¤ÎÊÎ Ïfi›Î‹¿fiÌ ¿«ıfl̤ÎÊÎ Ïfi›Î‹¿fiÌ ¿«ıfl̤ÎÊÎ Ïfi›Î‹¿fiÌ ¿«ıfl̤ÎÊÎ Ïfi›Î‹¿fiÌ ¿«ıfl̤ÎÊÎ Ïfi›Î‹¿fiÌ ¿«ıflÌ

√…flÎ÷ flÎF›√…flÎ÷ flÎF›√…flÎ÷ flÎF›√…flÎ÷ flÎF›√…flÎ÷ flÎF›

√Î_‘Ìfi√fl√Î_‘Ìfi√fl√Î_‘Ìfi√fl√Î_‘Ìfi√fl√Î_‘Ìfi√fl

19981998199819981998

¤ÎÊÎ √˙fl‰

’fi—‹ƒHÎ’fi—‹ƒHÎ’fi—‹ƒHÎ’fi—‹ƒHÎ’fi—‹ƒHÎ

20102010201020102010

BHASHA GAURAVShort story by

Navbharat Sahitya Mandir, Ahmedabad

ISBN :

© ¤ÎÊÎ Ïfi›Î‹¿fiÌ ¿«ıflÌ

√…flÎ÷ flÎF›

√Î_‘Ìfi√fl (√…flÎ÷)

Ï’fi¿˘Õ - 382010

≠◊‹ ±ÎT≤ÏkÎ — 1993

϶÷Ì› ±ÎT≤ÏkÎ — 2010

w.w.w.w.w.

≠¿Î¿≠¿Î¿≠¿Î¿≠¿Î¿≠¿Î¿

¤ÎÊÎ Ïfi›Î‹¿fiÌ ¿«ıfl̤ÎÊÎ Ïfi›Î‹¿fiÌ ¿«ıfl̤ÎÊÎ Ïfi›Î‹¿fiÌ ¿«ıfl̤ÎÊÎ Ïfi›Î‹¿fiÌ ¿«ıfl̤ÎÊÎ Ïfi›Î‹¿fiÌ ¿«ıflÌ

√…flÎ÷ flÎF›

√Î_‘Ìfi√fl (√…flÎ÷)

Ï’fi¿˘Õ - 382010

3

…whtuð[™

„ý‚kºt Œuþ™t ÷tuftr¼{w¾ htßÞ ðneðx{tk «íÞuf ûtuºtu y™u M‚hu

Út‚e ftÞoðtne htßÞ™e hts¼t»tt{tk r™Yr…‚ fhðt™e ¼t»tt™er‚™u

y™wËhe™u, „wsht‚ htßÞ™e ¼t»tt r™Þt{f™e f[uhe ðneðxe ‚kºt™e

ft{„ehe{tk ËntÞf, {t„oŒþof y™u W…Þtu„e ™eðzu ‚uðtk «ftþ™tu

ƒnth …tzu Au. ð¤e, ðneðxe ÷¾tý™e ¼t»tt þwØ y™u Ëh¤ ƒ™u

‚u {txu …ËkŒ fhu÷tk rsÕ÷t {Útftu ¾t‚u f{o[theytu-yrÄftheytu™u þwØ

„wsht‚e ¼t»tt™e ‚t÷e{ …ý yt…ðt{tk ytðu Au. ytðt ‚t÷e{

ð„tuo{tk ¼t»ttþwÂØ s¤ðtÞ ‚u {txu™t …tÞt™t r™Þ{tu™e Ë{s yt…ðt{tk

ytðu Au. yt …wÂM‚ft{tk þwØ ÷u¾™ {txu ytð~Þf ntuÞ yuðe ƒtƒ‚tu™e

WŒtnhý ËtÚtu Ë{sq‚e yt…e Au.

ÔÞðnth{tk yt…ýuu yuðt ½ýt þçŒtu ðt…heyu Aeyu su ¼t»ttfeÞ

áÂüyu Ët[t y™u þwØ ntu‚t ™Úte. yòý‚tk y™u y¼t™…ýu Út‚e

ytðe fux÷ef ¼q÷tu ‚hV ynª æÞt™ Œtuhðt™tu «ÞtË …ý fÞtuo Au.

ËkMf]‚{tk yuf &÷tuf Au :

“²lçÐ ÏæãéÝæ{è ï̄, ÐÆ Ðé~æ ! òæÜUÚ‡æ}æì J

S±…Ý: E…Ýæï }ææ |æê„ì, ¨ÜUH¢ àæÜUH¢ ¨ÜUëÓÀÜUë„ì JJ”

ynª …wºt™u Ë÷tn yt…‚tk sýtÔÞwk Au fu “nu …wºt ! ‚thu ƒnw ™

¼ýðwk ntuÞ ‚tu ¼÷u, …ý ‚wk ÔÞtfhý ‚tu ¼ý: suÚte “Mðs™”

(Ë„tkðnt÷tk)- “ïs™” (fq‚hwk) ™ ÚttÞ, “Ëf÷” (ƒÄwk)- “þf÷”

(xwfztu) ™ ÚttÞ y™u “Ëf]‚T” (yuf ðth) - “þf]‚T” (Atý) ™ ÚttÞ.”

fnuðt™wk ‚tí…Þo yu Au fu ÔÞtfhý ¼ýðtÚte òuzýe y™u Wå[thý™e

¼q÷tu ™ ÚttÞ ‚Útt ‚u™tÚte yÚto™tu y™Úto Út‚tu r™ðthe þftÞ.

ytðe ¼q÷tu ™ ÚttÞ ‚u {txu ò„Yf‚t fu¤ððt™e sYh Au. {tºt

Úttuze ft¤S ht¾ðtÚte y™u {ntðhtÚte þwØ ÷u¾™™e Vtðx ytðe òÞ

Au. ytðt þwØ ÷¾týÚte ¼t»tt™wk „tihð s¤ðtÞ Au.

ytþt Au, ytðt áÂü®ƒŒwÚte ‚iÞth fhu÷e “¼t»tt „tihð” ™t{™e

yt …wÂM‚ft Ëðo f{o[theytu-yrÄftheytu™u yu{™e ft{„ehe{tk W…Þtu„e

Útþu y™u yu he‚u f[uhe™tu yt ™{ú «ÞtË ÷u¾u ÷t„þu ‚Útt yt

«ftþ™™tu nu‚w rËØ Útþu.

yt nu‚w rËØ ÚttÞ yuðe ¼tð™tÚte «uhtE™u, …tu‚t™t ¿tt™ y™u

ËwŒe½o y™w¼ð™tu y{™u ÷t¼ yt…™th, ¼q‚…qðo ¼t»tt r™Þt{f

©e ™t. ¼. ÔÞtË ‚Útt r™ð]¥t ™tÞƒ r™Þt{f ©e þk¼w¼tE òu»te™tu

Éý Mðefth fhðt™e yºtu ‚f ÷ô Awk.

yt …wÂM‚ft ‚iÞth fhðt{tk «ftþ™ yrÄfthe fw. ™Þ™tƒnu™ ¼è

y™u yu{™e þt¾t™tk fw. «¿tt ztìõxh ‚Útt fw. htr„ýe rºtðuŒe ‚Útt

©e ËksÞ …kzâtyu [eðx ht¾e ÷eÄu÷ {nu™‚ ¾qƒ s ÄLÞðtŒ™u …tºt

Au. ftìBÃÞwxh ft{„ehe{tk yuft„ú‚t ht¾e ©e „t¼wS ¾tkxu …ý ¾qƒ

Ëthe ft{„ehe fhu÷ Au ‚u™u …ý ¼q÷e fu{ sðtÞ ? ‚u{™tu …ý yt¼th

{t™ðt™e ‚f ÷ô Awk.

Vuƒúwythe, 1998 – ™xw …k[t÷

„tkÄe™„h ¼t»tt r™Þt{f

4

5

rð»tÞËqr[

«fhý rð»tÞ …]c ™k.

¼t»tt™tu WŒT¼ð y™u ‚u™e rðftËÞtºtt (6) Úte (8)

1. yûthþwÂØ 1

h. þçŒþwÂØ 15

3. ðtõÞþwÂØ-fux÷tf Ët{tLÞ r™Þ{tu 47

4. ðtõÞþwÂØ y™u y™wMðth 69

…. rðht{r[nT™tu 85

6. þçŒtu™tu ftuþ¢{ y™u òuzýe-rðnk„tð÷tuf™ 100

7. ÷u¾™þwÂØ™t ËkŒ¼o{tk fux÷ef ¾tuxe {tLÞ‚tytu 135

• ytÄth-Ët{„úe 145

¼t»tt™tu WŒT¼ð y™u ‚u™e rðftËÞtºtt

¼t»tt, {t™ðË{ts{tk …hM…h™t ÔÞðnth {txu™wwk ËtÄ™ Au. ‚u

{t™ðe™e yk„‚ ytð~Þf‚t y™u y™w¼qr‚™e yr¼ÔÞÂõ‚ {txu™wk {tæÞ{

Au. ËkMf]‚{tk “|ææ ì̄” yux÷u ƒtu÷ðwk, ‚u …hÚte “¼t»tt” þçŒ Q‚he

ytÔÞtu Au. ¼t»ttþtMºteytu yuðwk {t™u Au fu ythk¼ft¤{tk {t™ðe …tu‚t™e

sYrhÞt‚tu, ÷t„ýeytu ð„uhu rðrðÄ [uuüt îtht Œþtoð‚tu; íÞth …Ae

swŒt swŒt yðts y™u WŒT„thtu îtht ‚u …tu‚t™t {™tu¼tðtu ÔÞõ‚ fh‚tu

ÚtÞtu; {t™rËf y™u Ët{trsf he‚u ‚u rðfË‚tu „Þtu ‚u{ ‚u{ ‚uýu …tu‚t™e

÷t„ýeytu y™u rð[thtu Œþtoððt {txu ¢{u ¢{u yÚtoðtnf þçŒtu ËßÞto.

‚u{tkÚte ¼t»tt ½zt‚e „E y™u rðfË‚e „E.

yt{, ¼t»tt æðr™½xftu™e ƒ™u÷e Au. ¼t»tt {tºt™wk {q¤ æðr™{tk

Au. æðr™ ßÞthu yÚtoðtnf ƒ™u Au íÞthu ‚u ¼t»tt™wk Y… …t{u Au. ¼t»tt

æðr™Y… Ëkfu‚tu™e ÔÞðMÚtt Au. Œhuf ¼t»tt™u …tu‚efe æðr™ÔÞðMÚtt Au.

ft¤¢{u ¼t»tt ÷ur¾‚ Ëkfu‚tu fu Ëk¿ttytu™t Y…{tk ÔÞõ‚ Útðt

{tkze. ‚u{tkÚte r÷r… WŒT¼ðe. «t[e™ Ë{Þ{tk ¼th‚{tk «Þtuò‚e

ƒútñe r÷r… Wå[thýþt†™e áÂüyu Ëðo©uc r÷r… „ýtÞ Au. ‚u{tkÚte

Ë{Þ s‚tk Œuð™t„he r÷r… rðfËe. yt…ýe „wsht‚e r÷r… yt

Œuð™t„he r÷r… …hÚte Q‚he ytðe Au. Œuð™t„he r÷r…{tk yûthtu …h

Œtuht‚e rþhtuhu¾t „wsht‚e{tk ™Úte. …hk‚w {tuxt ¼t„™t yûthtu Œuð™t„he

r÷r…{tk Au ‚u s MðY…u „wsht‚e{tk s¤ðtÞt Au. yu s he‚u ½ýt ƒÄt

ËkMf]‚ þçŒtu …ý {q¤ Y…u s „wsht‚e{tk ð…htÞ Au.

„wsht‚e ¼t»tt, rðftË™t swŒt swŒt ‚ƒ¬tytu{tkÚte …Ëth ÚtE™u

yðto[e™ MðY… …t{e Au. „wsht‚e ¼t»tt ¼th‚eÞ ytÞofw¤™e ¼t»tt

Au. ¼thtu…eÞ-¼th‚eÞ ytÞo-ðirŒf-ËkMf]‚-þtihËu™e-«tf]‚ „tisoh-

6

7

y…¼úkþ{tkÚte ¢{u ¢{u ‚u Q‚he ytðe Au. …Âù{ ¼th‚™t [th

fhtuzÚte ðÄw ÷tuftu™e ¼t»tt „wsht‚e-‚u™tu ÷„¼„ 1000 ð»to™tu

Ë{]Ø Rr‚ntË Au. yu™e «Út{ Ítk¾e yt[tÞo nu{[kÿt[tÞo (R.Ë.

1088-1172)™t ÔÞtfhý “rËØnu{”{tk xtkfu÷e ftÔÞ …kÂõ‚{tk òuðt

{¤u Au. yt ¼t»tt™u Ëðo«Út{ frð «u{t™kŒu “„wsht‚e ¼t»tt” ‚hefu

ytu¤¾tðe Au. “Œþ{ MfLÄ”{tk “ƒtkÄwk ™t„Œ{ý „wsht‚e ¼t»tt”

yuðtu r™Œuoþ {¤u Au.

„wsht‚e ¼t»tt …h ËkMf]‚ ¼t»tt™tu «¼tð ËtiÚte rðþu»t Au. yt{

A‚tk, ‚uh{e ËŒe …Ae {wÂM÷{tu™wk ytrÄ…íÞ Út‚tk, „wsht‚e{tk yhƒe-

VthËe þçŒtu [÷ýe ƒLÞt y™u íÞth ƒtŒ yk„úuòu™t þtË™ft¤™u

fthýu yk„úuS þçŒtuÚte „wsht‚e ¼t»tt™wk þ猼kztu¤ Ë{]Ø ƒLÞwk Au.

yt{, swŒe swŒe ¼t»tt™e yËh y™u ‚u™tu «¼tð Íe÷‚e „wsht‚e

¼t»tt™u …tu‚t™wk MðY… y™u ƒkÄthý r™Þ‚ fhðt™e sYh Q¼e ÚtE.

yu {txu þçŒtu™e «{tý¼q‚ òuzýe y™u ÔÞtfhý sYhe ƒLÞtk. 19{e

ËŒe{tk yt rŒþt{tk «ÞtËtu þY ÚtÞt. òuzýe™e ƒtƒ‚{tk Ëh rÚtÞtuztuh

Ëe. ntu…™t «{w¾…Œu r™{tÞu÷e Ër{r‚yu òuzýe™t r™Þ{tu ™¬e

fÞto. ð¤e, yu Ë{Þu þt¤t™tk …wM‚ftu ™t„he r÷r…{tk At…ðt™e «Útt

n‚e, íÞthu yu{ýu “„wsht‚e ðt[™{t¤t” „wsht‚e r÷r…{tk ‚iÞth

fhtðe™u «„x fhe (1860). VtÄh òuËuV ðt™ Ëtu{h™ xu÷hu “Stu-dents Gujarati Grammar” ™t{u „wsht‚e ¼t»tt™wk ÔÞtfhý yk„úuS{tk

÷¾e™u „wsht‚e ÔÞtfhý™tu …nu÷tu þtMºteÞ «ÞtË fÞtuo (1867).

„wsht‚e þçŒtu™u ytðhe ÷u‚t þçŒftuþ™t ûtuºtu Ëti «Út{ ¾uztý frð

™{oŒu fÞwO. ‚u{™tu “™{oftuþ” 1873{tk «„x ÚtÞtu n‚tuu. íÞth ƒtŒ

„wsht‚ ð™toõÞw÷h ËtuËtÞxeyu ftuþ ‚iÞth fhtÔÞtu n‚tu.

yt{ A‚tk, „wsht‚e ¼t»tt™t þçŒtu™e òuzýe ƒtƒ‚{tk yhtsf‚t

«ð‚o‚e n‚e. ‚uÚte ƒnws™{tLÞ ntuÞ yuðe òuzýe r™Ätorh‚ fhðt {txu

…q. „tkÄeS™e «uhýtÚte „qsht‚ rðãt…eXu “„qsht‚e þçŒftuþ” (yÚto

rð™t) ‚iÞth fÞtuo (1929). yu™u ytðfth yt…‚tk, „tkÄeSyu

‘™ðSð™’{tk ÷ÏÞwk y™u Vh{tÔÞwk: “nðu …Ae ftuE™u MðuåAtyu òuzýe

fhðt™tu yrÄfth ™Úte.” yt ftuþ™e ƒeS ytð]Â¥t ËtÚto (yÚto ËtÚtu)

fhðt{tk ytðe y™u ‚u™wk ™t{ ‘ËtÚto „qsht‚e òuzýeftuþ’ ht¾ðt{tk

ytÔÞwk (1931). yt{, yu{tk yt…u÷e òuzýe Ëðo{tLÞ „ýtðt {tkze.

yt ftuþ{tk òuzýe™t r™Þ{tu™e Ë{sq‚e …ý yt…e Au. nt÷, yt

ftuþ{tk yt…u÷t fux÷tf þçŒtu™e òuzýe ƒtƒ‚{tk {‚¼uŒ ntuE [[to

[t÷e hne Au. A‚tk, yt ftuþ{tk™e òuzýe {tLÞ „ýe yufÄthe ht¾ðe

hne. yºtu yt ‘ËtÚto „qsht‚e òuzýeftuþ’{tk™t òuzýe™t r™Þ{tu™t

ytÄthu „wsht‚e ¼t»tt™t þçŒtu™e òuzýe™wk MðY… Ë{òððt «ÞtË

fÞtuo Au. ynª yu M…ü‚t fhðe sYhe Au fu r™Þ{tu y…ðtŒ rð™t™t

™Úte ntu‚t. ‚uÚte y{wf r™Þ{tu òýðtÚte fu þe¾ðtÚte ƒÄt þçŒtu™e

òuzýe Ët[e ÷¾‚tk ytðze ™ òÞ. Œhuf þ猙e òuzýe, r™Þ{tu™e

áÂüyu Mð‚kºt he‚u rð[th fhe™u ™¬e fhðe …zu Au. ‚uÚte þwØ y™u

Ët[e òuzýe {txu òuzýeftuþ™tu W…Þtu„ fhðtu òuEyu.

yu WÕ÷u¾™eÞ Au fu þwØ MðY…u þçŒtu ðt…hðt {tºtÚte s fÚt™™e

hsqyt‚ þwØ Y…u ÚttÞ yuðwk ™Úte. þwØ hsqyt‚ {txu ÔÞtfhý™t {n¥ð™u

Mðefthe ¼t»tt™t ‚kºt™e Ë{s fu¤ððe sYhe Au. ytðe Ë{s yt…ý™u

¼t»ttfeÞ Œtu»ttuÚte ƒ[tðe ÷u Au. Mð¼t»tt{tk Út‚e ¼q÷tu yûtBÞ

„ýtÞ. yt …rh«uûÞ{tk ¼t»ttþwÂØ Mðt¼trðf he‚u nM‚„‚ ƒ™u yu

{txu yt …wM‚f{tk òuzýe W…htk‚ ÔÞtfhý™t {wÏÞ ykþtu …ife ðtõÞþwÂØ,

y™wMðth y™u rðht{r[nT™tu™tu …ý Ë{tðuþ fhðt{tk ytÔÞtu Au.

ytþt Au, ytx÷e òýfthe {u¤ððtÚte „wsht‚e ¼t»tt™tu ÞtuøÞ W…Þtu„

fhðt™e þÂõ‚ rðfËþu y™u yu þwØ ÷u¾™ «r‚ Œtuhe sþu.

• • •

¼t»ttþwÂØ yu Sð™þwÂØ™wk

W¥t{ ËtÄ™ Au.

8

«fhý - 1

yûthþwÂØ

ftuE …ý ÷¾tý rð[thtu, ÷t„ýe, y™w¼ð ð„uhu™e yr¼ÔÞÂõ‚™wk

{tæÞ{ Au. ftuE {tuxtu ÷u¾ ntuÞ, yk„‚ …ºt ntuÞ fu ™t™eþe r[êe

ntuÞ, …hk‚w ‚u ÷¾™th™t rð[thtu™u ðtk[™th ËwÄe …ntU[tzðt™wk ËtÄ™

Au. ‚uÚte ÷¾™th™u su yr¼«u‚ ntuÞ ‚u s ƒtƒ‚ ðtk[™th™u Ë{òÞ

‚u{ ƒ™ðwk òuEyu. ƒeò þçŒtu{tk fneyu ‚tu ÷¾tý þwØ y™u M…ü ntuðwk

òuEyu.

þwØ ÷¾tý {txu þwØ yûth yu …tÞt™e sYrhÞt‚ Au. ƒÄtk™t

yûth {tu‚e™t Œtýt suðt ËwkŒh ™ ntuÞ, …ý yûth yu™t þwØ Y…u

yux÷u fu ‚u™t Ët[t {htuz «{týu ÷¾tÞt ntuðt òuEyu. yt…ýt ½ýt

yûthtu™t {htuz{tk ËtBÞ ntuðtÚte, Ënus swŒtu {htuz ÚtE òÞ, ‚tu yuf™u

ƒŒ÷u ƒeòu yûth ðk[tÞ Au. ytðwk ƒ™u íÞthu õÞthuf yÚto ‚Æ™ ƒŒ÷tE

s‚tu ntuÞ Au. yt W…htk‚, fux÷tf ðýtuo™t-yux÷u fu yûthtu™t Wå[th{tk

ËtBÞ ntuðtÚte ¼q÷ Út‚e ntuÞ Au, ‚tu ð¤e õÞthuf y™wMðth™t W…Þtu„

y™u ÔÞtfhý™e òýfthe™t y¼tð™u ÷eÄu ¼q÷tu Út‚e òuðt {¤u Au.

yu rðþu rð„‚u òuEyu.

yt {txu Ëðo«Út{ „wsht‚e ¼t»tt™t {q¤tûthtu-ðýo{t¤t™e Ë{s

fu¤ðeyu.

{q¤tûth

‚u™t ƒu rð¼t„tu Au : Mðh y™u ÔÞks™.

Mðh-Mðh yux÷u æðr™. su™tu Wå[th ƒeò ftuE …ý yûth™t

Wå[th™e {ŒŒ rð™t Mð‚kºt he‚u ÚttÞ ‚u yûth “Mðh” Au. Ët{tLÞ he‚u

1

- y, yt, R, E, W, Q, É, yu, yi, ytu, yti, yk, y: - Mðh „ýtÞ

Au. òu fu, fux÷tf rðît™tu ‘yk’ y™u ‘y:’™u Mðh ‚hefu „ý‚t ™Úte,

fthý fu ‘yk’ yu ‘y’™wk y™w™trËf- ™tf{tkÚte Út‚wk- Wå[thý Au, su™u

( k) r[öÚte ŒþtoðtÞ Au, ßÞthu ‘y:’ yu ‘y’™wk {nt«trý‚ fkXâ- Ÿzt

WåATðtË ËtÚtu fkX{tkÚte Út‚wk-Wå[thý Au, su™u (:) r[öÚte ŒþtoðtÞ Au.

yt{ ntuðt™u ÷eÄu s þçŒftuþ{tk ‘y’ Úte þY Út‚tk þçŒtu™e ÞtŒe …qhe

ÚtÞt …Ae ‘yk’ Úte þY Út‚t þçŒtu y™u ‚u …Ae ‘y:’Úte þY Út‚t þçŒtu™e

ÞtŒe {qfðt{tk ytðu Au.

y, R, W, É {q¤ Mðh Au. ƒeò ËtrÄ‚ Mðh yÚtðt ËkÞwõ‚

Mðh Au. fux÷tf Mðh™u ƒuðztððtÚte, ‚tu fux÷tf™u yufƒeò ËtÚtu òuze™u

™ðt Mðh Wí…L™ fhðt{tk ytÔÞt Au; su{ fu-

y+y=yt, R+R=E, W+W=Q, y+R=yu, y+W=ytu,

y+ytu=yti ð„uhu.

Mðh™t Wå[thý{tk ÷t„‚t Ë{Þ™e áÂüyu ‚u™t ƒu «fth

…zu Au;

(1) nÙMð Mðh - su™t Wå[thý{tk ytuAtu Ë{Þ ÷t„u Au, yux÷u

fu su™tu Ëtkfztu Wå[th ÚttÞ Au ‚u nÙMð Mðh Au; su{ fu - y, R, W,

É.

(h) Œe½o Mðh - su™t Wå[thý{tk ðÄw Ë{Þ ÷t„u Au, yux÷u fu

su™tu …ntu¤tu Wå[th ÚttÞ Au ‚u Œe½o Mðh Au; su{ fu - yt, E, Q,

yu, yi, ytu, yti.

ÔÞks™ (rð+yks™)- su™tu Wå[th rðþu»t yks™ ({u¤ðýe) rð™t

Mð‚kºt he‚u yux÷u fu Mðh™e {ŒŒ rð™t ÚtE þf‚tu ™Úte ‚u ÔÞks™ Au.

ÔÞks™{tk Mðh ¼¤u íÞthu s ‚u™tu M…ü Wå[th ÚtE þfu Au.

2 ¼t»tt „tihð

ÔÞks™tu ™e[u «{týu Au :-

fT ¾T „T ½TT ÊT (fT ð„o)

[T AT s ÍT „T ([T ð„o)

xT XT zT ZT ýT (xT ð„o)

‚T ÚtT ŒT ÄT ™T (‚T ð„o)

…T VT ƒT ¼T {T (…T ð„o)

ÞT hT ÷T ðT

þT »tT ËT nT y™u ¤T

yt ÔÞks™tu{tk “fT” ð„oÚte “…T” ð„o ËwÄe™t ÔÞks™tu{tk «íÞuf

ð„o™tu …nu÷tu, ºteòu y™u …tk[{tu ÔÞks™ y™u ÞT, hT, ÷T, ðT, ÔÞks™tu

([tufXt{tk Œþtoðu÷t) yÕ…«{tý (n¤ðt WåATðtË ËtÚtu ƒtu÷t‚t)

ÔÞks™tu ‚Útt «íÞuf ð„o™tu ƒeòu y™u [tuÚttu ÔÞks™ y™u þT, »tT, ËT,

nT ÔÞks™tu ([tufXt™e ƒnth hnu÷t) {nt«tý (Ÿzt WåATðtË ËtÚtu

ƒtu÷t‚t) ÔÞks™tu fnuðtÞ Au.

“¤T” rsnTðt{q÷eÞ ðýo Au. yu™tu Wå[th S¼™t {q¤ yt„¤Úte

ÚttÞ Au. ËtÚttuËtÚt {qÄoMÚtt™ (‚t¤ðt) yt„¤ …ý S¼ ykþ‚:

yzfu Au.

ÔÞks™ ËtÚtu ftuE …ý Mðh™e {u¤ðýe Út‚tk …qýo yûth ƒ™u Au;

su{ fu- fT+E=rf,¾T+ytu=¾tu. ‚uÚte fne þftÞ fu Mðh …qýo yûth Au,

…hk‚w ÔÞks™ …qýo yûth ™Úte.

ÔÞks™ ËtÚtu nÙMð Mðh™e {u¤ðýe Út‚tk ƒ™‚tu yûth nÙMð yÚtðt

÷½w yûth fnuðtÞ Au y™u Œe½o Mðh™e {u¤ðýe Út‚tk ƒ™‚tu yûth Œe½o

yÚtðt „whw yûth fnuðtÞ Au.

yûthþwÂØ 3

ynª yu M…ü‚t fhðe sYhe Au fu Ët{tLÞ he‚u {q¤tûth ‚hefu

ytu¤¾t‚t ûtT y™u ¿tT nfef‚{tk òuztûth s Au, fu{ fu- fT+»tT=ûtT y™u

sT+„T=¿tT ÚttÞ Au.

Mðh™tk «‚ef - r[ötu

ÔÞks™ ËtÚtu Mðh {¤u íÞthu Mðh yu™t rðrþü «‚ef - r[öÚte

™e[u «{týu ŒþtoðtÞ Au :

yt (t), R (r ), E ( e), W ( w), Q ( q), É ( ]), yu ( u),

yi ( i), ytu ( tu), yti ( ti), yk ( k), y: (:).

su{ fu- fT+yt=ft (t), fT+R=rf (r ),...

fT+É=f] ( ]) ð„uhu.

y™w™trËf ÔÞks™

ÔÞks™tu{tk ÊT, „T, ýT, ™T, {T - ™tu Wå[th ™trËft yux÷u fu

™tf{tkÚte ÚttÞ Au. ‚uÚte ‚u y™w™trËf ÔÞks™ fnuðtÞ Au.

y™w™trËf ÔÞks™tu …ife “fT” y™u “„T” „wsht‚e{tk {tuxu ¼t„u

Mð‚kºt he‚u ÷¾t‚t ™Úte. yLÞ ðýo yux÷u fu yûth ËtÚtu ‚u òuztÞ íÞthu

yu™wk Wå[thý ÚttÞ Au. “ðtÊT{Þ”, “rŒÊT{qZ” suðt þçŒtu{tk “ÊT”

÷¾tÞ Au.

y™wMðth yÚtðt Mðh™wk y™w™trËfíð

ftuE …ý Mðh …Ae su™tu Wå[th ™tf{tkÚte ÚttÞ Au ‚u y™wMðth

Au. ‘y™w’ yux÷u …Ae y™u ‘Mðth’ yux÷u Mðh™u ÷„‚wk. Mðh™u y™wËh‚wk

- Mðh …Ae ðÄtht™wk Út‚wk - y™w™trËf Wå[thý yu y™wMðth Au.

y™wMðth yûth™t {tÚtt W…h ®ƒŒw Y…u ( k) ŒþtoðtÞ Au; Œt.‚.

ËkÞ{, Ÿ½, ¾ªxe, ytkƒtu ð„uhu.

òu fu, ÷¾ðt™e Ëh¤‚t ¾t‚h „wsht‚e ¼t»tt{tk y™w™trËf

ÔÞks™ …ý yûth™t {tÚtt W…h ®ƒŒw Y…u ŒþtoðtÞ Au y™u yt…ýu ‚u™u

4 ¼t»tt „tihð

y™wMðth r[nT™ ‚hefu ytu¤¾eyu Aeyu. su{ fu- „k„t („Üt), fwks

(fwøs), ®…z (r…Ûz), ®ƒŒw (rƒLŒw), fwk¼ (fwB¼).

‚uÚte yu ÞtŒ ht¾ðwk sYhe Au fu y™wMðth y™u y™w™trËf ÔÞks™,

W…h ŒþtoÔÞt {wsƒ Ë{t™ he‚u ŒþtoðtÞ Au, A‚tk nfef‚{tk ‚u ƒu ðå[u

¼uŒ Au.

Mðh ËtÚtu òuztÞu÷wk y™w™trËf Wå[thý, ytAt hýfth™u ÷eÄu

ftu{¤ y™wMðth fnuðtÞ; su{ fu- fkË, #x, ðªxe, Ÿ[wk. ytkƒtu ð„uhu;

ßÞthu ÔÞks™ …qðuo™wk y™w™trËf Wå[thý, ½uht hýfth™u ÷eÄu ‚eðú

y™wMðth fnuðtÞ, su{ fu- fkX, $ÿ, „wks™, ®f{‚, ®[‚™ ð„uhu.

òuztûth

ƒu fu ‚uÚte ðÄw ÔÞks™tu, ‚u{™e ðå[u Mðh ™ ntuÞ ‚uðe ÂMÚtr‚{tk

yuf ËtÚtu Wå[thtÞ íÞthu ËkÞwõ‚ ÔÞks™ fu òuztûth ƒ™u Au. òuztûth{tk

òuzt‚t ðýtuo™tu ¢{ y™u ‚u{™tk r÷r…-r[nT™tu ÞtŒ ht¾ðtÚte ‚u Ët[e

he‚u ÷¾e þftÞ Au. Ët{tLÞ he‚u „wsht‚e{tk òuztûth yux÷u fu

ËkÞwõ‚tûth Œuð™t„he r÷r… {wsƒ ÷¾ðt™wk {tLÞ Au.

(1) fux÷tf òuztûth{tk ðýo{tkÚte Œkz yux÷u fu ft™tu (t) ftZe™u

‚u™u yzÄt fhe òuze þftÞ Au. ytðt òuztûth ËeÄe ÷exe{tk

òuztÞ Au; su{ fu- Ï (ÏÞt÷), ø (ø÷tr™), Î (f]ítΙ), å

(ËwðtåÞ), í (Wíf»to), Ú (…ÚÚth), æ (yæÄh), L (LÞtÞ),

à (ÃÞt÷tu), ç (ç÷tuf), B (B÷tr™), Õ (WÕ÷tË), M ({M‚)

ð„uhu.

(h) fux÷tf òuztûthtu W…h-™e[u òuztÞ Au; su{ fu- è (xèw),

ê (Xêtu), œ (WœÞ™) ð„uhu, yt{tk {tºt su ‚u ðýo s

ƒuðztÞtu Au.

(3) fux÷ef 𾂠ðýtuo yufƒeò™u yzftze™u yÚtðt n÷L‚

Œþtoðe™u (¾tuzt yûth™e r™þt™e fhe™u) òuztûth Y…u

yûthþwÂØ 5

÷¾ðt{tk ytðu Au; su{ fu- õÞ (ðtõÞ), ßð (ßðt¤t),

ßs (Wßsz) yÚtðt fT (ðtfTAxt), AT (WåATðtË), xT

(»txTftuý), ŒT (WŒT½tx™), nT (ytnT÷tŒ) ð„uhu.

(4) fux÷ef 𾂠òuztûth{tk ƒu ðýtuo òuzt‚tk {q¤ ytf]r‚ s

ƒŒ÷tE òÞ Au; su{ fu- fT+»t = ût, sT + „ = ¿t.

(…) fux÷ef 𾂠ðýtuo òuztÞt …Ae òuztûth y÷„ y÷„

…Ør‚Úte ÷¾ðt{tk ytðu Au :-

(f) ‚T- ‚T + ‚ = ¥t (W¥t{), ‚T + h = ºt (™uºt) ð„uhu.

(¾) ŒT- ŒT + É = á (á~Þ), ŒT+ Œ = Æ (WÆt{), ŒT + Ä =Ø (…Ør‚),

ŒT + { = È (…È), ŒT + Þ = ã („ã), ŒT + h = ÿ

([kÿ),

ŒT + ð = î (îtrhft), hT + ŒT + h = ÿo (ytÿo).

(™tUÄ :- þçŒ{tk „, ½, ƒ y™u ¼ ËtÚtu ŒT òuztÞ Au íÞthu ‚u

{tºt n÷L‚ s ŒþtoðtÞ Au; su{ fu, WŒT„{, WŒT½tx™, WŒTƒtuÄ™,

WŒT¼ð ð„uhu.)

(„) hT - òuztûth{tk “hT” swŒe-swŒe he‚u ŒþtoðtÞ Au :

(1) “hT” …Ae Mðhtk‚ (yt¾tu) yûth ytðu íÞthu ‚u yûth …h

“huV” ( o ) Y…u “hT” ŒþtoðtÞ Au :

hT + ‚t = ‚to (ðt‚to)

(™tUÄ :- òuztûth{tk huV™wk r[ö yzÄt yûth …h ™rn …ý yt¾t yûth

…h {qfðt{tk ytðu Au. ‚uÚte ƒuÚte ðÄthu ÔÞks™ òuztÞt ntuÞ íÞtk huV™e

r™þt™e fhðt{tk ¼q÷ Útðt Ëk¼ð Au; su{ fu- “{íÞo” ÷¾tÞ, “{íoÞ”

™rn, “ðõËo” ÷¾tÞ, “ðfoË” ™rn. yu s he‚u “ytxTËo” ÷¾ðwk òuEyu.

òu fu, fux÷tf rðît™tu “ytxoTË” ÷¾ðt™e ¼÷t{ý fhu Au. “ðÕzo” suðt

6 ¼t»tt „tihð

þçŒ{tk yt¾t yûth - “z” …h huV ytðu Au. ‚u Ëns he‚u {wftE òÞ Au

…ý “ðzTÍo” suðt þçŒtu{tk ˼t™ «Þí™ fhðtu …zu Au.)

(h) “h” …nu÷tk ÔÞks™tk‚ (yzÄtu) yûth ytðu íÞthu ‚u yûth™e

™e[u ºttkËe hu¾t Y…u “h” ŒþtoðtÞ Au :

… + h = « («Út{)

(™tUÄ :- ytðt òuztûth{tk nk{uþtk …nu÷tu yûth yzÄtu ntuÞ Au y™u

“h” yt¾tu ntuÞ Au, …ý yt¾tu ÷¾t‚tu ™Úte.)

(3) “xT”, “zT” ÔÞks™tu …Ae “h” ytð‚tu ntuÞ ‚tu ‚u yûth™e

™e[u ƒu ºttkËe hu¾t ( Ù) Y…u ŒþtoðtÞ Au; su{ fu-

xT + h = xÙ (ht»xÙ), zT + h = zÙ (zÙtkô).

yt{, òuztûth{tk “h” ™wk n÷L‚ fu …qýo Y… õÞtkÞ s¤ðt‚wk ™Úte.

(½) þT - òuztûth{tk þT …ý swŒe swŒe he‚u ŒþtoðtÞ Au :

(1) þT ËtÚtu É òuztÞ íÞthu yu™wk {q¤ Y… Ë[ðtÞ Au; su{ fu-

þT + É = þ] (þ]k„th).

(h) þT ËtÚtu f, { y™u Þ òuztÞ íÞthu “þT” yu™t {q¤ Y…u (…ý

Œkzhrn‚) hnu Au; su{ fu-

þT + f = ~f ({w~fu÷e), þT + { = ~{ (Œw~{™), þT + Þ =~Þ (~Þt{).

(3) þT ËtÚtu [, ™, ÷, ð òuztÞ íÞthu yu™wk {q¤ Y… ƒŒ÷tÞ

Au. þT ™u ƒŒ÷u & ÚttÞ Au y™u ‚u Œuð™t„he r÷r… «{týu ÷¾tÞ Au;

su{ fu -

þT + [ = ù (r™®ù‚), þT + ™ = § («§), þT + ÷ = &÷

(&÷tæÞ),

þT + ð = ï (yï).

yûthþwÂØ 7

òu fu, þçŒftuþtuyu {tLÞ ht¾u÷ ‘&’ ™u ƒŒ÷u nðu, «[r÷‚ ‘þT’

Y… s ËeÄwk [ - ™ - ÷ - ð ËtÚtu òuze Œuðt™wk ð÷ý òuðt {¤u Au;

su{ fu - r™~[Þ, «~™, ~÷tuf, E~ðh ð„uhu.

(4) þT ËtÚtu “hT” òuztÞ Au íÞthu …ý ‚u™wk {q¤ Y… ƒŒ÷tÞ Au.

yt òuztûth ™ðwk Y… Äthý fhu Au y™u ‚u Œuð™t„he r÷r…{tk su he‚u

÷¾tÞ Au ‚u s he‚u „wsht‚e{tk …ý ÷¾tÞ Au; su{ fu -

þT + h = © (©{)

([) ËT - ËT + É = Ë] (Ë]Âü), ËT + ‚T + h = Mºt (þMºt),

ËT + h = † (Ën†).

(A) nT - nT + É = Ó (ÓŒÞ), nT + ™ = ö (r[ö), nT +

{ = ñ (ƒúñ), nT + Þ = Ìt (ƒtÌt), nT + h = nÙ (nÙMð), nT +

÷ = F («FtŒ).

(‘nT’ n÷L‚™e r™þt™eÚte …ý ŒþtoðtÞ Au, su{ fu- «nT÷tŒ).

(6) fux÷ef 𾂠òuztûthtu{tk ºtý fu ºtýÚte ðÄw ÔÞks™tu òuztÞ

Au; su{ fu-

{íMÞ, ßÞtuíM™t, ftìLMxuƒ÷, yMõÞt{‚, y„MíÞ, Wßsð¤,

WåATðtË, ŒÞtÿo, M™untÿo, yæÞo, RLVT÷wyuLÍt ð„uhu.

yûthtu™wk {htuz- ËtBÞ

fux÷tf {q¤tûthtu ‚Útt òuztûthtu{tk {htuuz-ËtBÞ Au. {q¤tûth ÷¾ðt{tk

¼q÷ ÚttÞ ‚tu yÚto¼uŒ ÚttÞ Au, òuztûth{tk ytðe ¼q÷ yþwØ ÷u¾™

„ýtÞ Au.

{q¤tûth

{q¤tûthtu{tk, ½ýwk fhe™u “½” (½h) y™u “Ä” (Äò), “x” (xèw)

y™u “z” (z„÷tu) ‚Útt “X” (Xr¤Þtu) y™u “Z” (Z„÷tu){tk ¼q÷

Út‚e ntuÞ Au. yu rËðtÞ …ý “y-¾-[-ƒ”, “[-{”, “‚-™”,

8 ¼t»tt „tihð

“Út-Þ”, “…-ð” ð„uhu{tk …ý {htuz ËtBÞ ntuðtÚte ¼q÷ Út‚e òuðt

{¤u Au. WŒtnhý Y…u òuEyu ‚tu-

y-[-¾-ƒ– Ënus ƒuŒhfthe™u fthýu “ytð” ™wk “[tð” fu “¾tð”

y™u “¾es”™wk “[es” fu “ƒes” ÚtE òÞ Au. ‚tu

“¾the”™wk “ƒthe” fu “ythe” ÚtE òÞ Au.

½-Ä-ã– Úttuze ƒuft¤S “½zt” ™u “Äzt”{tk Vuhðe Œu Au, “{uÄt”™u

“{u½t” ‚Útt “½™” ™u “Ä™” fhe ™t¾u Au. ‚u “¾tÄ”

™u “¾tã” ƒ™tðu Au ‚tu “{Ä”™u “{ã”{tk Y…tk‚rh‚

fhu Au.

[-{– æÞt™ ™rn ht¾ðtÚte “[thý”™wk “{thý” ÚtE òÞ Au.

“[eh”™wk “{eh” y™u “[t{h”™wk “[t[h” ƒ™e òÞ

Au, ‚tu ð¤e “r{‚t” “r[‚t” ÚtE òÞ Au y™u “r{ºt”

“r[ºt” ƒ™e òÞ Au.

x-z– ™Sðe ¼q÷Úte “‚x”{tk “‚z” …zu Au, “…tx”™u ytŒuþ

{¤u Au- “…tz” y™u “÷x” ™u nwf{ Ëtk…zu Au- ‘÷z’.

X-Z– Úttuze ÷t…hðtne “Xuftu”™wk “Zuftu” y™u “ftXwk”™wk “ftZwk”

fhe Œu Au, ‚tu ð¤e “XtUËtu” ™u “ZtUËtu” ƒ™tðe Œu Au.

ytðe ¼q÷Úte s “Xtu÷tu” “Ztu÷tu” ƒ™u Au.

‚-™– ð¤tkf fhðt{tk Úttuzwk ƒuæÞt™…ýwk Œt¾ÔÞwk fu ‚h‚ “Ët‚”

“Ët™” ƒ™e òÞ yÚtðt ‚tu “¼t™”™tu “¼t‚” ÚtE

òÞ y™u “™t™” “™t‚” ƒ™u fu “‚t‚” ƒ™u.

Út-Þ-…-ð– yt [th yûthtu …ife …-Þ {tk {htuz™wk ËtBÞ ¾qƒ s Au.

‚uÚte “Þr‚” “…r‚” ƒ™u Au y™u “…ût” “Þût” ƒ™e

òÞ Au.

õÞthuf “Úttf” “Þtf”™wk Y… Äthý fhu Au ‚tu “Útz”

yûthþwÂØ 9

“…z” fu “ðz” ÚtE òÞ Auu. “ð¤e” ™u “…¤e” ƒ™‚tk

ðth ™Úte ÷t„‚e y™u “…ze” “ðze”{tk VuhðtE òÞ Au.

yt W…htk‚, þ, »t y™u Ë õÞtk ðt…hðt ‚u ÞtŒ ht¾ðwk sYhe

Au. ºtýuÞ™tu Wå[th ÷„¼„ Ëh¾tu Au. ‚uÚte ¼q÷ ÚtE s‚e ntuÞ Au.

ð¤e ½ýtk™u “þ” ™u ƒŒ÷u “Ë” ƒtu÷ðt™e xuð ntuÞ Au. ‚uÚte ‚uytu

ƒtu÷‚t ntuÞ ‚u s he‚u ÷¾‚t ntuÞ Au. yuðwk fhðtÚte “þ{tððwk” -

þtk‚ …tzðwk-™wk “Ë{tððwk”- Ë{tðuþ fhðtu- y™u “þt™”- ¼¼ftu-™wk

“Ët™”- y¬÷ ÚtE s‚wk ntuÞ Au. õÞtkf “»t” ™u ƒŒ÷u “þ” ðt…hðt™e

¼q÷ ÚttÞ Au. “…tu»tf” þçŒ{tk “»t” Au y™u “…tuþtf”{tk “þ” Au

…ý “…tuþf” y™u “…tu»ttf” suðtu „tuxt¤tu ÚtE s‚tu ntuÞ Au. yt ‚tu

nsw ûtBÞ „ýtÞ. …ý òu “Œtuþe”- ft…z ðu[™th- ™u “Œtu»te”-

y…htÄe - ƒ™tðeyu ‚tu þwk ÚttÞ ?

ytðtu, fux÷tf þçŒtu{tk þ, »t, Ë ™wk MÚtt™ Ë{Syu.

ytrþ»t, ytusË, ½tË, ½tu»t, [tË, r[rfíËt, sþ, sË‚, òuþ

(swMËtu), ßÞtur‚»t, ‚]»tt, Œw~{™, Œuþ, ™þtu, ™Ë, ™wfËt™, …tiÂüf,

«þÂM‚, «þkËt, «rËÂØ, ƒrn»fth, ƒtËwkŒe, ¼t»tt, Þþ, rð»tÞ,

ðuþ, rþhe»t, þe»tof, þw©q»tt, Ëw©w‚, M{thf ð„uhu.

fux÷tf {q¤tûth ËtÚtu “y” rËðtÞ™tu Mðh òuztÞ Au íÞthu yu

yLÞ {q¤tûth™u {¤‚wk Y… Äthý fhu Au; su{ fu-

fq-V– Íz…Úte ÷¾ðt s‚tk “fqx”™wk “Vx” ÚtE òÞ Au. “fqzwk”

“Vzwk” ÚtE òÞ Au ‚tu ð¤e õÞthuf “V¤”™wk “fq¤” ÚtE

òÞ Au.

