University of Groningen Van 'gastarbeider' tot ...

University of Groningen

Van 'gastarbeider' tot 'Nederlander'Prins, Karin Simone

IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite fromit. Please check the document version below.

Document VersionPublisher's PDF, also known as Version of record

Publication date:1996

Link to publication in University of Groningen/UMCG research database

Citation for published version (APA):Prins, K. S. (1996). Van 'gastarbeider' tot 'Nederlander': adaptatie van Marokkanen en Turken inNederland. s.n.

CopyrightOther than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of theauthor(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).

The publication may also be distributed here under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license.More information can be found on the University of Groningen website: https://www.rug.nl/library/open-access/self-archiving-pure/taverne-amendment.

Take-down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.

Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons thenumber of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.

Download date: 21-12-2021

https://research.rug.nl/nl/publications/van-gastarbeider-tot-nederlander(11d888de-00ea-4ab3-89ec-d6d435dde85f).html

RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN

Van ’gastarbeider’ tot ’Nederlander’:Adaptatie van Marokkanen en Turken in Nederland

Proefschrift

ter verkrijging van het doctoraat in dePsychologische, Pedagogische en Sociologische Wetenschappen

aan de Rijksuniversiteit Groningenop gezag van de Rector Magnificus Dr F. van der Woude

in het openbaar te verdedigenop

donderdag 29 februari 1996des namiddags te 4.00 uur

door

Karin Simone Prins

geboren op 2 oktober 1964 te Zaandam

Promotor: Prof.dr A.P. BuunkCo-promotor: Dr J.P.L.M. van Oudenhoven

Inhoud

Hoofdstuk 1:Migranten in Nederland. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

Adaptatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3Marokkaanse en Turkse immigranten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5Marokko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6Turkije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Verschillen en overeenkomsten tussen Marokkanen en Turken. . . . . 7Dit boek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Hoofdstuk 2:Verschillen en overeenkomsten tussen Marokkanen en Turken in Nederland13

Invloed van het land van herkomst. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14Geschiedenis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14Politieke situatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Invloed van contact met landgenoten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16Eigen cultuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Organisatiegraad. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Invloed van contact met Nederlanders. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21Verschillen en overeenkomsten tussen Marokkanen en Turken. . . . 23Discussie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

Hoofdstuk 3:De betekenis van integratie en assimilatie voor sociale vergelijking enwelbevinden bij Marokkanen en Turken in Nederland. . . . . . . . . . . . . . . 27

Integratie en assimilatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27Welbevinden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28Onzekerheid en sociale vergelijking. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Uitkomsten van sociale vergelijking. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30Methode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32Resultaten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34Discussie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Hoofdstuk 4:Factoren die een rol spelen bij de identiteitshantering van Marokkanenen Turken in Nederland. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

Sociale vergelijking en sociale identiteit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47Identiteitshantering. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

Individuele sociale mobiliteit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49Sociale competitie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50Alternatieve dimensies voor sociale vergelijking. . . . . . . . . . 50Neerwaartse intergroepsvergelijking. . . . . . . . . . . . . . . . . . 51Neerwaartse intragroepsvergelijking. . . . . . . . . . . . . . . . . . 51Disfunctionele strategieën. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

Factoren die van invloed zijn op strategieën voor identiteitshantering 52Zelfwaardering. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52Adaptatievormen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

Hypotheses. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54Methode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Resultaten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57Discussie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

Hoofdstuk 5:Reacties van Marokkanen en Turken op scenario’s met verschillendeadaptatievormen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

Adaptatievoorkeur en reacties op scenario’s. . . . . . . . . . . . . . . . . 69Methode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71Resultaten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74Discussie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Hoofdstuk 6:Reacties van Nederlanders op scenario’s met verschillende adaptatievormen81

Reacties van Nederlanders op adaptatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82Uitkomsten van sociale vergelijking. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84Rechten van Marokkanen en Turken in Nederland. . . . . . . . . . . . . 84Methode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85Resultaten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87Discussie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

Hoofdstuk 7:Discussie en conclusies. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

Adaptatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97Welbevinden en sociale vergelijking. . . . . . . . . . . . . . . . . . 99Strategieën voor identiteitshantering. . . . . . . . . . . . . . . . . 102

