Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu,...
Transcript of Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu,...
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
1
Uti Kulintjaku
‘To think and understand clearly’ (Pitjantjatjara)
A compendium of words for talking about mental health
Uti Kulintjaku is a project of NPY Women’s Council’s Ngangkari Program
in partnership with the Central Australia Mental Health Service
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
2
Contributors:
Maureen Baker Yanyi Bandicha Lyn Byers Judy Brumby Maringka Burton Nyunmiti Burton Maimie Butler Mark Butler Milyka (Alison) Carroll Margaret Dagg Clem Dalby
Lizzie Ellis Valerie Foster Patrick Hookey Imuna Kenta Rene Kulitja Pantjiti Lewis Angela Lynch Mildred Lyons Helen Martin Pantjiti McKenzie Anawari Mitchell
Theresa Nipper Linda Rive Dr Craig San Roque Margaret Smith Dr Marcus Tabart Emma Trenorden Penny Watson
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
3
Uti Kulintjaku: a mental health literacy project
‘Uti Kulintjaku’ means ‘to think and understand clearly’ in Pitjantjatjara. The Uti Kulintjaku team includes Senior Anangu Consultants and Mental Health
Professionals who have been participating in a series of workshops around mental health. The aim is that by participating in these workshops together,
Anangu and mental health professionals can develop a shared understanding and language for talking about mental health. Furthermore, this shared
knowledge and language will be shared with others through a series of resources that will go out to mental health professionals and Anangu in the remote
communities that NPY Women’s Council services.
Who are we?
Senior Anangu Consultants
Anawari Mitchell, Helen Martin, Imuna Kenta, Ilawanti Ken, Judy Brumby, Mamie Butler, Margaret Smith, Maringka Burton, Milyka Carroll, Nyunmiti
Burton, Pantjiti Lewis, Pantjiti McKenzie, Rene Kulitja, Theresa Nipper, Tinpulya Mervyn, and Valerie Foster.
Mental Health Professionals
Lyn Byers – Nurse Practitioner, Aputula Primary Health Centre Manager
Dr Craig San Roque – Consulting Psychologist, Mark Sheldon Remote Mental Health Team
Dr Marcus Tabart – Clinical Director, Central Australian Mental Health Services
Project Support Staff
Linda Rive – Interpreter
Samantha Togni – Evaluation Consultant
Emma Trenorden – Uti Kulintaku Project Officer, NPY Women’s Council
Angela Lynch – Ngangkari Coordinator, NPY Women’s Council
For more information Contact Emma Trenorden or Angela Lynch at NPY Women’s Council T: (08) 8958 2345 E: [email protected] W: www.npywc.org.au/ngangkari
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
4
Our word list has many different words to describe people’s mental and emotional states as well as their behaviour. Words are written in Pitjantjatjara/Yankunytjara and Ngaanyatjarra with a brief description of the meaning in English. Sometimes words can have different, multiple meanings so we recommend you cross-check with the relevant language dictionary.
To make it easier to find what you need, we have grouped words in the following ways:
1. Describing emotions and behaviours
1.1. Happiness, health, caring p.5
1.2. Sadness, disengagement p.7
1.3. Anger p.9
1.4. Fear, worry, depression p.10
1.5. Mixed-up thinking p.12
1.6. English words adapted p.14
2. Mental health treatment concepts
2.1. Treatment and assessment p.15
2.2. Predisposing factors p.19
2.3. Precipitating factors p.20
2.4. Perpetuating factors p.22
2.5. Protective factors p.23
2.6. Personality types p.24
2.7. Biological, Psychological, and Social factors p.27
2.8. Questions useful in assessment p.28
3. Statements to get help p.30
**This document is a work in progress. For any feedback please email [email protected]
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
5
1.1 Happiness, health, caring
Pitjantjatjara/Yankunytjara Ngaanyatjarra English
Ikari-ikari Yikari-yikari Full of laughter, giggling, bubbly
Ilpilypa Yipilpa In good health, feeling good, good mood, happy
Kalypa Kalypa Reconciled (after a fight), forgiving, kind
Kanany-kananypa Karnany-karnanypa Proud, full of pride, confident
Kulintja palya tjukaruru Kurlira tjukarrulu palyalpayi Purposefully doing things in the right way with good intentions
Kulintja wiru Kulintja walykumunu Thinking of good things
Kurunpa mulamula Kurunpa murla-murla Confident
--- Kutjupa-kutjupa pukurrltu palyalpayi Doing lots of things well
Kuun-kuunpa Kuurn-kuurnpa Calm
Malaku palyaringkupai Ma-palyaringu
Marlaku palyarringkupayi Walykunurringu
Recovery
Malaku pukularipai Marlaku palyaringkupai Mapalyaringu
Recovering, returning to happiness
Mama, ngunytju, kami, tjamu kuta, kangkuru munu malanypa wangka kulilpai
Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi
Cooperative and always listens to family (their father, mother, grandmother, grandfather, auntie, uncle, big brother, big sister, and younger siblings)
Miraly-miralypa Mirrarl-mirrarlpa Ecstatic. Can mean arrogant, proud, boastful.
