do 21. dana starosti, {tose razlikuje od nalaza koje su imali Mockett i Darbyshire (1981). Oni su izmerilipove}anje titra antitela 5 dana nakon vakcinacije, a pik je dostignut 21. dana.Razliku u dobijenim rezultatima moèmo objasniti eventualnom razlikom u viru-lentnosti vakcinalnog virusa.

Histopatolo{kim ispitivanjem Harderove `lezde u kontrolnoj grupi kodpili}a starih 7 dana uo~avaju se izvodni kanali, pojedina~ni limfociti i plazma }elije(slika 1). Kod pili}a starih 14 i 21.dan uo~ava se neznatno pove}anje limfocita iplazma }elija pored centralnog kanala (slika 2).

U oglednoj grupi 7. dana nakon vakcinacije u histopatolo{kom nalazuHarderove `lezde uo~avaju se limfociti i visokovaskularizovane plazma }elije u in-teracinusnim prostorima, a u izvodnim kanalima na|en je sekrecioni sadràj (slika3). Davelaar i Kouwenhoven (1976) kod pili}a imunizovanih 1. dana ìvota vakci-nom H120 nakon 3 dana uo~avaju pove}anje broja plazma }elija. Do istih rezul-tata dolaze i Toro i sar. (1996) koji jo{ opisuju i sekrecioni sadràj u sakuplja~kimkanalima, {to je u saglasnosti sa na{im nalazima. Harderova `lezda je 14. dana is-punjena velikim brojem limfocita i plazma }elija koje pokazuju znake destrukcije,a u izvodnim kanalima se nalazi sekret sa detritusom }elija (slika 4). Iako pove}a-

215


Slika 3. Harderova `lezda kod pili}a starih 7dana u oglednoj grupi.Pove}anje broja limfocita i plazma}elija. H&E, X400

Figure 3. Harderian gland in seven-day-old chicks inexperimental group.Increased number of lymphocytes and plasmacells. H&E, X400

Slika 4. Harderova `lezda kod pili}a starih 14dana u oglednoj grupiVeliki broj limfocita i plazma }elija is-punjava `lezdu; blaga destrukcijaplazma }elija. H&E, X400

Figure 4. Harderian gland in 14-day-old chicks in ex-perimental group.Large numbers of lymphocytes and plasma cellsfill gland; mild destruction of plasma cells.H&E, X400

nje broja plazma }elija i limfnih folikula pokazuje imunokompetentnost Harderove`lezde, vakcinalni virus je delimi~no o{te}uje. U prilog tome govore istraìvanjakoja je sproveo Toro (1996), koji u plazma }elijama nalazi Raselova tela{ca ilju{}enje tubulo-epitelnih }elija. U svojim istraìvanjima Davelaar i Kouwenhoven(1980) dve nedelje posle vakcinacije nalaze formirane limfne folikule.

Dvadeset prvog dana veliki broj plazma }elija je pre{ao iz `lezdanogepitela u lumen tubula, koji je ispunjen sekretom. Dolazi do destrukcije plazma}elija i detritusa epitela u izvodnim kanalima (slika 5).

Na osnovu na{eg ispitivanja i navoda iz literature do{li smo do sle-de}ih zaklju~aka:

Kod jednodnevnih brojlerskih pili}a ~iji su roditelji vakcinisani utvr|enje visok nivo maternalnih antitela na infektivni bronhitis, koji vremenom opadausled serokonverzije.

Prisutna maternalna antitela nemaju negativan efekat na imunolo{kiodgovor ìvine kojoj je vakcina protiv IB aplikovana prvog dana starosti.

Harderova `lezda u~estvuje u lokalnom imunolo{kom odgovoru naaplikovanu vakcinu pove}anjem broja plazma }elija i lu~enjem imunoglobulina.

1. Burns RB, Maxwell MH. The structure of the Harderian gland and lacrimal gland duct ofthe turkey, fowl and duck. A light microscope study. J Anat 1979; 128: 285-92.

2. Engström B, Eriksson H, Fossum O, Jansson D. Fjäderfäsjukdomar. Sveriges Veterinär-medicinska Anstalt, 2003.

216




Slika 5. Harderova `lezda kod pili}a starih 21 dan u oglednoj grupi.Veliki broj plazma }elija, lumen tubula ispunjem sekretom i detritusom epitela.Prisutna destrukcija plazma }elija. H&E, X400

Figure 5. Harderian gland in 21-day-old chicks in experimental group.Large number of plasma cells, tubular lumen filled with secretory material and epithelial detritus.Destruction of plasma cells is present. H&E, X400

3. Glisson JR, Kleven SH. Poultry vaccines, In: Peters AR (Ed) Vaccines for veterinary Ap-plications 1993; 165-98.

4. Ignjatovi} J, Sapats S. Avian infectious bronchitis. Rev Sci Tech 2000; 19(2): 493-508.5. King DJ, Cavanagh D. Infectious bronchitis. In: Calnek, BM, Barnes, CW. et al. Diseases

in poultry. 9.ed. Iowa State University 1991; 471-84.6. Khan MZI, Jahan MR, Islam MN, Haque Z, Islam MR, Kon Y. Immunoglobulin (Ig) con-

taining plasma cells in the Harderian gland in broiler and native chickens ofBangladesh. Tissue cell 2007; 39: 141-9.

7. Mondal SP, Naqi SA. Maternal antibody to infectious bronchitis virus: its role in protec-tion against infection and development of active immunity to vaccine. Vet Im-munol Immunopathol 2001; 79: 31-40.

8. Olah I, Kupper A, Kittner Z. The lymhoid substance of the chickens Harderian gland isorganized in two histologically diastinct compartments. Microsc Res Tech1996; 34: 166-76.

9. Ohshima K, Hiramatsu K. Immunohistochemical localization of three different immuno-globulin classes in the harderian gland of yong chickens. Tissue and cell2002; 34(2): 129-37.

10. Payne AP. The harderian gland: a tercentennial review. J Anat 1994; 185: 1-49.11. Shirama K, Satoh T, Kitamura T, Yamada J. The avian Harderian gland: Morphology and

immunology. Microscopy Research and Technique 1996; 34: 16-27.12. Walcott B, Sibony PA, Keyser KT. Neuropeptides and the innervation of the avian lacri-

mal gland. Invest Ophtalmol Vis Sci 1989; 30(7): 1966-74.

ROLE OF HARDERIAN GLAND IN IMMUNE RESPONSE OF CHICKENS WITH

MATERNAL IMMUNITY TO VACCINE AGAINST INFECTIOUS BRONCHITIS VIRUS

Ljiljana Spalevic, V. Iveti}, Dobrila Jakic-Dimic, Danka Maslic-Strizak, A. Potkonjak,

N. Pavlovic

In this study we investigated the role of the Harderian gland in the immune re-sponse following vaccination against infectious bronchitis (IB). The experiment was car-ried out on 100 broiler chicks which were divided into two experimental groups.

Experimental group O was vaccinated on the first day of age against infec-tious bronchitis with vaccine Bronhivet I batches that contain a live attenuated strain H120and the control group did not get immunized. The experiment lasted 21 days. Blood serawere examined on days 1, 7, 14 and 21 for the presence of specific antibodies against in-fectious bronchitis (ELISA test).

Histological changes were observed in the structure of the Harderian gland inrelation to the applied vaccine. This research demonstrated the role of the Harderian glandas a secondary lymphoid organ in broiler vaccination against infectious bronchitis.

Maternal antibodies present in the IB had no negative impact on the vaccina-tion of chickens on the first day of age. The vaccine virus partially damaged the Harderiangland.

Key words: Harderian gland, infectious bronchitis, maternal antibodies, secondarylymphoid organ

217


ENGLISH

ROLÃ @ELEZÀ HARDERA V IMMUNNOM OTVETE CIPLÂT S MATERINSKIMIMMUNITETOM NA VAKCINU PROTIV VIRUSNOGO INFEKCIONNOGO

BHRONHITA

LilÔna Spalevi~, Dobrila Âki~-Dimi~, Danka Masli~-Striàk, A. PotkonÔk,N. Pavlovi~

V Ìtoy rabote ispìtana rolÝ èlezi Hardera v immunoogi~eskom ot-vete posle vakcinacii protiv infekcionnogo bronhita (IB). Opìtom ohva~eno 100broylenìh cìplÔt, kotorìe razdelenì v dve opìtnìe gruppì. OpìtnaÔ gruppa 01vakcinirovana pervogo dnÔ starosti protiv infekcionogo bronhita vakcinoyBronhivet I, soderà{aÔ ìvoy attenÓirovannìy {tamm H120 i kontrolÝnaÔgruppa, kotoraÔ ne immunizirovana. Opìt prodolàlsÔ 21 denÝ. Ispìtanì krov-Ônìe sìvorotki 1, 7, 14 i 21 dnÔ na prisutstvie specifi~eskih antitel soglasnoinfekcionnom bronhite (ELISA test).

Sleènì gistologi~eskie izmeneniÔ v stroenii èlezì Hardera v ot-no{enii primenënnoy vakcinì. Õtim issledovaniem dokazana rolÝ èlezì Har-dera kak vtori~nogo limfoidnogo organa u vakcinacii broylernìh ciplÔt protivinfekcionnogo bronhita. PrisutstvuÓçie materinskie antitela na IB ne imeÓtotricatelÝnoe vliÔnie na vakcinaciÓ cìlÔt v pervom dne starosti. VakcinalÝ-nìy virus ~asti~no povre`daet èlezu Hardera.

KlÓ~evìe slova: èleza Hardera, infekcionnìy bronhit, materinskie antitela,vtori~nìy limfoidnìy organ

218


RUSSKIY

DOI: 10.2298/VETGL1204219J UDK 614.97:614.48

ISPITIVANJE UTICAJA POSTUPAKA DEZINFEKCIJE NAHIGIJENU U ZANATSKOJ KLANICI*

INVESTIGATIONS OF INFLUENCE OF DISINFECTION PROCEDURESON HYGIENE IN PRIVATE SLAUGHTERHOUSE

Ljiljana Jankovi}, Brana Radenkovi}-Damnjanovi}, N. Karabasil,M. Mirilovi}, S. Mari}**

Cilj rada je bio da se na osnovu dobijenih rezultata ukupnog brojabakterija pre i posle izvr{enih dezinfekcija utvrdi da li su postojalerazlike u efikasnosti dezinfekcije koju je izvr{ilo stu~no lice i dezinfek-cije koju je sprovelo nestru~no lice zanatske klanice.

Materijal za ova istraìvanja su bili uzorci vla`no-suvih brisevauzetih tokom pet nedelja, pre i posle razli~itih postupaka dezinfekcije:sa noà kojim se vr{i evisceracija, sa podne povr{ine na mestu gde sevr{i evisceracija, sa stola za skidanje dlaka i sa poda ispod stola za ski-danje dlaka. Postupak uzimanja vla`no-suvog brisa je ura|en premastandardnoj metodi ISO 18593 (Microbiology of food and animal feed-ing stuffs – Horizontal methods for sampling techniques from surfacesusing contact plates and swabs). Iz uzetih uzoraka odre|en je ukupanbroj bakterija standardnom metodom ISO 4833 (Microbiology of foodand animal feeding stuffs – Horizontal method for the enumeration of mi-croorganisms – Colony-count technique at 30 oC). Dezinfekcija jeobavljena hlornim preparatom (natrijum dihlorizocijanurat dihidrat) ukoncentraciji od 0,02%; vreme ekspozicije je 30 min. Rezultati suinterpretirani na osnovu grani~nih vrednosti kod ocene higijene opre-me, alata i radnih povr{ina, predstavljeni u Commission Decision471/2001/EC.

Rezultati ispitivanja su pokazali da je dezinfekcija koju je izvr{ilostru~no lice bila efikasnija od dezinfekcije koju je izvr{ilo nestru~no licejer je ukupan broj bakterija bio zna~ajno manji (p<0,01), u toku svih Veksperimentalnih nedelja na noù za evisceraciju, na podnoj povr{ini

219


* Rad primljen za {tampu 30. 05. 2012. godine** Dr sc. med. vet. Ljiljana Jankovi}, docent, dr sc. med. vet. Brana Radenkovi}-Damnjanovi},

red. profesor, Katedra za zoohigijenu; dr sc. med. vet. Ne|eljko Karabasil, docent, Katedraza higijenu i tehnologiju mesa; dr Milorad Mirilovi}, docent, Katedra za ekonomiku i statis-tiku, Fakultet veterinarske medicine, Univerzitet u Beogradu; spec. dr vet. med. SlobodanMari}, veterinarski inspektor, Banja Luka

ispod stola za skidanje dlaka u I, II i V nedelji, i na podu na mestu gdese vr{i evisceracija u I i V nedelji.

Klju~ne re~i: zanatska klanica, ukupan broj bakterija, dezinfekcija

Broj infekcija i intoksikacija ljudi namirnicama animalnog porekla ustalnom je porastu. S toga se u pogonima u kojima se proizvodi hrana sva-kodnevo postavlja sve vi{e zahteva u cilju postizanja i odràvanja higijenskihuslova za dobijanje zdravstveno ispravnog finalnog proizvoda. To se moè posti}ipo{tovanjem na~ela dobre proizvo|a~ke prakse (Good Manufacturing Practice) iprimenom HACCP koncepta (Hazard Analysis Critical Control Points).

U klanice se svakodnevno preko stoke koja dolazi na klanje i prekoradnika unosi veliki broj razli~itih vrsta mikroorganizama. Sam tehnolo{ki proces uproizvodnji u klanicama je tako koncipiran da u pojedinim fazama uti~e na bro-jnost mikroorganizama u mesu (visoke i niske temperature, procesi salamurenja,soljenja i dimljenja proizvoda). Pored svega, primena tehni~ko-tehnolo{kih meto-da nije dovoljna da bi se smanjila brojnost mikroorganizama ve} je neophodnasvakodnevna dezinfekcija.

U proizvodnji svinjskog mesa, postoje velike mogu}nosti kontamina-cije trupova patogenim mikroorganizmima. Primarna kontaminacija ìvotinjamoè nastati jo{ u oboru, usled valjanja svinja, u boksovima ili usled kontakta ì-votinje sa izmetom koji je nosilac velikog broja saprofitnih, ali i patogenih mikroor-ganizama. Zdrave svinje mogu biti nosioci salmonele i zbog stresa kojem suizloène tokom transporta, kada ~esto dolazi do pojave dijareje i kontaminacijepoda i prostirke. Prevozno sredstvo koje posle transporta nije pravilno o~i{}eno,oprano i dezinfikovano moè da bude izvor kontamninacije za zdrave ìvotinje(Rajkowski i sar., 1998; Amass i sar., 2007; Mannion i sar., 2008). U klanici, do kon-taminacije ìvotinja mikroorganizmima moè do}i u „prljavoj zoni“, kojoj pripa-daju: ulaz za ìvotinje, istovarna rampa, mesto gde se ìvotinje obeleàvaju, depo,mesto gde se vr{i inspekcija pred klanje ìvotinja, izolacioni depo za bolesne ìvo-tinje, objekat u kome se obavlja prinudno klanje, prostorija u kojoj se obavlja pre-gled uginulih ìvotinja, mesto za obuzdavanje i omamljivanje ìvotinja i mestokvarenja. Sto~ni depo smatra se krajnjom ta~kom transporta ìvotinja sa farme doklanice. To je mesto u kojem se sakuplja veliki broj ìvotinja, ne samo sa razli~itihgeografskih lokaliteta, ve} i sa razli~itim epizootiolo{kim statusom. Iz sto~nog de-poa, mikroorganizmi mogu da se prenesu u pogon za proizvodnju i preradu mesaili preko povr{ine koè samih ìvotinja ili fekalnom materijom, sa kojom su ìvot-inje do{le u kontakt u depou ili na putu od depoa do klanice (Swanenburg i sar.,2001; Amaechi i Ezeronve, 2006).

Kontaminacija trupova je mogu}a sa povr{ine koè ìvotinja,sadràjem iz gastrointestinalnog trakta, preko opreme i pribora (Sammarco i sar.,

220

Vet. glasnik 66 (3-4) 219 - 231 (2012) Ljiljana Jankovi} i sar.: Ispitivanje uticaja postupakadezinfekcije na higijenu u zanatskoj klanici

Uvod / Introduction

1997; Eustace i sar., 2007; Swanenburg i sar., 2001b; Gun i sar., 2003) ode}e,obu}e i ruku odgovornog lica i radnika, iz unutra{nje sredine same klanice, kao{to su vazduh, pod, kanalizacioni otvori, ali i iz vode i aditiva koji se dodaju hrani(Small i sar., 2006; 2007a, b).

Sanitacija je dopuna tehnolo{kog procesa i pomo}u nje se moè kon-trolisati mno{tvo kontaminenata koji mogu uzrokovati ozbiljne gubitke u proiz-vodnji. U industriji mesa pod tim pojmom se podrazumeva kompletan programmera ~i{}enja, pranja i dezinfekcije prostorija, radnih povr{ina, instrumenata,pro~i{}avanje vazduha, pranje i sterilizacija ode}e, odràvanje sanitarnih ~vo-rova, kao i mere dezinsekcije i deratizacije. Krajnji cilj sanitacije je prevencija,spre~avanje formiranja mogu}ih izvora kontaminacije, kao i svo|enje ukupnogbroja bakterija na najmanju mogu}u meru.

Pravilno sprovo|enje dezinfekcije i ispiranje dezinfikovanih povr{inasu integralni delovi svake operacije i svake faze proizvodnog procesa u klani~nojindustriji i jedan od veoma bitnih elemenata za bezbednost hrane. Problemi kojinastaju zbog nestru~no sprovedene dezinfekcije imaju osnov u nepoznavanjusame mere, njenog nestru~nog sprovo|enja, neadekvatnog obrazovanja radnikaneposrednih izvr{ilaca ovih poslova kao i nepostojanja standarda za procenu us-peha i kontrole dezinfekcije (Radenkovi} i sar., 1997; 1995; Rahkio i Korkeala,1996; Nagli} i Hajsig, 2005).

S obzirom na to da rad u zanatskoj klanici prate izvesni higijenskiproblemi, a da je za bezbednost hrane jedan od veoma bitnih elemenata pravilnosprovo|enje dezinfekcije, cilj na{eg rada je bio da se utvrdi ukupan broj bakterijapre i posle dezinfekcije, one koju je sprovelo nestru~no lice zanatske klanice idruge, koju je sprovelo stru~no lice, i da se analizom dobijenih rezultata utvrdi da lisu postojale razlike u efikasnosti sprovedenih dezinfekcija.

Ispitivanje efikasnosti dezinfekcije koju je sprovelo nestru~no licezanatske klanice i dezinfekcije u izvo|enju stru~nog lica, izvr{eno je u zanatskojklanici i u laboratorijskim uslovima.

Materijal za ova istraìvanja su bili uzorci vla`no-suvih briseva uzetihsa odre|enih povr{ina u zanatskom objektu pre i posle dezinfekcije stru~nog inestru~nog lica.

Svake nedelje pre i posle dezinfekcije koju je sprovelo stru~no liceuzeti su uzorci briseva i to: sa noà kojim se vr{i evisceracija, sa podne povr{inegde se vr{i evisceracija, sa stola za skidanja dlaka i sa poda ispod stola za ski-danje dlaka (I nedelja – ponedeljak; II nedelja – utorak; III nedelja – sreda, IVnedelja – ~etvrtak; V nedelja – petak) Brisevi su uzeti sa istih povr{ina pre i posledezinfekcije koju je sprovelo nestru~no lice zanatske klanice (I nedelja – utorak; IInedelja – sreda; III nedelja – ~etvrtak; IV nedelja – petak; V nedelja – ponedeljak).

221



Postupak uzimanja briseva sa povr{ina je ura|en prema standardnojmetodi ISO 18593 (Microbiology of food and animal feeding stuffs – Horizontalmethods for sampling techniques from surfaces using contact plates and swabs).Iz uzetih uzoraka odre|ivan je ukupan broj bakterija standardnom metodom ISO4833 (Microbiology of food and animal feeding stuffs – Horizontal method for theenumeration of microorganisms – Colony-count technique at 30 oC) u laboratorijiu Zavodu za higijenu namirnica na veterinarskom institutu u Banja Luci.

Dezinfekcija klanice obavljena je hlornim preparatom (natrijum dihlori-zocijanurat dihidrat) u koncentraciji od 0,02% i vremenu ekspozicije od 30 minuta.

Interpretacija rezultata vr{ena je na osnovu grani~nih vrednosti kodocene higijene opreme, alata i radnih povr{ina, predstavljena u Commission Deci-sion 471/2001/EC.

U statisti~koj analizi dobijenih rezultata izvedenog eksperimenta ko-ri{}eni su deskriptivni statisti~ki parametri, i to: aritmeti~ka sredina, standardnadevijacija, standardna gre{ka, interval varijacije i koeficijent varijacije. Prilikomtestiranja i utvr|ivanja statisti~ki zna~ajnih razlika izme|u ispitivanih eksperimen-talnih grupa kori{}en je Studentov t-test. Signifikantnost razlika ustanovljena je nanivoima zna~ajnosti od 5% i 1%. Dobijeni rezultati prikazani su tabelarno i grafi~ki.Statisti~ka obrada dobijenih rezultata ura|ena je u statisti~kom paketu PrismaPad4.00.

Razlika u ukupnom broju bakterija (log CFU/cm2) na ispitivanim po-vr{inama u zanatskoj klanici pre dezinfekcije koju je sprovelo nestru~no liceklanice i one koju je sprovelo stru~no lice nije bila statisti~ki zna~ajna (p>0,05).

Rezultati ukupnog broja bakterija (log CFU/cm2) dobijeni posle obedezinfekcije no`a za evisceraciju su prikazani u tabeli 1 i na grafikonu 1.

Tabela 1. Ukupan broj bakterija (log CFU/cm2) na no`u za evisceraciju posle dezinfekcije /Table 1. Total number of bacteria (log CFU/cm2) on evisceration knife following disinfection

Nedelje /Week

Nestru~no lice / Unskilled person Stru~no lice / Professional

X ± Sd CV% X ± Sd CV%

1. 1,85±0,44x 24,00 1,01±0,20x 20,05

2. 1,91±0,40y 21,17 0,92±0,15y 16,06

3. 1,92±0,54z 45,78 0,97±0,15z 15,57

4. 1,93±0,77q 40,07 0,87±0,05q 5,96

5. 2,40±0,52w 21,85 1,14±0,45w 39,52

Statisti~ki zna~ajna razlika je prikazana istim slovima p<0,01 x, y, z, q, w i p<0,05 a, b, c /Statistically significant difference shown with same letters p<0.01 x, y, z, q, w and p<0.05 a, b, c

222


Rezultati / Results

Iz rezultata dobijenih posle dezinfekcije noà za evisceraciju se moèuo~iti da je dezinfekcija stru~nog lica bila efikasnija od dezinfekcije koju je spro-velo nestru~no lice zanatske klanice. Smanjenje ukupnog broja bakterija (logCFU/cm2) je bilo zna~ajno (p<0,01) posle dezinfekcije stru~nog lica u toku svih Veksperimentalnih nedelja u odnosu na ukupan broj bakterija utvr|en na noù po-sle dezinfekcije nestru~nog lica zanatske klanice.

Ukupan broj bakterija na podu na mestu gde se vr{i evisceracija posledezinfekcije od strane nestru~nog lica zanatske klanice i one od strane stru~noglica prikazani su u tabeli 2 i na grafikonu 2.

Tabela 2. Ukupan broj bakterija (log CFU/cm2) posle dezinfekcije na podu na mestu gde sevr{i evisceracija /

Table 2. Total number of bacteria (log CFU/cm2) following disinfection of floor in evisceration area

Nedelje /Week



1. 4,14±0,40x 9,74 2,99±0,20x 6,80

2. 3,06 ±0,52 17,09 2,71±0,42 15,48

3. 2,79±0,51 18,23 2,68±0,37 13,95

4. 3,34±0,50 14,93 2,83±0,48 17,11

5. 3,47±0,31y 8,91 2,57±0,40y 15,58

Statisti~ki zna~ajna razlika je prikazana istim slovima p<0,01 x, y, z i p<0,05 a, b, c /Statistically significant difference shown with same letters p<0.01 x, y, z and p<0.05 a, b, c

223


0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

1 2 3 4 5

Nestruèno lice Struèno lice

Nedelje / Week

UB

B

Grafikon 1. Ukupan broj bakterija (log CFU/cm2) na noù za evisceraciju posle dezinfekcije /Graph 1. Total number of bacteria (log CFU/cm2) on evisceration knife following disinfection

Nestru~no lice /Unskilled person

Stru~no lice /Professional

Analizom rezultata ukupnog broja bakterija (log CFU/cm2) dobijenihposle dezinfekcije poda na mestu gde se vr{i evisceracija mo`e se zaklju~iti da jedezinfekcija od strane stru~nog lica bila efikasnija u I i V nedelji, jer je utvr|en sta-tisti~ki zna~ajno manji (p<0,01) broj bakterija na podu u odnosu na broj bakterijaposle dezinfekcije od strane nestru~nog lica klanice. U II, III i IV nedelji, utvr|enerazlike u ukupnom broju bakterija posle sprovedenih dezinfekcija nisu bile zna~aj-ne (p>0,05).

Rezultati ukupnog broja bakterija na stolu za skidanje dlake posledezinfekcije od strane nestru~nog i one od strane stru~nog lica prikazani su u ta-beli 3 i na grafikonu 3.

Tabela 3. Ukupan broj bakterija (log CFU/cm2) posle dezinfekcije stola za skidanje dlake /Table 3. Total number of bacteria (log CFU/cm2) following disinfection of bristle removal surface

Nedelje /Week



1. 2,62±0,28x 10,75 1,82±0,33x 17,95

2. 2,60±0,30y 11,54 1,88±0,49y 26,33

3. 2,20±0,41 18,50 2,12±0,83 39,13

4. 2,54±0,32 12,63 2,34±0,60 25,42

5. 2,88±0,57 19,94 2,30±0,63 27,60

Statisti~ki zna~ajna razlika je prikazana istim slovima r<0,01 x, y, z i p<0,05 a, b, c /Statistically significant difference shown with same letters p<0.01 x, y, z and p<0.05 a, b, c

224


0

1

2

3

4

5

1 2 3 4 5


Nedelje / Weeks

UB

B

Grafikon 2. Ukupan broj bakterija log CFU/cm2) posle dezinfekcije na podu na mestu gdese vr{i evisceracija /

Graph 2. Total number of bacteria (log CFU/cm2) following disinfection of floor in evisceration area

UB

B



Analizom rezultata dobijenih posle dezinfekcije stola za skidanje dla-ke, mo`e se uo~iti da je u I i II nedelji ukupan broj bakterija posle dezinfekcije odstrane stru~nog lica bio statisti~ki zna~ajno manji (p<0,01) u odnosu na broj bak-terija utvr|en posle dezinfekcije od strane nestru~nog lica zanatske klanice, dok uIII, IV i V nedelji utvr|ene razlike nisu bile statisti~ki zna~ajne (p>0,05).

Rezultati ukupnog broja bakterija na podu ispod stola za skidanjedlaka posle dezinfekcije koju je sprovelo nestru~no lice zanatske klanice i posledezinfekcije koju je sprovelo stru~no lice su prikazani u tabeli 4 i na grafikonu 4.

Tabela 4. Ukupan broj bakterija (log CFU/cm2) posle dezinfekcije na podu ispod stola zaskidanje dlaka /

Table 4. Total number of bacteria (log CFU/cm2) following disinfection of floor underneath bristle removalsurface

Nedelje /Week

Odgovorno lice klanice Stru~no lice – veterinar


1. 3,48±0,21x 6,06 2,20±0,12x 5,57

2. 3,78±0,46y 16,67 2,24±0,13y 5,82

3. 1,99±0,85 42,70 0,93±0,14 14,64

4. 2,99±0,56 18,80 2,43±0,58 23,74

5. 3,34±0,32z 9,70 1,38±0,49z 20,47

Statisti~ki zna~ajna razlika je prikazana istim slovima p<0,01 x, y, z i p<0,05 a, b, c /Statistically significant difference shown with same letters p<0.01 x, y, z and p<0.05 a, b, c

225


0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

1 2 3 4 5


Nedelje / Weeks

UB

B

Grafikon 3. Ukupan broj bakterija (log CFU/cm2) posle dezinfekcije stola za skidanje dlaka /Graph 3. Total number of bacteria (log CFU/cm2) following disinfection of brstle removal surface

UB

B



Iz dobijenih rezultata se moè videti da je ukupan broj bakterija napodu ispod stola za skidanje dlake utvr|en posle dezinfekcije stru~og lica bio sta-tisti~ki zna~ajno manji (p<0,01) u I, II i V nedelji u odnosu na ukupan broj bakterijautvr|en posle dezinfekcije od strane odgovornog lica zanatske klanice. U III i IVnedelji utvr|ene razlike nisu bile statisti~ki zna~ajne (p>0,05).

Dobro sprovedena dezinfekcija je preduslov za proizvod dobrog kvali-teta. Radni stolovi, pribor, oprema, podovi klanice i podovi hladnja~a su va`namesta koja mogu biti izvor patogena za kontaminaciju zaklanih ìvotinja i s toga jeneophodno da se u klanicama pravilno sprovode faze dezinfekcije (mehani~ko~i{}enje i sanitarno pranje) i dezinfekcija (Sammarco i sar., 1997; Borch i sar.,1996; Newton i sar., 2008).

Rezultati utvr|enog ukupnog broja bakterija posle dezinfekcije noàza evisceraciju ukazuju na ~injenicu da su faze dezinfekcije od strane stru~noglica bile pravilno sprovedene, jer je ukupan broj bakterija bio zna~ajno manji(p<0,01) u toku svih pet nedelja, u odnosu na broj bakterija posle dezinfekcijekoju je izvr{ilo nestru~no lice zanatske klanice. Pravilno sprovedena dezinfekcija izamena noèva u toku rada veoma je bitna, jer su istraìvanja pokazala da jenaj~e{}i na~in kontaminiranja mesa rukama i prljavim alatom (Newton i sar., 2008,i Gun i sar., 2003; Rahkio i Korkeala, 1996). Noèvi se u klanicama peru na tradi-cionalan na~in ispiranjem u vodi na temepraturi od 20oC-40oC, a potom se kratkopotapaju u kupku (sterilizator) u kojoj temperatura vode nije ispod 82oC. Eustace isar. (2007) su u klanici posle ovakvog tradicionalanog na~ina pranja noèva i krat-kog potapanja u kupku (sterilizator) utvrdili prisustvo mikroorganizama na 20noèva od ispitivanih 230 (8,7%).

226


0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4

1 2 3 4 5


Nedelje / Weeks

UB

B

Grafikon 4. Ukupan broj bakterija (log CFU/cm2) posle dezinfekcije na podu ispod stola zaskidanje dlaka /

Graph 4. Total number of bacteria (log CFU/cm2) following disinfection of floor under bristle removal surface

UB

B




Posle dezinfekcije poda od strane stru~nog lica na mestu gde se vr{ievisceracija u I i V nedelji utvr|en je zna~ajno manji (p<0,01) broj bakterija, u od-nosu na ukupan broj bakterija posle dezinfekcije od strane nestru~nog lica.Razlike u II, III i IV nedelji nisu bile zna~ajne (p>0,05). Mnogobrojna istraìvanja supotvrdila da prisustvo organskih materija umanjuje efikasnost hlornih preparata,{to navodi na zaklju~ak da i u ovom eksperimentu, na tretiranim povr{inama, nakojima nije do{lo do zna~ajnog smanjenja ukupnog broja bakterija posle dezin-fekcije, nisu pravilno sprovedene faze dezinfekcije, mehani~ko ~i{}enje i sani-tarno pranje. Teodorovi} i sar. (1994) su utvrdili da natrijum dihlorizocijanurat dihi-drat (Galisept) u laboratorijskim uslovima u koncentraciji od 2% uni{tava test mik-roorganizme, tokom ekspozicije od samo 0,5 min. U zanatskoj klanici u kojoj suvr{ena ispitivanja, sanitarno pranje vr{i se hladnom vodom. Kada je temperaturavode 50oC uz dodatak surfaktanata ili deterdènata, visok broj mikroorganizama(90% i vi{e) moè biti uklonjen sa povr{ina (FAO). U literaturi, ve}ina autora uka-zuje na ~injenicu da se zna~ajno smanjenje nivoa mikroorganizama postiè efi-kasnim sanitarnim pranjem i dezinfekcijom (Rajkowski i sar., 1998; Samarco i sar.,1997; Swanenburg i sar., 2001b).

Efikasno mehani~ko ~i{}enje, sanitarno pranje i dezinfekciju stola zaskidanje dlake izvr{ilo je stru~no lice u I i II nedelji, jer je ukupan broj bakterija po-sle dezinfekcije bio zna~ajno manji, (p<0,01) u odnosu na broj bakterija utvr|enposle dezinfekcije nestru~nog lica zanatske klanice. U III, IV i V nedelji utvr|enerazlike u ukupnom broju bakterija posle izvr{enih dezinfekcija nisu bile statisti~kizna~ajne (p<0,05). Dobijeni rezultati u saglasnosti su sa navodima McDowella isar. (2007), koji su utvrdili da je kontaminacija trupova najve}a krajem nedelje (pe-tak), a najmanja na po~etku nedelje (ponedeljak), {to je povezano sa higijenom idezinfekcijom klanice. Sammarco i sar. (1997) navode da su radni stolovi va`namesta koja mogu biti izvor patogena kao {to su Salmonella spp., Yersinia entero-colitica i Listeria monocytogenes i da je potrebno dati ve}i zna~aj mehani~kom~i{}enju i sanitarnom pranju klanica, pribora i opreme. Ispitivanjem stepena kon-taminacije u 11 klanica isti autori su utvrdili prisustvo Salmonelle na jednom od 16radnih stolova, dok je Yersinia enterocolitica otkrivena u dva uzorka uzetih sa dvaradna stola.

Ukupan broj bakterija utvr|en posle dezinfekcije stru~og lica, na poduispod stola za skidanje dlake je bio statisti~ki zna~ajno manji (p<0,01) u I, II i Vnedelji u odnosu na broj bakterija utvr|en posle dezinfekcije koju je izvr{ilo nes-tru~no lice zanatske klanice, dok razlike u III i IV nedelji nisu bile zna~ajne(p>0,05).

î{}enje i pranje u klanicama podrazumeva da po zavr{enom pro-cesu proizvodnje sve povr{ine moraju biti oslobo|ene od ostataka iz prethodneproizvodnje. Da je mehani~ko ~i{}enje i sanitarno pranje uspe{no izvr{eno, za-klju~uje se na osnovu kontinuiranog filma vode koji u potpunosti prekriva odre|e-nu povr{inu tj. kada njen kontinuitet nije nigde prekinut ostacima masti ili belan~e-vina (Radenkovi} i sar., 1997, 1995; Nagli}, 2005). Istraìvanja su pokazala da

227


rutinsko ~i{}enje i pranje nije dovoljno za uklanjanje ve}eg dela patogenih mikro-organizama sa podova, {to se mo`e uo~iti i iz na{ih rezultata dobijenih posle de-zinfekcije koju je sprovelo nestru~no lice zanatske klanice. Small i sar. (2006;2007a, b) izve{tavaju da je Salmonella izolovana u 70%-90% uzoraka brisevauzetih sa poda depoa i poda koridora i da je uobi~ajeni na~in ~i{}enja i dezinfek-cije smanjio nivo kontaminacije na 25% pozitivnih uzoraka ({to nije dovoljno da seelimini{e rizik), dok je pobolj{ana procedura ~i{}enja i dezinfekcije smanjila ovajnivo na 10% pozitivnih uzoraka, {to je i dalje nezadovoljavaju}e i ukazuje na ~inje-nicu da je neophodno pobolj{ati procedure ~i{}enja i dezinfekcije u klanici.

Analizom rezultata ukupnog broja bakterija, dobijenih posle dezinfek-cije nestru~nog lica zanatske klanice i dezinfekcije stru~nog lica se mo`e zaklju~itida je na ispitivanim povr{inama na kojima je pravilno sprovedena dezinfekcija,do{lo do zna~ajnog smanjenja ukupnog broja bakterija. Dobijeni rezultati tako|eukazuju na ~injenicu da je neophodno pobolj{ati procedure mehani~kog ~i{}e-nja, sanitarnog pranja i dezinfekcije u zanatskoj klanici.

1. Amaechi N, Ezeronve O. Occurrence of Salmonella spp. in slaughteredhealthy swineand abattoir environment of Umuahia. Abia State Nigeria. J Anim Vet Adv2006; 5(4): 289-93.

2. Amass F, Thompson B, Dimmich M, Gaul A, Schneider J. Impact of downtime on reduc-ing aerobic bacterial counts in cleaned and disinfected trailers, J Swine HealthProd 2007; 15(1): 37-41.

3. Borch E, Nesbakken T, Christensen H. Hazard identification in swine slaughter with re-spect to foodborne bacteria. J Food Microbiol 1999; 30(1): 9-25.

4. Eustace I, Midgley J, Giarrusso C, Laurent C, Jenson I, Sumner J. An alternative processfor cleaning knives used on meat slaughter floors. J Food Microbiol 2007;113(1): 23-7.

5. Gun H, Yilmaza A, Turker S, Tanlasia A, Yilmaz H. Contamination of bovine carcassesand abattoir environment by Escherichia coli O157:H7 in Istanbul. J Food Mi-crobiol 2003; 84(3): 339-4.

6. Mannion CJ, Egan J, Lynch B, Fanning S, Leonard N. An investigation into the efficacyof washing trucks following the transportation of pigs - a Salmonella perspec-tive. Foodborne Pathogens and Disease 2008; 5(3): 261-71.

7. McDowella SJ, Portera R, Maddenb R, Cooperc B, Neillb SD. Salmonella in slaughterpigs in Northern Ireland: Prevalence and use of statistical modelling to investi-gate sample and abattoir effects. Int J Food Microbiol 2007; 118(2): 116-25.

8. Nagli} T, Hajsig D. Dezinfekcija – osnova biosigurnosti. Praxis Veterinaria 2005; 3: 205-14.

9. Newton KG, Harrison CL, Wauters AM. Sources of psychrotrophic bacteria on meat atthe abattoir, J Appl Microbiol 2008; 45(1): 75-82.

228




10. Rahkio M, Korkeala H. Microbiological contamination of carcasses related to hygienepractice and facilities on slaughtering lines. Acta Vet Scand 1996; 37(3): 219-28.

11. Radenkovi} B, Jankovi} Lj. Zna~aj sanitarnog pranja u dezinfekciji. Veterinarski glasnik1997; 51; 433-52.

12. Radenkovi} B, Teodorovi} R, Jankovi} Lj. Propusti koji prate dezinfekciju. Zbornik krat-kih sadràja sa VII kongresa mikrobiologa Jugoslavije 1995; 185.

13. Rajkowski T, Eblen S, Laubauch C. Efficacy of washing and sanitizing trailers used forswine transport in reduction of Salmonella and Escherichia coli. J Food Prot1998; 61(1): 31-5.

14. Sammarco ML, Ripabelli G, Ruberto A, Iannitto G, Grasso M. Prevalence of salmonel-lae, listeriae, and yersiniae in the slaughterhouse environment and on worksurfaces, equipment, and workers. J Food Prot 1997; 60: 367-71.

15. Small A, James C, James S, Davies R, Howell M, Hutchison M, Bun~ic S. Construction,management and cleanliness of red meat abattoir lairages in the UK. Meat Sci2007a; 75: 523-32.

16. Small A, James C, James S, Davies R, Liebana E, Howell M, Hutchison M, Buncic S.Presence of Salmonella in the red meat abattoir lairage after routine cleansingand disinfection and on carcasses. J Food Prot 2006; 69 (10): 2342-51.

17. Small A, James C, Purnell G, Losito P, James S, Buncic S. An evaluation of simple clean-ing methods that may be used in red meat abattoir lairages. Meat Sci 2007b;75: 523-32.

18. Small A, Purnell G, James S, James C. Routes of Salmonellae contamination in piglairages and the development and evaluation of simple cleaning methods. 7thInternational Symposium on the epidemiology control of foodborne patho-gens in pork, 2007.

19. Swanenburg M, Urlings HA, Snijders JM, Keuzenkamp DA, Knapen F. Salmonella inslaughter pigs: prevalence, serotypes and critical control points duringslaughter in two slaughterhouses. Int J Food Microbiol 2001b; 70(3): 243-54.

20. Swanenburg M, Wolfb PJ, Urlingsa AP, Snijdersc MA, Knapenc F. Salmonella in slaugh-ter pigs: the effect of logistic slaughter procedures of pigs on the prevalence ofSalmonella in pork. Int J Food Microbiol 2001: 70(3): 231-42.

21. Swanenburg M, Urlings HA, Keuzenkamp DA, Snijders JM. Salmonella in the lairage ofpig slaughterhouses. J Food Prot 2001a; 64(1): 12-6.

22. Teodorovi} R, Radenkovi} B, Teodorovi} V, Jankovi} Lj. Ispitivanje baktericidnog efektasmesa Galisepta i odabranih deterdènata. V simpozijum DDD u za{titi ì-votne sredine, 1994: 21-5.

23. FAO corporate document repository. Meat processing hygiene. http://www.fao.org/do-crep

229


INVESTIGATIONS OF INFLUENCE OF DISINFECTION PROCEDURES ON HYGIENE

IN PRIVATE SLAUGHTERHOUSE

Ljiljana Jankovi}, Brana Radenkovi}-Damnjanovi}, N. Karabasil, M. Mirilovi},

S. Mari}

The objective of this work was to establish, on the grounds of obtained resultsfor the total number of bacteria before and after completed disinfection, whether there arediffierences in the efficiency of disinfection performed by a professional and disinfectioncarried out by an unqualified employee in a private slaughterhouse.

The material used in these investigations were samples of wet-dry swabstaken over a course of five weeks, before and after disinfection carried out by an unqualifiedemployee and the skilled professional, from the following: the knife used for evisceration,the floor in the evisceration area, from the table serving for bristle removal, and from thefloor underneath the bristle removal surface. The wet-dry swabs were taken according tothe procedure described in the standard method ISO 18593 (Microbiology of food and ani-mal feeding stuffs - Horizontal methods for sampling techniques from surfaces using con-tact plates and swabs). Analysing the taken samples, the total number of bacteria was de-termined using the standard method ISO 4833 (Microbiology of food and animal feedingstuffs - Horizontal method for the enumeration of microorganisms - Colony-count tech-nique at 30oC). Disinfection was carried out using a chlorine preparation (sodium dichloroi-socyanurate dihydrate) in a concentration of 0.02% and for an exposure period of 30 min.The results were interpreted on the grounds of the border values in evaluating the hygieneof the equipment, tools, and work surfaces, presented in Commission Decision 471/2001/EC.

The results of the investogations have shown that the disinfection perfomedby the skilled professional was more efficient than the disinfection performed by the un-qualified person, as the total number of bacteria was significantly smaller (p<0.01) in thecourse of all 5 experimental weeks on the evisceration knife, the floor under the bristle re-moval surface, during weeks 1, 2 and 5, and on the floor in the evisceration area in weeks 1and 5.

Key words: private slaughterhouse, total number of bacteria, disinfection

ISPÀTANIE VLIÂNIÂ POSTUPKOV DEZINFEKCII NA GIGIENU VREMESLENNOY SKOTOBOYNE

LilÔna Ânkovi~, Brana Radenkovi~-DamnÔnovi~, Ned`elÝko Karabasil,Milorad Mirilovi~, Slobodan Mari~

CelÝ rabotì bìla, ~to na osnove polu~ennìh rezulÝtatov sovokupnogo~isla bakteriy pered i posle sover{ennìh dezinfekciy, utverditÝ suçestvovalili raznici v Ìffektivnosti dezinfekcii, kotoruÓ sover{ilo specialÝnoe licoi dezinfekcii, kotoruÓ provelo nespecialÝnoe lico remeslennoy skotoboyni.

230


RUSSKIY

ENGLISH

Material dlÔ Ìtih issledovaniy bìli obraz~iki vla`no-suhih maz-kov, vzÔtìh v te~enie pÔti nedelÝ, pered i posle dezinfekcii nespecialÝnogo ispecialÝnogo lica a imenno: s no`a, kotorìm sover{aetsÔ ÌvisceraciÔ, s polovoypoverhnosti na meste, gde sover{aetsÔ ÌvisceraciÔ, so stola dlÔ snimaniÔ {erstii s pola pod stolom dlÔ snianiÔ {ersti. Postupok braniÔ vla`no-suhogo mazka sde-lan po standartnomu metodu ISO 18593 (Microbiology of food and animal feeding stuffs -Horizontal methods for sampling techniques from surfaces using contact plates andswabs). Iz vzÔtìh obraz~ikov opredeleno sovokupnoe ~islo bakteriy standartnìmmetodom ISO 4833 (Microbiology of food and animal feeding stuffs - Horizontal method forthe enumeration of microorganisms - Colony-count technique at 30oC). DezinfekciÔsover{ena s hlornìm preparatom (natriy dihlorizociÔnurat dihadrat) v koncen-tracii ot 0,02% i pri vremeni Ìkspozicii ot 30 min. InterpretaciÔ rezulÝtatovsover{ena na osnove pograni~nìh stoimostey u ocenki gigienì osnastki, instru-mentov i rabo~ih poverhnostey, predstavlena s Commission Decision 471/2001/ES.