þ-ht– yuf ð¤tkf ™rn ntuðtÚte “þƒ” “htƒ” ƒ™e òÞ Au

y™u “þ‚” “ht‚” ƒ™u Au. ßÞthu W‚tð¤u ð¤tkf fhe

ŒuðtÚte “htu»t” “þu»t” ÚtE òÞ Au y™u “htuf” “þuf”

ƒ™e òÞ Au.

10 ¼t»tt „tihð

òuztûth

fux÷tf òuztûthtu™e ƒtƒ‚{tk yu fÞt ðýtuo ¼u„t ÚtðtÚte ƒLÞt Au

y™u yu ðýtuo fÞt ¢{{tk ytðu Au ‚u™tu ÏÞt÷ ™rn hnuðtÚte ÷¾ðt{tk

¼q÷ Út‚e ntuÞ Au. WŒtnhý Y…u òuEyu-

ÿ-á-ÿo– RLÿ, [kÿ, ‚kÿt, ÿüt, ÿtðý, ÿtrðz, ÿÔÞ, ÿtuý, ÿtun,

r™ÿt, ¼ÿ ð„uhu{tk ÿ (ŒT + h) Au; ßÞthu yá~Þ, ‚táþ,

á~Þ, áütk‚, áÂü, Ëtá~Þ ð„uhu{tk “á” (ŒT + É) Au,

‚tu ytÿo, «u{tÿo, M™untÿo, ð„uhu{tk ÿo (hT + ŒT + h) Au.

A‚tk “áÂü” ™u ƒŒ÷u “ÿÂü” y™u “ÿüt” ™u ƒŒ÷u

“áüt” ÷¾ðt suðe ¼q÷ ÚtE s‚e ntuÞ Au.

Ø- æÄ– WØ‚, ¢wØ, ƒwØ, ƒwrØ, ÞwØ, rhÂØ, rðþwØ, þwÂØ, ©Øt,

rËÂØ ð„uhu{tk “Ø” (ŒT + Ä) Au, ßÞthu yæÄh, yæÄh-

…æÄh, òuæÄtu, ËæÄh ‚Útt ËwæÄtk suðt fux÷tf þçŒtu{tk æÄ

(ÄT + Ä) Au.

A‚tk, “…Ør‚” ™u ƒŒ÷u “…æÄr‚” y™u “ËwæÄtk” ™u ƒŒ÷u

“ËwØtk” ÷¾ðt suðe ¼q÷ ÚtE s‚e ntuÞ Au.

î-æð– Wîu„, îth, îkî, Âîs, Âî‚eÞ, rî»t, îu»t, îi‚, rðît™,

rðî¥tt ð„uhu{tk “î” (ŒT + ð) Au.

yæðÞwo, Qæðo, æðs, æðr™, æðkË, æðM‚, rðæðkË ð„uhu{tk

“æð” (ÄT + ð) Au.

A‚tk, “rðît™” ™u ƒŒ÷u “rðæðt™” ÷¾ðt suðe ¼q÷

ÚtE s‚e ntuÞ Au.

ã-æÞ– y™ðã, „ã, ãw‚ ãwr‚, ãtu‚f, ™iðuã, {ã, ðkã, rðãt, Ëã

ð„uhu{tk “ã” (ŒT + Þ) Au, ßÞthu yæÞÞ™, yæÞtí{, yæÞt…f,

yæÞt…™, æÞt™, æÞuÞ ð„uhu{tk “æÞ” (ÄT + Þ) Au.

yûthþwÂØ 11

A‚tk, “ðkã” ™u ƒŒ÷u “ðkæÞ” ÷¾ðt suðe „k¼eh ¼q÷

ÚtE s‚e ntuÞ Au.

ù-§-ï– ytùÞo, r™ùÞ, r™Âù‚, r™®ù‚, …ùt‚T, …tùtíÞ,

…Âù{ ð„uhu{tk “ù” (þT + [) Au; yt©{, ytr©‚,

…rh©{, rð©t{, ©Øt, ©e{t™, ©uÞ, ©uýe ð„uhu{tk

“©” (þT + h) Au; ßÞthu yï, yiïÞo, {uïtu, ït™,

ïtË, ïu‚, …tïo, rðïtË ð„uhu{tk “ï” (þT + ð) Au.

A‚tk, “ytùÞo, ™u ƒŒ÷u “ytïÞo” ÷¾ðt suðe ¼q÷ ÚtE

s‚e ntuÞ Au.

Mºt -†– yMºt, þMºt, þtMºt, «ûtu…tMºt, ðMºt, Mºte, r{Mºte,

þtMºte ð„uuhu{tk “Mºt” (ËT + ‚T + h) Au, ßÞthu “Ën†”,

“®n†”, “‚r{†”, “Ëútð”, “Ëútu‚”, “ËúøÄht”,

“Ëúüt” ð„uhu{tk “Ëú” (ËT + h) Au.

A‚tk, “ËnËú” ™u ƒŒ÷u “ËnMºt” ÷¾ðt suðe ¼q÷ ÚtE

s‚e ntuÞ Au.

È-ñ-ö-Ìt– …È, …Èt, …ÂÈ™e, AÈ, ËÈ ð„uhu{tk “È” (ŒT

+ {) Au.

ƒúñ, ƒúñtMºt, ƒúñtkz, ƒútñý, ƒútñe ð„uhu{tk “ñ” (nT

+ {) Au.

r[ö, {æÞtö, ð„uhu{tk “ö” (nT + ™) Au.

„útÌt, ƒtÌt, ÷tÌt, hÌtt, ËÌt {tk “Ìt” (nT + Þ) Au.

Ó-nÙ– ÓŒÞ, Óü…wü, Ó»tefuþ, ËwÓŒ ð„uhu{tk “Ó” (nT + É)

Au.

nÙMð, nÙtkË ð„uhu{tk “nÙ” (nT + h) Au.

12 ¼t»tt „tihð

nðu òuEyu, òuztûthtu{tk Q÷xtËq÷xe yûth ÷¾ðtÚte Út‚e ¼q÷;

su{ fu- “r[ö”™u ƒŒ÷u “r[Ln”, “ƒútñý” ™u ƒŒ÷u “ƒútBný”,

“ytnT÷tŒ” ™u ƒŒ÷u “ytÕntŒ” y™u “«nT÷tŒ” ™u ƒŒ÷u “«ÕntŒ”

suðe ¼q÷ Út‚e ntuÞ Au. ytðt þçŒtu{tk yûthtu™tu ¢{ ft¤S…qðof ÞtŒ

ht¾ðtu sYhe Auu.

yt W…htk‚ “s{™tuºte” yux÷u “s{™t ™Œe™wk {q¤” - ™u ƒŒ÷u

“sL{tuºte” yux÷u “sL{…rºtft” suðtu yÚto¼uŒ ÚttÞ ‚uðe ¼q÷ …ý

òuðt {¤u Au.

y™wMðth r[ö

þçŒ{tk y™wMðth {qf‚e ð¾‚u Út‚e ¼q÷ …h yuf ™sh ™t¾eyu.

(1) ™, {, suðt y™w™trËf ÔÞks™™u MÚtt™u y™wMðth {wftE s‚tk,

“ËL{r‚” (Ëthe {r‚-ËŒTƒwÂØ) “Ëk{r‚” (y™w{r‚) ÚtE òÞ Au.

(h) y™w™trËf ÔÞks™ y™u y™wMðth ƒk™u ntuÞ íÞtk y™wMðth™wk

yÂM‚íð rðËhtE òÞ Au. Œt.‚. “ËkLÞtËe” þçŒ{tk ƒk™u Au, A‚tk

“ËLÞtËe” ÷¾tE s‚wk ntuÞ Au. yu s he‚u “Ëtkr™æÞ” þçŒ{tk …ý

y™wMðth y™u “™” ƒk™u Au.

(3) õÞthuf {tºt y™wMðth s ntuÞ y™u yu ™ ÷¾tÞ ‚tu

“r™®ù‚” (®[‚t{wõ‚) “r™Âù‚” ([tu¬Ë) ÚtE òÞ, “{ksqhe”

(ƒnt÷e) “{sqhe” (©{) ÚtE òÞ.

(4) ð¤e, y™wMðth ™ ntuÞ y™u ÷¾e fZtÞ ‚tu yÚto™e ËVh

yýÄthe rŒþt{tk Q…zu. “Ëts” (ðt®sºttu) “Ëtks” (ËkæÞtft¤) ƒ™e

òÞ. “[qf” (¼q÷) ™u “[qkf” (…ux™tu Œw¾tðtu) Q…zu y™u “¼t„”

(rnMËtu){tkÚte “¼tk„” (fuVe …eýwk) ƒ™u.

Wå[thËtBÞ

„-½, s-Í suðt fux÷tf yûthtu™t Wå[th{tk ËtBÞ Au. ƒtu÷‚e

ð¾‚u ytðt yûthtu™e yŒ÷tƒŒ÷e ÚtE s‚e ntuÞ Au. …hk‚w ÷¾‚e

þçŒþwÂØ 13

ð¾‚u …ý yuðwk ÚttÞ íÞthu yÚto VuhðtE òÞ Au. “„t{” („t{zwk)™wk

“Ät{” (ƒVthtu) ÚttÞ Au. “„uhntsh” (ntsh ™ ntuÞ ‚u) “½uhntsh”

(½h ¾t‚u ntsh) ÚtE òÞ Au. (òu fu þçŒftuþ{tk ytðtu ftuE þçŒ

™Úte.) yu s he‚u òze-Ítze, suh-Íuh suðt þçŒtu{tk ƒ™u Au.

Wå[thŒtu»t

ý-™, x-‚, ¤-h, ¤-÷, ã-æÞ ð„uhu suðt yûthtu{tk yuf™u ƒŒ÷u

ƒeòu ƒtu÷ðt suðe ¼q÷ ½ýeðth Út‚e ntuÞ Au. þwØ Wå[th ™ ntuðt™u

fthýu, “htýe” (htò™e …í™e) “ht™e” (sk„÷e) ƒ™e òÞ Au.

“{ý” (ðs™™wk yuf {t…) “{™” ÚtE òÞ Au. “‚qx” (‚k„e,

¼k„tý, ¾tux) “‚q‚” („Ã…wk){tk VuhðtE òÞ Au. “{¤ðwk” («tÂ

fhðwk)™u “{hðwk” ({hý …t{ðwk) ÚtE òÞ Au. “Vht¤” (V÷tnth)

“Vhth” (™tËe sðwk) ÚtE òÞ Au, ‚tu ð¤e “rðãt” “rðæÞt” y™u

“™iðuã” “™iðuæÞ” ÚtE òÞ Au.

„wsht‚e{tk “É” ™tu Wå[th Ët{tLÞ he‚u “hw” suðtu ÚttÞ Au.

òuztûth{tk ßÞthu “É” ytðu íÞthu ½ýt yu™tu Wå[th ‘h’ suðtu fhu Au.

…rhýt{u “„]n” (½h) “„ún” (yðftþ{tk Vh‚tu ËqÞo{t¤t™tu ËÇÞ)

ƒ™u Au y™u “„]nMÚt” “„únMÚt” („ún{tk ðË™th) ƒ™e òÞ Au.

‚uÚte ðýo{t¤t™t «íÞuf yûth™tu Ët[tu Wå[th y™u ‚u ÷¾ðt™e

Ët[e he‚ òýðe sYhe Au.

14

‘«íÞuf þçŒ yu yÚto™tu [nuhtu Au y™u

«íÞuf yûth yu þ猙tu ™fþtu Au.’

– ©e yr™÷ òuþe

¼t»tt „tihð

«fhý - h

þçŒþwÂØ

yûthtu y™u òuztûthtu™t ÷u¾™{tk Út‚e ¼q÷tu fh‚tk ðÄw „k¼eh

¼q÷tu yuf fh‚tk ðÄw yûthtuÚte ƒ™‚t þçŒtu ÷¾ðt{tk Út‚e ntuÞ Au.

yt yûthtu þwØ he‚u ÷¾ðt™e …Ør‚ yux÷u þ猙e òuzýe. þçŒtu™e

þwØ òuzýe ¼t»tt™wk yr™ðtÞo yk„ Au ‚u{s þwØ ¼t»tt-÷u¾™ {txu™e

ytð~Þf‚t Au.

„wsht‚e ¼t»tt{tk {wÏÞíðu …tk[ «fth™t þçŒtu òuðt {¤u Au :

(1) ‚íË{ þçŒtu, (h) ‚ŒT¼ð þçŒtu (3) Œu~Þ þçŒtu, (4) …h«tk‚eÞ

þçŒtu y™u (…) rðŒuþe þçŒtu.

(1) ‚íË{ þçŒtu :- „wsht‚e ¼t»tt ËkMf]‚{tkÚte Q‚he ytðe

Au. ‚uÚte ‚u™t þ猼kztu¤{tk ËkMf]‚ ¼t»tt™t y™u ‚u{tkÚte Q‚he

ytðu÷t þçŒtu™wk «{tý {tuxwk Au. y{wf þçŒtu ËkMf]‚{tk su Y…{tk ð…htÞ

Au ‚u s {q¤ Y…{tk „wsht‚e ¼t»tt{tk ð…htÞ Au, su{ fu, ð»to, y{]‚

ð„uhu. ytðt þçŒtu™u ‚íË{ þçŒtu fnu Au. “‚íË{” yux÷u “‚u™t

Ë{t™”- {q¤ suðt, VuhVth rð™t™t.

(h) ‚ŒT¼ð þçŒtu :- ËkMf]‚™t su þçŒtu Úttuztu VuhVth …t{e™u

„wsht‚e ¼t»tt{tk ytÔÞt Au ‚u™u ‚ŒT¼ð þçŒtu fnu Au. “‚ŒT¼ð”

yux÷u “‚u{tkÚte ({q¤ ¼t»tt{tkÚte) WŒT¼ðu÷t”, su{ fu - “nM‚” …hÚte

“ntÚt”, “ð»to” …hÚte “ðhË” ð„uhu.

(3) Œu~Þ þçŒtu :- „wsht‚e ¼t»tt{tk yuðt ËkÏÞtƒkÄ ‚¤…Œt

þçŒtu Au fu su™wk {q¤ ËkMf]‚, «tf]‚ fu yhƒe-VthËe suðe ftuE…ý

¼t»tt{tk {¤‚wk ™Úte. yt «fth™t þçŒtu™u “Œu~Þ” þçŒtu fnu Au.

Œt.‚. …ux, zwk„h, Ítk¾hwk, zt¤e, ZuVwk, ¾zfe, ztu½÷wk.

15

(4) …h«tk‚eÞ þçŒtu : - yux÷u yLÞ ¼th‚eÞ ¼t»tt™t þçŒtu.

„wsht‚e{tk ®nŒe, {htXe, fL™z, ƒk„t¤e suðe yLÞ ¼th‚eÞ

¼t»ttytu{tkÚte Q‚he ytðu÷t ½ýt þçŒtu Au, su™t WŒtnhýY… ™e[u™t

þçŒtu Au :

rnLŒe : ƒ¥te, ƒkËe, ƒqZtu, þneŒ, òuƒ™, ytƒtŒe, ¾týwk,

¼÷{™ËtE, ‚{L™t, {krÍ÷ ð„uhu.

{htXe : rfhftu¤, [¤ð¤, ðtxt½tx, r™Œt™, ‚tƒz‚tuƒ,

r™{ýqf, ÷ƒtz, …k‚wS, {ðt¤ ð„uhu.

fL™z : ytuÕÞwk, ytu¤½tu¤, [œe, xtx, Vwh[tu, ntW, ftuŒt¤e,

[txðtu, Skzðwk, ‚u{ s r„Õ÷e-Œkzt™e h{‚{tk ð…ht‚t

þçŒtu : ðfx, ÷uý, {qh, ™th ð„uhu.

ƒk„t¤e : ƒtƒw, {ntþÞ, ©eÞw‚, rƒr…™, ƒt™e, rþÕ…, hs™e

ð„uhu.

(…) rðŒuþe þçŒtu : - yux÷u yLÞ Œuþ™e ¼t»tt™t þçŒtu.

yhƒe : yVðt, y¬÷, y÷tÞŒwk, ftÞŒtu, fuŒ, rnËtƒ,

{wfÆ{tu, ¾ƒh, Vsu‚tu, ¾[o ð„uhu.

VthËe : yŒt÷‚, fthfw™, ¾ò™[e, rsÕ÷tu, ntus, Vwðthtu,

n÷ðtu, þhƒ‚, y¥th, ðe{tu, Y{t÷ ð„uhu.

‚wfeo : [{[tu, ƒu„{, yu÷[e, f÷„e, òs{, ‚tu…[e, ÷tþ,

„Õ÷tu, Ëtu„t‚, [f{f ð„uhu.

…tuxwo„eÍ :ytVwË, ftìVe, ftsw, {tuËkƒe, ƒxtxt, ‚{tfw, y™™tË,

…tô, …„th ð„uhu.

yk„úuS : y…e÷, yuhtuÃ÷u™, yu®h„, xtRVtuRz, ftì÷us, hu÷ðu,

rxrfx, r{®x„, ÷tu™, „ð™oh, fuhtuËe™, xuƒ÷, ztìõxh,

hurzÞtu, ytRMt¢e{, yt÷ƒ{ ð„uhu.

16 ¼t»tt „tihð

‚íË{, ‚ŒT¼ð, Œu~Þ y™u yLÞ þçŒtu™e òuzýe {txu y÷„

y÷„ r™Þ{tu Au.

ËkMf]‚ ‚íË{ þçŒtu™e òuzýe :-

Ët{tLÞ he‚u ËkMf]‚ þçŒtu yu™t {q¤ Y…{tk ÷¾tÞ Au. yt{

A‚tk, „wsht‚e{tk ËkMf]‚ þçŒtu ÷¾‚e ð¾‚u fux÷ef ƒtƒ‚tu æÞt™{tk

ht¾ðe sYhe Au :- (1) ËkMf]‚ ¼t»tt{tk “¤” ™Úte, {tºt “÷” Au,

ßÞthu „wsht‚e ¼t»tt{tk ‘÷’ y™u ‘¤’ ƒk™u Au. „wsht‚e{tk ð…ht‚t

fux÷tf ËkMf]‚ þçŒtu{tk “÷” ™u ƒŒ÷u “¤” ðÄw «[r÷‚ Au. Œt.‚.

ƒ¤, ƒ¤ðt™, ft¤, V¤, ËV¤, r™»V¤, V¤©wr‚, ƒt¤, f¤t, {q¤,

„tu…t¤ ð„uhu. (h) ËkMf]‚{tk ÔÞks™tk‚ þçŒ n÷L‚ (¾tuzt) yûthÚte

ƒ‚tðtÞ Au. ‚u™u ƒŒ÷u „wsht‚e{tk yt¾tu yûth ÷¾ðtu. Œt.‚.

“rðãw‚T” ™rn …ý “rðãw‚” ÷¾ðwk. (3) {tuxt ¼t„™t ËkMf]‚ þçŒtu{tk

«thk¼u “yr‚”, “yrÄ” suðt …qðo-«íÞÞtu y™u yk‚u “Rf”, “R‚”

suðt …h-«íÞÞtu ytð‚t ntuÞ Au. {q¤ Ät‚w fu Ëk¿tt™u …qðo-«íÞÞ yÚtðt

…h-«íÞÞ ÷t„ðtÚte ™ðtu þçŒ ƒ™u Au. ytðt þçŒtu™e òuzýe {q¤

ËkMf]‚ «{týu fhðe.

nðu, yt r™Þ{tu rð„‚ðth Ë{Syu :

(1) W…h òuÞwk ‚u «{týu ËkMf]‚ þçŒtu „wsht‚e{tk yt¾t ÷¾ðt,

…hk‚w yÚtto‚T ®fr[‚T, õðr[‚T, fŒtr[‚T, rÄfT, …ùt‚T,

…]ÚtfT, {]‚ð‚T, Þkºtð‚T ™rnð‚T, …qðoð‚T, ÞÚttð‚T, Ëtûtt‚T,

yfM{t‚T (“ytfÂM{f he‚u” ™t yÚto{tk) suðt þçŒtu

ÔÞks™tk‚ ÷¾ðt. yt{ A‚tk, ytðt þçŒtu …ife ®fr[‚T,

õðr[‚T, fŒtr[‚T ð„uhu …Ae “s” ytðu ‚tu AuÕ÷tu yûth

yt¾tu ÷¾ðtu; su{ fu, “õðr[‚ s”.

(h) þ猙e yt„¤ ÷t„‚t «íÞÞ™u ‘…qðo-«íÞÞ’ fnuðtÞ

Au. Œt.‚. “yr‚”, “yrÄ”, “r™”, “…rh”, “«r‚”

ð„uhu. yt «íÞÞtu{tk nÙMð “R” ntuÞ Au; su{ fu :-

þçŒþwÂØ 17

yr‚- yr‚huf, yr‚þÞ, yr‚þÞtuÂõ‚, yr‚¿tt™, yr‚Œt™,

yr‚ð]Âü, yr‚¢{, yr‚¢{ý, yr‚{t™ð, yr‚hÚt,

yr‚…rh[Þ, yr‚rhõ‚ ð„uhu.

yrÄ- yrÄf, yrÄf‚t, yrÄfth, yrÄfthe, yrÄf]‚,

yrÄf]r‚, yrÄËq[™t, yrÄr™Þ{, yrÄðtË,

yrÄðuþ™, yrÄct™ ð„uhu.

(™tUÄ :- “yÄe™” - {tk yrÄ + E™ ntuðtÚte ËkrÄ™t

r™Þ{ «{týu Œe½o “E” ÚttÞ Au. yu s he‚u “yÄeûtf”

ð„uhu þçŒ{tk Œe½o “E” ytðu Au.)

yr¼- yr¼{t™, yr¼{t™e, yr¼™ð, yr¼™kŒ™,

yr¼™Þ, yr¼™u‚t, yr¼™uºte, yr¼™e‚,

yr¼ò‚, yr¼rs‚, yr¼«tÞ, yr¼«u‚, yr¼Þt™,

yr¼„{, yr¼¿t, yr¼Ät, yr¼hwr[, yr¼÷t»tt,

yr¼÷u¾, yr¼ðtŒ™, yr¼¼q‚ ð„uhu.

(™tUÄ :- “y¼eÃËt” {tk yr¼ + RÃËt ntuðtÚte ËkrÄ™t

r™Þ{ «{týu Œe½o “E” ÚttÞ Au. “y¼eü” ð„uhu

þçŒtu{tk …ý yt s «{týu Œe½o “E” ÚttÞ Au.)

r™– r™fx, r™fu‚, r™fwks, r™„{, r™„qZ, r™„ún, r™‚tk‚,

r™Œt™, r™Œuþ, r™Œuþf, r™Œþof, r™Ä™, r™rÄ,

r™™tŒ, r™{ø™, r™r{¥t, r™B™, r™…wý, r™ƒkÄ,

r™Þ{, r™Þt{f, r™ÞwÂõ‚, r™Þwõ‚, r™{kºtý,

r™Þr{‚, r™Þ{™, r™ðtË, r™ðuŒ™, r™Y…ý,

r™Þtus™, r™f]ü ð„uhu.

…rh– …rhðth, …rh»tŒ, …rh¼t»tt, …rh{÷, …rh…qýo,

…rhƒ¤, …rhð‚o™, …rhÂMÚtr‚, …rhðn™, …rhåAuŒ,

…rh[Þ, …rhr{r‚, …rhrÄ, …rh½, …rh…tf, …rh¼ú{ý,

18 ¼t»tt „tihð

…rh¢{ý, …rh¢{t, …rh„ún, …rh[Þ, …rh[Þto,

…rhíÞt„, …rhýt{, …rh{÷, …rhðuþ/…rhðu»t,

…rhðútsf, …rhrþü, …rhýÞ ð„uhu.

(™tUÄ :- “…heûtt”{tk …rh+Rûtt ntuðtÚte ËkrÄ™t r™Þ{

«{týu Œe½o “E” ÚttÞ Au. yu s he‚u …heûtý, …heûtf

ð„uhu þçŒtu{tk Œe½o “E” ÚttÞ Au.)

«r‚– «r‚fq¤, «r‚f]r‚, «r‚r¢Þt, «r‚fth, «r‚r™rÄ,

«r‚®ƒƒ, «r‚{t, «r‚ƒkÄ, «r‚ƒØ, «r‚¿tt,

«r‚Þtu„e, «r‚M…Äeo, «r‚îLîe, «r‚ct, «r‚Âc‚,

«r‚ct™, «r‚…tŒ™, «r‚æðr™ ð„uhu.

(™tUÄ :- “«‚eûtt”{tk «r‚+Rûtt ntuðtÚte ËkrÄ™t r™Þ{

«{týu Œe½o “E” ÚttÞ Au. yu s he‚u, «‚ef, «‚e‚

ð„uhu þçŒtuu{tk Œe½o “E” ytðu Au.)

rð- rð[th, rð[thf, rð[thýt, rð[thþe÷, rðsÞ,

rðŒq»tf, rðåAuŒ, rðÄt™, rðrÄ, rðÄuÞf, rðÄtÞf,

rðÄuÞ, rðæðkË, rð™tþ, rð™e‚, rð™tuŒ, rð¿tt™,

rðr™Þ{, rðr™{Þ, rðþwØ, rðïtË, rðþu»t, rðr¼L™,

rð©tkr‚, rð¼t„, rð¼õ‚, rð¼Âõ‚, rð¼qr‚,

rð¼e»tý, rð¼qr»t‚, rð¼t, rð¼tð™t, rð™{ú,

rðfth, rðf]‚, rðrfhý, rð{t™, rðÞtu„, rð[÷™,

rð½x™, rð„ún, rðþu»tý, rðhwØ, rðhtuÄ, rð©t{,

rððtŒ, rððu[™, rðþt÷, rðrþü, rðËkðtŒ, rðM‚th,

rðþŒ, rð»ttŒ, rð¢Þ, rðûtu…, rðÏÞt‚, rðfx, rð÷kƒ

ð„uhu.

ytrð : ytðehT / ytrðËT – ytrð¼toð, ytrð»fth ð„uhu.

r™: r™hT / r™ËT – r™:MðtÚto, r™:ËkŒun, r™:þkf, r™:M…]n, r™:þu»t,

þçŒþwÂØ 19

r™:þçŒ, r™Œtuo»t, r™Äo™, r™¼oÞ, r™ðtorË‚, r™ýoÞ,

r™Œuoþ, r™ŠŒü, r™Œuoþf, r™{toý, r™Ätoh, r™ðtoý,

r™so™, r™Š{‚, r™h…ðtŒ, r™hr¼{t™e, r™hûth,

r™h…uût, r™h…htÄ, r™ht{Þ, r™heûtý, r™htþ,

r™htfth, r™hkfwþ, r™ùÞ, r™ù÷, r™M‚us, r™»ft{,

r™»f»to, r™»…r¥t, r™»f÷kf ð„uhu.

(™tUÄ :- “™ehð” þçŒ{tk r™:+hð ntuðtÚte ËkrÄ™t

r™Þ{ «{týu Œe½o “E” ytðu Au. yu s he‚u ™ehË,

™ehtu„e, ™ehs, ™ehŒ ð„uhu þçŒtu{tk Œe½o “E” ytðu

Au.)

ƒrn : / ƒrnhT / ƒrnËT – ƒrn:Ëe{t, ƒrn{wo¾, ƒrn»fth,

ƒrn»ftuý ð„uhu.

(3) þ猙e yt„¤ ÷t„‚t “y™w”, “W‚T” , “W…”, “fw” ð„uhu

…qðo-«íÞÞtu{tk nÙMð “W” ntuÞ Au, su{ fu :-

y™w– y™wfq¤, y™wY…, y™wfhý, y™wÞtÞe, y™w¼ð,

y™wðtŒ, y™wðtŒf, y™wËth, y™wËqr[, y™w…t÷™,

y™wfk…t, y™wþe÷™, y™w¢{, y™w„t{e, y™w„ún,

y™wŒt™, y™w{r‚, y™w{t™, y™w¼qr‚, y™whtuÄ,

y™wþtË™, y™w™Þ, y™ws, y™wƒkÄ, y™wct™ ð„uhu.

W‚T / WŒT – W¥t{, WíËtn, WífkXt, Wí…tŒ™, Wí…tŒf,

W¥th, WíËð, Wíf»to, Wí¢tkr‚, WíÚtt™, Wí…L™, Wí…Â¥t,

Wífx, WŒT½tx™, WŒTƒtuÄ™, WŒT¼ð, WŒT„{, WŒÞ,

WŒh, WŒth, WŒtË, WŒtËe™, WÆe…f, WÆuþ, Wãt™,

Wîu„, WÂîø™, Wãtu„, WL{u»t, WL{tŒ, WL™r‚, Wî‚,

WÕ÷u¾, WÕ÷k½™ ð„uhu.

(™tUÄ :- {q¤ «íÞÞ ËtÚtu ƒeòu þçŒ òuzt‚tk ËkrÄ™t

20 ¼t»tt „tihð

r™Þ{ «{týu ‚T / ŒT ™tu [T, sT, ÄT, ™T, ÷T ð„uhu ÚttÞ

Au. …hk‚w «Út{ yûth “W” nÙMð s hnu Au; su{ fu :)

Wå[th (W‚T+[th), WåATðtË (W‚T+ïtË),

Wßsð÷ (W‚T+ßð÷), WØth (W‚T+nth),

WL™‚ (W‚T+™‚), WÕ÷tË (W‚T+÷tË)

ð„uhu.)

W…– W…Þtu„, W…Þtu„e, W…ðtË, W…Ër[ð, W…‚kºte,

W…fth, W…fhý, W…Œuþ, W…Œuþf, W…ÿð, W…„ún,

W…™t{, W…™„h, W…™Þ™, W…r™»tŒ, W…{t, W…nth

ð„uhu.

fw– fw…tºt, fwf{o, fwËk„, fwxuð, fwAkŒ, fw…wºt, fwËuðt, fwY…

ð„uhu.

Ëw– Ëwrð[th, Ëw…wºt, Ëw÷u¾™, Ëwhûtt, ËwhÂût‚, Ëwhwr[,

Ëw÷ûtý, Ëw÷ûtýt, Ëw™kŒt, Ëw™e÷t, ËwŒt{t, ËwŒþo™,

Ëw©w‚, ËwÓŒ, Ëw¼tr»t‚, ËwÞtuøÞ, ËwŒe½o, Ëw„úeð,

Ëwfw{th, Ëw¼ÿt, Ëwr«Þt, Ëw÷tu[™t, Ëwþe÷, ËwrþÂût‚,

ËwÂ&÷ü, Ëw„úkrÚt‚, Ëw…rhr[‚ ð„uhu.

[‚w: / [‚whT / [‚w»tT– [‚w:Ëe{t, [‚w¼wos, [‚w{toË, [‚w{wo¾,

[‚w½to‚, [‚wðo„o, [‚w»ftuý, [‚wüÞ ð„uhu.

Œw: / ŒwhT / Œw»tT / ŒwËT – Œw:MðÙ, Œw:Ën, Œw:ËtæÞ, Œwso™, Œw„or‚,

Œwƒo÷, Œw¼toøÞ, Œw÷oût, ŒwÞtuoÄ™, Œw„OÄ, ŒwÔÞoÞ, Œwht[th,

Œwht„ún, Œwhw…Þtu„, Œw»ft÷, Œw»f]íÞ, Œw»fh, ŒwM‚h ð„uhu.

…w™: / …w™hT – …w™: «ðuþ, …w™: MÚtt…™, …w™{woÿý, …w™Šð[thýt,

…w™÷oø™, …w™hð÷tuf™, …w™htð‚o™, …w™ht„{™,

…w™hwÂõ‚, …w™hwíÚtt™ ð„uhu.

þçŒþwÂØ 21

…wh : / …whþT / …whËT – …whtu„t{e, …whïhý, …whMfth, …whMf]‚,

…whMfhý ð„uhu.

(4) þçŒ …Ae - …tA¤ ÷t„‚t «íÞÞtu™u …h-«íÞÞ fnu Au. Œt.‚.

“Rf”, “R‚” ð„uhu. ytðt …h-«íÞÞtu{tk nÙMð ‘R’ ntuÞ Au.

Rf – Är™f, …rÚtf, hrËf, ¢r{f, ytkrþf, ¼trðf,

ËtnrËf, MÚttr™f, ntŠŒf, {t™rËf, ðtŠ»tf, «tÚtr{f,

{tæÞr{f, ™t„rhf, ÄtŠ{f, ÔÞtðntrhf, þtherhf,

…tÂûtf, ËtÂtrnf, htËtÞrýf, «tËkr„f, Ët{trsf,

ytŠÚtf, ‚tr¥ðf, Ëtr¥ðf, Ët{rÞf, ÷tûtrýf,

ÔÞtðËtrÞf, Ët{qrnf, ËtrnÂíÞf, ytÄwr™f,

ytæÞtÂí{f, ftÕ…r™f, ðtM‚rðf, Œir™f, þiûtrýf,

yir‚ntrËf, sirðf, ™ir‚f, ðirŒf, Ëir™f, {tir¾f,

¼ti„tur÷f, ¼tir‚f, {tir÷f, ftixwkrƒf, …tihtrýf, ÷tirff,

¼tir{f ð„uhu.

(™tUÄ :- (1) {tuxt ¼t„™t þçŒtu™u ßÞthu “Rf”

«íÞÞ ÷t„u íÞthu þ猙t «Út{ Mðh™e ð]ÂØ ÚttÞ Au,

yux÷u fu “y” ™tu “yt” (ð»to- ðtŠ»tof), “R, E,

yu”™tu “yi” (rþûtý-þiûtrýf, ™er‚-™ir‚f, ðuŒ-ðirŒf)

y™u “W, Q, ytu,”™tu “yti” ({w¾-{tir¾f, ¼q„tu¤-

¼ti„tur÷f, ÷tuf-÷tirff) ÚttÞ.

(h) “«‚ef” þçŒ{tk «r‚+Rf ntuuðtÚte ËkrÄ™t r™Þ{

«{týu Œe½o “E” ÚttÞ Au.

(3) “h{ýef” þçŒ ËkMf]‚ þçŒ “h{ýeÞ” …hÚte

ƒ™u÷tu sýtÞ Au. ynª “Rf” «íÞÞ ÷t„u÷tu ™Úte.

‚uÚte yt þçŒ{tk “E” Œe½o s Au. ‚uðe s he‚u “…wkzhef”

22 ¼t»tt „tihð

þçŒ{tk …ý ‘Rf’ «íÞÞ ÷t„u÷tu ™Úte, ‚u yuf Mð‚kºt

þçŒ s Au.

(4) ƒef, ™Sf, ƒthef ð„uhu suðt ‚ŒT¼ð þçŒtuu{tk

“Rf” «íÞÞ ™Úte. ‚u™t ƒkÄthý{tk s Œe½o “R” Au.)

Rft– ƒtr÷ft, y™w¢{rýft, ytSrðft, {t„oŒŠþft,

™trËft, ÷ur¾ft, rþÂûtft, ™„h…tr÷ft, „trÞft,

…wÂM‚ft, ™ðr÷ft, Ëtrhft, Ëurðft, M{hrýft, Œer…ft,

yæÞtr…ft, ™trÞft, ‚trhft, ykrƒft, ftr÷ft, ¼qr{ft

ð„uhu.

R‚– ykrf‚, ™t{tkrf‚, ‚thtkrf‚, yt¿ttkrf‚, …]ctkrf‚,

nrË‚, r÷r¾‚, Ëkr[‚, r™Þr{‚, r™Ät orh‚,

r™ðtorË‚, fÂÕ…‚, …w÷rf‚, ™ðturŒ‚, …r‚‚, ÂM{‚,

rn‚, rðfrË‚, hr[‚, rðrŒ‚, WrŒ‚, ytr©‚,

Ëwþtur¼‚, ËwðtrË‚, «ftrþ‚, ¾krz‚, „rý‚,

Ëk…trŒ‚, …erz‚, «Ëtrh‚, ÔÞrÚt‚, …wr™‚, Srð‚,

Œr÷‚, ÷r÷‚, yufrºt‚, Ëk[tr÷‚, Ëk„rX‚, «VwÂÕ÷‚,

{qŠA‚, {turn‚ ð„uhu.

(™tUÄ :- (1) þ猙t Auzu ¼q‚f]ŒL‚ ‚hefu ytð‚t

“R‚”{tk “R” nÙMð ntuÞ Au, …hk‚w ËkrÄ™t r™Þ{™u

÷eÄu fux÷tf þçŒtu suðt fu- y‚e‚ (yr‚+R‚), «‚e‚,

ft÷t‚e‚, fÕ…™t‚e‚ ð„uhu{tk “E” Œe½o ƒ™u Au.)

(h) ËkMf]‚{tk Ýè, xæíãì ð„uhu suðe fux÷ef Ät‚wytu™t

¼qítf]ŒL‚{tk ÔÞtfhý™t r™Þ{ «{týu “E” Œe½o ntuÞ

Au, su{ fu- rð™e‚, ™ð™e‚, r™ýeo‚, …rhýe‚,

„]ne‚, Ëk„]ne‚, Ëk„e‚, W…ðe‚ ð„uhu.)

þçŒþwÂØ 23

R‚t– ykrf‚t, …r‚‚t, Ërh‚t, nrh‚t, yr{‚t, ™r{‚t,

ðkrŒ‚t, ðr™‚t, yŠ…‚t, yŠ[‚t, Rrþ‚t, hwr[‚t,

r™ðurŒ‚t, …wr™‚t, ÷r÷‚t, ÂM{‚t, yÂM{‚t,

W…Þtur„‚t, ‚usÂMð‚t, {™ÂMð‚t, ytusÂMð‚t ð„uhu.

R÷– (1) Ëk¿tt …hÚte rðþu»tý ƒ™u÷t þçŒtu-

QŠ{÷, (QŠ{ …hÚte) srx÷, …krf÷, fwrx÷, Vur™÷

ð„uhu.

(h) Ät‚w …hÚte Ëk¿tt ƒ™u÷t þçŒtu- yr™÷ (¥Ýì =ïtË ÷uðtu …hÚte), Ër÷÷ ( ¨Hì = sðwk, ðnuðwk …hÚte)

ð„uhu.

R™e/Rýe– ËkMf]‚{tk “R™T” «íÞÞ Au. yt «íÞÞ …wk®Õ÷„ þ猙u

÷t„‚tk yu™tu Œe½o ‘E’ ÚttÞ Au y™u Mºte®÷„ þçŒ{tk

“R™e/Rýe” (“R” nÙMð y™u “™e/ýe” Œe½o) ÚttÞ

Au; su{ fu- rðãtŠÚt™e, {turn™e, rð™turŒ™e, Þtur„™e,

f÷krf™e, {™ÂMð™e, rð÷trË™e, nu{tkr„™e, Ëhturs™e,

{]ýtr÷™e, {tr™™e, {tr÷™e, ¼tr{™e, ËwntrË™e,

‚usÂMð™e, …ÞÂMð™e, ‚…ÂMð™e, Ëkr„™e, …ÂÈ™e,

™krŒ™e, ftr{™e, f{r÷™e, Þtr{™e, ðtrn™e, ðtrŒ™e,

„]rnýe, htr„ýe, rðhrnýe, hturnýe, Ëturnýe,

rþ¾rhýe, htu{nŠ»týe, Ën[trhýe, ‚hkr„ýe, ‚trhýe

ð„uhu.

(…) Mºte®÷„™t ¼tððt[f ™t{tu™t yk‚u ytð‚tu “R” nÙMð ntuÞ Au.

ËkMf]‚{tk Ät‚w …hÚte ¼tððt[f ™t{ ƒ™tððt {txu

Ät‚w™u “r‚” «íÞÞ ÷„tzðt{tk ytðu Au. ÔÞtfhý™t r™Þ{tu™u

fthýu “r‚” ™tu rx, rZ, rÄ, r™, ÚttÞ Au; su{ fu:-

™er‚, «er‚, her‚, „er‚, ¼er‚, rð¼qr‚, y™w¼qr‚, ytf]r‚,

«f]r‚, «ð]Â¥t, yt…Â¥t, Ëk…Â¥t, „r‚, «„r‚, ËkMf]r‚, r™ð]Â¥t,

24 ¼t»tt „tihð

yð„r‚, Œw„or‚, ¼qr{r‚, ytnwr‚, …kÂõ‚, þtkr‚, ftkr‚, ¢tkr‚,

ytËÂõ‚, ¼Âõ‚, {wÂõ‚, M{]r‚, rðf]r‚, feŠ‚, f]r‚, áÂü,

…wÂü, ð]Âü, Ë]Âü, YrZ, ð]ÂØ, rËÂØ, ƒwÂØ, þwÂØ, ø÷tr™,

ntr™, B÷tr™ ð„uhu.

y…ðtŒ– yuf{‚e, ƒnw{‚e, Ën{‚e, sÞk‚e, Ë÷t{‚e.

(6) ™e[u™tk …wk®Õ÷„ rðþu»t ™t{t u{tk yk‚u ytð‚tu “R” nÙMð ntuÞ Au :

þr™, hrð, nrh, „ý…r‚, …‚ksr÷, òƒtr÷, rðhkr[, sir{r™,

{thwr‚, ŒÄer[, ¼thrð, {her[, …trýr™, þfwr™, ðt[M…r‚,

ðtÕ{erf, ÄLðk‚rh ð„uhu.

ytðtk rðþu»t ™t{tu W…htk‚-

(f) ™e[u™t …wkÂÕ÷k„ þçŒtu{tk …ý nÙMð “R” Au :

r„rh, yrh, {wr™, {rý, frð, Ér»t, …r‚, f]r{, WŒrÄ,

yÂçÄ, yr‚rÚt, ytrÄ, ÔÞtrÄ, rðrÄ, æðr™ ð„uuhu.

(¾) ™e[u™t þçŒtu{tk …ý n{uþtk nÙMð “R” ytðu Au :

f‚orh, f{orý, W…trÄ, ËkrÄ, rðÂü, ðtrh, yÂMÚt, ð™M…r‚,

ÔÞÂõ‚, {r‚, Ër{r‚, Ëk{r‚, y™w{r‚, r™Þr‚, þwr[, hwr[,

f]r»t, Âûtr‚ ð„uhu.

(7) ™t{ðt[f “‚t” fu “íð” ÷„tzt‚tk yk‚u ytð‚tu Œe½o “E” nÙMð

ÚttÞ Au :

‚t íð

W…Þtu„e - W…Þtur„‚t Mðt{e - Mðtr{íð

‚usMðe - ‚usÂMð‚t W¥thŒtÞe - W¥thŒtrÞíð

ytusMðe - ytusÂMð‚t MÚttÞe - MÚttrÞíð

{™Mðe - {™ÂMð‚t

þçŒþwÂØ 25

(8) ©uc‚tŒþof Y… ‚hefu “Rc”{tk nÙMð “R” ntuÞ Au.

htur„c, ðrhc, ƒr÷c, ½r™c, „Šðc, ÄŠ{c ð„uhu.

yt W…htk‚, ©uc‚tŒþof ™ ntuÞ ‚uðt þçŒtu{tk ytð‚t

‘Rc’{tk …ý nÙMð “R” ntuÞ Au; su{ fu- f‚oÔÞr™c,

Ä{or™c, ðrþc, ËrL™c, r™ct ð„uhu.

(™tUÄ :- õÞthuf “Rc” ™u ƒŒ÷u “Rü” ÷¾ðt™e ¼q÷ Út‚e

òuðt {¤u Au. W…h™t þçŒtu{tk “Rc” Au, ßÞthu ™e[u™t

þçŒtu{tk “c” ™rn …ý “ü” Au yu ÞtŒ ht¾ðwk.)

Rü, rþü, «rþü, …rhrþü, Ë{trðü, rðrþü, Âõ÷ü,

r™f]ü, Wíf]ü, ykíÞuÂü ð„uhu.

(9) þ猙t yk‚u ÷t„‚t …h-«íÞÞtu- “R™”, “Rþ” ð„uhu{tk

Œe½o “E” ntuÞ Au.

- E™ yÄe™, «t[e™, yðto[e™, fw÷e™, hk„e™,

™ðe™, Ë{ft÷e™, {æÞft÷e™, ð„uhu.

(y…ðtŒ-{r÷™, ™r÷™, frX™)

- Eþ yð™eþ, s„Œeþ, r„heþ, Ë‚eþ, nheþ,

hs™eþ, Ë¥ttÄeþ, LÞtÞtÄeþ ð„uhu.

- ð‚e f÷tð‚e, „wýð‚e, ¼„ð‚e, {tÞtð‚e,

÷e÷tð‚e, ËhMð‚e ð„uhu.

- {‚e [thw{‚e, ƒwÂØ{‚e, ¼t™w{‚e, ‚tht{‚e, $Œw{‚e,

©e{‚e, Y…{‚e ð„uhu.

- EÞ ytí{eÞ, ¼th‚eÞ, h{ýeÞ, ËkËŒeÞ, ™txfeÞ,

«þkË™eÞ, ð„eoÞ, ðkþeÞ, …ûteÞ, Ëk…tŒfeÞ,

…k[ð»teoÞ, y™wÕ÷k½™eÞ, ®[‚™eÞ, Mð„eoÞ,

¼ðŒeÞ, {™™eÞ, þtMºteÞ, ht»xÙeÞ, y™wfhýeÞ

ð„uhu.