Mukulya Mukulya, murkulanytju Loving and caring, kind, fond of
Ngaltunytju Ngarltunytju Sympathetic, caring
Ngayuku nguyurpa palyaringu Ngayuku wuyurrpa walykumunu ngarala I am feeling much better
Palyaringkula malaku ipilyaripai Marla-ku palyaringkupayi Palyarringkula nyinapayi
Recovering
Pilunpa; Kanmarpa
Karnunypa Karnmarrpa nyinapayi
Quiet, peaceful, calm, content, self-organised
Pukul-pukulpa Purkul-purkulpa Optimistic
Pukulpa Pukurlpa Yungaralu walykumunu kulira Pukurlpa palya walykumunu
Feeling happy, content, satisfied
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
6
Pukulpa mulapa Pukurlpa purlka mularpa Ngarlpupula Pukurlpa nyinama
Really happy, full of energy
Pukulpa tjungu nyinanytja families
Yarnangu kutjupangka lurrtjurringkupayi Engaging happily with extended family
Pukulpa wangkanyi Sport inkanytja tjungu
Wangkarra yikaringkula nyinapayi Purkulpa Ngarlpurrpula
Sociable, talking, friendly, laughing, engaged, playing sport, active
Rapa-rapa Rapa-rapa Brave, strong, confident
Tjanyalpa Tjanyarlpa Feeling good, bright and alert
Ungkunyangka pukularipai Yungkunyangka pukularripayi Appreciative, grateful
Unngu kakulyarani Respectable
Waakarinyi kulintja wiru ngarala Pukurlpa waakarringkulpayi Warrka-wanu puru kuulta
Working well - at a job, at school etc.
Waltjangku palya kulilpai (kulini) Yungaralu palya kulira Walykumunu kulira nyinapayi
Feeling good in your self
Walytjapiti ngurkantananyi Yungarra-pirti ngurrkarntankupayi Recognising your family and friends
Wanganara Wangarnarra Helpful, willing, responsive, agreeable, cooperative
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
7
1.2 Sadness, disengagement
Pitjantjatjara/Yankunytjara Ngaanyatjarra English
Iluru-Iluru Mirrin-mirrinpa Wuuyurrpa palya wiya
Miserable, grieving
Ipilypa wiya Yipilypa wiya Not in a good mood
Kulintja Walytjangku kulintja
Wuuyurrpa Feelings
--- Wuyuurpa wiya Without feeling, empty, no feeling to join in or engage with others
Nyakuntja wiya Patiringu
Karta kutjara nyakupayi Kuru tjukarurulu nyakupayi wiya
Not looking at you, ignoring (remembering cultural rules of not making eye contact) Shut down
Kulintja patiringu Kulintja kutjuparingu Shut down
Kulintja kutjupa Kulintja kutjupa In your own world - preoccupied
Kulintja kutjupatjara Kulira wantipai
--- Bad manners
--- Kurltjiri-kurltjiripa Miserable, distressed
Kuru pinpantja wiyangku nyanganyi Kuru pinpantja maaltu tirtu nyakula Turned inwards, glazed over (could be from drugs) Staring without blinking
Kurunpa wiya Kurrunpa wiya Without spirit, spirit is displaced
Kutju nyinapai Kutju nyinapayi Sitting by themselves, alone
Kutjutja Kutjutja kutjutja Tjutangka tjungu nyinanytja wiya
Kutjunkura Isolated, lonely
Mungutja (tjitji mungutja) Antalkitja (no kinship, fatherless)
Mungutja; mungutja-mungutja Unwanted, no relatives, no kin [unwanted child]
Ngunti ulapai Ngiinytju Will cry about anything, no reason, sooky
Nyuuru-nyuuru Nyuuru-nyuuru Emotional exhaustion
Paku Paku Tired, weary
Pilu-pilu -- Drowsy, nodding off to sleep
Pina pati, kulintja wiyaringu, putu kulini Purtu kulilariku (inside the brains) Deaf, incommunicado
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
8
Pukulpa wiya Purkulpa wiya Not happy
Tiwilpa stiff, cramped, still
Tiwilpa stiff, motionless, unable to move
Stiff, not moving around, not moving fluidly, apathetic, lost their vitality, abnormal gait / movement. Brain damage that has caused the body to become stiff, stops motivation. From long term substance misuse – VSA and marijuana
Tjaanara wiya Tjarnara wiya Not willing
--- Tjanyalpa wiya Not feeling good
Tjituru-tjituru
Tjirturu-tjirturu Sad and lonely, grieving
Ulanti Yularnti Puutu wangkara kulira kurunpa
Inconsolable (Nothing can be said to prevent the tears from falling)
Ulanyi Yularra Crying
Urakanyini ; wangka wiya nyinapai (tiwilpa ankupai wangka wiya nyinapai pukulpa wiya nyinapai) unmoving, stiff, no grace in their movements
Yurakanyira Yurakanyira Wangka wiyalu nyakupayi
Empty staring, blank, stare, nothing going on inside, staring into space Reptilian stare (psychotic?) like a snake – it is scary (predatory like a crocodile)
Wali unngu rawa nyinanpai, pakantja wiya. Putu ngura wantikatipai(?) Ungu nyinapai
Para ngarapayi wiya Kutju ngurangka nyinapayi
Not leaving the house
Wanganara wiya Wanganara wiya Not helpful
Watjil-watjilpa Watjil watjilpa Homesick, feeling lost
Wuyuurpa wiya Wuyurpa wiya No feeling, empty, disconnected, not joining in
Wuyurpa wiyaringanyi kuriku mukuringkunytja wiya (feeling for the spouse is gone)
Wuuyurrpa wiyarringu Kurriku mukurripayi wiya
Loss of libido
Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai wiya Palurutu ngaranyi
Yunpa kutjuparingkupayi wiya
Non reactive affect (poker face)
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
9
1.3 Anger
Pitjantjatjara/Yankunytjara Ngaanyatjarra English
Kaar-kaarpa Karr-karrpa Agressive. Bad tempered, doesn’t want anyone to tell them what to do. Not happy.