RezulÝtatì ispìtaniÔ pokazali, ~to dezinfekciÔ, kotoruÓ sover{i-lo specialÝnoe lico bìla bolee ÌffektivnaÔ dezinfekciÔ, kotoruÓ sover{ilonespecialÝnoe lico ibo sovekupnoe ~islo bakteriy bìlo zna~itelÝno menÝ{e(r<0,01), v te~enie vseh ÌksperimentalÝnìh nedelÝ na no`e dlÔ Ìvisceracii, napolovoy poverhnosti pod stolom dlÔ snimaniÔ {ersti v I, II i V nedele, i na polu nameste, gde sover{aetsÔ ÌvisceraciÔ v I i V nedele.

KlÓ~evìe slova: remeslennaÔ skotoboynaÔ, sovokupnoe ~islo bakteriy,dezinfekciÔ

231


DOI: 10.2298/VETGL1204233K UDK 579.842.14:62-23:637.513.12:636.4

NALAZ SALMONELA NA POVR[INAMA U STO^NOM DEPOUI BOKSU ZA OMAMLJIVANJE SVINJA*

SALMONELLA IN PIG LAIRAGE AND IN STUNNING BOX

N. Karabasil, Mirjana Dimitrijevi}, Nata{a Pavli}evi}, V. Teodorovi},Jasna Lon~ina, Jelena Nedeljkovi} Trailovi}, M. @. Balti}**

Salmonele spadaju me|u va`nije patogene, a meso svinja jedanje od glavnih izvora infekcije potro{a~a. Cilj ovoga rada je da se ispitaprisustvo salmonela na razli~itim povr{inama u sto~nom depou i boksuza omaljivanje svinja, kao potencijalnih izvora unakrsne kontaminacijesvinja i trupova zaklanih `ivotinja na liniji klanja. Uzorkovanja su sprove-dena u dve klanice (klanica A i klanica B). Uzorci iz klanice A uzeti su udva navrata (uzorkovanje I i II, ukupno 60 uzoraka), a u klanici B jedan-put (uzorkovanje III, ukupno 30 uzoraka), sa slede}ih povr{ina: pod is-tovarne rampe; koridor istovarna rampa – sto~ni depo; zidovi boksa usto~nom depou; pod boksa u sto~nom depou; voda iz napajalice usto~nom depou; kanal za te~nost/fekalije; prolaz od sto~nog depoa dokoridora; koridor od sto~nog depoa do boksa za omamljivanje, ulaz/vrata boksa za omamljivanje; pod boksa za omamljivanje. Od ukupnogbroja pregledanih uzoraka, procenat pozitivnih uzoraka na salmonelu,u sto~nom depou je bio 12,50 % (72/9), a iz uzoraka sa povr{ina boksaza omamljivanje 61,11 % (18/11). Povr{ine u sto~nom depou i boksu zaomamljivanje redovno su kontaminirane salmonelom i mogu pred-stavljati izvore unakrsne kontaminacije `ivotinja pa i trupova na linijiklanja svinja.

Klju~ne re~i: salmonela, svinje, povr{ine, kontaminacija

Salmonele spadaju me|u va`nije patogene, a meso svinja jedan je odglavnih izvora infekcije potro{a~a. U Belgiji su, prema podacima iz 2008. godine,

233


Uvod / Introduction

* Rad primljen za {tampu 25. 10. 2011. godine** Dr sc. med. vet. Ne|eljko Karabasil, docent, dr sc. med. vet. Mirjana Dimitrijevi}, docent, Fa-

kultet veterinarske medicine, Univerzitet u Beogradu; Nata{a Pavli}evi}, Veterinarski speci-jalisti~ki institut Subotica, Subotica; dr sc. med. vet. Vlado Teodorovi}, red. profesor, JasnaLon~ina, Jelena Nedeljkovi} Trailovi}, dr sc. med. vet. Milan @. Balti}, Fakultet veterinarskemedicine, Univerzitet u Beogradu

registrovana 3944 slu~aja infekcije salmonelama, od ~ega je Salmonella Typhi-murium (57 %) bio naj~e{}i serotip (NRSS, 2008). Smatra se da je stvaran broj in-fekcija potro{a~a znatno ve}i od zabeleènih, jer jedan broj ostaje neprijavljen(EFSA, 2008). Da bi se utvrdili izvori kontaminacije salmonelama u lancu proiz-vodnje mesa, zna~ajan podatak predstavlja informacija o nalazu ovih bakterija nafarmi (Korsak i sar., 2003). Prilikom transporta svinja od farme do klanice preva-lenca salmonela se pove}a, {to ukazuje na to da se radi o unakrsnoj kontamina-ciji. Unakrsna kontaminacija u klanici predstavlja zna~ajan problem sa aspektabezbednosti hrane (De Busser i sar., 2011; Mannion i sar., 2011; De Sadeleer i sar.,2008; Rostagno i sar., 2007; Karabasil i sar., 2007; Kranken i sar., 2003; Small i sar.,2002), a u prilog ovoj ~injenici govori podatak da je utvr|en sedam puta ~e{}i na-laz salmonela u uzorcima svinja uzetih iz sto~nog depoa u odnosu na uzorkesvinja sa farme (Hurd i sar., 2001). Istraìvanjima u SAD-u i Evropi zaklju~eno je daje S. enterica {iroko rasprostranjena na povr{inama u sto~nom depou svinja (Ro-stagno i sar., 2010; Karabasil i sar., 2008; Karabasil, 2006; Rostagno i sar., 2003;Swanenburg i sar., 2001a). Jedan od razloga za pove}anje nalaza ovog pato-gena, jeste dug period tokom koga se ìvotinje drè u kontaminiranom prostorusto~nog depoa, nekada i preko 12 h (Morgan i sar., 1987). U eksperimetalnimuslovima svinje se mogu inficirati bakterijom S. Typhimurium za relativno kratkovreme tokom boravka u kontaminiranim boksevima, a ovaj serotip je tako|eizolovan iz fecesa i cekuma 30 do 60 minuta nakon ekspozicije ìvotinja sa infek-tom (Hurd i sar., 2001a; 2001b).

Cilj ovoga rada je da se ispita prisustvo salmonela na razli~itimpovr{inama u sto~nom depou i boksu za omaljivanje svinja.

Uzorkovanja su sprovedena u dve klanice (klanica A i klanica B). Linijaklanja i obrade na klanici A je automatizovana i transport du` linije se obavljapomo}u konvejerskih sistema. Prema satnom kapacitetu, na ovoj liniji se zakolje iobradi oko 150 svinja h-1. Linija klanja i obrade svinja u klanici B je malog satnogkapaciteta i obavlja se vi{e operacija na jednom radnom mestu. Na ovim klani-cama zakolje se i obradi oko 10 svinja h-1. Uzorci iz klanice A uzeti su u dvanavrata (uzorkovanje I i II), a iz klanice B (uzorkovanje III) jedanput.

Uzorci za izolaciju salmonela uzeti su sa povr{ina u sto~nom depou iboksu za omamljivanje svinja. Prilikom uzorkovanja u sto~nom depou, brisevi suuzeti sa slede}ih mesta: 1. pod istovarne rampe; 2. koridor istovarna rampa –sto~ni depo; 3. zidovi boksa u sto~nom depou; 4. pod boksa u sto~nom depou; 5.voda iz napajalice u sto~nom depou; 6. kanal za te~nost/fekalije; 7. prolaz odsto~nog depoa do koridora; 8. koridor od sto~nog depoa do boksa za omamlji-vanje. Uzorci iz boksa za omamljivanje uzeti su sa vrata i poda.

Sa svih navedenih povr{ina uzeta su po tri brisa sa razli~itih mesta(uzrokovanje I, 30 briseva; uzorkovanje II, 30 briseva; uzorkovanje III, 30 briseva).

234

Vet. glasnik 66 (3-4) 233 - 242 (2012) N. Karabasil i sar.: Nalaz salmonela na povr{inamau sto~nom depou i boksu za omamljivanje svinja


Uzorkovanje u sto~nom depou je vr{eno dok su ìvotinje boravile u istom prepo~etka rada, a kada se radi o uzorcima iz boksa za omamljivanje tokom sredineradnog dana.

Postupak uzimanja uzoraka i metoda izolacije salmonela sprovedenaje prema Small i sar. (2002). Za uzimanje uzoraka kori{}eni su ravni celuloznisun|eri veli~ine 20 x 18 cm, presavijeni na pola. Tako presavijen sun|er je ponovopresavijen na pola i stavljen u sterilnu stomaher kesu zapremine 400 ml. Svakisun|er je navlaèn neposredno pre upotrebe, sa 10 ml MRD-ja (Maximum Recov-ery Diluent). Preko spolja{nje strane stomaher kese, bris je fiksiran jednom ru-kom. Otvor stomaher kese je prevu~en preko iste ruke, kao rukavica, tako da jeomogu}eno uzimanje uzorka/brisa sa ciljane povr{ine. [ablon sa otvorom 10 x10 cm (100 cm2) je oslanjan na povr{inu sa koje se èli uzeti bris. Sun|er jestavljan na ozna~enu povr{inu {ablona i uzorak brisa je uzet jednim potezomprevla~enjem sun|era sa leve na desnu stranu. Na neravnim povr{inama, na ko-jima metalni {ablon nije mogao da se koristi, brisevi su uzeti sa povr{ine koja je vi-zuelno procenjena. Nakon uzimanja brisa, stomaher kesa je svu~ena sa ruke ipresavijena. Uzeti uzorci su ~uvani pri + 4 oC i obra|eni u laboratoriji u roku oddva sata od momenta uzorkovanja.

U labaratoriji, 90 ml MRD-ja je naliveno u stomaher kese sa brisevima.Brisevi su manuelno homogenizovani (gnje~eni) jedan minut, da bi prisutni mikro-organizmi pre{li sa povr{ine brisa u MRD. Homogenizat je naliven u koli~ini od 10ml u 240 ml BPW (Buffer Peptone Water) podloge za predoboga}enje. Nakon pre-doboga}enja u BPW tokom 16-20 h pri 37o C, 0,1 ml je zasejan u 10 ml RV (Rap-paport Vassiliadis Broth) i 10 ml u 100 ml SCB (Selenite Cysteine Broth). Bujoni suinkubisani pri 42o C (RV) i 37o C (SCB) tokom 24 h. Alikvot iz jednog odnosnodrugog bujona je presejan om~icom na povr{inu plo~a BGA i XLD agara. Plo~e suinkubisane tokom 24 h pri 37o C. SCB je vra}en u termostat na jo{ 24h pri 37o C,nakon ~ega je vr{eno zasejavanje kao {to je prethodno opisano. Plo~e BGA (Bril-liant Green Agar) i XLD (Xylose Lysine Desoxycholate Agar) agara na kojima nijebilo rasta posle 24 h, vra}ene su u termostat na jo{ 24 h inkubacije pri 37o C.Sumnjive kolonije sa BGA (crvene) i XLD agara (crvene sa crnim centrom) suzasejane metodom iscrpljivanja na PCA (Plate Count Agar) (24h pri 37o C) ikasnije potvr|ene kori{}enjem slede}ih testova: bojenje po Gramu (-), dvostruki{e}er (kosina crvena / stubi} ùt-crn), katalaza (-), oksidaza (-) i ureaza (-) test, po-livalentni serumi O i H. Kolonije salmonela su presejane na kosi agar (PCA) za se-rotipizaciju. Odre|ivanje serotipa, izolovanih salmonela, ura|eno je na Institutu zaza{titu zdravlja Srbije, metodom brze aglutinacije (aglutinacija na plo~ici) sa kom-ercijalno pripremljenim serumima (Institut za za{titu zdravlja Srbije). Antigena for-mula za Salmonella spp. o~itavana je prema Popoff-u (2001).

235


Nalaz salmonela u sto~nom depou.Prvi deo na{ih istraìvanja odnosi se na prisustvo salmonela na

razli~itim povr{inama u sto~nom depou svinja na klanicama (A i B). Od ukupnogbroja pregledanih uzoraka (72), 9 (12,50 %) je bilo pozitivno na salmonele (tabela1). Salmonela je utvr|ena u klanici A prilikom uzorkovanja I u 16,67 % i uzorko-vanja II u 8,33 %, dok u klanici B (uzorkovanje III) u 12,50 % pregledanih uzoraka.

Tabela 1. Nalaz salmonela u sto~nom depou i boksu za omamljivanje svinja /

Klanica /Slaughterhouse

A B A + B

Uzorkovanje /Sampling

I II III I+II+III

Povr{ina /Surface

n S % n S % n S % n S %

Sto~ni depo /Holding pens

24 4 16,67 24 2 8,33 24 3 12,50 72 9 12,50

Boks za omamljivanje /Stunning box

6 3 50,00 6 6 100,00 6 2 33,33 18 11 61,11

Ukupno / Total 30 7 23,33 30 8 26,67 30 5 16,67 90 20 22,22

Napomena: n – broj pregledanih uzoraka; S – broj pozitivnih uzoraka na salmonele /Note: n – number of examined samples; S – number of salmonella positive samples

Rezultati na{ih istraìvanja (tabela 1) jasno ukazuju na to da je sto~nidepo za svinje redovno kontaminiran salmonelama. Swanenburg i sar. (2001a)navode da su na dve holandske klanice iz skoro svakog uzorka u sto~nom depousvinja izolovali salmonele. U okviru na{ih istraìvanja salmonela je utvr|ena naslede}im povr{inama: pod istovarne rampe (22,22 %), koridor istovarna rampa-sto~ni depo (33,33 %), pod boksa u sto~nom depou (22,22 %), koridor sto~nidepo – boks za omamljivanje (22,22 %). Ispitivanjem uzoraka sa zidova bokseva,voda iz napajalice u sto~nom depou, kanala za fekalije i prolaza od sto~nog de-poa do koridora (za boks za omamljivanje) salmonela nije izolovana.

Prema istraìvanju Lazaro-a i sar. (1997), iz Brazila, ~ak 20 % pre-gledanih uzoraka sa povr{ina u sto~nom depou bilo je pozitivno na salmonele, {toje u pore|enju sa na{im ispitivanjima procentualno vi{i nalaz jer je zbirni prikazprocentualne zastupljenosti salmonela, na povr{inama u sto~nom depou nauzorkovanim klanicama (A i B) bio 12,50 %.

236



Tabela 2. Mesto nalaza salmonela u sto~nom depou i boksu za omamljivanje /Table 2. Site of Salmonella findings in holding pens and stunning box

Klanica / Slaughterhouse A B A + B

Uzorkovanje / Sampling I II III I+II+III

Povr{ina / Surface n S n S n S n S %

STO^NI DEPO / HOLDING PENS

Pod istovarne rampe /Floor of ramp at unloading area

3 2 3 - 3 - 9 2 22,22

Koridor istovarna rampa-sto~ni depo /Race between unloading area and holding pens

3 2 3 - 3 1 9 3 33,33

Zidovi boksa u sto~nom depou /Walls of holding pens

3 - 3 - 3 - 9 - -

Pod boksa u sto~nom depou /Floor of holding pens

3 - 3 - 3 2 9 2 22,22

Voda iz napajalice u sto~nom depou /Water troughs in pens

3 - 3 - 3 - 9 - -

Kanal za te~nost/fekalije /Drainage for fluids/feces

3 - 3 - 3 - 9 - -

Prolaz od sto~nog depoa do koridora /Race between holding pen and main race

3 - 3 - 3 - 9 - -

Koridor sto~ni depo - boks za omamljivanje /Race between holding pen and stunning box

3 - 3 2 3 - 9 2 22,22

BOKS ZA OMAMLJIVANJE / STUNNING BOX

Ulaz/vrata boksa za omamljivanje /Gates between race and stunning box

3 - 3 3 3 - 9 3 33,33

Pod boksa za omamljivanje /Stunning box floor

3 3 3 3 3 2 9 8 88,88

Ukupno / Total 30 7 30 8 30 5 90 20 22,22

Napomena: n – broj pregledanih uzoraka; S – broj pozitivnih uzoraka na salmonele /Note: n – number of examined samples; S – number of salmonella positive samples

U sto~nom depou klanice A u oba navrata (uzorkovanje I i II) utvr|en jeserotip S. Typhimurium, dok je u klanici B (uzorkovanje III) zabeleèn serotip S.Mbandaka. Iako se u klanici A i B redovno pere i povremeno dezinfikuje radniprostor zbog same konstrukcije sto~nog depoa i bokseva u kojem borave ìvot-inje verovatno da se salmonela moè zadràti u pukotinama betonskog poda(neravna povr{ina) u koje dezinfekciona sredstva slabo prodiru. Neravne/hrapavebetonske povr{ine u sto~nom depou, neophodne sa aspekta dobrobiti ìvotinja,oteàvaju ~i{}enje, pranje i dezinfekciju (Karabasil i sar., 2011; Small i sar., 2003).Sa druge strane, ravne povr{ine poda, koje nisu opravdane sa aspekta dobrobitiìvotinja (klizavost poda), sa higijenskog aspekta bile bi znatno prihvatljivije. Swa-nenburg i sar. (2001a) u svojim istraìvanjima su do{li do zaklju~ka da u svakojklanici, sto~ni depo ima rezidualnu mikrofloru koja se obnavlja ulaskom novih ì-

237


votinja. Mogu}e i da su neki serotipovi rezistentniji na primenjeno sredstvo za dez-infekciju u pore|enju sa drugim sojevima salmonela. Oni navode S. Typhimuriumkao jedan od primera rezistentnijeg soja, koji se moè izolovati nakon primenje-nog postupka dezinfekcije.

Veliki broj autora, slaè se sa konstatacijom da duìna boravka svinjau sto~nom depou predstavlja rizik od infekcije salmonelama, {to je naro~ito aktue-lizovano ako svinje poti~u sa farmi slobodnih od salmonela (Hurd i sar., 2001;Hurd i sar., 2002; Berends i sar., 1996).

Nalaz salmonela u boksu za omamljivanjeDrugi deo na{ih istraìvanja odnosi se na prisustvo salmonela na

povr{inama u boksu za omamljivanje svinja na klanici A i B (tabela 1). Uzorci izboksa za omamljivanje uzeti su sa dve povr{ine – (a) ulaz/vrata i (b) pod, a salmo-nele su utvr|ene sukcesivno kod 33,33 % odnosno 88,88 % pregledanih uzoraka(tabela 2).

Od ukupnog broja pregledanih uzoraka sa povr{ina u boksu zaomamljivanje u 61,11 % je uvtr|eno prisustvo salmonele (tabela 1). Ako pogle-damo nalaz po klanicama, procenat pozitivnih uzoraka na salmonele, u klanici Aje 75 % (uzorkovanje I 50 % i uzorkovanje II 100 %), dok je u klanici B, 33,33 %(uzorkovanje III). Ve}i nalaz salmonela na povr{inama boksa za omamljivanje uklanici A moè se objasniti i samom organizacijom rada. Svinje se putem restrejn-era (jedna po jedna) dovode do mesta omamljivanja i, nakon ove operacije, sapoda boksa podiù na visoki kolosek. Samim tim, svaka omamljena svinja dolaziu kontakt sa ograni~enom povr{inom poda boksa za omamljivanje. U klanici B,svinje su u jednom prostoru u kome se vr{i omamljivanje, gde moè da stane i do15 ìvotinja.

Uzorci u boksu za omaljivanje uzeti su sa povr{ina ulaza i poda. Uzorcisa ulaza uzeti su u klanici A sa bo~nih povr{ina restrejnera, koje su u kontaktu satelom ìvotinje, a u klanici B sa vrata prostorije u kojoj su sme{tene svinje zaomamljivanje. U klanici A, 50 % pregledanih uzoraka sa ulaza boksa za omamlji-vanje je sadràvalo salmonele, dok u klanici B nijedan. Opet treba naglasiti da suu klanici A uzorci uzeti sa povr{ine restrejnera sa kojim je telo svinje u kontaktu,dok u klanici B to nije slu~aj. Pod boksa za omamljivanje, prema na{im ispitivanji-ma, s obzirom na podatke klanici A i klanici B gotovo je redovno kontaminiran sal-monelama (tabela 2). S obzirom na to da omamljene ìvotinje padaju na podboksa za omamljivanje, na osnovu na{ih rezultata, moèmo pretpostaviti da sesalmonelom sa ove povr{ine moè kontaminirati trup svinje, naro~ito regija grudi ibuta (Karabasil i sar., 2010).

U boksu za omaljivanje klanice A u oba navrata (uzorkovanje I i II)utvr|en je serotip S. Typhimurium, dok je u klanici B (uzorkovanje III) zabeleènserotip S. Mbandaka.

238


Iako se kontaminacija/infekcija svinja salmonelama moè destiti nabilo kojoj ta~ki od farme do klanice, treba naglasiti da klanica ima zna~ajnu uloguu ovom procesu. Povr{ine u sto~nom depou i boksu za omamljivanje redovno sukontaminirane salmonelom i mogu predstavljati izvore unakrsne kontaminacijeìvotinja pa i trupova na liniji klanja svinja.

1. Berends BR, Urlings HAP, Snijders JMA. Identification and quantification of risk factorsin animal management and transport regarding Salmonella spp. in pigs. Int JFood Microbiol 1996; 30: 37-53.

2. De Busser VE, Maes D, Houf K, Dewulf J, Imberechts H, Bertrand S, De Zutter L. Detec-tion and characterization of Salmonella in lairage, on pig carcasses and intes-tines in five slaughterhouses. Int J Food Microbiol 2011; 145: 279-86.

3. De Sadeleer L, Dewulf J, De Zutter L, Van der Stede Y, Ribbens S, De Busser E, QuoilinS, Houf K, Delhalle L, Grijspeerdt K, Maes D. A qualitative risk assessment forhuman salmonellosis due to the consumption of fresh pork in Belgium.Vlaams Diergeneeskundig Tijdschrift 2008; 78: 34-41.

4. EFSA. European Food Safety Authority. Scientific opinion of the panel on biological haz-ards on a request from the European Commission on a quantitative microbio-logical risk assessment on Salmonella in meat: source attribution for humansalmonellosis from meat. The EFSA Journal 2008b; 625: 1-32.

5. Hurd HS, McKean JD, Wesley IV, Karriker LA. The effect of lairage on Salmonella isola-tion from market swine. J Food Protection 2001, 64, 1155-8.

6. Hurd HS, McKean JD, Griffith RW, Wesley IV, Rostagno MH. Salmonella enterica Infec-tions in Market Swine with and without Transport and Holding. Applied andEnvironmental Microbiology 2002, 68, 2376-81.

7. Hurd HS, Gailey JK, Mc Kean JD, Rostagno MH. Experimental rapid infection in marketswine following exposure to a Salmonella contaminated environment, BerlMuench. Tieraerztl Wochenschr 2001a; 114: 382-4.

8. Hurd HS, Gailey JK, McKean JD, Rostagno MH. Rapid infection in market – weightswine following exposure to a Salmonella Typhiumurium contaminated envi-ronment. Am J Vet Res 2001b; 62: 1194-7.

9. Karabasil N. Putevi kontaminacije trupova svinja u klanici i njihovo pona{anje u mesu.Doktorska disertacija, Fakultet veterinarske medicine, Beograd, 2006: 80-8.

10. Karabasil N, Kilibarda N, Balti} M@, Dimitrijevi} M, Teodorovi} V. Nalaz salmonela usto~nom depou klanica za svinje. Zbornik kratkih sadràja. Me|unarodno 54.savetovanje industrije mesa, Vrnja~ka Banja, 18-20. juni, 2007: 49.

11. Karabasil N, Dimitrijevi} M, Kilibarda N, Teodorovi} V., Balti} @M. Zna~aj salmonela uproizvodnji mesa svinja. Veterinarski glasnik 2008; 62(5-6): 259-75.

12. Karabasil N, Balti} M@, Dimitrijevi} M, Teodorovi} V, Pavli}evi} N. Nalaz salmonela natrupovima svinja neposredno posle omamljivanja. Zbornik referata i kratkihsadràja 21. savetovanja veterinara Srbije (sa me|unarodnim u~e{}em). Zlati-bor, 15-18. septembar, 2010: 270-1.

239




13. Karabasil N, Dimitrijevi} M, Mili}evi} D. Welfare of slaughter animals and impact onmeat quality. International 56th meat industry conference, Tara 12–15 june2011. Meat Technology 2011; 52(1): 182-7.

14. Korsak N, Jacob B, Groven B, Etienne G, China B, Ghafir Y, Daube G. Salmonella Con-tamination of Pigs and Pork in an Integrated Pig Production Systems. J FoodProtection 2003; 66(7): 1126-33.

15. Kranken S, Alban L, Boes J, Dahl J. Longitudinal Study of Salmonella enterica SerotypeTyphimurium Infection in Three Danish Farrow-to-Finish Swine Herds. J ClinMicrobiology 2003; 41(6): 2282-8.

16. Lazaro NS, Tibana A, Hofer E. Salmonella spp. in healthy ewine and in abattoir environ-ments in Brazil. J Food Prot 1997; 60: 1029-2664.

17. Mannion Celine, Fanning J, McLernon J, Lendrum L, Montserrat Gutierrez, Duggan S,Egan J. The role of transport, lairage and slaughter processes in the dissemi-nation of Salmonella spp. in pigs in Ireland. Food Research International, Arti-cle in Press, 2011.

18. Morgan IR, Krautil FL, Kraven JA. Effect of time in lairage on caecal and carcass salmo-nella contamination of slaughter pigs, Epidemiol Infect 1987; 98: 323-30.

19. NRSS, National Reference Centre for Salmonella and Shigella. Annual report on Salmo-nella and Shigella in Belgium in 2008, Institute of Public Health. Online:http://www.iph.fgov.be/bacterio//iframes/rapports/2008.

20. Popoff MY. Antigenic Formulas of the Salmonella Serovas. 8th Edition, WHO Collaborat-ing Centre for Reference and Research on Salmonella, 2001.

21. Rostagno MH, Hurd HS, McKean JD, Ziemer CJ, Gailey JK, Leite RC. PreslaughterHolding Environment in Pork Plants Is Highly Contaminated with Salmonellaenterica. Appl Environm Microb 2003; 4489-94.

22. Rostagno MH, Hurd HS, McKean JD. Salmonella enterica prevalence and serotype dis-tribution in swine at slaughter. Proceedings of the Seventh International Safe-pork Symposium on the Epidemiology and Control of Foodborne Pathogensin Pork. Verona, Italy, May 9–11 2007; 153-5.

23. Rostagno MH, Eicher SD, Lay Jr, DC. Does pre-slaughter stress affect pork safety risk?Proceedings of the 21st IPVS Congress, Vancouver, Canada, July 18–212010: 176.

24. Small A, Reid C-A, Avery SM, Karabasil N, Crowley C, Buncic S. Potential for the spreadof Escherichia coli O 157, Salmonella, Campylobacter in the Lairage Environ-ment at Abattoirs. J Food Protect 2002; 65(6): 931-6.

25. Small A, Reid CA, Buncic S. Conditions in Lairages at Abattoirs for Ruminants in south-west England and In Vitro Survival of Escherichia coli O157, Salmonella Ke-dougou, and Campylobacter jejuni on Lairage Related Substrates. J FoodProtection 2003; 66(9): 1570-5.

26. Swanenburg M, Urlings HAP, Keuzenkamp DA, Snijders JMA. Salmonella in the Lairageof Pig Slaughterhouses. J Food Protect 2001; 64(1): 12-6.

240


FINDINGS OF SALMONELLA ON SURFACES IN PIG LAIRAGE AND STUNNING BOX

N. Karabasil, Mirjana Dimitrijevi}, Nata{a Pavli}evi}, V. Teodorovi}, Jasna Lon~ina,

Jelena Nedeljkovi} Trailovi}, M. @. Balti}

Salmonella is one of the most important zoonotic pathogens and the con-sumption of pork meat is a major source of human infection. The aim of this study was to in-vestigate the presence of Salmonella on different surfaces in the pig lairage and stunningbox as potential sources of cross contamination of animals and carcasses. Sampling wasconducted in two abattoirs (slaughterhouse A and slaughterhouse B). Samples were takenfrom slaughterhouse A in two instances (sampling I and II, a total of 60 samples) and inslaughterhouse B once (sampling III, a total of 30 samples), from each of the following sites:floor of ramp at unloading area, race between unloading area and holding pens area, wallsof holding pens, floor of holding pens, water troughs in pens, drainage for fluids/feces, racebetween holding pen and main race, race before stunning box, gates between race andstunning box, stunning box floor. Of the total number of examined samples, the percentageof positive samples for Salmonella in the lairage was 12.50% (72 / 9), and samples from thesurface of the stunning box was 61.11%. (18 / 11). Surfaces in a lairage and stunningbox are regularly contaminated with salmonella, and can pose potential sources of crosscontamination of animals and carcasses.

Key words: salmonella, pigs, surfaces, contamination

REZULÃTATÀ SALÃMONELL NA POVERHNOSTÂH V SKOTOVODÊSKOM DEPOI BOKSE DLÂ PRIMANIVANIÂ SVINEY

N. Karabasil, MirÔna Dimitrievi~, Nata{a Pavli~evi~, V. Teodorovi~,Âsna Lon~ina, Elena NedelÝkovi~ Trailovi~, M. @. Balti~

SalÝmonellì otnosÔtsÔ k me`du bolee va`nìmi patogennami, a mÔsosviney odin iz glavnìh isto~nikov infekcii potrebiteley. CelÝ Ìtoy rabotì is-pìtatÝ prisutstvie salÝmonell na razli~nìh poverhnostÔh v skotovod~eskomdepo i bokse dlÔ primanivaniÔ sviney i tulovi{ey ubitìh ìvotnìh na liniiuboÔ. Obraz~ikovaniÔ provedenì v dve skotoboyni (skotoboynÔ A i skotoboynÔ B).Obraz~iki iz skotoboyni A vzÔtì v dva raza zahoda (obraz~ikovanie I i II, sovokup-no 60 obraz~ikov), a v skotoboyne B odna`dì (obraz~ikovanie III, sovokupno 30obraz~ikov), so sleduÓçih poverhnoste: pol vìgruènnogo {lagbauma; koridorvìgruènnìy {lagbaum-skotovod~eskiy depo; stenì boksa v skotovod~eskom depo;pol boksa v skotovod~eskom depo; voda iz poilki v skotobvod~eskom depo; kanaldlÔ ìdkosti (fekalii; prihod ot skotovod~eskogo depo dokoridora; koridor otskotovod~eskogo depo do boksa dlÔ primanivaniÔ, vhod) dverÝ boksa dlÔ prima-nivaniÔ; pol boksa dlÔ primanivaniÔ. Ot sovokupnogo ~isla osmotrennìh obraz~i-kov, procent poloìtelÝnìh obraz~ikov na salÝmonellu, v skotovod~eskom depobìl 12,50% (72/9), a iz obraz~ikov s poverhnostey boksa dlÔ primanivaniÔ 61,11%

241


ENGLISH

RUSSKIY

(18/11). Poverhnosti v skotovod~eskom depo i bokse dlÔ primanivaniÔ regulÔrnokontaminirovanì salÝmonelloy i mogut predstavlÔtÝ soboy isto~niki perekrëst-noy kontaminacii `ivotnìh da i tuloviçey na linii uboÔ sviney.

KlÓ~evìe slova: salÝmonella, svinÝi, poverhnosti, kontamincaciÔ

242


DOI: 10.2298/VETGL1204243J UDK 637.532:338.439.544:615.031

ISPITIVANJE PRISUSTVA REZIDUA VETERINARSKIHLEKOVA I KONTAMINENATA OKOLINE TOKOM

PROIZVODNOG CIKLUSA PETROVA^KE KOBASICE, KAODEO OBAVEZNIH PARAMETARA BEZBEDNOSTI HRANE*

INVESTIGATIONS OF RESIDUE OF VETERINARY MEDICINES ANDENVIRONMENTAL CONTAMINANTS DURING PRODUCTION CYCLE

OF PETROVSKA KLOBASA AS PART OF COMPULSORY PARAMETERSFOR FOOD SAFETY

Vesna Jankovi}, Ljiljana Petrovi}, Slavica Veskovi}, Dragica Karan,Tanja Radi~evi}, S. Jankovi}, S. Stefanovi}**

Zna~ajan ~inilac za{tite zdravlja potro{a~a je sistematsko i stalnosprovo|enje kontrole prisustva ostataka biolo{ki aktivnih supstanci i nji-hovih metabolita u sirovinama i primarnim proizvodima `ivotinjskogporekla.

Kada je u pitanju meso, bitan aspekt bezbednosti svakako je kon-trola rezidua veterinarskih lekova i kontaminenata okoline.

U tom smislu, cilj Nacionalnog projekta pod nazivom „Razvoj teh-nologije su{enja i fermentacije petrova~ke kobasice (Petrovská klo-bása – oznaka geografskog porekla) u kontrolisanim uslovima“, eviden-cioni broj TR – 20037, bio je da se proizvod, petrova~ka kobasicaza{titi oznakom geografskog porekla. Deo obaveznih ispitivanja obuh-vatao je i utvr|ivanje prisustva rezidua veterinarskih lekova i kontamine-nata okoline u sirovinama i finalnom proizvodu, {to ujedno predstavlja icilj ovog rada.

Klju~ne re~i: za{tita potro{a~a, rezidue veterinarskih lekova,kontaminenti okoline, petrova~ka kobasica

243


* Rad primljen za {tampu 25. 10. 2011. godine** Vesna Jankovi}, specijalista mikrobiologije, Institut za higijenu i tehnologiju mesa, Beograd;

dr sc. Ljiljana Petrovi}, redovni profesor, Tehnolo{ki fakultet, Novi Sad; dr sc. Slavica Ves-kovi}, mr sc. Dragica Karan, mr sc. Tanja Radi~evi}, Sr|an Stefanovi}, DVM, Sa{a Jankovi},dipl. farmaceut, Institut za higijenu i tehnologiju mesa, Beograd

Zna~ajan ~inilac za{tite zdravlja potro{a~a je sistematsko i stalnosprovo|enje kontrole prisustva ostataka biolo{ki aktivnih supstanci i njihovih me-tabolita u sirovinama i primarnim proizvodima ìvotinjskog porekla.

Kada je u pitanju meso, bitan aspekt bezbednosti svakako je kontrolarezidua veterinarskih lekova koji se koriste u terapijske, profilakti~ke, a ne retko i uanaboli~ke svrhe (Dixon, 2001). Poznato je da se savremeni uzgoj ìvotinja nemoè zamisliti bez upotrebe razli~itih hemioterapeutika, a njihova ilegalna i/ilineadekvatna primena, kao i nepo{tovanje propisanih doza i karenci moè imati zaposledicu kontaminaciju namirnica animalnog porekla ostacima tih jedinjenja.Tako|e, u lanac ishrane mogu dospeti i kontaminenti okoline, posebno u indus-trijski razvijenim oblastima.

U poslednjoj deceniji, ~ine se veliki napori, kako u razvoju tehnolo{kihpostupaka u proizvodnji i preradi hrane, tako i u uvo|enju metoda za kontroluhrane, kojima bi se dostigli prihvatljivi standardi bezbednosti. Kontrola reziduaveterinarskih lekova, kao i drugih kontaminenata, kako u Evropskoj uniji, tako i uRepublici Srbiji predstavlja zna~ajan korak ka smanjenju {tetnih efekata po zdrav-lje potro{a~a (Council Directive 96/23/EC, Commission Decision 98/179/EC,Council Regulation 2377/90/EEC, Zakon o bezbednosti hrane i sl.). Celokupnastrategija ima za cilj da uspostavi poljuljano poverenje potro{a~a ne samo ubezbednost lanca ishrane, ve} u {irem smislu i u nauku o ishrani, zakonodavstvo ikontrolu hrane.

S druge strane, tradicionalna proizvodnja zaokuplja sve vi{e intere-sovanja kako proizvo|a~a, tako i potro{a~a. Proizvodnja i konzumiranje hrane,koja tokom procesa proizvodnje nije bila tretirana i ne sadrì ve{ta~ke dodatke,predstavlja za doma}eg i inostranog potro{a~a osnovni cilj. Specifi~ne kulturne idru{tvene osobine, kao i prirodni, a pre svega klimatski uslovi razli~itih geograf-skih regiona u velikoj meri odre|uju fizi~ke i senzorne karakteristike svakog suvogfermentisanog proizvoda od mesa izra|enog na tradicionalan na~in. Tradicionalnipostupci proizvodnje su veoma dugotrajni, proizvodne serije su male, obrt kapi-tala je veoma spor te su i ovi proizvodi svojom cenom nekonkurentni industrijskiproizvedenim (Arnau i sar., 2007). Me|utim, kako pokazuje studija EvropskeKomisije iz 2003. godine, evropski potro{a~i su spremni da plate i do 20% ve}ucenu za tradicionalne proizvode sa geografskim poreklom (Thual, 2005). Zahval-juju}i toj ~injenici, u mnogim evropskim zemljama se proizvodi veliki broj vrsta fer-mentisanih kobasica, ~ija osobenost poti~e od razli~itih sirovina, receptura i proiz-vodnih procesa koji su posledica navika i obi~aja, a mnoge od njih nose oznakegeografskog porekla PDO (Protected Designation of Origin) ili PGI (ProtectedGeographical Indication) (Roseiro i sar., 2008). U Republici Srbiji, tako|e, postojiniz fermentisanih kobasica, ali se samo mali broj njih odlikuje posebnim svoj-stvima i kvalitetom koji proisti~e iz specifi~nih prirodnih i ljudskih faktora, karakter-isti~nih za region u kojem se proizvode (Veskovi}-Mora~anin i sar., 2009). Jedna

244

Vet. glasnik 66 (3-4) 243 - 257 (2012) Vesna Jankovi} i sar.: Ispitivanje prisustva reziduaveterinarskih lekova i kontaminenata okoline tokom proizvodnog ciklusa petrova~ke...

Uvod / Introduction

od njih je petrova~ka kobasica, fermentisani proizvod od mesa koji je deo gastro-nomskog nasle|a vojvo|anskih slovaka iz XVIII veka, koji se danas na tradiciona-lan na~in proizvodi u seoskim doma}instvima u Op{tini Ba~ki Petrovac (Petrovi} isar., 2011).

U tom smislu, cilj Nacionalnog projekta pod nazivom „Razvoj tehnolo-gije su{enja i fermentacije petrova~ke kobasice u kontrolisanim uslovima“, finan-siranog od strane Ministarstva za nauku i tehnolo{ki razvoj R. Srbije, bio je da seproizvod, petrova~ka kobasica za{titi oznakom geografskog porekla. Deo oba-veznih ispitivanje bilo je i utvr|ivanje prisustva rezidua veterinarskih lekova i kon-taminenata okoline u sirovinama i finalnom proizvodu, {to ujedno predstavlja i ciljovog rada.

Uzorci / Samples

U doma}instvima zadrugara zadruge „Kulen” za namensku proiz-vodnju petrova~ke kobasice uzgajaju se svinje belih mesnatih rasa i melezi za-vr{ne telesne mase od 150-180 kg, starosti od 9 meseci. Svinja proizvo|a~a A,kori{}ena u I istraìva~koj godini za izradu kobasica grupe A bila je, melez belemesnate svinje sa Pietrenom, mase 150 kg i starosti 7 meseci, a proizvo|a~a B(B1 i B2) mase 170 i 180 kg, bele komercijalne mesnate svinje starosti 9 meseci.Za izradu nadeva kobasica upotrebljeno je mi{i}no tkivo od buta, ple}ke, karea ivrata, kao i ~vrsto masno tkivo. II istraìva~ke godine (ogled C) za proizvodnju ko-basica kori{}ena je krma~a rase Landras, mase 153 kg i starosti 9 meseci, kojanije bila suprasna . Ispitani tehnolo{ki kvalitet M. semimembranosus ukazuje da jena osnovu parametara i navedenih kriterijuma meso „normalnog“ kvaliteta iadekvatno za izradu petrova~ke kobasice. Petrova~ka kobasica se proizvodime{anjem, delimi~no ohla|enog (cca 4h p.m.) ili hladnog (cca 24h p.m.), srednjeusitnjenog svinjskog mi{i}nog i masnog tkiva (do 10 mm) uz dodatak crvene ljutemlevene za~inske paprike (do 2,5 %), soli (do 2 %), pasiranog belog luka (do 0,2%), kima (do 0,2 %) i {e}era (do 0,15 %).

U skladu sa nacionalnim Programom sistematskog pra}enja reziduafarmakolo{kih, hormonskih i drugih {tetnih materija kod ìvotinja, proizvoda ìvo-tinjskog porekla, hrane ìvotinjskog porekla i hrane za ìvotinje, ispitivanja suobuhvatila slede}e matrikse: mi{i}no tkivo, tkivo bubrega i jetra i nadev . Na krajuproizvodnog ciklusa (210 i 270 dan) izvr{eno je ispitivanje parametara bezbed-nosti gotovog proizvoda, spremnog za konzumiranje (neupakovana serija, va-kuum, MAP i hitozan). Nu`no je re}i da je proces klanja svinja obuhvatao radnje ipostupke koje su u osnovi imali manuelni pristup. Ispitivanja su obavljena u triogleda: A, B i C.

245



Laboratorijske analize za utvr|ivanje prisustva rezidua veterinarskih lekova i

kontaminenata okoline / Laboratory analyses for establishing presence of residue ofveterinary medicines and environmental contaminants

1. Benzimidazoli (albendazol, mebendazol, oksibendazol i fenben-dazol), odre|ivani su metodom te~ne hromatografije sa UV detekcijom na talas-noj duìni: � = 298 nm (HPLC/UV) sa limitom detekcije od 0,005 mg/kg. Kori{}enje HPLC Waters Separation module 2695, Dual � absorbance detector Waters2487.

2. Hinoloni tj. fluorohinoloni (norfloksacin, enrofloksacin, oksolinskakiselina i flumekvin), odre|ivani su metodom te~ne hromatografije sa fluorescent-nom detekcijom HPLC/FL sa limitom detekcije od 0,020 mg/kg. Kori{}en je HPLCWaters Separation module 2695, a razdvajanje hinolona je izvr{eno na reverznofaznoj koloni C18, a odre|eni su na fluorescentnom detektoru sa ekscitacionimtalasnim duìnama: Multil � fluorescence detector Waters 2475 �ex = 280 nm i312 nm, �em = 455 nm i 366 nm.

3. Makrocikli~ni laktoni (ivermektin, abamektin i moksidektin) od-re|ivani su metodom te~ne hromatografije sa fluorescentnom detekcijom HPLC/FL sa limitom detekcije od 0,001 mg/kg.

Kori{}en je HPLC Waters Separation module 2695, a detekcija makro-cikli~nih laktona izvr{ena je na fluorescentnom detektoru sa ekscitacionom talas-nom duìnom (Multil � luorescence detector Waters 2475): �ex = 365 nm i emisio-nom talasnom duìnom: �em = 470 nm.

4. Nitrofurani (furazolidon, furaltadon, nitrofurazon i nitrofurantoin)odre|ivani su metodom te~ne hromatografije sa masenom detekcijom LC/MS/MS, sa limitom detekcije od 0,001 mg/kg. U ciljnom tkivu ìvotinja, odnosno utkivu bubrega, odre|eni su njihovi metaboliti: AOZ (3-amino-2-oxazolidinon),AMOZ (3-amino-5-morpholinomethyl-2-oxazolidinon), AHD (1-aminohydantoin) iSEM (Semicarbazide). Razdvajanje metabolita nitrofurana je izvr{eno na reverznofaznoj koloni C18 HPLC ure|aja WATERS 2695, a odre|ivanje na tripl kvadropol-nom masenom detektoru Quatromicro, sa kapilarnim naponom 3.2 kV i naponomna konusu od 45 V.

5. Nitroimidazoli (metronidazol, dimetridazol, ronidazol i ipronidazol)odre|ivani su metodom te~ne hromatografi je sa UV detektekcijom na talasnojduìni: � = 320 nm HPLC/UV sa limitom detekcije od 0,005 mg/kg. Pripremljeniuzorci su ekstarhovani i injektovani u HPLC Waters Separation module 2695, Dual� absorbance detector Waters 2487.

6. Sulfonamidi su odre|ivani metodom te~ne hromatografije sa ma-senom detekcijom LC/MS/MS,, sa limitom detekcije od 0,020 mg/kg. Razdvajanjesulfonamida je izvr{eno na reverzno faznoj koloni C18 HPLC ure|aja WATERS2695, a odre|eni su na tripl kvadropolnom masenom detektoru Quatromicro sakapilarnim naponom 3.2 kV i naponom na konusu od 28 V. Tako|e, prisustvo

246


ukupnih sulfonamida odre|eno je ELISA testom, po proizvo|a~koj specifikciji kitaTecna, Italy.

7. Hloramfenikol, tiamfenikol i florfenikol, odre|ivani su metodomte~ne hromatografije sa masenom detekcijom LC/MS/MS, sa limitom detekcije od0,0003 mg/kg za hloramfenikol, odnosno 0,001 mg/kg za tiamfenikol i florefenikol.Nakon pripreme uzorka, ekstrakt je injektovan u HPLC Waters Separation module2695. Odre|ivanje je izvr{eno na, tripl masenom detektoru MS/MS Quattro micromicromass sa kapilarnim naponom 3,35 kV i naponom na konusu od 35 V.

8. Karbadoks je odre|en gasnom hromatografijom sa masenom de-tekcijom sa limitom detekcije 0.010 mg/kg na ure|aju VARIAN GC 3800 AS8400maseni detector SATURN 2000.

9. Penicilini, Makrolidi i Aminoglikozidi odre|ivani su metodom petplo~a kori{}enjem osetljivih bakterijskih sojeva.

10. Tetraciklini su odre|ivani metodom te~ne hromatografije sa ma-senom detekcijom LC/MS/MS, sa limitom detekcije od 0,010 mg/kg. Tetraciklini izhomogenizovanih uzoraka su odre|eni pomo}u HPLC Waters Separation modu-le 2695, na tripl kvadropolnom masenom detektoru Quatromicro, sa kapilarnimnaponom 3 kV i naponom na konusu od 37 V.