26 ¼t»tt „tihð

-y™eÞ {t™™eÞ, …qs™eÞ, rðïË™eÞ, yðýo™eÞ,

ðkŒ™eÞ, ytŒhýeÞ, «uûtýeÞ, f{™eÞ, „tu…™eÞ,

þtu[™eÞ, RåA™eÞ, WÕ÷u¾™eÞ ð„uhu.

- yÄe™ f{toÄe™, MðtÄe™, …htÄe™, M™untÄe™,

¼tøÞtÄe™, r™ÿtÄe™ ð„uhu.

- E™T > E MðtÚteo, íÞt„e, htu„e, Þtu„e, ¼tu„e, rðãtÚteo

ð„uhu.

ytðt þçŒtu™u Mºte®÷„™tu “R™e” «íÞÞ ÷t„u

íÞthu Œe½o “E” ™tu nÙMð “R” ÚttÞ Au; su{ fu-

Þtur„™e, rðãtŠÚt™e ð„uhu.

- rð™T > ðe {tÞtðe, ‚usMðe, ‚…Mðe, {™Mðe, ÞþMðe,

{uÄtðe, ytusMðe ð„uhu.

ytðt þçŒtu™u Mºte®÷„™tu “R™e” «íÞÞ ÷t„u

íÞthu Œe½o “E”™tu nÙMð “R” ÚttÞ Au; su{ fu-

‚usÂMð™e, ‚…ÂMð™e ð„uhu.

(10) þ猙t yk‚u ytð‚t ‘ŒtÞe’, ‘Œþeo’ ð„uhu{tk Œe½o ‘E’ ntuÞ

Au :

- ŒtÞe V¤ŒtÞe, ðhŒtÞe, Œw:¾ŒtÞe, Ëw¾ŒtÞe, W¥thŒtÞe

ð„uhu.

- Œþeo ŒqhŒþeo, þw¼Œþeo, …whtðtŒþeo, ‚¥ðŒþeo, hk„Œþeo,

ytí{Œþeo ð„uhu.

- yÚteo rðãtÚteo, Ä{toÚteo, yÚttoÚteo, …wºttÚteo, ËuðtÚteo,

ft{tÚteo, rn‚tÚteo, MðtÚteo, …wÛÞtÚteo ð„uhu.

- ÷ûte rðftË÷ûte, rþûtý÷ûte, „út{÷ûte, Sð™÷ûte

ð„uhu.

þçŒþwÂØ 27

- f{eo Ëíf{eo, fwf{eo, yt…f{eo, ƒt…f{eo, Ä{of{eo,

…t…f{eo, …wÛÞf{eo, yf{eo ð„uhu.

- Ä{eo MðÄ{eo, …hÄ{eo, rðÄ{eo, yÄ{eo ð„uhu.

- Sðe ƒwÂØSðe, ©{Sðe, …hSðe, …ht u…Sðe,

ûtýSðe, r[hkSðe ð„uhu.

(11) Ëk¿tt fu rðþu»tý ËtÚtu “ÜUë” y™u “|æê” Ät‚w™tk Y…tu òuzðtÚte

þ猙t Auzu “f]‚”, “¼q‚”, “fhý”, “¼ð™” ytðu íÞthu

ðå[u W{uht‚tu “E” Œe½o ntuÞ Au. yt™u çÓ± Y… fnuðtÞ Au;

su{ fu-

ð„eof]‚, yk„ef]‚, Mðef]‚, ½™e¼qít, áZe¼q‚, „wýe¼q‚,

¼M{e¼q‚, V¤e¼q‚ ð„uhu.

ytÄwr™fefhý, yufefhý, WŒthefhý, V÷efhý, ™ðefhý,

™ðe™efhý, ð„eofhý, {t™fefhý, yk„efhý, «„xefhý,

þwØefhý, ðþefhý, ðiïefhý, rðfuLÿefhý,rð¼t„efhý,

ytiãtur„fefhý, ð™efhý, Ë{efhý, rð÷e™efhý,

Ët{tLÞefhý, r™:þMºtefhý, Ëtðoºtefhý, M…üefhý,

Þkºtefhý, ðkæÞefhý, ½™e¼ð™, ƒt»…e¼ð™, ð¢e¼ð™

ð„uhu.

(y…ðtŒ- ™t{fhý, …]Út¬hý, ¼th‚eÞfhý, ht»xÙeÞfhý

ð„uhu.)

(™tUÄ :- yk„úuS þçŒtu™u ‚Útt ‚ŒT¼ð þçŒtu™u …ý yt he‚u

‘fhý’ ÷„tze™u þçŒtu ƒ™tðtÞ Au; su{ fu-

fBÃÞwxhefhý, ¾t™„efhý, {qzefhý, þnuhefhý, hËefhý,

ðu…thefhý, „wsht‚efhý, yk„úuSfhý, y{÷efhý ð„uhu.)

(12) þçŒ{tk ytð‚t huV …qðuo “R-Q” Œe½o ntuÞ Au; su{ fu-

28 ¼t»tt „tihð

fe‚o™, feŠ‚, «feýo, W¥ttýo, ‚eÚto, Qæðo, QŠ{, …qýo, …qðo,

{qåAto, [qýo, ËqÞo, Ëk…qýo ð„uhu.

(y…ðtŒ-Wðoþe)

‚ŒT¼ð þçŒtu™e òuzýe

(1) ‚íË{ þçŒtu™e òuzýe™t r™Þ{ ™k. … y™u 6{tk Œþtoðu÷t

þçŒtu rËðtÞ™t þçŒtu{tk Ët{tLÞ he‚u þ猙t yk‚u ytð‚tu

ËtŒtu y™u y™wMðth ËtÚtu™tu “E” Œe½o ntuÞ Au; su{ fu-

Äýe, Ätuƒe, ™Œe, {t¤e, fq‚he, fzAe, [{[e, ËË÷e,

yt…ðe‚e, „¤ÚtqÚte, „tuXðýe, r™Ëhýe, …r™nthe, Ë÷t{‚e

ð„uhu.

ynª, ‚nª, Œnª, ™nª, {nª ð„uhu.

(h) Ët{tLÞ he‚u yuftûthe þçŒtu{tk (y™wMðth ð„h™tk) ËtŒtk

“R-Q” Œe½o ntuÞ Au; su{ fu-

½e, Ae, S, …e, Ve, ƒe, Mºte ð„uhu.

Aq, sq, Útq, Vq, ƒq, ¼q, Y, ÷q ð„uhu.

(3) Ët{tLÞ he‚u yuftûthe þçŒtu{tk y™wMðth ËtÚtu™tu “W” nÙMð

ntuÞ Au; su{ fu-

Awk, ‚wk, þwk, nwk.

(y…ðtŒ- [qk, Vqk suðt fux÷tf æðr™Ëq[f þçŒtu{tk Œe½o “Q”

ytðu Au.)

(4) Ët{tLÞ he‚u yuftûthe rËðtÞ™t þ猙t yk‚u ytð‚tu ËtŒtu

y™u y™wMðth ËtÚtu™tu “W” nÙMð ntuÞ Au; su{ fu-

ftsw, ¾uzw, ƒnw, ÷tzw, ËtËw, ðnw, Ënw, f{tW, [ztW,

sztW, V¤tW, ÔÞtsw, Í„zt¤w, ð„ztW ð„uhu.

þçŒþwÂØ 29

Xkzwk, Q™wk, ft¤wk, Ätu¤wk, {tuxwk, Íeýwk, ¼e™wk, Ëqfwk, ftuhwk, fzðwk,

{eXwk, fq‚hwk, ƒfhwk, …‚kr„Þwk, þh®{Œwk ð„uhu.

(y…ðtŒ- WŒqo, ftƒq, ŒtY, hsq, þY, ytƒY, YƒY ð„uhu)

(…) ƒu yûth™t þçŒ{t k «Út{ yûth{tk ytð‚tk “E-Q” Œe½o

ntuÞ Au; su{ fu-

feze, ¾eý, ¾eh, ¾e÷tu, „e[, „eÄ, [es, [e÷tu, Aeý,

Ze÷, ¼ez, ¼e÷, {eý, ƒef, he‚, ÷exe, þe¾ ð„uhu.

fq¾, ¾qƒ, „q{, [qf, sqÚt, ŒqÄ, ¼qfe, ¼q¾, ¼qhwk, ¼q÷,

{qX, {q¤, ÷q¾wk, ÷qý, ÷q÷wk, Ëqfwk, Ëqze ð„uhu.

(y…ðtŒ- (1) rz÷, r[êe, r„™e, fw¤, swŒwk, ËwÄe ð„uhu.

(h) rsŒ y™u SŒ- yu{ ƒk™u he‚u ÷¾tÞ Au.)

(6) ºtý yûth™t þçŒ{tk ƒeòu yûth ÷½w (su™e ËtÚtu nÙMð Mðh

¼éÞtu ntuÞ ‚uðtu yûth) ntuÞ ‚tu «Út{ yûth{tk “E-Q”

Œe½o ntuÞ Au; su{ fu-

fe{‚e, fer{Þtu, ¾e[ze, ¾esztu, [e‚he, [e‚¤, [er…Þtu,

[e¼zwk, AeAhwk, Œefhtu, Äehs, ÷e{ztu ð„uhu.

Q¾h, Qs¤wk, Q‚h, QA¤, Qý…, QÄR, Q…s, ŸrÄÞwk,

Ÿƒhtu ð„uhu.

fqfztu, fqs™, fq‚htu, ½q{xtu, zqËfwk, ™q˾tu, VqŒze, ¼qËftu,

Ëq‚¤e, Ëq…zwk, Ëqhý, Ëqhs ð„uhu.

(y…ðtŒ- fw{¤wk, fw÷ze, xwfze, xw[ftu, {wsƒ, {wŒ‚, {w„x)

(7) ºtý yûth™t þçŒ{tk ƒeòu yûth „whw (su™e ËtÚtu Œe½o Mðh

¼éÞtu ntuÞ ‚uðtu yûth) ntuÞ ‚tu «Út{ yûth{tk “R-W”

nÙMð ntuÞ Au; su{ fu-

30 ¼t»tt „tihð

R™t{, Ròhtu, rf™thtu, rA…tu÷e, rŒðt™, rŒðt¤e, r…Atý,

rþfth, rË‚th ð„uhu.

W„th, W½tz, W‚th, W™t¤tu, WAe™wk, fwht™, ¾w{the,

¾wþt÷e, „w÷tƒ, [wftŒtu, Äw{tztu, Vw„tðtu, Vwðthtu, {w™e{,

ËwÚtth, ÷wnth ð„uhu.

(y…ðtŒ- Ÿ[tE, ŸztE, ŸÄtE, [qkÚtthtu, sqXtýwk, ‚qhtþ,

™ª¼tztu, {eXtE, {eXtþ, {qkÍthtu, Y{t÷, ðeòýw, Ëe{tztu,

ËqkZt¤wk ð„uhu.)

(8) ºtý fu ‚uÚte ðÄw yûth™t þçŒ{tk AuÕ÷uÚte ƒeò yûthu ytð‚tk

“E-Q” Œe½o ntuÞ Au; su{ fu-

fƒeh, fƒe÷tu, At¼e÷wk, …÷e‚tu, ƒ„e[tu, {w™e{ ð„uhu.

‚ðthe¾, …k[tShe, {hSðtu, r…M‚t¤eË, AU‚t¤eË ð„uhu.

‚…tË™eË, …nuhu„eh, Ëwz‚t¤eË ð„uhu.

fƒq÷, fËqkƒtu, fËqh, ¾uzq‚, Äk‚qhtu, {ksqh ð„uhu.

fh‚q‚, „¤ÚtqÚte, ‚hƒq[, Äqkyt…qkyt, …tËtþq÷, ƒq{tƒq{,

{sƒq‚, {hnq{, ð‚oýqf, r™{ýqf ð„uhu.

(9) [th fu ‚uÚte ðÄw yûth™t þçŒtu{tk «Út{ yûth{tk ytð‚tk

“R-W” nÙMð ntuÞ Au; su{ fu-

R{th‚, R™fth, Rs™uh, Rr‚ntË, R™ËtV, rf™¾tƒ,

r¾Ëftu÷e, r„h™th, r™Ëhýe, r™{ýqf, r…‚htE,

r…[fthe, r{sƒt™e, rþ¾t{ý, rnËtƒ™eË ð„uhu.

W„{ýwk, Wf¤tx, Ws{t¤wk, Wsðýe, Wò„htu, W‚tð¤,

WÄhË, W…÷f, W…htk‚, fwŒh‚, „wsht™, …whðýe, …whðXtu,

Awxfthtuu, ¼w÷t{ýwk, nw÷t{ýwk ð„uhu.

þçŒþwÂØ 31

WA¤t{ýe, Wsr¤Þt‚, W‚ht{ý, W…hðtË, W…hðx,

W…htW…he ð„uhu.

(y…ðtŒ- þqht‚™, …qAt…qA)

(™tUÄ - (1) ƒu Mð‚kºt þçŒtu òuztE™u ™ðtu þçŒ ƒ™u íÞtk

{q¤™e òuzýe ftÞ{ hnu Au. ‚uÚte ytðt þçŒtu{tk «Út{

yûth{tk ytð‚tk “R-Q” Œe½o òuðt {¤u Au; su{ fu-

{eýƒ¥te, ŒeðtŒtkze, ¼q÷[qf, ¼q÷Útt…, Äq…ˤe, þqhðeh

ð„uhu.

(h) y™wMðthðt¤t þçŒtu{tk «Út{ yûthu ytð‚tk “E-Q”

Œe½o ntuÞ Au; su{ fu-

zªzðtýwk, [ªŒhze ð„uhu.

ŸƒtrzÞwk, Äqkyt…qkyt, nqkzeÞt{ý, {qkÍðý ð„uhu.)

(10) [th yûth™t þçŒtu{tk ƒeò yûth{tk ytð‚tk “R-W” ™e[u

«{týu ntuÞ Au :-

(1) ºteòu yûth nÙMð ntuÞ ‚tu yu Œe½o ÷¾tÞ Au; su{ fu-

nfqBt‚, fw‚qn÷, yze¾{, ftuXe{ze ð„uhu.

(y…ðtŒ- fƒq÷t‚, ðËq÷t‚)

(2) ºteòu yûth Œe½o ntuÞ ‚tu yu nÙMð ÷¾tÞ Au; su{ fu-

…r™nthe, ƒr÷nthe, ËrnÞthwk ð„uhu.

(11) þ猙t «thk¼u ytð‚t “rƒ™” …qðo-«íÞÞ{tk nÙMð “R”

ntuÞ Au; su{ fu-

rƒ™-yŒt÷‚e, rƒ™-W…Þtu„e, rƒ™-sYhe, rƒ™-

ò{e™…tºt, rƒ™-‚the, rƒ™-{‚…tºt, rƒ™-hts…rºt‚,

rƒ™-þh‚e, rƒ™-þiûtrýf, rƒ™-Ëhfthe, rƒ™-Ëtk«ŒtrÞf,

rƒ™-ðiÄtr™f, rƒ™-nrÚtÞth ð„uhu.

32 ¼t»tt „tihð

(12) þ猙t yk‚u “ytu” ytð‚tu ntuÞ ‚tu yu™e …nu÷tk™tk “E-

Q” Œe½o ntuÞ Au; su{ fu-

[e÷tu, ¾e÷tu, xeftu, nehtu, [ehtu, Œt„e™tu, Íuhe÷tu, ™‚eòu

ð„uhu.

[qðtu, [q÷tu, zq{tu, ¾qýtu, …q¤tu, Íq÷tu, yk„qXtu, ™{q™tu,

yhzqËtu ð„uhu.

(13) þçŒ{tk ðå[u “RÞ (-Þt, Þwk, -Þtu)” suðwk Wå[thý ntuÞ íÞtk

“R” nÙMð ntuÞ Au :

1. RÞ– ËrnÞh, {rnÞh, ðrýÞh, srhÞ™, ¾trËÞ‚,

ftƒur÷Þ‚, ™tŒtr™Þ‚ ð„uhu.

RÞt– ¾trzÞt, hrþÞt, yurþÞt, nturþÞth, hw{tr™Þt,

yturMx ÙÞt, ytuMx Ù u r÷Þt, …rZÞth, {rýÞth,

[t urfÞt‚, nrhÞt¤e, ðrhÞt¤e, yr„Þth,

ƒwr™ÞtŒ, VrhÞtŒ, Wsr¤Þt‚, „trhÞtÄth,

ftrXÞtðtz ð„uhu.

RÞwk– ‚r¤Þwk, Vr¤Þwk, Ätur‚Þwk, zturfÞwk, fturzÞwk, {tr¤Þwk,

«¼tr‚Þwk, …hturZÞwk, f[rhÞwk, ËtfrhÞwk, „÷qrzÞwk,

„tzrhÞwk, ykÄtrhÞwk, ÷wArýÞwk, ÷qkxrýÞwk, [tu¾r÷Þwk,

yXðtrzÞwk, ysðtr¤Þwk, [t{t[erzÞwk, …hƒerzÞwk

ð„uhu.

RÞtu– ¾rzÞtu, „rXÞtu, Xr¤Þtu, ŒrhÞtu, …rzÞtu, ftrýÞtu,

ðtrýÞtu, ðurXÞtu, Yr…Þtu, ÷rnÞtu, ytk„rzÞtu,

fhtur¤Þtu, [tkŒr÷Þtu, ËhtrýÞtu, ƒòrýÞtu,

fhkrzÞt u, ‚thr÷Þtu, ™tðr÷Þtu, {unwr÷Þt u,

ƒnthðrxÞtu ð„uhu.

þçŒþwÂØ 33

(™tUÄ - (1) y{wf „t{™tk ™t{ suðtk fu- ™rzÞtŒ, {tr¤Þt,

Í„rzÞt, ðt½turzÞt, ™r÷Þt ð„uhu{tk ‚Útt y{wf yxftu suðe

fu- Ëq‚rhÞt, ƒ„ÚtrhÞt, fýÍrhÞt, {rzÞt, ðrhÞt ð„uhu{tk

Út‚t “RÞt” Wå[thý{tk “R” nÙMð ntuÞ Au.

(h) ‚íË{ þçŒtu{tk “RÞ” «íÞÞ Œe½o Au, ßÞthu ‚ŒT¼ð

þçŒtu{tk ‘RÞ’ Wå[thý nÙMð Au.)

h. RÞ÷– yrzÞ÷, frZÞ÷, Œr{Þ÷, „wrýÞ÷, …r‚Þ÷

ð„uhu.

3. RÞt¤- (-¤e, -¤wk)– ÷turnÞt¤, ƒqkrŒÞt¤, h{r‚Þt¤,

frzÞt¤e, hrZÞt¤e, yrýÞt¤w k, yturþÞt¤w k,

frsÞt¤wk, ¼{rhÞt¤wk ð„uhu.

4. RÞt‚– ÷urýÞt‚, ŒurýÞt‚, ytk„r¤Þt‚, Wsr¤Þt‚,

fƒrsÞt‚, [tu¾r÷Þt‚, VhrsÞt‚, {hrsÞt‚

ð„uhu.

(14) þçŒ{tk òuztûth …nu÷tk™tk ‘R-W’ nÙMð ntuÞ Au; su{ fu-

RMºte, rfÕ÷tu, r¾MËwk, rsÆe, rV¬wk, r…M‚t, rƒÕ÷tu, rþM‚,

rˬtu, rnMËtu, r…¥t¤ ð„uhu.

¾wÕ÷wk, „wMËtu, [wM‚, Awèwk, swMËtu, swêtu, ƒwêtu, ƒwëtu, {w¬tu,

¼wètu, ¼wMftu, ÷wϾwk, ÷wå[wk, ËwæÄtk, zw¬h, ÄwB{Ë, nwÕ÷z

ð„uhu.

(™tUÄ - yk„úuS þçŒtu™u …ý yt r™Þ{ ÷t„w …zu Au; su{ fu-

rVÕz, rþÕz, rƒÕz, rƒ®Õz„, rðÕË™ ð„uhu.)

(15) þçŒ{tk «Út{ yûth{tk ‚eðú y™wMðth Ähtð‚tk ‘R-W’ nÙMð

ntuÞ Au; su{ fu-

®f{‚, ®[‚t, ®sŒ„e, ®…sh, $[ ð„uhu.

34 ¼t»tt „tihð

ôŒh, ôƒh, ô{h, fwkz, fwks, fwk¼, „wkztu, ŒwkŒ, ‚wkz, ÷wk„e,

„wkòþ, „wks™, „wkŒh, „wkƒs, [wkƒf, [wkƒ™ ð„uhu.

(16) þçŒ{tk «Út{ yûth{tk ftu{¤ y™wMðth Ähtð‚tk ‘E-Q’ Œe½o

ntuÞ Au; su{ fu-

#x, #zwk, ¾ªxe, ðªxe, …ªAe, ðªAe, ˪[rýÞwk, nª[ftu

ð„uhu.

Ÿ[tR, ŸztE, ½qk½x, ½qkxý, [qkxýe, [qkx÷e, …qkAzwk, …qkS,

{qkÍðý ð„uhu.

(17) þçŒtk‚u ytð‚t ‚ŒT¼ð «íÞÞtu :

(f) þ猙t yk‚u ytð‚t ‘ytE’ «íÞÞ{tk ‘E’ Œe½o

ntuÞ Au :

Ÿ[tE, ŸztE, ™e[tE, ÷kƒtE, …ntu¤tE, òztE,

¾htE, Ëå[tE, ÷wå[tE, ƒwhtE, [tð¤tE,

ðtÞztE, ðuð÷tE, {t uxtE, ƒztE, ½ztE,

„heƒtE, {ŒtoE, A…tE, [tufËtE, Ätu÷tE,

½u÷tE, {eXtE, XkztE, nðtE, ¾kÄtE, yÄehtE,

Ë„tE ð„uhu.

(¾) þ猙t yk‚u ‘E÷e-÷wk, -÷tu’ y™u ‘Efe-fwk-ftu’

«íÞÞtu{tk ‘E’ Œe½o ntuÞ Au y™u ‘W’ (y™wMðth

ËtÚtu™tu ‘W’) nÙMð ntuÞ Au :

E÷e- ÷wk- ÷tu :-

ftuze÷e-÷wk-÷tu, ½txe÷e-÷wk-÷tu, Íuhe÷e-÷wk-÷tu,

ŒtÍe÷e-÷wk-÷tu, ðu„e÷e-÷wk-÷tu, ÷tze÷e-÷wk-÷tu,

hËe÷e-÷wk-÷tu, hk„e÷e-÷wk-÷tu, ¾the÷e-÷wk-÷tu,

ðtŒe÷e-÷wk-÷tu, ™t‚e÷e-÷wk-÷tu, ™þe÷e-÷wk-÷tu,

þçŒþwÂØ 35

{tuS÷e-÷wk-÷tu, ntUþe÷e-÷wk-÷tu, ‚uS÷e-÷wk-÷tu

ð„uhu.

Efe-fwk-ftu :-

…tu‚efe-fwk-ftu, ƒt…efe-fwk-ftu, {ýefwk, …tk[eftu ð„uhu.

(„) þ猙t yk‚u ytð‚t ‘Q÷tu’ y™u ‘Qftu’ suðt

«íÞÞtu{tk ‘Q’ Œe½o ntuÞ Au :

½zq÷tu, Œzq÷tu, ½kxq÷tu, Œkzqftu, òuYftu ð„uhu.

(y…ðtŒ-{unw÷tu)

(½) þçŒtk‚u ytð‚tu ‘hwk’ nÙMð ntuÞ Au :

™t™uhwk, {tuxuhwk, ½ýuhwk, ÷tkƒuhwk, ÍtÍuhwk, Ÿ[uhwk, ™e[uhwk

ð„uhu.

([) þçŒtk‚u ytð‚t ‘ze’, ‘fze’, ‘÷ze’ suðt ÷tzËq[f,

÷½w‚tðt[f fu ‚wåAfthËq[f «íÞÞtu{tk Œe½o ‘E’

ntuÞ Au :

-ze ht‚ze, ðt‚ze, ðu÷ze, ftuÞ÷ze, ƒnu™ze, „t„hze,

™tufhze, [tfhze, Ëtnu÷ze ð„uhu.

- fze ™t™fze, {tuxfze, Y…fze, xƒqfze ð„uhu.

- ÷ze „tð÷ze, ¼UË÷ze, ™tð÷ze, ht‚÷ze, ðtx÷ze,

ðt‚÷ze, {tð÷ze, ¼t¼÷ze, ËtË÷ze, ò‚÷ze

ð„uhu.

(18) (f) þçŒtk‚u ytð‚t ‘feÞ’, ‘„eh’, ‘„ehe’, ‘þtne’,

‘ðxe’, ‘yt{ýe’ ð„uhu{tk ‘E’ Œe½o ntuÞ Au :-

- feÞ ¾t‚tfeÞ, htsfeÞ, «òfeÞ, þt¤tfeÞ,

¼t»ttfeÞ, MðfeÞ, …hfeÞ, þt¾tfeÞ, ™týtfeÞ,

ÄkÄtfeÞ, ËkMÚttfeÞ ð„uhu.

36 ¼t»tt „tihð

- „eh WXtW„eh, WztW„eh, sntk„eh, yt÷{„eh,

…™tn„eh, ƒth„eh (½tuzuËðth Ëir™f), ŒM‚„eh

(ËntÞf) ð„uhu.

- „ehe ft{„ehe, ÞtŒ„ehe, WXtW„ehe, ŒtŒt„ehe,

Œeðt™„ehe, Ët{u÷„ehe, ™u‚t„ehe, {nu{t™„ehe,

ò{e™„ehe, z¾÷„ehe, Œ¾÷„ehe, WztW„ehe,

[tkr[Þt„ehe, „wkzt„ehe, sntk„ehe, „w{tM‚t„ehe,

{wíËÆe„ehe ð„uhu.

(™tUÄ - þçŒ{tk ‘r„rh’ …ðo‚™t yÚto{tk ntuÞ íÞtk

nÙMð ‘R’ ytðu Au; su{ fu-

™e÷„erh, rn{r„rh, Äð÷r„rh, {÷Þr„rh)

- þtne y{÷Œthþtne, ™tufhþtne, ÷tufþtne, ‚t™tþtne,

htòþtne, ƒtƒtþtne, Íthþtne, „wkztþtne ð„uhu.

- ðxe ™týtðxe, ðntýðxe, {Úthtðxe, {tÚttðxe ð„uhu.

- yt{ýe zht{ýe, VËt{ýe, ƒuËt{ýe, Ë‚t{ýe,

[Zt{ýe, Íht{ýe ð„uhu.

(¾) þçŒtk‚u ytð‚t “ýqf” {tk “Q” Œe½o ntuÞ Au :

- ýqf r™{ýqf, ð‚oýqf ð„uhu.

(„) þçŒtk‚u ytð‚t “fzwk”, “ðzwk”, “fýwk”, “„ýwk”,

“…ýwk”, “yt{ýwk”, “ðxwk” ð„uhu{tk “ô” Ët™wMðth

nÙMð ntuÞ Au :

-fzwk ™t™fzwk, {tuxfzwk, „‚fzwk, …‚tfzwk, f[fzwk, {hfzwk,

h{fzwk, Y…fzwk, ˤufzwk ð„uhu.

- ðzwk yufðzwk, ƒuðzwk, ºtuðzwk, [tuðzwk, ytðzwk, suðzwk, ‚uðzwk,

ƒtðzwk ð„uhu.

þçŒþwÂØ 37

- fýwk {thfýwk, ðZfýwk, ƒtu÷fýwk, ÷zfýwk, Ëhfýwk, ¼q÷fýwk

ð„uhu.

- „ýwk ƒu„ýwk, ºtý„ýwk, y™uf„ýwk, nòh„ýwk ð„uhu.

- …ýwk {tht…ýwk, ‚tht…ýwk, Ëne…ýwk, {tuxt…ýwk, þtne…ýwk,

htò…ýwk ð„uhu.

- yt{ýwk zht{ýwk, Ë‚t{ýwk, ÷tu¼t{ýwk, rƒnt{ýwk, hr¤Þt{ýwk

ð„uhu.

- ðxwk ƒnthðxwk, ðntýðxwk, ÔÞtsðxwk, ™týtðxwk, rŒÞhðxwk

ð„uhu.

(19) r¢Þt…Œ™tk f{orý y™u «uhf Y…{tk «Út{ yûth{tk™tk Œe½o

“E-Q” ntuÞ ‚u nÙM𠃙u Au.

r¢Þt…Œ f{orý Y… «uhf Y…

þe¾ðwk - rþ¾tðwk - rþ¾ðtzðwk

…eðwk - r…ðtðwk - r…ðztððwk

Qzðwk - Wztðwk - Wztzðwk

{qfðwk - {wftðwk - {wftððwk

¼q÷ðwk - ¼w÷tðwk - ¼w÷tððwk

y…ðtŒ–Mðhtu™wk y™w™trËf Wå[thý ntuÞ ‚uðt þçŒtu{tk

þçŒrËrØ Út‚tk {q¤™tu Œe½o Mðh s¤ðtÞ Au :

[qkÚtðwk - [qkÚttðwk - [qkÚttððwk

½qkxðwk - ½qkxtðwk - ½qkxtððwk

{ª[ðwk - {ª[tðwk - {ª[tððwk

™ªŒðwk - ™ªŒtðwk - ™ªŒtððwk

38 ¼t»tt „tihð

[qkxðwk - [qkxtðwk - [qkxtððwk

¾qkŒðwk - ¾qkŒtðwk - ¾qkŒtððwk

¾qk…ðwk - ¾qk…tðwk - ¾qk…tððwk

„qkÚtðwk - „qkÚttðwk - „qkÚttððwk

(h0) r¢Þt…Œ …hÚte Ëk¿tt fu rðþu»tý ƒ™u íÞthu yÚtðt Ëk¿tt …hÚte

rðþu»tý ƒ™u íÞthu {q¤ Œe½o “E-Q” ntuÞ ‚u nÙM𠃙e òÞ

Au :

(1) r¢Þt…Œ Ëk¿tt

þe¾ðwk - rþ¾t{ý

Q‚hðwk - W‚htý

…qAðwk - …wAtý

ƒezðwk - rƒztý

…e÷ðwk - r…÷tE, r…÷tý

Ëqfððwk - Ëwfðýe

Q…zðwk - W…tz

y…ðtŒ- ™ªŒðwk - ™ªŒt{ý

(h) Ëk¿tt rðþu»tý

ŒqÄ - ŒwÄt¤wk

{qA - {wAt¤wk

…qkAze - …wkArzÞwk

ƒqÄ - ƒwØ

heË - rhËt¤

¾es - r¾ò¤

þçŒþwÂØ 39

Íq÷ - Íw÷rýÞwk

þe¾ - rþ¾tW

y…ðtŒ- ËqkZ - ËqkZt¤wk

…hk‚w (f) f]Œk‚Y…{tk {q¤ òuzýe [t÷w hnu Au :

r¢Þt…Œ ð‚o{t™ ¼q‚ ¼rð»Þ

f]ŒL‚ f]ŒL‚ f]ŒL‚

Qzðwk - Qz‚wk - Qzu÷wk - Qz™thwk

{qfðwk - {qf‚wk - {qfu÷wk - {qf™th

þe¾ðwk - þe¾‚wk - þe¾u÷wk - þe¾™th

…eðwk - …e‚wk - …eÄu÷wk - …e™th

(¾) yu s he‚u rðþu»tý …hÚte Ëk¿tt ƒ™u íÞthu {q¤ òuzýe [t÷w hnu

Au :

rðþu»tý Ëk¿tt

{eXwk - {eXtþ, {eXtE

…e¤wk - …e¤tþ

neýwk - neý…‚

Qýwk - Qý…

¼qhwk - ¼qhtþ

fqýwk - fqýtþ, fqý…

Ze÷wk - Ze÷tþ

[efýwk - [efýtþ

Vefwk - Veftþ

sqXwk - sqXtýwk

40 ¼t»tt „tihð

rðŒuþe þçŒtu™e òuzýe

„wsht‚e ¼t»tt™t þ猼kztu¤{tk su{ ËkMf]‚ y™u ‚u{tkÚte Q‚he

ytðu÷t þçŒtu Au ‚u{ yhƒe- VthËe y™u yk„úuS þçŒtu …ý Ëthe yuðe

ËkÏÞt{tk Au.

(f) yhƒe- VthËe™t þçŒtu „wsht‚e{tk ÷¾‚e ð¾‚u ™e[u™e

ƒtƒ‚tu æÞt™{tk ht¾ðe :-

(1) yhƒe - VthËe þçŒtu{tk ytð‚t fµ, ¾µ, „µ, sµ, Vµ ð„uhu{tk

yûth ™e[u ®ƒŒe {wftÞ Au; su{ fu - ytrþfµ,{tþqfµ, ‚fµŒeh,

y¾µƒth, ¾µt™„e, ¾µtrËÞ‚, yt„µtne, ykŒtsµ, Vµfeh,

Vµõ‚, VµrhÞtŒ ð„uhu. …hk‚w „wsht‚e{tk ytðt þçŒtu ÷¾‚e

ð¾‚u ËtŒt-®ƒŒe ð„h™t- f, ¾, „, s, V ð„uhu ÷¾tÞ

Au; su{ fu- ytrþf, {tþqf, ‚fŒeh, y¾ƒth, ¾t™„e,

¾trËÞ‚, yt„tne, ykŒts, ytV‚, Vfeh, VrhÞtŒ ð„uhu.

(h) su{ ËkMf]‚ ÔÞks™tL‚ þçŒtu „wsht‚e{tk yfthtL‚ ÷¾tÞ Au

(Œt.‚. s„‚T ™rn …ý s„‚) ‚u he‚u yhƒe-VthËe™t

þçŒtu …ý yfthtL‚ ÷¾tÞ Au; su{ fu :-

yfef, ysƒ, ytr÷þt™, R{th‚, ft™q™, fturþþ,

fturn™qh, „w{, [tƒqf, òËqË, Í™q™, ‚the¾, Œeðt÷,

™Ëeƒ, …w÷, ƒkŒqf, Ëtrƒ‚ ð„uhu.

(3) þçŒ{tk ðå[u ytð‚t su ðýo yfthðt¤t ™ ntuÞ ‚u{tk “y”

W{uhe™u òuzýe fhðt{tk ytðu Au; su{ fu - yfƒh (yfTƒh),

y¾ƒth, yV÷t‚q™, yhS, ytƒfthe, ytƒY, ytË{t™,

R÷ftƒ, fËh‚, fthfw™, fwŒh‚, ¾wþƒtu, r¾Œ{‚, r„hŒe,

[f{f, [hƒe, ò™ðh, ‚fhth, ‚hfeƒ, ‚Ëðeh, ŒhS,

rŒ÷„eh, VthËe, ƒtŒþtn, rƒ÷fw÷, Œqhƒe™ ð„uhu.

þçŒþwÂØ 41

Ët{tLÞ he‚u yhƒe-VthËe þçŒtu™e òuzýe «[r÷‚ „wsht‚e

Wå[thý «{týu fhðt{tk ytðu Au; su{ fu - ys{tÞþ

(ytÍT{trÞþ), yufhth, ft„¤, „w™tu, s{e™, ®sŒ„e,

swƒt™e, ‚ntu{‚, ‚t÷e{, ‚thes, Œt¾÷tu, ™{q™tu, {nu™‚,

{nuËq÷, {ksqh, rË÷f, rnËtƒ ð„uhu.

(¾) „wsht‚e r÷r…{tk yk„úuS þçŒtu™e òuzýe Wå[th …h ytÄtrh‚

Au. yt {txu Ët{tLÞ {t„oŒþo™ Y…u ™e[u™e ƒtƒ‚tu æÞt™{tk

ht¾ðe :-

(1) yk„úuS þçŒtu™t “a”, “o” suðt …ntu¤t Wå[th, yûth …h

ŸÄe {tºttÚte “ ì” Úte Œþtoððt{tk ytðu Au, su{ fu,

“ytìrzÞLË”{tk “ytì” ™tu Wå[th …ntu¤tu Au. ‚uÚte ‚u ŸÄe

{tºttÚte ŒþtoðtÞ. yu s he‚u, ytìrzxh, ftì÷us, ftì…tuohuþ™,

ftì÷, ƒìLf, ƒtìzo, „ìhLxe, ztì„ ð„uhu þçŒtu™e òuzýe fhðe.

(h) þçŒ{tk “i” fu “ing” ntuÞ y™u ‚u™tu Wå[th nÙMð “R”

suðtu Út‚tu ntuÞ íÞthu Ët{tLÞ he‚u nÙMð “R” ÷¾tÞ Au; su{

fu- fr{þ™ (Commision), ™turxË, rƒ÷, rË™u{t, xÙtrVf,

ƒtì®÷„ (Bowling), ƒtR®Lz„, rƒ®Õz„ ð„uhu.

(3) þçŒ{tk “ea” fu “ee” fu “ei” ntuÞ y™u ‚u™tu Wå[th Œe½o

“E” suðtu Út‚tu ntuÞ íÞthu Ët{tLÞ he‚u Œe½o “E” ÷¾tÞ

Au, su{ fu - y…e÷ (Appeal), xe, Ëex, xe{, ÷eð, ÷ef,

÷e„, Ve (Fee), Ëe, Ve÷, ™ez, Ône÷, rhËeð (Re-ceive), rhËeðh, Vtuhe™ ð„uhu.

(4) þ猙t yk‚u “e”, “ee” fu “y” ntuÞ íÞthu su{ „wsht‚e

þçŒtu{tk Ët{tLÞ he‚u yk‚u Œe½o ‘E’ fhðt{tk ytðu Au ‚u s

he‚u Œe½o “E” fhðtu; su{ fu yu™uõËe (Annexe), yu„úe

(Agree), rz„úe, fr{xe, ËtuËtÞxe (Society), Þwr™xe,

õðtìr÷xe, ðìhtÞxe ð„uhu.

42 ¼t»tt „tihð

(…) þçŒ{tk “u” ntuÞ y™u ‚u™tu Wå[th nÙMð “W” suðtu Út‚tu

ntuÞ íÞthu Ët{tLÞ he‚u nÙMð “W” ÷¾tÞ Au; su{ fu- …wx

(Put), Þwr™x, Þwr™xe, Þwr™Þ™, Þwr™ðËo÷, Þwxtur…Þt ð„uhu.

(6) þçŒ{tk “oo” ntuÞ y™u ‚u™tu Wå[th Œe½o “Q” suðtu Út‚tu

ntuÞ íÞthu Ët{tLÞ he‚u Œe½o “Q” ÷¾tÞ Au; su{ fu - Mfq÷

(School), ™q™, ÷q{, xqÚt ð„uhu.

…hk‚w Book{tk nÙMð “W”- “ƒwf” ÷¾tÞ Au.

(7) þçŒ{tk ‘x’ ytðu íÞthu “ût” ™rn …ý “õË” ÷¾tÞ Au;

su{ fu :- ƒtuõË, (Box), xuõË, xuõËe, xu÷uõË, VuõË,

RLzuõË, ÍuhtuõË, ytuhÚttuztuõË, xufMxtR÷, r{õËh ð„uhu.

(8) yk„úuS™t ½ýt þçŒtu{tk “st” ntuÞ íÞtk “Mx” Wå[th Út‚tu

ntuÞ Au; su{ fu- ytì„Mx (August), …tuMx, hrsMxh,

r{r™Mxh, Ã÷tMxh ð„uhu. ytðt þçŒtu{tk “Mx” ™u ƒŒ÷u

“ü” ÷¾ðt™e ¼q÷ Út‚e òuðt {¤u Au.

(9) ƒnwð[™ Ähtð‚t yk„úuS þçŒtu „wsht‚e{tk ÷¾‚e ð¾‚u

ƒnwð[™Ëq[f «íÞÞ “s” - “Ë” ÷¾t‚tu ™Úte.

Œt.‚. : “[th heBË ft„¤” ™rn …ý

“[th he{ ft„¤.”

(10) su yk„úuS þçŒtu™t Wå[th „wsht‚e{tk ƒŒ÷tE „Þt ntuÞ

yuðt þçŒtu™e òuzýe „wsht‚e Wå[th «{týu ÷¾e þftÞ ;

su{ fu-

nuz{tM‚h, …tuMx{tM‚h, …tfex, xtkfe, ƒtx÷e ð„uhu.

ËkÏÞtƒkÄ yk„úuS þçŒtu yt…ýtk htu®sŒt ÔÞðnth{tk YZ ÚtE

„Þt Au; su{ fu ftu-ytìrzxh, ytì™hhe, ytì…huþ™, ytìzoh,

fuhtuËe™, f÷uõxh, fu÷uLzh, fuË, f÷tfo, „ð™oh, „uË, [uf,

þçŒþwÂØ 43

xÙMx, xÙuz{tfo, xÙu™, zÙtRðh, zeÍ÷, …t÷to{uLx, …uxÙtu÷, …uLþ™,

Vtuxtu, ƒË, {u™ush, {tuxh, hurzÞtu, ÷tRËLË, ËtRf÷,

Mfqxh, ðtìhkx, ðtìzo, ntux÷, ntìÂM…x÷ ð„uhu.

„wsht‚e ¼t»tt™tu þçŒ ði¼ð

yt„¤ òuE „Þt ‚u «{týu, ËkMf]‚ W…htk‚ Œuþ™e yLÞ ¼t»tt

‚u{s rðŒuþe ¼t»tt™t ½ýt þçŒtuyu „wsht‚e{tk MÚtt™ {u¤ÔÞwk Au y™u

„wsht‚e ¼t»tt™wk þ猼kztu¤ yu he‚u Ë{]Ø ƒLÞwk Au.

¼t»tt yu Ë‚‚ rðfË‚e «r¢Þt Au. ‚uÚte sYrhÞt‚tu, þtuľtu¤tu,

Ët{trsf-ytŠÚtf-htsfeÞ …rhÂMÚtr‚ ‚u{s ŒuþrðŒuþ ËtÚtu™t Ëk…fo™u

…rhýt{u ™ðt þçŒtu W{uht‚t òÞ Au. fux÷tf þçŒtu …ÞtoÞ Y…u «ÞtuòÞt

…Ae [÷ýe ƒ™e s‚t ntuÞ Au. WŒtnhý ‚hefu -

y{÷Œthþtne, ™tufhþtne, ÷tufþtne, ïu‚…ºt, ËtBÞðtŒ,

Ët{útßÞðtŒ, yt™kŒ{u¤tu, s™tŒuþ, ft¤wk ™týwk, ft¤tƒòh ð„uhu.

yt{, „wsht‚e ¼t»ttyu yLÞ ¼t»tt™t ËkMfth Íe÷e™u, sYh …zâu

‚u{tk Þw„t™wY… VuhVth fhe …tu‚t™t þçŒði¼ð{tk yr¼ð]ÂØ fhe Au.

þçŒh[™t

¼t»tt™wk þ猼kztu¤ yLÞ ¼t»tt™t þçŒtu y…™tððtÚte ðÄu Au,

yu s he‚u yuf þçŒ …hÚte ™ðt þçŒtu h[tðt™u …rhýt{u …ý ¼t»tt™e

þçŒË{]ÂØ ðÄu Au. ËkMf]‚ ¼t»tt{tk Ät‚w y™u Ëk¿tt™u W…Ë„o ‚Útt

«íÞÞ ÷„tzðtÚte ½ýt ™ðt þçŒtu ƒ™u Au. „wsht‚e{tk …ý r¢Þt…Œ,

Ëk¿tt, rðþu»tý ð„uhu™u «íÞÞtu ÷„tzðtÚte ™ðt þçŒtu h[tÞ Au. ytðtu

Œhuf þçŒ {q¤ þçŒ fh‚tk Úttuztu y÷„ yÚto Œþtoðu Au. Úttuztk WŒtnhý

òuEyu :-

(1) yxftððwk (r¢Þt…Œ) …hÚte - yxftÞ‚, yxftÞ‚e ð„uhu.

(h) Qzðwk (r¢Þt…Œ) …hÚte - Qzý, Qzý-¾tx÷e, Qzý-

{tA÷e, Qz™th, WztW ð„uhu.

44 ¼t»tt „tihð

(3) fnuðwk (r¢Þt…Œ) …hÚte - fnuð‚, fnuðt‚wk, fnu™th ð„uhu.

(4) „t¤ðwk (r¢Þt…Œ) …hÚte - „¤ýe, „¤ýw k, „¤‚h,

„¤r‚Þwk, „¤‚e, „¤‚uïh

ð„uhu.

(…) [Zðwk (r¢Þt…Œ) …hÚte - [Z‚e, [rZÞt‚w k, [Z™th,

[ZtE, [ZtW, [Ztý,

[Zt{ýe, [Ztðýe ð„uhu.

(6) s{ðwk (r¢Þt…Œ) …hÚte - s{ý, s{ýðth, s{™th

ð„uhu.

(7) Íhðwk (r¢Þt…Œ) …hÚte - Íhý, Íhýw k, Íht{ý,

Íht{ýe ð„uhu.

(8) ðËðwk (r¢Þt…Œ) …hÚte - ðËðtx, ðËðtÞwk ð„uhu.

(9) ‚zVz (Ëk¿tt) …hÚte - ‚zVzðwk, ‚zVztx ð„uhu.

(10) Ät{Äq{ (Ëk¿tt) …hÚte - Ät{Äqr{Þwk, Ät{Äq{e ð„uhu.

(11) ™tf (Ëk¿tt) …hÚte - ™tf÷exe, ™tftƒkŒe, ™tfw k,

™tfuŒth ð„uhu.