--- Kuwar-kuwarrpa Frustrated
Liri waru Liri waru Angry, lose your temper
Mapalku mirpanaripai Warrpukula mirrpanyaringkupayi Tungun-tungunaringpayi Cranky
Hot headed, not making sense, gets wild easily
--- Mikin-mikinpa Snappy, negative, disagreeable
Mirapai Mirrapayi Shouting, a cry for help (for example during violence)
Mirpan-mirpanpa Mirrpan-mirrpanpa Irritable, angry
Mirpanarinyi, pikati pulka, nganyiri pulka Mirrpantju – angry,furious Furious, very angry, sulky,
Mulyararinyi Mulyarraripayi Sulky, moody, snobby
Ngaltjurmananyi Mirrara watjarlpayi Ngatjurmankupayi / mirrapayi
Threatening, disturbed shouting - so everyone can hear and everybody knows. “Cheeky” person.
Pikaringkupai Pika-pikaringkupayi Angry, Aggressive
Pikati, pikaringanyi Pikati Pikaputju
Angry, violent, violence
Putu ngatjira mirpanaripai Mirpanaripai Pikaringkupai
Mirrparnarripayi Worked up, rage, flare up , extreme, fly off the handle, vengeful, directed at others
Rawa Mirpanpa Mirpanaripai Pulka mirpanaripai Mirpanpa pulka Titutjara mirpanpa
Tirtu mirrpanpa Titutjara mirrpanpa
Angry all the time
Tungun-tungunpa Tungun-tungunpa Disobedient, not listening to grandparents or parents, a tough person
Warkinyi Warrkila Swearing, growling, using serious words
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
10
1.4 Fear, worry, depression
Pitjantjatjara/Yankunytjara Ngaanyatjarra English
Kulintja pulka Pulkara kulilpai
Pulkara kulira Pulkara kulipayi
Worried, big worry, constant thoughts and worries, might be depressed
Kulintja pulkatjara Kulintja pulkaringkupayi
Thinking too much, paranoid
Kunkunpa wiya Putu kunkunarinyi
Kunkunparingkupayi wiya Not sleeping
Kuntantju Kurntantju Shy, modest, embarrassed
Kuntaringanyi Kurntaringanyi Shamed and embarrassed
Kutjutja mirpanarira pikaringkula ankupai wangkanyangka palku
Kutju mirpanarira pikariringkupayi Someone getting really mad and upset because they mistakenly think someone else is talking about them
Miilaralpai Ngunti kulintja palunya wangkanyangka-palku Kutjutja mirpanarira pikaringkula ankupai wangkanyangka palku
Kurnpu-kurnpu mirrparnarripayi Kurnpu-kurnpu milaralpayi Kurnpu-kurnpu kurlilpayi Ngaayunyaniya watjara yiikaringkula kulilpayi
Thinking someone is talking about you (mistaken feeling) leads to yelling (mirapai), ideas of reference, person mistakenly thinks others are talking about them [palku – mistakenly]
Ngukalpai Ngukalpayi Accusing somebody, mistrusting, blaming
Ngukara wangkapai Ngukara kulira wangkapai
Ngukara wangkarra Ngukara watjara Ngukani (suspicious)
suspicious Ngukara watjarlpayi
Ngulu-ngulu Ngurlu-ngurlu, ngurluny-ngurlunypa Terrified
Ngulu, Nguluringkupai
Ngurluringkupayi Fearful
Ngulu-ngulu nyinanyi Ngulu-ngulu nyinantj Tjituru-tjituru
Kurltjirr-kurltjirrpa Distressed
Pulkara kulintja wiya! (command) Kutjupa kutjupa kulilpai
Kutjupa kutjupa kurlilpayi Don’t worry or think about it too much!
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
11
Putu ngalkuni Ngalkunytja wiya; ngalkulpai wiya Ngalkunytjaku mukuringkunytja wiya
Ngalkunytja wiya nyinarra Purtu ngalkupayi Ngalkuntja wiya
Not eating
Titutjarangku kulilpai Rawangku kulilpai
Tirtu kulilpayi
Thinking all the time; thinking too much
Tjulur-tjulurpa Tjulur-tjulurrpa Body jerking, shaking, urulyarani from shock. Edgy, jumpy, nervous
Tjuni pika Tjuni pika Feeling sick in the stomach, could be from worry
Tjuni tjulpilyaripai Tjuni tjulpilyarriku Worried, anxious, feeling it in the stomach
Uruly-urulypa (Pit) Tjulurarani (Yank)
Tjulurr-tjulurrpa Yurruly-yurrulypa
Nervous, edgy, jumpy, hyper-vigilant, always looking and watching for trouble or danger, shocked, traumatised
Waintara kulini [waintara = further; kulini = thinking
Rurrurulu kurlilpayi Emotions, projecting into the future, worrying about something that may happen in the future – good or bad. In a world of one’s own.