11. Organohlorni pesticidi (aldrin i dieldrin, DDT i derivati, hlordan,endrin, HCB, HCH – á i â izomeri, heptahlor i heptahlor-epoksid, lindan) i polihlo-

rovani bifenili. Masno tkivo je najpre otopljeno, zatim ekstrahovano i eluirano.Dobijeni eluat je pa`ljivo uparen do radne zapremine, nakon ~ega je odgovaraju}ialikvot ubrizgan u gasni hromatograf VARIAN 3800, sa detektorom elektronskogzahvata radi detekcije i kvantifikacije.

12. Mikotoksini. Prisustvo mikotoksina (Ohratoksina A) utvr|eno jekori{}enjem ELISA metode, po proizvo|a~koj spesifikaciji kita Tecna, Italy, dok jeutvr|ivanje aflatoksina B1+G1 utvr|eno tankoslojnom hromatografijom.

13. Hemijski elementi (olovo, kadmijum, `iva i arsen). Homogeni-zovani uzorci mesa (mi{i}i SM), tkiva jetre i bubrega, kao i uzoraka kobasica su uskladu sa uputstvom za rukovanje aparatom za mikrotalasnu digestiju razorenimikrotalasnom digestijom. Prisustvo olova i kadmijuma je odre|eno iz dobijenograstvora atomskom apsorpcionom spektrofotometrijom, grafitnom tehnikom, naaparatu VARIAN SpectrAA 220 sa grafitnom pe}i VARIAN GTA 110. @iva je od-re|ena tehnikom hladnih para. Prisustvo arsena je odre|eno hidridnom tehnikomna ure|aju VARIAN VGA 77.

14. Kokcidiostatici (monenzin i salinomicin). Homogenizovani uzo-rak tkiva jetre (1,0 g) je najpre ekstrahovan, zatim uparen,a suvi ostatak je rast-voren u vodi. Za detekciju je kori{}en HPLC ure|aj WATERS 2695, sa reverznofaznom kolonom C18 i limitom detekcije od 0,010 mg/kg. Kokcidiostatici su od-re|eni na tripl kvadropolnom masenom detektoru Quatromicro, sa kapilarnim na-ponom 3 kV i naponom na konusu od 30 V.

15. Neuroleptici (fenotiazini) (hlorpromazin, acepromazin i propi-onilpromazin) odre|ivani su metodom te~ne hromatografije sa UV detekcijom na

247


talasnoj duìni: � = 250 nm (HPLC/UV) sa limitom detekcije od 0,020 mg/kg. Zadetekciju sedativa, kori{}en HPLC ure|aj WATERS 2695, Dual � absorbance de-tector Waters 2487.

16. Nesteroidni antiinflamatorni lekovi (fluniksin i fenilbutazon) od-re|ivani su metodom te~ne hromatografije sa UV detekcijom na talasnoj duìni:� = 280 nm (HPLC/UV) sa limitom detekcije od 0,020 mg/kg. Za detekciju sukori{}eni HPLC Waters Separation module 2695 i Dual � absorbance detectorWaters 2487.

17. Karbamati (karbaril i propoksur) su odre|ivani metodom te~nehromatografije sa fuorescentnom detekcijom nakon postkolonske derivatizacijesa ortoftaldialdehidom i 2-merkaptoetanolom, �ex = 339 nm i 445 nm na ure|a-jima HPLC Waters Separation module 2695, Multil � fluorescence detector Waters2475, Waters postcolumn reactor and ragent manager.

18. Piretroidi (permetrin, fluvalinat, deltametrin i cipermetrin). Piretroi-di su iz uzorka ekstrahovani, razdvojeni od masti i eluirani. Eluat je zatim koncen-trovan, a kvantitativno odre|ivanje je obavljeno primenom gasne hromatografije,sa detektorom elektronskog zahvata GC/ECD na gasnom hromatografu VARIAN3800.

Bezbednost je osnovni prioritet u proizvodnji hrane u celom svetu.Bezbedna hrana je slobodna od rezidua, kontaminenata i patogenih mikroorgani-zama. Sagledavanje problema vezanih za namirnice otvara pitanje uticaja pri-marne proizvodnje na bezbednost hrane.

Toksi~ni elementi mogu se na}i u tkivima i organima ìvotinja, na-ro~ito u jetri i bubrezima koji predstavljaju barijeru za njihov prelazak u meso, iujedno su ciljna tkiva u kome se toksi~ni elementi akumuliraju (Alonso i sar., 2000,2002). S druge strane, bubreg i jetra su, tako|e, izvor esencijalnih mikroeleme-nata kao {to su gvo`|e, bakar, cink i selen, {to ih ~ini pogodnim za ishranu ljudi(Arnold i sar., 2006). Akumulacija toksi~nih elemenata u bubrezima i jetri ìvotinja~esto je posredovana apsorpcijom i metaboli~kim ciklusom nekih mikroeleme-nata (Frank i sar., 2000; Dorton i sar., 2003; Custer i sar., 2004; Coudray i sar.,2006), o ~emu svedo~e i ispitivanja uticaja esencijalnih mikroelemenata, cinka,bakra i selena na akumulaciju kadmijuma, olova i arsena u uzorcima jetre i bu-brega goveda (Nriagu i sar., 2009).

Rezultati ispitivanja (tabela 1) pokazuju da nije utvr|eno prisustvokadmijuma ni u jednom od ~etiri uzorka bubrega. Sadràj olova u koli~ini od 0,07mg/kg utvr|en je kod jednog uzorka bubrega (A), dok je kod ostala tri ispitivanauzoraka (B1, B2 i C) sadràj bio ispod limita detekcije metode. Prisustvo arsenanije utvr|eno ni u jednom, dok je ìva utvr|ena kod dva uzorka bubrega (A, i C) ukoli~inama od 0,009 i 0,027 mg/kg, respektativno. Utvr|ene vrednosti su ispod

248



dozvoljenih vrednosti propisanih nacionalnim propisima – Pravilnik o koli~inamapesticida, metala i metaloida i drugih supstancija koje mogu da se na|u u namirni-cama (Sl. list SRJ, 5/92, 11/92, 32/02).

Tabela 1. Sadràj toksi~nih elemenata u bubrezima svinja A, B1, B2 i C (mg/kg) /Table 1. Content of toxic elements in kidneys of pigs A, B1, B2 and C (mg/kg)

Bubreg / KidneyKadmijum, Cd/Cadmium, Cd

Olovo, Pb /Lead, Pb

Arsen, As /Arsenic, As

@iva, Hg /Mercury, Hg

Uzorak / Sample A 0,005 0,07 0,01 0,027

Uzorak / Sample B1 0,005 0,05 0,01 0,005

Uzorak / Sample B2 0,005 0,05 0,01 0,005

Uzorak / Sample C 0,005 0,05 0,01 0,009

MDK* max. 0,100 max. 1,00 max. 0,30 max. 0,050

*MDK – maksimalna dozvoljena koli~ina /*MDK – maximum permitted quantity

U tabeli 2 prikazani su rezultati ispitivanja sadràja toksi~nih eleme-nata u jetri zaklanih svinja ~ije je meso bilo kori{}eno za proizvodnju tradicionalnepetrova~ke kobasice. Rezultati ispitivanja su pokazali da sadràj toksi~nih metalanije prelazio zakonski propisanu vrednost. Prisustvo kadmijuma i arsena nijeutvr|eno tokom ispitivanja ni u jednom uzorku jetre. Olovo je na|eno u uzorku A,ali u koli~ini od 0,09 mg/kg, {to ne predstavlja zdravstveni rizik. Isti slu~aj je i saìvom koja je utvr|ena u dva uzorka jetre (A i B1) u koli~inama od 0,011 i0,026 mg/kg, respektativno.

Tabela 2. Sadràj toksi~nih elemenata u jetri svinja A, B1, B2 i C (mg/kg) /

Jetra / Liver Kadmijum, Cd/Cadmium, Cd

Olovo, Pb /Lead, Pb



Uzorak A / Sample A 0,005 0,09 0,01 0,026

Uzorak B1 / Sample B1 0,005 0,05 0,01 0,011

Uzorak B2 / Sample B2 0,005 0,05 0,01 0,005

Uzorak C / Sample C 0,005 0,05 0,01 0,005

MDK* max. 0,100 max. 1,00 max. 0,30 max. 0,050


U uzorcima pripremljenog nadeva petrova~ke kobasice nije utvr|enoprisustvo Cd i As, dok su Pb i Hg utvr|eni u jednom uzorku nadeva (A19), i to ukoli~ini od 0,07 mg/kg i 0,06 mg/kg, respektativno (tabela 3). Utvr|ene vrednostinisu ve}e od maksimalnih dozvoljenih koli~ina (MDK) koje su propisane nacional-nom legislativom.

249


Tabela 3. Sadràj toksi~nih elemenata u nadevu kobasica, pre punjenja u crevo (mg/kg) /Table 3. Content of toxic elements in sausage filling before it is stuffed into intestine (mg/kg)

Uzorci kobasica /Sausage samples

Kadmijum, Cd/Cadmium, Cd

Olovo, Pb /Lead, Pb



A19 0,005 0,07 0,01 0,006

A29 0,005 0,05 0,01 0,05

B19 0,005 0,05 0,01 0,005

B29 0,005 0,05 0,01 0,005

B38 0,005 0,05 0,01 0,005

B48 0,005 0,05 0,01 0,005

C18 0,005 0,05 0,01 0,005

C28 0,005 0,05 0,01 0,005

C38 0,005 0,05 0,01 0,005

MDK* max. 0,100 max. 1,00 max. 0.30 max. 0.050


U fementisanim proizvodima (n = 28) na kraju proizvodnog ciklusa,nakon 210 i 270. dana zrenja i fermentacije, nije dokazano prisustvo ispitivanihtoksi~nih elemenata, zapravo njihove potencijalne koli~ine su se nalazile ispodlimita detekcije primenjenih analiti~kih metoda.

Kori{}enje ve}ine veterinarskih lekova je zabranjeno u EU zbog po-tencijalne opasnosti na zdravlje ljudi. Prisustvo rezidua u mesu, kao u proizvo-dima od mesa moè dovesti do genetskih, imunotoksi~nih, karcinogenih ili en-dokrinih efekata kod konzumenata (Van Peteghem i sar., 2004).

S obzirom da se, u dana{nje savremeno doba, vr{i aktivna upotrebaveterinarskih lekova, neophodno je u celom proizvodnom lancu hrane tj. „od njivedo trpeze" vr{iti ispitivanje prisustva rezidua i kontaminenata okoline u cilju sma-njenja zdravstvenog rizika na minimum (Croubles i sar., 2004).

Na osnovu podataka prikazanih u tabelama 4, 5, 6 i 7 uo~ava se da niu jednom ispitanom ciljnom matriksu nisu dokazane koli~ine veterinarskih lekova injhovih metabolita, kao i kontaminenata okoline ve}e od maksimalnih dozvoljenih(vrednosti svih ispitivanih rezidua nalazile su se ispod limita detekcije), shodnoodredbama Pravilnika o koli~inama pesticida, metala i metaloida i drugih supstan-cija koje mogu da se na|u u namirnicama (Sl. list SRJ, 5/92, 11/92, 32/02). Rezul-tati su u skladu sa rezultatima Lili} i sar. (2010) koji su obavili opse`na ispitivanjabubrega i jetre goveda i svinja, kao sirovina za ishranu ljudi. Veliki je broj kontami-nenata okoline (dioksini, organohlorni pesticidi, polihlorovanibifenili, mikotoksini)koji se mogu javiti u mesu kao sirovini, kao i u gotovom proizvodu. Vrlo su te{ki zadetekciju, iako su potencijalni toksigeni elementi koji se mogu akumulirati u proiz-vodima od mesa i izazvati neèljene zdravstvene efekte kod konzumenata (Heg-gum, 2004).

250


Tabela 4. Rezidue veterinarskih lekova i drugih {tetnih metabolita (matriks: bubreg svinja)/Table 4. Residue of veterinary medicines and other harmful metabolites (matrix: pig kidney)

Vrsta Isptivanja /Investigations for

Metodaispitivanja /Examination

method

Jedinicamere /Unit of

measurement

Propisanavrednost /Prescribed

value

Bubrezi svinja /Kidney of pig

A B1 B2 C

Hloramfenikol /Chloramfenicol

LC/MS/MS �g/kg Nije dozvoljeno /Not permitted

ND ND ND ND

Hlorpromazin /Chlorpromazine

HPLC/UV �g/kg Nije dozvoljeno /Not permitted

ND ND ND ND

Nitrofurani /Nitrofurans

LC/MS/MS �g/kg Nije dozvoljeno /Not permitted

ND ND ND ND

Nitroimidazoli /Nitroimidazoles


ND ND ND ND

Nesteroidni anti. lekovi /Non-steroid anti.medicines


ND ND ND ND

Neuroleptici /Neuroleptics


ND ND ND ND

Kvinoloni /Quinolones

HPLC/FL �g/kg Nije dozvoljeno /Not permitted

ND ND ND ND

Antibiotici /Antibiotics

Metod “5plo~a” /“5-plate”method

�g/kg Nije dozvoljeno /Not permitted

ND ND ND ND

Ohratoksin A /Ochratoxin A

Elisa – test �g/kg max. 10,00 ND ND ND ND

Aflatoksini (B1+G1) /Aflatoxins (B1+G1)

Elisa – test �g/kg max. 0,50 ND ND ND ND

ND – nije detektovano / ND – not detected

Tabela 5. Rezidue veterinarskih lekova i drugih {tetnih metabolita (matriks: jetra svinja) /Table 5. Residue of veterinary medicines and other harmful metabolites (matrix: pig liver)



method

Jedinicamere /Unit ofmeasure-

ment

Propisanavrednost /Prescribed

value

Jetra svinja / Liver of pig

A B1 B2 C

Karbamati /Carbamates

HPLC/FL mg/kg

Karbaril max 0,05Propoksur – max 0,05 /

Carbaryl max 0.05Propoxur – max 0.05

ND ND ND ND

Makrocikli~ni laktoni /Macrocyclic lactones

HPLC/FL �g/kg Nije dozvoljeno /Not permitted

ND ND ND ND

Karbadoks /Carbadox

GC �g/kg Nije dozvoljeno /Not permitted

ND ND ND ND

Kokcidiostatici /Coccidiostats

HPLC �g/kg Nije dozvoljeno /Not permitted

ND ND ND ND

Benzimidazoli /Benzimidazoles


ND ND ND ND

Sulfonamidi /Sulphonamides

LC/MS/MS mg/kg max. 0,10 ND ND ND ND


251


Tabela 6. Rezidue veterinarskih lekova i drugih {tetnih metabolite (matriks: mi{i}no tkivo) /Table 6. Residue of veterinary medicines and other harmful metabolites (matrix: muscle tissue)

VrstaIsptivanja /Investigations for


method


ment

Propisana vrednost /Prescribed value

Jetra svinja / Liver of pig

A B1 B2 C

Organohlornipesticidi /Organochlorinepesticides

GC mg/kg

Aldrin i dieldrin /Aldrin and dieldrin

max. 0,200DDT (DDE + DDD + DDT)

max. 1,000Endrin / Endrin

max. 0,050HCB

max. 0,200HCH (alfa izomer) /HCH (alpha izomer)

max. 0,200HCH (beta izomer) /HCH (beta isomer)

max. 0,100Heptahlor i heptahlore-

poksid /Heptachlor and heptachlor

epoxidemax. 0,200

Hlordan (alfa i gamaizomer) /

Chlordane (alpha andgamma isomer)

max. 0,050Lindan / Lindane

max. 0,020

ND ND ND ND

Polihlorovanibifenili /Polychlorinatedbiphenyls

GC mg/kg max 2 ND ND ND ND

Piretroidi /Piretroides

GC/ECD mg/kg

Permetrin – nije definisanaCipermetrin – max 0,2

Fluvalinat – nije definisanaDeltametrin – max 0,5

ND ND ND ND


Pomenuti matriksi ispitani su u skladu sa zahtevima Evropske unije,kako po vrsti ispitivanih supstanci, tako i po primenjenim analiti~kim tehnikama.Ispitivanja i rezultati su u potpunosti u saglasnosti sa nacionalnim monitoring pro-gramom, koji je doveden do nivoa koji postoji u zemljama ~lanicama EU. O tomesvedo~e i direktive EU, kojima je na{oj zemlji dozvoljen izvoz svih vrsta mesa i pri-marnih proizvoda animalnog porekla koji su obuhva}eni Programom monitoringa(Jankovi} i sar., 2008).

252


Tabela 7. Rezidue veterinarskih lekova i drugih {tetnih metabolita u uzorcima kobasica nakraju proizvodnog ciklusa /

Table 7. Residue of veterinary medicines and other harmful metabolites in samples of sausages at end ofproduction cycle


MetodaispitivanjaExamination

method


ment

Petrova~kakobasica

n=28

Propisana vrednost /Prescribed value

Hloramfenikol /Chloramfenicol

LC/MS/MS �g/kg ND Nije dozvoljeno /Not permitted

Antibiotici /Antibiotics

Metod “5plo~a” /“5-platemethod”

�g/kg ND Nije dozvoljeno /Not permitted

Sulfonamidi /Sulfonamides

LC/MS/MS �g/kg ND Nije dozvoljeno /Not permitted

Nitrofurani /Nitrofurans

LC/MS/MS mg/kg ND max. 0,10

Organohlorni pesticidi /Organochlorine pesticides

GC mg/kg ND max. 0,020 – 1,000

Piretroidi /Piretroides

GC/ECD mg/kg ND

Permetrin – nije definisanaPermethrin not definedCipermetrin – max 0,2 /Cypermethrin max 0.2

Fluvalinat – nije definisanaFluvalinate – not definedDeltametrin – max 0,5/Deltamethrin max 0.5

Polihlorovani bifenili, PCB /Polychlorinated biphenyls, PCB

GC mg/kg ND max. 2,000

Ohratoksin A /Ochratoxin A

Elisa - test �g/kg ND max. 10,00

Aflatoksini /Aflatoxines (B1+G1) Elisa - test �g/kg ND max. 0,50


Industrija mesa suo~ava se sa problemima tretiranog mesa koje sekoristi za proizvodnju fermentisanih proizvoda od mesa, a to su: ni`i kvalitet, prob-lem u fermentaciji u slu~aju prisustva rezidua antibiotika, manji procenat mas-no}e, gubitak so~nosti i slabiji razvitak ukusa proizvoda (Brockman i sar., 1986).Zbog toga je kontrola biorezidua i kontaminenata okoline neophodna i to po~evod uzgoja pa do gotovih proizvoda animalnog porekla (Croubles i sar., 2004).

U odgovaraju}im matriksima svinja, kao i u uzorcima Petrova~ke ko-basice uzorkovanih u skladu sa Programom sistematskog pra}enja rezidua far-

253



makolo{kih, hormonskih i drugih {tetnih materija kod ìvotinja, proizvoda ìvot-injskog porekla, hrane ìvotinjskog porekla i hrane za ìvotinje, nije ustanovljenpove}an sadràj toksi~nih elemenata, odnosno ìve, olova, kadmijuma i arsenave}i od maksimalno dozvoljenih koli~ina. Rezidue veterinarskih lekova i kontami-nenata okoline bile su manje od limita detekcije primenjenih analiti~kih metoda.

Na osnovu dobijenih rezultata, moè se zaklju~iti da je autohtoni pro-izvod Petrova~ka kobasica, u tipu fermentisanih kobasica visokog, prepoznatl-jivog kvaliteta, zdravstveno bezbedan. Kao takav, omogu}ava regulisanje oznakeporekla, koja kod potro{a~a postaje sinonim za proizvode sa garancijom kvalitetai efikasnom kontrolom procesa proizvodnje i kvaliteta proizvoda.

NAPOMENA / ACKNOWLEDGEMENT:Rad je finansiran sredstvima Projekta „Razvoj tehnologije su{enja i fermentacije petrova~ke kobasice(Petrovská klobása - oznaka geografskog porekla) u kontrolisanim uslovima“, evidencioni broj TR -20037.The work was financed with funds from the Project „Development of technology for drying and fermentation ofthe sausage petrova~ka kobasica (Petrovská klobása – registered geographic origin) under controlled conditions“,registered under Number TR - 20037.

1. Alonso ML, Beneditto JL, Miranda M, Castillo C, Hernandez J, Shore RF. Toxic and traceelements in liver, kidney and meat from cattle slaughtered in Galicia (NWSpain). Food Additives Contaminants 2000; 17: 447-57.

2. Alonso ML, Beneditto JL, Miranda M, Castillo C, Hernandez J, Shore RF. Cattle as bio-monitors of soil arsenic, copper and zinc concentrations in Galicia(NW Spain).Archives Environmental Contamination Toxicology 2002; 43: 103-8.

3. Arnau J, Serra X, Comaposada J, Gou P, Garriga M. Technologies to shorten the dryingperiod of dry-cured meat products. Meat Sci 2007; 77: 81-9.

4. Arnold SM, Zarnke RL, Lynn TV, Chimonas MAR, Frank A. Public health evaluation ofcadmium concentrations in liver and kidney of moose (Alces alces) from fourareas of Alaska. Science of Total Environment 2006; 357: 103-11.

5. Brockman M. Laarvelo R. Hormonal regulation of metabolism in ruminants. Rev Live-stock Prod Sci 1986; 14: 313-7.

6. Commision Decision 98/179/EC, 1998. Laying down detailed rules on official samplingfor the monitoring of certain substances and residues thereof in live animalsand animal products. Off J of the EU, L 196.

7. Coudray C, Feillet-Coudray C, Rambeau M, Tressol JC, Gueux E, Mazur A, Rayssiguir Y.The effect of aging on intestinal absorption and status of calcium,magnesium,zinc and copper in rats. Stable isotope study. Journal of Trace Elements inMedicine and Biology 2006; 20: 73–81.

8. Council Regulation (EEC) No 2377/90 (with amendments). Laying down a Communityprocedure for the establishment of maximum residue limits of veterinary me-dicinal products in foodstuffs of animal origin. Off J of the EC, L 67/1, 1990.

9. Council Directive 96/23/EC On measures to monitor certain substances and residuesthereof in live animals and animal products. Off. J. of the EC, L 125/10-32,1996.

254



10. Croubels E, Daeselaire S, Baere S, Backer P, Courtheyn D. Feed and drug residues, In:Encyclopedia of Meat Sciences. Jensen W, Devine C, Dikemann M (editors),London. Elsevier Applied Science 2004; 1172 -87.

11. Custer TW, Cox E, Gray B. Trace elements in moose (Alces alces) found dead in north-western Minnesota, USA. Science of Total Environment 2004; 330: 81-7.

12. Dixon SN. Veterinary drug residues. In: Food chemical safety. Volume 1: Contaminants.DH Watson, ed Cambridge. England: Woodhead Publishing, Ltd., 2001: 109-47.

13. Dorton KL, Engle TE, Hamar DW, Siciliano PD, Yemm RS. Effects of copper source andconcentration on copper status and immune function in growing and finishingsteer. Anim Feed Science Technology 2003; 110: 31-44.

14. Frank A, Danielsson R, Jones B. The mysterious disease in Swedish moose. Concen-trations of trace elements in liver and kidneys and clinical chemistra.Compari-son with experimental molybdenosis and copper deffi ciency in the goat. SciTotal Environ 2000; 249: 107-22.

15. Heggum C. Risk analysis and quantitative risk management in Encyclopedia of MeatSciences, ed by Jensen W, Devine C and Dikemann M. 2004: 1187-91.

16. Jankovi} S, Spiri} A, Radi~evi} T, Stefanovi} S. Monitoring rezidua u `ivotinjama i pri-marnim proizvodima animalnog porekla. Veterinarski glasnik 2008; 62(5-6):383-94.

17. Lili} S, Jankovi} S, Matekalo-Sverak V, Turubatovi} L, Okanovi}, Radi~evi} T, Stefanovi}S. Possibility of use of bovine and pigs’ liver and kidneys in human nutrition.Tehnologija mesa 2010; 50: 358-65.

18. Nriagu J, Boughanen M, Linder A, Howe A, Grant C, Rattray MV, Lalor G. Levels of As,Cd, Pb, Cu, Se and Zn in bovine kidneys and livers in Jamaica. Ecotoxicologyand Environmental Safety 2009; 72: 564-71.

19. Petrovi} Lj i sar. Zavr{ni izve{taj o realizaciji istra`iva~kog projekta TR- 20037: „Razvojtehnologije su{enja i fermentacije petrova~ke kobasice (Petrovská klobasá –oznaka geografskog porekla), finansiran sredstvima Ministarstva nauke i teh-nolo{kog razvoja Republike Srbije u periodu 2008–2011. godine. Rukovodilacprojekta prof. dr Ljiljana Petrovi}.

20. Pravilnik o koli~inama pesticida, metala i metaloida i drugih supstancija koje mogu dase na|u u namirnicama (Sl. list SRJ, 5/92, 11/92, 32/02).

21. Roseiro LC, Santos C, Sol M, Borges MJ, Anjos M, Gonçalves H, Carvalho AS. Proteoly-sis in Painho de Portalegre dry fermented sausage in relation to ripening timeand salt content. Meat Science 2008; 79: 784-94.

22. Thual D. International Registration of Geographical Indications: what producers need.WIPO Symposium on Geographical Indications, Parma, 2005.

23. Van Peteghem C, Daeselaire E. Residues of Growth Promoters. In: Handbook of FoodAnalysis, 2nd ed. LML nollet, ed. New York, Marcel dekker Inc., 2004; 1037-63.

24. Veskovi}-Mora~anin S, Obradovi} D. Mikrobiolo{ki ekosistem tradicionalnih fermenti-sanih kobasica u Srbiji -– mogu}nosti stvaranja sopstvenih starter kultura.Tehnologija mesa 2009; 50(1-2): 60-7.

25. Zakon o bezbednosti hrane „Slu`beni glasnik RS“, broj 41/09.

255


INVESTIGATIONS OF RESIDUE OF VETERINARY MEDICINES AND

ENVIRONMENTAL CONTAMINANTS DURING PRODUCTION CYCLE OF

PETROVSKA KLOBASA AS PART OF COMPULSORY PARAMETERS FOR

FOOD SAFETY

Vesna Jankovi}, Ljiljana Petrovi}, Slavica Veskovi}, Dragica Karan, Tanja Radi~evi},

S. Jankovi}, S. Stefanovi}

A significant factor in the protection of consumer health is the systematic andconstant implementation of control for the presence of residue of biologically active sub-stances and their metabolites in raw materials and in primary products of animal origin.

As regards meat, an essential aspect of security is definitely the control of pos-sible residue of veterinary medicines and environmental contaminants.

In that respect, the objective of the national project entitled „Development oftechnology for drying and fermentation of the sausage petrova~ka kobasica (Petrovskáklobása – registered geographic origin) under controlled conditions“, Number TR - 20037,was to protect the product petrova~ka kobasica (Petrovská klobása) with the appropriateappellation. A part of the compulsory investigations also included the establishing of thepresence of residue of veterinary medicines and environmental contaminants in raw mate-rials and in the finished product, which was also the aim of this work.

Key words: consumer protection, residue of veterinary medicines, environmentalcontaminants, petrova~ka kobasica

ISPÀTANIE PRISUTSVIÂ OSTATKOV VETERINARNÀH LEKARSTV IKONTAMINENTOV OKRESTNOSTI V TEÊNIE PROIZVODSTVENNOGO CIKLA

PETROVA^KOY KOLBASÀ KAK ÂSTÃ OBÂZATELÃNÀH PARAMETROVBEZOPASNOSTI PIÇI

Vesna Ânkovi~, LilÔna Petrovi~, Slavica Veskovi~, Dragica Karan,TanÔ Radi~evi~, Sa{a Ânkovi~, Srdàn Stefanovi~

Zna~itelÝnìy deÔtelÝ ohranì zdorovÝÔ potrebiteley sistemati~e-skoe i postoÔnnoe provedenie kontrolÔ prisutstviÔ ostatkov biologi~eski aktiv-nìh substanciy i ih metabolitov v sìrë i pervi~nìh produktah ìvotnogoproisho`deniÔ.

Kogda vopros mÔso, va`nìy aspekt bezpasnosti, vsÔ~eski kontrolÝostatkov veterinarnìh lekarstv i kontaminentov okrestnosti.

V Ìtom smìsle, celÝ NacionalÝnogo proekta pod nazvaniem "Razvitietehnologii su{ki i fermentacii petrova~koy kolbasì (Petrovská klobása - znakgeografi~eskogo proisho`deniÔ) v kontrolirovannìh usloviÔh", u~Òtnìy nomerTR-2037, bìl, ~to produkt, petrova~kaÔ kolbasa (Petrovská klobása) za{ititÝznakom geografi~eskogo proisho`deniÔ. âstÝ obÔzatelÝnìh ispìtaniy oh-vatìvala i utver`denie prisutstviÔ ostatkov veterinarnìh lekarstv i kontami-

256


ENGLISH

RUSSKIY

nentov okrestnosti v sìrÒ i finalÝnom produkte, ~to vmeste predstavlÔet soboyi celÝ Ìtoy rabotì.

KlÓ~evìe slova: zaçita potrebiteley, ostatki veterinarnìh lekarstv,kontaminentì okrestnosti, petrova~kaÔ kolbasa

257


DOI: 10.2298/VETGL1204259A UDK 615.9:661.732.62

MEHANIZMI TOKSI^NOG DEJSTVA I INTERAKCIJEPOLIHLOROVANIH BIFENILA I POLIBROMOVANIH

DIFENIL ETARA*

TOXICITY MECHANISMS AND INTERACTIONS OFPOLYCHLORINATED BIPHENYLS AND POLYBROMINATED

DIPHENYLETHERS

Biljana Antonijevi}, Vesna Milovanovi}, Marijana ]ur~i}, S. Jankovi},Vesna Ja}evi}, Slavica Vu~ini}**

Polihlorovani bifenili (PCBs) i bromovani usporiva~i gorenja, poli-bromovani difenil etri (PBDEs) su {iroko rasprostranjeni u ìvotnoj sre-dini kao posledica antropogenih aktivnosti i zahvaljuju}i njihovoj posto-janosti i otpornosti na degradaciju. Obe grupe jedinjenja se nalaze nalisti perzistentnih organskih zaga|iva~a (POPs) usvojenoj Stokholm-skom konvencijom sa ciljem da zabrani ili ograni~i proizvodnju, upo-trebu, emisiju ili uvoz i izvoz toksi~nih supstanci ozna~enih kao POPs usvrhu za{tite zdravlja ljudi i ìvotne sredine. Uzimaju}i u obzir strukturnusli~nost izme|u PBDEs i PCBs, kao i ~injenicu da je istovremena ek-spozicija ovim jedinjenima realna, ispitivanja njihovih interakcija su odzna~aja za predvi|anje rezultuju}eg efekta. Saznanja u oblasti toksiko-logije sme{a, tako|e doprinose procesu evaluacije i karakterizacijerizika. Interakcije jedinjenja iz ovih grupa su verovatne na nivou endokri-nog sistema, naro~ito tiroidnog i reproduktivnog. S obzirom na me-hanizme toksi~nosti obe grupe supstanci za nervni sistem, uklju~uju}ifunkcionalne promene, neurolo{ke poreme}aje i promene u pona{a-nju, mogu}e je o~ekivati njihove interakcije i na sistemima neurotrans-

259

PREGLEDNI RAD – REVIEW PAPER

* Rad primljen za {tampu 01. 11. 2012. godine** Dr sc. Biljana Antonijevi}, vanredni profesor, Katedra za toksikologiju „Akademik Danilo

Soldatovi}“, Univerzitet u Beogradu, Farmaceutski fakultet, Beograd, Srbija; Vesna Milova-novi}, dipl. pharm. – med. bioh., student doktorskih studija, Agencija za hemikalije Repub-like Srbije, Beograd, Srbija; mr sc. Marijana ]ur~i}, asistent, Katedra za toksikologiju„Akademik Danilo Soldatovi}“, Univerzitet u Beogradu, Farmaceutski fakultet, Beograd,Srbija; Sa{a Jankovi}, dipl. pharm. – med. bioh. istraìva~ saradnik; Institut za higijenu i teh-nologiju mesa, Beograd, Srbija; dr sc. Vesna Ja}evi}, vi{i nau~ni saradnik; dr sc. SlavicaVu~ini}, vanredni profesor, Centar za kontrolu trovanja, Vojnomedicinska akademija, Beo-grad, Srbija

mitera, promene u prenosu signala i izazivanje apoptoze, kao i na po-javu metaboli~kih poreme}aja.

Klju~ne re~i: polihlorovani bifenili, polibromovani difenil etri,mehanizmi toksi~nosti, interakcije, rizik

Jedinjenja iz grupe dugotrajnih organskih zaga|iva~a (POPs) su{iroko rasprostranjena u ìvotnoj sredini kao posledica antropogenih aktivnosti,postojanosti i otpornosti na hemijsku, fotoliti~ku i biolo{ku degradaciju. Dve kvan-titativno dominantne grupe organo-halogenih zaga|iva~a ìvotne sredine su po-lihlorovani bifenili (PCBs) i bromovani usporiva~i gorenja, me|u kojima naj{iru pri-menu danas imaju polibromovani difenil etri (PBDEs). Nasuprot PCBs, ~ija je pro-izvodnja zabranjena Stokholmskom konvencijom, pojedini PBDEs se i dalje proiz-vode za upotrebu kao usporiva~i gorenja za razli~ite proizvode {iroke potro{njekao {to su elektri~ni i elektronski ure|aji, materijali za razli~ite namene (gra|evin-ska, auto i avio industrija i sl.). Supstance koje pripadaju ovim grupama zbogsvoje lipofilnosti imaju sposobnost bioakumulacije i biomagnifikacije, pa u tkivimaljudi i ìvotinja mogu da dostignu odre|ene merljive koncentracije. Njihova zas-tupljenost u tkivima dovodi se u vezu sa efektima na zdravlje ljudi i ìvotinja. Iakonivo pojedina~nog jedinjenja ne mora da dovede do pojave {tetnog efekta, zbirniefekat ovih jedinjenja moè da bude od toksikolo{kog zna~aja (Jankovi} i sar.,2010; ]ur~i} i sar., 2010).

U ispitivanjima na ìvotinjama efekti PCBs se manifestuju prvenstvenoposle hroni~ne ekspozicije njihovim sme{ama ili pojedina~nim kongenerima. U{tetne efekte PCBs spadaju neurotoksi~nost, karcinogenost, reproduktivni po-reme}aji, kao i delovanje na endokrini sistem. Kod eksperimentalnih ìvotinjaekspozicija PCBs dovodi do poreme}aja menstrualnog ciklusa i uti~e na produk-ciju i morfologiju spermatozoida. Ovi efekti imaju za posledicu te{ko}e u za~e}u,pove}anje incidence abortusa i prevremenih poro|aja, kao i neplodnost. PCBsmogu uticati na endokrini sistem na vi{e na~ina – direktno na hormone, naodre|ene enzime, transportne proteine, receptore, endokrine `lezde i regula-cione sisteme. Navedeni efekti vode poreme}ajima razvoja nervnog sistema, re-produkcije i indukovanju hormon-senzitivnih tumora. Najzna~ajniji endokriniefekti PCBs su poreme}aj hormona {titne `lezde i mogu}nost izazivanja ago-nisti~kog ili antagonisti~kog estrogenskog odgovora. U zavisnosti od poloàjahlora u molekulu kongenera, a naro~ito u orto poloàjima, PCBs pokazuju velikurazli~itost u mehanizmima {tetnog dejstva. Kongeneri koji sadrè jedan ili nesadrè supstituente hlora u orto poloàju mogu da zauzmu planarnu konfiguracijui pokazuju toksi~nost sli~nu 2,3,7,8-tetrahlorodibenzo-p-dioksinu (TCDD). Kon-generi sa manjim brojem atoma hlora u orto poloàjima smatraju se neplanarnim iimaju razli~itu toksi~nost od planarnih. Ve}ina ispitivanja mehanizama toksi~nosti

260

Vet. glasnik 66 (3-4) 259 - 271 (2012) Biljana Antonijevi} i sar.: Mehanizmi toksi~nogdejstva i interakcije polihlorovanih bifenila i polibromovanih difenil etara

Uvod / Introduction

PCBs je fokusirana na planarne, dioksinu sli~ne kongenere, iako u ìvotnoj sredinidominiraju neplanarni, orto supstituisani PCBs. Pojedini orto supstituisani, nepla-narni PCBs kongeneri tako|e pokazuju zna~ajnu biolo{ku aktivnost i igraju bitnuulogu u citotoksi~nosti (ATSDR, 2000).

Pojedini bromovani usporiva~i gorenja strukturno su sli~ni PCBs, pave}ina ispitivanja njihove toksi~nosti ima komparativni pristup u odnosu na studijetoksi~nosti PCBs i drugih organohalogena, kao {to su dioksini. Pored toga, nji-hova toksi~nost nije u potpunosti istraèna, pa je i broj podataka o toksi~nostiPBDEs jo{ uvek relativno mali u odnosu na PCBs. Jedinjenja iz grupe PBDEstako|e se mogu pojaviti u obliku 209 razli~itih kongenera, od kojih su u ìvotnojsredini najzastupljeniji PBDE 47, 99, 100, 153 i 154. Na osnovu strukturne sli~nostii efekata koje izazivaju pojedini PCBs i PBDEs mogu se pretpostaviti mogu}e in-terakcije jedinjenja iz ovih grupa. U ovom smislu, najvi{e su ispitivani efekti na en-dokrini i nervni sistem.

S obzirom na jednovremeno prisustvo PCBs i PBDEs u ìvotnoj sre-dini, cilj ovog rada bio je da se prikaù mehanizami toksi~nog dejstva i da seukaè na mogu}a ciljna mesta njihovih interakcija u organizmu.

Mehanizam toksi~nog dejstva preko receptora za aromati~ne ugljovodonike/

Mechanism of toxic effects through receptors for aromatic hydrocarbons

Najve}i broj {tetnih efekata koplanarnih PCBs je posledica njihovogvezivanja za receptor za aromati~ne ugljovodonike (AhR). Ovaj receptor je multi-funkcionalni protein koji dovodi do promena u ekspresiji gena i prenosu signala,podsti~u}i promene u proliferaciji i diferencijaciji }elija. Planarni kongeneri PCBsvezuju se sa visokim afinitetom za ovaj receptor, sli~no afinitetu koji pokazuju po-lihlorovani dibenzo-p-dioksini (PCDDs) i polihlorovani dibenzofurani (PCDFs).Stepen supstitucije u bifenilnom mostu tako|e uti~e na sposobnost aktivacijeAhR. Me|utim, pokazano je da jedinjenja vrlo razli~ite strukture mogu biti aktiva-tori AhR. Tako|e se pretpostavlja da postoji nekoliko istovremenih mehanizamaaktivacije ovog receptora i da dejstvo najaktivnijih jedinjenja verovatno uklju~ujevi{e razli~itih mehanizama. Smatra se da je indukcija aktivnosti enzima P450zavisna od aktivacije AhR. Kongeneri PCBs koji pokazuju veliki afinitet vezivanjaza AhR mogu da budu potentni induktori familije CYP1 (A1, A2, B1), a oni kojiimaju orto supstituisanu strukturu indukuju enzime iz familija CYP2 i CYP3 (Safe,1990; Safe, 1994).

Zbog strukturne sli~nosti sa dioksinima, pojedini autori pripisuju poli-bromovanim difenil etrima ispoljavanje toksi~nih efekata preko receptora za aro-mati~ne ugljovodonike (]ur~i} i sar., 2010). Ispitivanjem na pacovima pokazanoje da PBDE 47 moè da bude antagonista receptora za aromati~ne ugljovodonike(Hamers i sar., 2006). Na hepatocitima majmuna prime}ena je dozno-zavisna an-tagonisti~ka aktivnost PBDEs na indukciju CYP1A pri koncentracijama od 0,1 do10 µM (Peters i sar., 2006).

261


Smatra se i da je receptor za aromati~ne ugljovodonike uklju~en utranskripciju zavisnu od estrogena, da kontroli{e ciljno-specifi~nu nishodnu regu-laciju estrogenskog receptora i da u~estvuje u nekoliko drugih va`nih puteva pre-nosa signala. Pojedini PCBs kongeneri su toksi~ni za endokrini i reproduktivnisistem. Pored biolo{kih i toksi~nih efekata osnovnog jedinjenja, uloga hidroksi-lovanih i metil-sulfon metabolita PCBs u endokrinim poreme}ajima je od poseb-nog toksikolo{kog interesa. Rezultati ispitivanja na }elijama karcinoma dojke uka-zuju na to da AhR ima va`nu ulogu u posredovanju antiestrogenog odgovora.Nuklearni translokator receptora za aromati~ne ugljovodonike (ARNT) se pominjekao vaàn faktor u dijabetesu tipa 2. Naime, smanjenje nivoa ARNT dovelo je dozna~ajnog poreme}aja osloba|anja insulina nakon stimulacije glukozom, kao ido promena u ekspresiji gena za humane �-}elije pankreasa. Pretpostavlja se dabi AhR i ARNT mogli da predstavljaju vezu izme|u faktora ìvotne sredine i pojaveove bolesti kod ljudi. Me|utim, da bi se okarakterisali efekti koje na zdravlje imajuzaga|iva~i ìvotne sredine koji remete endokrini sistem, potrebna su dalja ispiti-vanja na ovom polju.

Citotoksi~nost polihlorovanih bifenila i polibromovanih difenil etara /

Cytotoxicity of polychlorinated biphenyls and polybrominated diphenylethers

Citotoksi~nost pojedinih kongenera PCBs potvr|ena je in vitro ispiti-vanjima (Antonijevi} i sar., 2010). Na Vero }elijskoj liniji orto supstituisani PCB 153je indukovao ve}i gubitak vijabiliteta }elija nego planarni PCB 126. Ovom efektu jeprethodilo o{te}enje strukture i funkcije mitohondrija, smanjenje potencijalamembrane i veli~ine }elija, pa se apoptoza smatra va`nim mehanizmom }elijskesmrti kod ekspozicije PCB 153 (Shen i sar., 2010). Tako|e je pokazano da volumi-nozni, neplanarni PCB 52 izaziva ve}i poreme}aj funkcije }elijske membranenego planarni PCB 77 (Chen i sar., 2010). Mogu}im mehanizmom razvoja tumoraizazvanog PCBs smatra se inhibicija unutar}elijskog prenosa signala (De Haan isar., 1994). Kongeneri 52 i 77 su pokazali stimulaciju proliferacije Vero }elijskelinije pri niskim dozama (Chen i sar., 2010). I planarni i neplanarni kongeneri u ni-skim koncentracijama mogu da indukuju izmene u p53 prenosu signala, a oviefekti bi mogli da budu povezani sa karcinogenezom u jetri pacova (Al Anati i sar.,2009). Neki autori su predloìli mehanizme citotoksi~nosti ovih jedinjena posre-dovane oksidativnim stresom. Citotoksi~nost izazvana planarnim PCBs je posre-dovana prvenstveno aktivacijom mikrozomalnih monooksigenaza, koje konver-tuju PCBs u reaktivne metabolite koji mogu da reaguju sa N- i S-nukleofilima,uklju~uju}i aminokiseline, proteine i peptide. Za koplanarni PCB 126 je pokazanoda posreduje u apoptozi i reme}enju potencijala membrane mitohondrija putemstvaranja reaktivnih kiseoni~nih vrsta (Parka i sar., 2010).

Citotoksi~nost polibromovanih difenil etara je tako|e pokazana u in vi-tro ispitivanjima (Durgo i sar., 2010). PBDE 209 je inhibirao vijabilitet }elija huma-nog hepatoma u zavisnosti od vremena i koncentracije. Mehanizmom ove cito-

262


toksi~nosti smatra se izazivanje apoptoze preko stvaranja reaktivnih kiseoni~nihvrsta (Hua i sar., 2007). Pokazano je da PBDE 47 moè da izazove oksidativnistres, o{te}enje DNK i apoptozu u primarnim neuronima hipokampusa pacova.PBDE 47 uti~e na porast koncentracije intracelularnog kalcijuma, a poznato je dapromene u homeostazi kalcijuma mogu dovesti do apoptoze (He i sar., 2009). Zametabolit 6-OH-PBDE 47 je pokazano da je potentniji u reme}enju homeostazekalcijuma i osloba|anja neurotransmitera nego polazno jedinjenje, PBDE 47(Dingemans i sar., 2008).