(12) …txe (Ëk¿tt) …hÚte - …txeŒth, …txeŒthý,

…txeðt¤tu ð„uhu.

(13) {qX (Ëk¿tt) …hÚte - {qrXÞwk, {qXe, {qXtu ð„uhu.

(14) þh{ (Ëk¿tt) …hÚte - þh{s™f, þh{tðwk,

þh{tþh{e ð„uhu.

(15) Ëtkf¤ (Ëk¿tt) …hÚte - Ëtkf¤ðwk, Ëtkfr¤Þwk, Ëtkf¤e,

Ëtkf¤wk ð„uhu.

(16) ntÚt (Ëk¿tt) …hÚte - ntÚtfze, ntÚtËt¤, ntÚtðýtx,

nÚtu¤e, nÚttuxe, nÚttuze ð„uhu.

þçŒþwÂØ 45

(17) Ëh (rðþu»tý) …hÚte - Ëh‚…tË, Ëhr™heûtf,

ËhËu™t…r‚ ð„uhu.

Ëh (yÔÞÞ) …hÚte - ftÞŒuËh, «{týËh,ð¾‚Ëh,

Ë{ÞËh ð„uhu.

þçŒ yu þÂõ‚™tu ®…z Au.

**

‘þçŒ …tu‚t™e ËtÚtu yt¾e ¼qr{ft, ËkMf]r‚,

ðthËtu, ËkMfthtu, ¾U[e ÷tðu yux÷u y{wf

At… …tze þfu, y{wf ðt‚tðhý Q¼wk fhe

þfu, y{wf ftÞtuo fhtðe þfu.’

- VtÄh ðt÷uË

46 ¼t»tt „tihð

«fhý - 3

ðtõÞþwÂØ-fux÷tf Ët{tLÞ r™Þ{tu

þwØ ÷u¾™ {txu yûthþwÂØ (Ët[t {htuzðt¤t yûth) y™u þçŒþwÂØ

(Ët[e òuzýeðt¤t þçŒtu) W…htk‚ ðtõÞþwÂØ-þwØ ðtõÞ yr™ðtÞo Au.

f‚to, f{o, r¢Þt…Œ, ð„uhu …Œtu™e Wr[‚ „tuXðýeÚte þwØ ðtõÞ h[tÞ

Au. ËkMf]‚{tk f‚to, r¢Þt…Œ ð„uhu™wk r™Âù‚ MÚtt™ ™Úte, ßÞthu

„wsht‚e{tk «Út{ f‚to ytðu, …Ae f{o y™u AuÕ÷u r¢Þt…Œ ytðu Au.

yk„úuS fh‚tk …ý „wsht‚e{tk yt áÂüyu Vuh Au. yk„úuS{tk r¢Þt…Œ™wk

MÚtt™ Auf AuÕ÷u ntu‚wk ™Úte.

Ët{tLÞ he‚u „wsht‚e¼t»te ÔÞÂõ‚™u ÷¾tý ÷¾‚e ð¾‚u ðtõÞ{tk

…Œtu Wr[‚ ¢{{tk „tuXððt{tk ¼q÷ Út‚e ™Úte, …hk‚w y{wf þçŒtu™tu

W…Þtu„ fh‚e ð¾‚u fux÷tf r™Þ{tu æÞt™ ƒnth s‚t hnu íÞthu ¼q÷

Útðt Ëk¼ð hnu Au.

(1) ðtõÞ{tk ytð‚tu ¼thŒþof þçŒ- “s” yt„¤™t fu …tA¤™t

þçŒ{tk y÷„ ÷¾ðtu.

Œt.‚. 1. yt Vtuxtu íÞtk s {qfðt™tu Au.

h. yt s ÔÞÂõ‚yu {™u Ët[wk {t„oŒþo™ ytÃÞwk.

3. ‚u s rðãtÚteoyu ®n{‚ Œt¾ðe™u „wkzt™tu Ët{™tu

fÞtuo n‚tu.

™tUÄ : (1) ynª ðtõÞ ™k. h{tk ‘yt’™e ËtÚtu ‘s’ ÷¾eyu

‚tu ‘yts’ = yts™tu rŒðË yuðtu yÚto ÚttÞ. yuðe s he‚u

ðtõÞ ™k. 3{tk ‘‚u’ y™u ‘s’ ¼u„tk ÷¾eyu ‚tu ‘‚us’ = «ftþ

yÚto ÚttÞ.

47

(h) {tºt ‘‚u{s’ y™u ‘¼tøÞus’ þçŒ{tk ‘s’ ¼u„tu

÷¾tÞ Au.

(h) ðtõÞ{tk ytð‚tu ‘…ý’ ™tu yÚto Ëq[ð‚tu ‚Útt yr™Âù‚‚t

Œþtoð‚tu þçŒ ‘Þ’- yt„¤™t þ猙e ËtÚtu s ¼u„tu ÷¾tÞ Au.

Œt.‚. (1) Œuþ™t rðftË{tk ™t™e ÔÞÂõ‚™tuÞ Vt¤tu

«þkË™eÞ Au.

(h) yu òuðt fux÷tÞ ÷tuftu W{xât.

(3) þ猙u ÷t„‚tu rð¼Âõ‚™tu «íÞÞ þçŒÚte y÷„ ™t …tzðtu,

…hk‚w ¼u„tu ÷¾ðtu.

Œt.‚. (1) ð„o{tk fux÷t rðãtÚteoytu Au ?

(h) f{o[theytu™e hsqyt‚ Ëtk¼¤tu.

(4) ÂîYÂõ‚ðt¤t þçŒtu ¼u„t ÷¾ðt.

Œt.‚. ËtÚttuËtÚt, ðthkðth, fuxfux÷wk, ¼t‚¼t‚™t, su{‚u{

ð„uhu.

(…) ‘‚tu…ý’ y™u ‘òufu’- yt he‚u ¼u„t ÷¾ðt.

(6) ‘-…qðof’, ‘-{tºt’, ‘ð‚T’, ‘-ðþt‚T’ y™u ‘-rð»tÞf’ su þçŒ

…Ae ytðu ‚u þ猙e ËtÚtu ÷¾ðt.

Œt.‚. rððuf…qðof, Sð{tºt, rðrÄð‚T, ™rnð‚T, Ëkòu„ðþt‚T,

fthýðþt‚T, ¼t»ttrð»tÞf ð„uhu.

(7) ‘fu’ Aqxtu ÷¾ðtu.

Œt.‚. fthý fu, fÌtwk fu, su{ fu ð„uhu.

(8) ™t{Þtu„e yÔÞÞtu Aqxt ÷¾ðt.

Œt.‚. {tht Útfe, þe¾ðt Ëthw, Œuþ {txu, ð‚™ ftsu, hM‚t

W…h, xuƒ÷ ™e[u, ½h™e ykŒh, f[uhe Ët{u, …týe{tkÚte ƒnth,

{the yt„¤, ‚u™e …tA¤ ð„uhu.

48 ¼t»tt „tihð

(9) ËntÞfthf r¢Þt…Œtu Aqxtk ÷¾ðtk.

Œt.‚. ÷¾u Au, ÷eÄwk nþu, {qõÞwk n‚wk ð„uhu.

(10) ËkÞwõ‚ r¢Þt…Œ{tk Œhuf r¢Þt…Œ Aqxwk ÷¾ðwk.

Œt.‚. ÷¾e ™tÏÞwk, hnuðt Œtu, ðtk[‚tu hÌttu ð„uhu.

(11) Ë{tË{tk …Œ òuze™u ÷¾ðtk.

Œt.‚. {tƒt…, htÄtf]»ý, ÷tkƒwkxqkfwk, nthS‚, Sð™Þtºtt,

…k[‚thf, ïu‚…ºt, rðŒuþÞtºtt, «r‚rŒ™, ÞwØrðht{

ð„uhu.

ðÄw yûthðt¤tk …Œ ntuÞ ‚tu yÚto™e Ëw„{‚t {txu ðå[u ÷½whu¾t

Œtuhe™u swŒtk …ý ÷¾e þftÞ.

Œt.‚. ðu…th-ðýs, ð]¥ttk‚-r™ðuŒf ð„uhu.

(12) ‘ðth’ þçŒ yu™t yÚto «{týu ¼u„tu fu y÷„ ÷¾tÞ Au.

(1) ‘«{týu’™t yÚto{tk ‚u ¼u„tu ÷¾tÞ Au.

Œt.‚. rð»tÞðth, rð„‚ðth, rsÕ÷tðth ð„uhu.

(h) ‘𾂒™t yÚto{tk ‚u y÷„ ÷¾tÞ Au.

Œt.‚. yuf ðth, ½ýe ðth, …tk[ ðth ð„uhu.

…hk‚w ‘ðthkðth’{tk yu þ猙t ¼t„Y… ntuðtÚte ¼u„tu

÷¾tÞ Au.

(13) õÞthuf þçŒtu Ë{t™tÚteo ntuÞ Au …ý ‚u{™e yÚtoAtÞt swŒe swŒe

ntuÞ Au. ytÚte ËkŒ¼o «{týu yu™tu Wr[‚ W…Þtu„ Útðtu òuEyu.

Œt.‚. {wËtVh¾t™wk, Ä{oþt¤t, yr‚rÚt„]n, rð©t{„]n,

«‚eûtt÷Þ, ytht{„]n, …rÚtft©{.

‘ynª f÷uõxh™tu {wft{ {wËtVh¾t™t{tk n‚tu’ yu{ ™

fnuðtÞ. ‘ynª f÷uõxh™tu {wft{ yr‚rÚt„]n{tk n‚tu’ yu{

‘yr‚rÚt„]n’ þçŒ ðt…hðtu s Wr[‚ „ýtÞ.

ðtõÞþwÂØ-fux÷tf Ët{tLÞ r™Þ{tu 49

(14) ‘™u’, ‘y™u’ ‘‚Útt’, ‘‚u{’, ‘yÚtðt’, ‘fu’, ‘y„h’, ‘Þt’,

suðt ËkÞtusftu™t W…Þtu„{tk ½ýeðth ¼q÷ ÚttÞ Au.

(f) ƒu fu ðÄw ðM‚wytu, …ŒtÚttuo fu rð[thtu Œþtoð‚t þ猙t Ë{qn

‘™u’, ‘y™u’, ‘‚Útt’, ‘‚u{s’ suðt ËkÞtusftuÚte òuztÞ íÞthu

‚u™wk r¢Þt…Œ ƒnwð[™{tk ytðu y™u r¢Þt…Œ™wk ®÷„-ðM‚w,

…ŒtÚto fu rð[thtu™t ®÷„ «{týu ÷¾tÞ Au.

Œt.‚. 1. yËh„úM‚tu™u Œwft™ y™u s{e™™e Vt¤ðýe

{¤e hnu ‚u {txu™t r™Þ{tu y™u …uxt-r™Þ{tu

‚iÞth fhtÞt Au. (…w®Õ÷„)

h. yt …nu÷t k™e ‚{t{ ÞtŒeytu ‚u{s

ðtkÄtyhSytu hŒ fhe Au. (Mºte®÷„)

3. ÷tu¾kz™t fƒtx{tk …k[, xu„ ‚Útt ft„¤ {qõÞtk

Au. (ynª ™…wkËf ®÷„, Mºte®÷„ y™u …wk®Õ÷„-

yu{ ºtýuÞ ®÷„ Au. ‚uÚte r¢Þt…Œ ™…wkËf

®÷„{tk ytðu.)

(™tUÄ :- yt™e rðþu»t Ë{sq‚e «fhý-4{tk yt…e

Au.)

(¾) ßÞthu ƒu fu ðÄw þçŒtu ‘yÚtðt’, ‘fu’, ‘y„h’, fu ‘Þt’Úte

òuztÞ íÞthu ðtõÞ™t r¢Þt…Œ™tk ®÷„ y™u ð[™ ‘yÚtðt’,

‘fu’, ‘y„h’ fu ‘Þt’ …Ae ytð‚t þ猙tk ®÷„ y™u ð[™

«{týu ytðu Au.

Œt.‚. 1. {U yt …ºt fu Xhtð ðtkåÞtu ™Úte.

h. {U yu ònuh™t{wk yÚtðt ÞtŒe ðtk[e ™Úte.

3. {U yu Xhtðtu y„h ÞtŒeytu ðtk[e ™Úte.

4. ‚{u yu …tX Þt ftÔÞ ðtkåÞwk ÷t„‚wk ™Úte.

50 ¼t»tt „tihð

(15) ‘Œhuf’, ‘«íÞuf’, ‘nhuf’ fu ‘yufuyuf’ þçŒ, su™t rðþu»tý

‚hefu ytÔÞtu ntuÞ ‚u þçŒ (rðþu»Þ) yufð[™{tk ytðu.

Œt.‚. 1. Œhuf ™t„rhfu …tu‚t™tk nf y™u Vhs «íÞu

˼t™ hnuðwk òuEyu.

h. yt „t{™e «íÞuf þuhe{tk …týe™t ™¤ Au.

3. nhuf ¾uzq‚ ðthtƒkÄe ®Ë[tE™tu ÷t¼ ÷E

þfþu.

4. þt¤t™t yufuyuf rðãtÚteoyu Wsðýe{tk ¼t„

÷eÄtu.

™tUÄ :- yt ðtõÞtu{tk ƒnwð[™Œþof ™t„rhftuyu,

þuheytu{tk, ¾uzq‚tu, rðãtÚteoytuyu- ™ ytðu.

ð¤e, ‚u þçŒ f‚to ‚hefu ntuÞ ‚tu ‚u™wk r¢Þt…Œ …ý

yufð[™{tk ytðu.

…. Œhuf rðãtÚteo ntsh hÌttu n‚tu.

6. «íÞuf ¾u÷tze WíËtnÚte h{‚tu n‚tu.

™tUÄ :- W…h™tk ƒk™u ðtõÞtu (™k. … y™u 6){tk f‚to™t

ð[™ «{týu r¢Þt…Œ yufð[™{tk s hnu÷wk Au. ynª

ƒnwð[™™wk Y… ™ ytðu.

(16) r¢Þt…Œ f‚to™t ®÷„ y™wËth ntuðwk òuEyu, f{o™t ®÷„ «{týu

™rn.

1. hðeLÿ ‘ht{tÞý’ ™txf{tk Ëe‚t ƒ™e. (yþwØ)

hðeLÿ ‘ht{tÞý’ ™txf{tk Ëe‚t ƒLÞtu. (yþwØ)

h. yð™e ‘nrhùkÿ ‚tht{‚e’{tk nrhùkÿ ƒLÞtu. (yþwØ)

yð™e ‘nrhùkÿ ‚tht{‚e’{tk nrhùkÿ ƒ™e. (þwØ)

ðtõÞþwÂØ-fux÷tf Ët{tLÞ r™Þ{tu 51

(17) Ë{t™ yÚto Ähtð‚t y÷„ y÷„ þçŒtu yuf ËtÚtu ðt…hðt

™rn; su{ fu-

yþwØ þwØ

ÞÚttþÂõ‚ «{týu ÞÚttþÂõ‚; þÂõ‚ «{týu

Ënfwxwkƒ ËtÚtu Ënfwxwkƒ

Ëßs™ {týË Ëßs™

nM‚r÷r¾‚ yûth nM‚tûth

ËwMðt„‚ Mðt„‚

yur÷Ërƒús …w÷ yur÷Ërƒús, yur÷Ë …w÷

Ërð™Þ Ën/ËtÚtu Ërð™Þ

Ët¼th ËtÚtu/Ën Ët¼th

ËtŒh Ën ËtŒh

{æÞft÷e™ Þw„ {æÞft÷ yÚtðt {æÞÞw„

yt{hýtk‚ yt{hý

(18) þçŒtu™tu yÞtuøÞ W…Þtu„

yÞtuøÞ þ猙tu W…Þtu„ fhðtÚte y…uÂût‚ yÚto ™ef¤‚tu

™Úte y™u nu‚w rËØ Út‚tu ™Úte. ‚uÚte yt yk„u ÞtuøÞ ft¤S ÷uðe

òuEyu.

yþwØ þwØ

1. f‚toyu ðt‚™wk Auðx ytÛÞwk Au. 1. f‚toyu ðt‚to™tu yk‚

ytÛÞtu Au.

h. ynª [th hM‚t™wk r{÷™ ÚttÞ Au. h. ynª [th hM‚t {¤u Au.

3. ƒu ¼t„eŒthtuyu Ë÷tn fhe. 3. ƒu ¼t„eŒthtuyu Ëw÷un

fhe.

52 ¼t»tt „tihð

(19) þçŒtu™e yÞtuøÞ „tuXðýe

ðtõÞ{tk þçŒtu ÞtuøÞ ¢{{tk {wftÞt ™ ntuÞ ‚tu ‚u™tÚte

y…uÂût‚ yÚto ™ef¤þu ™rn y™u ‚uÚte ‚u ÞtuøÞ søÞtyu {wftÞ

‚u™e ft¤S ht¾ðe òuEyu.

1. f{o[theytu yuf ¾kz{tk rnËtƒ™wk ft{ fh‚t yufXt

ÚtÞt. (yþwØ)

rnËtƒ™wk ft{ fh‚t f{o[theytu yuf ¾kz{tk yufXt

ÚtÞt. (þwØ)

h. yuf fw{th ™t{u Atufhtu n‚tu. (yþwØ)

fw{th ™t{u yuf Atufhtu n‚tu. (þwØ)

3. Ät‚w „h{e y™u XkzeÚte Ëkftu[tÞ Au y™u Vq÷u Au.

(yþwØ)

Ät‚w „h{eÚte Vq÷u Au y™u XkzeÚte Ëkftu[tÞ Au. (þwØ)

(h0) yuf s þ猙t ƒu rð¼t„ fhe™u ÷¾ðt{tk ytðu, ‚tu rð¼trs‚

ÚtÞu÷t þçŒtuÚte ðtõÞ™tu yÚto ƒŒ÷tE òÞ Au.

Œt.‚. 1. {t „ýe Mðefthtu ‚tu yt¼th.

{t„ýe Mðefthtu ‚tu yt¼th.

h. ‚u {™u yt…tu.

‚u{™u yt…tu.

3. yt Œuþ™u {t™ yt…tu.

ytŒuþ™u {t™ yt…tu.

(21) ‘òu. ..... ‚tu’, ‘ßÞthu ..... íÞthu’, ‘ßÞtk.... íÞtk’,

‘su{.... ‚u{’, ‘su{ su{......‚u{ ‚u{’, y™u ßÞthu.....

‚u{ y™u íÞthu’ suðt òuzftY… þçŒtu{tk yt„¤™t þçŒtu ™

ðtõÞþwÂØ-fux÷tf Ët{tLÞ r™Þ{tu 53

ðt…heyu ‚tu …ý yÚto{tk Vuh …z‚tu ™Úte. yk„úuS{tk if …Ae

then, when …Ae then, wherever …Ae therever {wft‚tk

™Úte. yt„¤™t þçŒ{tk …tA¤™t þ猙tu yÚto ytðe òÞ Au.

yu s he‚u „wsht‚e ¼t»tt™e ¾trËÞ‚ «{týu …tA¤™t þçŒ{tk

yt„¤™t þ猙tu yÚto ytðe òÞ Au. ‚uÚte ‚u™tu W…Þtu„

sYhe ÷t„u íÞtk fhðtu y™u rƒ™-sYhe ÷t„u íÞtk xt¤ðtu.

Œt.‚. 1. ‚{u ðnu÷t ytðþtu ‚tu ðnu÷t sE þfþtu.

h. ‚{u yt …uþ„e ¼h…tE fhþtu íÞthu s ‚{™u

ƒeS …uþ„e {¤þu.

3. …rh©{ Au íÞtk rËÂØ Au.

4. su{ hnUx W…h ™e[u VÞto fhu Au ‚u{ Sð™™e

½x{t¤ …ý VÞto fhu Au.

…. {ksqhe {¤u ‚u{ ‚u{ ‚ƒ¬tðth ‚u™tu y{÷

ÚttÞ Au.

6. søÞtytu ¾t÷e …zu ‚u{ y™u íÞthu ƒZ‚e

yt…ðe.

(hh) rðht{r[ötu™tu yÞtuøÞ W…Þtu„

(1) rðht{r[nT™tu ÞtuøÞ søÞtyu {wftÞ ‚u ¾qƒ s sYhe

Au, ™rn ‚tu, ‚u™tÚte ¾tuxwk yÚto½x™ Útðt Ëk¼ð Au.

Œt.‚. ynª „kŒfe fhðe, ™rn fh™th ™u rþûtt Útþu. (yþwØ)

ynª „kŒfe fhðe ™rn, fh™th™u rþûtt Útþu. (þwØ)

(h) fux÷ef ðth ðtõÞ{tk «§Ëq[f þçŒtu- fÞt, fuðt,

fux÷tf ð„uhu ð…htÞt ntuÞ …ý ðtõÞ™tu yÚto «§Ëq[f

™ ntuÞ íÞthu «§tÚtor[nT™tu™tu W…Þtu„ fhðt{tk Ëtð[u‚e

ht¾ðe.

54 ¼t»tt „tihð

Œt.‚. …tu‚t™t WÆuþtu fÞt Au ? yu …rh…qýo fhðt fÞtu {t„o

Mðefthðtu òuEyu ? yu™t rðfÕ…tu fuðt ntuE þfu ?

ð„uhu ƒtƒ‚tu™e [[to ÚtE. (yþwØ)

…tu‚t™t WÆuþtu fÞt Au, yu …rh…qýo fhðt fÞtu {t„o

Mðefthðtu òuEyu, yu™t rðfÕ…tu fuðt ntuE þfu ð„uhu

ƒtƒ‚tu™e [[to ÚtE. (þwØ)

(23) rðþu»tý™tu W…Þtu„

(1) rðþu»tý nk{uþtk rðþu»Þ™e …nu÷tk {wftÞ.

Œt.‚. 1. ynª MðŒuþe rË÷tE™t Œtuht {¤u Au. (yþwØ)

ynª rË÷tE {txu™t MðŒuþe Œtuht {¤u Au. (þwØ)

h. Ëhfthe {rn÷tytu {txu™t Atºtt÷Þ™wk ƒtkÄft{

[t÷w Au. (yþwØ)

{rn÷tytu {txu™t Ëhfthe Atºtt÷Þ™wk ƒtkÄft{

[t÷w Au. (þwØ)

(h) rðfthe rðþu»tý rðþu»Þ™t ®÷„ «{týu ƒŒ÷tÞ Au.

Œt.‚. 1. ‚{u þwk Ë÷tn yt…tu Atu ? (yþwØ)

‚{u þe Ë÷tn yt…tu Atu ? (þwØ)

h. yt Þtus™t™tu y{÷ fhðtÚte þwk ÷t¼ Útþu ?

(yþwØ)

yt Þtus™t™tu y{÷ fhðtÚte þtu ÷t¼ Útþu ?

(þwØ)

(3) rðfthe rðþu»tý ðtõÞtkþ fu …uxt-ðtõÞ ËtÚtu ËkƒkÄ Ähtð‚wk ntuÞ

‚tu ‚u ™…wkËf ®÷„{tk ytðu. ytðt ðtõÞ™wk r¢Þt…Œ …ý

™…wkËf ®÷„{tk ytðu.

ðtõÞþwÂØ y™u y™wMðth 55

Œt.‚. 1. Œu¾tð …hÚte ÔÞÂõ‚™e «r‚¼t™tu Ët[tu õÞtË

ftZðtu Ënu÷tu ™Úte. (yþwØ)

Œu¾tð …hÚte ÔÞÂõ‚™e «r‚¼t™tu Ët[tu õÞtË

ftZðt™wk Ënu÷wk ™Úte. (þwØ)

h. y…þçŒtu ƒtu÷ðt Ëtht „ýt‚t ™Úte. (yþwØ)

y…þçŒtu ƒtu÷ðt yu Ëthwk „ýt‚wk ™Úte. (þwØ)

(24) r¢Þtrðþu»tý yÔÞÞ™tu W…Þtu„

Ët{tLÞ he‚u r¢Þtrðþu»tý yÔÞÞ r¢Þt…Œ™e …nu÷tk-r¢Þt…Œ™e

™Sf {wftÞ Au.

Œt.‚. 1. fuðe he‚u ‚{u ytx÷wk ËhË ¼h‚ft{ fÞwO ? (yþwØ)

‚{u ytx÷wk ËhË ¼h‚ft{ fuðe he‚u fÞwO ? (þwØ)

h. fu{ ft{ fhðt™u ƒŒ÷u Vhðt òytu Atu ? (yþwØ)

ft{ fhðt™u ƒŒ÷u Vhðt fu{ òytu Atu ? (þwØ)

3. ‚uýu sðt™wk s÷Œe Au. (yþwØ)

‚uýu s÷Œe sðt™wk Au. (þwØ)

(25) yuf ËtÚtu ƒu swŒe swŒe r¢Þtytu™tu WÕ÷u¾

(1) ðtõÞ{tk ƒu swŒe swŒe r¢Þtytu yuf ËtÚtu Œþtoðe ntuÞ

íÞthu yuf s r¢Þt…Œ™wk Y… ™ {wftÞ. y÷„ y÷„

r¢Þt {txu y÷„ y÷„ r¢Þt…Œ™tk Y… {wftÞ.

Œt.‚. ytðwk ftiþ÷ y™u Wã{ fhtu, ‚tu ft{ Œe…e QXu.

(yþwØ)

ytðwk ftiþ÷ ¾e÷ðtu y™u Wã{ fhtu, ‚tu ft{ Œe…e

QXu. (þwØ)

56 ¼t»tt „tihð

(h) ƒu r¢Þt Œþtoððt {txu ƒu r¢Þt…Œ {qõÞtk ntuÞ íÞthu

Œhuf r¢Þt…Œ {txu f‚to™wk y÷„ Y… {wftÞ Au.

Œt.‚. ht»xÙ…r‚ rðïþtkr‚ …rh»tŒ{tk „Þt y™u íÞtk {™™eÞ

«ð[™ fÞwO. (yþwØ)

ht»xÙ…r‚ rðïþtkr‚ …rh»tŒ{tk „Þt y™u íÞtk ‚u{ýu

{™™eÞ «ð[™ fÞwO. (þwØ)

(26) fux÷tf Ë{t™ sýt‚t þçŒtu Au su™t W…Þtu„{tk ¼q÷ Út‚e

òuðt {¤u Au. ytðt þçŒtu ™e[u «{týu Au :-

(1) ntuE-ntuÞ :-

yt ƒu þçŒtu ¾tuxe he‚u yuf ƒeò™u ƒŒ÷u ðt…hðt™e ¼q÷ Út‚e

ntuÞ Au.

yt ƒk™u þçŒtu “ntuðwk”™tk r¼L™ r¼L™ Y… Au. “ntuR” yu

þçŒ ÚtE [qfu÷e r¢Þt Œþtoðu Au y™u ‚u™tu yÚto ‘‚uÚte’, ‘ytÚte’, ‘yt{

ntuðtÚte’ ð„uhu ÚttÞ Au. “ntuÞ” yu þçŒ “ntuðwk”™wk r¢Þt…Œe Y… Au

y™u ‚u{tk ft¤ ð„uhu «{týu VuhVth Út‚tu hnu Au (su{ fu- “n‚wk”,

“nþu” ð„uhu). ‚u™tu yÚto “ntuðwk ‚u” ÚttÞ Au. yt{tk Wå[thËtBÞ™u

÷eÄu ¼q÷ ÚttÞ Au.

Œt.‚. 1. yt yk„u nwf{tu ÚtE [qõÞt ntuE ft„¤tu VtR÷

fhðt.

h. yA‚™e …rhÂMÚtr‚ ntuE htn‚ft{tu ‚tíftr÷f

þY fhtððtk òuEyu.

™tUÄ :- yt ƒk™u ðtõÞtu (™k. 1 y™u h){tk “ntuÞ” ™ ÷¾tÞ.

3. ÷tuZwk „h{ ntuÞ íÞthu ‚u™u ‚h‚ xe…ðwk òuEyu.

4. rþÞt¤t{tk Xkze …z‚e ntuÞ Au.

ðtõÞþwÂØ-fux÷tf Ët{tLÞ r™Þ{tu 57

™tUÄ :- yt ƒk™u ðtõÞtu (™k. 3 y™u 4){tk “ntuE” ™

÷¾tÞ. yt s he‚u ¼htE-¼htÞ, „¼htE-

„¼htÞ, ÷¾tE-÷¾tÞ ð„uhu{tk ¼q÷ ™ ÚttÞ

‚u™e ft¤S ht¾ðe.

(h) fÞuo-fhu :-

yt ƒk™u þçŒtu “fhðwk”™tk r¼L™ r¼L™ Y…tu Au. ‘fÞuo’ yux÷u

‘fhðt™wk [t÷w ht¾ðwk’. ‘fhu’ yux÷u ‘fhðwk ‚u’; yt þçŒ ‘fhðwk’™wk

r¢Þt…Œe Y… Au. ‚u{tk ft¤ ð„uhu «{týu VuhVth ÚttÞ Au (su{ fu-

‘fÞwO’, ‘fhþu’ ð„uhu). yt{tk Wå[thËtBÞ™u ÷eÄu ¼q÷ ÚttÞ Au.

Œt.‚. 1. ™Ëeƒ …h ytÄth htÏÞt rð™t f{o fÞuo sðwk

òuEyu. (ynª “fhu” ™ ÷¾tÞ)

h. su ft{ fhu ‚u™e ¼q÷ ÚttÞ. (ynª “fÞuo” ™

÷¾tÞ)

(3) sýtÞu-sýtðu-sýtÔÞu :-

‘sýtÞu’ þçŒ ‘sýtðwk’ r¢Þt…Œ™wk Y… Auu. ‚u™tu yÚto- ‘{t÷q{

…zðwk’, ‘òý Útðe’- ÚttÞ Au, ßÞthu ‘sýtðu’ y™u ‘sýtÔÞu’ þçŒtu

‘sýtððwk’ r¢Þt…Œ™tk r¼L™ r¼L™ Y… Au. ‘sýtðu’ yux÷u ‘òý

fhðe ‚u’. yt þçŒ ‘sýtððwk’™wk r¢Þt…Œe Y… Au. ‚u{tk ft¤ ð„uhu

«{týu VuhVth ÚttÞ Au (su{ fu, ‘sýtÔÞwk’, ‘sýtðþu’ ð„uhu). ‘sýtÔÞu’

yux÷u ‘sýtðe™u’. Ët{tLÞ he‚u ‚u ‘ð„h’ þçŒ ËtÚtu ð…htÞ Au y™u

™fthtí{f yÚto{tk ð…htÞ Au; su{ fu- ‘ð„h sýtÔÞu’ yÚtto‚T ‘òý

fÞto rð™t’. yt{tk Wå[thËtBÞ™u ÷eÄu ¼q÷ ÚttÞ Au.

Œt.‚. 1. sYh sýtÞuÚte …wM‚f {k„tððt{tk ytðþu.

(ynª ‘sýtÞuÚte’ yux÷u ‘sýtÞ-òý ÚttÞ

íÞthu’)

58 ¼t»tt „tihð

h. yu yu™e sYrhÞt‚ sýtðu ‚tu ykŒts ftZe

þftÞ. (ynª ‘sýtðu’ yux÷u ‘òý fhu’)

3. sYrhÞt‚ sýtÔÞuÚte …wM‚ftu {tuf÷e yt…ðt{tk

ytðþu. (ynª ‘sýtÔÞuÚte’ yux÷u ‘òý fhu

íÞthu’)

4. ð„h sýtÔÞu f[uhe{tk „uhntsh hnuðwk òuEyu

™rn. (ynª ‘sýtðu’ ™ ÷¾tÞ)

(4) ðt„u-ðtøÞu :-

‘ðt„u’ yux÷u ‘Rò ÚttÞ’, ‘yÚtztÞ’. ‚u ‘ðt„ðwk’ r¢Þt…Œ™wk

Y… Au, ßÞthu ‘ðtøÞu’ yux÷u ‘Ë{Þ ÚtÞu’.

Œt.‚. 1. h{‚tk h{‚tk fŒt[ Œztu ‚u{™u ðt„u.

h. „úkÚtt÷Þ Ëtksu A ðtøÞu ƒkÄ ÚttÞ Au.

(…) òuEyu Au - òuEyu Aeyu :-

ßÞthu ftuE ðM‚w™e sYrhÞt‚ ntuÞ íÞthu ‘òuEyu Au’ yuðtu

«Þtu„ ÚttÞ Au y™u òuðt™e [t÷w r¢Þt {txu «Út{ …whw»t ƒnwð[™{tk

‘òuEyu Aeyu’ þ猫Þtu„ ÚttÞ Au.

Œt.‚. 1. {thu yuf Ëthwk {ft™ òuEyu Au.

h. y{u ytftþ{tk ‚tht òuEyu Aeyu.

(6) y{u - yt…ýu :-

yt ƒk™u þçŒtu Ëðo™t{ ‘nwk’™tk ƒnwð[™™tk Y… Au. ‘y{u’

þçŒ{tk su™u ËkƒtuÄe™u ðt‚ Út‚e ntuÞ yu™tu Ë{tðuþ Út‚tu ™Úte. …hk‚w

‘yt…ýu’ þçŒ{tk fnu™th/ ÷¾™th y™u Ëtk¼¤™th/ ðtk[™th ƒk™u™tu

Ë{tðuþ ÚttÞ Au. ‘yt…ýu’ „wsht‚e ¼t»tt™e ¾tË rðrþü‚t Au.

y™wðtŒ fh‚e ð¾‚u ËkŒ¼o «{týu þ猙tu W…Þtu„ fhðt™e ft¤S

÷uðe òuEyu.

ðtõÞþwÂØ-fux÷tf Ët{tLÞ r™Þ{tu 59

Œt.‚. 1. yuýu fÌtwk, y{u ŒqÄ{kz¤e™t ËÇÞtu Aeyu.

h. «{w¾u ˼t™u ËkƒtuÄ‚tk fÌtwk fu ËkMÚtt™t rðftË

{txu yt…ýu …whw»ttÚto fhðtu òuEyu.

(7) ‚u™u - ‚uýu y™u ‚u{™u- ‚u{ýu :-

‘‚u’ Ëðo™t{™u ƒeS rð¼Âõ‚™tu «íÞÞ ÷t„‚tk yufð[™{tk

‚u™u y™u ƒnwð[™{tk ‚u{™u Y… ƒ™u Au, ßÞthu ºteS rð¼Âõ‚™tu «íÞÞ

÷t„‚tk yufð[™{tk ‚uýu y™u ƒnwð[™{tk ‚u{ýu Y… ƒ™u Au.

Œt.‚. 1. {U ‚u™u …wM‚f ytÃÞw k. (ƒeS rð¼Âõ‚-

yufð[™™wk Y…)

h. ‚uýu {™u …wM‚f ytÃÞwk. (ºteS rð¼Âõ‚-

yufð[™™wk Y…)

3. {U ‚u{™u …wM‚f ytÃÞwk. (ƒeS rð¼Âõ‚-

ƒnw[™™wk Y…)

4. ‚u{ýu {™u …wM‚f ytÃÞwk. (ºteS rð¼Âõ‚-

ƒnwð[™™wk Y…)

(8) õÞtk - õÞtk :-

yt ƒk™u þçŒtu™e òuzýe{tk y™u Wå[th{tk ËtBÞ Œu¾tÞ Au,

…hk‚w ‘õÞtkk’ òuztûth Au. ‚u{tk ‘f’ ‘Þt’ ËtÚtu òuztÞu÷tu Au. yt þçŒ

MÚt¤ Œþtoðu Au. ‚u yÔÞÞ Au, ßÞthu ‘õÞtk’ - ‘õÞwk’™wk ƒnwð[™™wk Y…

Au. ‚u rðþu»tý ‚hefu ð…htÞ Au. ƒk™u þçŒtu «§ðt[f yÚto Œþtoðu Au.

Œt.‚. 1. ‚{u õÞtk „Þt n‚t ? (õÞtk = fE søÞtyu)

h. ‚{u fÞtk …wM‚ft u ¾heãt ? (fÞt k

…wM‚ftu=…wM‚ftu™tk ™t{, «fth ð„uhu yk„u «§)

(9) ËkƒkrÄ‚-ËkƒkÄe :-

yt ƒk™u þçŒtu ‘ËkƒkÄ’ þçŒ …hÚte ƒ™u÷t Au. ‘ËkƒkrÄ‚’

rðþu»tý Au y™u ‚u™tu yÚto - ‘ËkƒkÄ Ähtð‚wk’, ‘-™e ËtÚtu Ëkf¤tÞu÷wk’-

60 ¼t»tt „tihð

ÚttÞ Au. ‘ËkƒkÄe’ rðþu»tý y™u yÔÞÞ ƒk™u Au. rðþu»tý ‚hefu ‚u™tu

yÚto - ‘ËkƒkÄðt¤wk’ y™u ‘Ë„…ýðt¤wk’, ‘Ë„wk’- ÚttÞ Au. …hk‚w yÔÞÞ

‚hefu ‚u™tu yÚto ‘-™u rðþu’, ‘-™e ƒtƒ‚{tk’, ‘™t ËkƒkÄ{tk’ ÚttÞ Au.

Œt.‚. 1. ‚t÷e{ ð„tu o yt„t{e {rn™t™e …kŒh{e

‚the¾Úte þY Útþu. ËkƒkrÄ‚ f{o[theytuyu ‚u

{txu …qðo-‚iÞthe fhðe.

(‘ËkƒkrÄ‚’- f{o[theytu™wk rðþu»tý Au y™u ‚u™tu yÚto-

‚t÷e{ ð„tu o™e ft{„ehe ËtÚt u ËkƒkÄ Ähtð‚t

f{o[theytu-yuðtu ÚttÞ Au.)

h. yt f÷{{tk r{÷f‚™t ¼tu„ðxt ËkƒkÄe

òu„ðtEytu Au.

(‘ËkƒkÄe’ yÔÞÞ Au y™u ‚u™tu yÚto-¼tu„ðxt™e

ƒtƒ‚{tk, ¼tu„ðxtrð»tÞf-ÚttÞ Au.)

-™u rðþu, -™u {txu, -™u yk„u, -™e ƒtƒ‚{tk suðt yÚto{tk

÷¾ðt™wk ntuÞ íÞthu ‘ËkƒkÄe’ ÷¾tÞ. …hk‚w yt he‚u yÔÞÞ™t yÚto{tk

‘ËkƒkrÄ‚’ ÷¾t‚wk ntuðt™e ¼q÷ ½ýeðth òuðt {¤u Au, WŒtnhý ‚hefu-

‘rðãtÚteoytuyu W…Þtu„e …wM‚ftu ËkƒkrÄ‚ òýfthe ht¾ðe òuEyu’- yuðwk

™ ÷¾tÞ, ynª ‘…wM‚ftu ËkƒkÄe òýfthe’- yu{ ÷¾tÞ.

(10) …nu÷tk - …nu÷t :-

‘…nu÷tk’ yÔÞÞ Au. ‚u™tu yÚto- ‘y„tW’, ‘…qðuo’ ÚttÞ Au. ‚u

Ë{Þ Œþtoðu Au. ßÞthu ‘…nu÷t’ rðþu»tý Au. ‚u ‘…nu÷wk’ - ™wk Y… Au

y™u ‚u ¢{, Œhßòu Œþtoðu Au.

Œt.‚. 1. ‚{u {tht fh‚tk …nu÷tk ytðe „Þt.

h. …nu÷tk ynª {nu÷ n‚tu, nðu ¾kzuh Au.

3. fihðe …nu÷t ™kƒhu …tË ÚtE.

ðtõÞþwÂØ-fux÷tf Ët{tLÞ r™Þ{tu 61

ynª «Út{ ƒu ðtõÞtu{tk Ë{Þ™tu r™Œuoþ Au. íÞtk ‘…nu÷tk’ s

ytðu, ‘…nu÷t’ ™ ytðu. ºteò ðtõÞ{tk ¢{™tu r™Œuoþ Au. íÞtk «Út{

™kƒh™tu yÚto ntuðtÚte ‘…nu÷tk’ ™ ytðu.

(11) Ëthwk - Ëthw :-

‘Ëthwk’ rðþu»tý™wk ™…wkËf ®÷„™wk Y… Au. ‚u™tu yÚto- ‘ËwkŒh’,

‘ËhË’, ‘Ëthe „wýð¥tt Ähtð‚wk’ ÚttÞ Au, ßÞthu ‘Ëthw’ ™t{Þtu„e

yÔÞÞ Au y™u ‚uÚte yrðfthe Y… Au. ‚u™tu yÚto- ‘-™u {txu’, ‘-™u

ftsu’, ‘-™u ðtM‚u’ - ÚttÞ Au.

Œt.‚. 1. ‚u™wk ft{ ¾hu¾h Ëthwk Au.

h. Ëe{t™wk £tuf ¾qƒ Ëthwk Au.

3. ‚{u {tht Ëthw þwk ÷tÔÞt ?

4. {U þe¾ðt Ëthw ¾qƒ …whw»ttÚto fÞtuo.

(12) ðxtW-ðxtð :-

yt ƒk™u þçŒtu ‘ðxtððwk’ …hÚte ƒ™u÷t Au. ‘ðxtW’ rðþu»tý Au

y™u ‚u™tu yÚto- ‘ðxtððt ÞtuøÞ’, ‘ðxtðe þftÞ ‚uðwk’- ÚttÞ Au, ßÞthu

‘ðxtð’ Ëk¿tt Au y™u ‚u™tu yÚto- ‘ð¤‚h’, ‘f…t‚’ - ÚttÞ Au.

Œt.‚. 1. r™„{u ðxtW ƒtuLz …tzâtk Au.

h. rðŒuþ™t [uf …h ƒìLftu ðxtð ft…u Au.

(13) rðxkƒýt - rðzkƒ™t :-

‘rðxkƒýt’ yux÷u ‘{w~fu÷e’, ‘Œw:¾’, ßÞthu ‘rðzkƒ™t’ yux÷u

‘W…ntË’, ‘{~fhe’.

Œt.‚. 1. fuxfux÷e rðxkƒýt ¼tu„ÔÞt …Ae nðu yu™u þtkr‚

{¤e.

h. rðMÚttr…‚tu {txu ‚tu yt yuf rðrÄ™e rðzkƒ™tY…

ƒtƒ‚ ƒ™e.

62 ¼t»tt „tihð

fux÷ef ðth yt þ猙t «Þtu„{tk yð¤tËð¤e Út‚e òuðt {¤u

Au, ‚tu fux÷ef ðth ‘rðxkƒýt’{tk ‘ýt’™e søÞtyu ‘™t’ (rðxkƒ™t)

y™u ‘rðzkƒ™t’{tk ‘™t’™e søÞtyu ‘ýt’ (rðzkƒýt) suðe ¼q÷ òuðt

{¤u Au. òu fu ‘rðzkƒýt’™tu yÚto ‘rðxkƒýt’ ÚttÞ Au. ‚uÚte rðxkƒýt™u

MÚtt™u rðzkƒýt ÷¾tÞ, ‚tu ðtkÄtu ™ ytðu.

(14) y{t™‚- y™t{‚ :-

Ët{tLÞ he‚u, ‘y{t™‚’ þçŒ ‘Útt…ý’, ‘Ët[ððt {txu ËtU…u÷e

ðM‚w’™t yÚto{tk ð…htÞ Au; ßÞthu ‘y™t{‚’ þ猙tu yuf yÚto ‘Útt…ý’

ÚttÞ Au y™u ƒeòu yÚto ftuE ƒtƒ‚ {txu™e ‘y÷„ r™Âù‚ ÔÞðMÚtt’

(Reservation) ÚttÞ Au. ‚uÚte ‘y™t{‚’™u ƒŒ÷u ‘y{t™‚’ þçŒ

ð…htÞ ™rn.

Œt.‚. 1. nwk yu™u ‚{the y{t™‚™e su{ Ët[ðeþ.

h. …k[tÞ‚tu{tk 33 xft ƒuXftu Mºteytu {txu y™t{‚

ht¾ðt™e Au. (ynª ‘y{t™‚’ ™ ÷¾tÞ)

(15) ÷ûÞ - ÷ût :-

Ët{tLÞ he‚u ‘÷ûÞ’ y™u ‘÷ûÞtkf’ þçŒtu ‘æÞuÞ’™t yÚto{tk

ð…htÞ Au, ßÞthu ‘÷ût’ þçŒ ‘æÞt™’™t yÚto{tk ð…htÞ Au.

Œt.‚. 1. yu™wk ÷ûÞ …tu‚t™t ûtuºt{tk r™»ýt‚ ƒ™ðt™wk Au.

h. yt nfef‚ …híðu nwk yt…™wk ÷ût Œtuhwk Awk.

òu fu, þçŒftuþtu{tk yt ƒk™u þçŒtu™t rðrðÄ yÚttuo ytÃÞt Au.

yu™e ËtÚttuËtÚt Ë{t™ yÚto ‚hefu ‘æÞt™’ y™u ‘æÞuÞ’ ƒk™u Au. A‚tk,

Ët{tLÞ he‚u, yt ƒk™u þçŒtu yufƒeò™u ƒŒ÷u ð…ht‚t ™Úte.

(16) ykŒtS-ykŒtrs‚:-

‘ykŒtS’, yu ‘ykŒts’ …hÚte ƒ™u÷wk rðþu»tý Au. ‚u™tu yÚto

‘ykŒts’ …hÚte ™¬e fhu÷wk, ‘ykŒts Œþtoð‚wk’ ÚttÞ Au.

ðtõÞþwÂØ-fux÷tf Ët{tLÞ r™Þ{tu 63

‘ykŒtrs‚’ suðtu ftuE þçŒ s ™Úte. …hk‚w Ët{tLÞ he‚u

ËkMf]‚ ‚íË{ þçŒtu™u ‘R‚’ «íÞ ÷„tze™u rðþu»tý ƒ™tðt‚wk ntuÞ

Au. ‚uÚte yuðt s ¼ú{{tk hne™u yt VthËe þ猙u ‘R‚’ «íÞÞ

÷„tzðt{tk ytðu Au.