Walytjangku wiyalpai (lit. ‘Ending oneself’) Yungaralu-wiyalpayi (lit. Ending oneself) Suicidal – the person wants to kill themselves
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
12
1.5 Mixed up thinking
Pitjantjatjara/Yankunytjara Ngaanyatjarra English
Karangki Karangki Not thinking clearly, behaving badly From English ‘cranky’
Kata kura mirapai Kata kura mirapayi The way a disturbed person shouts
Katangka wangkanyi kutjupa kutjupa Kutjupa-kutjupa katataka kulira Hearing strange scary noises in your head
Kata yultu (head no good) Kata ultu
Kata yurltu Empty-headed
Kawalinanyi kulintja
--- Disassociated thoughts
Kawaru-kawaru Kulintja tjukaruru wiya
Kulintja tjukaruru wiya Not thinking straight, muddle-headed
Kulintja kawa-kawa
Kuwarr-kuwarrpa
Mixed up thoughts
Kulila kawalinanyi --- Disjointed thoughts, might refer to dementia
Kulintja tjukutjuku Kulintja tjukutjukuringku Thoughts become small
Kunta wiya Kurta wiya No shame at all
Kutju ikaringkunytja Kutju ikaringkupai
Kutju yikarringkupayi Kurnpu-kurnpu yikaripayi
Laughs at things that aren’t funny, laughing at nothing
Kutju mirapai Kutju mirrapayi Shouting by themselves
Kutju wangkapai Kutju wangkapayi Talking to oneself
Kutjupa-kutjupanyakupai
Kutjupa-kutjupanyakupayi Seeing things that aren’t there
Mawal-mawalpa Mawal-mawalpa Not showing proper respect
Paluru kulintja kutjupa tjara Kulintja kutjupa tjara
Kulintja kutjupa tjarra He’s in another world Lost in [his] own world
Para kawarurinyi --- Going around in circles
Putu alatjitu kulilpai Putu mulapa kulilipai
Purtu kulilpa Not being able to understand
Putu kulini wangkanyangka Purtu kulira watjarranyangka Purtu kulilpayi
Can’t understand what is being said to them
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
13
Putu kulini (unable to think/decide/know what to do) “Options paralysis” Putu kulira kawaruringkupai
Purtu kulini Kuwarr-kuwarraripayi
Confused
Putu kulini wangkanyangka Putu kulini
Purtu kulira Confused, not making any sense
Rama kutu mula Putu kulilpai
Kurraringkutja Puuyutjarnu Ramaringu
Someone getting really mentally ill
Rama-rama (be careful in using this word – it is harsh and requires discretion)
Rama-rama (be careful in using this word – it is harsh and requires discretion)
Brain not functioning properly, doesn’t think clearly
Rawa wangkapai Wangkala
Wangkalaranypa Wangkala
Can’t stop talking; incessant talking
Tjukaruru kulintja wiya Kulintjara wiya Not thinking right
--- Tjukaruru wangkapayi wiya Yarla yarla wangkapayi
Not talking straight – tangential thinking talking nonsense
Wangkala Rawa wangkanyi Kutju rawa wangkanyi
Tirtu wangkapayi purtu kurliltjaku-kutju Kutju tirtu wangkapayi
Speech can’t be interrupted, talking constantly
Wangka wiya nyinapai Wangka wiya nyinapayi Not speaking
Wililyarani kulintja kawalinanyi (Wililyarani: scattering of birds/animals)
Wiililyarrarnu
Dissociated thoughts
Yuku-yuku Yuku-yuku Alternative, more respectful, kinder way of saying ‘rama-rama’
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
14
1.6 English words adapted
“Aboriginal English” Definition - adapted English meaning
Cheeky Hitting, violent, uncontrollable, back talk, running around with other man or woman, talk about other people
Cranky/ Karanki Rama, out of control, repeating same story, make up own story
Frightened Scared, terrified
Jealous / Jealousing Abusive, controlling, stopping you doing things, swearing can lead to fighting
Silly Aggressive, not cooperative, may be due to drugs and alcohol, not thinking straight, talking wrong way
Talking wrong way Abusive, not showing respect, talk like they know everything or like they’re important, not showing respect for elders
Teasing Bullying, victimising hurting, intimidating, frightening, threats, can be violence, slander, insulting, physical violence
Worry / worried Big problem, sitting down thinking hard, talking hard
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
15
2.1 Treatment and assessment
English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra
Assessment Nyakula kulintjaku Nyakula kulira palyantjaku
Nyakula kulira palyantjaku Pika mirara tjakultjunkutjaku
Anxious, indecisive Putu kuli kulira Purtu kurli kurlira
Anxious – worried. Always asking for help from someone else. Indecisive.
Tjapira ngurilpai ramangku Purtu kurli kurlira
At the beginning. The first time. Onset.
Kuwaripatjara [modern language] Mulyarlmulyalpa (The old people used this word at Blackstone, a Ngaatjatjarra word) [old language]
At the onset, in the beginning, when sickness is detected – speak up straight away – in case things escalate and get worse.
Kuranyu-kuranyu. Kuranyu-kuranyu pika nyakula – mapalku wangka - pika pulkaringkunytjaku tawara.
Kuranyurtu pika nyakula Pika ngaralngaka ninitila pulkarikutjakutarratu
Being cruel, speaking about the person to their face, being too direct. For instance, calling someone a cripple
Anangitja Yarnangu nyakula watjarlpayi
Blaming Ngukani Ngukara
Body; whole person Puntu-anangu uwankara Yarnangu kurrarringu
Calling somebody by their bodily description, ie, oneleg, dumb, scarface
Puntura wangkanyi Punturra yarnangu watjarlpayi
Carefully Purkarari Yartatjurra
Counselling Purkara wangkara kulintjaku Purrkaralu wangkara kurliltjaku
Daydreaming, in a world of one’s own. Can be good or bad thoughts
Uru kulini Rurrurulu kulilpayi
Delusional – fixed delusional, wrong, not part of that person’s culture
Ramaringu **use this word with care kaarangki
Ramaringu **use this word with care
Dementia Kawa kawa Rama rama
Kuwar kuwarpa
Diagnosis Ngurkantankula palyantjaku Ngurrkantaralpi palyalku
Disorder Pikatjara = sickness = disorder Pikatjara = sickness = disorder
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
16
Drug use, (alcohol) wama, (marijuana) ganja Wama tjikilpai, puuytja Tirtu ganja patjarlpayi wama tjikilpayinya kata kurariku
Early intervention At the beginning. The first time. Onset.