Interakcije polihlorovanih bifenila i polibromovanih difenil etara /

Interactions of polychlorinated biphenyls and polybrominated diphenylethers

Pregledom mehanizama dejstva i toksi~nih efakata PCBs i PBDEsmogu}e je otvoriti pitanje mogu}ih interakcija ove dve grupe jedinjenja. Za PCBs,naro~ito neplanarne, i za PBDEs se smatra da remete endokrini sistem. Difenilnastruktura molekula PCBs, PBDEs i metabolita ovih jedinjenja sli~na je strukturi ti-roidnog hormona i zbog toga oni mogu da deluju preko receptora i/ili transport-nog proteina za tiroidne hormone (Cheek, 1999). Tiroidni sistem se pokazaoosetljivim na pojedine zaga|iva~e ìvotne sredine naro~ito tokom ranog rasta irazvoja i kriti~an je za razvoj centralnog nervnog sistema. PCBs, naro~ito metabo-liti OH-PCB, vezuju se za proteine koji prenose T4 i mogu da istisnu prirodni hor-mon iz veze sa transportnim proteinom. Prenos hidroksilovanih PCBs sa majke nafetus olak{an je in vivo vezivanjem za transtiretin. Ovaj mehanizam moè dovestido sniàvanja nivoa T4 u mozgu fetusa (Meerts i sar., 2002). PCBs indukuju abnor-malni razvoj mozga deluju}i direktno preko sistema tiroidnih hormona i posleakutne i subakutne ekspozicije. U periodu rasta i razvoja, kao i kod odraslih ìvoti-nja ekspozicija PCBs moè dovesti do uve}anja {titne `lezde i smanjenje nivoaukupnog T4 u serumu (Porterfield, 2000). Pojedini kongeneri PCBs indukujuekspresiju mikrozomalnih enzima, uridin difosfat glukuronil-tranferaze, koji meta-boli{e T4 do glukuronida, ~ime se olak{ava ekskrecija (Barter i Klaassen, 1994). Uispitivanju efekata PBDEs na endokrini sistem kod mi{eva pokazano je da je pre-natalno izlaganje PBDE 209 uzrokovalo promene na {titnoj `lezdi i u koncentraci-jama T3 u serumu (Tseng i sar., 2008). Pokazano je da PBDE 47 moè da izmenitransport T4 putem transtiretina kod glodara (Richardson i sar., 2008). Pretpostav-lja se da se hidroksilovani metaboliti PBDEs nalik hidroksilovanim metabolitimaPCBs vezuju za transtiretin (Hallgren i Damerud, 2002) zbog ~ega jetra u ve}ojmeri preuzima T4, koji se elimini{e putem ù~i. PCBs su potentnije supstance odPBDEs, jer PBDEs treba da budu aktivirani do hidroksi metabolita pre nego {tokompetitivno inhibiraju vezivanje T4. Smatra se, tako|e, da mnogi hidroksilovaniPCBs i PBDEs imaju ve}i afinitet za transportni protein transtiretin nego sam T4(Kitamura i sar., 2005). Efekti obe grupe jedinjenja na transport i metabolizam hor-mona {titne `lezde otvaraju pitanje mogu}ih interakcija ovih jedinjenja pri istovre-menoj ekspoziciji.

263


Neurotoksi~nost / Neurotoxicity

U kohortnoj studiji zaklju~eno je da su koncentracije mono-ortosupstituisanih PCBs u serumu majki zna~ajno povezane sa niìm indeksima psi-homotornog i mentalnog razvoja dece. Prenatalna ekspozicija ovim PCBs moèda uti~e na rast i razvoj mozga in utero. Neka ispitivanja navode da mono i di ortosupstituisani PCBs imaju izraèniji {tetni efekat na razvoj nervnog sistema negoplanarni. Zbog toga se smatra da je ova toksi~nost posredovana mehanizmomkoji ne uklju~uje receptor za aromati~ne ugljovodonike. Kao mehanizmi funkcio-nalnih promena nervnog sistema po ekspoziciji PCBs navode se efekti na sistemeneurotransmitera (dopamina, serotonina, glutamata, �-aminobuterne kiseline(GABA), uklju~uju}i njihov transport, i receptore (GABA-A receptor, N-metil-D-aspartatni (NMDA) receptor, muskarinski, nikotinski) (Maurissen i Fonnum, 2006).Osim toga, PCBs remete homeostazu kalcijuma, sisteme hormona i dovode dooksidativnog stresa. Ove efekte prate aktivacija ili inhibicija odre|enih enzima pre-nosa signala kao {to je protein kinaza C i smanjena vijabilnost }elija (Royland isar., 2008). Na pacovima je dokazano da ekspozicija neplanarnim PCBs tokomgraviditeta i laktacije uzrokuje dugotrajan poreme}aj kognitivne funkcije ili mo-torne koordinacije kod potomstva. Razli~iti kongeneri uzrokuju razli~iteporeme}aje pona{anja. PCB 52 remeti motornu koordinaciju ~emu doprinosipove}anje ekstracelularne �-aminobuterne kiseline u malom mozgu. S drugestrane, PCB 138 i 180 remete sposobnost u~enja zbog poreme}ene funkcijeglutamat-NO-cGMP puta u mozgu i smanjenje broja NMDA receptora (Boix i sar.,2010).

Smatra se da je u mehanizme neurotoksi~nosti PBDEs uklju~enaapoptoza kao posledica reme}enja homeostaze kalcijuma. U ispitivanju na }eli-jama malog mozga dokazana je neurotoksi~nost sme{e polibromovanih difeniletara DE 71 (Reistad i sar., 2006). Na primarnim neuronima hipokampusa pacovaje pokazano da PBDE 209 pove}ava u~estalost apoptoze, ekspresiju p38 mitoge-nom aktivirane proteinske (MAP) kinaze, koncentraciju jona kalcijuma, nivoeparametara oksidativnog stresa i sniàva nivoe ukupne metilacije gena DNK.Navedene promene do kojih dovodi PBDE 209 mogu da doprinesu neuro-toksi~nosti u periodu rasta i razvoja (Chen i sar., 2010). Tako|e je pokazano daPBDE 209 ireverzibilno smanjuje prolazak natrijuma kroz volta`no zavisne kanalepri vrlo niskim koncentracijama. Ovaj efekat bi mogao da bude jedan od mehani-zama za pojavu neurolo{kih simptoma pri intoksikaciji (Xing i sar., 2010). Na hu-manim }elijama neuroblastoma dokazana je interakcija PBDE 47 i PBDE 99.PBDE 47, PBDE 99 i PCB 47 dozno-zavisno inhibiraju preuzimanje kalcijuma umikrozome i mitohondrije pri mikromolskim koncentracijama. Kongeneri PBDE 47i 99 inhibiraju preuzimanje kalcijuma pri koncentracijama sli~nim onima koje suranije utvr|ene za PCBs. Inhibicija mitohondrijalnog preuzimanja jona kalcijumanije ista u svim regijama mozga, i hipotalamus je u ovom smislu najosetljiviji (Co-burn i sar., 2008). Pokazano je da je metabolit 6-OH-BDE 47 potentniji u re-

264


me}enju homeostaze kalcijuma i osloba|anja neurotransmitera nego polaznojedinjenje PBDE 47. Ovo govori u prilog tome da oksidativni metabolizam moèzna~ajno da doprinese neurotoksi~nosti PBDEs (Dingemans i sar., 2008).

Jo{ neka ispitivanja govore u prilog interakcijama u odnosu na neuro-toksi~ni efekat PCBs i PBDEs. Na }elijama neuroblastoma potvr|eno je da PBDE47 moè da poja~a neurotoksi~nost PCB 153. Ova interakcija je sinergisti~ka uopsegu doza koje izazivaju neurotoksi~nost (He i sar., 2009). Tako|e je pokazanoda ova interakcija postoji izme|u PCB 52 i PBDE 99 (Eriksson i sar., 2006). Osimtoga, prime}en je zna~ajan sinergisti~ki efekat PCB 153 i PBDE 47 na ekspresijukaspaze 3 i iRNK citohroma C ukazuju}i na indukciju apoptoti~ke smrti. Tako|e jeuo~eno da ova dva kongenera, u razli~itom odnosu koncentracija, u~estvuju u in-dukciji ekspresije drugih proteina uklju~enih u proces apoptoze (He i sar., 2009).

Predloèna ciljna mesta dejstva PCBs, PBDEs i njihovih metabolita unervnim }elijama su mitohondrijalna homeostaza kalcijuma, aktivacija rijanodin-skih receptora u endoplazmati~nom retikulumu, aktivacija NMDA receptora, sma-njen influks kalcijuma i inhibicija izmene natrijuma i kalcijuma (Pessah i sar.,2010). Pored toga, zajedni~ka mesta dejstva su i aktivacija sintetaze azot(II)-o-ksida, inhibicija transporta dopamina, autooksidacija dopamina pra}ena stvaran-jem reaktivnih kiseoni~nih vrsta. PCBs i PBDEs doprinose stvaranju reaktivnihkiseoni~nih vrsta, {to je najverovatnije posledica poreme}aja homeostaze kalci-juma. Osim navedenog, zajedni~ko mesto dejstva je i aktivacija MAP kinaza. Do-datno, ova jedinjenja deluju preko neuroendokrinih faktora, naro~ito sistema ti-roidnih hormona, {to moè da uti~e na neurolo{ki razvoj, naro~ito na holinergi~kisistem (He i sar., 2009). Izmenjena aktivnost holin acetiltransferaze moè delomda bude posledica hipotiroidizma udruènog sa ekspozicijom PCBs (Juarez deKu i sar., 1994). Efekti sme{e PCBs i PBDEs su uo~eni i na kardiovaskularnomsistemu. Naime, pokazano je da komercijalne sme{e PCBs i PBDEs zna~ajnosmanjuju osloba|anje vazopresina iz supraopti~kih neurona hipotalamusa pa-cova (Coburn i sar., 2007). Centralno osloba|anje vazopresina je odgovorno nesamo za endokrinu regulaciju telesnih te~nosti i kardiovaskularnu funkciju, ve}ima ulogu i u kognitivnim funkcijama kao {to su u~enje i pam}enje. Dodatno, ek-spozicija PBDEs tokom rasta i razvoja dovodi se u vezu i sa pojavom autizma(Messer, 2010).

Mehanizmi dejstva i procena rizika / Mechanisms of action and risk evaluation

U proceni rizika za 12 koplanarnih PCBs i druga jedinjenja sli~na diok-sinu primenjuje se metodologija kumulativne procene rizika kori{}enjem faktoraekvivalenta toksi~nosti (TEF), tako {to se upore|uje potentnost pojedina~nih kon-genera sa potentno{}u 2,3,7,8-tetrahlorodibenzo-p-dioksina (TCDD) (Van denBerg, 2006). Metodologija TEF se bazira na osobini kongenera da se vezuju zaAhR i aktiviraju aktivnost enzima putem ovog receptora. Faktori ekvivalentatoksi~nosti se koriste da se izra~una ekvivalent toksi~nosti (TEQ) sme{e koji pred-

265


stavlja zbir svih pojedina~nih TEF kongenera pomnoèn sa koncentracijom od-re|enog kongenera u sme{i.

Polibromovani difenil etri koji su odnedavno priklju~eni grupi POPs, iPCBs, naro~ito neplanarni, imaju sli~ne strukturne karakteristike i zbog toga po-jedina ispitivanja toksi~nosti PBDEs imaju upravo komparativni pristup. PojediniPBDEs mogu da aktiviraju AhR, ali imaju manju relativnu potentnost od 2,3,7,8-TCDD (Chen i sar., 2001).

Za PCBs koji nisu sli~ni dioksinu za sada nije predloèna jedinstvenametodologija za odre|ivanje i upore|ivanje toksi~nosti. Orto supstituisani PCBsimaju izraène mehanizme toksi~nog dejstva razli~ite od vezivanja za AhR,uklju~uju}i efekte na neurolo{ki razvoj, nivoe dopamina i promociju tumora. Osimtoga, specifi~niji efekti vi{estruko orto supstituisanih PCBs uglavnom su pokazanipri znatno vi{im dozama od onih koji su uo~eni kod agonista AhR. Poznavanje re-lativne toksi~nosti razli~itih kongenera u odnosu na druge mehanizme dejstva(razli~itim od aktivacije AhR) bi unapredilo razumevanje toksi~nosti PCBs i sli~nihjedinjenja, kao {to su PBDEs, i omogu}ilo verodostojniju interpretaciju rizika pri is-tovremenoj ekspoziciji ovim jedinjenjima. Predloène su i druga~ije {eme zaizraàvanje relativne toksi~nosti, npr. NEQ (ekvivalent neurotoksi~nosti), i mogu}ibiomarker (smanjenje cirkuli{u}eg T4) (Yang i sar., 2010) za formiranje nove TEF{eme koja uklju~uje i orto kongenere. Ovaj novi TEF koncept bi bio koristan zaorto supstituisane PCBs u proceni rizika u odnosu na poreme}aj endokrine funk-cije i neurotoksi~ne efekte PCBs, ali i PBDEs koji deluju sli~nim mehanizmima.

Kvantitativna procena toksi~nosti neplanarnih kongenera PCBs usme{i (prema efektima razli~itim od aktivacije AhR) moè zna~ajno da pobolj{abudu}u procenu rizika sme{a PCBs i sli~nih jedinjenja. Kumulativna procenarizika bi mogla da predstavlja metodolo{ku osnovu za procenu interakcija jedin-jenja koja pokazuju isti mehanizam {tetnog dejstva, kao {to su pojedini PCBs iPBDEs.

Ljudi su svakodnevno izloèni sme{ama potencijalno toksi~nih sup-stanci kao {to su PCBs i PBDEs. Ispitivanja pojedina~nih jedinjenja, me|utim,~esto nisu dovoljna da bi se objasnila veza izme|u ekspozicije i toksi~nog efekta.Pri izloènosti sme{ama supstanci potrebno je identifikovati jedinjenja koja suodgovorna za toksi~ne efekte, ispitati verovatno}u nastanka interakcija, njihovuprirodu i intenzitet. S obzirom na strukturnu sli~nost PBDEs sa PCBs i njihove po-jedina~ne efekte mogu}e je pretpostaviti da su interakcije ovih grupa jedinjenjaverovatne na nivou sistema hormona, naro~ito tiroidnih i reproduktivnih. Kao me-hanizmi {tetnog dejstva obe grupe supstanci na nervni sistem, uklju~uju}i funk-cionalne promene, neurolo{ke poreme}aje i promene u pona{anju, u stru~noj inau~noj literaturi se navode uticaji na sisteme neurotransmitera, promene u pre-nosu signala i izazivanje apoptoze. Ispitivanjem potencijalnih efekata jedinjenja u

266



sme{i uklju~uju}i i savremene pristupe modelovanju odnosa doza-odgovor do-lazi se do rezultata koji doprinose boljem razumevanju mehanizama i interpretacijiefekata kompleksnih sme{a.

NAPOMENA / ACKNOWLEDGEMENT:Ovaj rad je deo projekta broj III 46009, koji finansira Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije,2011-2014 /This work is part of Project Number III 46009 financed by the Ministry of Education and Science of the Republicof Serbia

1. Al-Anati L, Hogberg J, Stenius U. Non-dioxin-like-PCBs phosphorylate Mdm2 at Ser166and attenuate the p53 response in HepG2 cells. Chem Biol Interact2009;182(2-3): 191-8.

2. Antonijevi} B, ]ur~i} M, Durgo K, Veskovi} S, Stefanovi} S. Citototksi~ni efekti polihlo-rovanih bifenila. Knjiga sa`etaka 10. kongresa toksikologa Srbije same|unarodnim u~e{}em; 2010. sep 22-25.; Pali}, Srbija. 2010: 164.

3. ATSDR. Toxicological profile for polychlorinated biphenyls (PCBs). Department ofHealth and Human Services, Public Health Service, Agency for Toxic Sub-stances and Disease Registry, November 2000.

4. Barter RA, Klaassen CD. Reduction of thyroid hormone levels and alteratoin of thyroidfunction by four representative UDP-glucuronosyltransferase inducers in rats.Toxicol Appl Pharmacol 1994; 128(1): 9-17.

5. Boix J, Cauli O, Felipo V. Developmental exposure to polychlorinated biphenyls 52, 138or 180 affects differentially learning or motor coordination in adult rats. Mecha-nisms involved. Neuroscience. 2010; 167(4): 994-1003.

6. Cheek. Potential mechanisms of thyroid disruption in humans: Interaction of organo-chlorine compounds with thyroid receptor, transthyretin, and thyroid-bindingglobulin. Environ Health Perspect 1999; 107(4): 273-8.

7. Chen J, Liufu C, Sun W, Sun X, Chen D. Assessment of the neurotoxic mechanisms ofdecabrominated diphenyl ether (PBDE-209) in primary cultured neonatal rathippocampal neurons includes alterations in second messenger signalingand oxidative stress. Toxicol Lett 2010; 192(3): 431-9.

8. Chen G, Konstantinov AD, Chittim BG, Joyce EM, Bols NC, Bunce NJ. Synthesis of poly-brominated diphenyl ethers and their capacity to induce CYP1A by the Ah re-ceptor mediated pathway. Environ Sci Technol 2001; 35(18): 3749-56.

9. Chen Y, Shen K, Shen C, Chen L, Chen X. Comparison of structure-dependent hormeticcytotoxicity induced by coplanar and non-coplanar PCB congeners. J HazardMater 2010; 180: 773-6.

10. Coburn CG, Curra´s-Collazo MC, Kodavanti PRS. In Vitro Effects of EnvironmentallyRelevant Polybrominated Diphenyl Ether (PBDE) Congeners on Calcium Buff-ering Mechanisms in Rat Brain. Neurochem Res 2008; 33: 355-64.

11. Coburn CG, Curras-Collazo MC, Kodavanti PRS. Polybrominated Diphenyl Ethers andortho-Substituted Polychlorinated Biphenyls as Neuroendocrine Disruptors ofVasopressin Release: Effects during Physiological Activation In Vitro andStructure–Activity Relationships. Toxicol Sci 2007; 98(1): 178-86.

267



12. ]ur~i} M, Antonijevi} B, Durgo K, Jankovi} S, Ja}evi} V. Toksikolo{ki zna~aj i potenci-jalni rizik pri ekspoziciji polibromovanim difenil etrima. Arh Farm 2010; 60:311-22.

13. De Haan LH, Simons JW, Bos AT, Aarts JM, Denison MS, Brouwer A. Inhibition of inter-cellular communication by 2,3,7,8-tetrachlorodibenzo-p-dioxin and dioxin-likePCBs in mouse hepatoma cells (Hepa1c1c7): Involvement of the Ah receptor.Toxicol Appl Pharmacol 1994; 129(2): 283-93.

14. Dingemans MM, de Groot A, van Kleef RG, Bergman A, van den Berg M, Vijverberg HP,Westerink RH. Hydroxylation increases the neurotoxic potential of BDE-47 toaffect exocytosis and calcium homeostasis in PC12 cells. Environ Health Per-spect 2008; 116(5): 637-43.

15. Durgo K, ]ur~i} M, Antonijevi} B, Franeki} J, Jankovi} S. Citotoksi~ni efekti odre|enihkongenera polibromovanih difenil etara. Knjiga sa`etaka 10. kongresa toksi-kologa Srbije sa me|unarodnim u~e{}em. Pali}, Srbija, 22-25. septembar,2010: 13.

16. Eriksson P, Fischer C, Fredriksson A. Polybrominated diphenyl ethers, a group of bro-minated flame retardants, can interact with polychlorinated biphenyls in en-hancing developmental neurobehavioral defects. Toxicol Sci 2006; 94(2): 302-9.

17. Hallgren S, Darnerud PO. Polybrominated diphenyl ethers (PBDEs), polychlorinatedbiphenyls (PCBs) and chlorinated paraffins (CPs) in rats – Testing interactionsand mechanisms for thyroid hormone effects. Toxicology 2002; 177(2-3): 227-43.

18. Hamers T, Kamstra JH, Sonneveld E, Murk AJ, Kester MHA, Andersson PL i sar. In vitroprofiling of the endocrine-disrupting potency of brominated flame retardants.Toxicol Sci 2006; 92:157-73.

19. He P, Wang AG, Xia T, Gao P, Niu Q, Guo LJ, Xu BY, Chen XM. Mechanism of the neuro-toxic effect of PBDE-47 and interaction of PBDE-47 and PCB153 in enhancingtoxicity in SH-SY5Y cells. Neurotoxicology 2009; 30: 10-5.

20. Hua XZ, Xua Y, Huc DC, Hui Y, Yang FX. Apoptosis induction on human hepatoma cellsHep G2 of decabrominated diphenyl ether (PBDE-209). Toxicol Lett 2007;171: 19-28.

21. Jankovi} S, ]ur~i} M, Radi~evi} T, Stefanovi} S, Lenhardt M, Durgo K, Antonijevi} B.Non-dioxin-like PCBs in ten different fish species from the Danube river in Ser-bia. Environ Monit Assess 2010; 181(1-4): 153-63.

22. Juarez de Ku LM, Sharma-Stokkermans M, Meserve LA. Thyroxine normalizes poly-chlorinated biphenyl (PCB) dose-related depression of choline acetyltransfe-rase (ChAT) activity in hippocampus and basal forebrain of 15-day-old rats.Toxicology 1994; 94(1-3): 19-30.

23. Kitamura S, Kato T, Iida M, Jinno N, Suzuki T, Ohta S, Fujimoto N, Hanada H, KashiwagiK, Kashiwagi A. Anti-thyroid hormonal activity of tetrabromobisphenol A, aflame retardant, and related compounds: Affinity to the mammalian thyroidhormone receptor, and effect on tadpole metamorphosis. Life Sci 2005;76(14): 1589-601.

24. Maurissen E, Fonnum F. Neurochemical targets and behavioral effects of organohalo-gen compounds: An update. Crit Rev Toxicol 2006; 36(3): 253-89.

25. Meerts IATM, Assink Y, Cenijn PH, van den Berg JHJ, Weijers BM, Bergman A i sar. Pla-cental transfer of a hydroxylated polychlorinated biphenyl and effects on fetal

268


and maternal thyroid hormone homeostasis in the rat. Toxicol Sci 2002; 68(2):361-71.

26. Messer A. Mini-review: Polybrominated diphenyl ether (PBDE) flame retardants as po-tential autism risk factors. Physiol Behav 2010; 100(3): 245-9.

27. Parka SH, Jangc JH, Chena CY, Nad HK, Surha YJ. A formulated red ginseng extractrescues PC12 cells from PCB-induced oxidative cell death through Nrf2-mediated upregulation of heme oxygenase-1 and glutamate cysteine ligase.Toxicology 2010; 278(1): 131-9.

28. Pessah IN, Cherednichenko G, Lein PJ. Minding the calcium store: Ryanodine receptoractivation as a convergent mechanism of PCB toxicity. Pharmacology andTherapeutics. 2010; 125(2): 260-85.

29. Peters AK, Sanderson JT, Bergman M, van den Berg M. Antagonism of TCDD-inducedethoxyresorufin-O-deethylation activity by polybrominated diphenyl ethers(PBDEs) in primary cynomolgus monkey (Macaca fascicularis) hepatocytes.Toxicol Lett 2006; 164(2): 123-32.

30. Porterfield SP. Thyroidal dysfunction and environmental chemicals-potential impact onbrain development. Environ Health Perspect 2000; 108(S3): 433-8.

31. Reistad T, Fonnum F, Mariussen E. Neurotoxicity of the pentabrominated diphenyl ethermixture, DE-71, and hexabromocyclododecane (HBCD) in rat cerebellar gran-ule cells in vitro. Arch Toxicol 2006; 80(11): 785-96.

32. Richardson VM, Staskal DF, Ross DG, Diliberto JJ, DeVito MJ, Birnbaum LS. Possiblemechanisms of thyroid hormone disruption in mice by BDE 47, a major poly-brominated diphenyl ether congener. Toxicol Appl Pharmacol 2008; 226(3):244-50.

33. Royland JE, Wu J, Zawia NH, Kodavanti PRS. Gene expression profiles in the cerebel-lum and hippocampus following exposure to a neurotoxicant, Aroclor 1254:Developmental effects. Toxicol Appl Pharmacol 2008; 231(2): 165-78.

34. Safe S. Polychlorinated biphenyls (PCBs), dibenzo-p-dioxins (PCDDs), dibenzofurans(PCDFs), and related compounds: Environmental and mechanistic consid-erations which support the development of toxic equivalency factors (TEFs).Crit Rev Toxicol 1990; 21(1): 51-88.

35. Safe S. Polychlorinated biphenyls (PCBs): environmental impact, biochemical andtoxic responses, and implications for risk assessment. Crit Rev Toxicol 1994;24(2): 87-149.

36. Shen K, Shen C, Yu J, Yu C, Chen L, Shi D, Chen Y. PCB congeners induced mitochon-drial dysfunction in Vero cells. J Hazard Mater 2010.

37. Tseng LH, Li MH, Tsai SS, Lee CW, Pan MH, Yao WJ, Hsu PC. Developmental exposureto decabromodiphenyl ether (PBDE 209): Effects on thyroid hormone and he-patic enzyme activity in male mouse offspring. Chemosphere 2008; 70: 640-7.

38. Van den Berg. The 2005 World Health Organization reevaluation of human and mam-malian toxic equivalency factors for dioxins and dioxin-like compounds. Toxi-col Sci 2006; 93(2): 223-41.

39. Xing TR, Yong W, Chen L, Tang ML, Wang M, Chen JT, Ruan DY. Effects of Decabromi-nated Diphenyl Ether (PBDE 209) on Voltage-Gated Sodium Channels in Pri-mary Cultured Rat Hippocampal Neurons. Environ Toxicol 2010; 25(4): 400-8.

40. Yang JM, Salmon AG, Marty MA. Development of TEFs for PCB congeners by using analternative biomarker – Thyroid hormone levels. Regul Toxicol Pharmacol2010; 56(2): 225-36.

269


TOXICITY MECHANISMS AND INTERACTIONS OF POLYCHLORINATED

BIPHENYLS AND POLYBROMINATED DIPHENYLETHERS

Biljana Antonijevi}, Vesna Milovanovi}, Marijana ]ur~i}, S. Jankovi},

Vesna Ja}evi}, Slavica Vu~ini}

Polychlorinated biphenyls (PCBs) and brominated flame retardants, polybro-minated diphenylethers (PBDEs), are widespread environmental contaminants as a resultof anthropogenic activities and due to their persistency and resistance to degradation.Both groups of chemicals are placed on the list of persistent organic pollutants (POPs),covered by the Stockholm convention which is aimed to limit or ban the production, use,emission, import and export of POPs in order to protect human health and the environ-ment. Taking into account the structural similarity between PCBs and PBDEs, and theknown effects of PCBs, these two groups of chemicals could have similar mechanisms ofaction. Also, because of real simultaneous exposure to these compounds, an examinationof possible interactions is of great importance. Interactions of the compounds from thesegroups are likely at the system level of hormones, particularly thyroid and reproductiveones. As there are mechanisms of adverse effects of both groups of chemicals on the nerv-ous system, including functional, neurological and behavioral changes, there are influ-ences on neurotransmiters, changes in signal transduction and apoptosis. There are inter-actions affecting the occurrence of metabolic disorders as well. Data on the toxicity of mix-tures of PCBs and PBDEs, as well as interactions of these chemicals would contribute tothe processes of risk evaluation and risk characterisation.

Key words: polychlorinated biphenyls, polybrominated diphenylethers,mechanisms of action, interactions, risk

MEHANIZMÀ TOKSI^ESKOGO DEYSTVIÂ I INTERAKCIIPOLIHLOROVANNÀH BIVENILOV I POLIBROMOVANNÀH

DIFENIL ÕFIROV

BilÔna Antonievi~, Vesna Milovanovi~, MirÔna ^ur~i~, Sa{a Ânkovi~,Vesna Â~evi~, Slavica Vu~ini~

Polihlorovannìe bifenlì (PHB) i bromovannìe zamedliteli gore-niÔ, polibromovannìe difenil Ìfirì (PBÕ) {iroko rasprostranenì v srede obi-taniÔ kak posledstvie antropogenìh aktivnostey i blagodarÔ ih postoÔnstva i so-protivlÔemosti na degradaciÓ. Obe gruppì soedineniy nahodÔtsÔ v spiske persis-tentnìh organi~eskih polutanatov (POP) prinÔtoy StokgolÝmskoy konvenciey scelÝÓ zapretitÝ ili ograni~itÝ proizvodstvo, upotreblenie, ÌmissiÓ ili vvoz ivìvoz toksi~eskih substanciy, obozna~ennìh kak POP s celÝÓ ohranì zdorovÝÔlÓdey i sredì obitaniÔ. PrinimaÔ vo vnimanie strukturnoe shodstvo me`du PBDÕi PHB, slovno i fakt, ~to realÝnaÔ odnovremennaÔ ÌkspoziciÔ Ìtimi soedi-neniÔmi, sipìtanie ih interakciy va`nì dlÔ predvideniÔ rezulÝtiruÓçego Ìf-

270


ENGLISH

RUSSKIY

fekta. PoznaniÔ v oblasti toksikologii smesey, to`e sodeystvuÓt processu is~i-sleniÔ i harakterizacii riska. Interakcii soedineniy iz Ìtih grupp veroÔtnìe naurovne Ìndokrinnoy sistemì, osobenno {itovidnoy i reproduktivnoy. ImeÔ v vidumehanizmì toksi~nosti obeih grupp substanciy na nervnuÓ sistemu, vklÓ~aÔfunkcionalÝnìe izmeneniÔ, nevrologi~eskie rasstroystva i izmeneniÔ v pove-denii, vozmo`no o`idatÝ ih interakcii i na sistemah nevrotransmitterov, izme-neniÔ v perenose signalov i vìzìvanie apoptoza, slovno i Ôvlenie metaboli~e-skih rasstroystv.

KlÓ~evìe slova: polihlorovannìe bifenolì, polibromovannìe difenil Ìfirì,mehanizmì toksi~nosti, interakcii, risk

271


DOI: 10.2298/VETGL1204273S UDK 159.944.4:661.8’024

OKSIDATIVNI STRES*

OXIDATIVE STRESS

Jelka Stevanovi}, Sun~ica Borozan, Tatjana Boì}, S. Jovi},Tatjana \eki}, B. Dimitrijevi}**

Neprekidna potreba za kiseonikom je kontradiktorna sa ~injeni-com da je on toksi~an po sisare. Naime, njegova jednovalentna reduk-cija moè imati za posledicu proizvodnju kratkoìve}ih, hemijski vrlo ak-tivnih, slobodnih radikala i nekih neradikalskih agenasa (azot-oksida,superoksid anjon-radikala, hidroksilnog radikala, peroksilnog radikala,singletnog kiseonika, peroksinitrita, vodonik-peroksida, hipohlorastekiseline i dr.). Neosporno je da oni imaju brojne poèljne uloge, alikada im se proizvodnja poja~a toliko da organizam ne moè svojim an-tioksidansima (superoksid dismutaza, glutation peroksidaza, katalaza,transferin, ceruloplazmin, redukovani glutation i sl.) da ih ukloni, razvijase serija poreme}aja koji se jednim imenom nazivaju „oksidativnistres“.

Reaktivne kiseoni~ne vrste koje karakteri{u oksidativni stres susposobne da napadnu sve glavne klase biolo{kih makromolekula, od-nosno proteine, DNK i RNK molekule, a naro~ito lipide. Pod uticajemslobodnih radikala dolazi do peroksidacije lipida }elijskih membrana,oksidativnih o{te}enja DNK i RNK molekula, razvoja genetskih muta-cija, fragmentacije i promene funkcije najrazli~itijih proteinskih mo-lekula. Sve to ima za posledicu: naru{avanje propustljivosti }elijskihmembrana, poreme}aja }elijske signalizacije i homeostaze jona, sman-jenja ili gubitka funkcija o{te}enih proteina i sl. Zato se slobodni radi-kali, koji se osloba|aju tokom oksidativnog stresa, smatraju patogenimagensima mnogih bolesti i starenja. Koja vrsta o{te}enja }e se desiti ikada, zavisi od prirode slobodnih radikala, mesta delovanja i njihovogizvora.

Klju~ne re~i: oksidativni stres, peroksidacija lipida, proteini, DNK

273


* Rad primljen za {tampu 01. 02. 2012. godine** Dr sc. med. vet. Jelka Stevanovi}, redovni profesor, dr sc. Sun~ica Borozan, redovni profe-

sor, dr sc. med. vet. Tatjana Boì}, redovni profesor, dr sc. med. vet. Slavoljub Jovi}, docent,Fakultet veterinarske medicine, Univerzitet u Beogradu; dr sci Tatjana \eki}, docent,Prirodno-matemati~ki fakultet, Ni{; mr sc. med. vet. Blagoje Dimitrijevi}, asistent, Fakultetveterinarske medicine, Univerzitet u Beogradu

Nau~ni interes za izu~avanje oksidativnog stresa poti~e jo{ iz 1954.godine, kada su Ger{man i saradnici prvi objavili teoriju o slobodnim kiseoni~nimradikalima. Oksidativni stres se odnosi na }elijska o{te}enja i patolo{ke promenekoji prate neuravnoteènost oksidanasa nad antioksidansima u ìvom organizmu.Obuhvata sve fiziolo{ke i patofiziolo{ke procese tokom kojih dolazi do nagomila-vanja slobodnih radikala, {to ima za posledicu prevazilaènje kapaciteta antioksi-dativnih mehanizama, ne samo pojedina~nih }elija, nego i ekstracelularnih te~no-sti i kompletnih tkiva (Adams i sar., 1983; Jenkins, 1988; Sies, 1991).

Neprekidna potreba za kiseonikom u cilju odràvanja ìvota, kontra-diktorna je sa ~injenicom da je on toksi~an po sisare (Sen, 1995; Halliwell i Gutte-ridge 1999; Boì} i sar., 2003a; 2003b; 2004; Stevanovi} i sar., 2005). Naime, nje-gova jednovalentna redukcija moè rezultirati produkcijom reaktivnih me|uproiz-voda, koji na kraju daju kratkoìve}e, hemijski vrlo reaktivne, slobodne kiseoni~neradikale (ROS-Reactive Oxygene Species) i odgovaraju}e neradikalske agense(Halliwell i sar., 1991; Halliwell i Gutteridge, 1999; Valko i sar., 2007; Stevanovi} isar., 2011a; 2011b). Neki od njih su: azot-oksid (NO•), superoksid anjon-radikal(O2

•–), hidroksilni radikal (•OH), peroksilni radikal (ROO•), alkoksilni radikal(RO•) i hidroperoksilni radikal (HO2

•); zatim singletni kiseonik (1O2), peroksinitrit(ONOO–), vodonik-peroksid (H2O2), hipohlorasta kiselina (HOCl) i ozon (O3). Slo-bodni radikali koji se osloba|aju tokom oksidativnog stresa smatraju se pato-genim agensima mnogih bolesti i starenja (Harman, 1956; Bucala i Cerami, 1992;Finkel, 2003).

Za razliku od visokih koncentracija slobodnih radikala koje vode u raz-voj oksidativnog stresa, koji je preduslov mnogobrojnih patolo{kih efekata, niske iumerene koncentracije ovih materija igraju vi{estruke zna~ajne uloge u mnogimintracelularnim reakcijama, kao {to su: normalan rast }elija, odràvanje i promenapoloàja i oblika }elije, pomo} tokom adaptacije i oporavka }elija od o{te}enjaizazvanih fizi~kim radom, zatim u~e{}e u programiranoj }elijskoj smrti (apoptozi),}elijskom starenju, regulaciji najrazli~itijih signalnih puteva, moduliranju snagekontrakcija skeletnih mi{i}a, sintezi esencijalnih biolo{kih jedinjenja, proizvodnjienergije, indukciji migracije leukocita i stimulaciji antimikrobne aktivnosti fagocit-nih }elija tokom respiratornog praska (Movat, 1985; Halliwell i Gutteridge, 1999;Boì} i sar., 2003; 2003a; 2004; Stevanovi} i sar., 2011a).

Redoks regulacije privla~e sve ve}u pa`nju, a posebno klini~ara s ob-zirom na ulogu oksidativnog stresa u patogenezi brojnih bolesti. Patolo{ka stanjapokazuju biolo{ku zna~ajnost redoks regulacija. Fina ravnoteà izme|u povoljnihi {tetnih efekata slobodnih radikala je veoma zna~ajana sa gledi{ta biologijeìvljenja. Nauka o biolo{kim redoks regulacijama se brzo razvija i ima uticaj narazne discipline, uklju~uju}i fiziologiju, }elijsku biologiju, patofiziologiju i klini~kumedicinu.

274

Vet. glasnik 66 (3-4) 273 - 283 (2012) Jelka Stevanovi} i sar.: Oksidativni stres

Uvod / Introduction

Oksidativno o{te}enje / Oxidative damage

Budu}i da se tokom aerobnog metabolizma neprekidno stvaraju slo-bodni radikali, oni se moraju stalno i uklanjati, kako bi se odràla ravnoteà i izbe-glo o{te}enje }elija. Funkciju uklanjanja i inaktiviranja slobodnih radikala u organ-izmu vr{i sistem antioksidativne odbrane. Najva`niji enzimi ove odbrane su: su-peroksid dismutaza (SOD), katalaza (CAT) i glutation peroksidaza (GSH-Px). Su-peroksid dismutaza neutrali{e stvoreni superoksidni radikal, pretvaraju}i ga umanje toksi~an vodonik-peroksid, na koji deluje CAT, razlaù}i ga na vodu i kiseo-nik. Glutation peroksidaza uglavnom deluje na H2O2, uz u~e{}e glutationa kao ko-supstrata (H2O2 se metaboli{e u vodu, a glutation se u reakciji oksidi{e), madamoè da razloì i druge hidro i lipidne perokside.

Kada prooksidansi nadvladaju navedene mehanizme endogene an-tioksidativne odbrane organizma reaktivne kiseoni~ne vrste koje se generi{utokom oksidativnog stresa „napadaju“ sve glavne klase biolo{kih makromolekula(Sen, 1995; Borozan i sar., 2009; 2011; Stevanovi} i sar., 2011b; Borozan i sar.,2004). Prvu ozbiljniju pretpostavku o {tetnim efektima kiseonika i nagove{taj dasu ti efekti verovatno izazvani porastom koncentracije slobodnih kiseoni~nih radi-kala izneo je Gilbert jo{ 1987. godine.

O{te}enja biolo{kih makromolekula se manifestuju: peroksidacijomlipida }elijske membrane i membrana unutar}elijskih organela, oksidativnimo{te}enjima DNK i RNK molekula, kao i oksidativnim modifikacijama razli~itih pro-teina }elijskih membrana. Peroksidacija membranskih proteina uzrokuje inhibicijuNa+-K+ pumpi, opadanje intracelularne pH vrednosti i pove}anje volumena}elije. Naru{ena biolo{ka svojstva drugih proteinskih molekula (enzima, receptor-skih molekula, transportnih proteina i sl.), nastala kao posledica njihove oksida-tivne modifikacije, pri ~emu se menja konformacija molekula, pra}ena je i serijomizmenjenih }elijskih funkcija. Neke od njih su poreme}aj signalizacije, usledpromenjenog transporta jona kroz membrane ili o{te}enja najrazli~itijih receptoraza hormone, neurotransmitere, citokine i druge signalne molekule. Oksidativnoo{te}enje DNK i RNK molekula dovodi do mutacija.

Sva pomenuta o{te}enja, ponaosob i zajedno, naru{avaju integritet}elija, tako da su povezana sa razvojem nekih bolesti i sa starenjem (Finkel,2003).

Oksidativno o{te}enje membranskih i unutar}elijskih lipida /

Oxidative damage of membrane lipids and intracellular lipids

Na delovanje slobodnih radikala su otpornije nezasi}ene masne kise-line koje sadrè jednu dvostruku vezu nego polinezasi}ene masne kiseline(PUFA – Poly unsuturated Fatty Acids). S obzirom na to da }elijske membrane obi-luju upravo polinezasi}enim masnim kiselinama, na njih lako deluju ROS (Duthie isar., 1990; Cheeseman i Slater, 1993), {to je neminovno pra}eno poreme}ajem

275


}elijskih funkcija. Peroksidaciju lipida naj~e{}e uzrokuju vrlo reaktivan hidro-peroksilni radikal (OH2

•) i azot-oksid (NO•). Ona ima za posledicu disfunkciju}elija, a u slu~aju jakih o{te}enja, i njihovo razaranje (Evereklioglu i sar., 2003;Jovi} i sar., 2011).

Tokom peroksidacije lipida, iz polinezasi}enih masnih kiselina nastajuslobodni lipidni radikali, kao {to su: hidroksilni radikal (OH•), hidroperoksilni radi-kal (HO2

•), alkoksiradikal (RO•) i peroksiradikali (RO2•). Svi oni, tako|e, mogu ok-

sidovati polinezasi}ene masne kiseline. Na opisani na~in se razvija krug gre{aka(Circulus vitiosus), u kome metabolizam ovih reaktivnih vrsta omogu}ava daljuproizvodnju slobodnih radikala i, shodno tome, doprinosi pogor{avanju oksidativ-nog o{te}enja (Slater, 1987; Halliwell i Gutteridge, 1999; Evereklioglu i sar., 2003).Tako na primer, peroksidacijom masnih kiselina iz fosfolipida koji ulaze u sastavsvih membrana, nastaje i grupa toksi~nih jedinjenja, poznata pod imenom izo-prostani (izomeri prostaglandina). Smatra se da porast koncentracije F2-iz-oprostana u plazmi ima udela u razvoju hepatorenalnog sindroma (Moore, 2004.),ateroskleroze (Patrignani i Tacconelli, 2005), i neenzimatskih toksi~nih o{te}enjau plu}ima (Vacchiano i Tempel, 1994).

Osim mogu}nosti za proizvodnju novih slobodnih lipidnih radikala,peroksidacija lipida dovodi i do nastanka novih slobodnih masnih kiselina,posebno polinezasi}ene arahidonske kiseline (Halliwell i sar., 1991; Evereklioglu isar., 2003).

U prisustvu jona gvo`|a i bakra, lipidni peroksidi stvaraju mnogobro-jne razgradne produkte, kao i aktivne radikale. Tako na primer, gvo`|e katalizujeperoksidaciju lipida, a iz njegove reakcije sa lipidnim hidroperoksidima (LOOH)nastaju reaktivni lipidni alkoksilni radikali (LO•), koji dalje u~estvuju u produblji-vanju oksidacije lipida (Domitrovi} i sar., 2006).

Najve}e promene koje nastaju kao rezultat neprekidnog nastavljanjasamoodr`avaju}e lan~ane reakcije peroksidacije lipida su razaranja PUFA. S ob-zirom na to da peroksidacija lipida o{te}uje funkciju membrana, razlaganjem nji-hovih polinezasi}enih masnih kiselina i nastankom citotoksi~nih metabolita lipid-nih peroksida (Pizato i sar., 2005; Domitrovi} i sar., 2006), opada fluidnost mem-branskih lipida. Istovremeno dolazi do prelaska stvorenih reaktivnih aldehida prvou citosol, a zatim, i do svih }elijskih delova koje tako|e o{te}uju. Reakcija se tu nezaustavlja, ve} reaktivni aldehidi, difunduju u me|u}elijsku te~nost i raznose sepo organizmu o{te}uju}i i druge }elije. To obja{njava sposobnost ROS da izazi-vaju o{te}enja, ne samo na mestu svoje poja~ane produkcije, autokrino/parakr-ino, ve} i na drugim mestima u organizmu (Matsuo i Kaneko, 2000; Close i sar.,2005).

Na delovanje slobodnih radikala su posebno osetljivi tkivo centralnognervnog sistema i eritrociti (Clemens i Waller, 1987; Borozan i sar., 1995; 2004).Razlog je obilje polinezasi}enih slobodnih masnih kiselina u njihovoj plazminojmembrani, kao i visoka koncentracija potencijalno sna`nih pokreta~a oksidativnihprocesa – kiseonika i hemoglobina u eritrocitima. ^ak i pod normalnim uslovima,

276


eritrociti su izloèni slobodnim radikalima, koje sami proizvode ili ih preuzimaju oddrugih }elija, dok cirkuli{u. Oni su posebno zna~ajne mete oksidativnogo{te}enja tokom poja~anog fizi~kog angaòvanja organizma. Me|utim, ne trebagubiti iz vida da eritrociti, isto kao i ostale }elije organizma, sadrè sloèn antioksi-dativni odbrambeni sistem. On obuhvata antioksidativne enzime, poput katalaze,superoksid dismutaze i glutation peroksidaze, kao i neenzimske antioksidanse,kao {to su tokoferol, askorbat, urat i glutation (Popovi} i sar., 2011a; 2011b; Steva-novi} i sar., 2011b).

Peroksidacija membranskih lipida nije jedina {tetna posledica de-lovanja slobodnih radikala, ve} se pod uticajem nekih njenih proizvoda provocirao{te}enje i drugih }elijskih molekula i struktura. Tako, pod fiziolo{kim uslovima,proizvodi peroksidacije lipida (hidroksialkenali) pokazuju afinitet prema amino-grupama koje se nalaze u bazama DNK molekula i proteinima, imaju afinitetprema ostacima lizina, a u fosfolipidima prema fosfatidil-serinu i fosfatidil-etanol-aminu. Isto tako pokazuje i odre|enu selektivnost prema tiolnoj (Cys34-SH) grupialbumina, grade}i kovalentne tioetarske veze za koje je dokazano da su skuplja~ihidroksilnog radikala. Hidroksialkenal i 4-hidroksinonenal (HNE), koji su proizvodperoksidacije �-6 PUFA izrazito su toksi~ni u ve}im koli~inama, zato {to inhibiraju}elijski rast i modifikuju lipoproteine, tako da podsti~u razvoj ateroskleroze (Leon-arduzzi i sar., 2005; Popovi} i sar., 2011b).

Oksidativno o{te}enje }elijskih proteina i DNK molekula /

Oxidative damage to cellular proteins and DNA molecules

Oksidativno o{te}enje }elijskih proteina, izazvano slobodnim radika-lima, podrazumeva seriju promena najrazli~itijih proteinskih molekula. Neke odnjih su: modifikacija aminokiselina, izmena sekundarne i tercijerne strukture pro-teina, indirektno o{te}enje proteina aktivacijom proteoliti~kih enzima pomo}u hi-pohloraste kiseline i oksidativna o{te}enja proteina produktima peroksidacije lipi-da.