Verschillen en overeenkomsten tussen Marokkanen en Turken . . . 103Tolerantie ten opzichte van immigranten in Nederland. . . . . . . . . 105Conclusies. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

Samenvatting. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

Bijlage 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

Bijlage 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

Voorwoord

Al staat het voorwoord voorin, het wordt meestal als laatste geschreven.Tussen de laatste aanpassingen in de tekst, het ontwerpen van de kaft, hetchecken van de literatuurlijst, de laatste hand aan de stellingen en het schrijvenvan de engelstalige samenvatting door mag ik aan iedereen die een bijdrageaan dit proefschrift heeft geleverd mijn dank uitspreken. Dat doe ik graag.

Uiteraard gaat mijn dank in de eerste plaats uit naar mijn promotor enmijn co-promotor. Bram Buunk was met zijn snelle doorgronding van wat ermogelijk was in het opgezette onderzoek en met het schrijven van artikelen eeninspirerende factor. Ook zijn ondersteuning op beslissende momenten waardeerik zeer. Jan Pieter van Oudenhoven dank ik voor het feit dat hij altijd tijd voormij heeft en voor zijn vertrouwen in mijn didactische kwaliteiten. Bovendienhebben zijn ideeën een belangrijke bijdrage geleverd aan de inhoud van ditproefschrift. Bram en Jan Pieter, ik heb veel van jullie geleerd en ik hoop jullieook een klein beetje van mij.

Verder wil ik alle collega’s van de sectie Sociale en Organisatiepsycho-logie bedanken voor de prettige sfeer waarin ik aan dit proefschrift heb mogenwerken en voor de steun die ik zo af en toe nodig had. Om niemand te kort tedoen noem ik hier alleen Jan Fekke Ybema bij name. Dankzij zijn kameraad-schap en aangename aanwezigheid ben ik nooit met tegenzin naar mijn werkgegaan. Jan Fekke, je koffie is heerlijk en ik heb met heel veel plezier zo’nvijf jaar lang lief en leed en de kamer met je gedeeld!

De tien studenten die me hebben geholpen met de uitvoering van deverschillende studies ben ik ook veel dank verschuldigd. Anne Marie Eisses enJan Pieter Weening hebben veel vragenlijsten afgenomen. Mirjam Dijk, LizethTimmerman en Annet Zaagsma hebben interviews gehouden. Ook MoniqueDiderich, Helen Frees, Jessica van de Staak, Petra van Wessel en Hillegien Tolwil ik hartelijk bedanken voor hun bijdrage. Naast bieders van praktische hulpzijn jullie alle tien een bron van inspiratie voor mij geweest.

Dit proefschrift zou nooit tot stand zijn gekomen zonder de hulp vanbegeleiders van georganiseerde groepen Marokkanen en Turken in Nederland.Iedereen die een vragenlijst heeft ingevuld, die heeft meegedaan aan het inter-view of die betrokken is geweest bij het zoeken van deelnemers wil ik heelhartelijk bedanken. Met name Behsat Üvez en Osman Sancak hebben zich voormijn onderzoek ingezet.

Ook de beoordelingscommissie -bestaande uit Bert Klandermans, Evertvan de Vliert en Louk Hagendoorn- wil ik hartelijk bedanken. Door haaraanwijzingen en goedkeuring ligt dit proefschrift in deze vorm en op ditmoment voor u.

Mijn dank gaat ten slotte uit naar de mensen die het belangrijkste voormij zijn: Emiel van der Feen, Vera Jongman en mijn ouders. Dankzij hunonvoorwaardelijke vertrouwen in mij heb ik het hobbelige pad naar de promo-tie kunnen nemen zonder chagrijnig te worden. Ook de leden van schaakclubSISSA, de badmintonners, mijn toneelmaatjes en mijn volleybalteam van tweejaar geleden hebben mij geholpen met een aangename en zinvolle invulling vanmijn vrije tijd. Hierdoor liet Emiel zich onlangs ontvallen: "Ik heb helemaalniet in de gaten gehad dat het schrijven van een proefschrift moeilijk is." Datis het ook niet; het is alleen veel werk. Familie, vrienden en bekenden, bedanktvoor jullie bijdrage aan het relativeren van problemen en probleempjes bij deuitvoering van mijn onderzoek en het schrijven van dit proefschrift!