Œt.‚. yt Þtus™t™t ykŒtS ¾[o™e rð„‚tu sýtðþtu.

(ynª ‘ykŒtrs‚’ ¾[o ™ ÷¾tÞ.)

(17) Ëk„]ne‚ - Ëk„úrn‚ :-

‘Ëk„]ne‚’ ‘¨}æì+xæíã’ …hÚte ƒ™u÷wk rðþu»tý Au. ‚u™tu yÚto-

Ëk„ún fhu÷wk- ÚttÞ Au. yt ËkMf]‚ þçŒ Au y™u Ët{tLÞ he‚u „wsht‚e{tk

yu™tu W…Þtu„ Út‚tu ™Úte.

‘Ëk„úrn‚’ suðtu ftuE þçŒ s ™Úte. …hk‚w ‘Ëk„ún’ þ猙u ‘R‚’

«íÞÞ ÷„tze™u ‘Ëk„ún fhu÷wk’™t yÚto{tk ‘Ëk„úrn‚’ þçŒ ¾tuxe he‚u

ðt…hðt{tk ytðu Au.

Œt.‚. ‘Ëk„úrn‚ y™ts{tk Sðt‚ …ze’- yt he‚u ™ ÷¾tÞ

…hk‚w ‘Ëk„ún fhu÷t y™ts{tk Sðt‚ …ze’. - yu{

÷¾tÞ.

(18) Ëúüt - Ë]üt :-

‘Ëúüt’ yux÷u ‘h[™th’, ‘Ë]Âü h[™th-Eïh’. ‘Ë]üt’ suðtu

ftuE þçŒ s ™Úte. …hk‚w ‘Ë]Âü’ Ëso™th ‘Ë]üt’ suðtu þçŒ ¾tuxe he‚u

ðt…hðt{tk ytðu Au. ftk ‚tu ‘Ëúüt’ ÷¾tÞ yÚtðt ‘Ë]Âüf‚to’ ÷¾tÞ.

(19) ðu¤tËh - ðnu÷tËh :-

‘ðu¤tËh’ yux÷u ‘Ë{ÞËh’, ‘ÞtuøÞ ð¾‚u’. ‘ðnu÷tËh’ suðtu

ftuE þçŒ s ™Úte. …hk‚w ‘ðnu÷t’ …hÚte ‘ðnu÷tËh’ þçŒ ƒ™tðe™u ¾tuxe

he‚u ðt…hðt{tk ytðu Au.

64 ¼t»tt „tihð

Œt.‚. 1. ðu¤tËh ytðòu.

yÚtðt

h. Ëðu¤t ytðòu.

yt ƒk™u ðtõÞtu{tk ‘r™Ätorh‚ Ë{Þ’™tu yÚto Au.

3. ðnu÷t ytðòu.

ynª ‘r™Ätorh‚ Ë{Þ fh‚tk …nu÷tk’™tu yÚto Au. yt{, ƒu{tkÚte

su yÚto yr¼«u‚ ntuÞ ‚u «{týu fnuðtÞ. …hk‚w ‘ðnu÷tËh ytðòu’ yuðwk

fnuðtÞ ™rn.

(20) Ëh‚[qf - þh‚[qf :-

‘Ëh‚[qf’ yux÷u ‘æÞt™ ƒnth sðwk’, ‘¼q÷e sðwk’. Ëh‚=æÞt™

y™u [qf=¼q÷ …hÚte yt þçŒ ƒLÞtu Au. …hk‚w yu™u ƒŒ÷u ¾tuxe he‚u

‘þh‚[qf’ þçŒ ðt…hðt{tk ytðu Au. ‘þh‚’ yux÷u ‘ƒtu÷e’, ‘fhth’.

þh‚™t{wk, þh‚ƒkŒe-þh‚ƒkÄe, þh‚¼k„ suðt þçŒtu Au, …ý ‘þh‚[qf’

suðtu ftuE þçŒ s ™Úte.

Œt.‚. {the Ëh‚[qfÚte ‚{™u yt{kºtý yt…ðt™wk hne „Þwk.

(ynª ‘þh‚[qf’ ™ ÷¾tÞ)

(21) ¼ð™ - ¼wð™ :-

yt ƒL™u þçŒtu …ife ‘¼wð™’ þçŒ ðÄthu «[r÷‚ Au y™u

‘¼ð™’ þçŒ «Þtusðt™tu ntuÞ íÞtk …ý ‘¼wð™’ þçŒ ð…ht‚tu ntuðt™wk

æÞt™ …h ytðu Au. ‘¼ð™’ yux÷u ‘{ft™’ y™u ‘¼wð™’ yux÷u

‘s„‚’, ‘÷tuf’. Wãtu„¼ð™, f]r»t¼ð™, suðtk {ft™tu™tk ™t{{tk

nk{uþtk ‘¼ð™’ ytðu, ‘¼wð™’ ™ ytðu. ‘rºt¼wð™’ (ºtý ÷tuf),

¼wð™uïh (s„‚™t Eïh), ¼wð™uïhe (s„‚™e Eïhe) suðt þçŒ{tk

‘¼wð™’ ytðu. ÄtŠ{f ÷¾týtu y™u WÕ÷u¾tu{tk yt þçŒ òuðt {¤u Au.

ðtõÞþwÂØ-fux÷tf Ët{tLÞ r™Þ{tu 65

(hh) r™Œuþ - r™Œuoþ y™u r™Œuþf - r™Œuoþf :-

yt þçŒtu …ife, ‘r™Œuoþ’ y™u ‘r™Œuoþf’ þçŒtu ðÄthu «[r÷‚

Au, ßÞthu ‘r™Œuþ’ y™u ‘r™Œuþf’ þçŒtu Ëhfthe - ðneðxe ÷¾tý{tk

òuðt {¤‚t þçŒtu Au.

‘r™Œuþ’ yux÷u ‘ytŒuþ’, ‘r™Þ{™’, ßÞthu ‘r™Œuoþ’ yux÷u

‘WÕ÷u¾’. ‚u™tu ƒeòu yÚto ‘yt¿tt’ …ý ÚttÞ Au. …hk‚w {tuxu ¼t„u

‘WÕ÷u¾ fhðtu’, ‘Œþtoððwk’ suðt yÚto{tk ‘r™Œuoþ’ þçŒ ð…htÞ Au.

‘yk„wr÷r™Œuoþ’ þçŒ …ý yt s yÚto{tk Au.

ykŒts…ºt{tk ‘r™Œuþ y™u ðneðx’ suðwk þe»tof ytðu Au, íÞtk

¼q÷Úte ‘r™Œuoþ y™u ðneðx’ ÷¾t‚wk òuðt {¤u Au. ynª ‘r™Œuoþ’ ™

÷¾tÞ, fu{ fu r™Þ{™™tu yÚto Ëq[ð‚wk þe»tof Au.

yu s he‚u ‘r™Œuþf’ þçŒ ‘r™Þ{™ fh™th’- ™tu yÚto Ëq[ðu

Au, ßÞthu ‘r™Œuoþf’ yux÷u ‘r™Œuoþ fh™th’, ‘Ëkfu‚ yt…™th’,

‘{t„oŒþo™ yt…™th’. ®nŒe{tk Director - r™Þt{f {txu ‘r™Œuþf’

y™u Director General- {ntr™Þt{f {txu ‘{ntr™Œuþf’ þçŒ Au.

‚uÚte „wsht‚e{tk …ý y{wf ntuÆt™tu WÕ÷u¾ yt þçŒtu îtht ÚttÞ Au.

…hk‚w ytðt þçŒtu ƒnw «[r÷‚ ™rn ntuðtÚte ¼q÷Úte ‘r™Œuoþf’ y™u

‘{ntr™Œu oþf’ ÷¾t‚w k ntuðt™w k òuðt {¤u Au; su{ fu- ‘…tu÷eË

{ntr™Œuoþf’. yt þçŒ ¾tuxtu Au. ‘…tu÷eË {ntr™Œuþf’ ÷¾tÞ.

‘r™Œuoþf’ þçŒ …ý Director ™t yÚto{tk s «ÞtuòÞ Au. …ý

‚u {t„oŒþo™ yt…™th™tu ¼tð Ëq[ðu Au. rVÕ{ ð„uuhu{tk r™{to‚t-

r™Œuoþf™tu su WÕ÷u¾ ytðu Au ‚u yt yÚto{tk ntuÞ Au.

(23) «thk¼f - «thkr¼f :-

‘«thk¼f’ yux÷u ‘«thk¼ fh™th’ y™u ‘«thkr¼f’ yux÷u

‘«thk¼™t- þYyt‚™t ‚ƒ¬t™w k’. ‘«thk¼f’ Ëk¿tt Au, ßÞthu

66 ¼t»tt „tihð

‘«thkr¼f’ rðþu»tý Au. ftuE ÷tkƒt „t¤t™t ytÞtus™™e þYyt‚

Y…u su Þtus™t ntuÞ ‚u™u ‘«thk¼f Þtus™t-…rhÞtus™t’ (Pilot Project)fnuðtÞ Au. ytðe Þtus™t {txu ¼q÷Úte ‘«thkr¼f Þtus™t’ ÷¾t‚wk

ntuðt™wk òuðt {¤u Au, ‘«thkr¼f’ þçŒ rþûtý, yðMÚtt, ‚ƒ¬tu

ð„uhu™t rðþu»tý Y…u ytðu Au.

(h4) S‚ - rs‚ :-

Wå[thËtBÞ Ähtð‚t yt ƒk™u þçŒtu{tk òuzýe ƒŒ÷t‚tk yÚto

ƒŒ÷tÞ Au. ‘S‚’ yux÷u ‘rðsÞ’. S‚, nthS‚ suðt þçŒtu{tk Œe½o

‘S’ ÷¾tÞ Au. ‘S‚’ Ëk¿tt Au, ßÞthu ‘rs‚’ rðþu»tý Au. ‚u™tu yÚto

‘rs‚tÞu÷wk’, ‘S‚™thwk’ yuðtu ÚttÞ Au. yu{tk nk{uþtk nÙMð ‘rs’ ytðu

Au y™u ‚u ƒeò þ猙e yt„¤ y™u …tA¤ yu{ ƒk™u søÞtyu òuztÞ

Au; su{ fu- rs‚tí{t, rs‚uLÿ, yrs‚, y…htrs‚, …htrs‚ ð„uhu.

ð¤e, yr¼rs‚, RLÿrs‚, s„rs‚, hýrs‚, ËíÞrs‚, rðïrs‚

suðtk rðþu»t ™t{tu{tk Ët{trËf þçŒ Y…u ‚u ð…htÞ Au.

yt W…htk‚, ytÞturs‚, ËwÞturs‚, rðhtrs‚, ËwËÂßs‚,

«Þturs‚, hkrs‚, ÷Âßs‚ suðtk rðþu»týtu{tk …ý þ猙t yk‚u ‘rs‚’

ytðu Au y™u íÞtk nk{uþtk nÙMð ‘rs’ ÷¾tÞ Au. òu fu, ytðtk rðþu»týtu{tk

‘rs‚’™tu yÚto W…h «{týu Út‚tu ™Úte; fu{fu yt þçŒtu, ‘R‚’ «íÞÞ

÷t„e™u ƒ™u÷t Au : ‘ytÞtus™’ …hÚte ‘ytÞturs‚’, ‘ËwÞtus™’ …hÚte

‘ËwÞturs‚’ ð„uhu.

(h…) rƒ™ - ƒe™ :-

Wå[thËtBÞ Ähtð‚t yt þçŒtu{tk ‘rƒ™’ Ët{tLÞ he‚u Ët{trËf

þçŒ{tk …qðo…Œ ‚hefu ytðu Au y™u yu™tu yÚto ‘rð™t’, ‘ð„h’ ÚttÞ

Au; su{ fu- ‘rƒ™- y™w¼ðe’ yux÷u y™w¼ð ð„h™e ÔÞÂõ‚. rƒ™-

sYhe, rƒ™-r™ðtËe, rƒ™-þh‚e, rƒ™-Ëhfthe ð„uhu suðt þçŒtu{tk

‚u «ÞtuòÞ Au. ßÞthu ‘ƒe™’ yuf ðtã™wk ™t{ Au. ½ýwk fhe™u ‘ðeýt’

{txu ‚u ð…htÞ Au.

ðtõÞþwÂØ-fux÷tf Ët{tLÞ r™Þ{tu 67

(h6) hrð - hðe :-

Wå[thËtBÞ Ähtð‚t yt þçŒtu{tk ‘hrð’ yux÷u ‘ËqÞo’. yt

þçŒ ËkMf]‚ ¼t»tt™tu Au. ßÞthu ‘hðe’ þçŒ yhƒe þçŒ ‘hƒe’ …hÚte

ytÔÞtu Au y™u ‚u™tu yÚto ‘ðËk‚É‚w’ ÚttÞ Au. ‚uÚte [tu{tËw …tf y™u

W™t¤w …tf rðþu ßÞthu ¾heV …tf y™u hðe…tf ‚hefu WÕ÷u¾ fhðt™tu

ntuÞ íÞthu ‘hrð…tf’ - ™u ƒŒ÷u ‘hðe…tf’ ÷¾ðwk òuEyu. …hk‚w ðth™wk

™t{ ÷¾ðt™wk ntuÞ ‚tu ‘hrððth’ ÷¾ðwk òuEyu. ‘hðeðth’ ™ ÷¾tÞ.

•

68 ¼t»tt „tihð

«fhý - 4

ðtõÞþwÂØ y™u y™wMðth

þwØ ðtõÞh[™t{tk y™wMðth …tu‚t™wk yt„ðwk MÚtt™ Ähtðu Au.

yt…ýu yt„¤ òuE „Þt ‚u «{týu y™wMðth, yu Mðh™u y™wËh‚wk

y™w™trËf Wå[thý Au. ÔÞks™ …qðuo™wk y™w™trËf Wå[thý …ý y™wMðth

Y…u ŒþtoðtÞ Au. „wsht‚{tk swŒt swŒt ¼t„tu{tk y™wMðth™t Wå[thý{tk

¼uŒ òuðt {¤u Au, …hk‚w ÷¾tý{tk y™wMðth {qfðt {txu™t r™Þ{tu Au.

yu Ë{sðt sYhe Au.

ftuE …ý ðtõÞ{tk yuf yÚtðt yufÚte ðÄw [tðeY… þçŒ ntuÞ

Au. yu [tðeY… þçŒ fu þçŒtu™e yt„¤ ytð‚tk rðfthe rðþu»tý, Ëðo™t{

fu ËkƒkÄ rð¼Âõ‚™tk ™t{ y™u yu™e …tA¤ ytð‚tk r¢Þt…Œ W…h ™e[u™t

Ëkòu„tu{tk y™wMðth ytðu yÚtðt ™ ytðu.

(1) [tðeY… þçŒ …wk®Õ÷„ ntuÞ ‚tu y™wMðth ™ ytðu; su{ fu -

yufð[™ [tðeY… þçŒ ƒnwð[™ [tðeY… þçŒ

1. rfþtuh „Þtu. (rfþtuh) rfþtuh¼tE „Þt. (rfþtuh¼tE)

({t™tÚtuo ƒnwð[™)

h. …u÷tu {týË „Þtu. ({týË) …u÷t {týËtu „Þt. ({týËtu)

(y™uftÚtuo ƒnwð[™)

3. …ntu¤tu hM‚tu (hM‚tu) …ntu¤t hM‚t (hM‚t)

ƒ™tÔÞtu Au. ƒ™tÔÞt Au.

(y™uftÚtuo ƒnwð[™)

69

(h) [tðeY… þçŒ Mºte®÷„ ntuÞ, ‚tu (1) yufð[™{tk õÞthuÞ y™wMðth

ytð‚tu ™Úte. (h) …hk‚w {t™tÚtuo ƒnwð[™{tk y[qf…ýu y™wMðth ytðu

Au. (3) {òf{tk fu ÔÞkøÞtÚtuo ƒnwð[™{tk ntuÞ ‚tu …ý y™wMðth ytðu

Au. (4) y™uftÚtuo ƒnwð[™{tk y™wMðth™e ntshe y™u „uhntshe ƒk™u

Au, ‚u ytðu yÚtðt ™ ytðu; su{ fu :-

yufð[™ [tðeY… þçŒ ƒnwð[™ [tðeY… þçŒ

1. r™ht÷e ytðe. (r™ht÷e) r™ht÷eƒnu™ ytÔÞtk.(r™ht÷eƒnu™)

({t™tÚtuo ƒnwð[™)

h. yt {the {t uxe (ƒnu™) yt {thtk {t uxtk ({tuxtk ƒnu™)

ƒnu™ Au. ƒnu™ Au.

({t™tÚtuo ƒnwð[™)

3. yt ytðe y{the(¼týe) yt ytÔÞtk y{thtk (¼týeƒt)

ztne ¼týe. ztÌttk ¼týeƒt.

(ÔÞkøÞtÚtuo ƒnwð[™)

4. Atufhe ytðe. (Atufhe) Atufheytu ytðe. (Atufheytu)

(y™uftÚtuo ƒnwð[™)

…. VtR÷ sze (VtR÷) VtR÷tu sze. (VtR÷tu)

(y™uftÚtuo ƒnwð[™)

6. „e‚t „E. („e‚t) „e‚t, hu¾t y™u („e‚t, hu¾t

y{e „Þtk. y™u y{e)

(y™uftÚtuo ƒnwð[™)

yt WŒtnhýtu …hÚte Ë{òÞ Au fu Mºte®÷„™t þçŒtu™e ƒtƒ‚{tk

{t™tÚtuo ƒnwð[™{tk nk{uþtk y™wMðth ytðu Au. y™uftÚtuo ƒnwð[™{tk

{tºt AuÕ÷t WŒtnhý{tk s y™wMðth Au.

70 ¼t»tt „tihð

ðÄw M…ü‚t {txu ™e[u™tk ðtõÞtu òuEyu :

1. ©e htSð „tkÄe 1. ©e{‚e RÂLŒht „tkÄe

ðzt«Ät™ n‚tk. ðzt«Ät™ n‚t.

h. …q. „tkÄeS ÷tuf÷tze÷t h. ©e{‚e rðãt„tihe ™e÷fkX

„wsht‚™tk ™u‚t n‚t. „wsht‚™tk «Út{ MºteM™t‚f n‚tk.

(3) [tðeY… þçŒ ™…wkËf®÷„ ntuÞ, ‚tu (1) yufð[™ y™u (h)

ƒnwð[™, ƒk™u{tk nk{uþtk y™wMðth ytðu Au, …hk‚w ™…wkËf®÷„™t

‚{t{ þçŒtu y™wMðthðt¤t s ntuÞ yuðwk ™Úte.

(1) yk‚u ‘y’ fu ‘E’ ytð‚tu ntuÞ yuðt ‘y’ fthtL‚ / ‘E’ fthtL‚

þçŒtu{tk y™wMðth ntu‚tu ™Úte; su{ fu, Vq÷, ½h, xuƒ÷, {þe™,

WŒtnhý, …ûte, …k¾e ð„uhu. …hk‚w ðtõÞ{tk ‚u{™t {txu W…h™tu r™Þ{

÷t„w …zu Au. Œt.‚.

yufð[™ [tðeY… þçŒ ƒnwð[™ [tðeY… þçŒ

1. yt {thwk ½h Au. (½h) yt ƒu {thtk ½h Au. (½h)

h. f[uhe™wk ™ðwk {þe™ f[uhe™tk ºtý ™ðtk

ƒ„ze „Þwk. ({þe™) {þe™ ƒ„ze „Þtk. ({þe™)

3. ð]ût …h ƒuX u÷wk ð]ût …h ƒuXu÷tk

…ûte Qzâwk. (…ûte) …ûteytu Qzâtk. (…ûteytu)

(h) yk‚u ‘W’ ytð‚tu ntuÞ ‚uðt (‘W’ fthtL‚) þçŒtu{tk fux÷ef ðth

y™wMðth ntuÞ Au (su{ fu, fq‚hwk, [f÷wk, ËË÷wk, ðtŒ¤wk, Íqk…zwk, x…fwk,

…trxÞwk, Ëtu™wk Y…wk, ð„uhu), ‚tu fux÷ef ðth y™wMðth ntu‚tu ™Úte (Œt.‚.

®ƒŒw, sk‚w, ÷ªƒw ð„uhu); …hk‚w ðtõÞ{tk ‚u{™u {txu W…h™tu r™Þ{ ÷t„w

…zu Au. WŒtnhý Y…u-

ðtõÞþwÂØ y™u y™wMðth 71

yufð[™ [tðeY… þçŒ ƒnwð[™ [tðeY… þçŒ

1. …u÷wk ËË÷wk Œt uzâwk. (ËË÷wk) …u÷tk ËË÷tk Œtuzâtk. (ËË÷tk)

h. sq™wk Íqk…zwk …ze „Þwk. (Íqk…zwk) sq™tk Íqk…ztk …ze „Þtk. (Íqk…ztk)

3. {U ™t™wk ®ƒŒw fÞwO. (®ƒŒw) {U ™t™tk rƒŒw fÞto. (®ƒŒw)

4. yu sk‚w ft¤wk n‚wk. (sk‚w) yu sk‚w ft¤tk n‚tk. (sk‚w)

W…h™tk WŒtnhýtu{tk ƒnwð[™™tk ðtõÞtu{tk Úttuztu VuhVth sýtþu.

‘ËË÷wk’ þçŒ ƒnwð[™{tk ‘ËË÷tk’ ÚtE „Þtu. yu s he‚u ‘Íqk…zwk’™wk

‘Íqk…ztk’ ÚtÞwk. rðþu»tý{tk …ý VuhVth ÚtÞtu. ‘…u÷wk’™wk ‘…u÷tk’,‘sq™wk’™wk

‘sq™tk’, ‘™t™wk’™wk ‘™t™tk’ y™u ‘ft¤wk’™wk ‘ft¤tk’ Y… ÚtE „Þwk. r¢Þt…Œ{tk

…ý ‘Œtuzâwk’™wk ‘Œtuzâtk’, ‘„Þwk’™wk ‘„Þtk’, ‘fÞwO’ ™wk ‘fÞtO’ y™u ‘n‚wk’™wk

‘n‚tk’ ÚtÞwk.

yt{, «Út{ ƒu ðtõÞtu{tk f‚to™t ƒnwð[™ (ƒ.ð.)™wk Y…

ƒŒ÷tÞwk Au, ßÞthu AuÕ÷t ƒu ðtõÞtu{tk ‚u ƒŒ÷tÞwk ™Úte.

«Út{ ƒu ðtõÞtu{tk f‚to ‚hefu ‘W’ fthtL‚ þçŒtu Au. ‚uÚte yu™u

ßÞthu ƒnwð[™™wk Y… ÷t„w …zu Au íÞthu ‚u™wk {q¤ Y… ƒŒ÷tÞ Au. ‘ËË÷wk’™wk

‘ËË÷tk’, ‘Íqk…zwk’™wk ‘Íqk…ztk’, ð„uhu ÚttÞ Au. yu s he‚u ytðt þçŒtu™u

ßÞthu yufð[™{tk …ý rð¼Âõ‚™wk Y… ÷t„u íÞthuÞ VuhVth ÚttÞ Au.

ËË÷wk+™wk= ËË÷t™wk ÚttÞ, ‘ËË÷wk™wk’ ™Úte Út‚wk. ynª ‘ËË÷tk™wk’ yuðwk

…ý ™ ÚttÞ. ‘ËË÷tk’ ƒ.ð.™wk Y… Au.

AuÕ÷tk ƒu ðtõÞtu{tk …ý ™…wkËf ®÷„™t þ猙u rð¼Âõ‚™tu

«íÞÞ ÷„tzeyu ‚tu yu™t rðþu»tý™t Y…{tk VuhVth Útþu …hk‚w þ猙t

{q¤ Y…{tk VuhVth Útþu ™rn; su{ fu- (1) ™t™wk ®ƒŒw - …hÚte ‘{U ™t™t

®ƒŒw™u Aufe ™tÏÞwk’. (h) ft¤wk sk‚w - …hÚte ‘ft¤t sk‚w™u …fztu’. ynª

‘®ƒŒw’™wk ‘®ƒŒt’ fu ‘sk‚w’™wk ‘sk‚t’ Út‚wk ™Úte.

yt{, þçŒtu ßÞthu …Œ ‚hefu rð¼Âõ‚™t «íÞÞ ËtÚtu ytðu

yÚtðt rðþu»tý ‚hefu ™…wkËf ®÷„™t rðþu»Þ ËtÚtu ytðu íÞthu

72 ¼t»tt „tihð

yufð[™{tk ‘W/W’ ™wk ‘yt’ ÚtE™u y™wMðth rð™t™e s h[™t ÚttÞ Au.

Úttuztk ðÄw WŒtnhý òuEyu :

1. ‘‚U ƒtu÷u÷wk ðtõÞ ¾tuxwk Au’ - {tk ‘÷wk’ y™wMðth Ërn‚-

Ët™wMðth ytðu, …ý ‘‚tht ƒtu÷ u÷t ðtõÞ{tk þçŒtu

¾tuxt Au’- ‘{tk ‘÷t’ …h y™wMðth ™ ytðu. ynª

y™wMðth {qfeyu ‚tu yu ƒ.ð.™tu yÚto ƒ‚tðu.

h. ‘yt {tuxwk ½h swytu’- {tk ‘xwk’ Ët™wMðth ytðu. …ý ‘yt

{tuxt ½h{tk …tk[ ytuhzt Au’- {tk ‘xt’ …h y™wMðth ™

ytðu.

3. ‘…u÷wk …ûte Qzâwk’- {tk ‘÷wk’ Ët™wMðth ytðu, …ý ‘… u÷t

…ûteyu [ý ¾tÄe’- {tk ‘÷t’ …h y™wMðth ™ ytðu.

4. ‘ft¤wk fq‚hwk ¼MÞwk’- {tk ‘¤wk’ y™u ‘hwk’ Ët™wMðth ytðu,

…ý ‘ft¤t fq‚htyu htux÷e ¾tÄe’- {tk ‘¤t’ y™u ‘ht’

…h y™wMðth ™ ytðu.

…. ‘™t™wk x…fwk fhtu’- {tk ‘™wk’ y™u ‘fwk’ Ët™wMðth ytðu, …ý

‘™t™t x…ft™u hk„e™ ƒ™tðtu’- {tk ‘™t’ y™u ‘ft’ …h

y™wMðth ™ ytðu.

yt{, Œhuf ®÷„™t þçŒtu f‚to ‚hefu ytðu íÞthu y™wMðth õÞtk

ytðu ‚u yt…ýu òuÞwk. nðu, yuf fh‚tk ðÄthu ®÷„™t þçŒtu f‚to fu f{o

‚hefu ytðu íÞthu y™wMðth™wk MÚtt™ õÞtk y™u fuðwk ntuÞ ‚u òuEyu.

(4) (1) …wk®Õ÷„ y™u Mºte®÷„™t þçŒtu ƒnwð[™{tk f‚to fu f{oY…u

ËtÚtu ytðu íÞthu Ëðo™t{, rðfthe rðþu»tý, r¢Þt…Œ

ð„uhu …h y™wMðth ytðu s. Œt.‚.

1. M…Äto{tk rðsu‚t ƒ™u÷tk Mºte…whw»ttu{tk h… Mºteytu

y™u 1… …whw»ttu n‚tk.

ðtõÞþwÂØ y™u y™wMðth 73

h. ynuðt÷ ‚Útt VtR÷ ƒk™u {¤e „Þtk.

3. f[uhe™t ðztyu yt «Ëk„u rððuftrÄfth y™u

Ë¥tt ðt…hðtk òuE‚tk n‚tk.

4. ‚U …÷k„ y™u ¾whþe ™ðtk ÷eÄtk ?

…. ‚u™tk VT÷ux y™u „tze ËVuŒ hk„™tk Au.

(h) …wk®Õ÷„ y™u ™…wkËf®÷„™t þçŒtu ƒnwð[™{tk f‚to fu

f{oY…u ËtÚtu ytðu íÞthu Ëðo™t{, rðfthe rðþu»tý,

r¢Þt…Œ, ð„uhu …h y™wMðth ytðu s. Œt.‚.

1. yt ytuhztu ‚u{s fƒtx y™u xuƒ÷ ‚Æ™ ™ðtk Au.

h. ft[ƒtu y™u ËË÷wk ÷ze …zâtk.

3. yuýu VT÷ux y™u Mfqxh ËtÚtu ¾heãtk.

4. yu™tk [tu…ztu y™u …ºtf …ze „Þtk.

(3) Mºte®÷„ y™u ™…wkËf®÷„™t þçŒtu ƒnwð[™{tk f‚to fu

f{oY…u ËtÚtu ytðu íÞthu Ëðo™t{, rðfthe rðþu»tý,

r¢Þt…Œ ð„uhu …h y™wMðth ytðu s. Œt.‚.

1. ðr™‚t y™u ‚u™tk ƒt¤ftu „Þtk.

h. ®Ëný y™u ‚u™wk ƒå[wk …tksht{tk …whtÞtk.

3. yu™tk sq™tk ËtRf÷ y™u Mfqxh ðu[tE „Þtk.

4. {thtk ËtRf÷ y™u ŒV‚h [tuhtE „Þtk.

(4) …wk®Õ÷„, Mºte®÷„ y™u ™…wkËf®÷„™t þçŒtu ƒnwð[™{tk

f‚to fu f{oY…u ËtÚtu ytð u íÞthu r¢Þt…Œ …h y™wMðth

ytðu s. Œt.‚.

1. r™þeÚt, ™e÷t y™u ƒt¤ftu „Þtk.

h. yuýu ƒk„÷tu, „tze y™u Mfqxh ¾heãtk.

74 ¼t»tt „tihð

3. ‚uýu ft„¤tu, VtR÷ y™u …ºtf xuƒ÷ …h {qõÞtk

n‚tk.

(…) (f) …wk®Õ÷„, Mºte®÷„ y™u ™…wkËf®÷„™t þçŒtu yuf ðtõÞ{tk

ËtÚtu ytð‚t ntuÞ …ý ‚u yufËtÚtu ƒnwð[™{tk f‚to fu

f{o ‚hefu ™ ntuÞ …ý rðfÕ…u ytð‚t ntuÞ ‚tu ðtõÞ{tk

AuÕ÷e Ëk¿tt su ®÷„ y™u ð[™{tk ntuÞ ‚u™t ytÄthu

r¢Þt…Œ …h y™wMðth ytðu yÚtðt ™ ytðu. Œt.‚.

1. r™þeÚt fu ™e÷t fu ƒt¤f „Þwk.

h. r™þeÚt yÚtðt ƒt¤f fu ™e÷t „E.

3. ™e÷t fu ƒt¤f yÚtðt r™þeÚt „Þtu.

4. ™e÷t fu ƒt¤f yÚtðt r™þeÚt¼tE „Þt.

({t™tÚtuo ƒ.ð.)

…. r™þeÚt yÚtðt ƒt¤f fu ™e÷tƒnu™ „Þtk.

({t™tÚtuo ƒ.ð.)

6. r™þeÚt fu ™e÷t yÚtðt ƒt¤ftu „Þtk.

(y™uftÚtuo ƒ.ð.)

7. yuýu Mfqxh fu „tze ¾heŒe.

8. yuýu „tze fu ½h hk„tÔÞwk.

9. þe÷tyu …qhe fu htux÷tu ¾tÄtu nþu.

10. {týufu …q¤t fu ½tË ðuåÞwk.

11. h{ýu ½tuztu yÚtðt ½uxtk ¾heãtk. (y™uftÚtuo ƒ.ð.)

1h. {tun™u xèw yÚtðt ½tuzt ðuåÞt. (y™uftÚtuo ƒ.ð.)

(¾) ytðtk ðtõÞtu{tk r¢Þt…Œ™e …nu÷tk òu ‘ftuEf’,

ðtõÞþwÂØ y™u y™wMðth 75

‘fþwkf’ ‘ƒÄwk’ yÚtðt ‘yuðwk ƒÄwk’ …Œ ntuÞ ‚tu r¢Þt…Œ

™…wkËf®÷„ yufð[™{tk s ytðu. Œt.‚.

1. rƒr…™¼tE fu ƒe™tƒnu™ ftuEf „Þwk.

h. Atufhe fu Atufhtu ftuEf ytÔÞwk.

3. {tun™u ½tuztu fu xèw fþwkf ðuåÞwk.

4. yuýu Mfqxh fu „tze fu VT÷ux yuðwk ƒÄwk ¾heãwk.

(…) ‘nwk’ y™u ‘‚wk’ Ëðo™t{{tk y™wMðth ytðu Au. f‚to ‘nwk’ ntuÞ

íÞthu r¢Þt…Œ™tk ð‚o{t™ft¤™tk ºtýuÞ Y…tu{tk y™wMðth ytðu

Au. Œt.‚.

1. nwk ÷¾wk Awk. (ËtŒtu ð‚o{t™ft¤)

h. nwk ÷¾e hÌttu Awk. ([t÷w ð‚o{t™ft¤)

3. nwk ÷¾e [qõÞtu Awk. (…qýo ð‚o{t™ft¤)

Ëðo™t{ su™u {txu ð…htÞwk ntuÞ yu þ猙tk ®÷„ y™u ð[™

«{týu yu™tk Y…tu™u y™wMðth ÷t„u yÚtðt ™ ÷t„u. Œt.‚.

yufð[™ ®÷„ ƒnwð[™

1. {thtu ¼tE þtýtu Au. (…wk.) {tht ¼tEytu þtýt Au.

h. {the ƒnu™ Y…t¤e Au. (Mºte.) {the ƒnu™tu Y…t¤e Au.

3. {thwk …wM‚f ™ðwk Au. (™…wk.) {thtk …wM‚ftu ™ðtk Au.

™…wkËf®÷„™t ËkƒkÄ{tk Ëðo™t{tu ð…htÞ íÞthu y™wMðth™wk MÚtt™ ™e[u

«{týu ntuÞ Au :-

yufð[™ ƒnwð[™

(nwk) {thwk- {tht (y{u) y{thwk- y{thtk

(yt…ýu) yt…ýwk- yt…ýtk.

76 ¼t»tt „tihð

(‚wk) ‚thwk- ‚thtk (‚{u) ‚{thwk- ‚{thtk.

(‚u) ‚u™wk-‚u™tk (‚uytu) ‚u{™wk- ‚u{™tk.

(yu) yu™wk- yu™tk yu{™wk- yu{™tk.

(yt) yt™wk- yt™tk yt{™wk- yt{™tk.

(su) su™wk- su™tk su{™wk- su{™tk.

(6) (f) f]Œk‚™t ™e[u «{týu™tk Y…tu{tk y™wMðth ytðu Au :-

1. nË‚wk ƒt¤f Ëti™u „{u. (ð‚o{t™ f]Œk‚- rðþu»tý ‚hefu)

h. ðeýu÷tk Vq÷ Atƒze{tk ht¾tu. (¼q‚ f]Œk‚- rðþu»tý ‚hefu)

3. Äthu÷wk ft{ ™ ÚtÞwk. (¼q‚ f]Œk‚- rðþu»tý ‚hefu)

4. fhðt™wk ft{ {w÷‚ðe ™ ht¾tu. (¼rð»Þ f]Œk‚- rðþu»tý ‚hefu)

…. nwk [t÷‚tk [t÷‚tk …ze „E. (ð‚o{t™ f]Œk‚- r¢Þtrðþu»tý

‚hefu)

6. ¾t‚tk ¾t‚tk ƒtu÷tu ™rn. (ð‚o{t™ f]Œk‚- r¢Þtrðþu»tý ‚hefu)

7. Ëthk„¼tE ðtk[‚tk ðtk[‚tk ðt‚tu fh‚t n‚t. (ð‚o{t™

f]Œk‚-r¢Þtrðþu»tý ‚hefu)

(™tUÄ- 1. f‚to …wk®Õ÷„ ntuÞ ‚tu r¢Þt…Œ …h y™wMðth ™

ytðu.

h. f‚to Mºte®÷„ ntuÞ y™u {t™tÚtuo ƒ.ð.{tk ntuÞ

‚t u r¢Þt…Œ …h y™wMðth ytðu. Œt.‚.

{t™Ëeƒnu™ ðtk[‚tk ðtk[‚tk ðt‚tu fh‚tk n‚tk.)

8. he™t xe.ðe. òu‚tk òu‚tk ¼h‚e n‚e. (ð‚o{t™ f]ŒL‚-

r¢Þtrðþu»tý ‚hefu)

(¾) ™e[u™t suðtk y™u Ër‚ ËÂ{e «Þtu„ðt¤tk ðtõÞtu{tk

…ý f]Œk‚™wk y™wMðthðt¤wk Y… ytðu Au :

ðtõÞþwÂØ y™u y™wMðth 77

1. {th‚tk {tÞwO.

h. ƒtu÷‚tk ƒtu÷e ftZâwk.

3. yu™u rð{t™ [÷tð‚tk ytðzu Au.

4. Úttuzu Œqh s‚tk ËtRf÷{tk …kõ[h …zâwk. (Ër‚ ËÂ{e)

…. …tu÷eËu ÷tXe{th fh‚tk s ™t˼t„ þY ÚtE. (Ër‚

ËÂ{e)

6. Ëðth Út‚tk yt¾e Ëe{ fÕ÷tu÷e QXe. (Ër‚ ËÂ{e)

(„) fux÷tf yÔÞÞtu{tk …ý y™wMðth ytðu Au; su{ fu-

ynª, íÞtk, n{ýtk, …nu÷tk ð„uhu.

WŒtnhý- yt ð»tuo …nu÷t ™kƒhu …tË Út™th rðãtÚteo …nu÷tk yÇÞtË

«íÞu ¾qƒ ƒuŒhfth hnu‚tu n‚tu.

yt ðtõÞ{tk …nu÷t rðþu»tý Au y™u …nu÷tk yÔÞÞ Au.

(7) Ët‚{e-yrÄfhý-rð¼Âõ‚™t ‘{tk’ «íÞÞ{tk y™wMðth Au. ‚uÚte

y™wMðth rð™t ‘{t’ ™ ÷¾tÞ.

1. ½h{tk ftuE ™Úte.

h. f[uhe{tk Ātk ntsh Au.

3. ‚¤tð{tk …týe Ÿzwk Au.

ynª ‘{tk’= ‘™e ykŒh’ yÚto Au, ßÞthu ‘{t’ yux÷u-

(1) ‘{t‚t’ (Ëk¿tt) (fzðwk ytuËz {t …tÞ) y™u

(h) ‘™rn’ (r¢Þt…Œ ‚hefu r¢Þtrðþu»tý) (‚tuVt™ fhþtu {t).

(8) Ëh¾t{ýeËq[f ‘-™t fh‚tk’ ™tu «Þtu„ y™wMðth ÷u Au :

1. ‚tht fh‚tk yu Ÿ[tu Au.

h. rðhts™t fh‚tk rð÷tË ðÄthu [t÷tf Au.

78 ¼t»tt „tihð

(9) fux÷ef Ëk¿tt ™…wkËf®÷„ ƒnwð[™{tk ð…htÞ Au y™u yu™t

r¢Þt…Œ …h y™wMðth ytðu Au; su{ fu :-

1. Œþo™ fÞtO.

h. ðkŒ™ fÞtO.

3. yr¼™kŒ™ ytÃÞtk.

(10) y™wMðth™u ƒnwÄt ™…wkËf®÷„ …h s «er‚ Au. ‚uÚte y™wMðth

…tu‚u …ý ™…wkËf®÷„™tu s Au yuðwk h¾u {t™e ÷u‚t. yuýu

…tu‚t™wk MÚtt™ ƒu søÞtyu r™Âù‚ fÞwO Au- ‚u …wk®Õ÷„ …ý Au

y™u ™…wkËf®÷„ …ý Au. ‘y™wMðth fÞwO’ y™u ‘y™wMðth fÞtuo’

yu{ ƒuÞ he‚u fnuðtÞ.

(11) y™wMðth™t ®÷„ {txu su{ yufrðÄ‚t ™Úte, ‚u{ yu™t Wå[th

{txu …ý yufrðÄ‚t ™Úte. yu™t Wå[th{tk rðrðÄ‚t Au y™u

yu {txu™t [tu¬Ë r™Þ{tu Au.

«fhý- 1{tk yt…ýu òuÞwk fu ðýo{t¤t™t ‘f’ Úte ‘{’

ËwÄe™t ÔÞks™tu …tk[ ð„tuo{tk ðnU[tÞt Au. yt …tk[uÞ ð„tuo{tk

AuÕ÷tu- …tk[{tu su ðýo Au ‚u y™w™trËf Au. yu ½ýeðth

y™wMðth Y…u ŒþtoðtÞ Au. ‚uÚte þçŒ{tk-Ëk¿tt{tk y™wMðth …Ae

su ð„o™tu ðýo ntuÞ ‚u ð„o™t y™w™trËf ðýo «{týu y™wMðth™tu

Wå[th fhðtu òuEyu; su{ fu- fkfý (fÑý), ¾kshe (¾Åshe,),

WífkXt (WífÛXt), ®nŒ (rnLŒ), ®ƒƒ (rƒBƒ) ð„uhu.

‚íË{ þçŒtu{tk, ‘Þ’ Úte ‘n’ ËwÄe™t (‘h’ rËðtÞ™t)

ÔÞks™tu™e ƒtƒ‚{tk ™e[u «{týu r™Þ{ Au.

(1) y™wMðth …Ae ‘Þ’, ‘÷’ fu ‘ð’ ytðu ‚tu ‚u™tu Wå[th

y™w¢{u PÞT, P ÷T, PðT suðtu fhðtu; su{ fu- ËkÞ{

(ËPGÞ{), ËkÞ‚, Ëk÷ø™, ËkðtŒ, Ëkð‚ ð„uhu.

ðtõÞþwÂØ y™u y™wMðth 79

(h) y™wMðth …Ae ‘þ’, ‘»t’, ‘Ë’ fu ‘n’ ytðu ‚tu ‚u

y™wMðth™tu Wå[th ‘ðTP’ (y™w™trËf Wå[thý ( P)+ðT)

fhðtu. Œt.‚. - ykþ (yPÔþ), ðkþ, ËkþÞ, Œk»xÙt,

(ŒtZ), ËkËth, ƒkËe, fkË, Ëknth, Ëkrn‚t ð„uhu.

™tUÄ :- Þ, h, ÷, ð, þ, »t, Ë, n …nu÷tk ytð‚t

y™wMðth™u ƒŒ÷u y™w™trËf {wft‚tu ™Úte.

(12) ftu{¤ y™u ‚eðú y™wMðth

«fhý- 1{tk Ë{òÔÞt «{týu y™wMðth™tk ƒu «fth™tk Wå[thý

Au- ftu{¤ y™u ‚eðú. yu™t WŒtnhýY… þçŒtu ™e[u «{týu Au :-

ftu{¤ y™wMðth ‚eðú y™wMðth

(su™t rðfÕ…u ƒeS òuzýe ™ ntuÞ (su™t rðfÕ…u ƒeS òuzýe ntuÞ,

‚uðt þçŒtu- su{tk {tuxu ¼t„u Œe½o yux÷u fu y™w™trËf ÔÞks™ Aqxt

E-Q ytðu Au.) …tze þftÞ, ‚uðt þçŒtu- su{tk {tuxu

¼t„u nÙMð R-W ytðu Au.)

ykþ, ytkƒtu, #x, #Ztuýe, yk„ (yÊT„), WAk„, „k„t, ÷®ð„,

Ÿ½, Ÿ[tE, Ÿ[wk, Ÿx, þkft.

Ÿzwk, ŸÄwk, Ÿsý, Ÿnfthtu, fwks, (fwÅtTs), „wks™, „wkòþ, Ëk[Þ.

fkË, fkËth, fkËthtu, fqk[e, fkX (fÛX), fwkz, „wkX™,

¾ªxe, ¾qkÄ, „qkÚtý, ½qkxý, „wkztu, ‚wkz, ®…z,

[qkxýe, [qkxðwk, [qkx÷e, [qkÚtthtu, yh®ðŒ (yhrðLŒ), yk‚, ykíÞ,

[ªÚthe, [ªŒhze, [ª- [ª, ykŒts, $rŒht, $Œw, $ÿ, $rÿÞ,

Skzðwk, Xe„ýwk, zªzðtýwk, Œnª, ytu®[‚wk, fwk‚t, fwkŒ™, ®[‚™, ®[‚t,

Œªxwk, Äqkyt…qkyt, ™ªŒý, ™ªŒh, ®sŒ„e, ‚k‚w, ŒwkŒ, r™‚tk‚, ®ƒŒe, ®ƒŒw,

™ªŒðwk, ™ªŒt{ý, …ªAwk, …ªsý, þh®{Œwk, ®ËŒqh, ®ËÄw, ®nŒ, ®nŒe,

80 ¼t»tt „tihð

…ªZthtu, ¼ª‚, ¼ªztu, ¼ªË, ®f{‚(rfB{‚), fwk¼, fwk¼th, „wkƒs,

ðªAe, ðªxðwk, ðªxt¤ðwk, ðªxe, [wkƒf, ‚wkƒzwk, {wkƒR,

þªfwk, ˪[rýÞwk, nª[ftu ð„uhu. þk¼w, Ëk{r‚ ð„uhu.

(13) ‘W’ fthtL‚ yuftûthe þçŒtu …h nk{uþtk y™wMðth ytðu Au; su{

fu, nwk, ‚wk, þwk, Awk ð„uhu.