Zna~ajan vid sekundarne oksidacije proteina je razvoj karbonilnogstresa. Naime, oksidativnim razlaganjem proteina obrazuju se peptidi ~ije su N-terminalne aminokiseline blokirane �-ketoacilnim proizvodima. U sastavu protei-na nalaze se aminokiseline: lizin, arginin, prolin i treonin, ~ijom oksidacijom mogunastati karbonilni derivati (Baynes, 1991). Pored toga karbonilne grupe mogu bitiuvedene u molekul proteina reakcijom sa aldehidima (malondialdehid), koji sesinteti{e tokom lipidne peroksidacije ili sa reaktivnim karbonilnim derivatima (npr.ketoamini i ketoaldehidi). Ova jedinjenja se stvaraju u reakciji redukuju}ih {e}era(glukoza) ili njihovih oksidacionih proizvoda sa lizinskim ostacima u proteinima(glikozilovanje). Iz tog razloga se prisustvo karbonilnih grupa u proteinima koristikao marker proteinske oksidacije uzrokovane reaktivnim kiseoni~nim vrstama.Ovi proizvodi su {tetni jer menjaju konformaciju proteina, {to se neminovnoodraàva i na njihove funkcije. Tako je ustanovljeno da je oksidacija proteina koju

277


procenjujemo na osnovu prisustva karbonilnih grupa povezana sa starenjem, ok-sidativnim stresom i brojnim bolestima (Xu i sar., 2000; Singh i sar., 2001; Leonar-duzzi i sar., 2005; Singh i Ishwarlal, 2006).

Jedna od promena biolo{ke funkcije proteina je i izmena propust-ljivosti }elijskih membrana, usled promenjene aktivnosti njihovih enzimskih struk-tura (npr. Na-K/ATP-aze), poreme}aja funkcije transportnih proteina i sl. Sve ovovodi u naru{avanje razli~itih vidova }elijske signalizacije i homeostaze jona. Tako,agregacija receptorskih proteina, koja je izazvana delovanjem slobodnih radikala,ima za posledicu njihovu inaktivaciju i nemogu}nost preno{enja signala u }eliju.Istovremeno, inaktivacija jonskih kanala menja polarnost plazmine membrane i,samim tim, naru{ava prenos signalnih biostruja. Naàlost, ovim se krug o{te}enjane zavr{ava, ve} se nastavlja, tako {to nespecifi~na propustljivost za jone, poseb-no za Ca2+, dalje destabilizuje biomembrane, aktivacijom kalcijum-zavisnih pro-teaza, uklju~uju}i i fosfolipazu A2 (PLA2). Njeno osloba|anje injicira kaskadnereakcije koje vode u proizvodnju sporednih produkata peroksidacionih procesa(lipidnih posrednika i neuropeptida) koji dalje pogor{avaju situaciju i mogudovesti do propadanja kompletne }elije (Slater, 1987; Halliwell i Gutteridge, 1999;Stevanovi} i sar., 2005; 2010).

Tokom oksidativnog stresa, lipidnom peroksidacijom, formira se ma-londialdehid koji se hemijski vezuje za molekule DNK. Time se DNK o{te}uje pa jeonemogu}eno odvijanje biohemijski kompletne replikacije, kako bi se dobila nor-malna }elija. Usled oksidativnih o{te}enja molekula DNK moè do}i i do odva-janja i cepanja njenih lanaca ili hidroksilovanja konstitutivnih baza. Sva navedenao{te}enja mogu da zavr{e mutacijama ili mutagenezom (Valko i sar., 2007). Ovepromene su pra}ene i nemogu}no{}u popravke DNK, koja je svojstvena zdravim}elijama pod normalnim uslovima, tako da se mogu stvoriti uslovi i za kanceroge-nezu.

Osim jedarne DNK, oksidativnim o{te}enjima je izloèna i mitohon-drijska DNK (MtDNK). To se de{ava iz nekoliko razloga. Prvenstveno su to: blizinaMtDNK izvoru generisanja ROS (unutra{njoj membrani mitohondrija), nedostatakza{titnih proteina sli~nih histonima i veoma oskudna aktivnost DNK molekula usmislu popravke izmenjenih delova (Clayton, 1984). O{te}enja MtDNK kona~nodovode do redukovanja mitohondrijske transkripcije i sinteze RNK, a time i do gu-bitka funkcije (Wallace, 1999;. Ballinger i sar., 2000).

Kada proizvodnja slobodnih radikala nadvlada mehanizme antioksi-dativne odbrane organizma razvija se serija poreme}aja, poznatih kao „oksida-tivni stres“. Reaktivne kiseoni~ne vrste koje karakteri{u oksidativni stres (superok-sid anjon-radikal, hidroksilni radilkal, vodonik-peroksid, azot-oksid, peroksinitrit idr.) su sposobne da napadnu sve glavne klase biolo{kih makromolekula, od-

278



nosno proteine, DNK i RNK molekule, a naro~ito o{te}uju lipide. Tako, pod utica-jem slobodnih radikala dolazi do peroksidacije lipida }elijskih membrana, oksida-tivnih o{te}enja DNK i RNK molekula, kao i do poreme}aja ili prestanka funkcijenajrazli~itijih proteinskih molekula. Sve to ima za posledicu: naru{avanje pro-pustljivosti }elijskih membrana, poreme}aj najrazli~itijih vidova }elijske signaliza-cije i homeostaze jona, smanjenje ili prestanak funkcije o{te}enih proteina, razvojgenskih mutacija i sl. Opisane promene remete funkcionisanje }elije toliko damogu ~ak dovesti u pitanje njen opstanak. Zato se slobodni radikali, koji seosloba|aju tokom oksidativnog stresa, smatraju patogenim agensima mnogihbolesti i starenja. Koja vrsta o{te}enja }e se desiti i kada zavisi od prirode slobod-nih radikala, mesta delovanja i njihovog izvora.

NAPOMENA / ACKNOWLEDGEMENTS:Ovaj rad je deo nau~no istraìva~kih projekata u oblasti osnovnih istraìvanja, evidencioni broj:173034, 175061 i 31085, finansiranih od strane Ministarstva za nauku i tehnolo{ki razvoj RepublikeSrbije. /This work is a part of scientific research projects in the area of elementary investigations listed under numbers173034, 175061 and 31085, financed by the Ministry for Science and Technological Development of the Republicof Serbia.

1. Adams JD, Lauterberg BH, Mitchell JR. Plasma glutathione and glutathione disulphidein the rat: Regulation and response to oxidative stress. J Pharmacol Exp Ther1983; 227: 749-54.

2. Ballinger S, Patterson C, Yan CN, Doan R, Burow DL, Young CG, Yakes FM, Van HoutenB, Ballinger CA, Freeman BA, Runge MS. Hydrogen peroxide- andperoxynitrite-induced mitochondrial DNA damage and dysfunction in vascularendothelial and smooth muscle cells. Circ Res 2000; 86: 960-6.

3. Baynes JW. Role of oxidative stress in development of complications in diabetes. Diabe-tes 1991; 40(4): 405-12.

4. Borozan S, Ga|anski-Omerovi} G, Stajkovi} S. Effects of ionizing radiation on antioxi-dant system in human erythrocytes. Cent Eur J Occup Environmen Health2004; 10(1): 12-7.

5. Borozan S, Gop~evi} K, Jovi} S, Gojgi}-Cvijovi} G. Oxidative damage of human plasmaproteins induced by benzene. 12th EuCheMS International Conference onChemistry and Environment. Stockholm University, Stockholm, Sweden, 14-17 June, 2009: Tox 36.

6. Borozan S, Ivanovi} S, Mi}i} M, Dimitrijevi} B, Zicari M, Kati}-Radivojevi} S, ]upi} V.Paraoxonase activity, oxidative stress and toxic effects of diazinon in rats, Toxi-cology Letters 2011; 219.

7. Borozan S, Stojanovi} S, Djurdji} V. The influence of selenium on the erythrocyte me-tabolism in rats exposed to toluene. II Antioxidative response to oxidativestress, Metal Elements in Environment. Medicine and Biology 1995; 253-7.

8. Boì} T, Stevanovi} J, Kova~evi} M, Jovi} S, Luki} S, Petakov M, Borozan S, Mija~evi} Z,Kneèvi} M, Bulaji} S. Toluene mediated oxidative stress and granulo-monocittopoesis. Acta Vet 2003a; 53(4): 201-10.

279



9. Bo`i} T, Stevanovi} J, Kova~evi}-Filipovi} M, Borozan S, Popovi} D, Todorovi} D. Possi-ble effects of depleted uranium (du): changes in cellular and biochemical val-ues in peripheral blood of ruminants in exposed areas. Cent Eur J Occup Envi-ron Med 2003b; 9(4): 267-71.

10. Bo`i} T, Stevanovi} J, Popovi} D, Vla{ki M, Fi{ter S, Kova~evi}-Filipovi} M. Possible he-lath effects of depleted uranium (du): examination of peripheral blood of rumi-nants in exposed areas. 22nd Meeting of the European Society of VeterinaryPathology. Olsztyn, Poland, 15-18 Sept, 2004: 56.

11. Bucala R, Cerami A. Advanced glycosylation: chemistry, biology, and implications fordiabetes and aging. Adv Pharmacol 1992; 23: 1-34.

12. Cheeseman KH, Slater TF. An introduction to free radical biochemistry. Br Med Bull1993; 49: 481-93.

13. Clayton D. Transcription of the mammalian mitochondrial genome. Annu Rev Biochem1984; 53: 573-94.

14. Clemens MR, Waller HD. Lipid peroxidation in erythrocytes. Chem Phys Lipids 1987;45(2-4): 251-68.

15. Close GL, Ashton TA, McArdle A, MacLaren DP. The emerging role of free radicals in de-layed onset muscle soreness and contraction-induced muscle injury. Com-parative Biochemistry and Physiology 2005; Part A 142: 257-66.

16. Domitrovi} R, Tota M, Milin ^. Oxidative stress in mice: effects of dietary corn oil andiron, Biol Trace Elem Res 2006; 113(2): 177-91.

17. Duthie GG, Robertson JD, Maughan RJ, Morrice PC. Blood antioxidant status anderythrocyte lipid peroxidation following distance running. Arch Biochem Bio-phys 1990; 282(1): 78-83.

18. Evereklioglu C, Hamdi E, Doganay S, Cekmen M, Turkoz Y, Otlu B, Ozerol E. Nitric oxideand lipid peroxidation are increased and associated with decreased antioxi-dant enzyme activities in patients with age-related macular degeneration.Documenta Ophthamologica 2003; 106: 129-36.

19. Finkel T. Oxidant signals and oxidative stress. Current Opinion in Cell Biology 2003; 15:247-54.

20. Gerschman R, Gilbert DL, Nye SW, Dwywer P, Fenn WQ. Oxygen poisoning and x-irradiation: a mechanism in common. Science 1954; 119: 623-6.

21. Gilbert IA, Fouke JM, Mcfadden ER. Heat and water flux in the intrathoracic airways andexercise-induced asthma. Journal of Applied Physiology 1987; 63: 1681-91.

22. Halliwell B, Kaur H, Ingelman-Sundberg M. Hydroxilation of salicylate as an assay forhydroxyl radicals: a cautionary note. Free Radic Biol Med 1991; 10(6): 439-41.

23. Halliwell B, Gutteridge JM. Free Radicals in Biology and Medicine. 3rd ed. New York:Oxford University Press, Oxford 1999: 140-84.

24. Harman D. Aging: a theory based on free radical and radiation chemistry. J Gerontol1956; 11: 298-300.

25. Jenkins RR. Free radical chemistry. Relationship to exercise. Sports Med 1988; 5: 156-70.

26. Jovi} S, Stevanovi} J, Borozan S, Trailovi} D. The development of oxidative stress in dif-ferent types of physical activities of racehorses. Proceedings the thirteen re-gional symposium in animal clinical pathology and therapy Clinica Veterinaria.Subotica, Serbia, 16-18 Jun 2011: 97-102.

27. Leonarduzzi G, Chiarpotto E, Biasi F, Poli G. 4-Hydroxynonenal and cholesterol oxida-tion products in atherosclerosis. Mol Nutr Food Res 2005; 49(11): 1044-9.

280


28. Matsuo M, Kaneko T. In: Radak Z (Ed.). The Chemistry of Reactive Oxygen Species andRelated Free Radicals, Human Kinetics. Leeds, 2000: 1-34.

29. Moore K. Isoprostanes and the liver. Chem Phys Lipids 2004; 128(1-2): 125-33.30. Movat HZ. The inflammatory Reaction. Amsterdam, Oxford: Elsevier Scientific Publica-

tions, 1985.31. Patrignani P, Tacconelli S. Isoprostanes and other markers of peroxidation in athero-

sclerosis. Biomarkers 2005; 10(Suppl 1): 24-9.32. Pizato N, Bonatto S, Yamazaki RK, Aikawa J, Nogata C, Mund R, Nunes EA, Piconcelli

M, Naliwaiko K, Curi R, Calder PC, Fernandes LC. Ratio of ù-6 to ù-3 fatty acidsin the diet affects tumor growth and cachexia in Walker 256 tumor-bearingrats. Nutr Cancer 2005; 53(2): 194-201.

33. Popovi} T, Borozan S, Arsi} A, Debeljak-Marta~i} J, de Luka S, Milovanovi} IA, Trbovi}A, Glibeti} M. Effects of omega-3 supplementation on plasma phospholipidfatty acids profile and liver phospholipid fatty acids profile in aged wistar rats.Croatica Chemica Acta, 2011b; 84(1): 73-9.

34. Popovi} T, Borozan S, Arsi} A, Marta~i} JD, Vu~i} V, Trbovi} A, Mandi} L, Glibeti} M.Fish oil supplementation improved liver phospholipids fatty acid compositionand parameters of oxidative stress in male wistar rats. J Anim Physiol AnimNutr (Berl) 2011a.

35. Sen CK. Oxidants and antioxidants in exercise. J Appl Physiol 1995; 79(3): 675-86.36. Sies H. Oxidative stress: from basic research to clinical application. Am J Med 1991; 91:

31S-8S.37. Singh R, Barden A, Mori T, Beilin L. Advanced glycation end-products: a review. Diabe-

tologia 2001; 44: 129-46.38. Singh U, Ishwarlal J. Oxidative Stress and Metabolic diseases. Pathophysiology 2006;

13(3): 129-42.39. Slater TF. Free radicals and tissue injury: fact and fiction. Br J Cancer Suppl 1987; 8: 5-

10.40. Stevanovi} J, Borozan S, Jovi} S, Ignjatovi} I. Antioksidativna odbrana. Vet glasnik

2011b; 58(3-4): 247-56.41. Stevanovi} J, Borozan S, Jovi} S, Ignjatovi} I. Fiziologija slobodnih radikala. Vet glasnik

2011a; 58(1-2): 43-54.42. Stevanovi} J, Borozan S, Jovi} S, Trailovi} D. Oxidative stress in racing horses.

Horseville Science and Profession, First Regional Symposium „Breeding, re-production and healt care horses’’. Novi Sad, Serbia, 1-3 October 2010: 77-84.

43. Stevanovi} J, Kova~evi}-Filipovi} M, Vla{ki M, Popovi} D, Borozan S, Jovi} S, Bo`i} T. Astudy on oxidative stress and peripheral blood parametars of cows bred in thearea exposed to depleted uranium ammunition. Acta Vet 2005; 55(4): 269-78.

44. Vacchiano CA, Tempel GE. Role of nonenzymatically generated prostanoid, 8-iso-PGF2 alpha, in pulmonary oxygen toxicity. J Appl Physiol 1994; 77(6): 2912-7.

45. Valko M, Leibfritz D, Moncol J, Cronin MT, Mazur M, Telser J. Free radicals and antioxi-dans in normal physiological functions and human diseases. Int J Biochemand C Biol 2007; 39: 44-84.

46. Wallace D. Mitochondrial diseases in man and mouse. Science 1999; 283(5407): 1482-8.

281


47. Xu J, He L, Ahmed SH, Chen SW, Goldberg MP, Beckman JS, Hsu CY. Oxygen-glucosedeprivation induces inducible nitric oxide synthase and nitrotyrosine expres-sion in cerebral endothelial cells. Stroke 2000; 31: 1744-51.

OXIDATIVE STRESS

Jelka Stevanovi}, Sun~ica Borozan, Tatjana Boì}, S. Jovi}, Tatjana \eki},

B. Dimitrijevi}

The unceasing need for oxygen is in contradiction to the fact that it is in facttoxic to mammals. Namely, its monovalent reduction can have as a consequence the pro-duction of short-living, chemically very active free radicals and certain non-radical agents(nitrogen-oxide, superoxide-anion-radicals, hydroxyl radicals, peroxyl radicals, singlet oxy-gen, peroxynitrite, hydrogen peroxide, hypochlorous acid, and others). There is no doubtthat they have numerous positive roles, but when their production is stepped up to such anextent that the organism cannot eliminate them with its antioxidants (superoxide-dis-mutase, glutathione-peroxidase, catalase, transferrin, ceruloplasmin, reduced glutathion,and others), a series of disorders is developed that are jointly called „oxidative stress.“

The reactive oxygen species which characterize oxidative stress are capableof attacking all main classes of biological macromolecules, actually proteins, DNA andRNA molecules, and in particular lipids. The free radicals influence lipid peroxidation in cel-lular membranes, oxidative damage to DNA and RNA molecules, the development of ge-netic mutations, fragmentation, and the altered function of various protein molecules. All ofthis results in the following consequences: disrupted permeability of cellular membranes,disrupted cellular signalization and ion homeostasis, reduced or loss of function of dam-aged proteins, and similar. That is why the free radicals that are released during oxidativestress are considered pathogenic agents of numerous diseases and ageing. The type ofdamage that will occur, and when it will take place, depends on the nature of the free radi-cals, their site of action and their source.

Key words: oxidative stress, lipid peroxidation, proteins, DNA

OKSILITELÃNÀY STRESS

Elka Stevanovi~, Sun~ica Borozan, TatÔna Boì~, S. Yovi~, TatÔna Dèki~,B. Dimitrievi~

NeprerìvnaÔ nu`da dlÔ kislorodom protivore~ivaÔ s faktom, ~to ontoksi~eskiy za mlekopitaÓçimi. A imenno, ego odnovalentnaÔ redukciÔ moètimetÝ svoim posledstviem proizvodstvo kratkoìvuçih, himi~eski o~enÝ aktiv-nìh, svobodnìh radikalov i nekotorìh neradikalskih agentov (azota okisÝ, super-okisÝ-anion-radikala, gidroksilÝnogo radikala, peroksilÝnogo radikala, sin-gletnogo kisloroda, peroksinitrita, vodorod-peroksica, gipohlorastoy kislotì i

282


ENGLISH

RUSSKIY

pr.). Besporno, ~to oni imeÓt ~islennìe `elatelÝnìe roli, no kogda im proizvod-stvo uslilitsÔ stolÝko, ~to organizm ne mo`et svoimi antioksidantami (super-okisÝ-dismutaza, glutation-peroksidaza, katalaza, transferin, ceruloplazmin,reducirovannìy glutation i t.p.) ih ubratÝ, razvivaetsÔ seriÔ rasstroystv, ko-torìe odnim imenem nazìvaÓtsÔ "okislitelÝnìy stress".

Reaktivnìe kislorodnìe vidì, harakterizuÓçie okislitelÝnìystress sposobnìe napastÝ vse glavnìe klassì biologi~eskih makromolekul, toestÝ proteinov DNK i RNK molekulov, a osobenno lipidov. Pod vliÔniem svo-bodnìh radikalov prihodit do perokisleniÔ lipidov kleto~nìh membran, oksil-itelÝnìh povrre`deniy DNK i RNK molekul, razvitiÔ geneti~eskih mutaciy,fragmentacii i izmeneniÔ funkcii samìh razli~nìh proteinìh molekul. VsÒ Ìtoimeet svoim posledstviem: naru{enie pronicaemosti kleto~nìh membran, ras-stroystv kleto~noy signalizacii i gomeostaza ionov, umenÝ{{eniÔ ili poterifunkciy povre`dënnìh proteinov, i t.p. Potomu svobodnìe radikalì osvobo`da-emìe v te~enie okslitelÝnogo stressa, s~itaÓtsÔ patogennìmi agentami mnogihbolezney i stareniÔ. Kotoriy vid povre`deniÔ slu~itsÔ i kogda, zavisit ot pri-rodì svobodnìh radikalov, mesta deystvovaniÔ i ih isto~nika.

KlÓ~evìe slova. okislitelÝnìy stress, perokislenie lipidov, proteinì, DNK

283


DOI: 10.2298/VETGL1204285M UDK 591.82:616-089.843:615.464

HISTOLO[KE KARAKTERISTIKE MEKIH TKIVA POSLEIMPLANTACIJE BIOKERAMI^KIH MATERIJALA I PROCENA

BIOKOMPATIBILNOSTI*

HISTOLOGICAL CHARACTERISTICS OF SOFT TISSUE AFTERIMPLANTING BIOCERAMICAL MATERIALS AND ESTIMATION

OF BIOCOMPATIBILITY

Danica Markovi}, Anita Radovanovi}, Milica Kova~evi}-Filipovi},Jelena Francuski, Vera Todorovi}**

Histolo{ko ispitivanje reakcije mekih tkiva u odnosu na biomateri-jal je davno ustanovljena metoda procenjivanja biokompatibilnosti. Toje istovremeno i veoma va`na metoda koja je primenjiva na sve oblikebiomaterijala, bilo da su namenjeni za kontakt sa mekim tkivom ili ne,ali i metoda koja ima ograni~eni zna~aj za predvi|anje klini~kih perfor-mansi. Rasprostranjenost kori{}enja ove metode proizilazi iz ~injeniceda je potko`na ili intramuskularna implantacija potencijalnog biomateri-jala na `ivotinje jednostavna, a dalja ispitivanja reakcije osnovnog i su-sednih tkiva su u principu jednostavan skrining test za odre|ivanje irita-cije tkiva i interakcije tkiva i biomaterijala.

Skrining tehnike (testovi procenjivanja) uklju~uju implantaciju ma-terijala na razli~itim lokalizacijama, kao i razli~ite na~ine obrade tkiva,primenu imunohistohemijskih metoda bojenja, transmisione, skening ikonfokalne mikropskopije i primenu drugih sofisticiranih metoda uobradi i interpretaciji podataka.

Interakcija mekog tkiva sa biokeramikom i procena tkivnog i}elijskog prikaza u procesu inflamacije i imunolo{kom odgovoru prvi jekorak u odre|ivanju njihove biokompatibilnosti.

Klju~ne re~i: biokeramika, biokompatibilnost, histologija,regenerativna medicina

285


* Rad primljen za {tampu 12. 12. 2011. godine** Dr sc. med. vet. Markovi} Danica, asistent, dr sc. med. vet. Radovanovi} Anita, docent, Kate-

dra za histologiju i embriologiju; dr sc. med. vet. Milica Kova~evi}-Filipovi}, vanredni profe-sor, Katedra za patofiziologiju; Francuski Jelena, dipl. vet. doktorant, Fakultet veterinarskemedicine, Univerzitet u Beogradu; dr sc med. Todorovi} Vera, profesor, Stomatolo{ki Fakul-tet, Pan~evo, Univerzitet privredna akademija, Novi Sad

Procenjeno je da godi{nje vi{e od milion bolesnika {irom sveta imapotrebu za medicinskim tretmanom zbog ko{tano-zglobnih oboljenja, a zbogproduènja ìvotnog veka i pove}ane fizi~ke aktivnosti savremenog ~oveka, sma-tra se da }e se taj broj uskoro pove}ati na 10% ljudske populacije. Bez trans-plantacije tj. nadoknade kosti, danas se ne moè zamisliti rad u oblasti rekon-struktivne, ortopedske i kraniofacijalne hirurgije, spinalne artrodeze i dentalne im-plantologije (Ozbas i sar., 2003; Zerbo i sar., 2005; Zaffe i sar., 2005; Danilovi} isar., 2007; Le Nichouannen i sar., 2007; Vitala i sar., 2009).

Veliki napredak u nauci o materijalima i biologiji mati~nih }elija(Kova~evi}-Filipovi} i sar., 2011) omogu}io je da se postupkom tkivnog inènjer-stva, kombinacijom mati~nih }elija koje mogu da se diferenciraju u osteoblaste iumnoè ex vivo u bioreaktorima i sintetskih trodimenzionalnih nosa~a, uklju~uju}ii one napravljene na bazi kalcijum-fosfatne biokeramike, u uslovima in vitro dobijeadekvatan ekvivalent kosti i hrskavice (Vunjak-Novakovi} i sar., 2002; Guo i sar.,2006; Le Nihouannen i sar.,2007; Xu i sar., 2008; Macchetta i sar., 2009). Danas suu tkivnom inènjerstvu poznate tri strategije putem kojih se od sopstvenih ma-ti~nih }elija iz ko{tane srì pacijenta moè dobiti autologi osteogeni kalem. Prvamogu}nost je da se }elije izolovane iz ko{tane srì poloè na sintetski nosa~ i brzoimplantiraju u ko{tani defekt (Malard i sar., 2005). Kod druge mogu}nosti, izo-lovane }elije ko{tane srì kultivi{u se u toku 1-2 nedelje u cilju izolacije mezenhi-malnih mati~nih }elija, koje se potom postavljaju na sintetski nosa~ i neposrednonakon toga implantiraju (Arinzeh i sar., 2005). Tre}a strategija sastoji se u uzi-manju ko{tane srì, izolaciji iz nje i ekspanziji osteoprogenitornih }elija u toku 1-2nedelje, nakon ~ega sledi njihovo postavljanje na sintetski nosa~, gde se kultivi{uu toku slede}e 2 nedelje, {to dovodi do formiranja ko{tanog sloja na sintetskomnosa~u, a tek potom se ovakav hibrid transplantira istom pacijentu/ìvotinji (Mar-cacci i sar., 2007).

Mogu}nosti kori{}enja mati~nih }elija, sa biomaterijalom ili bez njega,jo{ uvek su u najve}em delu u eksperimentalnoj fazi istraìvanja, gde je nu`noodrediti njihove osnovne biolo{ke karakteristike (Kova~evi~-Filipovi} i sar., 2007).Veoma je vazno utvrditi i mogu}nosti njihove konzervacije (Kova~evi~-Filipovi} isar. 2008), pre nego se one deklari{u kao bezbedne za klini~ku upotrebu.

Biokompatibilnost / Biocompatibility

Utvr|ivanje biokompatibilnosti je bitna stepenica u nauci o biomateri-jalima. S obzirom na specifi~nost svakog materijala i njegovog pojedina~nog uti-caja na ìvu materiju, biokompatibilnost se uvek defini{e i prilago|ava pojedi-na~nim slu~ajevima. Postoji nekoliko ravnopravno prihva}enih definicija bioma-terijala. Jedna od njih je „biomaterijal je neìva materija kori{}ena u medicinskimnapravama, namenjena da reaguje sa biolo{kim sistemom“, a „biokompatibil-

286

Vet. glasnik 66 (3-4) 285 - 297 (2012) Danica Markovi} i sar.: Histolo{ke karakteristikereakcije mekih tkiva na implantirani biokerami~ki materijal i procena biokompatibilnosti

Uvod / Introduction

nost je mogu}nost materijala da pokaè karakteristi~nu reakciju u odre|enoj pri-meni“ (Williams, 1986).

Prva testiranja biokompatibilnosti bila su tzv. skrining testiranja (tes-tovi procenjivanja). Skrining testovi mogu da se koriste za procenu podobnostiprimene materijala sa gledi{ta biokompatibilnosti i tada se niz jednostavnih i stan-dardizovanih postupaka sprovode in vitro ili in vivo testovima (Markovi}, 2011).Druga funkcija ovih testova je in vivo evaluacija koja opisuje promene u tkivima in-dukovane biomaterijalima, ali i uticaj tkiva na materijale, a isto tako i in vitropona{anje materijala u simuliranim fiziolo{kim uslovima u odnosu na okolinu ilipojedine njene komponente.

Biomaterijal – biokerami~ki materijali hidroksiapatit (HAP) i

trikalcijumfosfat (TCP) / Biomaterial-Bioceramical material hydroxyapatite (HAP)and tricalciumphosphate (TCP)

Hidroksiapatit je kao ve{ta~ki zamenik za ko{tani kalem naj~e{}eupotrebljavan i najbolje prou~en polikristalni kalcijum-fosfatni kerami~ki mineral.Ve} je istaknuto da kost odraslih osoba sadrì 60–70% kalcijum-fosfata u odnosuna suvu masu. HAP je glavni sastojak mineralne ko{tane supstance skeletnogsistema kod vertebrata, u koju je inkorporisan organski matriks.

U kostima se minerali HAP indirektno vezuju za kolagen preko nekola-genih proteina, kao {to su osteokalcin, osteopontin ili osteonektin. Ovi nekolageniproteini ~ine 3–5% mase kosti i predstavljaju aktivna mesta mineralizacije, ali ivezivanja }elija ([upova, 2009).

Poznato je da je sintetski HAP apsolutno biokompatibilan, netoksi~an iosteokonduktivan. Me|utim, iako je HAP bioaktivan, on u in vivo uslovima poka-zuje sporu osteokondukciju. Stoga je u poslednjoj dekadi usmerena pa`nja naproizvodnju visokoporoznog HAP/TCP u vidu blokova ili granula, koji }e imatisposobnost da bolje indukuje urastanje kosti, stvori prisniji kontakt sa okolnimtkivom i poja~a osteoindukciju. (Hsu i sar., 2007; Macchetta i sar., 2009).

U cilju reparacije ko{tanog defekta, tj. stimulacije regeneracije i repa-racije, postupkom tkivnog inènjerstva mogu}e je kombinovati }elije koje imajuosteogeni potencijal (mezenhimalne adultne mati~ne }elije) i odgovaraju}e no-sa~e. Naime, dokazano je da ukoliko se HAP, kao i TCP ili BCP kombinuju sa }eli-jama ko{tane srì, dolazi do razvoja osteogeneze na heterotopi~nom mestu (npr.u supkutisu ili u mi{i}u) (Zhang i sar., 2005).

Veoma ohrabruju prvi klini~ki podaci o uspe{noj primeni mezenhimal-nih mati~nih }elija poreklom iz ko{tane srì i nosa~a od makroporozne hidroksia-patitne keramike u dugotrajnom le~enju pacijenata sa velikim ko{tanim defektimadijafize. Ve} je u ranijem tekstu istaknuto da kod ovih pacijenata nisu prime}enerane ni pozne postoperativne komplikacije, a sedmogodi{nje pra}enje je poka-zalo da postoji dobra integracija implanta i da nema fraktura u zoni implantacije(Marcacci i sar., 2007). Tako|e, pokazana je uspe{na primena kombinovanja hu-

287


manih mezenhimalnih mati~nih }elija (hMSC) sa kerami~kim nosa~em od BCP, ukombinaciji 60% HAP – 40% TCP, u le~enju velikih ko{tanih defekata. Me|utim, uovim slu~ajevima je nemogu}a potpuna reparacija zbog lo{eg remodelovanjamaterijala od HAP/TCP. Studija Arinzeh i sar. (2005) na mi{jem ektopi~nom mod-elu je pokazala da kombinacija 20% HAP – 80% TCP indukuje osteogenu diferen-cijaciju hMSC in vivo sporije u odnosu na druge kombinacije materijala, a da u invitro uslovima stimuli{e osteogenu diferencijaciju ovih }elija determinacijom eks-presije osteokalcina. Me|utim, rezultati drugih studija su pokazali da u uslovima invitro direktna interakcija hMSC i partikula BCP ili hidroksiapatita siroma{nog u kal-cijumu, ~ija je veli~ina takva da mogu da se fagocituju, inhibira sazrevanje osteo-blasta, putem modifikacije koncentracije solubilnih faktora u medijumu, pre svegajona Ca2+, koji iz medijuma ulazi u hMSC .(Saldãna i sar., 2008).

U novije vreme razvijena je nova biokeramika – kalcijum fosfatni ce-ment, tj. �TCP (Jana}kovi} i sar., 2003; Joki} i sar., 2007). Ovaj cement je dobijenmodifikovanom hidrotermalnom metodom, pa osim �TCP sadrì i malu koli~inukalcijum-hidroksiapatita, kao zaostale faze, koja moè da deluje kao centar stvar-anja novog HAP. U svakom slu~aju, HAP/�-TCP jedinjenje uti~e na brù regenera-ciju kosti od samog HAP (Joki} i sar., 2007).

Za razliku od �-TCP koji je dobro poznat kao bioaktivni i biodegradi-bilni materijal u ko{tanoj regeneraciji (Chazono i sar., 2004; Jensen i sar., 2006; Nii sar., 2009), �-TCP je slabo prou~en materijal (Durukan i Brown, 2000; Markovi} isar 2009 b).

Standard / Standard

U pretklini~kim eksperimentalnim istraìvanjima na pacovima prime-njene su preporuke Me|unarodne organizacije za standardizaciju – Biolo{keevaluacije biolo{ke opreme (ISO 10993), pre svega odeljak ISO 10993-6, za lo-

kalne efekte posle implantacije (ANSI/AAMI), kao i ISO 10993-10, uz odre|enemodifikacije (tabela 1). Na taj standardizovan na~in je procenjen tzv. iritacioni in-deks (tabela 2). Me|utim, osim ovog standarda za histolo{ku procenu biokompa-tibilnosti koriste se i druge metode (imunohistohemijske, stereolo{ke i morfo-metrijske, automatska kompjuterizovana obrada podataka) (Markovi}, 2009c;2011) uz pomo} kojih se na precizan na~in odre|uje stepen inflamatornog/imu-nolo{kog odgovora, angiogeneze i reparatornih procesa.

288


Tabela 1. Semikvantitativna procena histolo{kih promena u koì pacova s implantatom /Table 1. Semiquantitative evaluation of histological changes in skin of rats with implants

Reakcija / Reaction Numeri~ko ocenjivanje /Numerical evaluation

Epitel / Epitheliumnormalni, intaktni / normal, intact}elijska degeneracija ili stanjivanje / cellular degeneration or thinningmetaplazija / metaplasiafokalna erozija / focal erosiongeneralizovana erozija / general erosion

01234

Leukocitna infiltracija / Leucocyte infiltration(na velikom uveli~anju) / (with large magnification)odsutna / absentminimalna (manje od 25 }elija) / minimal (less than 25 cells)blaga (od 26 do 50 }elija) / slight (26-50 cells)umerena (od 51 do 100 }elija) / moderate (51-100 cells)izrazita (preko 100 }elija) / extreme (more than 100 cells)

01234

Vaskularna kongestija / Vascular congestionodsutna / absentminimalna / minimalblaga / slightumerena / moderateizrazita, sa pucanjem krvnog suda / extreme, with burst blood vessel

01234

Edem / Oedemaodsutan / absentminimalan / minimalblagi / slightumeren / moderateizrazit / extreme

01234

Kapsula / Capsuleodsutna / absentminimalna / minimaltanka / thinumereno debela / moderately thickdebela / thick

01234

Tabela 2. Procena iritacionog indeksa koè pacova nakon implantacije biokerami~kogmaterijala /

Table 2. Evaluation of irritation index in rat skin following implantation of bioceramical material

Iritacioni indeks (Iri) / Irritation index (Iri)

Prose~an odgovor /Average response

Opis odgovoraResponse description

0 nema / none

1-5 minimalan / minimal

6-10 blag / slight

11-15 umeren / moderate

16-20 snaàn / strong

289


Interakcije }elija i tkiva sa biokeramikom /Interaction of cells and tissue with bioceramics

Interakcija }elija sa biomaterijalima po~inje od momenta ugradnje. Uprvim minutima ve} po~inju da se adsorbuju proteini na povr{inu stranog tela istvaraju proteinski monosloj na ve}em delu povr{ine. Adhezija proteina se odi-grava pre adhezije }elija na povr{inu biomaterijala, pri ~emu }elije pre prepoznajui prihvataju proteine kao podlogu za svoje pri~vr{}ivanje, nego kao pravu povr{i-nu biomaterijala. Po{to }elije specifi~no odgovaraju na proteine, ovaj me|upo-vr{inski proteinski film moè biti faktor koji kontroli{e narednu bioreakciju na im-plantate (Ratner i sar., 2004).

Nakon razme{tanja }elija na povr{ini implantata, one se mogu difer-encirati, umnoàvati, komunicirati sa ostalim vrstama }elija i organizovati u tkivaizgra|ena od jedne ili vi{e vrsta }elija. ]elije ekstracelularnog matriksa (ECM)lu~e molekule koji popunjavaju prostore izme|u }elija i sluè kao strukturna vezaza proteine i }elije. Pojavljuju se novoformirani mali krvni sudovi (angiogenesis)(Markovi}, 2009d), a zatim i ve}i (vasculogenesis) kao klju~ni momenat za ishranuovog novog tkiva i njihovo {irenje na ve}a podru~ja (slika 1).

Ovakvo povezivanje }elija u okviru ECM potpomognuto je preko in-tegrinskih receptora i na taj na~in je ostvarena kontrola }elijskog rasta putem me-hani~kih sila koje menjaju oblik }elije vr{e}i pritisak na citoskelet (Ingber, 2002).Integrinski receptori na povr{ini }elije olak{avaju }elijsko pri~vr{}ivanje za sup-strate, a posebno one obloène sa ekstracelularnim proteinima fibronektinom ivitronektinom (Schoen, 2004). Ovi receptori prenose biohemijske signale do je-dra aktivacijom istih intracelularnih signalnih puteva koje koriste receptori za fak-tore rasta. Sposobnost proliferacije direktno zavisi od stepena fizi~ke ra{irenosti,a ne od aktuelne povr{ine za vezivanje supstrata. Karakteristike sastava i oblikapovr{inski vezanog ECM za supstrat i svojstva supstrata mogu regulisati interak-cije }elija sa biomaterijalom. Kruti supstrati olak{avaju }elijsko {irenje i rast u

290


Slika 1. Prikaz merenja volumenske gustinekrvnih sudova u vezivnom tkivu ispod ku-tanog mi{i}a, oko implantiranog hidroksi-apatita-HAPImunohistohemija-IHH-eNOS, obeleà-vanje angiogeneze; x 40

Figure 1. Measurements of volumetric density of bloodvessels in connective tissue under cutaneous mus-cle, around implanted hydroxyapatite-HAPImmunohistochemistry-IHH-eNOS, markingangiogenesis; x 40

prisustvu solubilnih mitogena. Suprotno tome, fleksibilni skeleti, koji ne mogupruàti otpor citoskeletnim silama, pospe{uju }elijsku retrakciju, inhibi{u rast, apospe{uju diferencijaciju (Ingber, 2002).

Lokalne interakcije tkiva sa biomaterijalima de{avaju se na mestu kon-takta tkiva sa biomaterijalom i odnose se na efekte materijala na tkiva doma}ina injihovo povezivanje; mogu}e zapaljenje, mogu}u toksi~nost materijala, pro-bleme u zarastanju rane, infekcije ili mogu}nost tumorogeneze. Tkivo, tako|e de-luje na materijal preko fizi~kih efekata (habanje, zamor, korozija, stres-korozivnolomljenje) i biolo{kih efekata (adsorpcija tkivnih komponenata na implantat, en-zimska razgradnja, kalcifikacija) (Shoen, 2004).

Sistemske interakcije tkiva sa biomaterijalima odnose se na op{tereakcije organizma na prisustvo stranog tela. One obuhvataju veliki broj reakcija,od kojih su najva`nije: 1) tromboembolijske reakcije; 2) alergijske reakcije ili reak-cije hipersenzibiliteta; 3) pove}anje nivoa implantnih elemenata u krvi; i 4) trans-port implantatnih ~estica limfotokom (Shoen, 2004).

291


Slika 2. Uporedni prikaz kompletnog preseka koè i potko`nih tkiva oko implantata odrazli~itih biokerami~kih materijalaK – kontrolna neoperisana ìvotinja; DC, HAP45, HAP22, TCP45, TCP22 – ìvotinje saimplantatima;ed – epidermis; d – dermis, hd – hipodermis; km – kutani mi{i}, vkm – vezivno tkivo is-pod kutanog mi{i}a, c – kapsula

Figure 2. Comparative figures of complete section of skin and subcutaneous tissue around implants made of dif-ferent bioceramical materialsK – control unoperated animal; DC, HAP45, HAP22, TCP45, TCP22 – animals with implants;ed – epidermis; d – dermis, hd – hypodermis; km – cutaneous muscle, vkm – connective tissue undercutaneous muscle, c – capsule

Pridruène komplikacije interakcija tkiva sa biomaterijalima su prate}ielementi ugradnje biomaterijala i predstavljaju me{avinu lokalnih i sistemskihreakcija, koje se mogu pa`ljivom pripremom i odgovaraju}im preventivnim me-rama svesti na minimum. Naj~e{}e se u praksi susre}u slede}e komplikacije:tromboza i/ili tromboembolija; infekcija; neadekvatno zarastanje rane; odbaci-vanje biomaterijala; sporedne lokalne tkivne reakcije; i sporedni sistemski efekti(Shoen, 2004).

]elije u interakciji sa biokeramikom detektovane skening elektron-skom mikroskopijom u na{em istraìvanju ukazuju na adherirane elemente veziv-nog tkiva sa primetnim strukturama kolagenih vlakana i }elijama koje odgovarajumorfologiji fibrocita, limfocita, makrofaga i dìnovskih }elija (Markovi}, 2009a).

Inflamacija i imunolo{ki odgovor / Inflammation and immunological response

Specifi~an odgovor na strano telo vidno se razlikuje nakon implanta-cije razli~itih biokerami~kih materijala i analizira se na histolo{kim uzorcima (slika2). Takve specifi~nosti su posledica imunolo{kog odgovora koji po~inje stadiju-mom zapaljenja ili inflamacije, nastavlja se u stadijum zarastanja rane sa u~e{}emraznih tipova }elija kao specifi~nih indikatora u kojoj fazi oporavka se tkivo nalazi(Todorovi}, 2008). Neutrofili i mononuklearne }elije neposredno, nakon adhezi-onih proteina, infiltriraju kontaktne povr{ine tkivo-material i pridruùju se akutnomzapaljenju. Ve} nakon petog-{estog dana ovu }elijsku postavku udruènu sa ede-mom tkiva, naru{enim integritetom vlakana, i promenama na nivou vaskularnemreè smeni}e hroni~no zapaljenje pra}eno smanjenjem broja neutrofila i poja-vom monocita koji adheriraju na povr{inu implantata i diferenciraju se u makro-fage. Limfociti tako|e postaju dominantni tokom hroni~ne faze zapaljenja. Uku-pan broj inflamatornih }elija opada sa smanjenjem zapaljenskog procesa, dokproces zarastanja rane ide ka stvaranju granulacionog tkiva i fibrozne inkapsula-

292


Slika 3. CD68+ }elije u koì i potko`nomtkivu pacova sa implantatom okotrikalcijumfosfata-TCPImunohistohemija, IHH, x100.Zreli makrofazi oko mi{i}nih vla-kana

Figure 3. CD68+ cells in skin and subcutaneoustissue of rat with implant around tricalci-umphosphate - TCPImmunohistochemistry, IHH, x100.Mature macrophage around muscle fibres

cije implantiranog materijala. Mada je formiranje ove kapsule oko stranog tela ko-risno za implantat, }elije ve} adherirane na njegovoj povr{ini mogu u nekim okol-nostima prouzrokovati disfunkciju biomaterijala. Ove adherentne }elije sastoje seod transformisanih monocita u makrofage (slika 3), koji se mogu spojiti u gigant-ske multinuklearne }elije, koje koncentri{u degradaciona i fagocitna svojstvateè}i da dovedu do fizikohemijskih i strukturnih o{te}enja implantata (Saidan isar., 2003; Schilling i sar., 2004; Rouahi i sar., 2006; Vallés i sar., 2008).

Kalcijumfosfatni biomaterijali (DC/dentalna keramika, �TCP/trikalci-jumfosfat i HAP/hidroksiapatit) obra|eni skrining testom pokazuju razli~ite ste-pene biokompatibilnosti, ali su sve vrednosti dobijene proverom iritacionog in-deksa u granicama dozvoljenim standardom i ne dovode do o{te}enja tkiva, pasu pogodni za razli~ite klini~ke upotrebe u veterinarskoj i humanoj medicini.

U nau~no istraìva~kom radu i industriji implantata teì se razvijanjubrojnih metoda kojima se na minimum svodi kori{}enje ìvotinja u eksperimen-tima. Zbog toga se biokompatibilnost materijala odre|uje brojnim in vitro tehni-kama kao i sve razvijenijim matemati~kim modelovanjem. Ipak u pretklini~koj pro-ceni reakcije tkiva i organizma na ugra|eni implantat, histolo{ke karakteristikereakcije tkiva su nezaobilazan korak koji mora da dâ definitivnu procenu kvalitetaugra|enog materijala.

NAPOMENA / ACKNOWLEDGEMENT:Ovaj rad je pripremljen u sklopu projekta 175061. /This work was prepared within Project 175061

1. Arinzeh TL, Tran T, McAlary J, Daculsi G. A comparative study of biphasic calcium phos-phate ceramics for human mesenchimal stem-cells-induced bone formation.Biomaterials 2005; 26: 3631-8.

2. Chazono M, Tanaka T, Komaki H, Fujii K. Bone formation and bioresorption after implan-tation of injectable b-tricalcium phosphate granules-hyaluronate complex inrabbit bone defects. Int J Biomed Mat Res 2004; 70: 542-9.

3. Danilovic V, Krsljak E, Lackovic V. Histological evaluation of odontoblast- like cells re-sponse after capping application of calcium hydroxide and hydroxiapatite indogs pulp. Acta Vet 2007; 6: 573-84.

4. Durucan C, Brown PW. �-Tricalcium phosphate hydrolysis to hydroxyapatite at and nearphysiological temperature. J Mater Sci Mater Med 2000; 11: 365-71.