De titel van dit proefschrift geeft aan dat adaptatie van Marokkanen enTurken in Nederland kan variëren van separatie tot assimilatie. Het is niet debedoeling te suggereren dat alle immigranten in Nederland een traject vanseparatie tot aan assimmilatie moeten doorlopen. Zij die bleven bleken geen’echte gastarbeiders’ te zijn. Sommigen zijn ’echte Nederlanders’ geworden. Ikhoop dat dit proefschrift een nuttige en nuancerende bijdrage kan leveren aandiscussies over hoe immigranten zich in Nederland zouden moeten, kunnen enmogen gedragen.

Karin Prins

Hoofdstuk 1Migranten in Nederland

"We zijn slordig in ons taalgebruik. Wij behoorden eigenlijk geenpleidooien te voeren voor verdraagzaamheid tegenover minderheden.In zulk vocabulair, hoe goed ook bedoeld, klinkt arrogantie enintolerantie door."1

Er zijn twee belangrijke factoren die de komst van immigranten naar Neder-land al vier eeuwen lang bevorderen: de relatieve rijkdom van ons land en derelatieve verdraagzaamheid van de inwoners (Lucassen & Penninx, 1994).Sinds de zestiende eeuw hebben verscheidene filosofen -zoals Erasmus,Coornhert en Locke- bijgedragen aan een klimaat dat positief stond tenopzichte van hervormingen en tolerantie. Belangrijker was echter dat deregeerders in het zeventiende eeuwse Nederland een tolerante houding haddentegenover vreemdelingen. Onder tolerantie werd in die tijd iets anders verstaandan tegenwoordig. De tolerantie in de Republiek werd door de regentengebruikt als middel om een zeker evenwicht te bewaren in de economisch,politiek en cultureel dynamische maatschappij. Een maatschappij die steedsgevaar liep te worden uiteen gescheurd door de veelsoortige belangen, idealen,overtuigingen, ambities en tradities waardoor zij gekenmerkt werd (Kossmann,1995, p.84). In zijn Coornhert-rede zegt Kossmann (1984, p.18) het als volgt:"Vooral in de provincie Holland was het besef wijd verbreid dat een zoveelvormige commerciële gemeenschap als die van de grote steden, met zoveelimmigranten en zoveel vreemdelingen het zich eenvoudig niet kon permitterenintolerant te zijn (...). De Nederlandse tolerantie van toen was ondogmatisch,pragmatisch, slechts in beperkte mate werkelijk principieel". Onder tolerantiewerd met name godsdienstvrijheid verstaan. Begin deze eeuw werd het steedsmeer mogelijk voor groepen met verschillende levensbeschouwingen hetdagelijks leven naar eigen inzicht te organiseren. Dit was mogelijk doordat erkerkelijke en politieke belangengroepen ontstonden die scherp van elkaargescheiden waren: de verzuiling (Lucassen & Penninx, 1994; Zahn, 1989).

Behalve immigranten uit vrije wil heeft Nederland ook veel vluchtelin-gen getrokken. In het begin van de 80-jarige oorlog waren het de Zuidneder-landers die massaal (150.000 personen) naar het Noorden trokken. Zij maaktentoen tien procent van de bevolking van de Republiek uit. In de zeventiende

1 Kossmann (1984, p.20).

2 Migranten in Nederland

eeuw vluchtten hugenoten uit Frankrijk (50.000 à 75.000 personen) en jodenuit Midden- en Oost-Europa (20.000 personen) naar Nederland. De bevolkingvan Amsterdam en Rotterdam bestond in die tijd dan ook voor een derde uiteerste generatie migranten. In plaatsen als Haarlem en Middelburg was de helften in Leiden zelfs tweederde immigrant. In de negentiende eeuw trokkenBelgen en Duitsers (totaal 140.000 personen) onze grenzen over. Voor deTweede Wereldoorlog vluchtten politieke vluchtelingen uit Duitsland naar onsland (Ellemers, 1987; Jüngen, 1989; Lucassen & Penninx, 1994).