Kuwaripatjara
Mulyangka (Still in use today at Tjukurla) Murlyal-murlyalpalpi pikarrinyangka
Eccentric, a different way of thinking Kulintja kutjupa Kulintja kutjupa
Fearful, avoidant Miru-miru Miru-miru
Feedback and evaluation Nintiringkunytjatjanungku kulira malakungku tjakultjunkunytjaku nintilpaingka.
Marlakurlu wangka nintintja Marlaku kutu wangka nintintja
Getting angry with the whole body. Angry to the point of wanting to do physical damage to someone else.
Kurunpa puntu winki pulkara mirpanarinyi. Yunytju-warutjara
Hallucination Kata kurangku ngunti nyanganyi Kata kuralu nyakula kutjupa kutjupa yartakaringkulanangka
He/she is always like that. Tjaka palatja Tjaka Tirtu palunya pirrinypa
Highly aggressive Miraly-miralypa, pikati-pulka Miiral-mirralpa Ngarnyirri purlkanya
I jumped out of my skin (or my skin fell off) with shock.
Puntu winki aralytjaringu, I jumped out of my skin (or my skin fell off) with shock.
If someone has suffered trauma as a child they feel this inside all their lives, it grows with you.
Karmara Karrmarra
Impulsive, not natural for them to do those things, they’ve got no control
Mawal-mawalpa Mawarl - mawarlpa
Incongruent – when a person’s emotional reaction does not match up with what is being said, what happened or what you could expect
--- Purtu tjukarrurutu kurlilpayi
Jealousy Nyaranytju Kutjupa kutjupa kura (problem) Ngaparrku-ngaparrkulu warrkira pika palunpayi. Nyangka wangkara kaylparnma.
Judgement (how the mind makes decisions in any given situation)
Kulira tjukarurulypai Kulira tjukarurrulypayi
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
17
Jumping with shock Urulyarani
Loss of memory and can’t hear anything (shutting down mind- the man in the blindfold)
Ngukunypa patiringanyi Kulintja wiyaringu
Kurlintja wiyarripayi
Mixing it up, getting confused, especially if too much going on at once or too many people talking at the same time
Tjunyi-tjunyini kura-kurani Kawarn-kawarnarringu
My real biological mother Ngunytju, mula – mula, tjunkunytjaku [Yankunytjatjara]
Ngunytju/mama mularrtjaranya
Nervous, edgy, jumpy, hyper-vigilant, always looking and watching for trouble or danger
Uruly urulypa (Pit) Tjulurarani (Yank)
Njulurr tjulurrpa
Older words, not used now Wangka irititja
Only people with something wrong in the head can see things
Kata kurangku nyakunyangka kutjupa kutjupa utiringkupai
Kata kuralu nyakula kutjupa-kutjupa
Person with disability, “cripple” Nyumpu Nyumpu Wawanypa
Picturing somebody in the forehead, who has passed away. This leads to sorry business but is not necessarily traumatic.
Ruuru kulini Ruuru
Ruu kulira kaamaringkula Ruu-ruu nyakula Rawalu kurlilpayi
Psychosis – problems with thinking, disorder with thinking, effects on emotions and feelings and behaviours
Kawa kawa, yuku-yuku, rama rama
Kuwarr- kuwarrpa
Psychosis Rama mulapa, Karangki mulapa, Yuku -yuku
Rama mularpa
Psychotic Kawa kawa, yuku-yuku, rama rama Kuwarr- kuwarraringu
Reputed to be highly aggressive Miraly-miralyapampa kunyu Yuntju-walykutjara
Risk Kura-kura kulilpai Kura kulilpai
Kurra kulilpayi
Sick inside, they don’t want to talk about it, they are moody, snappy, bad tempered.
Kar-karpa Karr karrpa
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
18
Shock (a colloquialism); had a big shock; my skin fell off my body and exposed all my nerves, jumping out of my skin, peeling out of my skin.
Pangki aralytjaringu
Shutting down mind Ngukunypa patiringanyi Partjaru
Shy (to the point shame all the time) Kuntanytju / Miru-miru Kurntanytju / mirru-mirru
Sulky, pissed off, no respect for old people mulyararinyi Mulyara-mulyara
Sulky, moody Kaarkaarpa Karr-karrpa
Symptoms Nyakula ngurkantananyi Nyakula ngurkantananyi ngurkantankutjaku
Temporary Unytju Yunytju, ngarna
That person is very unresponsive Kuun-kuunpa nyangatja nyinanyi Kun-kunpa Nyuru-nyuru
They are normally happy. He/she is normally a happy person
Paluru pukulpa nyinapai Purkulpa nyinapayi
Thing Nyaana? Nyaa? Nyaapa? Nyaapa?
Thoughts and pictures in the forehead, in the brains
Ruru kulintja Ruru kurlilpayi
To make it clear for others to understand Uti kulintjaku Yuti kurliltjaku
Trauma triggered by memory Ruru-kulira kamararingkupai Ruu-kulira Tirtu ruu-kurlilpayi
Trauma (outside on the skin) Pintjanpa (physical scar) Yawarra (scar or wound)
Trauma inside Sick inside, they don’t want to talk about it, they are moody, snappy, bad tempered.
Mirpan mirpanpa mirrpan mirrpanpa
Traumatic memory Kulira kaar-kaarpa Milin-milinpa
Traumatic memory, hyper-vigilant Tulurarani (Yankunytjatjara) Uruly-urulypa (Pitjantjatjara)
Tjurlurr-tjurlurrpa
Treatments Nyakula kanyintjaku atunymankunytjaku Miranykanira kaniltjaku nyakula kanitjaku Medicinepa pika nyakula ninititjaku
What are you doing sitting there sniffing me out for?