…hk‚w Œe½o ‘Q’ ntuÞ ‚uðt yuftûthe þçŒtu …h y™wMðth ytð‚tu

™Úte. Œt.‚. sq, ÷q, Útq, ¼q, Aq ð„uhu.

(14) (f) fux÷tf þçŒtu yuðt Au su{tk y™wMðth ™ ytð‚tu ntuÞ ‚uðt

yûth …h y™wMðth fhðt™e ¼q÷ òuðt {¤u Au; su{ fu-

yþwØ þwØ yþwØ þwØ

1. r™{ýqkf r™{ýqf 7. {nUf {nuf

h. ð‚oýqkf ð‚oýqf 8. ¼htUËtu ¼htuËtu

3. ™týtkfeÞ ™týtfeÞ 9. ntUrþÞth nturþÞth

4. ™týtk rð¼t„ ™týt rð¼t„ 10. {tUZwk {tuZwk

…. ™týtk ƒtuzo ™týt ƒtuzo 11. …qkò …qò

6. ®™ÿt r™ÿt 1h. ½kô ½ô

(™tUÄ :- ‘™týwk’ htufz™t yÚto{tk ntuÞ ‚tu yu™t ƒnwð[™-™týtk-

{tk y™wMðth ytðu, yLÞÚtt ™rn.)

(¾) fux÷tf yuðt …ý þçŒtu Au su™e òuzýe y™wMðth ËtÚtu

y™u ð„h ƒk™u he‚u Ët[e Au, …hk‚w yu™e ËtÚtu Ëkf¤tÞu÷t ƒeò

þ猙e ƒtƒ‚{tk y™wMðth ð„h™e òuzýe s Ët[e Au.

ƒk™u [t÷u y™wMðth ™ s [t÷u

1. ‘®f{‚’ y™u ‘fe{‚’ fe{‚e

h. ‘ðtk[™’ y™u ‘ðt[™’ ðt[f

(„) òuzýe™e áÂüyu ‘™rn’ y™u ‘™nª’ ƒk™u Ët[tk Au.

ðtõÞþwÂØ y™u y™wMðth 81

ynª ÞtŒ yu ht¾ðt™wk fu nÙMð ‘R’ (rn) ntuÞ íÞtk

y™wMðth ™ ytðu, …ý Œe½o ‘E’ (nª) ntuÞ íÞtk y™wMðth

òuEyu s.

(½) yu s he‚u òuzýe™e áÂüyu ‘[tu{tËwk’ y™u ‘[tu{tËw’ yu

ƒk™u Ët[tk Au, …ý ƒk™u™t yÚto{tk Vuh Au. ËkŒ¼o «{týu

òuzýe fhðe òuEyu. Œt.‚.

(1) ‘[tu{tËwk’ Ëk¿tt Au. ‚u™tu yÚto ‘ðhËtŒ™e {tuË{’ ÚttÞ

Au. ‚u™t …hÚte su rðþu»tý ƒ™u Au ‚u™t …h y™wMðth

™Úte.

(h) ‘[tu{tËw’ rðþu»tý Au. ‚u™tu yÚto ‘[tu{tËt™u- ðhËtŒ™e

{tuË{™u-÷„‚wk’ yuðtu ÚttÞ Au, su{ fu ‘[tu{tËw …tf.’

WŒtnhý : yt ð»tuo [tu{tËwk r™»V¤ s‚tk [tu{tËw …tf Ëthtu

™rn Q‚hu.

yºtu yu ÞtŒ ht¾ðwk fu É‚w …hÚte ƒ™‚tk rðþu»tý y™u ‘ytW’

fu ‘yt÷w/yt¤w’ ytð‚t ntuÞ ‚uðtk rðþu»tý ‚Útt r¢Þt…Œ …hÚte ƒ™u÷tk

WfthtL‚ rðþu»tý{tk AuÕ÷t yûth …h y™wMðth ytð‚tu ™Úte, su{ fu :-

rþÞt¤w, W™t¤w, f{tW, xftW, [ztW, ÔÞts¾tW, V¤tW, {tÞt¤w,

ŒÞt¤w, f]…t¤w, …th¾w, Ë{sw ð„uhu.

WŒtnhý :- neht…th¾w Íðuheyu hí™™wk …th¾wk fÞwO.

ynª ‘neht…th¾w’ þçŒ ‘…th¾ðwk’ …hÚte ƒ™u÷wk rðþu»tý Au,

ßÞthu ‘…th¾wk’ þçŒ ‘…th¾ðwk’ …hÚte ƒ™u÷e Ëk¿tt Au.

y™wMðth õÞtk ytðu, õÞtk ™ ytðu ‚u™e Ë{s yt…‚wk yuf ftÔÞ

frð ©e ËwkŒh{u ÷ÏÞwk Au. yu …hÚte y™wMðth rðþu htu[f ¼t»tt{tk

Ë{„ú ÏÞt÷ {¤e hnuþu.

82 ¼t»tt „tihð

y™wMðth yüf

(nrh„e‚ AkŒ)

nwk ®ƒŒw ËwkŒh {t‚ þthŒ™u ÷÷txu [kÿ þwk,

{ws™u ËŒt Þtuòu Ë{sÚte, r[¥t ƒ™þu $ÿ þwk;

{ws MÚtt™ õÞtk {ws þe „r‚ òýe r÷Þtu hË-«u{Úte.

‚tu Ëßs ƒ™þtu ¿tt™Úte, ËtiLŒÞoÚte ™u ûtu{Úte ! 1

‚tu «Út{ òýtu ‘nwk’ y™u ‘‚wk’ {tk ËŒt {ws ðtË Au,

yt ¿tt™ rðý ‘nw-nw’ y™u ‘‚w-‚w’ Ë{tu W…ntË Au;

nwk fhw-ðtk[w-÷¾w òuòu yu{ ÷¾þtu ÷uþ ‚tu,

{t-¼th‚e™t hBÞ ðŒ™u ÷t„‚e þe {uþ òu ! 2

™h{tk fŒe ™rn ™the{tk ™t yufð[™u nwk hnwk,

nwk ®f‚w ™the- ƒnwð[™{tk {t™ðk‚wk …Œ „únwk;

‘ƒt „Þtk’, ‘ytÔÞtk çnu™ {tuxtk’ yu{ òu ™ ‚{u ÷¾tu,

‘ƒt „Þt’, ‘ytÔÞt çnu™ {tuxt’ þtu …Ae ƒ™þu z¾tu ! 3

™u ™tLÞ‚h{tk ‚tu ½ýe Ëuðf ‚ýe Au ntshe,

÷tu {ws rð™t™t þ猙e ÞtŒe fhe òuòu she;

Ëti {ws rðþu»tý yuf ™u ƒnwð[™{tk ht¾tu {™u.

Þt[wk f]…t yt ¾tË, {thtu ¼h¾ íÞtk ÍtÍtu ƒ™u ! 4

‘þwk Vq÷ …u÷wk þtu¼‚wk !’ òu ytðwk «u{u Wå[thtu,

‘þtk Vq÷ …u÷tk þtu¼‚tk !’ ƒnwð[™{tk ðtýe fhtu;

‘{tuswk’ r™nt¤tu yuf ™ehu, íÞtk …Ae ‘{tuòk’ ƒ™u.

‘ƒ{ýtk’ y™u ‘‚{ýtk’ …Ae ‘yý„ÛÞtk’, ftuý fntu „ýu ? 5

™u ƒkÄw, …e‚tk ‘™eh Xkzwk’™t {™u …ý …e s‚t,

™u ‘Ítz Ÿ[tk’ …h [ztu ‚tu ™t {™u „ƒztð‚t;

‘ƒfht’ y™u ‘ƒfhtk’, ‘„Äuzt’ ™u ‘„Äuztk’ yuf ™t,

‘„tztk’ y™u ‘„tkztk’ {nª su ¼uŒ ¼q÷tu Auf ™t. 6

ðtõÞþwÂØ y™u y™wMðth 83

™u ßÞtk ™ {thtu ¾…, {™u íÞtk ÷i s‚t ™ f]…t fhe,

™hòr‚ Ëk„u {qf‚tk, …„ {qfòu r™íÞu zhe,

ftu {Õ÷™u yuðwk fÌtwk òu, ‘õÞtk „Þtk’‚tk yt… S ?’

òuòu {¤u ™t ‚h‚ {w¬t™tu {nt Ëh…tð S. 7

‚tu r{ºt, {the ™{ú yhS ytx÷e {™{tk Ähtu:

÷¾‚tk y™u ðŒ‚tk {™u ™t MðÙ{tkÞu rðM{htu;

nwk hBÞ „wks™ „wks‚wk r™‚ ¿tt™™t …w»…u Xhwk,

y¿tt™{tk …ý zk¾wk-®f‚w yu fÚtt ™rn nwk fhwk. 8

- ËwLŒh{T

84

y™wMðth ™t™tu …ý htR™tu Œtýtu Au.

‚u™tu ¾tuxtu W…Þtu„ ÚttÞ ‚tu yÚto™tu y™Úto

ÚtE òÞ Au. ‚u …wk®Õ÷„™u Mºte®÷„ fu

™…wkËf®÷„{tk Vuhðe ™t¾ðt Ë{Úto Au.

¼t»tt „tihð

«fhý - …

rðht{r[ötu

÷¾tý{tk hnu÷t yÚto™u M…ü fhðt{tk rðht{r[ötu y„íÞ™tu

¼t„ ¼sðu Au. ¼t»tt{tk™e yr¼ÔÞÂõ‚™u ËwƒtuÄ fhðt™wk ft{

rðht{r[ötu fhu Au. rðht{r[ötu yr¼ÔÞÂõ‚™u ðt[f ËwÄe ÞÚttÚto

he‚u …ntU[tzðt ð…ht‚tk ntuÞ Au; {tºt ÔÞtfhý™t r™Þ{tu™u Ëk‚tu»tðt

™rn. rðht{r[ötu™tu W…Þtu„ ÷¾tý™t {wÆtytu™u ƒhtuƒh WXtð

yt…ðt {txu ‚u{s ðtõÞtu-ðtfÞtu ðå[u ‚Útt {q¤ ðtõÞ y™u …uxt-

ðtõÞ ‚Útt ðtõÞ{tk™tk …Œtu ðå[u™tu ¾tË «fth™tu ËkƒkÄ Œþtoððt

y™u yu{tk hnu÷tu ¼tð M…ü fhðt {txu sYhe Au. ‚uÚte rðht{r[ötu

Ë{S™u ð…htÞ, þõÞ ‚ux÷tk ytuAtk ð…htÞ, ðõ‚ÔÞ™u MVwx y™u

ÄthŒth fhðt ð…htÞ yu{tk s yu{™e þtu¼t Au.

rðht{r[nT™tu ¼t»tt™e yuf rðrþü „tuXðý Au. yu „tuXðý™u

fthýu ðõ‚ÔÞ™tu yÚto M…ü Út‚tu hnu Au. ftuE rðht{r[nT™tu ðtõÞ …qhwk

fhu Au, ftuE rðht{r[ö yÚto™u …ÞtoÂY…u ÔÞõ‚ Útðt{tk yr™ðtÞo

ËntÞ …qhe …tzu Au; su{ fu-

“‚{™u ‚tu þh{ ™Úte, {™u Au.”

W…h™t ðõ‚ÔÞ{tk yÕ…rðht{ y™u …qýorðht{ yu ƒu r[ötu

ð…htÞu÷tk òuE þftÞ Au. yÕ…rðht{ ðõ‚ÔÞ™e ykŒh {wftÞwk Au y™u

…qýorðht{ ðtõÞ™u Auzu {wftÞwk Au. ‘‚{™u ‚tu þh{ ™Úte’ yu [th þçŒtu

…Ae yÕ…rðht{ Au yu™u ƒŒ÷u …qýorðht{ {wftÞwk ntu‚ ‚tu ? ‚tu …Ae

‘{™u Au’ yu ƒu þçŒtu [t÷‚ ™rn. ‘{™u þh{ Au’ yu{ ºtý þçŒtu

ðt…he™u …Ae …qýorðht{ {qfðwk …z‚. yu{ fhðt{tk ytÔÞwk ntu‚ ‚tu

85

‘‚{™u þh{ ™Úte. {™u þh{ Au.’ yu{ ƒu y÷„ y÷„ ðtõÞðt¤e

h[™t Útt‚. ‘‚tu’ þçŒ sYhe ™ hÌttu ‚uÚte ‚u™u Œqh fhtÞtu y™u ‘þh{’

þ猙u VheÚte ðt…hðtu …zâtu. yt{ ÚtðtÚte yr¼ÔÞÂõ‚{tk su ÷t½ð

n‚wk ‚u [tÕÞwk „Þwk. yt„÷e yr¼ÔÞÂõ‚Úte suu™u ËkƒtuÄe™u yu ðõ‚ÔÞ

ÚtÞwk ‚u ÔÞÂõ‚{tk ™¬e…ýu ‘þh{’ ™Úte yu M…ü ÚttÞ Au y™u ËkƒtuÄ™

fh™th ÔÞÂõ‚{tk ™¬e…ýu þh{ Au yu Ë÷qftE…qðof fnuðtÞ Au. yux÷u

rðht{r[ötu ðõ‚ÔÞ{tk ÷t½ð, ËwkŒh‚t, Ë÷qftE ð„uhu …ý ƒûtu Au.

yt…ýu {wÏÞ {wÏÞ rðht{r[ötu òuEyu :

(1) …qýorðht{ (.) :-

(1) ðtõÞ{tk yuf fÚt™ fu rð[th …qýo ÚttÞ íÞtk …qýorðht{

{wftÞ Au. yux÷u fu, yuf ËtŒwk ðtõÞ …qhwk ÚttÞ íÞtk …qýorðht{ {qfðwk

òuEyu; su{ fu-

ytsu Mðt‚kºÞ rŒ™™tu ht»xÙeÞ ‚nuðth Au.

…t…™tu ½ztu Vqxât rð™t hnu‚tu ™Úte.

(h) ftuE …ý þe»tof, þçŒ fu ðtõÞ™e þYyt‚{tk ¢{Ëq[f

1, h, 3 ð„uhu ytkfzt fu f, ¾, „ ð„uhu yûthtu {qfeyu íÞthu (òu

yu ftikË fhe™u yu{tk {qfðt™t ™ ntuÞ íÞthu) yu{™e …Ae …qýorðht{

yð~Þ {qfðwk òuEyu; su{ fu-

1. LÞtÞt÷Þ h. Wãtu„¼ð™

f. LÞtÞt÷Þ ¾. Wãtu„¼ð™

…hk‚w …wM‚f, «fhý y™u ÷¾tý{tk ykŒh ytð‚t rð»tÞ™t

þe»tof …Ae …qýorðht{ {qfðwk ™rn.

(3) ÔÞÂõ‚ fu ËkMÚtt™wk ™t{, ntuÆtu, …Œðe ð„uhu™wk ËkÂût Y…

{qf‚e ð¾‚u ™e[u «{týu …qýorðht{ {qfðwk òuEyu; su{ fu-

{tu.f.„tkÄe ({tun™ŒtË fh{[kŒ „tkÄe)

{.Ë.Þwr™ðrËoxe ({nthtò ËÞtShtð Þwr™ðŠËxe)

86 ¼t»tt „tihð

Ët.ð.rð. (Ët{tLÞ ðneðx rð¼t„)

W.Ë. (W… Ër[ð)

yu{. yuËËe. ({tMxh ytìV ËtÞLË)

yt W…htk‚ ©e. (©e{t™), fw. (fw{the), r[. (r[hkSðe),

r÷. (r÷r¾‚k„), ð„uuhu suðt ËkÂût Y…{tk «Út{ yûth …Ae …qýorðht{

{wftÞ Au.

(h) yÕ…rðht{ (,) :-

ßÞtk …qhu…qhwk ™rn …ý yÕ… (Úttuzwk) yxfðt™wk yr™ðtÞo ntuÞ íÞtk

yÕ…rðht{ {wftÞ Au. ¾tË fhe™u ™e[u™e ƒtƒ‚tu rð[the™u ‚u {wftÞ

Au :

(1) ½ýtk ™t{, rðþu»tý fu r¢Þt…Œ yufËtÚtu ytÔÞtk ntuÞ

íÞthu AuÕ÷t rËðtÞ Œhuf™e …Ae yÕ…rðht{ {wftÞ Au; su{ fu-

1. ht{, ÷û{ý, ¼h‚ y™u þºtwΙ [thu ðå[u ¾qƒ «u{

n‚tu.

h. ht{ Äeh, „k¼eh, M™unt¤ y™u ËÆ„wýe n‚t.

3. ¼h‚ yÞtuæÞt{tk Œt¾÷ ÚtE, {nu÷{tk ‚…tË fhe,

su{‚u{ MðMÚt ÚtE ht{™u þtuÄðt [t÷e ™eféÞt.

4 ÷û{ý shtsht{tk, ™Sðe ƒtƒ‚{tk, ¢tuÄ{tk ytðe

s‚t.

(2) ËkƒtuÄ™tÚtuo ð…htÞu÷t …Œ …Ae yÕ…rðht{ ytðu Au;

su{ fu -

ht{¼tE, yt VtR÷ „k„tÄh™u …ntU[tztu.

(3) y÷ƒ¥t, xqkf{tk, su{ fu, yux÷u fu, ¾hu¾h ð„uhu suðt

þçŒtu …Ae yÕ…rðht{ {wftÞ Au; su{ fu-

y÷ƒ¥t, ‚{u s yu ft{ fhðt Ëût{ Atu.

rðht{r[ötu 87

(4) ‘fthý fu’ y™u ‘fu{ fu’ ™e …nu÷tk yÕ…rðht{ {wftÞ

Au; su{ fu-

Xkze ðÄðt {tkze Au, fthý fu yt Ët÷ ðhËtŒ ðÄw ÚtÞtu Au.

(…) …ºt÷u¾™{tk þYyt‚{tk ËkƒtuÄ™ …Ae ‚u{s yk‚™tk

rðŒtÞð[™ …Ae yÕ…rðht{ {wftÞ Au; su{ fu-

1. {t™™eÞ, ©e{t™, ƒnu™©e, M™une©e ð„uhu.

h. yt…™tu, yt…™tu/yt…™e rðïtËw, M™untÄe™, ¼ðŒeÞ

ð„uhu.

(6) nt, ™t, S, ftk, fu{ ð„uhu fu𤠫Þtu„eytu òu ðtõÞ™e

þYyt‚{tk ntuÞ ‚tu ‚u Œhuf™e …Ae yÕ…rðht{ {wftÞ Au; su{ fu-

nt, yu ÷¾tý {U s ÷ÏÞwk Au.

ftk, ‚{the …ý ¼q÷ ÚtE ™u ?

(7) ‘ð„uhu’™e …nu÷tk ƒu fu ðÄthu …Œtu ntuÞ íÞthu Œhufu Œhuf

…Œ …Ae ‘ð„uhu’™e …nu÷tk ytð‚t …Œ …Ae …ý- yÕ…rðht{ {wftÞ

Au; su{ fu-

{iºte, «u{, íÞt„, ðVtŒthe ð„uhu ËÆ„wýtu Au.

(8) yð‚hýr[ötu ðt…h‚tk …nu÷tk yÕ…rðht{ {wftÞ Au;

su{ fu-

ht{ ƒtuÕÞt, “r…‚t™e yt¿tt nwk {tÚtu [ztðwk Awk.”

(9) Ë{t™trÄfhýðt¤tk (Ëh¾t Œhßòðt¤tk) …Œt u

yÕ…rðht{Úte swŒtk …tzðt{tk ytðu Au; su{ fu-

htðý…wºt {u½™tŒ, hýfwþ¤ ÞtuØtu, þMºtt†Úte Ëßs

ÚtE ÷zðt {txu hýtk„ý{tk ytðe Q¼tu hÌttu.

(10) ÷tkƒt ðtõÞtu{tk …uxt-¾kztu …Ae yÕ…rðht{ {wftÞ Au;

su{ fu-

88 ¼t»tt „tihð

‚u W¥t{ fw¤™tu ™ƒehtu Au, yËtÄthý þÂõ‚ðt¤tu Au,

þqhtu Au, WŒth Au, {nuåA Au, …ý yuf ðth „k¼eh ¼q÷

fhe ntuðtÚte ‚u™u ðthkðth {{o¼uŒf y…{t™tu Ën™

fhðtk …zu Au.

(11) su ðtõÞtu …ý, …hk‚w, {txu, ‚tu, ßÞthu ð„uhuÚte òuztÞ

Au ‚u yÕ…rðht{Úte swŒtk …ztÞ Au; su{ fu-

1. ËV¤‚t {u¤ððt «Þí™tu ‚tu ƒÄtk fhu, …ý «Út{ MÚtt™

ftuE yuf s {u¤ðe þfu.

h. {U ‚™‚tuz {nu™‚ fhe, {txu s {™u ËV¤‚t {¤e.

3. òkƒw™tu hk„ ft¤tu ntuÞ Au, ßÞthu ‚zƒq[™tu ÷t÷.

ytðtk ðtõÞtu ™t™tk ™t™tk ntuÞ ‚tu yÕ…rðht{ ™ {qfeyu ‚tu …ý

[t÷u; su{ fu-

nwk …tË Útðt {ÚÞtu …ý r™»V¤ ™eðzâtu.

(12) su-‚uu, su{-‚u{, ßÞthu-íÞthu, òu-‚tu, ßÞtk-íÞtk ð„uhuÚte

òuztÞu÷tk ðtõÞtu yÕ…rðht{Úte swŒtk …ztÞ Au; su{ fu-

su{ htrºt™tu ykÄfth Œqh ÚtE rŒðË™tu WòË ytðu Au,

‚u{ „{u ‚uðwk Œthwý Œw:¾ Œqh ÚtE Ëw¾ yð~Þ …„÷e

…tzu Au.

ytðe søÞtyu …ý ðtõÞtu ™t™tk ™t™tk ntuÞ ‚tu yÕ…rðht{ ™

{qfeyu ‚tu …ý [t÷u, su{ fu-

htrºt …Ae rŒðË ytðu ‚u{ Œw:¾ …Ae Ëw¾ ytðu Au.

™e[u™e …rhÂMÚtr‚{tk yÕ…rðht{ ™ ð…htÞ :

(1) r¢Þt…Œ Ëk¿tt fu rðþu»tý ‚hefu ð…htÞwk ntuÞ íÞthu.

(h) …rhýt{Œþof ËkÞtusf ‘fu’™e yt„¤ fu …tA¤.

(3) ƒu …Œtu òuztÞtk ntuÞ íÞthu.

rðht{r[ötu 89

™tUÄ : y™u, fu, ð„uhu, RíÞtrŒ - suðt þçŒtu™e …nu÷tk fux÷tf

÷tuftu yÕ…rðht{ ðt…hu Au y™u fux÷tf ™Úte ðt…h‚t.

yÕ…rðht{ ßÞtk ðt…hðwk íÞtk rððufÚte ðt…hðwk; ‚u™tu

yr‚huf ™ fhðtu.

(3) yÄorðht{ (;) :-

ðtõÞ{tk ßÞtk Ënus yxfðt™wk ntuÞ íÞtk yÕ…rðht{ ð…htÞ Au

y™u yuÚte ðÄthu yxfðt™wk ntuÞ- yux÷u fu …qýorðht{Úte ‚tu ytuAwk s- íÞtk

yÄorðht{ ð…htÞ Au.

ËkÞwõ‚ ðtõÞ{tk ‘…hk‚w’, ‘y™u’, ‘ð„uhu’ suðt W¼ÞtLðÞe yÔÞÞtu

ðt…Þto rð™t rðÄt™tu™u y÷„ …tzðt {txu ‚u ð…htÞ Au; su{ fu-

1. rððu[ftu ¼÷u yu ™txf™u Ÿ[e „wýð¥ttðt¤wk „ý‚t ™

ntuÞ; «uûtftu ‚tu yu™u {™ ¼he™u {týu Au.

h. „whw rþ»Þ …tËu Ëuðt fhtðu Au ‚u yu™e ¼Âõ‚ ¾e÷ððt

{txu; yu™wk ™t™t-{tuxt…ýt™wk yr¼{t™ xt¤ðt {txu;

yu™u rðãt™e ¾he „hs fux÷e Au ‚u ‚…tËðt {txu.

(4) „whwrðht{ (:) :-

(1) ðtõÞ{tk ftuE …ý yuf rðÄt™ ÚtE „Þt …Ae ‚u™t

Ë{Úto™ Y…u ƒeswk rðÄt™ fhðt™wk ntuÞ íÞthu ƒk™u ðå[u „whwrðht{ {wftÞ

Au; su{ fu-

yt…ýu ËíÞ ƒtu÷eyu Aeyu : ËíÞ yux÷u {™, ðtýe fu ð[™Úte

…ý yËíÞ ™ Útðwk òuEyu.

(h) ºtý fu ºtýÚte ðÄthu ƒtƒ‚tu™e „ý‚he fhe ntuÞ, ÞtŒe

yt…e ntuÞ fu ‚u™wk ðýo™ fÞwO ntuÞ íÞthu y™u ‚u™u ÷„‚wk ftuE rðÄt™

fh‚tk ‘yu’, ‘yux÷wk’, ‘yt’ ð„uhu suðt þçŒtuÚte yu™u òuzâtk ntuÞ íÞthu

ytðt þçŒtu™e …nu÷tk „whwrðht{ {wftÞ Au; su{ fu-

90 ¼t»tt „tihð

1. ŒþhÚt htò™u [th …wºt n‚t : ht{, ÷û{ý, ¼h‚ y™u

þºtwΙ.

h. þi÷e yÚtto‚T ÷u¾™™e ¾qƒe, ðM‚w yÚtto‚T rð„‚, ËkðtŒ

yÚtto‚T ðt‚[e‚™e ¼t»tt : yt ºtýuÞ W¥t{ f]r‚{tk

òuðt {¤u Au.

(…) ytùÞor[ö (WŒT„thr[ö) (!) :-

(1) ¢tuÄ, ytùÞo, rĬth fu «þkËt™e ÷t„ýe ƒ‚tððe

ntuÞ íÞthu Ët{tLÞ he‚u WŒT„thðt[f þçŒ y™u þ猫Þtu„ …Ae ‚Útt

ðtõÞ …qhwk ÚttÞ íÞthu ytùÞor[ö fu WŒT„thr[ö {wftÞ Au; su{ fu-

1. ynt ! þe h{ýeÞ ð™½xt ! (ytùÞo)

h. ðtn ! ÄLÞ Au ‚the xuf™u ! («þkËt)

3. ¾ƒhŒth ! íÞtk s Úttu¼e ò ! (¢tuÄ)

4. Vx nòu ‚tht suðt fw…wºt™u ! (rĬth)

(h) fux÷efðth ËkƒtuÄ™ …Ae WŒT„thr[ö {wftÞ Au; su{ fu-

1. r…‚t ! …u÷tu yt½u s„‚ ðªx‚tu Ët„h ðnu.

h. r…‚t ! Ë]Âü Ëthe Ë{wÕ÷tË Äh‚e.

(6) «§tÚtor[ö (?) :-

(1) ðtõÞ{tk «§™tu ¼tð ntuÞ íÞtk Auzu yt r[ö {wftÞ Au;

su{ fu- ‚{u õÞtk hntu Atu ?

(h) r{©ðtõÞ ntuÞ y™u {wÏÞ ðtõÞ{tk «§ ntuÞ ‚tu …ý

Auf Auzu «§tÚtor[ö {wftÞ Au; su{ fu-

nwk fuðe he‚u òýwk, ‚{u íÞtk s n‚t ?

(3) yu s he‚u, r{©ðtõÞ™t …uxtðtõÞ{tk «§ ntuÞ y™u

ƒk™u W…ðtõÞ ðå[u òuz™th ftuE W¼ÞtLðÞe ™ ntuÞ ‚tu

…ý Ëtð Auzu «§tÚtor[ö {wftÞ Au; su{ fu-

«ftþu …qAâwk, ‚{u ðnu÷t fu{ ™ ytÔÞt.

rðht{r[ötu 91

™tUÄ : 1. ytðe søÞtyu ðå[u òuz™th W¼ÞtLðÞe ntuÞ

‚tu «§™tu ¼tð ntuðt A‚tk …ý Auzu «§tÚtor[ö

{wft‚wk ™Úte; su{ fu- «ftþu …qAâwk fu ‚{u ðnu÷t

fu{ ™ ytÔÞt ?

h. …uxtðtõÞ …nu÷wk ntuÞ y™u {wÏÞ ðtõÞ …Ae ntuÞ

y™u …uxtðtõÞ{tk «§™tu ¼tð ntuÞ A‚tk ‚u

Ëkòu„tu{tk «§tÚtor[ö ™ ð…htÞ; su{ fu-

nwk þt {txu ytÔÞtu yu «ftþ òý‚tu ™Úte.

(‘nwk þt {txu ytÔÞtu ? yu «ftþ òý‚tu ™Úte’.

yu{ ™rn.)

(7) yð‚hýr[ö (‘ ’ y™u “ ”) :-

(1) ftuE™t ƒtu÷u÷t þçŒtu fu ftuE™e fnu÷e ðt‚ òu ‚u™t s

þçŒtu{tk hsq fhðe ntuÞ ‚tu yð‚hýr[ötuÚte ƒ‚tðtÞ Au; su{ fu-

„tkÄeS fnu Au, ‘{t™ðe ™rn, …ý yu™wk ¾htƒ yt[hý

s ®™ã „ýtðwk òuEyu.’

(h) „úkÚt, Ët{rÞf fu f]r‚™wk ™t{, ‚¾Õ÷wË, ½h, „tze fu

rð{t™™wk ™t{ yÚtðt {n¥ð™t ftuE þçŒ fu WÂõ‚ ðtõÞ{tk ð…htÞu÷

ntuÞ íÞthu yð‚hý r[ötu{tk {wftÞ; su{ fu-

‘¼th‚™wk ËkrðÄt™’, ‘þçŒË]Âü’, ‘{t™ðe™e ¼ðtE’,

‘ËwLŒh{T’, ‘{t‚]f]…t’, ‘htsÄt™e yuõË«uË’, ‘…w»…f’

ð„uhu.

«rËØ ™t{tu yð‚hý r[ötu{tk ™ ytðu.

yð‚hýr[ö yufðzwk fu ƒuðzwk ðt…hðwk yu ËkƒkÄe [tu¬Ë r™Þ{

™Úte. ßÞtk yð‚hýr[ö™e ykŒh …ý yð‚hýr[ö ðt…hðwk …zu ‚tu

92 ¼t»tt „tihð

íÞtk ƒnth ƒuðzwk y™u ykŒh yufðzwk yÚtðt ƒnth yufðzwk y™u ykŒh

ƒuðzwk yu{ ðt…hðwk.

(8) ÷tu…r[ö (’) :-

þçŒ{tk ftuE yûth™tu ÷tu… ÚtÞtu ntuÞ íÞthu yt r[ö ð…htÞ

Au. {tuxu ¼t„u ftÔÞtu{tk ‚u ð…htÞ Au. ‚u W…htk‚, ðt‚[e‚ Œþtoð‚tk

ðtõÞtu{tk …ý ‚u ð…htÞ Au; su{ fu-

1. y’ðtŒ- y{ŒtðtŒ.

h. ™’‚wk ‚u™e …tËu yðh fþwkÞu ¼ux Ähðt.

(ynª ‘™’‚wk yux÷u ‘™ n‚wk’)

3. ‚{u íÞtk „Þt’ ‚t ?

(ynª ‘„Þt’‚t’ yux÷u ‘„Þt n‚t’.)

W…h yt…u÷t rððhý …hÚte Ë{òÞ Au fu yt r[ötu ÷¾tý{tk

ytð‚tk ðtõÞtu y™u …uxt-ðtõÞtu ‚u{s …Œtu ðå[u™tu …thM…rhf ËkƒkÄ

Œþtoðu Au ‚Útt Ët{tLÞ he‚u ðtk[‚e fu ƒtu÷‚e ð¾‚u yxfðt™wk MÚtt™

…ý Ëq[ðu Au. ÷¾tý™u ðÄw rðþŒ y™u M…ü fhðt {txu ™e[u™tk suðtk

ƒeòk r[ötu …ý ð…htÞ Au :

(1) ÷½whu¾t (Hyphen) (-) :-

÷½whu¾t - ‚Æ™ ™t™e ytze hu¾t-™tu W…Þtu„ {wÏÞíðu ƒu nu‚wÚte

fhðt{tk ytðu Au :-

(1) ÷¾‚e ð¾‚u ÷exe …qhe Út‚tk ftuE þçŒ yÄqhtu hne s‚tu

ntuÞ ‚tu íÞtk ÷½whu¾t (-) {qfe™u, ƒeS ÷exe{tk ‚u þ猙t ƒtfe™t

yûth ÷¾ðt{tk ytðu Au; su{ fu-

yt ð»tuo Ëthtu ðhËtŒ Út‚tk, ‚t…e A÷-

ftE y™u …qhÚte ‚thtS ÚtE.

rðht{r[ötu 93

(h) Ët{trËf þçŒtu Œþtoððt {txu, þçŒtu™t ½xftu™u y÷„

…tze™u Œþtoððt {txu ‚u™tu W…Þtu„ ÚttÞ Au; su{ fu-

fwxwkƒ-fƒe÷tu, ÄtkÄ÷-Ä{t÷, Ët{trsf-ytŠÚtf ÂMÚtr‚,

fthfw™-xtRr…Mx, ËÇÞ-Ër[ð ð„uhu.

÷½whu¾t rð„únhu¾t ‚hefu …ý ytu¤¾tÞ Au.

(h) „whwhu¾t (Dash) (–) :-

„whwhu¾t- ÷½whu¾tÚte Úttuze {tuxe ytze hu¾t-™tu W…Þtu„ ™e[u™t

nu‚wÚte fhðt{tk ytðu Au :-

(1) ðtõÞ{tk y{wf ƒtƒ‚tu fu …ŒtÚttuo „ýtÔÞt …Ae yu™t

Ë{t…™ Y…u „whwhu¾t {qfðt{tk ytðu Au; su{ fu-

yL™, ðMºt y™u ½h– yt ºtý Sð™™e {q¤¼q‚

ytð~Þf‚t Au.

(h) ðtõÞ{tk …qðo…Œ™e Ë{sq‚e fu M…ü‚t yt…ðt™e ntuÞ

íÞthu …qðo…Œ …Ae „whwhu¾t {qfe™u Ë{sq‚eŒþof ÷¾tý ÷¾ðt{tk ytðu

Au. fux÷efðth ytðe Ë{sq‚e fu M…ü‚t™e …nu÷tk y™u …Ae yu{ ƒk™u

ƒtswyu „whwhu¾t {qfðt{tk ytðu Au; su{ fu-

1. „eh™w k y¼ÞthÛÞ– yurþÞtE rËknt u™w k

r™ðtËMÚtt™ sq™t„Z rsÕ÷t{tk ytÔÞwk Au.

h. {týË ½ýeðth …tu‚t™e rððufƒwÂØ– ËthtËth™tu

rð[th fhðt™e þÂõ‚– „w{tðe Œu Au.

(3) ËkðtŒ, ð„uhu{tk hsq Út‚tu rð[th RhtŒt…qðof yÄðå[u

…z‚tu {wftÞ íÞthu „whwhu¾t {qfðt{tk ytðu Au; su{ fu-

òu ytsu ‚wk ‚tuVt™ fheþ ‚tu …Ae–

(4) rð[th{tk VuhVth Œþtoððt™tu ntuÞ fu fnu‚tk fnu‚tk ðå[u

94 ¼t»tt „tihð

fkE W{uhðt™wk ƒ™u ‚tu ytðt VuhVth fu W{uhý™e …nu÷tk y™u …Ae yu{

ƒu „whwhu¾t {qfðt{tk ytðu Au; su{ fu-

rz„úe «t fhu yu ¿tt™e ÚtE òÞ Au yu{ ™Úte– Ë{tsu

yuðwk {t™e …ý ÷uðwk òuEyu ™rn– {thtu yu M…ü yr¼«tÞ Au.

(3) r‚Þof hu¾t (Oblique) (/) :-

r‚Þof hu¾t- ºttkËe hu¾t-™tu W…Þtu„ {wÏÞíðu ƒu nu‚wÚte fhðt{tk

ytðu Au.

(1) ðtõÞ{tk ßÞthu ƒu-ºtý þçŒtu rðfÕ…Y…u Œþtoððt™t

ntuÞ íÞthu yuðt þçŒtu ðå[u r‚Þof hu¾t {qfðt{tk ytðu Au; su{ fu-

1. ytðt fuË{tk r™Þ{t™wËth «ðtË ¼ÚÚtwk y™u/

yÚtðt Œir™f ¼ÚÚtwk {¤ðt…tºt Útþu.

h. yt r™Þ{ ËeÄe ¼h‚eÚte/ ƒZ‚eÚte/

«r‚r™ÞwÂõ‚Úte r™{tÞu÷t ‚{t{ f{o[theytu™u/

yrÄftheytu™u ÷t„w …zþu.

(h) Ëkûtu…Ëq[f r™þt™e ‚hefu …ý yt hu¾t ƒu þ猙e ðå[u

{qfðt{tk ytðu Au; su{ fu-

1. 10/ ™tU. rð. (VtR÷{tk ™tUÄ rð¼t„ …].™k. 10)

h. 1…/ ….rð. (VtR÷{tk …ºtÔÞðnth rð¼t„ …].

™k. 1…)

3. h0 rf. {e./ 1 f÷tf (1 f÷tf ŒeX h0

rf÷tu{exh)

(3) ‚the¾, {rn™tu y™u ð»to ytkfzt{tk ÷¾ðt{tk ytðu

íÞthu Œhuf ytkfzt™u y÷„ …tzðt {txu ðå[u yt hu¾t {qfðt{tk ytðu

Au; su{ fu-

h6/1/97

rðht{r[ötu 95

(4) õÞthuf y…qýtOf Œþtoððt {txu …ý yt hu¾t™tu W…Þtu„

ÚttÞ Au; su{ fu-

1 1/h 3/4

(4) ftikË :-

Ët{tLÞ he‚u ðtõÞ{tk rðþu»t Ë{sq‚e yt…‚wk ÷¾tý fu yLÞ

¼t»tt™tu …ÞtoÞ Ëq[ð‚tu þçŒ ftikË{tk {qfðt{tk ytðu Au. ftikË{tk™wk

÷¾tý ÔÞtfhý™e áÂüyu ðtõÞ™t ½xfY… ntu‚wk ™Úte. yu ntuÞ fu ™

ntuÞ …ý ðtõÞ ÔÞtfhý™t r™Þ{t™wËth s hnu Au.

ftikË™t ºtý «fth Au- ÷½w ftikË, „wwhw ftikË y™u A„rzÞtu ftikË.

(1) ÷½w ftikË (Parentheses) ( ) :-

1. W…h sýtÔÞt «{týu ðtõÞ{tk M…ü‚t Œþtoð‚wk, ËkŒ¼o

Ëq[ð‚wk, xeftrxÃ…ý fu ™tUÄ Y…u yt…u÷wk, y™wðtŒ fu …ÞtoÞY… ÷¾tý

‚u{s f]r‚ fu ÷¾tý™wk «ftþ™ ð»to, «Ëk„™wk ½x™t ð»to, ÔÞÂõ‚™tu

Sð™ft¤ ð„uhu ÷½w ftikË{tk Œþtoððt{tk ytðu Au; su{ fu-

f. {thtu nkË÷tu (ytí{t) ™t™tu ™u Œuð¤ (þheh)

sq™wk ‚tu ÚtÞwk.

¾. …wM‚ftu ‚tu Sð™™tk yŒT¼w‚ ËtÚte; rþü

he‚¼t‚ðt¤tk Þu ¾htk, ðVtŒth ‚tu sƒhtk.

(yt…ýu ?)

„. yt ò‚™t ynuðt÷ {txu yk„úuS ¼t»tt{tk y…htuût

(direct) y™u …htuût (indirect) ðtõÞh[™t

ntuÞ Au.

h. yt W…htk‚, ™txf{tk ËkðtŒ rËðtÞ™e Ëq[™tytu …ý

ftikË{tk {qfðt{tk ytðu Au.

3. rð¼t„Ëq[f ytkfzt y™u yûthtu …ý ftikË{tk Œþtoððt{tk

ytðu Au; su{ fu-

96 ¼t»tt „tihð

(1), (h), (3) ð„uhu ‚Útt (f), (¾), („) ð„uhu.

(h) „whw ftikË (Brackets) [ ] :-

(f) W…h sýtÔÞt «{týu M…ü‚tËq[f fu Ë{sq‚eŒþof

÷¾tý™t …ý òu …uxt-rð¼t„ Út‚t ntuÞ yÚtðt yu ÷¾tý{tk …ý

rðþu»t Ë{sq‚e yt…ðt™e Út‚e ntuÞ ‚tu ytðwk Ë{„ú ÷¾tý „whw ftikË{tk

{qfðt{tk ytðu Au; su{ fu-

«M‚w‚ fuË{tk yt yrÄr™Þ{ [„wsht‚ ¾t™„e ð™ (Ëk…tŒ™)

yrÄr™Þ{, 1972 (1973™tu „wsht‚ yrÄr™Þ{-

14)]™e òu„ðtEytu ÷t„w …tze þftþu.

(¾) þe»tof{tk rð¼t„Ëq[f ytkfzt, yûth ð„uhu ŒþtoÔÞt …Ae

™e[u …uxt-rð¼t„ …tze™u …ý ÷¾tý yt…ðt™wk ntuÞ ‚tu „whw ftikË y™u

÷½w ftikË ƒk™u ð…htÞ Au; su{ fu-

¢{ ™k. [1] (f) (…), [Í] (15) (h) ð„uhu.

(3) A„rzÞtu ftikË (Brace) { } :-

Ët{tLÞ he‚u yt ftikË™tu W…Þtu„ þçŒtu fu ðtõÞtu™u Ëtkf¤ðt

{txu fhðt{tk ytðu Au. yuf s ƒtƒ‚ yufËtÚtu yLÞ fux÷ef ƒtƒ‚tu™u

÷t„w …z‚e ntuÞ íÞthu ‚uðe ƒtƒ‚tu Ët{u A„rzÞtu ftikË fhe™u ‚u{™u

Ë{t™ Y…u ÷t„w …z‚e ƒtƒ‚ ‚hefu ™tUÄðt{tk ytðu Au. ÷¾tý{tk

{tuxu ¼t„u yuf s ƒtsw™e (} ) r™þt™e fhðt{tk ytðu Au; su{ fu-

™e[u™tk ¾t‚tk/f[uheytuyu ‚u{™tk ™t{ Ët{u sýtðu÷ …tu‚t™t

{q¤ rð¼t„™u yt {trn‚e {tuf÷e yt…ðe :-

1. yÚtoþt† y™u ytkfzt ftÞto÷Þ

h. rsÕ÷t ËðoËk„ún™e f[uhe Ët{tLÞ ðneðx rð¼t„

3. ¼t»tt r™Þt{f™e f[uhe

rðht{r[ötu 97

}

yt W…htk‚, „rý‚™t Œt¾÷t{tk …ý “}” y™u “{}” r™þt™eytu

rðrðÄ ËkŒ¼o y™wËth ð…htÞ Au.

(…) ¾kzðýo r[ö (... ... ...) :-

ftuE þçŒ fu ðtõÞ ‚qx‚wk ƒ‚tððwk ntuÞ ‚u{s rƒ™-sYhe

ðtõÞ¾kz™tu ÷tu… Œþtoððtu ntuÞ íÞthu yt r[ö ... ... ... ... ...

(ºtý ºtý x…ftk) {qfðt{tk ytðu Au; su{ fu-

1. rþ÷t÷u¾{tk “{nt. . .Ë” ÷¾u÷wk òuðt {¤u Au. ynª

ðå[u yûthtu ¾qx‚t sýtÞ Au.

h. ‚u{™t {‚u, r™ƒkÄ{tk rð»tÞ™wk rððhý xqkfwk ... ... ...

M…ü y™u Ëh¤ ¼t»tt{tk ÚtÞwk ntuðwk òuEyu.

(6) ftf…Œ yÚtðt ½tuze (^) :-

ðtõÞ{tk ftuE þçŒ ÷¾ðt™tu hne „Þtu ntuÞ ‚tu ‚u ßÞtk

W{uhðt™tu ntuÞ íÞtk ƒu þçŒ ðå[u yt r[ö {qfðt{tk ytðu Au; su{ fu-

Sð™{tk Ëw¾Œw:¾™e ½x{t¤ {tVf [tÕÞt fhu Au.

(7) VqŒze (*) :-

(1) ÷¾tý{tk ftuE ¼t„ ÷¾ðt™tu hne „Þtu ntuÞ yÚtðt

…tA¤Úte W{uhðt™wk sYhe sýtÞwk ntuÞ ‚tu ßÞtk ‚u W{uhðt™tu ntuÞ yu

søÞtyu VqŒze™e r™þt™e fhe™u ‚u ¼t„ ntkrËÞt{tk fu yLÞ ftuE

søÞtyu …ý VqŒze™e r™þt™e fhe™u ÷¾ðt{tk ytðu Au; su{ fu-

yÇÞtË yux÷u yÇÞtË fh™th™e rððufƒwÂØ™u ¾e÷ðe™u

fhtððt{tk ytÔÞtu ntuÞ ‚u yÇÞtË:* ËkMfth áZ fhðt {txu Ë‚‚

ò„]r‚™e sYh Au.

* yuðt yÇÞtË îtht su …zu ‚u Ët[t ËkMfth.