Na de Tweede Wereldoorlog kwamen -grotendeels als gevolg vandekolonisatie- personen uit Nederlands-Indië (onafhankelijk in 1949) enSuriname (onafhankelijk in 1975) naar Nederland. Ook Antillianen, Arubanen,Chinezen en politieke vluchtelingen (onder andere Molukkers) emigreerdennaar hier. In dezelfde periode kwamen de eerste arbeidsmigranten (’gastarbei-ders’) uit Zuid-Europa. In de mijnen in Limburg werden honderden Italianenen bij de Hoogovens vele Portugezen aangesteld. In de jaren zestig gingen ookallerlei andere bedrijven over tot het inhuren van gastarbeiders. De economi-sche groei maakte de behoefte aan grote groepen goedkope werknemersdringend. Vooral in de Mediterrane landen werd geworven: Italianen, Spanjaar-den, Portugezen, Joegoslaven, Grieken, Turken, Marokkanen, Tunesiërs. Toenin de jaren zeventig de economische groei stagneerde en zelfs in een crisisveranderde, stelde de Nederlandse overheid in 1974 een wervingsstop in.Daarna nam het aantal migranten echter nog toe door gezinshereniging engezinsvorming. De gastarbeiders bleken veelal niet terug te keren naar het landvan herkomst, maar waren ’echte’ immigranten geworden (Cornelis, 1990;Kornalijnslijper, 1989; Lucassen & Penninx, 1994; Obdeijn, 1987; Schumacher,1987; Van Amersfoort, 1986; Vermeulen, 1984).

Doordat er een wervingsstop voor gastarbeiders was ingesteld, zochtenpersonen die graag hun geluk in een ander land wilden beproeven naar anderemanieren om te emigreren. Zo kwamen er steeds meer personen als asielzoekernaar Nederland. Ook kwamen er meer asielzoekers doordat er toenemendekennis aanwezig was over de -vaak overdreven gunstig afgeschilderde- situatiein Nederland, zoals het bestaan van een bijstandswet. Verder waren de vervoer-smogelijkheden om naar Nederland te komen verbeterd (Risvanoglu-Bilgin,Brouwer & Priester, 1986). De grootste groepen immigranten in Nederlandstaan in Tabel 1.1. De volgende personen staan als migrant te boek: personendie een buitenlandse nationaliteit hebben, personen die zelf in een ander landgeboren zijn en personen die ten minste één ouder hebben die elders geboren

3Hoofdstuk 1

is. In de tabel ontbreken migranten uit het voormalig Nederlands-Indië. Zijworden niet meer als zodanig geregistreerd. Ook migrantengroepen waar hetminderhedenbeleid zich niet op richt, zoals bijvoorbeeld Duitsers, staan niet inde tabel. Verder verstaan we onder vluchtelingen personen die asiel hebbengekregen, terwijl dit voor asielzoekers nog niet geldt. Ook illegalen staan nietin de tabel, omdat over deze groep uiteraard geen betrouwbare gegevens zijn.

Tabel 1.1 De grootste groepen immigranten in Nederland waar het minder-hedenbeleid zich op richt: aantallen per 1-1-’92 (Martens, Roijen& Veenman, 1994)

Antillianen/Arubanen 91.000Italianen 33.000Ex-Joegoslaven 27.000Marokkanen 196.000Molukkers (schatting 1987) 35.000Spanjaarden 29.000Surinamers 263.000Turken 241.000Vluchtelingen (schatting 1994; exclusief asielzoekers) 44.000

Tot nu toe hebben we gezien dat het huidige aantal migranten inNederland vergeleken met dat van de laatste eeuwen niet uitzonderlijk hoog is.Wel is het zo dat er tegenwoordig veel verschillende soorten groepen immi-granten bestaan: van vluchtelingen tot arbeidsmigranten en van Surinamers totChinezen. Hoe stellen al die groepen met verschillende culturen zich op in deNederlandse maatschappij?

AdaptatieImmigranten trachten zich een plaats te verwerven in een ’nieuwe’ maat-schappij. De uitkomst van dit proces noemen we adaptatie. Bij adaptatie zijntwee factoren bepalend: de mate waarin men het behoud van de eigen cultuurwenselijk vindt en de mate waarin men contact met leden van de dominantegroep in de maatschappij nastreeft (Berry, Poortinga, Segall & Dasen, 1992).Een combinatie van deze factoren resulteert in vier adaptatievormen: integratie,assimilatie, separatie en marginalisatie (zie Figuur 1.1).