5. Guo X, Zheng Q, Kulbatski I, Yuan Q, Yang S, Shao Z, Wang H, Xiao B, Pan Z, Tang S.Bone regeneration with active angiogenesis by basic fibroblast growth factorgene transfected mesenchymal stem cells seeded on porous �-TCP ceramicscaffolds. Biomed Mater 2006; 1: 93-9.

293




6. Hsu YH, Turner IG, Miles AW. Mechanical characterization of dense calcium phosphatebioceramics with interconnected porosity. J Mater Sci Mater Med 2007; 18:2319-29.

7. Ingber DE. Mechanical signaling and the cellular response to extracellular matrix inangiogenesis and cardiovascular physiology. Cir Res 2002; 91: 877-87.

8. Jana}kovi} \, Jankovi} I, Petrovi} R, Kosti}-Gvozdenovi} LJ, Milonji} S, Uskokovi} D.Surface properties of HAP particles obtained by Hydrothermal decompositionurea and calcium-EDTA chelates. Key Engineering Materials 2003; 240: 437-40.

9. Jensen SS, Broggini N, Hjørting - Hansen E, Schenk R, Buser D. Bone healing and graftresorption of autograft, anorganic bovine bone and b–tricalcium phosphate. Ahistologic and histomorphometric study in the mandibles of minipigs. ClinOral Impl Res 2006; 17: 237-43.

10. Joki} B, Jankovi}-Castvan J, Veljovi} \, Bu~evac D, Obradovi}-\uri~i} K, Petrovi} R,Jana}kovi} \. Synthesis and settings behaviour of �–TCP from calcium deffi-cient hydroxyapatite obtained by hydrothermal method. J Optoelect Adv Ma-ter 2007; 9: 1904-10.

11. Kovacevi}-Filipovi} M, Petakov M, Hermitte F, Debeissat C, Krstic A, Jovcic G, BugarskiD, Lafarge X, Milenkovic P, Praloran V, Ivanovic Z. Interleukin-6 (IL-6) and lowO-2 concentration (1%) synergize to improve the mainteance of hematopoie-tic stem cells (Pre-CSF). J Cell Physiol 2007; 212 (1): 68-75.

12. Kova~evi}-Filipovi} M, Radovanovi} A, Francuski J, Bo`i} T. Mati~ne }elije – fiziolo{keosnove klini~ke primene, Zbornik predavanja XXXIII Seminara za inovacijeznanja veterinara, Fakultet veterinarske medicine, Beograd, 18. februar 2011,79-93.

13. Kova~evi}-Filipovi} M,Michel Jeanne, Sizporta M, Vlaski M, Lafarge X, Duchez P, BoironJM, Praloran V, Ivanovic V. Pozitivan efekat hipoksije i hiperkapnije na kratko-trajnu konzervaciju (4°C) CD34+ }elija iz produkata citafereze. XIII Hema-tolo{ki dani “Transplantacija izazov ili neophodnost”. Kragujevac, 26. 11.2008.

14. Le Nihouannen DL, Duval L, Lecomte A, Julien M, Guicheux J, Daculsi G, Layrolle P. In-teractions of total bone marrow cells with increasing quantities of macropor-ous calcium phosphate ceramic granules. J Mater Sci Mater Med 2007; 18:1983-90.

15. Macchetta A, Turner IG, Bowen CR. Fabrication of HA/TCP scaffolds with a graded andporous structure using a camphene-based freeze-casting method. Acta Mate-rial 2009 (in press); DOI: 10.1016/j.actbio.2008.11.009.

16. Malard D, Guicheux J, Bouler JM, Gauthier O, de Montreuil CB, Aquado E, Pilet P, Le-Geros R, Daculsi G. Calcium phosphate scaffold and bone marrow recon-struction in irradiated area: a dog study. Bone 2005; 36: 323-30.

17. Marcacci M, Kon E, Moukhachev V, Lavroukov A, Kutepov S, Quarto R, MastrogiacomoM, Cancedda R. Stem cells associated with macroporous bioceramics forlong bone repair: 6- to 7-year outcome of a pilot clinical study. Tissue Eng2007; 13: 947-55.

18. Markovi} D, Koji} Z, Marinkovi} D, Danilovi} V, Radovanovi} A, Jana}kovi} \. Histologi-cal and immunohistochemical evaluations of rat soft tissue response to bioce-ramical implants. Acta Veterinaria 2009a; 59(2-3): 231-43.

19. Markovi} D, Koji} Z, Todorovi} V, Mi}i} M, Manojlovi}-Stojanoski M, Roksandi} D,Aleksi}-Kova~evi} S, Jana}kovi} \. The using of animal model in histological

294


investigation to biocompatibility of bioceramical materials implanted in subcu-tis. Osmi kongres veterinara Srbije (sa me|unarodnim u~e{}em), Veterinar-ska medicina, `ivot i zdravlje. Beograd, 15-19. septembar, 2009b.

20. Markovi} D, Koji} Z, Todorovi} V, La~kovi} V, Petrovi} V, Stojanovi} D, Jana}kovi} \.The using of histological techniques in screening test evaluations at biocom-patibility to bioceramical implants. The first International Symposium of clini-cal and applied Anatomy. Novi Sad, 17-19. septembar, 2009c.

21. Markovi} D, Koji} Z, Todorovi} V, Manojlovi}-Stojanoski M, Danilovi} V, Kuburovi} G,Radovanovi} A, Jana}kovi} \. Angiogenesis following the subcutaneous im-plantation of bioceramical materials (BCM). The first International Symposiumof clinical and applied Anatomy. Novi Sad, 17-19. septembar, 2009d.

22. Markovi} D, Koji} Z, Kova~evi}-Filipovi} M, Radovanovi} A, Andri} N, Francuski J, To-dorovi} V. Napredak u veterinarskoj regenerativnoj medicini: mogu}nostikori{}enja biomaterijala na bazi kalcijum fosfata na eksperimentalnom mod-elu pacova. 16. savetovanje doktora veterinarske medicine Republike Srpske.Tesli}, 01-04 juni 2011: 70.

23. Ni SCJ. In vitro degradation bioactivity and ctocompatibility of calcium silacte dimagne-sium sicilace and tricalcium phosphate bioceramics. J Biomater Appl 2009 (inpress).

24. Ozbas H, Yalitiric M, Bilgic B, Issever H. Reactions od connective tissue to compomers,composite and amalgam root/end filling materials. Int Endod J 2003; 36: 281-7.

25. Ratner BD. Background Concepts, in: Ratner BD, Hoffman AS, Schoen FJ, Lemons JE(editors), Biomaterials Science: An Introduction to Materials in Medicine. El-sevier, Amsterdam, 2004.

26. Rouahi M, Champion E, Gallet O, Jada A, Anselme K. Physico-chemical characteristicsand protein adsorption potencial of hydroxiapatite particles: influence on in vi-tro biocompatibility of ceramics after sintering. Colloids Surf B Biointerfaces2006; 47: 10-9.

27. Saidan J, He J, Zhu Q, Safavi K, Spangberg L. Cell and tissue reaction to mineral triox-ide aggregate and portland cement. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Ra-diol Endod 2003; 95: 483-9.

28. Saldaña L, Sánchez-Salcedo S, Izquierdo-Barba I, Bensiamar F, Munuera L, Vallet-RegíM, Vilaboa N. Calcium phosphate-based particles influence osteogenic matu-ration of human mesenchymal stem cells. Acta Biomater 2008; doi:10.1016/j.actbio.2008.11.022.

29. Schilling FA, Linhart W, Filke S, Gebauer M, Schinke T, Rueger JM, Amling M. Resorb-ability of bone substitute biomaterials by human osteoclasts. Biomaterials2004; 25: 3963-72.

30. Schoen FJ, Mitchell RN. Tissue, the extracellular matrix, and cell-biomaterial interac-tions. In: Biomaterials Science: An Introduction to Materials in Medicine. Rat-ner BD, Hoffman AS, Schoen FJ, Lemons JE (editors). Elsevier, Amsterdam,2004.

31. [upova M. Problem of hydroxyapatite dispersion in polymer matrices: a review. J MaterSci Mater Med 2009 (in press); DOI: 10.1007/s10856-009-3696-2.

32. Todorovi} V, Pe{ko P, Micev M, Bjelovi} M, Mi}i} M, Bra{anac D, Ili}-Stojanovi} O.Insulin-like growth factor-1 in wound healing of rat skin. Res Pept 2008; 150: 7-13.

295


33. Valles G, Gonyalez-Melendi P, Gonzalez-Carrasco JLI, Saldana L, Sanchez-Sabate E,Munuera L, Vilabba N. Differential inflammatory macrophage response to ru-tile and titanium particles. Biomaterials 2006; 27: 5199-211.

34. Vitala R, Franklin V, Green D, Liu C, Lloyd A, Tighe B. Towards a synthetic osteo-odonto-keratoprosthesis. Acta Biomater 2009; 5: 438-52.

35. Vunjak-Novakovic G, Obradovic B, Martin I, Freed LE. Bioreactor studies of native andtissue engineered cartilage. Biorheology 2002; 39: 259-68.

36. Williams DF. Analysis of soft tissue response to biomaterials (Charper 4). In: Techniqueof Biocompatibility Testing. Williams DF (editors). Boca Raton, Florida: CRCPress 1986; 84-115.

37. Xu J, Khor KA, Sui J, Zhang J, Tan TL, Chen WN. Comparative proteomics profile of os-teoblasts cultured on dissimilar hydroxyapatite biomaterials: an iTRAQ-coupled 2-D LC-MS/MS analysis. Proteomics 2008; 8: 4249-58.

38. Zaffe D, Lehissa GC, Pradelli J, Boticelli AR. Histological study on sinus lift grafting byfisiograft and BIO-DSS. J Mater Sci Mat Med 2005; 16: 789-93.

39. Zerbo IR, Bronckers ALJ, de Lange G, Burger EH. Localisation of osteogenic and osteo-clastic cells in porous (beta)-tricalcium phosphate particles used for humanmaxillary sinus floor elevation. Biomaterials 2005; 26: 1445-51.

40. Zhang Z, Kurita H, Kobayashi H, Kurashina K. Osteoinduction with HA/TCP ceramics ofdifferent composition and porous structure in rabbits. Oral Sci Int 2005; 2: 85-95.

HISTOLOGICAL CHARACTERISTICS OF SOFT TISSUE AFTER IMPLANTING

BIOCERAMICAL MATERIALS AND ESTIMATION OF BIOCOMPATIBILITY

Danica Markovi}, Anita Radovanovi}, Milica Kova~evi}-Filipovi},

Jelena Francuski, Vera Todorovi}

Histological evaluations of soft tissue reactions in implanted biomaterials is along established method of investigating their biocompatibility. It is a very important proce-dure convenient for various biomaterials, as appropriate for soft as for hard tissue, but atthe same time this method is not sufficient for a prediction of their clinic performance. Thewide spread practice of this method is in the simplicity of its use in subcutaneous or intra-muscular implantations on the animal model, and consequently exploring principal andsurrounding tissue is very simple with screening tests for esimating the irritaton index andinteraction between tissue and biomaterials .

The screening tests (evaluation tests) involve implantation of biomaterials invarious locations in the body, different tissue treatment as immunohistochemical tissueanalysis, transmissional, scanning and confocal microscopy.

Interactions among soft tissue with bioceramics and the evaluation of their cel-lular and tissue performance in inflammation and immunological response are the first stepin the estimation of biocompatibility.

Key words: bioceramics, biocompatibility, histology, regenerative medicine

296


ENGLISH

GISTOLOGIE^SKIE HARAKTERISTIKI REAKCII MÂGKIH TKANEY NAIMPLANTIROVANNÀY BIOKERAMI^ESKIY MATERIAL I OCENKA

BIOSOVMESTIMOSTI

Danica Markovi~, Anita Radovanovi~, Milica Kova~evi~-Filipovi~,Elena Francuski, Vera Todorovi~

Gistologi~eskoe ispìtanie reakcii mÔgkihtkaney v otno{enii bioma-teriala davno ustavlennìy metod ocenivaniÔ biosovmestimosti. Õto odnovre-menno i o~enÝ va`nìy metod, primenÔemìy na vse formì biomateriala, libonazna~enì dlÔ kontakta s mÔgkoy tkanÝÓ ili net, no i metod, imeÓçiy ograni~en-noe zna~enie dlÔ predvideniÔ klini~eskih proizvoditelÝnostey. Rasprostranën-nostÝ polÝzovaniÔ Ìtogo metoda i proishodit iz fakta, ~to podko`naÔ ili vnutri-mì{e~naÔ implantaciÔ potencialÝnogo biomateriala na `ivotnìh prostaÔ, adalÝney{ie ispìtaniÔ reakcii osnovnoy i sosednih tkaney v principe prostoyskrining test dlÔ opredeleniÔ irritacii tkaney interakcii tkaney i biomateri-ala.

Skrining tehniki (testì ocenivaniÔ) vklÓ~aÓt implantaciÓ materi-ala na razli~nìh lokalizaciÔh, slovno i razli~nìe sposobì obrabotki tkaney,primenenie immunogisto-himi~eskih metodov kra{eniÔ transmissionnoy, skeningi konfokalÝnoy mikroskopii i primenenie drugih sofisticirovannìh metodov vobrabotke i interpretacii dannìh.

InterakciÔ mÔgkoy tkani s biokeramikoy i ocenka tkanevogo i kle-to~nogo pokaza v processe inflammacii i immunologi~eskom otvete pervìy {ag vopredelenii ih biosovmestimosti.

KlÓ~evìe slova: biokeramika, biosovmestimostÝ, gistologiÔ, regenerativnaÔmedicina

297


RUSSKIY

DOI: 10.2298/VETGL1204299I UDK 639.111.7/.113:591.1:616.036.22

EPIZOOTIOLO[KO-EPIDEMIOLO[KI ZNAÂJ PARAZITSKIHINFEKCIJA DIVLJIH KANIDA*

EPIZOOTIOLOGICAL-EPIDEMIOLOGICAL IMPORTANCE OFPARASITIC INFECTIONS IN WILD CANIDS

Tamara Ili}, Sara Savi}, Sanda Dimitrijevi}**

Familija divljih kanida pripada redu Carnivora (mesojedi) i obuh-vata 16 rodova, koji su rasprostranjeni u ve}ini zemalja sveta. Naj-zna~ajnije endoparazitoze divljih kanida su toksokaroza, uncinarioza,kapilarioza, trihineloza, ehinokokoza, cestodoze, opistorhoza i alario-za. Ektoparaziti koji naj~e{}e parazitiraju kod divljih kanida su krpelji,buve, pava{i i {ugarci. Divlje kanide imaju veliki epizootiolo{ko-epide-miolo{ki zna~aj, s obzirom na to da kod njih parazitiraju uzro~nici iz-vesnih vektorskih bolesti, od kojih su najva`nije laj{manioza, erlihioza,babezioza, borelioza, dirofilarioza, bartoneloza i hepatozoonoza. Po-ve}anje u~estalosti interakcije izme|u doma}ih i divljih kanida, po-ve}ava i rizik za pojavu, {irenje i odràvanje bolesti kod populacijedoma}ih pasa. Posmatrano sa aspekta biolo{kog i ekolo{kog rizika,koji moè biti prouzrokovan zoonoznim infekcijama, poznavanje etiolo-gije i epizootiologije parazitskih infekcija divljih kanida, od posebnog jezna~aja za region dràve Srbije.

Klju~ne re~i: divlje kanide, endoparaziti, ektoparaziti, vektorske bolesti

Divlja~ iz reda Carnivora (mesojedi) podeljena je u ~etiri familije: Cani-dae, Felidae, Mustelidae i Ursidae. Predstavnici familije Canidae su vuk (Canis lu-pus), lisica (Vulpes vulpes) i {akal (Canis aureus). Predstavnici familije Felidae sudivlja ma~ka (Felis silvestris) i ris (Lynx lynx), predstavnik familije Mustelidae jejazavac (Meles meles), a familije Ursidae medved (Ursus arctos).

299


Uvod / Introduction

* Rad primljen za {tampu 08. 11. 2011. godine** Dr sc. med. vet. Tamara Ili}, docent, Katedra za parazitske bolesti, Fakultet veterinarske me-

dicine, Univerzitet u Beogradu; Savi} Sara, Nau~ni institut za veterinarstvo „Novi Sad“, NoviSad; dr sc. med. vet. Dimitrijevi} Sanda, red. profesor, Katedra za parazitske bolesti, Fakultetveterinarske medicine, Univerzitet u Beogradu

Familija divljih kanida obuhvata 16 rodova, koji su rasprostranjeni uve}ini zemalja sveta. Od 36 vrsta, 9 je ugroèno. Kriti~no ugroène vrste su Darvi-nove lisice, ostrvska lisica i crveni vuk, dok su etiopijski vuk, afri~ki divlji pas i vrstapsa Cuon aplinus dovedeni u opasnost. Neke vrste divljih kanida, kao {to su ko-joti, prenosioci su bolesti i napada~i na stoku. Mnoge vrste mogu da posluè kao~uvari ekolo{kog zdravlja, s obzirom na to da su rezervoari ili vektori potencijalnopatogenih uzro~nika (Aguirre, 2009).

U pogledu geografske distribucije vukovi su najrasprostranjeniji napodru~ju Severne Amerike, na azijskom kontinentu (biv{i Sovjetski Savez, Kina,Koreja, Indija, Pakistan, Liban, Sirija, Afganistan, Irak i Iran), u zemljama zapadne iseverne Evrope (Norve{ka, [vedska, Finska, Turska, Gr~ka, Italija, [panija i Por-tugalija), kao i u zemljama isto~ne Evrope (Poljska, Slova~ka, Ma|arska, Rumu-nija i zemlje biv{e Jugoslavije). Vuk naj~e{}e obitava u mirnim, neprohodnim i ti-him predelima, ali u potrazi za hranom prilazi i naseljenim mestima. Za vremeratova, kada ne vaè pravila lovnog zakonodavstva, plemenita divlja~ strada, apopulacija vukova dobija priliku da se razmnoì u ve}em broju nego pod uobi~a-jenim okolnostima (Honghai, 1999).

Na teritoriji biv{e Jugoslavije posle Prvog i Drugog svetskog rata bro-jno stanje vukova se znatno pove}alo. Godine 1950. u Jugoslaviji je registrovanooko 6000 vukova, koji su u na{im uslovima sinantropna vrsta (hrane se stokom) iispoljavaju zna~ajne negativne efekte na brojno stanje populacije razli~itih do-ma}ih ìvotinja (Bojovi} i ôli}, 1974). Procenjuje se da je u svetu populacijavukova najbrojnija po jedinici povr{ine na Deliblatskoj pe{~ari, pri ~emu popula-cije plena (divlja svinja, srna, jelen) opstaju i pokazuju trend pove}anja (Milen-kovi} i sar., 2006).

Lisica je veoma prilagodljiva vrsta divlja~i, a njena stani{ta su obi~no li-vade, {ume, polja, kamenjari i mo~varni predeli (Teacher i sar., 2011). Raspros-tranjena je u Severnoj Americi (primarno u severnim {umama Kanade i Aljaske),Aziji i ~itavoj Evropi (Aubry i sar., 2009). [akal naseljava su{ne predele Afrike, sup-tropske i tropske predele Azije, Ma|arsku, Slova~ku, Austriju i Italiju, kao i deloveju`ne Evrope (Gr~ka, Dalmacija) (Krystufek i Tvrtkovic, 1990; Arnold i sar., 2011).Ovaj pripadnik familije kanida je posle Drugog svetskog rata prakti~no nestao izna{ih krajeva kao kolateralna {teta masovnog trovanja vukova. Poslednjih dece-nija njegova brojnost se pove}ava u okvirima svog ranijeg areala boravka – Kar-pati, jugoisto~na Srbija, ju`ni Banat i Srem (Milenkovi} i sar., 2006; Zachos i sar.,2010).

Endoparazitoze divljih kanida / Endoparasitoses in wild canids

Divlje kanide mogu biti inficirane razli~itim vrstama parazita, kojinaj~e{}e nisu od posebnog zna~aja za zdravlje divljih ìvotinja, ali u nekimslu~ajevima mogu biti vektori zoonoza ili su uzro~nici klini~ki manifestnih obolje-nja kod mladih i imunokompromitovanih jedinki.

300

Vet. glasnik 66 (3-4) 299 - 309 (2012) Tamara Ili} i sar.: Epizootiolo{ko-epidemiolo{kizna~aj parazitskih infekcija divljih kanida

Divlje kanide su va`ni pravi doma}ini za cestode Echinoccocus granu-losus i E. multilocularis. Silvati~ni ciklus ovih tenia uklju~uje divlje kanide i njihovplen (lanad, jelen~ad). ôvek se naj~e{}e inficira vrstom E. granulosus kadapreko kontaminiranog povr}a unese u svoj digestivni trakt jaja eliminisana fece-som psa, odnosno vrstom E. multilocularis, jaja eliminisana fecesom lisice. Uve}em broju zemalja frekvencija cista E. alveolaris koincidira sa frekvencijombroja inficiranih lisica. Od zna~aja je i vrsta E. vogeli za koju su pravi doma}in divljipsi, a prelazni doma}ini su glodari i ~ovek (Williams i Thorne, 1996).

Lisica je pravi doma}in (isto kao pas, ma~ka i ~ovek) za trematoduOpistorchis felineus, koja parazitira na podru~ju evroazijskih zemalja. Za infekcijuljudi, lisica moè da obavlja indirektnu ulogu isto kao pas i ma~ka. Jaja ove trema-tode dospevaju u vodu, gde se razvojni ciklus obavlja preko puì}a iz roda Byth-inia i dalje nastavlja u ribama iz familije Cyprinidae. Opistorhoza je helmintoza he-patobilijarnog sistema i pankreasa, koja kod ljudi moè da se iskomplikuje razvo-jem malignih procesa na inficiranim organima (Mordvinov i Furman, 2010). Nana{em epizootiolo{kom podru~ju ovaj parazit nije ustanovljen.

Kod vukova i lisica je opisana infekcija vrstom Trichinella spiralis. Oveìvotinje se naj~e{}e inficiraju trihinelom jedu}i {umske glodare. [umski glodarise inficiraju jedu}i jedni druge ili konzumiraju}i le{eve ubijenih i uginulih lisica,koje su bile inficirane larvama ove nematode (Williams i Thorne, 1996).

Shimalov i Shimalov (2003) su istraìvali helmintsku faunu crvenihlisica u ju`noj Belorusiji, kada su ustanovili vrste helminata koji imaju va`nost kakoza veterinarsku tako i za humanu medicinu. Dijagnostikovane su Alaria alata(42,6%), Pearsonema plica (21,3%), Taenia crassiceps (27,7%), Toxocara canis(25,5%), larve Trichinella spiralis (22,3%) i Uncinaria stenocephala (40,4%).

Veoma zna~ajna parazitoza divljih kanida, koja predstavlja potenci-jalnu opasnost po zdravlje ljudi je kapilarioza, oboljenje koje prouzrokuje Capil-laria aerophila. Ova nematoda je primarno parazit respiratornog trakta lisica, ali jetako|e zabeleèna kod pasa, ma~aka i drugih karnivora u Severnoj i Ju`noj Am-erici i Evropi. Infekcija doma}ih i divljih ìvotinja ovom nematodom veoma je u~es-tala, tako da iznena|uje ~injenica {to jo{ nije do{lo do njenog masovnijegpreno{enja na ljude (Dimitrijevi} i sar., 2007; Lalo{evi} i sar., 2008; Ili} i sar., 2009).

Krone i sar. (2007) su saop{tili podatke sa podru~ja Nema~ke, za peri-od od 1993. do 2002. godine, o prisustvu endoparazita kod doma}ih i divljihma~aka, me|u kojima je bila ustanovljena i infekcija nematodama C. aerophila, C.feliscati i C. plica. Visoka prevalencija infekcije (66%) vrstom C. aerophila doka-zana je kod crvenih lisica u Ma|arskoj (Szell i sar., 2003). Ispitivanjima parazitskefaune crvenih lisica u Norve{koj, u periodu od 2002. do 2005. godine, us-tanovljena je prevalencija infekcije nematodom C. aerophila od 88% (Davidson isar., 2006). Istraìvanja obavljena 2005. godine kod crvenih lisica u Kanadi (PrinceEdward Island) pokazala su da je C. aerophila bila zastupljena u 68,6% slu~ajeva(Nevarez i sar., 2005). U centralnoj Poljskoj, u periodu od 2005. do 2007. godine,

301


ustanovljena je prevalencija infekcije vrstom C. aerophila od 0,3% (Borecka i sar.,2009)

Lalo{evi} i sar. (2008) su opisali slu~aj kapilarioze, dijagnostikovanpo~etkom 2006. godine u Institutu za plu}ne bolesti u Sremskoj Kamenici, kodpacijentkinje iz Ba~ke Palanke. Pretpostavlja se da su jedan od rezervoara ovezoonoze u Srbiji upravo lisice sa teritorije Vojvodine, {to dijagnostikovani slu~ajplu}ne kapilarioze kod osobe iz Ba~ke Palanke, samo dodatno potvr|uje.

Pavlovi} i sar. (2008) iznose rezultate istraìvanja dobijene kodulovljenih lisica sa podru~ja Srbije u periodu od 1994. do 2006. godine, kada je di-jagnostikovano 11 vrsta cestoda: Mesocestoides lineatus (37,98%), Taenia pisi-formis (13,06%), Dipylidium caninum (11,93%), Mesocestoides litteratus(10,95%), T. polycantha (6,00%), Hydatigera taeniaeformis (5,27%), T. crassiceps(4,13%), Multiceps multiceps (3,65%), T. hydatigena (2,92%), Multiceps serialis(2,59%) i Spirometra erinacei europei (1,54%). U okviru ovog istraìvanja Mul-ticeps litteratus je prvi put ustanovljen kod lisica u Vojvodini. Nalaz ove cestode jeod velikog epidemiolo{kog zna~aja s obzirom na to da postoji mogu}nost infek-cije ljudi, putem mesa prelaznog doma}ina (jarebice, fazani, ze~evi), u kome senalaze cisticerkoidi ove pantlji~are.

Ektoparazitoze divljih kanida / Ectoparasitoses in wild canids

Najzna~ajniji ektoparaziti divljih kanida su krpelji, buve, pava{i i {ug-arci. Istraìvanjima sprovedenim kod divljih kanida u Teksasu i Luizijani dijagnos-tikovane su razli~ite vrste ektoparazita: krpelji Amblyomma americanum (7%), A.maculatum (80%) i Ixodes scapularis (1,3%), zatim pava{ Trichodectes canis (7%),a od {ugaraca Sarcoptes scabiei (9%) i Demodex canis (0,3%) (Danny i sar.,1981). Ovo je prvi izve{taj o detekciji {ugarca iz roda Demodex kod divljih kanida iprvi izve{taj o nalazu {ugaraca iz roda Sarcoptes kod ovih doma}ina u Teksasu.[ugarci roda Sarcoptes prouzrokuju oboljenje epizootskog karaktera me|u po-pulacijom divljih kanida u Severnoj Americi, Evropi i Australiji (Pence i Uecker-mann, 2002; Balestrieri i sar., 2006). Kod vukova u Severnoj Americi tako|e je di-jagnostikovana pava{ psa T. canis (Jimenez i sar., 2010). Najnovija istraìvanjasprovedena u Brazilu, pokazuju da su najzastupljeniji ektoparaziti divljih kanida naovom podru~ju krpelji iz roda Amblyomma (A. cajennense i A. tigrinum) i buva Pu-lex irritans (Almeida Curi i sar., 2010).

Vektorske bolesti divljih kanida / Vector diseases in wild canids

Divlje kanide imaju veliki epizootiolo{ko-epidemiolo{ki zna~aj, s obzi-rom na to da kod njih parazitiraju uzro~nici izvesnih vektorskih bolesti, koje se po-javljuju, odràvaju i {ire slede}i neke globalne obrasce. Na primer, laj{manioza uAmerici prouzrokovana vrstom Leishmania braziliensis tesno je povezana saprocesom kr~enja {uma i naseljavanjem ljudi. Laj{manioza pasa prouzrokovana

302


vrstom L. infantum ranije je smatrana za egzoti~nu bolest, a nedavno je us-tanovljena kod pasa lisi~ara u Sjedinjenim Dràvama i nekim delovima Kanade(Aguirre, 2009).

Kod divljih kanida u endemskim regionima Evrope nedavno je regis-trovana visceralna laj{manioza pasa. Serolo{kim ispitivanjem zarobljenih vukovau jugozapadnoj Evropi ustanovljena je niska seroprevalencija na prisustvo L. in-fantum (9%). Epizootiolo{ka ispitivanja laj{manioze, sprovedena kod lisica u[paniji, dokazala su prevalenciju infekcije navedenom vrstom, koja je iznosila74%. Visceralna laj{manioza se javlja u mnogim delovima sveta i psi se smatrajuglavnim rezervoarom infekcije za ljude. Bolest je dokumentovana kod velikogbroja divljih kanida u Brazilu (Luppi i sar., 2008). U periodu izme|u 1999 i 2003.godine, parazitolo{ki i serolo{ki testovi obavljeni kod doma}ih i divljih {akala uIranu pokazuju da je 10% populacije divljih kanida bilo inficirano vrstom L. infan-tum. Primenom molekularnih i biohemijskih tehnika, 10 od 11 izolovanih Leishma-nia spp. kod divljih pasa identifikovane su kao L. infantum, a jedna kao L. tropica(Mohebali i sar., 2005).

Anaplasma phagocytophilum (ranije ozna~avana kao Ehrlichia phago-cytophila, Ehrlichia equi i Anaplasma phagocytophila) prouzrokuje granulocitnuerlihiozu kod (anaplazmozu) ljudi, konja, ovaca, goveda, pasa i ma~aka. Odcrvenih lisica u Ma|arskoj prikupljeno je preko 450 evropskih krpelja (Ixodes ric-inus), koji su ispitivani na prisustvo ove rikecije, kada je PCR tehnikom dijagnostik-ovano 6 inficiranih lisica (Sreter, 2004). Epidemiolo{ke posledice navedenih na-laza nisu poznate.

U Izraelu su obavljena istraìvanja sa ciljem da se utvrdi mogu}a uloga{akala (Canis aureus siriacus) u epidemiologiji erlihioze. Tom prilikom us-tanovljena je pozitivna seroprevalencija na prisustvo E. canis (36%), E. chaffeen-sis (26%) i A. phagocitophilum (26%). Crvena lisica moè biti i potencijalni rezer-voar vrste E. chaffeensis za ki~menjake. Po{to je navedena vrsta uzro~nik erli-hioze ljudi, neophodno je serolo{ki dokazati infekciju ovom erlihijom populacijedivljih ìvotinja (Waner i sar., 1999). Druga studija sprovedena na kojotima iz Kali-fornije pokazala je da ove ìvotinje mogu imati va`nu ulogu u epidemiologijigranulocitne erlihioze, s obzirom na to da je kod njih ustanovljena pozitivna sero-prevalencija na prisustvo A. phagocitophilum (46%) i E. risticii (novi naziv Neorick-ettsia risticii) (1%) (Pusterla i sar., 2000).

Evers i sar. (2003) su izvr{ili eksperimentalnu infekciju mladih kojota(Canis latrans) protozoom Babesia gibsoni, {to je kod inficiranih jedinkiprouzrokovalo bledilo sluzokoà, splenomegaliju i hemoglobinuriju. Kod jednogkojota je zabeleèna blaga depresija i anoreksija. Blagi klini~ki simptomi, zajednosa visokim nivoom i dugim trajanjem parazitemije, ukazuju na to da kojoti moguda posluè kao rezervoari infekcije za ovu vrstu babezije.

Jo{ jedno epidemiolo{ki zna~ajno oboljenje divljih kanida je bartone-loza. Bartonella vinsonii subsp. berkhoffii je prvobitno izolovana kod psa sa infek-tivnim endokarditisom i nedavno je identifikovana kao zoonozni agens, koji moè

303


da prouzrokuje endokarditis kod ljudi. U Kaliforniji je sprovedena epidemiolo{kastudija na detetu koje je ujeo kojot i kod koga su se pojavili klini~ki znaci kojiodgovaraju infekciji prouzrokovanoj bartonelom. Me|u kojotima iz centralne pri-morske Kalifornije utvr|ena je prevalencija infekcije ovim uzro~nikom od 28% i na-laz antitela kod 76% ispitivanih ìvotinja, {to ide u prilog tvrdnji da kojoti mogu bitirezervoar ove infekcije u populaciji divljih ìvotinja (Chang i sar., 2000). Ipak, neo-phodna su dodatna istraìvanja kako bi se razjasnio na~in preno{enja, kako bi seidentifikovali potencijalni vektori i kako bi se utvrdili put i na~in preno{enja infek-cije na ljude.

Ispitivanjima razli~itih vrsta i serotipova bakterije Borrelia burgdorferi,vukovi su identifikovani kao mogu}i rezervoari infekcije u prirodi (Bhide i sar.,2005). U Nema~koj je ustanovljena prevalencija infekcije crvenih lisica ovom bak-terijom od 7% (Heidrich i sar., 1999). Godine 1988. kod krpelja (Dermacentor vari-abilis) koji se nalazio na kojotu otkrivena je nova vrsta Candidatus B. texasensis(Lin i sar., 2005). Istraìvanjima koja su obavljena kod pasa i kojota u San Dijegu,potvr|eni su pozitivni serolo{ki nalazi kod 2,3% pasa i 1,2% kojota. Niske sero-prevalencije ispitivanih vrsta kanida, ukazuju na to da je u Kaliforniji rizik za pojavuLajmske bolesti minimalan (Olson i sar., 2000). Nakon vi{egodi{nje analize krpeljau regionu Vojvodine, do{lo se do zaklju~ka da je Lajmska bolest definitivnozastupljena u populaciji krpelja. Zato i predstavlja opasnost za doma}e ìvotinje iljude na ovom epizootiolo{kom podru~ju, u kome je bilo i prijavljenih klini~kihslu~ajeva kod pasa, koji su dijagnostikovani kao Lajmska bolest (Savi}-Jev|eni} isar., 2007).

Dirofilarioza je zastupljena kod divljih kanida koje vode poreklo sa lo-kaliteta na kojima je ovo oboljenje registrovano i kod doma}ih pasa. Na osnovurezultata dosada{njih istraìvanja u Srbiji to su epizootiolo{ko podru~je Vojvodinei Brani~evskog okruga (Savi}-Jev|eni} i sar., 2004; Dimitrijevi} i sar., 2007). Kojotimogu sluìti kao potencijalni rezervoar za prenos uzro~nika Dirofilaria immitis nadoma}e pse. Kod kojota iz Ilinoisa ustanovljena je prevalencija infekcije ovim pa-razitom od 16% na nivou savezne dràve. Zaklju~eno je da dirofilarioza predstav-lja samo minorni faktor koji uti~e na dinamiku populacije kojota u Ilinoisu i da ovedivlje kanide predstavljaju nizak rizik za zdravlje pasa (Aguirre, 2009). Detaljna ek-olo{ka studija obavljena kod jedne vrste vukova (Chrisocion brachiurus) i drugihvrsta kanida u nacionalnom parku na severoistoku Bolivije i u selima koja se sanjim grani~e dokazala je postojanje umerenog do visokog nivoa infekcije virusombesnila, vrstom Ehrlichia canis i kokcidijom Toxoplasma gondii, kao i zna~ajannivo infekcije vrstom D. immitis. U ispitivanim selima dolazilo je do kontakatadivljih kanida i pasa, zbog ~ega ovi psi verovatno predstavljaju zna~ajan rizik zadivlje kanide u svom okruènju (u parku i njegovoj blizini). Zato je neophodno svepotrebne mere u ovom regionu osmisliti tako da se smanji rizik od {irenja infekcijesa doma}ih na divlje kanide (Bronson i sar., 2008).

Vukovi su neotporna vrsta divljih kanida, sa najve}om distribucijomzaraze u Argentini, Brazilu, Boliviji i Paragvaju. Primarne pretnje opstanku i slo-

304


bodnom kretanju vukova su gubitak stani{ta, drumski akcidenti i ubijanje odstrane farmera. Dodatnu opasnost predstavlja rizik od morbiditeta i mortaliteta,koji mogu biti prouzrokovani bolestima zarazne i parazitske etiologije. Dokazanoje da su zarobljeni vukovi podlo`ni infekcijama od kojih oboljevaju i uginjavaju idoma}i psi (korona virus pasa, virus besnila, Leptospira interrogans spp, T. gondiii D. immitis). Na taj na~in kod vukova se pove}ava rizik za nastanak, {irenje iodràvanje onih bolesti, ~iji su uzro~nici poreklom iz populacije doma}ih pasa(Deem i Emmons, 2005).

Hepatozoonoza je oboljenje koje ima endemski karakter u populacijicrvenih lisica u Izraelu, pri ~emu lisice mogu da posluè kao rezervoar za infekcijudoma}ih pasa i nekih vrsta divljih pasa (Fishman i sar., 2004). Hepatozoonozumesojeda prouzrokuje Hepatozoon canis, a pretpostavlja se da se infekcijaizazvana ovim uzro~nikom {iri preko inficiranih krpelja Rhipicephalus sanguineus.Prva molekularna detekcija H. canis obavljena je kod prirodno inficiranih crvenihlisica iz Slova~ke. Na ovo podru~je inficirane krpelje su doneli putnici, zlatni {akaliili lisice (koje su migrirale zbog {irenja populacije zlatnog {akala), kao i klimatskepromene (Majláthová i sar., 2007).

Populacija divljih kanida moè da pretrpi ozbiljne epizootije, kojemogu biti prouzrokovane vrstama koje parazitiraju kod doma}ih pasa. [akali,lisice i kojoti su vrste veoma prilagodljive na promene u ekosistemu i na uticaj~oveka. Pove}anje u~estalosti interakcije doma}e kanide i divlje kanide dovodi ido pove}anja rizika za pojavu, {irenje i odràvanje bolesti kod populacije do-ma}ih pasa (Dimitrijevi} i sar., 2005).

Oskudni rezultati dosada{njih istraìvanja parazitskih infekcija divljihkanida na podru~ju Srbije ukazuju na potrebu za daljim sistemati~nijim istraìva-njima. Ova istraìvanja bi imala za cilj da identifikuju rezervoare pojedinih parazit-skih infekcija u populaciji divljih kanida, da utvrde prijem~ive doma}ine i zoonoz-ne interakcije za sve vektorske bolesti pasa. Tako|e, od zna~aja bi bilo da seuspostave adekvatne mere za{tite za sve vrste divljih kanida ~ija je populacija uopadanju i da se obezbedi njihovo dugoro~no preìvljavanje. Poznavanje etiolo-gije i epizootiologije parazitskih infekcija divljih kanida u svetu, od posebnog jezna~aja za region dràve Srbije. Naro~ito ako se uzmu u obzir faktori biolo{kog iekolo{kog rizika koje moèmo da o~ekujemo, a uslovljeni su zoonoznim infekci-jama divlja~i u zemljama iz okruènja.

NAPOMENA / ACKNOWLEDGEMENT:Rad realizovan po projektu „Pra}enje zdravstvenog stanja divlja~i i uvo|enje novih biotehnolo{kihpostupaka u detekciji zaraznih i zoonoznih agenasa – analiza rizika za zdravlje ljudi, doma}ih i divljihìvotinja i kontaminaciju ìvotne sredine“ (broj TR31084) i projektu „Primena EIIP/ISM bioinformati~keplatforme u otkrivanju novih terapeutskih targeta i potencijalnih terapeutskih molekula“ (broj 173001),koje je finansiralo Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije. /This work was realized within Project Monitoring the health of wild game and the introduction of new biotech-nological procedures in the detection of infectious and zoonotic agents – risk analysis regarding the health of hu-mans, domestic and wild animals and environmental contamination“ (Number TR31084) and Project „Imple-mentation of EIIP/ISM bioinformatic platform in detecting new therapeutic targets and potential therapeuticmolecules“ (Number 173001), financed by the Ministry for Education and Science of the Republic of Serbia.

305


1. Aguire AA. Wild canids as sentinels of ecological health: a conservation medicine per-spective. Parasites Vectors 2009; 2(1): 7.

2. Almeida Curi N, Araújo A, Campos F, Lobato Z, Gennari S, Marvulo M, Silva J, TalamoniS. Wild canids, domestic dogs and their pathogens in Southeast Brazil: dis-ease threats for canid conservation. Biodiversity and Conservation 2010;19(12): 3513-24.

3. Arnold J, Humer A, Haltai M, Murariu D, Spassov N, Hackländer K. Current status anddistribution of golden jackals Canis aureus in Europe. Mammal Rev 2011.

4. Aubry KB, Statham JM, Sacks NB, Perrine DJ, Wisley MS. Phylogeography of the NorthAmerican red fox: vicariance in Pleistocene forest refugia. Molecular Ecology2009; 18: 2668-86.

5. Balestrieri A, Ferrari N, Ferrari A, Valvo LT, Robetto S, Orusa R. Sarcoptic mange in wildcarnivores and its co-occurrence with parasitic helminths in the Western Ital-ian Alps. Europ J Wildl Res 2006; 52(3): 196-201.

6. Bhide MR, Travnicek M, Levkutova M, Culik J, Revajova V, Levkut M. Sensitivity of Borre-lia genospecies to serum complement from different animals and human: ahost-pathogen relationship. Fems Immunol Med Microbiol 2005; 43(2): 165-72.

7. Bojovi} D, ôli} D. Vuk (Canis lupus L.) u Jugoslaviji. Zbornik kratkih sadràja. III sim-pozijum o lovstvu. Beograd, 1974: 31-42.

8. Borecka A, Gawor J, Malczewska M, Malczewski A. Prevalence of zoonotic helminthparasites of the small intestine in red foxes from central Poland. MedycynaWet 2009; 65(1): 33-5.

9. Bronson E, Emmons LH, Murray S, Dubovi EJ, Deem SL. Serosurvey of pathogens indomestic dogs on the border of Noel Kempff Mercado National Park, Bolivia. JZoo Wildl Med 2008; 39(1): 28-36.

10. Chang CC, Kasten RW, Chomel BB, Simpson DC, Hew CM, Kordick DL, Heller R, Pie-mont Y, Breitschwerdt EB: Coyotes (Canis latrans) as the reservoir for a humanpathogenic Bartonella spp: molecular epidemiology of Bartonella vinsoniisubsp. berkhoffii infection in coyotes from central coastal California. J Clin Mi-crobiol 2000; 38(11): 4193-200.

11. Danny PB, Custer WJ, Carley CJ. Ectoparasitets of wild canids from the gulf coastalprairies of Texas and Lousiana. J Med Entomoglogy 1981; 4(30): 400-12.

12. Davidson RC, Gjerde B, Vihoren T, Lillehaug A, Handerland H. Prevalence of Trichinellalarvae and extra-intestinal nematodes in Norwegian red foxes (Vulpes vulpes).Vet Parasitol 2006;136 (3-4): 307-16.

13. Deem SL, Emmons LH. Exposure of free-ranging maned wolves (Chrysocyon brachyu-rus) to infectious and parasitic disease agents in the Noel Kempff MercadoNational Park, Bolivia. J Zoo Wildl Med 2005; 36(2): 192-7.

14. Dimitrijevi} S, Ili} T, Be~kei @. Epizootiolo{ki zna~aj parazitskih infekcija mesojeda.Zbornik referata i kratkih sadràja VII simpozijuma epizootiolo{kih dana, Ja-godina, 2005: 127-8.

15. Dimitrijevi} S, Tasi} A, Tasi} S, Adamovi} V, Ili} T, Miladinovi}-Tasi} N. Filariosis in dogsin Serbia. Mappe parassitologiche 8 - Dirofilaria immitis and D. repens in dogand cat and human infections 2007; 201.

306



16. Dimitrijevi} S, Lalo{evi} V, Ili} T, Lalo{evi} D. Kapilarioza – oboljenje ìvotinja i potenci-jalna zoonoza. Zbornik radova i kratkih sadràja 9. simpozijuma Epizooti-olo{ki dani. Srebrno Jezero, 2007: 119-21.

17. Evers HV, Kocan AA, Reichard MV, Meinkot JH. Experimental Babesia gibsoni infectionin coyotes (Canis latrans). J Wildl Dis 2003; 39(4): 904-8.

18. Fishman Z, Gonen L, Harrus S, Strauss-Ayali D, King R, Baneth G. A serosurvey of He-patozoon canis and Ehrlichia canis antibodies in wild red foxes (Vulpes vulpes)from Israel. Vet Parasitol 2004, 119(1): 21-6.

19. Heidrich J, Schonberg A, Steuber S. Investigation of skin samples from red foxes(Vulpes vulpes) in eastern Brandenburg (Germany) for the detection of Borre-lia burgdorferi s.l. Zbl Bakt-Int J Med Microbiol 1999; 289: 666-72.

20. Honghai Z. Population and distribution of wolf in the world. J Forestry Res 1999; 10(4):247-50.

21. Ili} T, Dimitrijevi} S, Mitrovi} S, Dàmi} A, \uri} B. Kapilarioza – oportuna zoonoza.Zbornik kratkih sadràja 14. godi{njeg savetovanja veterinara RepublikeSrpske (Bosna i Hercegovina). Jahorina, 2009: 78.

22. Jimenez DM, Bangs EE, Drew M, Nadeau S, Asher JV, Sime C. Dog lice (Trichodectescanis) found on wolves (Canis lupus) in Montana and Idaho. NorthwesternNaturalist 2010; 91(3): 331-3.

23. Krone O, Guminsky O, Meinig H, Herrmann M, Trinzen M, Wibelt G. Endoparasite spec-trum of wild cats (Felis silvestris Schreber, 1777) and domestic cats (Felis ca-tus L.) from the Eifel, Pfalzregion and Saarland, Germany. E J Wild Res, 2007;SpringerLink.