(h) ðtõÞ{tk ftuE rðÄt™ rðþu M…üefhý yt…ðt™e sYh

98

hUx

^

¼t»tt „tihð

ntuÞ ‚u rðÄt™ yt„¤ ‚u{s M…üefhý yt„¤ …ý VqŒze™e r™þt™e

fhðt{tk ytðu Au; su{ fu-

þh‚tu™wk …t÷™ ™rn fhðt™t fthýËh yt s{e™™t W…Þtu„

…h «r‚ƒkÄ

* {qfðt{tk ytðu Au.

* „wsht‚ ™„hh[™t y™u þnuhe rðftË yrÄr™Þ{,

1976™e f÷{-36 (…) (f)™e òu„ðtE y™wËth.

*****

suðe ËkMf]r‚ ‚uðe ¼t»tt.

¼t»tt fh{tÞ íÞthu Sð™ fh{tÞ.

su{ ¼t»tt Ë{]Ø ‚u{ Sð™ Ë{]Ø.

rðht{r[ötu 99

«fhý-6

þçŒtu™tu ftuþ¢{ y™u òuzýe-rðnk„tð÷tuf™

1. þçŒtu™tu ftuþ¢{ :-

þçŒtu™tu ftuþ¢{ yux÷u þçŒftuþ{tk f¬tðthe «{týu þ猙wk

…nu÷wk, ƒeswk, ºteswk yu «fthu MÚtt™. þçŒ{tk ytð‚t «Út{ y™u íÞth

…Ae™t yûth™t ¢{ yux÷u fu ðýo¢{ «{týu yu MÚtt™ ™¬e fhtÞ Au.

{tuxt ¼t„™t rþÂût‚ ÷tuftu™u yk„úuS þçŒftuþ™e Ëh¾t{ýeyu

„wsht‚e þçŒftuþ òuðtu y½htu …zu Au. yk„úuS ¼t»tt{tk, „wsht‚e

¼t»tt{tk Au ‚uðt ftuE r÷r…Ëkfu‚tu ™Úte. ‚uÚte yu™e ðýo{t¤t

(alphabet){tk ytð‚t yûth™t ¢{ «{týu þçŒtu „tuXðtÞ Au,

ßÞthu „wsht‚e{tk ft™tu, {tºtt, R-W-™tk nÙMð-Œe½o Ëkfu‚r[ötu,

rðË„o, y™wMðth, òuztûth ð„uhu ytðu Au. þçŒftuþ{tk, yt ƒÄtk™tu

¢{, «tÚtr{f fûttyu þe¾ðt‚t ðýo{t¤t™t ¢{ fh‚tk Úttuztu swŒtu

ntuÞ Au. ‚uÚte s þçŒftuþ òuðt{tk {w~fu÷e …zu Au.

«tÚtr{f fûttyu rþ¾ðtzt‚e ƒthtûthe{tk y™wMðth y™u rðË„o™wk

MÚtt™ AuÕ÷u ntuÞ Au; su{ fu-

Mðh :- y, yt, R, E, W, Q, É, yu, yi, ytu, yti, yk, y:

ÔÞks™ :- f, ft, rf, fe, fw, fq, fu, fi, ftu, fti, fk, f: ... ð„uhu

‘f]’™tu ¢{ rþ¾ðtzt‚tu ™Úte.yu ‘fq’ …Ae ytðu. ð¤e ‘ût’ y™u

‘¿t’ ™u ‘¤’ …Ae™wk MÚtt™ y…tÞ Au. nfef‚{tk ‘ût’ y™u ‘¿t’ («Út{

«fhý{tk òuE „Þt ‚u «{týu), {q¤ ÔÞks™ ™Úte …ý ËkÞwõ‚ ÔÞks™

Au. ‘ût’ ‘fT’ ™tu òuztûth Au. ‚uÚte ‘ût’ …h™t þçŒtu ‘f’ ™e[u òuðt

100

{¤u. ‘¿t’ ‘sT’™tu òuztûth Au. ‚uÚte ‘¿t’ …h™t þçŒtu ‘s’ ™e[u òuðt

{¤u. yu s he‚u ‘ºt’ ‘‚T’™tu òuztûth Au y™u ‘©’ ‘þT’™tu òuztûth Au.

…tÞt™tu yt {wÆtu s æÞt™ ƒnth hnu Au. ‚uÚte ftuþ òuðt{tk {w~fu÷e

…zu Au.

nðu òuEyu, þçŒftuþ{tk „tuXððt{tk ytð‚tu ¢{, yu Úttuztu swŒtu

Au y™u yu™u fkEf ykþu ™e[u «{týu Œþtoðe þftÞ :

Mðh-

y, yk, y:, yt:, ytk, yt:, R, $, R:, E, #, E:, W,

ô, W:, Q, Ÿ, Q:, É, Ék, É:, yu yuk, yu:, yi, yik, yi:,

ytu, ytuk,ytu:, yti, ytik, ytik:.

ÔÞks™-

f, fk, f:, ft, ftk, ft:, rf, ®f, rf:, fe, fª, fe:, fw, fwk, fw:,

fq, fqk, fq:, f], f]k, f]:, fu, fU, fu:, fi, fik, fi:, ftu, ftU, ftu:, fti,

ftik, fti:.

yt s «{týu ‘¾’ Úte ‘¤’ ËwÄe™t ‚{t{ ÔÞks™ „tuXðe þftÞ.

y÷ƒ¥t, yt{tk Œhuf ðýoÚte þY Út‚tu þçŒ ntuÞ s yuðwk ™Úte.

þ猙wk MÚtt™ ™¬e fh‚e ð¾‚u, (1) Ëti «Út{, þ猙t «Út{

yûth™tu f¬tðthe™tu ¢{ æÞt™{tk ht¾ðt™tu ntuÞ Au. yu{tk, W…h

sýtÔÞt «{týu {q¤ Mðh y™u {q¤ ÔÞks™Úte þY Út‚t þçŒtu …Ae

y™wMðthðt¤t Mðh y™u ÔÞks™ ytðu.

(h)‚u W…htk‚, «Út{ yûth rËðtÞ™t yLÞ yûthtu™tu ¢{ …ý

yt áÂüyu ò¤ððt™tu ntuÞ Au. Œt¾÷t ‚hefu, f[ðtx, f[uhe, f[tþ-

yt ºtý þçŒtu{tk ‘f’ …Ae [, [u, [t Au. f¬tðthe™t ¢{ «{týu

[, [t, [u, ytðþu. ‚uÚte yu{™tu ¢{ ƒŒ÷tE™u yt «{týu Útþu-

f[ðtx, f[tþ, f[uhe.

þçŒtu™tu ftuþ¢{ y™u òuzýe-rðnk„tð÷tuf™ 101

òu ƒeòu yûth Ë{t™ hnu‚tu ntuÞ ‚tu ºteò yûth™tu ¢{

òuðt™tu. su{ fu- f[fzwk, f[htu, f[ðtx. yt ºtýuÞ{tk …nu÷t, ƒeò

yûthu ‘õ[’ Au. ‚uÚte ºteò yûth™t ¢{ -f, htu, ðt- «{týu yt þçŒtu

„tuXðtÞ. yu s he‚u [tu{tËw ([tu{tËt™wk) y™u [tu{tËwk- (ð»ttoÉ‚w)-

{tk y™wMðthðt¤tu þçŒ ƒeò ¢{u ytðu.

(3) …qýo yûthtu™tu ¢{ …qhtu ÚtÞt …Ae òuztûth™tu ¢{

ytðu. ‚u{tk …ý f¬tðthe™tu ¢{ ‚tu ò¤ððt™tu s. Œt¾÷t ‚hefu,

fðr[‚T, õ÷uþ, ¢tkr‚ suðt òuztûthðt¤t þçŒtu ntuÞ, ‚tu ‚u{™wk MÚtt™ ‘f’

(…qýo yûth) …h ytð‚t fti: ËwÄe™t (òu fu, fti: …h ftuE þçŒ ™Úte,

AuÕ÷tu þçŒ ‘ftikË’ Au) ‚{t{ þçŒtu …Ae s ytðu y™u yt ºtý

þçŒtu™tu ¢{, ‘fT’ …Ae ytð‚t ƒeò yûth™tu f¬tðthe™tu ¢{ òuE™u

™¬e ÚttÞ Au. fðr[‚T-{tk fT+ð Au. õ÷uþ{tk fT+÷u Au y™u ¢tkr‚-{tk

fT+htk Au. ‚uÚte h, ÷ y™u ð ™tu ¢{ æÞt™{tk ht¾e™u ¢tkr‚, õ÷uþ y™u

õðr[‚T- yu «{týu þçŒtu „tuXðtþu.

yt ÚtE, þçŒ{tk «thk¼u ytð‚t òuztûth™e ðt‚; …ý þ猙e

ð[{tk yûthtu™t ƒeò, ºteò ¢{u òuztûth ytðu ‚tu þwk fhðwk ? yu{tk

…ý r™Þ{ «{týu …qýo yûth …qht ÚtÞt …Ae s òuztûth ÷uðt. Œt¾÷t

‚hefu, rfL™he- þ猙tu ¢{, ‘rf’ …h™t þçŒtu{tk ‘rf’ …Ae ytð‚t

™, ™t, r™- ð„uhu …qýo yûth …qht ÚttÞ íÞth …Ae s ytðu. ‚uÚte

rf™thtu, …Ae rfL™h y™u íÞth ƒtŒ rfL™he ytðþu. yu s he‚u, f]íÞ,

f]rºt{ suðt þçŒtu fqk (fq: …h ftuE þçŒ ™Úte) …h™t þçŒtu …qht ÚtÞt

…Ae ‘f]’ Úte þY Út‚t þçŒtu{tk ‘f]’ …Ae™t yûthu ytð‚t ‚, r‚, ð„uhu

yux÷u fu f]r‚ suðt þçŒtu …Ae ytðþu. f]íÞ-{tk ‚T …Ae Þ Au ßÞthu

f]rºt{-{tk ‚T …Ae rh (rºt=‚T+rh) Au. ‚uÚte f]íÞ þçŒ …nu÷tu ytðu.

(4) rðË„oðt¤t þçŒtu „wsht‚e{tk Úttuzt Au. r™:þkf,

r™:ËkŒun, r™:MðtÚto suðt fux÷tf þçŒtu{tk «Út{ yûth{tk rðË„o ytðu

102 ¼t»tt „tihð

Au. ‚u{™wk MÚtt™ ‘r™’ …h™t þçŒtu …qht ÚtÞt …Ae yux÷u fu ‘®™ã’

…Ae ytðu. yu s he‚u, Œw:¾-þçŒ ŒwkŒwr¼ …Ae ytðu. yk‚:fhý-

þçŒ, yt„¤ òuÞwk ‚u «{týu ‘yk‚k...’ …Ae ytðu. …ý ytðt ftuE

þçŒtu ™Úte. ‚uÚte ‘yk‚MÚt’ …Ae ytðu Au y™u ‘ykr‚{’ suðt þçŒtu

‘yk‚:fhý’ …Ae ytðu Au.

ðÄw M…ü‚t {txu ‘f’ …h™t fux÷tf þçŒtu ytðt ¢{ «{týu

òuEyu : f... ffztu... fÚtt... fhtur¤Þtu (…qýo ‘h’)- fýo (yÄtuo

‘hT’)... f÷{... fÕ…™t (yÄtuo ‘÷T’ …Ae ‘…’) ... fÕÞtý (yÄtuo ÷T

…Ae ‘Þt’) ... f¤e (‘¤’ AuÕ÷tu yûth ‚u …Ae y™wMðthðt¤t þçŒtu)

... fkE ...fkË ... ftft ...ftÞo ...ftkËftu ...ftkMÞ ...rfhý ...®f{‚

...feze ...fwf{o ...fw¤ ...fwks ...fqfhe ...fqk[e ...f]…t ...fux÷wk

...fu¤wk ...fUrÿ‚ ...fi÷tË ...ftuE ...ftuzo™ ...ftUfý ...ftixwkrƒf

...ftikË ...õÞthtu ...¢{...r¢Þt ...¢ezt ...¢tuÄ ...õ÷uþ ...ûtý

...ûtk‚ÔÞ ...Âûtr‚s ...ûteý ...ûtwÿ ...ûtuºt ...ûttu¼... ð„uhu.

W…h òuÞwk fu ‘ût’ yu ‘fT+»t’™wk òuztûth Y… ntuðtÚte ‘ût’Úte þY

Út‚t þçŒtu ‘f’ …h™t þçŒtu™e ÞtŒe{tk ytð‚t òuztûth™t MÚtt™ {wsƒ

ykr‚{ ¼t„{tk ytðu Au y™u ¢{ {wsƒ „tuXðtÞ Au.

yt s «{týu ‘¿t’Úte þY Út‚t þçŒtu™tu ftuþ¢{ òuEyu. ‘¿t’

yu ‘sT’ y™u ‘Åt’ {¤e™u ƒ™u÷tu òuztûth Au, …ý ‚u™tu Wå[th „wsht‚e

¼t»tt{tk ‘ø™’ ÚttÞ Au. ‚u™u ÷eÄu ½ýe 𾂠‘„’ ðýo™t þçŒtu{tk

òuztûth™t ¢{{tk ‚u™u þtuÄðt™e ¼q÷ Út‚e òuðt {¤u Au. nfef‚u,

‘s’Úte þY Út‚t þçŒtu™e ÞtŒe{tk òinh, òinhe ËwÄe ytÔÞt …Ae (òik,

òi: …h ftuE þçŒ ™Úte) «Út{ yûth{tk òuztûthÚte þY Út‚t þçŒtu ytðu

y™u ‚u{tk Ëti …nu÷tk ‘¿t’ (sT+Åt)Úte þY Út‚tk þçŒtu ¿t ...¿tt‚

...¿ttÃÞ ...¿tuÞ …Ae ‘ßÞ’ (sT+Þ)Úte þY Út‚t ßÞntk ...ßÞtk

...ßÞuc ...ßÞtuíM™t y™u ‚u …Ae ‘ßð’ (sT+ð)Úte þY Út‚t þçŒtu

ßðh ...ßð÷k‚ ...ßðr÷‚ ...ßðt÷t ð„uhu ytðu.

þçŒtu™tu ftuþ¢{ y™u òuzýe-rðnk„tð÷tuf™ 103

ytx÷e ƒtƒ‚tu æÞt™{tk hnu ‚tu þçŒftuþ{tk ‘ût’ y™u ‘¿t’ Úte

þY Út‚t þçŒtu™wk MÚtt™ þtuÄðt{tk fþe {w~fu÷e hnuþu ™rn.

ËkÂût Y…ðt¤t þçŒtu (su.…e., yu{.yu., ƒe.yuËËe.)™u …ý

þçŒftuþ{tk Ë{tðe ÷uðt{tk ytðu Au. ‚u{™tu ftuþ¢{ ËkÂût Y…{tk™t

‚{t{ yûthtu™u yufËtÚtu yuf þ猙e su{ s „ýe™u …Ae yt„¤

ŒþtoÔÞwk Au ‚u «{týu s ™¬e fhðt{tk ytðu Au. ‚uÚte ‘yu’Úte þY Út‚t

þçŒtu™e ÞtŒe{tk ‘yu{’ …Ae yu{.yu., yu{.yu÷.yu., yu{.yuËËe.,

suðt þçŒtu y™u ‘yu{™wk’ …Ae ‘yu{.…e.’, ‘yu{.ƒe.ƒe.yuË.’™u {qfe

þftÞ. ‘s’Úte þY Út‚t þçŒtu™e ÞtŒe{tk suŒh, su.…e., suƒ ytðu y™u

‘ƒ’Úte þY Út‚t þçŒtu™e ÞtŒe{tk ‘ƒe’ …Ae ƒe.yu., ƒe.yuËËe.,

ƒef, ƒe.ftu{., ƒe[, - yu «{týu™t ¢{{tk þçŒtu „tuXðtÞ.

þçŒftuþ{tk (¾tË fhe™u ‘ËtÚto’{tk) ‘sw’ y™u ‘sq’™u ‘òw’, ‘òq’

(òw„th, òwŒwk, òqX, òqÚt) yu {wsƒ ŒþtoÔÞt Au. ‚uðe s he‚u ‘hw’™u

ƒŒ÷u ‘Á’ (ÁŒ™, Ár[, …wÁ»t, ŒtÁý) ŒþtoÔÞtu Au, …hk‚w yt Y…tu

(òw, òq, Á) nðu y«[r÷‚ ƒ™e „Þtk Au.

•

h. ÔÞðnth{tk W…Þtu„e yuðt fux÷tf þçŒtu™e òuzýe Ëh¤‚tÚte

ÞtŒ hnu ‚u {txu ynª swŒt swŒt rð¼t„ðth þçŒtu ytÃÞt Au.

(1) su{tk nÙMð-R ytð‚e ntuÞ ‚uðt ™{q™tY… þçŒtu :-

yÂø™ rsÕ÷tu …kÂõ‚ rþ»Þ

yÂMÚt ¿ttr‚ «tr rþM‚

RåAt ßÞtur‚ r¼ûtt ©urý (-ýe)

$ÿ r‚rÚt ¼útÂL‚ rˬtu

Ér»t ‚]r hrð (ËqÞo) rËÂØ

frð rŒ™ hÂ~{ Ë]Âü

104 ¼t»tt „tihð

rfMËtu rŒÔÞ htrºt (-ºte) ÂMÚtr‚

f]r‚ ÂîÄt htrþ ÂMÚth

f]r»t Ä]r‚ r÷r… ÂM{‚

¢tkr‚ æðr™ rðãt M{]r‚

r¢Þt ™rn (™nª) rðï rnMËtu

ÏÞtr‚ r™ÿt ð]Â¥t ®nËt

ø÷tr™ r™rÄ ð]ÂØ

r[ºt r™ct ÔÞÂõ‚

r[ö ®™Œt þtkr‚

®[‚t …r‚ rþûtt

*****

yr¾÷ yksr÷ Rþthtu rfÕ÷tu

yr„ú{ ykr‚{ $rŒht rfM{‚

yr‚rÚt ykíÞuÂü #rÿÞ ®f{‚

yrŒr‚ ytf]r‚ yiÂåAf f]rºt{

yrÄf yt…Â¥t ytir[íÞ fturþþ

yr™÷ ytð]Â¥t frsÞtu ftur¤Þtu

yr™ü ytrþ»t frX™ ftirxÕÞ

yr«Þ ytr©‚ fr™c ¢r{f

yr÷ ytËÂõ‚ ftr‚÷ Âûtr‚s

yðrÄ ytkrþf rf™thtu ¾r™s

yÂM‚íð RLfth/R™fth rfhý ¾trýÞtu

þçŒtu™tu ftuþ¢{ y™u òuzýe-rðnk„tð÷tuf™ 105

r¾‚tƒ ‚]r»t‚ r™Œuoþ «f]r‚

¾ur…Þtu ‚tu®‚„ r™ŠŒü «r‚{t

„rý‚ rºtftuý r™{toý «ð]Â¥t

„rh{t rºtrðÄ r™¼uo¤ «þÂM‚

„Š¼‚ íðrh‚ r™Âù‚ «rËÂØ

½r™c Œrhÿ r™r»tØ Vr¤Þwk

[r÷‚ ŒtrhÿÞ r™r»¢Þ rVfh

[rhºt rŒ÷tËtu r™»…ût rVhftu

[trhºÞ rŒðË r™Ë„o rVhM‚tu

[tkr[Þtu Œir™f r™rn‚ ƒÂûtþ (-Ë)

r[‚th Œtur»t‚ r™:þ† rƒM‚htu/rƒMºttu

r[ífth Är™f r™:M…]ne ¼rð»Þ

®[‚™ ÄŠ{c …rºtft r¼L™‚t

srx÷ ÄtŠ{f …Ør‚ ¼tir‚f

srz‚ rĬth …rðºt ¼tir{f

ò„]r‚ ÄturhÞtu …krz‚ {r÷™

rs¿ttËt ™®[‚ …tÂûtf {ÂMsŒ

ßÞtur‚»t ™trðf …trxÞwk {rn{t

rxÃ…ý ™tÂM‚f …tŠÚtð {rn÷t

‚tkrºtf r™Œt™ …tkrzíÞ {krs÷

r‚r{h r™r{»t r…Atý {tr÷f

r‚÷f r™Þ{ …tiÂüf {tr÷þ (-Ë)

106 ¼t»tt „tihð

r{r©‚ rð¢u‚t rþûtý Ëtr¥ðf

{tiÂõ‚f rðf]r‚ rþÂûtft ËthrÚt

hrŒÞtu rðûtu… rþrÚt÷ ËtrníÞ

hrËf rðÏÞt‚ rþrƒh ®Ë[™

rhðts rð„ún rþhM‚tu Ëurðft

÷r÷‚ rðr[ºt rþrþh Ëir™f

÷rðk„ rðÂåAL™ þtur»t‚ MÚtr„‚

÷rnÞtu rð¿tr Ër¢Þ MÚt…r‚

÷tr÷íÞ rðît™ Ër[ð MÚttr™f

r÷ßs‚ rðÄt™ ËŒT„r‚ MÚttrÃt‚

r÷ƒtË rðæÞÚto Ë{tr MVrxf

÷ur¾ft rð™kr‚ (-‚e) Ë{]ÂØ MðiÂåAf

ðrhc rðr¼L™ Ërn‚ ntŠŒf

ðËr‚(-‚e)/ðM‚e rðrðÄ Ëk¢tkr‚ rnËtƒ

ðkr[‚ rð©t{ ËkÂût ®n{‚

ðtrýßÞ rðM{Þ ËkrŒøÄ

ðtŠ»tf ðirŒf Ëk…Â¥t

rðfx ðirðæÞ Ëk{r‚

rðftË þtÂçŒf ËkMf]r‚

*****

y®f[™ yr‚ð]Âü yr™Âù‚ yr¼™u‚t

y¾krz‚ yr‚þÞ y…uÂût‚ yr¼«u‚

þçŒtu™tu ftuþ¢{ y™u òuzýe-rðnk„tð÷tuf™ 107

y„rý‚ yrð÷tuÃÞ [÷r[ºt ™trhÞu¤

yr„Þth yËk„r‚ r[rfíËf ™tr¤Þuh

y½rx‚ ynŠ™þ [turfÞt‚ r™fkŒ™

y®[r‚‚ ytfÂM{f A{trËf r™{kºtý

yrzÞ÷ ytåAtrŒ‚ Atºtð]Â¥t r™{krºt‚

yr‚þÞ yt¿ttkrf‚ AtÞtr[ºt r™Þ{™

yrÄfth ytzr‚Þtu rAL™r¼L™ r™Þr{‚

yrÄf]r‚ ytrŒòr‚ sXhtÂø™ r™Þt{f

yrÄ…ºt ytæÞtÂí{f ssorh‚ r™hûth

yæÞtr…ft yt{krºt‚ rshtÞ‚ r™h…uût

yr™r{»t ytrð¼toð ßÞtur‚Äoh r™htr©‚

yƒtrÄ‚ ytrð»fth ‚rƒÞ‚ r™ýtoÞf

yr¼„{ Rr‚ntË ‚tíftr÷f r™Œuorþft

yr¼ò‚ RMftu‚htu r‚÷tksr÷ r™Ätorh‚

yr¼rs‚ RÂM…‚t÷ ºti{trËf r™ðtorË‚

yr¼™Þ f÷krf‚ Œtþor™f r™Ëƒ‚/r™Mƒ‚

yr¼Þt™ ¾krzÞuh rŒ„kƒh r™:ËkþÞ

yr¼ð]ÂØ ¾trËÞ‚ ÂîðtŠ»tf r™:ËkŒun

yr¼ÔÞÂõ‚ r„h™th ™ðr÷ft r™ntrhft

yr¼»tuf r„rhÄt{ ™ðturŒ‚ …rhr[‚

yð™r‚ ½rzÞt¤ ™t„rhf …rhýt{

yrð¼tßÞ [¢ð]ÂØ ™t{tkrf‚ …rhíÞt„

108 ¼t»tt „tihð

…rh…ºt rVxfth rðåAuŒ™ rþüt[th

…rh…trx (-xe) ƒòrýÞtu rð¿tt…™ rþ»Þð]Â¥t

…rh¼t»tt ƒrn»fth rðr™{Þ þiûtrýf

…rh{tý ƒ]nM…r‚ rð™Þ{ MtL{tr™‚

…rhr{‚ {ÞtorŒ‚ rðr™Þtu„ Ë{ÂLð‚

…rhrþü {nurV÷ rðr™Š{‚ Ë{ŠÚt‚

…rh»tŒ {tæÞr{f rð÷ûtý Ë{Š…‚

…rhÂMÚtr‚ {tk„r÷f rð÷tu…™ Ëkfr÷‚

…tihtrýf r{‚tnth rððu[f Ëk„rX‚

«ftrþ‚ r{÷f‚ rðþthŒ Ëk…trŒ‚

«ýtr÷ft hõ‚r…¥t rðËk„r‚ Ëk¼rð‚

«r‚r™rÄ h[rÞ‚t rðM‚hý ËkÞturs‚

«ŒŠþ‚ ht»xÙ…r‚ rðMVtuxf ËkðtrŒ‚t

«{trýf/«t{trýf rhÞtË‚ ðurðþt¤ ËkrðÄt™

«tÚtr{f ÷tûtrýf ðifÂÕ…f ËkMftrh‚t

«tŒurþf r÷r¾‚k„ ði¿ttr™f ËtÂtrnf

«tÞÂù‚ ð™htrs (-S) ðiÄtr™f Ët{rÞf

«tÞtur„f ð™M…r‚ ðiÞÂõ‚f Ët{trËf

«thkr¼f ðtrnÞt‚ ðiðtrnf Ëtðorºtf

«tM‚trðf rðfurLÿ‚ þçŒtðr÷ (-÷e) Ëtnrsf

«tuíËtrn‚ rð[ûtý rþhåAuŒ ËtnrËf

VrhÞtŒ rð[r÷‚ rþ÷t÷u¾ ËtrnÂíÞf

þçŒtu™tu ftuþ¢{ y™u òuzýe-rðnk„tð÷tuf™ 109

ËtkËtrhf Mðtr¼{t™ rnsh‚ nurËÞ‚

ËtkMf]r‚f Mðt¼trðf rn{tÞ‚ nturþÞth

rË÷rË÷tu Mðtu…tŠs‚ rn{t÷Þ

M{hrýft nhr„s rn÷[t÷

*****

yXðtrzf f‚oÔÞr™ct ™tufrhÞt‚ rðÄt™Ë¼t

yrÄr™Þ{ ftƒur÷Þ‚ …¾ðtrzf þhýt„r‚

yrÄðuþ™ ftÞo…Ør‚ …rhð‚o™ rþhM‚uŒth

yr™Þr{‚ rf÷rf÷tx …trh‚tur»tf Ër[ðt÷Þ

y…rh…õð r„hV‚th …trh¼tr»tf ËðoËk{r‚

y«[r÷‚ r„rh{Útf VhrsÞt‚ Ëðto™w{r‚

yr¼™kŒ™ r[rfíËt÷Þ ƒrn„o{™ Ëtk«ŒtrÞf

yr¼ðtŒ™ r[¥ttf»tof rƒhts{t™ rËØtk‚r™c

yð÷krƒ‚ r[ºtrðr[ºt {‚trÄfth ÂMÚtr‚MÚtt…f

yrðrÄËh Ztkfr…Atuztu {hrsÞt‚ Mðr™Þkrºt‚

yrððtrn‚ ‚forð‚fo {t„oŒŠþft nz‚tr÷Þtu

yk‚rhÞt¤ ‚t„zrÄL™t hnur{Þ‚ nM‚r÷r¾‚

yt÷kftrhf r‚Ë{th¾tk hts…rºt‚ ntz®…sh

RLËtr™Þ‚ Œhr{Þt™ htËtÞrýf nuht™„r‚

yir‚ntrËf ™tŒtr™Þ‚ ÷ûttrÄ…r‚ nuðtr™Þ‚

yti…[trhf r™Þ{tðr÷ (-÷e) ðtŒrððtŒ ntur÷ftuíËð

frhÞtðh r™h…ðtŒ ðtr»toftuíËð

*****

110 ¼t»tt „tihð

ytk‚hrð„ún ™„h…tr÷ft rðþu»ttrÄfth ®Ëntð÷tuf™

ft¤tƒòrhÞtu r™Ë„tuo…[th

*****

{ntr¼r™»¢{ý rð[thrðr™{Þ

*****

(h) su{tk Œe½o-E ytð‚e ntuÞ ‚uðt ™{q™tY… þçŒtu :-

Mºte

*****

yýe (-rý) ¾ªxe îe… (ƒux) ðtŒe

y{e „ehtu Äeh ðeþe (-Ëe)

ytkÄe „úe»{ ™the ðªxe

EŒ [tðe ™eh þe½ú

Eò [ehe …í™e þi÷e

$x [tufe …týe ©uýe

feze sÂe (-…‚e) …ezt Ëkºte

fuze ¿tt™e …eh Ëtûte

fuhe ‚k„e …ªAe ËtÚte

fuVe ‚eûý …]Úðe Ëtuxe

õÞthe ‚eÚto {kºte Ëtu™e

¢ezt ‚eðú hðe (ðËk‚É‚w) Mðt{e

¢tuÄe Œeûtt htþe (¾htƒ) neh

ûteý Œe™ („heƒ) ÷exe nehtu

¾tk¼e Œe½o ðtýe

*****

þçŒtu™tu ftuþ¢{ y™u òuzýe-rðnk„tð÷tuf™ 111

yfef ft~{eh ‚tËeh …™tu‚e

y„tþe (-Ëe) fuLÿeÞ ‚e¾tþ …™tu¤e

y„úýe ûtuºteÞ ‚eðú‚t …heûtt

ySýo „heƒ ‚]‚eÞ …tfex

yÄe™ „t÷e[tu ‚usMðe «feýo

yÄeh „út{eý Œ÷e÷ «ýt÷e

y™t{e [f÷e Œt„e™tu «t[e™

yhS [eftþ Œefhe Vfeh

yðuS [eðx Œefhtu ƒŒ÷e

y&÷e÷ sÞk‚e ŒeŒth ƒthef

yË÷e ò{e™ Œeðt÷ ƒe¼íË

yËe{ Sðt‚ Ähýe (-rý) ¼kzthe

yËe÷ xefze ™Ëeƒ ¼e»tý

ykSh Zª (-®Z)„÷e ™t{tuþe {™Mðe

yt„t{e ‚f (-¾)‚e ™tðeLÞ {hS

yt„tne ‚…Mðe ™ezh {t„ýe

ytÍtŒe ‚ƒeƒ ™e…s {eXtE

ytí{eÞ ‚so™e ™ehË {eZ¤/{ªZ¤

ythtu…e ‚Õ÷e™ ™ehtu„e {e{tkËt

Ez÷e ‚tfeŒ ™tufhe {tuË{e

Eïh ‚the¾ …„Úte {tuËkƒe

#Äý ‚thes …zefe h{ýe

fkftu‚he/fkftuºte ‚t÷e{ …Œðe (-rð) hËeŒ

112 ¼t»tt „tihð

hneþ þ‚tçŒe ËðtO„e Mðef]‚

ht»xÙeÞ þtMºteÞ Ët{eÃÞ nheV

÷t„ýe þe»tof Ëe{k‚ nk„t{e

ðfe÷ ©e{k‚ MðåAkŒe ntshe

ðze÷ Ë„eh Mð„eoÞ ne™‚t

ðtsƒe Ë{eûtt MðtÄe™ nª[ftu

ðes¤e Ë{e… Mðefth

*****

yfËeh ft{ƒkÄe ‚sðes …[hk„e

yftŒ{e ftÞo÷ûte ‚íft÷e™ …htÄe™

yÄeûtf ftÞoðtne ‚Vzk[e …heûtf

y…htÄe fthe„h ‚ƒŒe÷e Vt¤ðýe

yðto[e™ fthe„ (-„e)he ‚÷M…þeo ƒŒ™ûte

yMðefth ftu‚hýe ‚ðthe¾ ƒŒ™t{e

yt„tu‚he ¢eztk„ý Œhƒthe ƒhƒtŒe

yt¿ttÄe™ ût{tþe÷ Œþo™eÞ ƒtkÞÄhe

yt…ðe‚e ¾e[tu¾e[ Œe…tuíËðe ¼Þ¼e‚

ytVhe™ „heƒtE ŒeðtŒtkze ¼ðŒeÞ

yt÷eþt™ [~{…tuþe Œeðtˤe ¼t„eŒth

ytþeðtoŒ AzeŒth ÄthtþtMºte ¼t„eŒthe

yuf…ûte s{tƒkŒe (-Äe) ™týtfeÞ ¼th‚eÞ

f¬tðthe ‚fŒeh ™u‚t„ehe {‚÷ƒe

fðeïh ‚f÷eV LÞtÞtÄeþ {™{tuS

þçŒtu™tu ftuþ¢{ y™u òuzýe-rðnk„tð÷tuf™ 113

{Œto™„e hðt™„e ðiŒfeÞ Ët„he‚

{þt÷[e hËtfþe (-Ëe) ËSð™ ËtÚteŒth

{tÚttÍef hËtÞýe Ë¥ttÄeþ M™untÄe™

{th…ex htsfeÞ Ëhfthe nfef‚

{tht{the htnŒthe Ëðtuo…he n{ŒŒeo

{e™tfthe ÷tufþtne ËnÄ{eo nheVtE

ÞtŒ„ehe ðneðxe ËntæÞtÞe

h{ýef ðkŒ™eÞ ËkËŒeÞ

*****

yk‚ŒuoþeÞ s{e™Œth ƒt»…e¼ð™ Ë{efhý

ytftþðtýe sðtƒŒthe {ŒŒ™eþ Ëðoft÷e™

yt‚kfðtŒe ‚…tË™eË ÷t„ýeþe÷ Ëk½ht¾tuhe

R{t™Œthe ŒuŒeÃÞ{t™ Ë{ft÷e™ M…üefhý

ftÞo«ýt÷e Vh˃kÄe Ë{þe‚tu»ý

*****

ytk‚h¿tt‚eÞ ytk‚hht»xÙeÞ ™fþt™ðeË ËneË÷t{‚

ytk‚h«tk‚eÞ

*****

(3) su{tk nÙMð-Œe½o ƒk™u ‘R’ ytð‚e ntuÞ ‚uðt ™{q™tY… þçŒtu :-

(f) «Út{ nÙMð ‘R’ y™u …Ae Œe½o ‘E’ ytð‚e ntuÞ ‚uðt þçŒtu :-

RMºte rsÆe rŒÕne rþÕ…e

r[êe rsÃËe ®ƒŒe ®nŒe

*****

114 ¼t»tt „tihð

ftr{™e Œtr{™e {tr÷fe rð™e‚

rfhex rŒ÷e… {tr÷™e rð{t™e

r„hŒe rŒðt¤e {trn‚e rðhtuÄe

„]rnýe ÂîyÚteo r{òS rð÷e™

rsðtE Âî‚eÞ {trn™e rðne™

®sŒ„e r™ýeo‚ Þtr{™e rþfthe

r‚òuhe r™þeÚt htr„ýe Ëkr„™e

rºt¼t»te r™M…]ne ðtrn™e Ëtrƒ‚e

rºthk„e rƒ÷tze rðãtÚteo rËíÞtþe

ŒŠþ™e {tr™™e rð™Þe rË÷tE

*****

yÂî‚eÞ r¾Ëftu÷e ™trhÞu¤e ðrhÞt¤e

yrÄfthe ¾u÷rŒ÷e ™tr¤Þuhe rðãtŠÚt™e

yr¼™uºte „r‚þe÷ r™heûtf rðãt…eX

yr¼{t™e r[x™eË r™heûtý rð™ðýe

ytrŒðtËe rsSrð»tt r™Ëhýe rð…he‚

Rs™uhe ®ÍŒtrŒ÷e …rhýe‚ rð¼e»tý

fðrÞºte ‚fr™fe r…[fthe rðïÔÞt…e

fthrfŒeo ‚…ÂMð™e «r‚M…Äeo þÂõ‚ne™

rfrfÞthe ‚k„rŒ÷e «r‚ðtŒe nrhÞt¤e

rfL™t¾tuhe ŒrhÞtE «tiãtur„fe nturþÞthe

®fðŒk‚e rŒ÷„ehe VrhÞtŒe

r¢Þtþe÷ Âî…í™eíð r{sƒt™e

*****

þçŒtu™tu ftuþ¢{ y™u òuzýe-rðnk„tð÷tuf™ 115

$rÿÞt‚e‚ …rhûtuºteÞ ¼t»ttrð¿tt™e rðïË™eÞ

r[hft÷e™ …heþe÷™ hõ‚ðtrn™e Ë¥ttrÄfthe

Au‚h®…ze rƒ™-ðthËe rð[thýeÞ Ën[trhýe

™trŒhþtne rƒ™-þh‚e rð[thþe÷ ËnÄŠ{ýe

r™fxð‚eo ¼rð»Þðtýe rðhtuÄt¼tËe rnËtƒ™eË

*****

rƒ™-Ëhfthe MðŒuþtr¼{t™e rðfuLÿefhý

*****

rnËtƒ-‚…tËýe

*****

(¾) «Út{ Œe½o ‘E’ y™u …Ae nÙMð ‘R’ ytð‚e ntuÞ ‚uðt þçŒtu :-

feŠ‚ ™er‚ ¼er‚ her‚

„er‚ «er‚

*****

y™er‚ [er…Þtu ŒeÂût‚ «‚er‚

fer{Þtu Srð‚ …erz‚ Mðef]r‚

*****

y…feŠ‚ ytSrðft Œe…tðr÷ þtherhf

y¼eÂÃË‚ „uhher‚ …heÂût‚ ËtkŒe…r™

yMðef]r‚ ‚u÷erƒÞtk «týeË]Âü

*****

fexrð¿tt™ Sðrð¿tt™ he‚rhðts ðe{trð¿tt™

*****

116 ¼t»tt „tihð

Sð™[rhºt ðze÷tu…tŠs‚ Ëe{tr™Ätohý

*****

(4) su{tk nÙMð ‘W’ ytð‚tu ntuÞ ‚uðt ™{q™tY… þçŒtu :-

yýw ¾wþ ‚w¬tu ÷wx (÷qkx)

y©w „wkXtu ‚wåA ðÄw (ðÄthu)

ytkËw [Ã…w Úttuzwk þwØ

W„ú [hw Œw:¾ M‚wíÞ

É‚w [thw Ät‚w

fwc [tuϾwk ƒt™wk

ûtwçÄ ‚tkƒwk ¼wMftu (¼qËftu)

*****

yhwý WŒh fwht™ Íwht…tu

W‚thw WŒT„{ fwËw{ Íwkƒuþ

Wífx WÆuþ fwk¼th xw[ftu

Wíf»to WØ‚ fwkðthwk ‚hwý

WífkXt WL™‚ fti‚wf ‚thwÛÞ

Wíf]ü W{k„ ¾wL™Ë ‚w{w÷

W¥twk„ ôƒhtu ¾whþe (-Ëe) Œthwý

WíÚtt™ ô{h „wks™ ŒwhM‚

Wí…L™ fxw‚t „wkòþ Œw~{™

Wí«uûtt fhwý „tuÍthwk Œw»ft¤

WíËð fwÏÞt‚ ½wB{x/½wk{x ŒtuÌt÷wk

WíËtn fwxwkƒ [wftŒtu Äw{tztu

þçŒtu™tu ftuþ¢{ y™u òuzýe-rðnk„tð÷tuf™ 117

ÄwB{Ë {wËÆtu ðtøÞwØ MVwhýt

…w»f¤ Þwðf Ëw[thw nwL™h

«[wh ÷wxthtu Ëw»tw nw{÷tu

«M‚w‚ ÷tu÷w… Ëk{w¾ nwÕ÷z

{ntuhwk ð‚wo¤ ËkÞwõ‚

*****

yz…÷wk W¥thtÄo ¾wþt{‚ ƒw{htý

ysw„‚wk Wí…tŒ™ „w…[w… ƒuËw{th

y™w[h WíMVtux™ ½w½ðtx {nwh‚

y™w™Þ WŒT½tx™ [‚w»ftuý {¤Ëfwk

y™w¼ð WŒT½tu»týt Awxfthtu {wfÆ{tu

y™wðtŒ WŒTƒtuÄ™ z„w{„w {w¾íÞth

y™wËth W…¢{ Z[w…[w {w[hftu

y™wMðth W…Þwoõ‚ ‚¾Õ÷wË {wÆt{t÷

yt„k‚wf W…÷çÄ ™wfËt™ hwþð‚

yt…¾wŒ W…t©Þ …Þwo»tý ÷½w‚{

W[t…‚ W…tuŒT½t‚ …wht‚¥ð ÔÞðnthw

WåA]k¾÷ WÕ÷k½™ «íÞw¥th ËŒhnw

WAtkA¤wk fthfw™ V¤ÿw (-ÿw)… ËwŒþo™

WÍhztu fwŒh‚ VwhËŒ

WœÞ™ ¾wÕ÷k¾wÕ÷t ƒntŒwh

W‚htý ¾wþ™w{t ƒnwËkÏÞ

*****

118 ¼t»tt „tihð

y™wfhý Éýt™wƒkÄ ™ðÞwðf hVw[¬h

W‚ht{ý AtÞt™wðtŒ …whƒnth ðxnwf{

WŒtnhý ònuh™t{wk ¼tðt™wðtŒ

W…hAÕ÷wk ‚Œ™wËth {nt™w¼tð

W{uŒðth ‚Œw…htk‚ {wÿýt÷Þ

*****

„whwíðtf»toý {w¾íÞth™t{wk Ëh{w¾íÞth

*****

(…) su{tk Œe½o ‘Q’ ytð‚tu ntuÞ ‚uðt ™{q™tY… þçŒtu :-

Qòo „qk[ {q¾o ÔÞqn

Q™ [qf {qAto þqLÞ

Qƒ [qkf {q‚o Ëqû{

Qæðo Aqx {q¤tu Ëqze

Ÿx ŒqÄ Y… ËqkX

fqðtu Äq‚o Ëqh ËqkZ

¢qh LÞq™ ËqÞo

„qZ …qðo ðÄq (…í™e)