Van streven naarintegratie is sprake wanneer een nieuwkomer hetbelangrijk vindt contact met leden van de dominante groep te onderhouden eneraan hecht de eigen cultuur te behouden. Bijassimilatievindt de immigranthet eveneens van belang contact met leden van de dominante groep te onder-houden maar wordt het niet belangrijk gevonden de eigen cultuur te behouden.We spreken vanseparatie wanneer een persoon weinig waarde hecht aancontact met leden van de dominante groep en het wel belangrijk vindt de eigencultuur te behouden.Marginalisatie is de adaptatievorm waarbij de migrantnoch veel contact met leden van de dominante groep wenst, noch behoud vande eigen cultuur op prijs stelt. Vanzelfsprekend is de scheiding tussen deze viervormen van adaptatie niet zo strikt als de figuur suggereert. Niet iedereimmigrant zal op beide vragen volmondig ’ja’ of ’nee’ kunnen antwoorden.Ook tussenvormen zijn mogelijk.

behoefte aan behoud van de eigen cultuur

ja nee

behoefte aan ja integratie assimilatiecontact met dedominante groep nee separatie marginalisatie

Figuur 1.1 Vier mogelijke vormen van adaptatie voor etnische minderheids-groepen in een ’nieuwe’ samenleving (Berry e.a., 1992)

Vooral de immigrantengroepen die vlak na de Tweede Wereldoorlogkwamen, zijn geassimileerd in de Nederlandse samenleving. Zij hebben zichbijna volledig aangepast aan de Nederlandse normen en waarden en vallennauwelijks op. Voorbeelden van groepen die zich ’als Nederlander’ gedragenzijn personen uit voormalig Nederlands-Indië (Ellemers & Vaillant, 1985),Oosteuropese immigranten (Brassé & Van Schelven, 1980) en veel Surinamers(Van Niekerk, 1994).

Wat betreft de meer recente immigrantengroepen -vooral de arbeidsmi-granten- is de situatie minder eenduidig. We kunnen het beste onderscheidmaken tussen personen van de eerste generatie en de tweede generatie. Degrootste groep personen van de eerste generatie neemt een gesepareerde positie

5Hoofdstuk 1

in de Nederlandse samenleving in. Zij zijn sterk gericht op hun oude cultuur,spreken vaak vrij slecht Nederlands en hebben weinig contact met Nederlan-ders. Voorbeelden van dit soort op zichzelf staande groepen zijn eerste genera-tie Molukkers (Smeets & Veenman, 1994), Turken (Böcker, 1994) en Marok-kanen (Buijs & Nelissen, 1994). Personen van de tweede generatie Molukse,Turkse en Marokkaanse immigranten in Nederland staan al heel anders in demaatschappij. Zij nemen veel meer deel aan het maatschappelijke leven en zijnveelal geïntegreerd. Andere voorbeelden van groepen die integreren in deNederlandse maatschappij zijn Italianen (Brassé & Van Schelven, 1980; Lindo,1994), Joden (Vedder, e.a., 1961) en Antillianen (Van Hulst, 1994). Marginali-satie komt vooral voor onder jongeren die zich noch met de eigen cultuur,noch met de Nederlandse cultuur verbonden voelen. Hierdoor raken ze ver-vreemd van de maatschappij. Een voorbeeld hiervan zijn kleine groepenAntilliaanse, Creools-Surinaamse en Marokkaanse jongeren van de tweedegeneratie, die als randgroepjongeren kunnen worden aangeduid (Buijs &Nelissen, 1994; Van Hulst, 1994; Van Niekerk, 1994; Roelandt & Veenman,1991).