24. Krystufek B, Tvrtkovic N. Variability and identity of the jackals (Canis aureus) of Dalma-tia. Ann Naturhist Mus Wien 1990; 91(B): 7-25.

25. Lalo{evi} D, Lalo{evi} V, Klem I, Stanojev-Jovanovi} D, Pozio E. Pulmonary capillariasismiming bronchial carcinoma. Am J Trop Med Hyg 2008; 78(1): 14-6.

26. Lin T, Gao LH, Seyfang A, Oliver Jr JH. „Candidatus Borrelia texasensis“, from theAmerican dog tick Dermacentor variabilis. Int J Syst Evolut Microbiol 2005; 55:685-93.

27. Luppi MM, Malta MCC, Silva TMA, Silva FL, Motta ROC, Miranda I, Ecco R, Santos RL.Visceral leishmaniasis in captive wild canids in Brazil. Vet Parasitol 2008;155(1-2): 146-51.

28. Majláthová V, Hurniková Z, Majláth I, Petko B. Hepatozoon canis infection in Slovakia:imported or autochthonous? Vector-Borne and Zoonotic Diseases 2007; 7(2):199-202.

29. Milenkovi} M, Habijan-Mike{ V, Mati} R. Cases of spontaneous interbreeding of wolfand domestic dog in the region of southeast Banat (Serbia). Arch Biol Sci2006; 58(4): 225-30.

30. Mohebali M, Hajjaran H, Hamzavi Y, Mobedi I, Arshi S, Zarei Z, Akhoundi B, Naeini KM,Avizeh R, Fakhar M. Epidemiological aspects of canine visceral leishmaniosisin the Islamic Republic of Iran. Vet Parasitol 2005; 129(3-4): 243-51.

31. Mordvinov VA, Furman DP. The digenea parasite Opisthorchis felineus: A target for thediscovery and development of novel drugs. Infectious Disorders - Drug Tar-gets (Formerly Current Drug Targets - Infectious 2010; 10(5): 385-401(17).

32. Nevarez A, Lopez A, Conboy G, Ireland W, Sims D. Distribution of Crenosoma vulpisand Eucoleus aerophilus in the lung of free-ranging red foxes (Vulpes vulpes).J Vet Diagn Invest 2005; 17: 486-9.

307


33. Olson PE, Kallen AJ, Bjorneby JM, Creek JG. Canines as sentinels for Lyme disease inSan Diego County, California. J Vet Diagn Invest 2000; 12(2): 126-9.

34. Pavlovi} I, Tambur Z, Doder R, Kuli{i} Z, Jaki}-Dimi} D. The cestodes of the fox (VulpesVulpes L.) catched in the Serbia in the period 1994-2006. Veterinaria 2008;57(1-2): 100-8.

35. Pence DB, Ueckermann E. Sarcoptic mange in wildlife. Rev Sci Tech Off Int Epiz 2002;21 (2): 385-98.

36. Pusterla N, Chang CC, Chomel BB, Chae JS, Foley JE, DeRock E, Kramer VL, Lutz H,Madigan JE. Serologic and molecular evidence of Ehrlichia spp. in coyotes inCalifornia. J Wildl Dis 2000; 36(3): 494-9.

37. Savi}-Jev|eni} S, Vidi} B, Grgi} @, Milovanovi} A. Brza dijagnostika dirofilarioze pasa uregionu Novog Sada. Veterinarski glasnik 2004; 58(5-6): 693-8.

38. Savi}-Jev|eni} S., Grgi} @., Vidi} B., Petrovi} A. Lyme disease - the great imitator =Lajmska bolest - veliki imitator. Biotechnology in animal husbandry, 2007; 23(5-6): 215-21.

39. Shimalov V, Shimalov V. Helminth fauna of the red fox (Vulpes vulpes Linnaeus, 1758) insouth Belarus. Parasitol Res 2003; 1: 77-8.

40. Sréter T, Sréterné LZ, Széll Z, Egyed L. Anaplasma phagocytophilum: an emerging tick-borne pathogen in Hungary and central eastern Europe. Ann Trop Med Para-sitol 2004; 98(4): 401-5.

41. Szell Z, Marucci G, Pozio E, Vorgi I. Extraintestinal nematode infections of red foxes(Vulpes vulpes) in Hungary. Vet Parasitol 2003; 115 (4): 329-34.

42. Teacher GFA, Thomas AJ, Barnes I. Modern and ancient red fox (Vulpes vulpes) inEurope show an unusual lack of geographical and temporal structuring, anddiffering responses within the carnivores to historical climatic change. BMCEvolutionary Biology 2011, 11:214-23.

43. Waner T, Baneth G, Strenger C, Keysary A, King R, Harrus S. Antibodies reactive withEhrlichia canis, Ehrlichia phagocytophila genogroup antigens and the spottedfever group rickettsial antigens, in free-ranging jackals (Canis aureus syriacus)from Israel. Vet Parasitol 1999; 82(2): 121-8.

44. Williams ES, Thorne ET. Infectious and parasitic diseases of captive carnivores, withspecial emphasis on the black-footed ferret (Mustela nigripes). Rev Sci TechOff Int Epiz 1996; 15(1): 91-114.

45. Zachos EF, Cirovic D, Kirschning J, OttoM, Hartl BG, Petersen B, Honnen A. GeneticVariability, Differentiation, and Founder Effect in Golden Jackals (Canis au-reus) from Serbia as Revealed by Mitochondrial DNA and Nuclear Microsatel-lite Loci. Biochemical Genetics 2010; (3-4): 241-50.

308


EPIZOOTIOLOGICAL-EPIDEMIOLOGICAL IMPORTANCE OF PARASITIC INFEC-

TIONS IN WILD CANIDS

Ili} Tamara, Savi} Sara, Dimitrijevi} Sanda

The family of wild canids belongs to the order Carnivora and comprises 16 ge-nuses that are distributed in most countries all over the world. The most important endo-parasitic diseases of wild canids are toxocariasis, uncinariasis, capillariasis, trichinellosis,echinococcosis, cestodiasis, opisthorchiasis, and alariasis. Ectoparasites that most oftenexist as parasites in wild canids are mites, fleas, ticks and scabies. Wild canids have a largeepizootiological-epidemiological significance since they are hosts to parasites that causecertain vector diseases, the most important of which are leishmaniasis, ehrilichiosis, babe-siasis, borreliosis, dirofilariasis, bartonellosis, and hepatozoonosis. The increased fre-quency of interaction between domestic and wild canids steps up the risk of the appear-ance, spread, and maintaining of the disease in domestic dog populations. Observed fromthe aspect of the biological and ecological risk, that can be caused by zoonotic infections,the knowledge of the etiology and epizootiology of parasistic infections of wild canids is ofparticular importance for the region of the Republic of Serbia.

Key words: wild canids, endoparasites, ectoparasites, vector diseases

ÕPIZOOTOLOGIÊSKO-ÕPIDEMIOLOGIÊSKOE ZNAÊNIEPARAZITARNÀH INFEKCIY DIKIH SOBAK

Ili~ Tamara, Savi~ Sara, Dimitrievi~ Sanda

Semeystvo dikih sobak prinadleìt rÔdu mÔsoÔdnìh i ohvatìvaet 16rodov, rasprostranënnìe v bolÝ{instve stran mira. Naibolee zna~itelÝnìe Ìn-doparazitozì dikih sobak toksikaroz, unicinarioz, kapilarioz, trihinellëz, Ìhi-nokokkoz, cestodozì, opistorhoz i alarioz. Õktoparazitì, kotorìe ~açe vsego pa-zitiruÓt u dikih sobak - kleçi, blohi, pav{i i ~esto~nìe parazitì. Dikie sobakiimeÓt bolÝ{oe Ìpizootologi~esko-Ìpidemiologi~eskoe zna~enie s u~ëtom, ~to unih parazitiruÓt vozbuditeli izestnìh vektornìh bolezney, iz kotorìh samìeva`nìe ley{manioz, Ìrlihioz, babezioz, dirofilÔrioz, bartoneloz i gepato-zoonoz. Uveli~enie u~açeniÔ interakcii sredi doma{nih i dikih sobak, uve-li~ivaet i risk dlÔ Ôvlenia, ras{irenie i soderànie bolezi u populÔcii do-ma{nih sobak. Smotreno v aspekte biologi~eskogo i Ìkologi~eskogo riska, ko-torìy moèt bìtÝ pri~inen zoonozmi infekciÔmi, poznanie Ìtiologii i Ìpizoo-tologii parazitarnìh infekciy dikih sobak, osobenno va`no dlÔ regiona gosudar-stva Serbii.

KlÓ~evìe slova: dikie sobaki, Ìndoparazitì, Ìktoparazitì, vektornìe bolezni

309


ENGLISH

RUSSKIY

DOI: 10.2298/VETGL1204311S UDK 636.085.3:636.4

HEMIJSKI SASTAV POTPUNIH SME[A ZA ISHRANU SVINJAANALIZIRANIH U PERIODU 2007–2009. GODINE*

CHEMICAL COMPOSITION OF COMPLETE FODDER MIXES FOR PIGDIET DURING 2007-2009

D. [efer, B. Petrujki}, Radmila Markovi}, Svetlana Grdovi}, S. Radulovi},D. Jovanovi}**

Intenzivan uzgoj svinja izme|u ostalog podrazumeva i upotrebupotpunih sme{a u njihovoj ishrani, prilago|enu starosnoj dobi i na-meni. Tokom trogodi{njeg perioda (2007 – 2009. god.) u akreditovanojlaboratoriji Katedre za ishranu i botaniku, Fakulteta veterinarske medi-cine, Univerziteta u Beogradu analizirano je 65 uzoraka sme{a sa terito-rije Srbije, namenjenih za ishranu svih kategorija svinja i to: 6 uzorakapotpunih sme{a za ishranu suprasnih krma~a i nazimica, 9 uzoraka pot-punih sme{a za ishranu krma~a dojara i nerasta, 4 uzorka potpunesme{e za prihranjivanje prasadi, 13 uzoraka potpunih sme{a za prasaddo 15 kg, 12 uzoraka potpunih sme{a za prasad od 15 do 25 kg, 10 uzo-raka potpunih sme{a za svinje u porastu i tovu od 25 do 60 kg i 11 uzo-raka potpunih sme{a za svinje u porastu i tovu od 60 do 100 kg.

Analiziran je sadràj osnovnih hranljivih materija, a dobijeni rezul-tati upore|eni su sa uslovima kvaliteta propisanim Pravilnikom o kval-itetu hrane za ìvotinje (Slu`beni glasnik RS br. 4/2010).

Utvr|ena su odstupanja od vrednosti propisanih Pravilnikom okvalitetu hrane za ìvotinje (Slu`beni glasnik RS br. 4/2010), u pro-se~nom sadràju proteina u potpunim sme{ama za ishranu prasadi od15 do 25 kg (17,89±1,19%) i sme{i za ishranu svinja u porastu i tovu od60 do 100 kg (13,95±0,53%). Utvr|eni prose~ni sadràj masti bio jeniì u sme{ama za prihranjivanje prasadi (5,99±0,72%) i sme{ama zaishranu prasadi do 15 kg (4,95±1,41%). Ve}i prose~an sadràj celu-loze (4,08±0,73%) utvr|en je u sme{ama za prihranjivanje prasadi.

311

PRIKAZ SLUÂJA – CASE REPORT

* Rad primljen za {tampu 29. 12. 2012. godine** Dr sc. med. vet. Dragan [efer, profesor; dr sc. med. vet. Branislav Petrujki}, asistent; dr sc.

med. vet. Radmila Markovi}, docent; dr sc. Svetlana Grdovi}, profesor; Stamen Radulovi},dipl. vet., asistent; mr sc. Dragoljub Jovanovi}, stru~ni saradnik, Katedra za ishranu i bo-taniku, Fakultet veterinarske medicine, Univerzitet u Beogradu

Sa druge strane, utvr|ena su zna~ajna odstupanja pojedina~nihuzoraka u odnosu na vrednosti koje su propisane Pravilnikom.

Utvr|ena odstupanja u hemijskom sastavu pojedina~nih uzorakaispitivanih sme{a nesumnjivo ukazuju na potrebu stalnog i vi{estepe-nog monitoringa sirovina i gotovih proizvoda, a u cilju o~uvanja zdravljai {to optimalnijeg iskori{}enja proizvodnog potencijala ìvotinja.

Klju~ne re~i: krmivo, svinje, hemijski sastav, kvalitet

Intenziviranje svinjarske proizvodnje usled pove}anja genetskog po-tencijala, promene u na~inu drànja i rasnom sastavu svinja, dovele su i dopromena u njihovim potrebama u hranljivim materijama tj. do promena u ishrani.U cilju zadovoljenja potreba organizma u hranljivim materijama, o~uvanja zdravljai postizanja optimalnih proizvodnih rezultata hrana za ìvotinje mora da sadrì svepotrebne elemente (NRC, 1998). Intenzivni uzgoj svinja podrazumeva i upotrebupotpunih sme{a za ishranu svih kategorija, prilago|enu njihovoj starosnoj dobi,nameni i genetskom potencijalu.

Proizvodi industrije hrane za ìvotinje, tj. potpune sme{e, proizvodi sudobijeni utvr|enim tehnolo{kim postupkom i upotrebom odgovaraju}ih sirovina(AEC, 1987).

Hemijski sastav, odnosno hranljiva vrednost krmiva bitan je preduslovza postizanje optimalnih rezultata u intenzivnoj sto~arskoj proizvodnji ([efer i sar.,1998). Neodgovaraju}i kvalitet sirovina izaziva dalje promene u pogledu kvalitetafinalnih proizvoda (potpunih sme{a), tako da se striktnim pridràvanjem utvr|enihreceptura ne postiè uvek i zadovoljavaju}i kvalitet sme{a. Sve ovo name}epotrebu konstantnog pra}enja kvaliteta krmiva.

Sme{e neodgovaraju}eg hemijskog sastava negativno uti~u na proiz-vodne rezulate, a time dovode i do ekonomskih gubitaka u proizvodnji. Odstu-panja u hemijskom sastavu mogu uticati na sposobnost o~uvanja hraniva pa seupotrebom takvih hraniva mogu o~ekivati ne samo lo{iji proizvodni rezultati ve} iporeme}aji uslovljeni razvojem patogenih mikroorganizama ili njihovih produ-kata.

Cilj rada je bio da se na osnovu analiza hranljive vrednosti uzorakasme{a za ishranu svinja izvr{enih tokom trogodi{njeg perioda (2007–2009. god.),u akreditovanoj laboratoriji Katedre za ishranu i botaniku, ustanovi da li postojeodstupanja od propisanih uslova kvaliteta. Analiziran je sadràj osnovnih hranl-jivih materija, a dobijeni rezultati pore|eni su sa uslovima kvaliteta propisanimPravilnikom o kvalitetu hrane za ìvotinje (Slu`beni glasnik RS br. 4/2010).

312

Vet. glasnik 66 (3-4) 311 - 323 (2012) D. [efer i sar.: Hemijski sastav potpunih sme{a zaishranu svinja analiziranih u periodu 2007–2009. godine

Uvod / Introduction

U akreditovanoj laboratoriji Katedre za ishranu i botaniku u periodu od2007. do 2009. godine ukupno je analizirano 65 uzoraka sme{a za ishranu svinjasa teritorije Srbije i to: 6 uzoraka potpunih sme{a za ishranu suprasnih krma~a inazimica, 9 uzoraka potpunih sme{a za ishranu krma~a dojara i nerasta, 4 uzorkapotpune sme{e za prihranjivanje prasadi, 13 uzoraka potpunih sme{a za prasaddo 15 kg, 12 uzoraka potpunih sme{a za prasad od 15 do 25 kg, 10 uzoraka pot-punih sme{a za svinje u porastu i tovu od 25 do 60 kg i 11 uzoraka potpunihsme{a za svinje u porastu i tovu od 60 do 100 kg.

Uzimanje uzoraka za analizu je obavljeno u skladu sa proceduromAS-1064 (1993).

U sme{ama je odre|ivan sadràj sirove vlage, pepela, proteina, masti,celuloze i BEM (bezazotnih ekstraktivnih materija).

Priprema uzoraka za analizu obavljena je prema proceduri opisanojod strane AOAC (1990).

Analiza sadràja osnovnih hranljivih materija obavljena je prema sle-de}im procedurama i to: vlaga SRPS ISO 6496/2001; pepeo SRPS ISO 5984/2002; proteini SRPS ISO 5983/2001a; masti SRPS ISO 6492/2001b; celulozaprema dokumentovanoj akreditovanoj medoti laboratorije (DM1); dok je sadràjBEM odre|ivan kalkulativno. Sve navedene metode u skladu su sa Pravilnikom ometodama uzimanja uzoraka i metodama fizi~kih, hemijskih i mikrobiolo{kih anal-iza sto~ne hrane (Sl. list SFRJ br. 15/87), Pravilnikom o kvalitetu hrane za ìvotinje(Slu`beni glasnik RS br. 4/2010) i Propisima Instituta za standardizaciju Srbije.

Rezultati hemijskih analiza sedam tipova naj~e{}e ispitivanih sme{aza ishranu svinja u periodu od 2007. do 2009. godine su prikazani u tabeli 1.

Na osnovu prose~ne vrednosti hemijskog sastava ispitivanih sme{a(tabela 1) moè se zaklju~iti da je kvalitet ispitivanih uzoraka bio zadovoljavaju}i.Odstupanja od vrednosti propisanih Pravilnikom o kvalitetu hrane za ìvotinje(Slu`beni glasnik RS br. 4/2010), utvr|ena su u prose~nom sadràju proteina upotpunim sme{ama za ishranu prasadi od 15 do 25 kg (17,89±1,19%) i sme{amaza ishranu svinja u porastu i tovu od 60 do 100 kg (13,95±0,53%). Utvr|eniprose~ni sadràj masti bio je niì u sme{ama za prihranjivanje prasadi(5,99±0,72%) i sme{ama za ishranu prasadi do 15 kg (4,95±1,41%). Ve}iprose~an sadràj celuloze (4,08±0,73%) utvr|en je u sme{ama za prihranjivanjeprasadi.

Sa druge strane, utvr|ena su zna~ajna odstupanja pojedina~nih uzo-raka u odnosu na vrednosti koje su propisane Pravilnikom. Procenat odstupanjahemijskog sastava pojedina~nih uzoraka prikazan je po vrsti ispitivanih sme{a idat u grafikonima 1-7.

313




314


Tab

ela

1.H

emijs

kisa

stav

sme{

aza

ishr

anu

razl

i~iti

hka

tego

rija

svin

jais

piti

vani

hu

akre

dito

vano

jlab

orat

oriji

Kat

edre

zais

hran

uib

o-ta

niku

,Fak

ulte

tave

terin

arsk

em

edic

ine

Uni

verz

iteta

uB

eogr

adu

(per

iod

2007

–200

9.go

din

e)/

Tab

le1.

Che

mical

compo

sition

ofmixes

forthediet

ofdifferen

tcatego

ries

ofpigs

exam

ined

attheaccred

ited

labo

ratory

oftheDep

artm

entforNutrition

and

Botan

icsof

theFa

culty

forVe

terina

ryMed

icine,

Unive

risity

ofBelgrad

e(for

thepe

riod

2007

-200

9)

Pot

pun

asm

e{a

zais

hran

u/

Com

pletediet

mix

Sm

e{a

zais

hran

usu

pra

snih

krm

a~a

inaz

imic

a/

Mix

fordiet

ofpr

egna

ntsows

and

gilts

X±

SD

(%V

SM

*)

Sm

e{a

zais

hran

ukr

ma~

ad

ojar

ai

nera

sta

Mix

fordiet

ofnu

rsing

sows

and

boars

X±

SD

(%V

SM

*)

Sm

e{a

zais

hran

up

rihra

njiv

anje

pra

sad

i/Mix

forsu

pple-

men

ting

diet

ofpiglets

X±

SD

(%V

SM

*)

Sm

e{a

zais

hran

up

rasa

did

o15

kg/

Mix

fordiet

ofpigletsup

to15

kgX

±S

D(%

VS

M*)

Sm

e{a

zais

hran

up

rasa

dio

d15

kgd

o25

kg/

Mix

fordiet

for

pigletsfrom

15-2

5kg

X±

SD

(%V

SM

*)

Sm

e{a

zais

hran

usv

inja

up

oras

tui

tovu

od25

do

60kg

/Mix

forfatenn

ing

dieta

forgrow

ing

pigs

from

25-6

0kg

X±

SD

(%V

SM

*)

Sm

e{a

zais

hran

usv

inja

up

oras

tui

tovu

od60

do

100

kg/

Mix

forfatenn

ing

diet

IIforgrow

ing

pigs

from

60-1

00kg

X±

SD

(%V

SM

*)

Siro

vavl

aga

/Raw

moistur

e11

,78±

0,76

11,5

8±0,

5911

,36±

2,32

11,1

1±1,

2111

,52±

1,02

11,2

8±0,

6211

,83±

1,04

Vre

dno

std

ef.

Pra

viln

ikom

/Reg

ulations

value

Mak

sim

alno

/Max

13,5

Mak

sim

alno

/Max

13,5

Mak

sim

alno

/Max

12,0

Mak

sim

alno

/Max

12,0

Mak

sim

alno

/Max

13,5

Mak

sim

alno

/Max

13,5

Mak

sim

alno

/Max

13,5

Siro

vip

epeo

/Raw

ash

5,54

±0,

646,

27±

1,04

7,49

±1,

526,

43±

0,78

5,62

±0,

435,

27±

1,02

5,12

±0,

82

Vre

dno

std

ef.

Pra

viln

ikom

/Reg

ulations

value

Mak

sim

alno

/Max

8,0

Mak

sim

alno

/Max

8,0

Mak

sim

alno

/Max

8,0

Mak

sim

alno

/Max

8,0

Mak

sim

alno

/Max

8,0

Mak

sim

alno

/Max

8,0

Mak

sim

alno

/Max

8,0

Siro

vip

rote

ini/

Raw

proteins

13,4

3±0,

7616

,28±

0,78

24,3

0±0,

3120

,61±

0,85

17,8

9±1,

1916

,42±

0,62

13,9

5±0,

53

Vre

dno

std

ef.

Pra

viln

ikom

/Reg

ulations

value

Min

imal

no/M

in13

,0M

inim

alno

/Min

16,0

Min

imal

no/M

in22

,0M

inim

alno

/Min

20,0

Min

imal

no/M

in18

,0M

inim

alno

/Min

16,0

Min

imal

no/M

in14

,0

Siro

vem

asti

/Raw

fat

3,08

±0,

253,

03±

0,41

5,99

±0,

724,

95±

1,41

4,57

±1,

293,

63±

0,96

3,54

±1,

06

Vre

dno

std

ef.

Pra

viln

ikom

/Reg

ulations

value

Nije

def

inis

ano

/Not

define

dN

ijed

efin

isan

o/

Not

define

dM

inim

alno

/Min

7,0

Min

imal

no/M

in5,

0N

ijed

efin

isan

o/

Not

define

dN

ijed

efin

isan

o/

Not

define

dN

ijed

efin

isan

o/

Not

define

d

315


nast

avak

tab

ele

1./c

ont.

Tab

le1

Pot

pun

asm

e{a

zais

hran

u/

Com

pletediet

mix

Sm

e{a

zais

hran

usu

pra

snih

krm

a~a

inaz

imic

a/

Mix

fordiet

ofpr

egna

ntsows

and

gilts

X±

SD

(%V

SM

*)

Sm

e{a

zais

hran

ukr

ma~

ad

ojar

ai

nera

sta

Mix

fordiet

ofnu

rsing

sows

and

boars

X±

SD

(%V

SM

*)

Sm

e{a

zais

hran

up

rihra

njiv

anje

pra

sad

i/Mix

forsu

pple-

men

ting

diet

ofpiglets

X±

SD

(%V

SM

*)

Sm

e{a

zais

hran

up

rasa

did

o15

kg/

Mix

fordiet

ofpigletsup

to15

kgX

±S

D(%

VS

M*)

Sm

e{a

zais

hran

up

rasa

dio

d15

kgd

o25

kg/

Mix

fordiet

for

pigletsfrom

15-2

5kg

X±

SD

(%V

SM

*)

Sm

e{a

zais

hran

usv

inja

up

oras

tui

tovu

od25

do

60kg

/Mix

forfatenn

ing

dieta

forgrow

ing

pigs

from

25-6

0kg

X±

SD

(%V

SM

*)

Sm

e{a

zais

hran

usv

inja

up

oras

tui

tovu

od60

do

100

kg/

Mix

forfatenn

ing

diet

IIforgrow

ing

pigs

from

60-1

00kg

X±

SD

(%V

SM

*)

Siro

vace

lulo

za/

Raw

cellu

lose

4,14

±0,

554,

28±

0,62

4,08

±0,

733,

81±

0,67

3,54

±1,

333,

94±

0,76

3,70

±0,

93

Vre

dno

std

ef.

Pra

viln

ikom

/Reg

ulations

value

Mak

sim

alno

/Max

9,0

Mak

sim

alno

/Max

7,0

Mak

sim

alno

/Max

4,0

Mak

sim

alno

/Max

5,0

Mak

sim

alno

/Max

6M

aksi

mal

no/M

ax7,

0M

aksi

mal

no/M

ax7,

0

BE

M62

,03±

1,68

58,5

6±1,

9146

,77±

1,08

53,0

9±2,

8456

,86±

2,66

59,4

6±2,

0761

,87±

1,89

Vre

dno

std

ef.

Pra

viln

ikom

/Reg

ulations

value

Nije

def

inis

ano

/Not

define

dN

ijed

efin

isan

o/

Not

define

dN

ijed

efin

isan

o/

Not

define

dN

ijed

efin

isan

o/

Not

define

dN

ijed

efin

isan

o/

Not

define

dN

ijed

efin

isan

o/

Not

define

dN

ijed

efin

isan

o/

Not

define

d

%V

SM

–p

roce

natv

azd

u{no

suve

mat

erije

hran

e/p

ercentag

eof

airdrymatterof

feed

Sadràj proteina u pojedina~nim uzorcima sme{a za ishranu su-prasnih krma~a i nazimica bio je niì u 2 uzorka tj. 33,33% ispitivanih uzoraka u od-nosu na minimalne vrednosti propisane Pravilnikom o kvalitetu hrane za ìvotinje(Slu`beni glasnik RS br. 4/2010) i prikazan je u grafikonu 1.

Procenat odstupanja u sadràju hranljivih materija u pojedina~nimuzorcima sme{a za ishranu krma~a dojara i nerasta je bio zna~ajan, tako da jeprocenat proteina bio niì u 5, a procenat pepela vi{i u jednom ispitivanomuzorku. Sumiranjem rezultata analize moè se zaklju~iti da 55,56 % ispitivanihuzoraka sme{a za ishranu krma~a dojara i nerasta nije odgovaralo propisanimuslovima, {to je i prikazano u grafikonu 2.

316


Smeše za ishranu suprasnih krmaca i nazimica

33,33%

66,67%

Odgova ra Ne odgova ra

Grafikon 1. Procenat uzoraka sme{a za ishranu suprasnih krma~a i nazimica koje su odstu-pale od uslova propisanih Pravilnikom o kvalitetu hrane za ìvotinje (Slu`beni glasnikRS br. 4/2010)

Graph 1. Percentage of samples of mixes for the diet of pregnant sows and gilts that deviated from the conditionsprescribed under the Regulations on the quality of animal feed (Official Gazette of the Republic of SerbiaNo. 4/2010)

Odgovara /Conforms

Sme{e za ishranu suprasnih krma~a i nazimica /Mixes for pregnant sows and gilts

Ne odgovara /Does not conform

Smeše za ishranu krmaca dojara i nerasta

55,56%

44,44%


Grafikon 2. Procenat uzoraka sme{a za ishranu krma~a dojara i nerastova koje su odstupaleod uslova propisanih Pravilnikom o kvalitetu hrane za ìvotinje (Slu`beni glasnik RS br.4/2010)

Graph 2. Percentage of samples of mixes for the diet of nursing sows and boars that deviated from the conditionsprescribed under the Regulations on the quality of animal feed (Official Gazette of the Republic of SerbiaNo. 4/2010)

Odgovara /Conforms


Sme{e za ishranu krma~a dojara i nerasta /Mixes for pregnant sows and gilts

Ispitivanjem uzoraka sme{a za prihranjivanje prasadi ustanovljena sunajve}a odstupanja u odnosu na uslove propisane Pravilnikom o kvalitetu hraneza ìvotinje (Slu`beni glasnik RS br. 4/2010). Sadràj masti bio je niì a sadràj ce-luloze vi{i u po 3 uzorka, uz pomenut vi{i sadràj vlage u jednom uzorku, {to jeuslovilo da nijedan od ispitivanih uzoraka nije u potpunosti odgovarao uslovimapropisanim Pravilnikom o kvalitetu (grafikon 3).

Analizom sadràja hranljivih materija u pojedina~nim uzorcima sme{aza ishranu prasadi do 15 kg utvr|en je niì sadràj masti u 4 uzorka, niì sadràjproteina u 2 uzorka i vi{i sadràj vlage u jednom uzorku. Opisana odstupanja suuslovila to da 53,85% ispitanih uzoraka nije odgovarao uslovima propisanim Prav-ilnikom o kvalitetu hrane za ìvotinje (Slu`beni glasnik RS br. 4/2010), {to je i prika-zano u grafikonu 4.

317


Smeše za za prihranjiv anje prasadi

1 00%

0%


Grafikon 3. Procenat uzoraka sme{a za prihranjivanje prasadi koje su odstupale od uslovapropisanih Pravilnikom o kvalitetu hrane za ìvotinje (Slu`beni glasnik RS br. 4/2010)

Graph 3. Percentage of samples of mixes for the supplementary diet of piglets that deviatedfrom the conditions prescribed under the Regulations on the quality of animal feed(Official Gazette of the Republic of Serbia No. 4/2010)

Sme{e za prihranjivanje prasadi /Mixes for supplementary diet of piglets

Odgovara /Conforms


100%

0%

Smeše za ishranu prasadi do 15 kg

53,85%

46,1 5%


Grafikon 4. Procenat uzoraka sme{a za ishranu prasadi do 15 kg koje su odstupale oduslova propisanih Pravilnikom o kvalitetu hrane za ìvotinje (Slu`beni glasnik RS br.41/2010)

Graph 4. Percentage of samples of mixes for diet of piglets up to 15 kg that deviated from the conditions pre-scribed under the Regulations on the quality of animal feed (Official Gazette of the Republic of Serbia No.4/2010)

Sme{e za ishranu prasadi /Mixes for piglet diet up to 15 kg

Odgovara /Conforms


53,85%

46,15%

Prose~an sadràj proteina u 12 uzoraka ispitanih sme{a za ishranuprasadi od 15 do 25 kg je bio ispod propisanog minimuna. Sadràj proteina bio jeniì u 6 uzoraka, a sadràj vlage vi{i u jednom od ispitivanih uzoraka. Ova odstu-panja su uslovila da kvalitet 50% ispitivanih uzoraka nije bio u skladu sa uslovimakvaliteta propisanim Pravilnikom o kvalitetu hrane za ìvotinje (Slu`beni glasnikRS br. 4/2010), {to je i prikazano u grafikonu 5.

Procenat proteina u 3 od ukupno 10 analiziranih uzoraka sme{a zaishranu svinja u porastu i tovu od 25 do 60 kg je bio ispod propisanog minimuma,{to je i uslovilo da 30 % uzoraka ne odgovara uslovima kvaliteta propisanih Pravil-nikom o kvalitetu hrane za ìvotinje (Slu`beni glasnik RS br. 4/2010), {to je prika-zano u grafikonu 6.

318


Smeše za ishranu prasadi od 15 do 25 kg

50,00%

50,00%


Grafikon 5. Procenat uzoraka sme{a za ishranu prasadi od 15 do 25 kg koje su odstupale oduslova propisanih Pravilnikom o kvalitetu hrane za ìvotinje (Slu`beni glasnik RS br.4/2010)

Graph 5. Percentage of samples of mixes for diet of piglets from 15 to 25 kg that deviated from the conditionsprescribed under the Regulations on the quality of animal feed (Official Gazette of the Republic of SerbiaNo. 4/2010)

Sme{e za ishranu prasadi od 15 do 25 kg /Mixes for piglet diet 15-25 kg

Odgovara /Conforms


50%

50%

S meš e za is hranu s vinja u pora s tu i tovu od 25 do 60kg

3 0,00%

70,00%


Grafikon 6. Procenat uzoraka sme{a za ishranu svinja u porastu i tovu od 25 do 60 kg koje suodstupale od uslova propisanih Pravilnikom o kvalitetu hrane za ìvotinje (Slu`beniglasnik RS br. 4/2010)

Graph 6. Percentage of samples of mixes for diet I for growing fattening pigs from 25 to 60 kg that deviated fromthe conditions prescribed under the Regulations on the quality of animal feed (Official Gazette of the Re-public of Serbia No. 4/2010)

Sme{e za ishranu svinja u porastu i tovu od 25 do 60 kg /Mixes for diet of growing fattening pigs 25-60 kg

30,00%

70,00%

Odgovara /Conforms


Analizom sadràja hranljivih materija u pojedina~nim uzorcima hraneza ishranu svinja u porastu i tovu od 60 do 100 kg, utvr|eno je odstupanje usadràju proteina u 6 od ukupno 11 ispitivanih uzoraka tj. da je procenat proteinau 54,45 % pojedina~nih uzoraka bio ispod Pravilnikom propisanog minimuma, {toje prikazano u grafikonu 7.

Analizom dobijenih rezultata uo~ava se da u proizvodnji sme{a zaishranu svinja postoje izvesne gre{ke koje se ogledaju u odstupanjima u sadràjuhranljivih materija u pojedina~nim uzorcima i mogu uticati na proizvodne rezultateìvotinja. Utvr|ena odstupanja se uglavnom odnose na niì sadràj proteina imasti i vi{i sadràj celuloze.

Gre{ke mogu nastati u svim segmentima proizvodnje, a zasnivaju sena razlikama u kvalitetu sirovina, ljudskom faktoru i gre{kama u tehnologiji proiz-vodnje. Posebnu pa`nju treba obratiti na kvalitet sirovina, jer kvalitet sirovinauslovljava kvalitet proizvoda. Zato se kao prioritet name}e kontrola ulaznih siro-vina u fabrikama hrane za ìvotinje. Kontrola gotovih proizvoda u fabrikamasto~ne hrane je drugo mesto na kome se potvr|uje kvalitet sto~ne hrane, a tekonda na red dolazi kontrola gotovih proizvoda direktno u prometu, sa ~ime seslaù i Jaki}-Dimi} i sar. (1997).

Rezultati ovih ispitivanja u skladu su sa nalazima Ma{i}a i sar. (2002),koji su analizom hemijskog sastava 455 uzoraka sme{a za ishranu svinja ustano-vili odstupanja u ~ak 185 uzoraka odnosno 40,66% ispitivanih uzoraka. Autori na-vode da su najve}a odstupanja utvr|ena u sme{ama za ishranu prasadi. Dosli~nih rezultata su do{li i [efer i sar. (1998) koji su ispituju}i kvalitet krmnih sme{aza ishranu ìvine uo~ili zna~ajna odstupanja u hranljivoj vrednosti velikog broja is-pitivanih uzoraka i tom prilikom skrenuli pa`nju na zna~aj monitoringa. Sa drugestrane, rezultati ovih ispitivanja se ne slaù sa rezultatima Bengin i sar. (2008), koji

319


Smeše za ishranu sv inja u porastu i tov u od 60 do 100 kg

54,45 %

45 ,55 %


Grafikon 7. Procenat uzoraka sme{a za ishranu svinja u porastu i tovu od 60 do 100 kg kojesu odstupale od uslova propisanih Pravilnikom o kvalitetu hrane za ìvotinje (Slu`beniglasnik RS br. 4/2010)

Graph 7. Percentage of samples of mixes for diet of growing fattening pigs from 60 to 100 kg that deviated fromthe conditions prescribed under the Regulations on the quality of animal feed (Official Gazette of the Re-public of Serbia No. 4/2010)

Sme{e za ishranu svinja od 60 do 100 kg /Mixes for diet of growing fattening pigs (60-100 kg)

54,45 %

46,55 %

Odgovara /Conforms


su na osnovu ispitivanja 257 uzoraka sme{a za ishranu razli~itih kategorija svinjasa podru~ja Srbije zaklju~ili da je kvalitet odgovarao propisanoj zakonskoj regula-tivi u skoro svim uzorcima. Pomenuti autori su ustanovili odstupanja u sadràjuproteina u 7,69% uzoraka sme{a za ishranu prasadi do 15 kg, 28,57% uzorakasme{a za ishranu prasadi od 15 do 25 kg i 1,64% uzoraka sme{a za ishranu svinjau tovu od 60 do 100 kg.

Na osnovu dobijenih rezultata mogu se izvesti slede}i zaklju~ci:1. Analizom ispitivanih sme{a utvr|ena su odstupanja u hemijskom

sastavu pojedina~nih uzoraka potpunih sme{a u odnosu na vrednosti propisanePravilnikom o kvalitetu hrane za ìvotinje (Slu`beni glasnik RS br. 4/2010) uz na-pomenu da su navedena odstupanja minimalna i da uglavnom nisu uticala naukupan prose~an kvalitet krmnih sme{a.

2. Sadràj proteina u potpunim sme{ama za ishranu prasadi od 15 do25 kg i sme{ama za ishranu svinja u porastu i tovu od 60 do 100 kg u ve}em brojuuzoraka bio je niì u odnosu na vrednosti propisane Pravilnikom o kvalitetu hraneza ìvotinje (Slu`beni glasnik RS br. 4/2010).

3. Niì sadràj masti u odnosu na vrednosti koje su propisane Pravil-nikom o kvalitetu hrane za ìvotinje (Slu`beni glasnik RS br. 4/2010) uvtr|en je usme{ama za prihranjivanje prasadi i sme{ama za ishranu prasadi do 15 kg, dok jevi{i sadràj celuloze utvr|en u sme{ama za ishranu prasadi do 15 kg.

4. Dobijeni rezultati nesumljivo ukazuju na potrebu stalnog i vi{estepe-nog monitoringa sirovina i gotovih proizvoda, a u cilju o~uvanja zdravlja i optimal-nog iskori{}enja proizvodnog potencijala ìvotinja.

NAPOMENA / ACKNOWLEDGEMENT:Rad je finansiran sredstvima projekta Ministarstva nauke, Republike Srbije, Molekularno-geneti~ka iekofiziolo{ka istraìvanja u za{titi autohtonih animalnih geneti~kih resursa, o~uvanja dobrobiti, zdrav-lja i reprodukcije gajenih ìvotinja i proizvodnji bezbedne hrane, Ev. br. III 46002 /This work was financed by funds from Project No. III 46002 Molecular-genetic and ecophysiological investiga-tions in the protection of autochthonous animal genetic resources, the preservation of welfare, health and repro-duction of breeding animals, and the production of safe food of the Ministry of Science of the Republic of Ser-bia.

1. AEC. Tables AEC: Recomendações para Nutrição Animal. 5 ed, Rhone-Poulenc AnimalNutrition, Commentry, 1987.

2. AOAC (Association of Official Analytical Chemists). Official Methods of Analysis of theAssociation of Official Analytical Chemists, Thirteenth Edition, Association ofOfficial Analytical Chemists (publisher), Washington, DC 20044, USA, 1018,1990.

3. AS-1064, Sampling Feed for Analysis, 1993.

320




4. Bengin D, Kati} I, Pupavac S, Kosi} M, Proti} N. Kvalitet i mikrobiolo{ka ispravnost hra-niva i sme{a u 2007. godini. Zbornik nau~nih radova Savetovanja veterinara iagronoma PKB 2008; 14(3-4): 19-24.

5. DM1. Odre|ivanje sadràja celuloze - dokumentovana akreditovana metoda Laborato-rije Katedre za ishranu i botaniku.

6. Jaki}-Dimi} D, Panin M, Sinovec Z, Vladi} S, Keserovi} B. Pregled kvaliteta krmnihsme{a za ishranu doma}ih ìvotinja na teritoriji Srbije. VII simpozijum teh-nologa sto~ne hrane "Advances in feed technology" 1997; 292-9.

7. Ma{i} Z, Jaki}-Dimi} D, Stana}ev V, Sinovec Z. Pregled kvaliteta sme{a za ishranusvinja. Veterinarski glasnik 2002; 56(1-2): 41-52.

8. NRC – NATIONAL RESEARCH COUNCIL. Nutrient requirements of swine, 10th ed, Na-tional Academy Press, Washington, D.C. USA, 1998.

9. Pravilnik o kvalitetu hrane za ìvotinje (Slu`beni glasnik RS br. 4/2010).10. Pravilnik o metodama uzimanja uzoraka i metodama fizi~kih, hemijskih i mikrobiolo{kih

analiza sto~ne hrane (Sl. list SFRJ br. 15/87).11. [efer D, Jovanovi} N, Markovi} R, Krnjaji} D, Nedeljkovi} Trailovi} J, Sinovic Z. Pregled

kvaliteta krmnih sme{a za ishranu ìvine. Veterinarski glasnik 1998; 52(7-8):425-35.

12. SRPS ISO 5983/2001. Odre|ivanje sadràja azota i izra~unavanje sadràja proteina(volumetrijski). Institut za standardizaciju Srbije, 2001a.

13. SRPS ISO 5984/2002. Odre|ivanje sadràja sirovog pepela (gravimetrijski). Institut zastandardizaciju Srbije, 2002.

14. SRPS ISO 6492/2001. Odre|ivanje sadràja masti (gravimetrijski), Institut za standardi-zaciju Srbije, 2001b.

15. SRPS ISO 6496/2001. Odre|ivanje sadràja vlage (gravimetrijski), Institut za standardi-zaciju Srbije, 2001c.

CHEMICAL COMPOSITION OF COMPLETE FODDER MIXES FOR PIG DIET

DURING 2007-2009

D. [efer, B. Petrujki}, Radmila Markovi}, Svetlana Grdovi}, S Radulovi},

D. Jovanovi}

Intensive pig breeding implies, among other things, the use of complete mixesin their diet in correspondence with the animals’ age and purpose. In the course of a three-year period (2007-2009) the accredited laboratory of the Department for Nutrition and Bo-tanics of the Faculty for Veterinary Medicine, Univerisity of Belgrade, analysed 65 foddermix samples from the territory of Serbia intended for the diet of all categories of pigs,namely: 6 samples of complete mixes for the diet of pregnant sows and gilts, 9 samples ofcomplete mixes for the diet of nursing sows and boar, 4 samples of complete mixes for en-hanced diet of piglets, 13 samples of complete mixes for piglets in programme I up to15 kg, 12 samples of complete mixes for piglets in programme II from 15-25 kg, 10 samplesof complete mixes for growing pigs in fattening programme I from 25-60 kg, and 11 sam-ples of complete mixes for pigs in fattening programme II from 60-100 kg.

321


ENGLISH

The analyses covered the contents of the elementary nutritive matter and theobtained results were compared with the quality conditions prescribed under the Regula-tions on the quality of animal feed (Official Gazette of the Republic of Serbia No. 41/09).

It was established that there were certain deviations with regard to the valuespresented in the Regulations on the quality of animal feed (Official Gazette of the Republicof Serbia No. 41/09) in the average protein content in complete mixes for piglet diet II, 15-25 kg (17.89±1.19%) and in the mixes for growing pig diet II, 60-100 kg (13.95±0.53%).The established average fat content was lower in the mixes for enhanced piglet diet (5.99±0.72%) and in mixes for piglet diet I, up to 15 kg (4.95±1.41%). A higher average cellulosecontent (4.08±0.73%) was established in mixes for enhanced piglet diet.

Furthermore, significant differences from the values prescribed under theRegulations were established in certain samples.

The established differences in the chemical composition of certain samples ofthe examined mixes without a doubt indicate the need for constant and multilevel monitor-ing of raw materials and finished products in order to preserve health and to ensure thebest possible utilization of the production potential of animals.

Key words: fodder mixes, pigs, chemical composition, quality

HIMIÊSKIY SOSTAV POLNÀH KORMOVÀH SMESEY DLÂ KORMLENIÂSVINEY, ANALIZIROVANNÀH V AKKREDITOVANNOY LABORATORII

KAFEDRÀ KORMLENIÂ I BOTANIKI V PERIODE 2007-2009 GODA

D. [efer, B. Petruyki~, R. Markovi~, S. Grdovi~, S. Radulovi~, D. Yovanovi~

Intensivnoe razvedenie sviney me`du pro~im podrazumevaet i upo-treblenie polnìh smesey v ih kormlenii, prisposoblennoe vozrastu i nazna~e-niÓ. V te~enie trëhletnego perioda (2007-2009 g.) v akkreditovannoy laboratoriiKafedrì kormleniÔ i botaniki, FakulÝteta veterinarnoy medicinì, Univer-siteta v Belgrade analizirovano 65 obraz~ikov smesey s territorii Serbii,nazna~ennìh dlÔ kormleniÔ vseh kategoriy sviney a imenno: 6 obraz~ikov polnìhsmesey dlÔ kormleniÔ suporosnìh svinomatok i zimnih sviney, 9 obraz~ikovpolnìh smesey dlÔ podkarmlivaniÔ porosÔt, 13 obraz~ikov polnìh svesey dlÔ po-rosÔt 1 do 15 kg, 12 obraz~ikov polnìh smesey dlÔ porosÔt 11 ot 15 do 25 kg, 10obraz~ikov polnìh smesey dlÔ sviney v roste i otkorme 1 ot 25 do 60 kg i 11obraz~ikov polnìh smesey dlÔ sviney v roste i otkorme 11 ot 60 do 100.