Nyaaku nyuntu nyinara ngayunya pantini? Tirluni ngayunpa nyakula
When a person becomes ill take them to the Mental Health Doctor
Malpalkungku kuraringkunyangka katima doctor kutu
Yarnangu kutjupa mulyangka pikaringkunyangka katima Mental Health Doctor ku.
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
19
2.2 Predisposing factors
English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra
Body inheriting the grandfather’s genes, having a physical body just like the grandfather
Puntu ngaranyi tjamu-purunypa
Tjamu yarnangu kanyira
‘By way of’ - contextual, Predisposing - Predisposition
Ara wanu Yara wanu ngarala
Character, always like that Palunya nguwanpa titutjara ngaranyi Tirtu palunya pirinypa
Genes, genetic, from your family line, in your body, inside you, your own way, since you were a child, typical, character, personality.
Tjamu nguru, kami nguru Yara wanu ngarala Mama-wana; mama-nguru Tjamu-wana; tjamu-nguru Ngutju-wana; ngutju-nguru Kapali-wana; kapali-nguru
Going downhill, feelings plummeted, a predisposition
Kulintja tjaruringu Putu kulilpaiyiringu
Kulintja tjaruringu
Guided and taught to be that way Nintira tjungkarurunma Ninti pungama
It’s there, it exists Ngaranyi Ngarala
Just like the grandfather was Tjamu-ngka arangka Tjaka tjamu purunypa
Tjamu-pirrnypa (Yarnangu) spitting image of grandfather Tjamupirrinypa
Maybe it will come out or happen Tjinguru ngula utiringkuku Tjinguru ngula yata kari ku?
Passed on – given attributes (When the baby is born the grandparent can put some of their best characteristics into the child by rubbing the child on their bare chest and saying “you can be like me!”)
Ngampa Waningu Ngarmpa-waningu
You might get it Tjingurun mantjilku Tjingurun mantjilku
Your way of being, inherited from your family Tjamu – wanu (by way of the grandfather, typical, just like the grandfather was) Tjamu wanu, kami wanu, (genes=wanu) – wanu - by way of, through biological grandfather and grandmother
Tjamu –wanu, kapali– wanu, Katja-wanu, Yuntal – wanu (family line)
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
20
2.3 Precipitating factors
English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra
A violent response Miralmiralpapa kunyu Taalarranu Kutju nganyiri
Already triggered Kuranyulpi kuraringu Kurra nyurlpi kurraringu
An explosive event that caused a similar explosive reaction
Kutjuparingu kutjuparingu
An event or words that burst out and cause a violent outburst
Wangka kura kulira pikaringkupai Wangka kurra kulira Ngarltjurralpayi
An outburst that triggered a violent response Pika-pika wangkapai Pika-pika wangkara
Balloon bursting, split out, pop out, burst, outburst, emotions or reactions, feelings and doings
Kutjutja miilaranu Pikati Ngaanyiri pulka
Taalarranu Kutju nganyiri
Changed? Kutjuparingu Kutju paringun?
Explosion, bullet, precipitating factor Piltatjunu taanu
taalarranu
Pressure in the body that explodes out and causes a dramatic response (like suicide or drug taking)
Pulkara mirpanarira, katangka kanyira walytjangku iluntanyi
Tjarl-tjarlpa Mirrpanytju Rawalu kurlira-kurlira Kutjupa-kutjupa palyalpayi
Something that blasted out Pika pikaringkupai Taalarra; pika-pikaripayi
Something that triggers a continuous violent response
Titutjara miraly-miralypa taani Taalarranu Kutju nganyiri
Triggered, just happened suddenly kutjuparingu kutjuparingu
What caused that change in me? (somebody asking the question of themselves)
Nyaana kutjupankuku, ngayunya, Kutjupankunytjikitjangku?
Nyatjanu kutjuparingu
What has happened to you? Nyaringun Nyarringun? Nyarringu?
What tips you over, what “pulls the trigger”, pushes over the edge, “the final straw”
Puuyu wiyaringyangka Mutkangka purnkantjatjarnu
Puuyu wiyaringyangka Mutukangka purnkantjatjarnu Kutjupa-kutjupa watjaralpi mularrmanku
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
21
What thing? Nyaapa? Nyaa parna Nyaapa Nyarringu
What’s on your mind? What have you heard? Nyaan kulinu? Nyaparn Kulirnnu?
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
22
2.4 Perpetuating factors
English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra
A problem that never goes away; never stops; a chronic problem
Anpalykarira ngarinyi titutjara alatjitu (Anpalykari is a very old word) Tjakatjunkula ngaringyi Tjakaringanyi
Tirtu ngarala Wanarayirnma Kularuru Tirtu ngarama
Chronic, always there Rawa, Titutjara ngaranyi Tjakaringu-tjakatjunu Nganytjanu
Kularuru Tirtu ngarama
Habitual, chronic Ampal, Tjakaringu Unuru
Tjarr-tjarrpa Tjakaringu
Stiff, cramped, still Tiwilpa Tiwilpa
What keeps this problem going on, going on and on forever?
Rawa ngarakatinytja? Titutjara ngarapai
Nyanguru nyaanya tirtu ngarala wanarayirni
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
23
2.5 Protective factors
English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra
Fighting shield Kutitji Tjara
Good protection – shielding, “protective custody” Ngalkilpa wiru Mirranykuru nyinapayi
Keep safe, save someone’s life Wankarunanyi Wankarura kanyini
Wankarunama
Protecting Atunymananyi Anga kanyini
Mirranykurru nyinama
Secure Anga kanyini Mirranykanyirnma
Secure shielding, protecting like a shield or umbrella
Kutitji purunytju anga kanyini Tjartjara-pirrinypa yanga ngarama
Shield Wankarunu Wankarnu Mirranykurru Wankarura kanyira
What (or who) shields you, what (or who) protects and supports you? What keeps you going, what keeps you strong?