Hierboven wordt gesuggereerd dat immigranten naar believen kunnenkiezen voor een bepaalde adaptatievorm. Dit is natuurlijk niet helemaal waar.Er zijn twee aspecten die het gebruik van adaptatievormen kunnen belemmerenof stimuleren. Zo kan de omgeving, en dan met name de meerderheidsgroep inde samenleving, bepaalde vormen van adaptatie meer bevorderen dan andere.Stel dat een immigrant probeert te integreren, maar het contact met Nederlan-ders verloopt erg stroef omdat ze hem of haar voortdurend als vreemdelingbeschouwen. Het is dan voor de hand liggend dat deze immigrant niet inte-greert maar separeert. Verder is er soms weinig overeenstemming tussen wateen immigrant wil en wat deze persoon daadwerkelijk doet. Zo kan iemandwel zeggen dat hij of zij contact met Nederlanders belangrijk vindt, maar in depraktijk contact met hen zo veel mogelijk vermijden omdat er een taalbarrièrebestaat. Op de invloed van de omgeving en het verschil tussen wat een persoonwil en daadwerkelijk doet gaan we in dit boek verder weinig in. We richtenons vooral op de houding ten opzichte van verschillende vormen van adaptatiebij Marokkanen en Turken.

Marokkaanse en Turkse immigrantenMarokkanen en Turken vormen twee van de grootste immigrantengroepen inNederland van na de Tweede Wereldoorlog. In dit onderzoek betreft het


personen van de eerste generatie (zelf in Marokko of Turkije geboren) en detweede generatie (minstens één van de ouders in Marokko of Turkije geboren).De grootste groep onderzochte personen behoort echter tot de zogenaamde’tussengeneratie’. Deze personen zijn kinderen van migranten, maar zijn welgeboren in Marokko of Turkije. Ze zijn door gezinshereniging naar Nederlandgekomen en nu tussen de 16 en 40 jaar oud (Böcker, 1994).

Autochtone Nederlanders hebben vaak de neiging om Marokkanen enTurken in Nederland over één kam te scheren. Ze zien weinig uiterlijkeverschillen. Oppervlakkig gezien zijn die er ook nauwelijks. Wanneer men eenMarokkaanse of Turkse Islamitische vereniging betreedt, krijgt men eenvergelijkbaar beeld voorgeschoteld: een bar met een barman, tafeltjes metkaartende en theedrinkende mannen en Marokkaanse of Turkse muziek op deachtergrond. Maar betekent dit ook dat zij op dezelfde manier tegen hunsituatie in Nederland aankijken? In feite zijn er minder overeenkomsten tussenbeide groepen dan men denkt, afgezien van hun vergelijkbare positie inNederland en de overwegend Islamitische basis in hun thuisland. Op deverschillen tussen Marokkanen en Turken gaan we eerst in. Zowel de situatiein Marokko en Turkije als de positie van Marokkanen en Turken in Nederlandwordt bekeken.

MarokkoIn 1956 werd Marokko onafhankelijk, na tientallen jaren overheersing doorFrankrijk en Spanje. Enige jaren na de onafhankelijkheid kwam de huidigeKoning Hassan II aan de macht. Zijn positie is zo goed als onaantastbaar, wanthij is zowel wereldlijk als geestelijk leider (Haleber, 1990).

De officiële taal in Marokko is het Arabisch. Deze taal wordt echtervrijwel uitsluitend in de steden gesproken. In de overige gebieden spreekt menvooral Berbers. Veertig tot vijftig procent van de ongeveer 25 miljoen inwo-ners spreekt één van de drie Berbertalen. Wie een wetenschappelijke ofzakelijke carrière wil maken doet er goed aan zich te bekwamen in het Frans(Haleber, 1990). Het analfabetisme is groot (65%), onder andere doordat hetaantal vroegtijdige schoolverlaters groot is. Dit laatste wordt vaak weerveroorzaakt door het feit dat het onderwijs nauwelijks op beroepsopleidingengericht is en daardoor niet aansluit bij de bestaande behoefte (Shadid, 1979).