Analizirovano soderànie osnovnìh pitatelÝnìh veçestv, a polu~e-nnìe rezulÝtatì sravnenì s usloviÔmi ka~estva, predpisannìm Instrukciey oka~estvekorma dlÔ ìvotnìh (Slu`beni glasnik RS br. 41/09).

Utver`denì otstupleniÔ ot stoimostey, predpisannìh Instrukciey oka~estve korma dlÔ ìvotnìh (Slu`beni glasnik RS br. 41/09), v srednem so-derèanii proteinov v polnìh smesÔh dlÔ kormleniÔ porosÔt 11 ot 15 do 25 kg(17,89 � 1,19%) i smesey dlÔ kormleniÔ sviney v roste i otkorme 11 ot 60 do 100 kg(13,95 � 0,53%). Utver`dënnoe srednee soderànie ìra bìlo niè v smesÔh dlÔpodkarmlivaniÔ porosÔt (5,99 � 0,72) i smesÔh dlÔ kormleniÔ porosÔt 1 do 15 kg

322


RUSSKIY

(4,95 � 1,41%). BôlÝ{ee srednee soder`anie cellÓlozi (4,08 � 0,73%) utver`denov smesÔh dlÔ podkarmlivaniÔ porosÔt.

S drugoy storonì utver`denì zna~itelÝnìe otstupleniÔ otdelÝnìhobraz~ikov v otno{enii stoimostey, predpisannìie Instrukciey.

Utver`dënnìe otstupleniÔ v himi~eskom sostav otdelÝnìh obraz~i-kov ispìtannìh smesey nesomneno ukazìvaÓt na nu`du postoÔnnogo mnogostepen-nogo monitoringa sìrÝÔ i gotovìh izdeliy, a s celÝÓ sohraneniÔ zdorovÝÔ i ~to bo-lee optimalÝnogo ispolÝzovaniÔ proizvodstvennogo potenciala `ivotnìh.

KlÓ~evìe slova: kormovìe smesi, svinÝi, himi~eskiy sostav, ka~estvo

323


DOI: 10.2298/VETGL1204325B UDK 340.6:636.32/.38:599.735.52:611.018.4

FORENZI^KA ANALIZA KOSTIJU U REGIO ANTEBRACHIISRNE (Capreolus capreolus) I OVCE (Ovis aries) U CILJUUTVR\IVANJA PRIPADNOSTI @IVOTINJSKOJ VRSTI*

FORENSIC ANALYSIS OF BONE IN REGIO ANTEBRACHII OFDEER (Capreolus capreolus) AND SHEEP (Ovis aries) IN ORDER TO

DETERMINE ORIGIN OF ANIMAL SPECIES

M. Blagojevi}, Jelena Aleksi}**

êsti su slu~ajevi krivolova u kojima je potrebno da se na osnovumorfolo{kih karakteristika kostiju utvrdi kojoj ìvotinjskoj vrsti pripa-daju.

U ovom prikazu je Katedri za sudsku veterinarsku medicinu i zak-onske propise dostavljen materijal za ekspertizu koga su ~inili leva idesna podlakatna kost (Ossa antebrachii) i 12 delova rebara (Costae).Rebra su bila potpuno izlomljena, tako da su u cilju identifikacije pripad-nosti kostiju odre|enoj ìvotinjskoj vrsti kori{}ene samo podlakatnekosti.

Obavljena je forenzi~ka analiza metodom komparacije osteo-lo{kih karakteristika dostavljenih kostiju sa muzejskim uzorcima kostijusrne i ovce.

Podlakatne kosti (Ossa antebrachii) srne su vitke i tanke, a kodovce su ja~e i teè. Kod srne postoje dva me|uko{tana prostora (Spa-tium interosseum antebrachii), a kod ovce je jedan. Lakatna kvrga (Tu-ber olecrani) je kod ovce vi{e trouglastog oblika, a kod srne je podel-jena na kranijalnu i kaudalnu kvrìcu. Tuberositas radii je kod ovcebolje izraèn.

Na osnovu morfolo{kih karakteristika spornih kostiju utvrdili smoda je dostavljeni materijal poreklom od srne.

Klju~ne re~i: komparativna forenzi~ka osteologija, podlakatne kosti,srna, ovca

325

PRIKAZ SLUÂJA – CASE REPORT

* Rad primljen za {tampu 10. 10. 2011. godine** Dr sc. vet. med. Milo{ Blagojevi}, docent, Katedra za anatomiju; mr sc. vet. med. Jelena

Aleksi}, asistent, Katedra za sudsku veterinarsku medicinu i zakonske propise, Fakultet vet-erinarske medicine, Univerzitet u Beogradu

Metoda odre|ivanja pripadnosti kostiju odre|enoj ìvotinjskoj vrsti naosnovu morfolo{kih karakteristika je jedna od naj~e{}e kori{}enih u forenzi~kimslu~ajevima (krivolov, prevare, kra|e, falsifikovanje namirnica animalnog po-rekla). U nekim slu~ajevima moè da bude i najsigurnija, posebno kada nedostajematerijal potreban za sprovo|enje drugih laboratorijskih metoda u cilju identifika-cije ìvotinjskih vrsta.

Da bismo ustanovili kojoj ìvotinjskoj vrsti pripadaju sporne kostiuporedili smo delove kostiju sa kostima srne i ovce (Stanojevi} i Nikoli}, 1975;Stanojevi} i sar., 1976), jagnjeta i kuni}a (Stanojevi} i sar., 1981; Stanojevi} i sar.,1983), kuni}a i zeca (Stanojevi} i sar., 1981; Stanojevi} i sar., 1983), doma}ih ìv-otinja sisara (König i Liebich, 2004).

Kosti srne i ovce su sli~ne, ali se istovremeno i razlikuju. Na osnovurazlika moè relativno jednostavno, brzo i egzaktno da se odredi vrsta ìvotinje ko-joj kosti ili njihovi delovi pripadaju.

Cilj ovog rada je da se opi{u uporedne razlike podlakatnih kostiju(Ossa antebrachii) srne i ovce, na osnovu kojih je mogu}e nesumnjivo utvrditiporeklo spornih kostiju.

Katedri za sudsku veterinarsku medicinu i zakonske propise do-stavljena je leva i desna podlakatna kost i 12 delova rebara, nepoznatog porekla,sa zahtevom da se forenzi~kom ekspertizom ustanovi kojoj ìvotinjskoj vrsti pripa-daju. Na osnovu pregleda rebara to nije bilo mogu}e, jer su nedostajali proksi-malni i distalni delovi, a rebra su bila u fragmentima. Zahvaljuju}i o~uvanosti leve idesne podlakatne kosti sprovedena je detaljna forenzi~ka osteolo{ka analiza.

Sa podlakatnih kostiju grubo su odstranjeni ostaci mi{i}a, a zatim sutermi~ki obra|eni u autoklavu. Posle kuvanja, kosti su tretirane u 30% rastvoruH2O2 radi beljenja, osu{ene su i fotografisane. Za komparaciju sa kostima nepo-znatog porekla kori{}ene su odgovaraju}e kosti srne i ovce.

U podlakatne kosti ubrajaju se dve duge kosti, koje se pruàju skoroparalelno (Mrvi}-Jovi~i}, 2003; König i Liebich, 2004): `bica – Radius (slike 1 A1,B1) i lakatna kost – Ulna (slike 2 A2, B2, 3 A2, B2, 4 A3, B3). Radius leì kraniomedi-jalno, a Ulna laterokaudalno. Ove dve kosti me|usobno su vezane nepokretnomvezom, a izme|u njih se nalazi me|uko{tani prostor (Spatium interosseum ante-brachii) (Blagojevi} i sar., 1999; Ellenberger i Baum, 1973; Ellenberger i sar., 1977;Jankovi} i Popovi}, 1985; Nikoli} i sar., 2011; Popesko, 1980; Rebesko i Rigler,1983; Rebesko i sar., 1986; Sisson, 1962).

326

Vet. glasnik 66 (3-4) 325 - 331 (2012) M. Blagojevi} i Jelena Aleksi}: Forenzi~ka analizakostiju u Regio antebrachii srne (Capreolus capreolus) i ovce (Ovis aries) u cilju...

Uvod / Introduction



Podlakatne kosti (Ossa antebrachii) srne su dve vitke, tanke kosti uodnosu na ovcu kod koje su te kosti mnogo ja~e i teè (Stanojevi} i Nikoli}, 1975).Naro~ito treba ista}i me|uko{tane prostore (Spatium interosseum antebrachii).Kod srne postoje dva (Stanojevi} i sar., 1975), a kod ovce jedan (König i Liebich,2004; Nikoli} i sar., 2011).

Kod srne je proksimalni me|uko{tani prostor (Spatium interosseumantebrachii proximale) duìne 5 cm i {irine 0,1–0,3 cm (slike 3 A5, 4 A7), a distalni(Spatium interosseum antebrachii distale) duìne 3,5cm i {irine 0,1cm (slika 3 A6).Kod ovce je proksimalni (Spatium interosseum antebrachii proximale) duìne2 cm i {irine 0,3 cm (slike 3 B5, 4 B7).

Lakatna kost (Ulna) srne je tanka, vitka kost i naslanja se samo krani-jalnim rubom na `bicu–Radius (slika 2 A2). Kod ovce je ta kost ja~a i naslanja secelom svojom povr{inom (slika 2 B2).

Lakatna kvrga (Tuber olecrani) je u ovce vi{e trouglastog oblika (slike3 B3, 4 B5), a u srne je podeljena na kranijalnu i kaudalnu kvrìcu (slike 3 A3, 4 A5).

Na kraniomedijalnoj strani glave `bice (Radius) nalazi se kvrìca sa ra-pavom povr{inom (Tuberositas radii), koja je kod ovce (slike 3 B4, 4 B2) bolje

327


Slika 2. Podlakatne kosti (Ossa antebra-chii–Radius i Ulna) srne A i ovce B.Kaudalna strana, levi prednji ek-stremitet

Figure 2. Forearm bones (ossa antebrachii radiusand ulna) of deer A and sheep B. Caudal side,front left extremity

1-Radius, 2-Ulna, 3-Olecranon, 4-Tuber olecrani

Slika 1. Podlakatne kosti (Ossa antebrachii– Radius i Ulna) srne A i ovce B. Kra-nijalna strana, levi prednji ekstremitet

Figure 1. Forearm bones (ossa antebrachii radiusand ulna) of deer A and sheep B. Cranial side,front left extremity

1-Radius, 2-Facies articularis carpea, 3-Tuberolecrani, 4-Processus anconeus, 5-Incisuratrochlearis

328


Slika 4. Podlakatne kosti (Ossa antebrachii – Radius i Ulna) srne A i ovce B. Medijalnastrana, levi prednji ekstremitet

Figure 4. Forearm bones (ossa antebrachii – radius and ulna) of deer A and sheep B. Medial side, front leftextremity

1-Radius, 2-Tuberositas radii, 3-Ulna, 4-Olecranon, 5-Tuber olecrani, 6-Processus anconeus, 7-Spatium interosseum antebrachii proximale

Slika 3. Podlakatne kosti (Ossa antebrachii – Radius i Ulna) srne A i ovce B. Lateralna strana,levi prednji ekstremitet

Figure 3. Forearm bones (ossa antebrachii – radius and ulna) of deer A and sheep B. Lateral side, front leftextremity

1-Radius, 2-Ulna, 3-Tuber olecrani, 4-Tuberositas radii, 5-Spatium interosseum antebrachii proximale,6- Spatium interosseum antebrachii distale

izraèna. Na distalnom delu `bice (Radius) i lakatne kosti (Ulne) srne i ovce te{koje morfolo{ki uo~iti razliku (Stanojevi} i Nikoli}, 1975).

Na osnovu pore|enja morfolo{kih karakteristika dostavljenih pod-lakatnih kostiju (Ossa antebrachii) sa podlakatnim kostima srne i ovce, a u ciljuidentifikacije porekla dostavljenog materijala, utvrdili smo da su sporne kostiporeklom od srne.

1. Blagojevi} Z, Mrvi} V, Jovanovi} S. Praktikum za ve`be iz anatomije (Osteologija). Beo-grad, 1999.

2. Ellenberger W, Baum H. Handbuch der vergleichenden Anatomie der Haustiere. Verlagvon Julius Springer, 1973.

3. Ellenberger W, Baum H. Handbuch der vergleichenden Anatomie der Haustiere. Berlin:Springer-Verlag, New York: Heidelberg, 1977.

4. Jankovi} @, Popovi} S. Anatomija doma}ih ìvotinja, Osteologija i miologija. Veterinar-ski fakultet, Savez veterinara i veterinarskih tehni~ara Jugoslavije, Odbor zaizdava~ku delatnost, 1985.

5. König EH, Liebich GH. Veterinary anatomy of Domestic Mammals. Stuttgart: Schattaur-Gmbh, 2004.

6. Mrvi}-Jovi~i} V. Atlas komparativne anatomije doma}ih ìvotinja. Beograd: „LIR BGdoo”, 2003.

7. Nickel R, Schummer A, Seiferle E. Lehrbuch der Anatomie der Haustiere. Band I,Bewegungsapparat, Berlin und Hamburg: Paul Parey, 1968.

8. Nikoli} Z, Blagojevi} Z, Mrvi} V, Blagojevi} M. Praktikum za ve`be iz anatomije I. Beo-grad, 2011.

9. Nomina anatomica veterinaria. Fourth edition. Gent, Zürich and Ithaca, New York, 1994.10. Nomina anatomica veterinaria. Fifth edition. Editorial Commitae Hannover, Columbia,

Gent, Sapporo, 2005.11. Popesko P. Atlas topografske anatomije doma}ih ìvotinja. Tre}i svezak – zdjelica i

udovi. Zagreb: „Jugoslovenska medicinska naklada”. 1980.12. Rebesko B, Rigler L. Slikovni priro~nik za anatomijo doma}ih ìvali. Ljubljana: „Dràvna

zalo`ba Slovenije”, 1983.13. Rebesko B, Rigler L, Zobundìja M, Jankovi} @. Slikovni priro~nik anatomije doma}ih

ìvali. Ljubljana: „Dràvna zalo`ba Slovenije”, 1986.14. Sisson S. The anatomy of the domestic animals. Pholadelphia London: W. B. Saunders

Company, 1962.15. Stanojevi} D, Nikoli} Z. Uporedne karakteristike pojedinih kostiju prednjeg ekstremiteta

srne (Capreolus capreolus) i ovce (Ovis aries) u cilju utvr|ivanja pripadnostivrste ìvotinja. Veterinarski glasnik 1975; 4: 291-5.

16. Stanojevi} D, Nikoli} Z, Dreki} D. Uporedne karakteristike pojedinih kostiju distalnogdela prednjeg i zadnjeg ekstremiteta srne (Capreolus capreolus) i ovce (Ovis

329




aries) u cilju utvr|ivanja pripadnosti vrste `ivotinja. Veterinarski glasnik 1976;8: 701-8.

17. Stanojevi} D, Nikoli} Z, Blagojevi} Z. Forenzi~ki zna~aj morfolo{kih razlika kostijuprednjeg ekstremiteta jagnjeta i kuni}a. Veterinarski glasnik 1981; 35(5): 433-42.

18. Stanojevi} D, Nikoli} Z, Blagojevi} Z. Forenzi~ki zna~aj morfolo{kih razlika kostijuprednjeg i zadnjeg ekstremiteta kuni}a (Oryctolagus cuniculus) i zeca (Lepustimidus). Zbornik radova X seminara inovacija znanja veterinara. Beograd,1981; 283-8.

19. Stanojevi} D, Nikoli} Z, Blagojevi} Z. Forenzi~ki zna~aj morfolo{kih razlika kostiju glavejagnjeta i kuni}a. Veterinarski glasnik 1983; 37(4): 311-6.

20. Stanojevi} D, Nikoli} Z, Blagojevi} Z. Forenzi~ki zna~aj morfolo{kih razlika kostijukuni}a (Oryctolagus cuniculus) i zeca (Lepus europeus). Veterinarski glasnik1983; 37(6): 455-63.

21. [ija~ki N, Jablan-Panti} O, Panti} V. Morfologija doma}ih `ivotinja. 5. izd. Beograd:„Nauka”, 1997.

FORENSIC ANALYSIS OF BONE IN REGIO ANTEBRACHII OF DEER (Capreolus

capreolus) AND SHEEP (Ovis aries) IN ORDER TO DETERMINE ORIGIN OF

ANIMAL SPECIES

M. Blagojevi}, Jelena Aleksi}

There are frequent cases of poaching in which it is necessary to determine to which animalspecies the prey belonged on the basis of morphological characteristics of the bone.

In this case, the Department of Forensic Medicine received material for givingan expert opinion on the left and right forearm (radius and ulna) and twelve pieces of theribs. The ribs were completely broken, so in order to identify the bones as belonging to aparticular animal species, only the radius and ulna were used. Forensic analysis was perfo-med by comparing the osteological features of the delivered bones with those of museumspecimens of deer and sheep bones.

The forearm (ossa antebrachii) of the deer is slender and thin, and it is massiveand heavier in sheep. There are two interosseus spaces (spatium interosseum antebrachii)of the forearm in the deer and only one in the sheep. The olecranon tuber (tuber olecrani) ofthe sheep is triangular in shape, and in deer it is divided into cranial and caudal promi-nences. The radial tuberosity (tuberositas radii) of the sheep is better defined.Based on morphological characteristics of the disputed bones we found that the submittedmaterial originated from a doe.

Key words: forearm (radius and ulna), deer, sheep

330


ENGLISH

SUDEBNÀY ANALIZ KOSTEY V PESIO ANTEBRACHII SERNÀ (SAMKI)(Capreolus capreolus) I OVCÀ (Ovis aries) S CELÃÁ UTVER@DENIÂ

PRINADLE@NOSTI @IVOTNOMU VIDU

M. Blagoevi~, Elena Aleksi~

âstìe slu~ai brankonÝerstva v kotorìh nu`no na osnove mormfolo-gi~eskih harakteristik kostey utverditÝ kotoromu ìvotnomu vidu prinadleàt.

V Ìtom pokaze Kafedre sudbenoy veterinarnoy medicinì i zakonnìhporÔdkov dostavlen material dlÔ Ìkspertizì, kogo sosstavlÔli levoÔ i pravaÔpodloktevaÔ kostÝ (Ossa antebrachii) i 12 ~astey rebër (Costae). Rebra bìli vpolnevìlomannìe, tak, ~to s celÝÓ identifikacii prinadle`nosti kostey opredelën-nomu ìvotnomu vidu polÝzovanì tolÝko podloktevìe kosti.

Sdelan sudebnìy analiz metodom sravneniÔ osteologi~eskih harak-teristik, dostavlennìh kostey s muzeynìmi obraz~ikami kostey sernì (samki) iovcì.

Podloktevìe kosti (Ossa antibrachii) sernì (samki) gibkie i tonkie, a uovcì bolee silÝnìe i bolee tÔ`ëlìe. U sernì (samki) suçestvuÓt dva me`kost-nìh prostora (Spatium interosseum antibrachii), a u ovcì odin. LoktevaÔ {i{ka (Tuberolecrani) u ovcì bôlÝ{e treugolÝnoy formì, a u sernì (samki) razdelena na krani-alÝnuÓ i kaudalÝnuÓ {i{ku. Tuberositas radii u ovcì lu~{e vìraèna.

Na osnove morfologi~eskih harakteristik spornìh kostey mì utver-dili, ~to dostavlennìy material proisho`deniem ot sernì (samki).

KlÓ~evìe slova: sravnitelÝnaÔ sudebnaÔ osteologiÔ, podloktevìe kosti, serna(samka), ovca

331


RUSSKIY

FAKULTET VETERINARSKE MEDICINEU BEOGRADU 2011-2012. GODINE

Vuka{inovi} Lj. Ivana

Ro|ena 26. 02. 1985. u PrijepoljuDiplomirala 26. 04. 2012.Stalno mesto boravka PrijepoljeSalka Veljovi}a 10

Milo{ G. Ivan

Ro|en 18. 10. 1976. u KovinuDiplomirao 26. 04. 2012.Stalno mesto boravka PoàrevacJugovi}eva 52

Milosavljevi} M. Milan

Ro|en 13. 01. 1982.u Kru{evcuDiplomirao 26. 04. 2012.Stalno mesto boravka Kru{evacDamnjana Maksi}a 8

Baranac M. Mirjana

Ro|ena 19. 09. 1985. u BeograduDiplomirala 24. 04. 2012.Stalno mesto boravka ObrenovacUlica 4-ta br. 5

Mihajlovi} J. Mladen

Ro|en 13. 07. 1982. u Bijeljini,R. Srpska, BiHDiplomirao 23. 04. 2012.Stalno mesto boravka BijeljinaRa~anska 110

Stojadinovi} V. Draga

Ro|ena 01. 10. 1984. u UìcuDiplomirala 18. 04. 2012.Stalno mesto boravka AriljePogled b.b.

Kosti} Lj. Marko

Ro|en 17. 06. 1986. u Smed. PalanciDiplomirao 30. 12. 2011.Stalno mesto boravka LozovikBoè Radi}a 35

Kosti} M. Draginja

Ro|en 24. 05. 1984. u SmederevuDiplomirao 22. 11. 2011.Stalno mesto boravka SmederevoKara|or|eva 45/12

îkojevi} N. Mladen

Ro|en 09. 05. 1982. u Banja LuciR. Srpska, BiHDiplomirao 09. 04. 2012.Stalno mesto boravka PlijazvorJovan Jovanovi} Zmaj 31

Triko{ Z. Nikola

Ro|en 11. 01. 1980. u â~kuDiplomirao 23. 03. 2012.Stalno mesto boravka â~akSvetog Save 1/23

333

DIPLOMIRANI STUDENTI – DOKTORI VETERINARSKE MEDICINE– GRADUATE STUDENTS – DOCTORS OF VETERINARY MEDICINE

Benkovi} J. Damir

Ro|en 13. 07. 1986. u SomboruDiplomirao 30. 03. 2012.Stalno mesto boravka SomborA. [ar~evi}a 26

Rosi} J. Nata{a

Ro|ena 20. 11. 1983. u Livnu, BiHDiplomirala. 23. 03. 2012.Stalno mesto boravka BeogradBra}e Jerkovi} 117

Ignjatovi} D. Boìdar

Ro|en 29. 12. 1983. u [apcuDiplomirao 28. 03. 2012.Stalno mesto boravka [abacLeonarda da Vin~ija 49/6

Cvetojevi} B. \or|e

Ro|en 08. 08. 1987. u BeograduDiplomirao 28. 03. 2012.Stalno mesto boravka Bor~aOlge Petrov 35 b

Bojinovi} P. Jovica

Ro|en 09. 11. 1979. u Glamo~u, BiHDiplomirao 26. 03. 2012.Stalno mesto boravka Lakta{iVrbaska bb

Plojovi} ]. Lidija

Ro|ena 18. 06. 1977. u PoàrevcuDiplomirala 23. 03. 2012.Stalno mesto boravka PoàrevacVlastimira Carevca 2a/11

Kadi} J. Mladen

Ro|en 08. 06. 1979. u Prijedoru, BiHDiplomirao 19. 03. 2012.Stalno mesto boravka PrijedorVuka S. Karadì}a 30c

\apa M. Branko

Ro|en 01. 07. 1984. u KikindiDiplomirao 22. 03. 2012.Stalno mesto boravka KikindaDu{ana Vasiljeva 50/A

Bu|evac M. Milo{

Ro|en 26. 03. 1984. u KraljevuDiplomirao 22. 03. 2012.Stalno mesto boravka KraljevoCara Du{ana 17/14

Davitkov B. Darko

Ro|en 20. 11. 1987. u PirotuDiplomirao 26. 03. 2012.Stalno mesto boravka S. @elju{a bb

Kruni} Z. Milo{

Ro|en 08. 11. 1985. u ValjevuDiplomirao 23. 03. 2012.Stalno mesto boravka ValjevoDr Panti}a 27

Stojanovi} M. Milovan

Ro|en 03. 11. 1987. u KraljevuDiplomirao 19. 03. 2012.Stalno mesto boravka Vrnja~ka BanjaLipova~ka 12

Blagojevi} D. Ksenija

Ro|ena 06. 07. 1984. u ZrenjaninuDiplomirala 16. 03. 2012.Stalno mesto boravka ZrenjaninBrigadira Risti}a B2 16

Milovanovi} D. Dalibor

Ro|en 14. 01. 1986. u SmederevuDiplomirao 15. 03. 2012.Stalno mesto boravka Srednjevo1. maj 11

334

Vet. glasnik 66 (3 - 4) 333 - 337 (2012) Diplomirani studenti

Trifkovi} Lj. Aleksandar

Ro|en 13. 06. 1985. u [apcuDiplomirao 14. 03. 2012.Stalno mesto boravka Gornja VranjskaKralja Milana 24

Milisavljevi} M. Tanja

Ro|ena 16. 09. 1987. u ValjevuDiplomirala 12. 03. 2012.Stalno mesto boravka Popu~ke

@ivak J. Jelena

Ro|ena 09. 01. 1985. u Mostaru, BiHDiplomirala 16. 07. 2012.Stalno mesto boravka BeogradNedeljka Gvozdenovi}a 2/7

Vukovi} M. Jelica

Ro|ena 13. 12. 1986. u Trebinju, BiHDiplomirala 18. 07. 2012.Stalno mesto boravka Bile}a,R. Srpska, Meka Gruda bb

Rakovi} \. Matija

Ro|en 14. 07. 1986. u PoègiDiplomirao 18. 07. 2012.Stalno mesto boravka PoègaM. Selo bb

Pe{i} M. Darko

Ro|en 23. 09. 1986. u VranjuDiplomirao 17. 07. 2012.Stalno mesto boravka VranjePop Lukina 4

Tarbuk P. Aleksandra

Ro|ena 05. 10. 1981. u BeograduDiplomirala 12. 07. 2012Stalno mesto boravka BeogradZdravka êlara 2

Olja~a S. Svetozar

Ro|en 05. 06. 1986. u Biha}u, BiH

Diplomirao 13. 07. 2012.Stalno mesto boravka Perlez\ure Jak{i}a 1

Ili} Z. Milica

Ro|ena 19. 05. 1983. u PoàrevcuDiplomirao 13. 07. 2012.Stalno mesto boravka KrepoljinM. Tita 2/6

\or|evi} R. Ivana

Ro|ena 25. 11. 1982. u BeograduDiplomirala 12. 07. 2012.Stalno mesto boravka N. BeogradAleksina~kih rudara 35/7

Olevi} M. Vladimir

Ro|en 18. 07. 1981. u BeograduDiplomirao 12. 07. 2012.Stalno mesto boravka BeogradKneginje Zorke 16

Stoji} V. Milica

Ro|ena 25. 01. 1989. u BeograduDiplomirala 11. 07. 2012.Stalno mesto boravka N. BeogradAgostina Neta 80/52

Jevremovi} S. Jelena

Ro|ena 06. 05. 1984. u BeograduDiplomirala 10. 07. 2012.Stalno mesto boravka BeogradUstani~ka 131/15

Du~i} M. Risto

Ro|en 15. 05. 1986. u Trebinju, BiHDiplomirao 09. 07. 2012.Stalno mesto boravka TrebinjeN. Zotovi}a 5

Jankovi} V. Rajko

Ro|en 07. 11. 1986. u Trebinju, BiHDiplomirao 09. 07. 2012.

335


Stalno mesto boravka TrebinjeLastva bb

]iri} M. Rodoljub

Ro|en 29. 12. 1984. u LozniciDiplomirao 06. 07. 2012.Stalno mesto boravka Mali ZvornikRadalj

Dimitrijevi} N. Iva

Ro|ena 10. 11. 1984. u BeograduDiplomirala 26. 06. 2012.Stalno mesto boravka N. BeogradAleksina~kih rudara 3

\or|evi} M. Nikola

Ro|en 13. 01. 1986. u LazarevcuDiplomirao 06. 07. 2012.Stalno mesto boravka Baro{evacIvanjdanska 4

ârakovac U. Zoran

Ro|en 08. 02. 1984. u Novom Gradu,R. Srpska, BiHDiplomirao 04. 07. 2012.Stalno mesto boravka SvodnaVitasovci 11

Ne{evi} R. Darko

Ro|en 12. 06. 1983. u UìcuDiplomirao 04. 07. 2012.Stalno mesto boravka UìceUì~kih heroja 30/9

Stojni} M. Vladimir

Ro|en 14. 04. 1985. u Gradi{ci, BiHDiplomirao 04. 07. 2012.Stalno mesto boravka Gradi{kaVidovdanska 73/2

Topalovi} D. Jasmina

Ro|ena 25. 04. 1985. u BeograduDiplomiraola 26. 07. 2012.

Stalno mesto boravka Obrenovac21. Slavonske brigade 16/a

Blaì} R. Milo{

Ro|en 11. 11. 1976. u BeograduDiplomirao 21. 06. 2011.Stalno mesto boravka BeogradDimitrija Tucovi}a 101

Anti} M. Nenad

Ro|en 30. 08. 1980. u Kru{evcuDiplomirao 22. 06. 2012.Stalno mesto boravka Kru{evacVojvode Mi{i}a 18

Dimitrijevi} D. Miroslav

Ro|en 20. 02. 1985. u LeskovcuDiplomirao 21. 06. 2012.Stalno mesto boravka Selo [i{ince

Petrovi} M. Radomir

Ro|en 09. 01. 1985. u Zvorniku, BiHDiplomirao 19. 06. 2012.Stalno mesto boravka ZvornikUlica 2

Vlaji} P. Branislav

Ro|en 05. 08. 1986. u Srem. MitroviciDiplomirao 12. 06. 2012.Stalno mesto boravka Srem. MitrovicaRadina~ki put 158

Cojki} R. Nikola

Ro|en 02. 02. 1985. u PoàrevcuDiplomirao 07. 06. 2012.Stalno mesto boravka Suvi Do@agubica, Suvi Do bb

Cojki} R. Aleksandar

Ro|en 09. 03. 1987. u PoàrevcuDiplomirao 07. 06. 2012.Stalno mesto boravka Suvi Do@agubica, Suvi Do bb

336


@ivkovi} P. Vesna

Ro|ena 11. 07. 1985. u Bijeljini,R. Srpska, BiHDiplomirala 06. 06. 2012.Stalno mesto boravka BijeljinaKara|or|eva 42

Radi} B. Milan

Ro|en 01. 12. 1985. u BeograduDiplomirao 29. 05. 2012.Stalno mesto boravka ObrenovacMom~ila Kapajd`i}a Muje 34

Kisel~i} M. Predrag

Ro|en 23. 07. 1976. u UbuDiplomirao 28. 05. 2012.Stalno mesto boravka BeogradDimitrija Tucovi}a 47/1

Popovi} D. Borislav

Ro|en 01. 06. 1980. u ZemunuDiplomirao 21. 05. 2012.Stalno mesto boravka Novi BeogradOmladinskih brigada 40

@ivanovi} \. Aleksandar

Ro|en 10. 08. 1978. u ZemunuDiplomirao 25. 05. 2012.Stalno mesto boravka Golubinci[imanova~ka 43

Jezdimirovi} G. Milo{

Ro|en 10. 08. 1981. u Pan~evuDiplomirao 24. 05. 2012.Stalno mesto boravka ZrenjaninIve Andri}a 36

Jovanovi} C. Igor

Ro|en 18. 03. 1981. u LeskovcuDiplomirao 23. 05. 2012.Stalno mesto boravka Leskovac

Bogdanovi} M. Milan

Ro|en 07. 10. 1985. u ValjevuDiplomirao 21. 05. 2012.Stalno mesto boravka ValjevoNaselje Oslobodioci Valjeva 93/74

Krivokapi} I. Aleksandra

Ro|ena 14. 08. 1976. u Nik{i}u,R. Crna GoraDiplomirala 21. 05. 2012.Stalno mesto boravka Nik{i}Stojana Kova~evi}a 51

Doli} R. Igor

Ro|en 09. 11. 1984. u Tesli}u,R. Srpska, BiHDiplomirao 09. 05. 2012.Stalno mesto boravka Tesli}\uli} bb

Gavri} S. Bojan

Ro|en 25. 05. 1982. u Bijeljini,R. Srpska, BiHDiplomirao 23. 04. 2012.Stalno mesto boravka BeogradNikodina Mila{a 10/11

Pavlovi} S. Marija

Ro|ena 19. 06. 1985. u Srem. MitroviciDiplomirala 29. 03. 2012.Stalno mesto boravka SmederevoJaseni~ka 50/1

337


VETERINARSKI GLASNIK je ~asopis Fakulteta veterinarske medi-cine Univerziteta u Beogradu, koji se izdaje u saradnji sa suizdava~em Veterinar-skom komorom Srbije. âsopis objavljuje originalne i pregledne radove, izve{tajesa kongresa i stru~nih sastanaka, prikaze knjiga, radove iz istorije veterinarskemedicine, dopise za rubriku Se}anje, kao i komentare i pisma Uredni{tvu u vezi saobjavljenim radovima.

Sve prispele rukopise Ure|iva~ki odbor, odnosno glavni i odgovorniurednik {alje recenzentima radi stru~ne procene. Ukoliko recenzenti predloè iz-mene i dopune, tada se kopija recenziranog rukopisa dostavlja autoru (autorima)s molbom da traène izmene unesu u tekst ili pak u protivnom da argumentovanoizraze svoje neslaganje sa datim primedbama recenzenta. Kona~nu odluku oprihvatanju rada za {tampu donosi glavni i odgovorni urednik zajedno sa Ure|i-va~kim odborom.

âsopis se {tampa na srpskom jeziku, a kratak sadràj se prevodi naengleski i ruski. Radovi stranih autora, van srpskog, hrvatskog i bo{nja~kog go-vornog podru~ja se {tampaju na engleskom jeziku sa kratkim sadràjem nasrpskom i ruskom jeziku.

Molimo saradnike da svoje radove za Veterinarski glasnik pi{u jasno,koncizno, racionalno, gramati~ki ispravno i u skladu sa slede}im uputstvima.

OP[TA UPUTSTVA

Tekst rada se kuca u programu za obradu teksta Word, latinicom, fon-tom Times New Roman, duplim proredom i veli~inom slova 12 ta~aka (12 pt).Levu i desnu marginu podesiti na 20 mm, a gornju i donju na 30 mm, veli~inustranice na A4, sa levim poravnanjem i uvla~enjem svakog pasusa za 10 mm. Uko-liko se u tekstu koriste specijalni znaci (simboli), koristiti font Symbol. Rukopisrada dostaviti od{tampan jednostrano na belom papiru formata A4 u dva pri-merka, zajedno sa elektronskom verzijom. Stranice numerisati redom u okvirudonje margine (sa desne strane) po~ev od naslovne strane. Podaci o kori{}enojliteraturi u tekstu ozna~avaju se u zagradi prezimenom autora, iza kojeg se stavljazarez i godina. Ukoliko ima vi{e od dva autora, tada se u zagradi pi{e samoprezime prvog autora uz dodatak "i sar.," pa godina (npr. Petrovi} i sar., 1987).

NASLOVNA STRANA

Na posebnoj prvoj stranici treba napisati slede}e:– Naziv ~lanka, odnosno rada, treba pisati velikim slovima bez pod-

vla~enja i bez skra}enica.– Imena autora pisati ispod naslova punim imenom i prezimenom sa

titulom i zvanjem, bez podvla~enja i veznika, ve} razdvojena samo zarezom.Iznad prezimena se zvezdicom (jednom ili vi{e) ozna~ava ustanova u kojoj radiautor (autori). Zvezdice se stavljaju u superskriptum na kraju svakog prezimena.

339

UPUTSTVO AUTORIMA ZA PRIPREMANJE RUKOPISA

– Ta~an naziv ustanove (i mesta u kojima se nalazi) u kojima autorirade, treba navoditi onim redosledom koji odgovara redosledu autora u radu.

– Na dnu stranice treba navesti ime i prezime (adresu, broj telefona,faksa ili e-mail) jednog od autora, radi korespondencije

KRATAK SADR@AJ

Na posebnoj stranici uz rad treba priloìti i pro{ireni kratak sadràjrada, obima jedne stranice A4 formata. Pored naslova i imena autora, krataksadràj treba da sadrì uvod, materijal i metode, rezultate, diskusiju i zaklju~ak.Tako|e, ispod kratkog sadràja treba navesti klju~ne re~i (optimalno tri do {est).

PISANJE TEKSTA

Svi podnaslovi se pi{u malim slovima i boldovano. U radu koristitikratke i jasne re~enice. Sve strane re~i za koje postoji odgovaraju}e ime u na{emjeziku treba zameniti tim nazivom tj. da prevod bude u duhu srpskog jezika. Za na-zive lekova koristiti isklju~ivo njihova internacionalna neza{ti}ena imena (ili kakoto jo{ neko naziva generi~ka imena) i pisati ih onako kako se izgovaraju (ne na la-tinskom ili engleskom jeziku). Ukoliko se pak èli ipak ista}i ime nekog preparata,onda se njegovo ime (zajedno sa imenom proizvo|a~a) stavlja u zagradu iza na-ziva aktivne supstancije. Ure|aji ili aparati se tako|e ozna~avaju njihovim trgo-va~kim nazivima, s tim {to se i ovde u zagradi mora navesti ime i mesto pro-izvo|a~a. Odre|ene supstancije ili hemikalije, koje se ozna~avaju slovima i broj-kama, moraju se precizno ozna~iti stavljanjem broja iznad (superskriptum) ili is-pod slova (subskriptum) (npr. IL-6, H2O, B12, CD8). U radu se mogu koristitiodre|ene skra}enice, ali samo kada je to neophodno (npr. kod duga~kih imenahemijskih jedinjenja) ili kada se takve skra}enice ve} nalaze u literaturi, odnosnokao takve su ve} prepoznatljive (npr. DNK). Za svaku skra}enicu, koja se prvi putjavlja u tekstu treba navesti i pun naziv. Skra}enice nikako ne koristiti u naslovu, au kratkom sadràju ih tako|e treba izbegavati. Decimalne brojeve pisati sa zare-zom. Obim rukopisa bez priloga, ne treba da bude ve}i od 8 stranica kucanog tek-sta, izbegavati veliki broj priloga.

Tabele se ozna~avaju arapskim brojevima (iznad tabela) po redosledunavo|enja u tekstu, sa nazivom na srpskom jeziku. Koristiti font Times New Ro-man i veli~inu slova 12 pt, sa jednostrukim proredom i bez uvla~enja. Ukoliko se utabeli koriste skra}enice, iste treba objasniti u legendi ispod tabele. Svaku tabelutreba od{tampati na posebnom listu papira i za svaki primerak rukopisa dostavitipo jednu.

Grafikoni se tako|e ozna~avaju arapskim brojevima (ispod grafikona)po redosledu navo|enja u tekstu, sa nazivom na srpskom jeziku. Koristiti fontTimes New Roman i veli~inu slova 12 pt, sa jednostrukim proredom i bezuvla~enja. Ukoliko se koriste skra}enice, iste treba objasniti u legendi ispodgrafikona. Svaki grafikon treba od{tampati na posebnom listu papira i za svakiprimerak rukopisa dostaviti po jedan.

340

Sheme (crteì) se ozna~avaju arapskim brojevima (ispod shema) poredosledu navo|enja u tekstu, sa nazivom na srpskom jeziku. Koristiti font TimesNew Roman i veli~inu slova 10 pt, sa jednostrukim proredom i bez uvla~enja. Uko-liko se koriste skra}enice, iste treba objasniti u legendi ispod sheme. Svakushemu treba od{tampati na posebnom listu papira i za svaki primerak rukopisadostaviti po jednu.

Fotografije se ozna~avaju arapskim brojevima (ispod fotografije) poredosledu navo|enja u tekstu, sa nazivom na srpskom jeziku. Primaju se is-klju~ivo originalne fotografije (crno-bele ili u boji). Na pole|ini svake fotografijetreba napisati redni broj i strelicom ozna~iti gornji deo slike. Zbog kvalitetnije re-produkcije preporu~ljivo je slike dostavljati u elektronskom obliku (nastavak: jpg,tif ili sl., ne "uvla~iti" ih u "Word" format). U prilogu papirne forme teksta rada trebaod{tampati fotografiju sa odgovaraju}om legendom i oznakom rednog broja.

POGLAVLJA RADA

Poglavlja rada su: Uvod, Materijal i metode rada, Rezultati, Disku-

sija (ili Rezultati i diskusija zajedno), Zaklju~ak i Literatura.

U uvodu treba ukazati na najva`nije, odnosno najnovije ~injenice i po-glede, vezane za temu rada, sa kratkim obrazloènjem cilja sopstvenih ispitivanja.

Materijal i metode rada – U ovom poglavlju treba opisati uslove podkojima su ogledi izvedeni, materijal i ìvotinje na kojima su izvedeni, kao i metodekoje su kori{}ene u ogledu.

Rezultati – Rezultate prikazati pregledno uz pomo} tabela ili grafiko-na. Svuda treba da stoji redni broj i tekst, koji opisuje {ta odre|ena slika, tabela,grafikon ili shema prikazuje. Redni broj sa tekstom se stavlja iznad tabela, a kodsvih ostalih prezentacija ispod. Autor mora ta~no da nazna~i mesto u tekstu gdeèli da bude prikazan odre|eni prilog.

Diskusija – U ovom poglavlju autor analizira dobijene rezultate i isteupore|uje sa rezultatima i mi{ljenjima drugih autora, te poku{ava ista}i njihov teo-rijski i prakti~ni zna~aj.

Literatura – Autor treba da navede literaturne podatke, odnosno ra-dove, koje je koristio u toku izrade svog rada. Poèljno je da kori{}ena literaturabude {to novija, ako je mogu}e da ne bude starija od 5 godina. Reference trebapisati jednu ispod druge, numerisati ih arapskim brojevima i abecednim redomprema prvom slovu prezimena prvog autora. Ukoliko tekst reference ne moè dastane u jedan red, tada se red koji sledi uvla~i ispod prethodnog, jednim pritiskomna tabulator. Broj referenci nije u principu ograni~en ali se preporu~uje da ne budeve}i od 30. Izbegavati kori{}enje abstrakta kao reference. Reference ~lanaka, kojisu prihva}eni za {tampu treba ozna~iti kao "u {tampi" i priloìti dokaz o prihvatanjurada. Reference se citiraju prema "Vankuverskim pravilima", koja su zasnovana naformatima koja koriste National Library of Medicine i Index Medicus. Naslove~asopisa tako|e treba skra}ivati prema na~inu koji koristi Index Medicus (nestavljati ta~ke posle skra}enice). Stranice se citiraju tako {to se navode po~etna

341

stranica, a krajnja bez cifara koje se ponavljaju (npr. 134-138 se navode kao 134-8).

Primeri:1. ^lanak u ~asopisu:

Petrovi} M, Raki} L. Uticaj selena na razvoj pili}a. @ivinarstvo 2005; 2(7): 234-9.Kneèvi} B. Kvantitativni parametri radova u medicini. Perod Biolog 1990; 92(2):

241-3.

2. Knjige i druge monografije:

Borojevi} S. Metodologija eksperimentalnog nau~nog rada. 2. izd. Novi Sad:Radni~ki univerzitet "Radivoje îrpanov", 1978.

Colson JH, Armour WJ. Sports injuries and their treatment. 2nd rev. ed. London: SPaul, 1986.

Mihajlov AI, êrnyj AI, Giljarevskij PS. Nau~nie komunikacii i informatika. Moskva:Izdateljstvo "Nauka", 1976.

Plumb DC. Veterinary Drug Handbook. 4th edition. Iowa/Ames: Iowa State Univer-sity Press, 2002.

3. Poglavlja u knjizi:

Panteli} D. Nau~ni metod. U: Panteli} D, Vesley-Tanaskovi} I, Radoti} M, Savi} B,Kuzmanovi} M, Vojvodi} V, i dr. Metodologija nau~noistraìva~kograda u medicinsko-biolo{kim naukama. Beograd: Vojnoizdava~ki za-vod, 1977: 7-37.

Weinstein L, Swartz MN. Pathologic properties of invading microorganims. In:Sodeman WA Jr, Sodeman WA, editors. Pathologic physiology:mechanisms of disease. Philadelphia: Saunders, 1974: 457-72 .

4. Rad ili abstrakt u Zborniku radova:

]upi} V, Trailovi} D, Dobri} S, Velev R. Zna~aj racionalne primene lekova u veteri-narskoj medicini. Proceeding of Workshop Clinica Veterinaria Ohrid,Macedonia, 3-7. September 2005: 207-9.

]upi} V, Trailovi} D. Neracionalna primena lekova u veterinarskoj medicini – rizikpo zdravlje ljudi. Zbornik kratkih sadràja radova 16. savetovanja ve-terinara Srbije sa me|unarodnim u~e{}em. Zlatibor, Srbija, 8-10 Sep-tembar, 2004: 223-34.

NAPOMENA

Rad koji ne ispunjava sve gore navedene uslove ne}e biti poslat na re-cenziju i bi}e vra}en autorima da ga dopune i isprave.

ADRESA ÂSOPISA

Veterinarska komora Srbije – Veterinarski glasnik11000 Beograd, Bulevar oslobo|enja 18,

tel/faks 011/ 2684-597, 2687-475; e-mail: vetksªeunet.rs

342

VETERINARSKI GLASNIK · Forensic Analysis of Bone in Regio Antebrachii of Deer (Capreolus...

Documents

Transcript of VETERINARSKI GLASNIK · Forensic Analysis of Bone in Regio Antebrachii of Deer (Capreolus...