Palunya nyaangku kunpu kanyini? (What is keeping that person strong?)
Mirrany Kurru Nyinarrtjaku
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
24
2.6 Personality types
English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra
He’s like that all the time Paluru alatji titu nyinanyi, tjaka Tjaka palunya piinpa
The way people are, that’s the way he/she is, their personality type, character
Tjaka Tirtu Palunyapirinypa (character)
EXAMPLES OF PERSONALITY TYPES
Always happy Pukulpa Purkulpa
Bad tempered, gets angry quickly Liri waru/pikati/nganyiri) Mirrpantju Mirrpanaripayi warrpungkula
Bitter Karkarpa Mirkintju
Bossy, domineering, top dog Mayatja-mayatja Walytja ngarapai
Mayatja – mayatja Katu-katuringu
Cheerful, generous Inytjanu pulka Yitjanu walalpa
Disobedient, kids not listening to their mother Tunguntungunpa Tjitji tunguntungunpa
Doesn’t want to join in, negative, unhappy inside, when you ask them to do something they won’t finish it or do it properly, not good energy
Tjituru-tjituru ungu ngaranyanagka putu palyalpai witu-witunyangka kutjupa kutjupa palyantjaku
Kurltjirr – Kurltjirrpa
Easily upset, quick temper, sulky Mirpantju malpalku Mirrparntju
Easy to come when you call them, generous, easy to please you
Pakara
Paakara
Generous Inytjanu pulka
Greedy for food Maiku manyu Ngayarrka
Greedy, selfish Manyu , Marnyu, nyinytju
Greedy, wanting more Ngayarka manyu Ngayarrka Ngaltja
Grizzly, fearful, mostly children but adults can be like this too
Tjalalypa/ulanti Mirpantju karkarpa
Karkarpa
Hard person, tough, stubborn, difficult, won’t negotiate
Witu-witu Tungun-tungunpa
Wiitu – wiitu Tunguntungunpa
Happy Ikari-kari pukulpa
Yirkari-yirkari
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
25
Helpful, considerate, this word is used every day in school, Anangu teachers ask children to be like this
Wanganara Wanganara
Impatient, irritable Karkarpa Mikin-Mikinpa,
Independent, isolated --- Marntalpa
Jealous, envious Nyaaranytju Nyirraringkula
Liar, making excuses Ngunti wangkapai Yala-mayurlpayi
Like a mouse, fiddling, going through your things, young people, young girls, nosy, really bad, not necessarily stealing
Nyairnyairpa (tjitji nyairnyairpa) Nyayirr-nyayirrpa lilikatipayi Lilikalingu
Love themselves Taltu (inflated =full of themselves?) Tarltu – Tarltu
Loving mukulya Mukulyanytju
Not greedy, not needy Munytja Munytja
Not in a good mood, moody, fed up, impatient, irritable
Kaarkaarpa /Karkarpa Mulyaringkula
Karr-Karrpa, Mirrparntju
People always around them, in groups Tjunguringanyi kutjutu Kata Kaputu
Person who is always helping, kind, good hearted, obliging
Pukultju, mukulya Wanganara
Popular, famous --- Kata ngurrupa
Proud, movie star, think they are the best, narcissistic, slow to react, doesn’t care, -explore pride, egotistical
Kanany-kananypa Palurunku kutju kulilpai
Karnany-Karnanypa
Quiet, calm, placid, unruffled Aatanpa Karnyurypa
Selfish Nyiinytju Nyinytju Ngurrtju
Stealer, thief, stealing from the shop all the time, dishonest, sneaky
Kankalya Mulyatanytju
Sulky Mirpantju, anangungka wangkapai wiya, kutju nyinapai Ulanti, mulyariringkupai Tjalalypa
Yurlati Ngarilypa Tjalyalpa kutju nyinapayi
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
26
Surrounded by everyone, popular, famous Nguruntjura kanyilpai Ngurrutatjara Karnyil payi
Tantrum, little kids, oppositional Ulara tjinanpungkupai Tjuni kuratjara
Nyurri-Nyurri Tjuni kurratjara
Telling fibs --- Mayunytju
Wanting to attract people by making up stories, exaggerating and boasting
--- Mayunytju – Mayunytju
Wanting things for herself Ngurtjuringkupai Ngurtjuripayi nguurrjuringkupayi
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
27
2.7 Biological / Psychological / Social factors
English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra
BIOLOGICAL
A doctor will identify what is wrong with the body inside
Doctor-ngku nintingku, ngurkantanku, pika unngutja
Doctor-lu nintilu pika ngurrkantankupayi
Body, living body, life Palumpa puntu Palunyaku Yarnangu Kutjupa Kutjuparingu
Body Puntu Yarnangu purntu
Whole body Anangu Puntu winki
Yarnangu
Whole lot – in terms of meat, whole body not carved up, human, person
Puntu winki Yarnangu pirninyatu nyaku
PSYCHOLOGICAL
Inside me my spirit is thinking Unngu kutju kuruntu kulintja Yuungarralu kulintja
The way your mind works Nyuntumpa kulintja Kuwarr-Kuwarraringu
The way your spirit works, what you are thinking Nyuntu kutjupa-kutjupa katangka kanyini Kutju-lu yungaralu
SOCIAL
All the people living together doing things together
Anangu tjuta tjungu nyinara tjungungku palyani Yarnangu pirni purkulpa lurrtju nyinara Kutjurtu palyalpayi
Everybody, the whole community, Companions together
Malparara malparara uwankara Tjarnturara tjarnturara nyinara
What is happening in the community group that is causing this problem
Nyaaringanyi ngurangka, walytja tjutangka, community?