*****

y[qf y{q‚o yt{q÷ fËqh

y‚qx y{qÕÞ ytYZ ft™q™

y…qs yk„qXtu Qý… fq…™

y…qýo ytVqË Q…s ¾uzq‚

y…qðo ytƒY Ÿ[tý ½qk½x

þçŒtu™tu ftuþ¢{ y™u òuzýe-rðnk„tð÷tuf™ 119

½qkxý ¼tzq‚ {qŠA‚ Ë{qn

[qf‚u ¼qfk… {tufqV Ëq[™

Aqxftu ¼q…]c {tusqŒ Ëq[f

ÍY¾tu {sqh h{qs Ëq‚h

™{q™tu {ksqh YƒY Ëqh‚

LÞq™‚t {t÷q{ ðsqŒ ËqÞtoM‚

…qðtoÄo {q¾o‚t ðËq÷ MðÞk¼q

*****

yðÄq‚ ò„Yf ƒq{tƒq{ {qÕÞtkf™

yt…ËqÍ sq™t„Z ¼h…qh hsqyt‚

ytƒunqƒ ÍqkxtÍqkx ¼qít…qðo htsŒq‚

yt¼q»tý Œqh¼t»t {„Œqh Y…hu¾t

Qnt…tun Ät{Äq{ {sfqh Y…tk‚h

fztfqx Äq{ú…t™ {hnq{ ÷qkxt÷qkx

fƒq÷t‚ ™ððÄq {þ„q÷ ð‚oýqf

[f[qh LÞq™‚{ {þnqh Ëq™{q™

[q…[t… …z…qA {nuËq÷ ËtihQòo

AqxtAuzt VtxVqx {tÚttfqx nfq{‚

*****

yV÷t‚q™ ytÄth¼q‚ fËqhŒth ½qËý¾tuh

y¼q‚…qðo Q„{MÚtt™ fqzf…x [z (-Z)Q‚h

yð{qÕÞ™ Q„{Ëútu‚ ¾qƒËqh‚ Aq‚yAq‚

120 ¼t»tt „tihð

ŒqhŒþo™ …h[qhý Ëh‚[qf

ŒqhËk[th ƒŒËqh‚

*****

ytŒuþ{q÷f Q÷x‚…tË [qfððt…tºt ðtËýfqËý

QÚt÷…tÚt÷ „uhð‚oýqf

*****

Ëqû{ŒþofÞkºt

*****

(6) su{tk nÙMð-Œe½o ƒk™u ‘W’ ytð‚t ntuÞ ‚uðt ™{q™tY… þçŒtu :-

(f) «Út{ nÙMð ‘W’ y™u …Ae Œe½o ‘Q’ ytð‚t ntuÞ ‚uðt þçŒtu :-

WŒqo

*****

{wnq‚o þw©w»tt

*****

y™wfq¤ y™wY… fw¤ðÄq ¼tkøÞwk‚qxâwk

y™w¼q‚ fw‚qn÷ …wºtðÄq Ët™wfq¤

*****

y™wfq÷™ ¾t‚{wnqo‚

*****

(¾) «Út{ Œe½o ‘Q’ y™u …Ae nÙMð ‘W’ ytð‚t ntuÞ ‚uðt þçŒtu :-

Q¼wk ŸÄwk Aq…wk XqkXwk

Ÿ[wk fqkzwk sq™wk zqkzwk

Ÿzwk Aqxwk xqkfwk …qhwk

þçŒtu™tu ftuþ¢{ y™u òuzýe-rðnk„tð÷tuf™ 121

VqŒwk Y…wk ÷q¾wk Ëq™wk

¼qËwk Yðwk ÷q÷wk

Yzwk YkAwk Ëqfwk

*****

yxq÷wk [qkxðwk ÄqkĤwk Y…t¤wk

yÄqhwk AqkŒýwk ™q…wh ÷q„zwk

y÷qýwk sq„xwk …q‚¤wk ÷q{¾wk

Qs¤wk Íq{¾wk Vq{‚wk Ë÷qýwk

Q÷xwk zqËfwk ƒ¤qfwk

„qk[¤wk Zq (-Zqk) fzwk ƒuËqhwk

„qkÚtðwk Œqƒ¤wk ƒunqŒwk

*****

yÄ{qô x[qfzwk …qhu…qhwk {tUËqÍýwk

fŒY…wk ÍÍq{ðwk {tuhÚtqÚtwk niÞtVqxwk

*****

(7) su{tk‘R-W’ ƒk™u nÙMð ntuÞ ‚uðt ™{q™tY… þçŒtu :-

(f) «Út{ nÙMð-‘E’ y™u …Ae nÙMð ‘W’ ytð‚tk ntuÞ ‚uðt þçŒtu :-

$Œw ®ƒŒw rh…w rþþw

r¾MËwk r¼Ï¾w rð¼w ®nŒw

rV¬wk r¼Õ÷w rð»ýw

*****

®fþwf ½turzÞwk rÍÞtýwk ®Ä„týwk

r[ƒwf AtrýÞwk rºtþkfw r™…wý

122 ¼t»tt „tihð

r™Þwõ‚ r{Útw™ rð{wõ‚ rðntuýwk

r™cwh htu®sŒwk rð{w¾ rþ¾tW

r™:þwÕf ÷tr¤Þwk rðhwØ rþÞt¤w

…trxÞwk ÷tkr[Þwk rðþwØ »tzTrh…w

Vr¤Þwwk rðûtwçÄ rðïtËw rn‚uåAw

r¼ûtwf rðÄwh rð»ttýw rn{tkþw

*****

yrýÞt¤wk r[ƒtð÷wk …„rÚtÞwk {rsÞthwk

yr™hwØ [tu½rzÞwk …k[tr‚Þwk {¤r‚Þwk

ykÄtrhÞwk [tu…tr™Þwk «¼tr‚Þwk r{ò„hwk

yr¼hwr[ rºt¼wð™ rƒ÷fw÷ þh®{Œwk

yËrn»ýw ŒntrzÞwk rƒnt{ýwk rþhtu®ƒŒw

frhÞtýwk rŒ÷hwƒt ¼hr‚Þwk rþþw…t÷

„t{rzÞwk r™hkfwþ ¼kzrfÞwk ËrnÞthwk

[rZÞt‚wk r™hw¥th ¼kztrhÞwk ®nŒwM‚t™

*****

ytkƒtðtrzÞwk ™ð÷turnÞwk ¼tUÞ‚r¤Þwk Ë{tuðrzÞwk

r¾MËtft‚hw ™t{r™Þwõ‚ ƒhtƒrhÞwk

™ÄrýÞt‚wk «r‚r™ÞwÂõ‚ Ë„ðrzÞwk

*****

ðrËÞ‚™t{wk

*****

þçŒtu™tu ftuþ¢{ y™u òuzýe-rðnk„tð÷tuf™ 123

(¾) «Út{ nÙMð ‘W’ y™u …Ae nÙMð ‘R’ ytð‚tk ntuÞ ‚uðt þçŒtu :-

WÂõ‚ ƒwÂØ ÞwÂõ‚ þwÂØ

ºtwrx {wÂõ‚ hwr[ M‚wr‚

ãwr‚ {wr™ þwr[

*****

yhwr[ WÂîø™ ŒwƒowÂØ {wÂM÷{

ytnwr‚ WL™r‚ ŒwrðÄt hwrÄh

Wr[‚ W…trÄ …wr™‚ ËŒTƒwÂØ

Wí¢tkr‚ fwrxh …wr÷™ Ëwhr¼

Wí…Â¥t Œwr™Þt {thwr‚ ÔÞwí…Â¥t

WŒrÄ Œw„or‚ {wrÿ‚

*****

y™wr[‚ ftixwkrƒf …w»…tksr÷ Ëw¼tr»t‚

y™w{r‚ „wrýÞ÷ ƒwr™ÞtŒ ËwhÂût‚

ytÄwr™f „w™trn‚ {wÿtkrf‚ ËwðtrË‚

WxtkrxÞwk ½whrfÞwk {wVr÷Ë ËwrðrŒ‚

WíËtrn‚ Œw¼tr»tÞtu ÞwrÄÂch ËwrþÂût‚

W…ÂMÚt‚ …ŒåÞwr‚ ÷½wr÷r… Ëwþtur¼‚

Éý{wÂõ‚ …whtu„t{e Ë{wr[‚ þwÂØ…ºt

fw÷…‚ …whturn‚ Ëkfwr[‚

*****

y™wrþûtý yt™wðkrþf ytÞwðuorŒf Wãtu„…r‚

y™w…ÂMÚtr‚ yt™w»tkr„f Wsr¤Þt‚ W…r™»tŒ

124 ¼t»tt „tihð

W…÷rfÞwk fw÷tr¼{t™ þwfr™Þt¤

fw÷trÄ…r‚ {w¾th®ðŒ Ëðto™w{r‚

*****

y™w¢{rýft W¥thŒtrÞíð W…h[turxÞwk ðM‚wrðr™{Þ

yk„wr÷r™Œuoþ W…fw÷…r‚

*****

(8) su{tk ‘E-Q’ ƒk™u Œe½o ntuÞ ‚uðt ™{q™tY… þçŒtu :-

(f) «Út{ Œe½o ‘E’ y™u …Ae Œe½o ‘Q’ ytð‚tk ntuÞ ‚uðt þçŒtu :-

…eÞq»t

*****

y~{e¼q‚ áZe¼q‚ Œe½oËqºte V¤e¼q‚

ytkxe½qkxe

*****

òýeƒqS™u Sð™Ëqºt …e…¤e{q¤

*****

(¾) «Út{ Œe½o ‘Q’ y™u …Ae Œe½o ‘E’ ytð‚tk ntuÞ ‚uðt þçŒtu :-

fqk[e [qze Äqýe {qze

¾q™e [q™e Äq™e ÷qýe

¾qƒe Aqhe {qXe nqkze

*****

fËqkƒe „qkÚtýe [qkxýe òŒqE

ft™q™e ½q½he [qkŒze òËqËe

„qsohe ½q{he sYhe Íqk…ze

þçŒtu™tu ftuþ¢{ y™u òuzýe-rðnk„tð÷tuf™ 125

zqƒfe …qòhe {sqhe ÞnqŒe

ÄqkËhe VqŒze {ksqhe ÷q„Œe

™tƒqŒe Vqkfýe {t{q÷e

*****

yhzqËe „¤ÚtqÚte Œqhƒe™ …qs™eÞ

ykÄtÄqkÄe sqÚtƒkÄe ŒqhkŒuþe Ë{sq‚e

ftf÷qŒe zt½tzq½e ™t{ksqhe

*****

„uhft™q™e ½qËý¾tuhe ¼q‚ft÷e™

*****

…qðo-[u‚ðýe ÔÞqn-„tuXðýe

*****

(9) su{tk ‘R’ nÙMð y™u ‘Q’ Œe½o ntuÞ ‚uðt ™{q™tY… þçŒtu :-

(f) «Út{ nÙMð ‘R’ y™u …Ae Œe½o ‘Q’ ytð‚tk ntuÞ ‚uðt þçŒtu :-

®[„qË rºtþq÷ rðY…

*****

fturn™qh r™Y…ý rV÷ËqV »tÂü…qŠ‚

r™{ýqf «r‚fq¤

*****

r[ºt{ksq»tt

*****

®ff‚oÔÞ{qZ

*****

126 ¼t»tt „tihð

(¾) «Út{ Œe½o ‘Q’ y™u …Ae nÙMð ‘R’ ytð‚tk ntuÞ ‚uðt þçŒtu :-

QŠ{ ¼qr{ YrZ MVqŠ‚

…qŠ‚ {qŠ‚ Ëqr[

*****

…qŠý{t ¼qr{r‚ {qŠåA‚ Ëqr[‚

¼qr{ft ¼qrþh Yr…Þtu

*****

ftÞoËqr[ LÞtÞ{qŠ‚ {qZ{r‚ Ët{qrnf

ŒtYrzÞtu

*****

yt{q÷¢tkr‚ ¼qM‚hrðãt Ënqr÷Þ‚ nqkrzÞt{ý

sYrhÞt‚ Y…tk‚rh‚

*****

(10) su{tk ‘E’ Œe½o y™u ‘W’ nÙMð ntuÞ ‚uðt ™{q™tY… þçŒtu :-

(f) «Út{ Œe½o ‘E’ y™u …Ae nÙMð ‘W’ ytð‚tk ntuÞ ‚uðt þçŒtu :-

#zwk Aªzwk ‚e¾wk heZwk

[efw Íeýwk ™e[wk ÷e÷wk

[eƒwk xe…wk …eXwk ÷ªƒwk

Aeƒwk Ze÷wk {eXwk

*****

ytuþefwk AeAhwk Sðzwk òuþe÷wk

fextýw Atu¼e÷wk Sðtýw xe…ýwk

þçŒtu™tu ftuþ¢{ y™u òuzýe-rðnk„tð÷tuf™ 127

Xª„ýwk ™Sðwk hk„e÷wk þe‚tkþw

Útª„zwk ™t{e[wk ðeòýw ©eÞw‚

Œe½toÞw ™e{ðwk ðu„e÷wk MðtÚteo÷wk

*****

ytu¤¾e‚wk ™ef¤ðwk htS™t{wk Ëe{tþwÕf

szeƒwèe ™eðzðwk

*****

y¤ðe‚hwk ht[h[e÷wk ÷tune÷wntý

*****

(¾) «Út{ nÙMð ‘W’ y™u …Ae Œe½o ‘E’ ytð‚tk ntuÞ ‚uðt þçŒtu :-

…wºte …whe (™„he) {w¾e

*****

WAe™wk ¾whþe ‚tswƒe {w™e{

W¥teýo ¾wþfe ‚w÷Ëe Þwð‚e

WÆe „wshe ŒwLÞðe Ëw„kÄe

fw{the [t‚whe Äw¤uxe

fw÷e™ swƒt™e VwŒe™tu

¾w{the xwfze {wíËÆe

*****

y™wÞtÞe WXtk‚he [w…feŒe ‚kŒwhM‚e

yt…¾wŒe W…ÿðe sw™ðtýe …wkzhef

W½htýe fthfw™e òunwf{e {w÷ðýe

Wsðýe [wfðýe ßðt¤t{w¾e ƒnwŒþeo

128 ¼t»tt „tihð

ƒnw¼t»te ƒnw{t¤e ÷½w{‚e ËwËkðtŒe

ƒnw{‚e ƒnw{w¾e Ëw™tðýe nwkËt‚wkþe(-Ëe)

*****

y™wþe÷™ W¼Þ…ûte ŒtWŒ¾t™e ƒnwM‚heÞ

Wz‚t¤eË W{uŒðthe ƒnwht»xÙeÞ þwØefhý

*****

y™wfhýeÞ Wãtu„efhý ¼w÷¼w÷t{ýe hwþð‚¾tuhe

y™wÕ÷k½™eÞ

*****

(11) su{tk nÙMð y™u Œe½o ‘E’ ‚u{s nÙMð y™u Œe½o ‘W’- yu [th{tkÚte

ºtý yufËtÚtu ytð‚tk ntuÞ ‚uðt ™{q™tY… þçŒtu :-

ŸrÄÞwk ®X„wS r……qze rð¾qxwk

[erzÞwk Âî{w¾e {erýÞwk rðŒw»te

xerýÞwk rºt…wxe hwÂõ{ýe ®ËŒqhe

*****

y™w¼qr‚ „÷qrzÞwk ƒwÂØþt¤e YrZ[wM‚

y™wËqr[ ‚ther¾Þwk ¼qr{ne™ ËwntrË™e

ferzÞthwk …qýtonwr‚

*****

y™w«Ëqr‚ ‚wkzr{òS …hƒerzÞwk Ënt™w¼qr‚

fw÷tr¼{t™e r™hw…ÿðe …w™Sorð‚

*****

…„÷qArýÞwk

*****

þçŒtu™tu ftuþ¢{ y™u òuzýe-rðnk„tð÷tuf™ 129

3. Œu¾e‚e Ë{t™‚t Ähtð‚t þçŒtu™tu òuzýe¼uŒ :-

- yrÄf, yrÄfth, yrÄr™Þ{, yrÄðuþ™-{tk ‘rÄ’ Au, …ý

yÄeûtf, yÄe™, yÄeh, yÄehtE-{tk ‘Äe’ Au.

- yr™÷, yr™÷t, Vur™÷-{tk ‘r™’ Au, …ý

™e÷, ™e÷fkX, ™e÷{, ™e÷{rý, ™e÷t, ™er÷{t,

Ëw™e÷, Ëw™e÷t-{tk ‘™e’ Au.

- yr{‚, …rhr{‚, ©r{‚, Ëer{‚-{tk ‘‚’ Au, …ý

r™r{¥t-{tk ‘¥t’ Au.

- yhwý, fhwý, ‚hwý, Œthwý, ðhwý-{tk ‘hw’ Au, …ý

Éý-{tk ‘É’ Au.

- yËwh-{tk ‘Ëw’ Au, …ý fËqh, ™tËqh-{tk ‘Ëq’ Au.

- yksr÷-{tk ‘r÷’ Au, …ý yks™e-{tk ‘™e’ Au.

- ytSS-{tk ‘SS’ Au, …ý rsSrð»tt-{tk ‘rsS’ Au.

- ytÄth¼q‚, …ht¼q‚, «{tý¼q‚, {q¤¼q‚-{tk ‘¼q’ Au, …ý

yŒT¼w‚-{tk ‘¼w’ Au.

- ytrÄ, ÔÞtrÄ, W…trÄ, …rhrÄ, Ë{trÄ-{tk ‘rÄ’ Au, …ý

…thÄe-{tk ‘Äe’ Au.

- ytrð»fth, ƒrn»fth-{tk ‘»ft’ Au, …ý

r‚hMfth, ™{Mfth, …whMfth-{tk ‘Mft’ Au.

- ytƒY-{tk ‘Y’ Au, …ý hwytƒ-{tk ‘hw’ Au.

- f¤e-{tk ‘¤e’ Au, …ý fr¤Þw„-{tk ‘r¤’ Au.

- ¢tk‚Œþeo, ŒqhŒþeo, Œtu»tŒþeo, …thŒþeo-{tk ‘þeo’ Au, …ý

ŒŠþ™e, «ŒŠþ‚, {t„oŒŠþft-{tk ‘Šþ’ Au.

130 ¼t»tt „tihð

- r¢Þt, «r¢Þt, rðr¢Þt, þwr¢Þt-{tk ‘r¢’ Au, …ý

¢ezt-{tk ‘¢e’ Au.

- ¾ƒh…ºte, ‚tz…ºte, rþûtt…ºte-{tk ‘ºte’ Au, …ý

¾t‚he, „ý‚he, ÷e÷tu‚he-{tk ‘‚he’ Au.

- ¾u÷rŒ÷e, ®ÍŒtrŒ÷e, ‚k„rŒ÷e-{tk ‘rŒ’ Au, …ý

‚ƒŒe÷e-{tk ‘Œe’ Au.

- „e‚, Ëk„e‚-{tk ‘„e’ Au, …ý $r„‚, MÚtr„‚-{tk ‘r„’ Au.

- „w÷, „w÷fkŒ, „w÷‚t™, „w÷{tuh-{tk ‘„w’ Au, …ý

[k„q÷, {þ„q÷-{tk ‘„q’ Au.

- ®[r‚‚, …r‚‚-{tk ‘r‚’ Au, …ý

y‚e‚, ÔÞ‚e‚-{tk ‘‚e’ Au.

- [tu…tE, r…‚htE, ¼÷tE, ÷kƒtE-{tk ‘E’ Au, …ý

MÚttÞe, LÞtÞe, W¥thŒtÞe, V¤ŒtÞe, ÷t¼ŒtÞe,

ÔÞðËtÞe, þu»tþtÞe, ÄhtþtÞe, y™wÞtÞe-{tk ‘Þe’ Au.

- Shwk-{tk ‘S’ Au, …ý rshtÞ‚-{tk ‘rs’ Au.

- rŒþt-{tk ‘rŒ’ Au, …ý Œeûtt-{tk ‘Œe’ Au.

- rŒ™fh-{tk ‘rŒ’ Au, …ý Œe™ƒkÄw-{tk ‘Œe’ Au.

- Œeðtu, ŒeðtŒtkze, Œeðtˤe-{tk ‘Œe’ Au, …ý Œeðt¤e-{tk ‘rŒ’ Au.

- Œqh, Œqhƒe™, ŒqhŒþeo-{tk ‘Œq’ Au, …ý

ŒwhM‚, ƒntŒwh-{tk ‘Œw’ Au.

- áü, áütk‚, áÂü-{tk ‘á’ Au, …ý ÿüt-{tk ‘ÿ’ Au.

- r™rÄ-{tk ‘r™’ Au, …ý ™er‚-{tk ‘™e’ Au.

- r™hw…ÿðe, r™hw…Þtu„e, r™hw…tÞ-{tk ‘hw’ Au, …ý r™Y…ý-{tk

‘Y’ Au.

þçŒtu™tu ftuþ¢{ y™u òuzýe-rðnk„tð÷tuf™ 131

- …r‚-{tk ‘r‚’ Au, …ý

yt…Â¥t, r™»…Â¥t, Ëk…Â¥t, rð…Â¥t-{tk ‘Â¥t’ Au.

- …rhýe‚-{tk ‘ýe’ Au, …ý „rý‚-{tk ‘rý’ Au.

- …rh…ºt, …rhÂMÚtr‚, …rh»tŒ, …rhÞtus™t, …rhð‚o™, …rhðth-{tk

‘rh’ Au,

…ý …he, …heûtt,-{tk ‘he’ Au.

- …týe-{tk ‘ýe’ Au, …ý r…™tf…trý, Ëthk„…trý-{tk ‘rý’ Au.

- r…‚t-{tk ‘r…’ Au, …ý …e‚tBƒh-{tk ‘…e’ Au.

- …w™htð‚o™, …w™htð]Â¥t-{tk ‘ht’ Au, …ý

…w™hð÷tuf™-{tk ‘h’ Au.

- …qh, ½tuzt…qh, ¼h…qh-{tk ‘…q’Au, …ý

…whƒnth, …whðXtu, …whðýe-{tk ‘…w’ Au.

- «r‚¿tt-{tk ‘r‚’ Au, …ý «‚eûtt-{tk ‘‚e’ Au.

- «‚eûtt-{tk ‘‚e’ Au, …ý r‚r‚ûtt-{tk ‘r‚’ Au.

- «…t‚, ð÷tu…t‚, rðr™…t‚, yÄ:…t‚-{tk ‘‚’ Au, …ý

«Ëk„tu…t¥t-{tk ‘¥t’ Au.

- {r‚, y™w{r‚, Ëk{r‚-{tk ‘r‚’ Au, …ý

yuf{‚e, ƒnw{‚e, ÷½w{‚e, Ë÷t{‚e-{tk ‘‚e’ Au.

- ¼trð-{tk ‘rð’ Au, …ýu Ëuðt¼tðe-{tk ‘ðe’ Au.

- ÷tþ, ÷t÷tþ, ÷e÷tþ-{tk ‘þ’ Au, …ý yr¼÷t»t-{tk ‘»t’ Au.

- ÷e™, fw÷e™-{tk ‘÷e’ Au, …ý ™r÷™, {r÷™, …wr÷™-{tk ‘r÷’ Au.

- ÷uþ, ÷uþ{tºt-{tk ‘þ’ Au, …ý &÷u»t, yt&÷u»t, rð&÷u»t-{tk

‘»t’ Au.

132 ¼t»tt „tihð

- rðfth-{tk ‘rð’ Au, …ý Mðefth-{tk ‘ðe’ Au.

- rð¼qr‚-{tk ‘r‚’ Au, …ý ¼¼q‚e-{tk ‘‚e’ Au.

- rðþŒ-{tk ‘þ’ Au, …ý rð»t{, rð»tÞ-{tk ‘»t’ Au.

- rðþt÷-{tk ‘þt’ Au, …ý rð»ttŒ{tk ‘»tt’ Au.

- ðeýt-{tk ‘ðe’ Au, …ý rðýt{ý-{tk ‘rð’ Au.

- ðeh-{tk ‘ðe’ Au, …ý rðh÷-{tk ‘rð’ Au.

- þe‚, þe‚¤-{tk ‘þe’ Au, …ý «ftrþ‚-{tk ‘rþ’ Au.

- Ër¢Þ, r™r»¢Þ-{tk ‘r¢’ Au, …ý

[¢e, [¢eÞ, ð¢e, ð¢eÞ-{tk ‘¢e’ Au.

- nqkze-{tk ‘ze’ Au, …ý nqkrzÞt{ý-{tk ‘rz’ Au.

*****

4. Ë{t™tÚteo þçŒtu™e òuzýe-¼uŒ :-

yr¼÷t»tt - y¼eÃËt Awxfthtu - Aqxftu

yt¿ttkrf‚ - yt¿ttÄe™ ®sŒ„e - Sð™

ytrþ»t - ytþeðtoŒ sw„th - sq„xwk

Wí…tŒ™ - Q…s ®X„wS - Xª„ýwk

Ws{t¤wk - Qs¤wk rŒðt¤e - Œe…tðr÷

frýft - fýe Œwƒo¤ - Œqƒ¤wk

fw{¤wk - fqk¤wk ÄŠ{c - Ä{eo

¾w™t{hfe - ¾q™huS Äw{tze - Äqýe

¾uzw - ¾uzq‚ r™ÿt - ™ªŒh

„Šðc - „ðeo÷wk «ýtr÷ft - «ýt÷e

þçŒtu™tu ftuþ¢{ y™u òuzýe-rðnk„tð÷tuf™ 133

r«Þ‚{ - «e‚{ ðtrxft - ðtze

Vr¤Þwk - V¤e þrþÞh - þþe

Vwífth - VqkVtztu rþ¾t{ý - þe¾

VwŒhze - VqŒze rþh - þeþ, þe»to

{ÂMsŒ - {ËeŒ Ë{ftr÷f - Ë{ft÷e™

r{ctL™ - {eXtE Ë{wŒtÞ - Ë{qn

Þtrºtf - Þtºte ËtnrËf - ËtnËe

hkr„‚ - hk„e™ Ëwþtur¼‚ - þtu¼e‚wk

hwðtkxe - Ykðtztk, Ykðtk rðãw‚ - ðes¤e

htur„c - htu„e

*****

•

134 ¼t»tt „tihð

«fhý-7

÷u¾™þwÂØ™t ËkŒ¼o{tk fux÷ef ¾tuxe {tLÞ‚tytu

yt…ýt htu®sŒt ÔÞðnth{tk yt…ýu yuðt ½ýt þçŒtu xuððþ

ðt…heyu Aeyu su ÔÞtfhý™e áÂüyu þwØ ntu‚t ™Úte, …hk‚w {tuxt

¼t„™t ÷tuftu yuðt þçŒtu™u þwØ y™u Ët[t „ýe™u ƒtu÷u Au y™u ÷¾u

Au. ‘y„ðz‚t’ y™u ‘Ë„ðz‚t’ suðt þçŒtu yt™tk WŒtnhý Au. Ët[t

þçŒtu ‘y„ðz’ y™u ‘Ë„ðz’ Au. yu s he‚u ½ýt þçŒtu{tk ƒtu÷‚e

ð¾‚u òuztûth™e su{ yuf ËtÚtu ƒtu÷t‚t ntuÞ ‚uðt yûthtu ntuÞ Au, su

¾hu¾h ‚tu y÷„ yûth ntuÞ Au. ‚uÚte yu™tu Wå[th Mð‚kºt yûth ‚hefu

fhðtu òuEyu y™u yu s he‚u y÷„ yûth ‚hefu ‚u ÷¾tðt òuEyu;

su{ fu, ‘¾tºte’ þçŒ ™Úte. Ët[tu þçŒ ‘¾t‚he’ Au.

ytðt fux÷tf þçŒtu ™e[u ytÃÞt Au :

• ¾tuxe he‚u ‘‚t’ «íÞÞ ÷„tze™u ƒ™tðt‚t þçŒtu :-

yþwØ þwØ yþwØ þwØ

y„íÞ‚t y„íÞ ÷tðÛÞ‚t ÷tðÛÞ

y„ðz‚t y„ðz þtiÞo‚t þtiÞo, þqh‚t

ythtuøÞ‚t ythtuøÞ Ë„ðz‚t Ë„ðz

Íeýðx‚t Íeýðx ËtVÕÞ‚t ËtVÕÞ, ËV¤‚t

ÄiÞo‚t ÄiÞo,Äeh‚t ËtBÞ‚t ËtBÞ, Ë{t™‚t

{tŒoð‚t {tŒoð, {]Œw‚t ði…wÕÞ‚t ði…wÕÞ

÷t½ð‚t ÷t½ð, ÷½w‚t ðirðæÞ‚t ðirðæÞ, rðrðÄ‚t

*****

135

• su ¾tuxe he‚u òuztûth ‚hefu ƒtu÷t‚t-÷¾t‚t ntuÞ …hk‚w nfef‚{tk

Mð‚kºt yûthtu ntuÞ ‚uðt yûthtuðt¤t fux÷tf þçŒtu :-

yþwØ þwØ yþwØ þwØ

y¾ºttu y¾‚htu ŒVT‚h ŒV‚h

ytzfºtwk ytzf‚hwk ™fo ™hf

yt£e™ ytVhe™ …Õxtu …÷xtu

RÕftƒ R÷ftƒ çnu™ ƒnu™

EMftuºttu RMftu‚htu rƒÕfw÷ rƒ÷fw÷

QÕxwk Q÷xwk {nqo{ {hnq{

fMƒtu f˃tu {Mftu {Ëftu

ftðºtwk ftð‚hwk {¤Mfwk {¤Ëfwk

¾tºte ¾t‚he r{Õf‚ r{÷f‚

r¾MËtftºtw r¾MËtft‚hw {wLþe {w™þe

„ýºte „ý‚he {wLËVe {w™ËVe

r„Œeo r„hŒe {wÕf {w÷f

½tuzuMðth ½tuzuËðth {w÷íðe {w÷‚ðe

sÕŒe s÷Œe Õntðtu ÷ntðtu

íÚtt ‚Útt Ônt÷tu ðnt÷tu

ºtt… ‚ht… þuºtkS þu‚hkS

‚Mðeh ‚Ëðeh Ëw«‚ Ëw…h‚

r‚M{th¾tk r‚Ë{th¾tk Mnus Ënus

136 ¼t»tt „tihð

fux÷tf yk„úuS þçŒtu{tk …ý ytðe ¼q÷ ÚttÞ Au; su{ fu :-

yþwØ þwØ yþwØ þwØ

ytÕƒ{ yt÷ƒ{ ftxqo™ fthxq™

ytu«uþ™ ytu…huþ™ Út{tuoË Úth{tuË

(þMºtr¢Þt™t yÚto{tk) huÕðu hu÷ðu

fr{~™h fr{þ™h ËtsoLx ËthsLx

*****

• su™u ¾tuxe he‚u «íÞÞ ÷„tzt‚t ntuÞ ‚uðt fux÷tf þçŒtu

yt…ýu òuÞt. ytðe s ¼q÷ Mºte®÷„Ëq[f þçŒtu {txu …ý Út‚e ntuÞ

Au. ftuE Mºte rþûtf ntuÞ ‚tu yu™u ‘rþÂûtft’ fnuðtÞ, ’‘Mºte rþÂûtft’

™ fnuðtÞ. ™e[u ytðt fux÷tf þçŒtu™tk …wk®Õ÷„ y™u Mºte®÷„™tk Y…

ytÃÞtk Au. Mºte®÷„™wk Y… ntuÞ ‚u™e yt„¤ ‘Mºte’ þçŒ ÷¾ðt™e ¼q÷

™ ÚttÞ.

…wk®Õ÷„ Mºte®÷„ …wk®Õ÷„ Mºte®÷„

yæÞt…f yæÞtr…ft r¼¾the r¼¾thý

yr¼™u‚t yr¼™uºte Þwðt™ Þwð‚e

yt[tÞo yt[tÞto ÷u¾f ÷ur¾ft

frð fðrÞºte ðtnf ðtrn™e

„tÞf „trÞft rðãtÚteo rðãtŠÚt™e

„]nMÚt „]rnýe rðît™ rðŒw»te

Œq‚ Œq‚e rþûtf rþÂûtft

™‚of ™‚ofe rþ»Þ rþ»Þt

…rh[h …rh[trhft ËkLÞtËe ËkLÞtrË™e

÷u¾™þwÂØ™t ËkŒ¼o{tk fux÷ef ¾tuxe {tLÞ‚tytu 137

fux÷tf þçŒtu yuðt Au su™wk Mºte®÷„Ëq[f swŒwk Y… «Þtuò‚wk

™Úte, …ý ‚u þ猙e yt„¤ ‘Mºte’ fu ‘{rn÷t’ ÷¾tÞ Au; su{ fu,

{rn÷t …tu÷eË.

yt s «{týu, yrÄfthe, y™wðtŒf, W…Œuþf, ftÞofh, ¾u÷tze,

‚ƒeƒ, ‚kºte, ™u‚t, ðt[f, ¼tðf, rððu[f, ði¿ttr™f, ÔÞtÏÞt‚t,

r™ýtoÞf, …ºtfth, «r‚r™rÄ, «r‚M…Äeo, h{‚ðeh, Œtuzðeh,

¼t»ttk‚hfth, Ëk„e‚fth, r[ºtfth, þtÞh, rþÕ…e, Ësof ð„uhu suðt

þçŒtu™tk Mºte®÷„Ëq[f y÷„ Y… ð…ht‚tk ™Úte. ð¤e, WŒT½tu»tf,

Ëk…tŒf suðt þçŒtu …ý ƒk™u ®÷„{tk ð…htÞ Au.

*****

• su™t yk‚u ‘‚{’, ‘‚t’ y™u ‘íð’ ytð‚t ntuÞ ‚uðt þçŒtu :-

fux÷tf þçŒtu™u ‘‚{’, ‘‚t’ y™u ‘íð’ suðt «íÞÞtu ÷t„‚tk

™ðt þçŒtu h[t‚t ntuÞ Au; su{ fu- „whw+‚{=„whw‚{, „whw+‚t=„wwhw‚t,

„whw+íð= „whwíð. ytðt þçŒtu …ife su þ猙t yk‚u ‘‚T’ ytð‚tu ntuÞ

‚u™u ytðt «íÞÞtu ÷t„u íÞthu ‘‚{T’™wk ‘¥t{’, ‘‚t’™wk ‘¥tt’ y™u ‘íð’™wk

‘¥ð’ ÚttÞ Au; su{ fu- {n‚T+‚{={n¥t{, {n‚T+‚t={n¥tt,

{n‚T+íð={n¥ð. òu fu yt «fth™t þçŒtu ytuAt ntuÞ Au. A‚tk, {tuxt

¼t„™t þçŒtu{tk ¥t{, ¥tt, y™u ¥ð ÷¾ðt™e ¼q÷ Út‚e òuðt {¤u Au.

fux÷tf WŒtnhý òuEyu :-

‘‚{’ðt¤t þçŒtu ‘¥t{’ðt¤t þçŒtu

yrÄf‚{ W¥t{

„wwhw‚{ yíÞw¥t{

÷½w‚{ {n¥t{

LÞw™‚{ Ëðtuo¥t{

r«Þ‚{ …wwhw»ttu¥t{

™htu¥t{

138 ¼t»tt „tihð

‘‚t’ðt¤t þçŒtu ‘¥tt’ðt¤t þçŒtu

yrÄf‚t EÞ¥tt

yuf‚t „wýð¥tt

„whw‚t ‚¥ððu¥tt

{{‚t ™er‚{¥tt

{nt™‚t «òË¥ttf

÷½w‚t ƒwÂØ{¥tt

Ë{t™‚t {n¥tt

LÞq™‚t rðî¥tt

ð]¥ttk‚

Ë¥tt

‘íð’ðt¤t þçŒtu ‘¥ð’ðt¤t þçŒtu

yÂM‚íð ‚¥ð

W¥thŒtrÞíð ‚¥ð¿t

f‚]oíð ‚tr¥ðf

„whwíð …wht‚¥ð

…ºtfthíð {n¥ð

r…‚]íð Ë¥ð

«¼wíð Ëtr¥ðf

ƒkÄwíð

¼út‚]íð

{{íð

{t‚]íð

÷u¾™þwÂØ™t ËkŒ¼o{tk fux÷ef ¾tuxe {tLÞ‚tytu 139

÷½wíð

ðõ‚]íð

ð]Øíð

ÔÞÂõ‚íð

Ë{íð

MÚttrÞíð

yt s he‚u ‚-¥t, Â¥t, ‚e-¥te, ð„uhu{tk …ý ¼q÷ Út‚e òuðt

{¤u Au. yux÷wk ÞtŒ hnu fu ykrf‚, Wr[‚, W…ðe‚, ¾r[‚, r™rn‚,

Ëkr[‚, rðrn‚ ð„uhu{tk ‘‚’ Au, ßÞthu WŒt¥t, W¥th, r[¥t, rð¥t,

r…¥t, hõ‚r…¥t, r™r{¥t, MðtÞ¥t, ð]¥t, r™ð]¥t, ffoð]¥t, {fhð]¥t,

rð»twðð]¥t, {n¥th, ƒ÷ð¥th, r™hw¥th, «Ëk„tu…t¥t, «tÞÂù‚ ð„uhu{tk

‘¥t’ Au. yu s he‚u ytf]r‚, f]r‚, Íkf]r‚, «f]r‚, rðf]r‚, ËkMf]r‚,

«„r‚, Ëk„r‚ ð„uhu{tk ‘r‚’ Au, ßÞthu yt…Â¥t, Wí…Â¥t, r™»…Â¥t,

Ëk…Â¥t, ð]Â¥t, ytð]Â¥t, Atºtð]Â¥t, r™ð]Â¥t, «ð]Â¥t, {™tuð]Â¥t ð„uhu{tk

‘Â¥t’ Au. yt «{týu òu‚tk ƒ¥te, y„hƒ¥te, W¥teýo ð„uhu suðt

þçŒtu{tk ‘¥te’, …¥twk, [¥twk ð„uhu suðt þçŒtu{tk ‘¥twk’ y™u rf¥ttu, r[¥ttu,

…¥ttu, r…¥ttu, ÷¥ttu ð„uhu suðt þçŒtu{tk ‘¥ttu’ ytðu Au. yt W…htk‚,

íðht, íðrh‚, Ëíðh, Ëtkíð™, WíÚtt™, Wíf»to, …híðu, {wÏÞíðu, WíËð,

WíË„o, «Þí™, ytí{eÞ suðt þçŒtu{tk …ý swŒt swŒt ÔÞks™tu ËtÚtu ‘í’

ytðu Au, ‘¥’ ™nª.

yu ÞtŒ hnu fu þçŒ{tk «thk¼u, ðå[u fu yk‚u ytð‚tu ‘íÞ’ õÞthuÞ

‘¥Þ’ ntu‚tu ™Úte; su{ fu, íÞt„, f]íÞ, {íÞo, yíÞk‚, ykíÞ, ®[íÞ,

r™íÞ, ytrÄ…íÞ, ÷tr÷íÞ, …tkrzíÞ, Ët‚íÞ, ËíÞ, yËíÞ, M‚wíÞ,

ËtrníÞ, MÚtt…íÞ, «íÞÞ, «íÞt½t‚, «íÞthtu…ý, yíÞt[th, yíÞth

ð„uhu.

140 ¼t»tt „tihð

• òuzýe{tk Ët{tLÞ he‚u òuðt {¤‚e fux÷ef ¼q÷tu ‘yþwØ’ þe»tof

nuX¤ Œþtoðe™u ‚u™e Ët{u Ët[e òuzýe ‘þwØ’ þe»tof ™e[u yt…e Au.

yþwØ þwØ yþwØ þwØ

yø™tMºt yøLÞMºt

yrÄûtf yÄeûtf

y™w»tkr„f yt™w»tkr„f

yÚtðt y™w»tk„e

yï{u½ yï{uÄ

yk‚æÞto™ yk‚Äto™

ykÄtÄwkÄe ykÄtÄqkÄe

ytnw‚e ytnwr‚

ytÞwoðuŒ ytÞwðuoŒ

RïÞo yiïÞo

WåAÙkw¾÷ WåA]k¾÷

WrA~x WÂåAü

Wý… Qý…

W‚tY W‚thw

W‚eoý W¥teýo

W…s Q…s

W…eÞtu„e W…Þtu„e

W÷x‚…tË Q÷x‚…tË

Wòo Qòo

Wæðo Qæðo

ô[tE Ÿ[tE

Qsðýe Wsðýe

ytuõxtuBƒh ytuõxtuƒh

ytu„ü ytu„Mx

ytiãtu„efhý ytiãtur„fefhý

yÚtðt

Wãtu„efhý

frÚt‚ÔÞ fÚtrÞ‚ÔÞ

frðrÞºte, fðrÞºte

frðÞºte

ft™w™ ft™q™

rfÕ÷tu÷ fÕ÷tu÷

¾t‚tðrn ¾t‚tðne

¾t‚w ¾t‚wk

„z¼tks ½z¼tks

„w™tR‚ „w™trn‚

„]… „úw…

½]ü Ä]ü

½uhntsh „uhntsh

÷u¾™þwÂØ™t ËkŒ¼o{tk fux÷ef ¾tuxe {tLÞ‚tytu 141

yþwØ þwØ yþwØ þwØ

[wf‚u [qf‚u Äúw{…t™ Äq{ú…t™

[wkxýe [qkxýe Ä]ýt ½]ýt

[qfðýe [wfðýe ™®n, ™ne ™rn yÚtðt ™nª

Au‚h…ªze Au‚h®…ze r™…s ™e…s

sÞkr‚ sÞk‚e r™{e»t r™r{»t

ò„úr‚ ò„]r‚ r™hË ™ehË

SÕ÷tu rsÕ÷tu r™htr¼{t™e r™hr¼{t™e

swÚt sqÚt r™rhûtf r™heûtf

sqƒt™e swƒt™e r™ðeŒt r™rðŒt

Íqkƒuþ Íwkƒuþ ™er‚ðt™ ™er‚{t™

xqfztu xwfztu ™wfþt™ ™wfËt™

zt¼qk ztƒwk ™]Ëkþ ™]þkË

‚f™efe ‚fr™fe ™iÉíÞ ™iÉoíÞ

‚ƒrŒ÷e ‚ƒŒe÷e LÞw™ LÞq™

‚tr÷{ ‚t÷e{ …h¥ðu …híðu

r‚ûý ‚eûý …rhrþc …rhrþü

‚]r‚Þ ‚]‚eÞ …heÞtus™t …rhÞtus™t

rŒ÷r„he rŒ÷„ehe …trh‚tu»tf …trh‚tur»tf

rŒðt™e yŒt÷‚ Œeðt™e yŒt÷‚ r…ht{ez r…htr{z

rŒðt™„ehe Œeðt™„ehe …w™htuÂõ‚ …w™whwÂõ‚

Âîr‚Þ Âî‚eÞ …w™htuå[th …w™hwå[th

Äehtý rÄhtý …w™htuØth …w™hwØth

142 ¼t»tt „tihð

yþwØ þwØ yþwØ þwØ

…wY»ttÚto …wwhw»ttÚto {ƒ÷¾ {ƒ÷f/„

…]ÚÚtfhý …]Út¬hý {nuËw÷ {nuËq÷

…tuþf …tu»tf {kswhe {ksqhe

…tu»ttf …tuþtf {t÷{¥tt {t÷{‚t

«r‚r‚ «‚er‚ r{™tûte {e™tûte

«Œw»tý «Œq»tý r{{tkËt {e{tkËt

«Ëk„tu…t‚ «Ëk„tu…t¥t {e‚tnth r{‚tnth

«Ëkþt «þkËt {qþ¤Äth {wþ¤Äth

«Ëwr‚ «Ëqr‚ {u½t {uÄt

r«ÞðkŒt r«ÞkðŒt {tuzo™ {tuz™o

«tuãtur„rf «tiãtur„fe htrs™t{wk htS™t{wk

V¥tun V‚un heðts rhðts

ƒthr™þe ƒth™eþe hwsw Ésw

rƒ¼íË ƒe¼íË hwrZ YrZ

rƒ{th ƒe{th hwý Éý

rƒYŒ rƒhwŒ hwƒhw YƒY

ƒu…¥tt ƒu…‚t hw{t÷ Y{t÷

¼rð»Þ™erÄ ¼rð»Þr™rÄ Y¾ËŒ hw¾ËŒ

¼útºtwíð ¼út‚]íð Yr[ hwr[

¼út‚]¥ð YŒ™ hwŒ™

{™tuhBÞ {™tuh{ Yðtƒ hwytƒ

{™tuðtkÂåA‚ {™tuðtkrA‚ htus„thðtkåAw htus„thðtkAw

÷u¾™þwÂØ™t ËkŒ¼o{tk fux÷ef ¾tuxe {tLÞ‚tytu 143

htusr™þe htus™eþe rþ»tof þe»tof

htuSkŒwk htu®sŒwk þw©q‚ þw©w‚

hwkÄt{ý YkÄt{ý ©wk„th þ]k„th

hw…hu¾t Y…hu¾t »tce…qŠ‚ »tÂü…qŠ‚

÷t…¥tt ÷t…‚t ËL{w¾ ËB{w¾,Ëk{w¾

ðf]oíð ðõ‚]íð Ë{sqr‚ Ë{sq‚e

ð‚oýwf, ð‚oýqkf ð‚oýqf Ë{e‚e Ër{r‚

rððuftrÄ™ rððuftÄe™ ËnðŠ‚ Ënð‚eo

rð…rh‚ rð…he‚ Ën† ËnËú

rðYØ rðhwØ Ëtƒer‚ Ëtrƒ‚e

ðisÞkr‚ ðisÞk‚e rË{tkf™ Ëe{tkf™

ÔÞtsƒe ðtsƒe Ëq™tðýe Ëw™tðýe

þ‚tÂçŒ þ‚tçŒe Ëw©q»tt þw©q»tt

þt¤t…Þtu„e þt¤tu…Þtu„e MVw®Õ÷„ MVw®÷„

rþÚte÷ rþrÚt÷ nfw{‚ nfq{‚

þerƒh rþrƒh nh„es nhr„s

rþrh»t rþhe»t neËtƒ rnËtƒ

rþðý Ëeðý nqf{™t{wk nwf{™t{wk

rþþeh,þeþeh rþrþh

¼t»tt

yuf ™fþtu Au.

rð[thtu™tu, Sð™™tu, ðtM‚rðf‚t™tu ™fþtu Au.

144 ¼t»tt „tihð

ytÄth-Ët{„úe

1. „wsht‚e ¢r{f ÔÞtfhý ©e fu.ft.þtMºte

h. òuzýe-«ðuþ ©e hr‚÷t÷ Ëtk. ™tÞf

3. òuztûth rð[th {wr™ ©e rn‚rðsÞS

4. ¼t»ttfeÞ þwÂØ y™u rËÂØ ©e ftÂL‚÷t÷ Ëw‚rhÞt

(r™Œt™ y™u W…[th)

…. htnƒh ©e {wfwLŒ÷t÷ {w™þe

6. ‘hts¼t»tt’ ºti{trËf™t Ëw©e hûttƒnu™ Œðu,

rðrðÄ ykftu{tk «„x ©e þk¼w«ËtŒ òu»te y™u

ÚtÞu÷t ÷u¾tu ©e W{tftL‚ htßÞ„whw

÷u¾™þwÂØ™t ËkŒ¼o{tk fux÷ef ¾tuxe {tLÞ‚tytu 145

®f{‚ Yt.

1. rºt¼t»te ðneðxe þçŒftuþ (…tfwk ƒtRLz) (1986) 125-00

h. rºt¼t»te ðneðxe þçŒftuþ (ft[wk ƒtRLz) (1989) 64-00

3. Ä {tuz™o „wsht‚e-yk„úuS rzõþ™he 150-00

„úkÚt 1 y™u h ({nu‚t-{nu‚t) (1989)

4. ƒ]nŒ „wsht‚e þçŒftuþ (1989) 26-00

…. „wsht‚e ¼t»tt …rh[Þ (yk„úuS îtht) 28-00

(ËkðŠÄ‚ ytð]Â¥t) (1990)

6. YrZ«Þtu„ y™u fnuð‚ Ëk„ún (1992) 36-00

7. ¼t»tt rððuf (1993) 24-00

8. ÔÞðnthtu…Þtu„e „wsht‚e-„wsht‚e þçŒftuþ (1995) 88-00

9. Ëhfthe ÷u¾™ …Ør‚ (ËwÞturs‚ ytð]Â¥t) (1996)

10. „wsht‚e ÷½wr÷r… (1979) 20-00

11. „wsht‚e ÷½wr÷r… (rðãtÚteo ytð]Â¥t) (1992) 55-00

12. „wsht‚e ÷½wr÷r… þçŒftuþ (1997)

yt f[uheyu rð¼t„ðth h3 ‘÷½wftuþ’ y™u rð»tÞðth 18 ‘þçŒ Ëk[Þ’

«rËØ fÞto Au.

W…Þwoõ‚ ‚{t{ f[uhe «ftþ™tu Ëhfthe …wM‚f ¼kzth, ¼ÿ, y{ŒtðtŒ-380

001 ‚Útt htsftux - ðztuŒht y™u ¼tð™„h ¾t‚u™t Ëhfthe …wM‚f ¼kzth{tkÚte

…ý {u¤ðe þftþu.

¼t»tt r™Þt{f f[uhe™tk

yã‚™ «ftþ™tu™e ÞtŒe

146 ¼t»tt „tihð