Nyaaringula? Yungaralu kutjupa-kutjupa palyara Kulira palyara Kuraringula
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
28
2.8 Questions useful in assessment
English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra
Any problem? (Literally “Anything bad coming up?”
Kutjupa kutjupa kura utiringanyi? Kutjupa kutjupa kura yartakarrinyangka?
Are you suspicious more than usual? Ngukalpai ngukani (suspicious) Tirtu murntan ngurlu-ngurlu nyinapai?
Do you feel as though people are ‘out to get’ you? Ngulu-ngulun nyinapai? Ngurlurn-ngurlurnpa nyinapai?
Do you ‘hear’ things? Kulinin kutjupa-kutjupa? Kulira murntan kutjupa kutjupa?
Do you see things/Can you see ‘something’? Kutjupa kutjupan nyanganyi? Nyakula murntan kutjupa kutjupa?
Have you noticed any changes in yourself? Nyuntu walytjangku kutjupa kutjuparingkunyangka kuliningi?
Kutjuparinytja-muntan-kun Kulira?
How are you feeling? Nyanguwanpan kulini? Yaltji-Yaltjin Nyinara
How shall I do...? What for? What? What? (Different things.)
Nyaana? Nyaaku? Nyaa? Nyaapa? (Kutjupa-Kutjupa.)
Nyaaku Nyaapa Wanytjapirinypa
How would you describe your usual self? Yaaltji yaaltjingkun nyuntu walytjangku utira wangkaku?
Yaaltji yaaltjilunkun nyuntulu watjarlku
Is your head spinning? Is your head aching? Katanta lirpunganyi? Kata lirrpungku-la Kata yurrira
What is that person typically like? Nyaa purunypa mulapa Anangu nyaratja? Nyaa nguwanpa mulapa Anangu nyaratja? Yaaltji yaaltji Anangu nyaratja nyinapai?
Nyapirrinypa yarnangu Nyarrnya?
What’s the matter? Nyaaringun? Nyaaringun?
What is troubling you? Nyaaringun? nyaaringun
What is your problem? Nyaakun putu kulini? Nyaan? Nyaakun purtu kurlira
What was he/she like before? Yaaltji yaaltji paluru kuranyu nyinangi? [different dialect of Pitjantjatjara.] Yaaltji yaaltji paluru nganmanypa nyinangi? [APY Lands dialect of Pitjantjatjara.]
Yaaltji-yaaltji kuranyulpi nyirrantja
What were you like before? Yaaltji yaaltjin nyinangi? Nya nguwanpa kuranyu nyinangi?
Yarltji – Yarltjinynuntulun nyinarrantja
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
29
What was your [family member] like before? Yaaltji yaaltji nyuntumpa tjitji nyinangi Yarltji – yarltji nyurntulku katja [son] nyinarranytja?
Son Katja Katja
Daughter Untalpa Yurntalpa
Friend Malpa Yamatji
Wife / partner Miita, kuri, tjungutja Kurri
Husband / partner Miita, kuri, tjungutja Kurri
Mother Ngunytju Nguntju
Father Mama Mama
Sister Kangkuru (older sister) malanypa (younger sister) Tjurtu
Brother Kuta (older brother) malanypa (younger brother) Kuta
Youngfella (young and initiated) Wati yangapala Nyiwayi
Young Girl Kungkawara Kungkawara
Who is my real mother? Who is my real father? [Related to genes, DNA, matching genes, blood type]
Ngunytju mula mula, mama mula, mula? Ngarnanyatju mama mularrpa Ngarnanyatju ngunytju mularpa
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
30
3.0 Statements to get help
Statements to get help
English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra
Emergency Wala-wala, warpuwa Warrpuwa
Go to the clinic with a friend or grandmother for support.
--- Yamatji kati
I am worried it will cause trouble if people know I am speaking to you so it has to be confidential.
--- Pirnilu kuliltjakutara
I have a really serious problem. Kutjupa kutjuparinguna Kutjupa Kutjuparinguna
I have a really urgent problem. Kuraringuna Kurraringuna
I have a serious mental health problem, it is getting worse and worse and I am asking you for help.
Katani kuraringu kani wanyu alpamilala Katani kurraringu nyangkarnanta tjapira yirrinkankutjaku
I have a very big problem, I need your help, it is a private matter.
--- Kutjupa-kutjupananta wangkakitja
I need help Alpamilalani Mukurringkularna yirringkarnkutjaku
I need to be able to trust you --- Kutjungkanan wankakitja
I need to speak to you about a private matter Nyuntunya kutjunanta tjapilkitja Kutjungkananta wangkakitja Kutjungkanan wangkaku
I want some help but I’m frightened of what will happen if anyone finds out
--- Ngurluringkulana pirniluta kuliltjakutaratu
It is an emergency Mapalku palyala Kurlira wantitja maatu palyarla
It is dangerous for me to talk about this. Kumpilpanyanta wangkakitja
It is urgent Warpuwa, wala-walangku Warrpuwa
Please help me! Alpamilalani Yirringkarani
Serious - immediately Mapalku palyala Warrpuwa palyala
Something terrible will happen if we don’t get help.
Kutjupa kutjupana palyalku Kutjup-kutjupana palyalku Kutjupa-kutjupariku
Straight away. Kuwaritu Kuwarinyartu
This is a mental health emergency Katana kuraringu Katarna kurraringu
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
31
This is a very private, confidential and sensitive matter.
Kutjungkananta wankakitja
Urgent Mapalkungku palyala Kurlira wantitjamaaltu
**This document is a work in progress. For any feedback please email [email protected]