Tweederde van de Marokkaanse immigranten in Nederland is afkomstiguit het Rifgebergte, waar vooral Berbers wonen. Dit gebied wordt gekenmerktdoor een hoge bevolkingsdichtheid en beperkte mogelijkheden voor landbouw

7Hoofdstuk 1

(De Mas, 1990). Slechte oogsten ten gevolge van droogte werden gecompen-seerd door seizoenmigratie buiten de Rif en buiten Marokko. Na de onafhanke-lijkheid voelden de Berbers zich in toenemende mate achtergesteld ten opzichtevan de rest van Marokko. Daar kwam bij dat de mogelijkheden tot seizoenmi-gratie naar Algerije en Tunesië werden beperkt en de economie steeds verderin het slop raakte. Om deze economische achterstand te beperken en depolitieke druk te verminderen werd de werving van ongeschoolde arbeidskrach-ten uit de Rif -door onder andere Nederland- door de koning gestimuleerd(Buijs & Nelissen, 1994; Lentjes, 1981).

TurkijeDe republiek Turkije, die in 1923 werd uitgeroepen, is gebouwd op de restenvan het Osmaanse rijk, eens één van de machtigste imperia op aarde. MustafaKemal (’Atatürk, Vader der Turken’) werd de eerste president. Onder zijnleiding werd in 1926 de heilige islamitische wet -die eeuwenlang de grondslagvan de Osmaanse samenleving was geweest- vervangen door burgerlijkewetten, geschoeid op Europese leest. Na de Tweede Wereldoorlog werdTurkije een parlementaire democratie. Er vonden desondanks tot 1980 driestaatsgrepen plaats. In 1983 werden weer algemene verkiezingen gehouden(Sunier, 1993).

De meeste Turkse immigranten in Nederland komen uit Midden-Turkijeen van de Zwarte Zeekust. We vinden hier relatief weinig Koerden, de grootsteminderheidsgroep in Turkije. Zij vormen 10 à 20% van de 54 miljoen inwo-ners van het land. Sinds de verbeterde communicatiemiddelen en infrastructuurin de jaren vijftig trokken vele plattelanders naar de steden en verhuisde menvan meer oostelijk naar meer westelijk gelegen gebieden van Turkije (Sunier,1993). Om hun sociale positie te versterken emigreerden veel arbeiders,werklozen en de kleine burgerij naar Europa (Akgündüz, 1993).

Verschillen en overeenkomsten tussen Marokkanen en TurkenIn 1964 sloot de Nederlandse regering een wervingsovereenkomst met Turkije,in 1969 met Marokko. Vanaf toen werden er gericht goedkope arbeidskrachtenin beide landen geworven. Na de economische crisis in 1973 werd een wer-vingsstop ingesteld. Het aantal Marokkanen en Turken in Nederland was toenongeveer een kwart van dat van nu (Böcker, 1994). Door gezinshereniging,gezinsvorming en de komst van vluchtelingen werd het huidige aantal bereikt.

Het opleidingsniveau van de eerste generatie Marokkanen en Turken in


Nederland was laag. Van de Marokkanen was een derde nooit naar schoolgeweest en had een derde hooguit de lagere school afgemaakt. Onder deTurken kwam weinig analfabetisme voor, maar ook bij deze groep haddriekwart hooguit lager onderwijs genoten. De tweede generatie van beidegroepen is veel hoger opgeleid, hoewel er nog wel een kloof met autochtoneNederlanders bestaat. De tussengeneraties nemen een middenpositie in. Hetstreven van ouders naar een zo hoog mogelijke opleiding voor hun kinderen-hetgeen in Turkije vrij algemeen is- begint ook bij de Marokkaanse ouderssteeds belangrijker te worden (Böcker, 1994; Buijs & Nelissen, 1994).

De sociale netwerken van Marokkanen en Turken in Nederland beper-ken zich bij personen die geboren zijn in een dorp vaak tot contacten metpersonen uit de eigen groep. De stadse immigranten hebben veel meer contactmet Nederlanders. De sociale controle door vrouwen uit dorpen worden vaakals erg benauwend ervaren door vrouwen uit steden. Gezien de heterogenesamenstelling is het voor zowel Marokkaanse als Turkse immigranten inNederland niet mogelijk van één groep te spreken. De onderlinge verschillenlijken bij Marokkanen groter dan bij Turken. Behalve de verschillen tussen degeneraties zijn er ook politieke en religieuze scheidslijnen. Onder sommigegroepen jongeren uit de tussengeneratie komt relatief veel criminaliteit voor.Dit is bij Marokkanen meer het geval dan bij Turken (Vermeulen & Penninx,1994).

De gezinshereniging kwam bij Marokkanen later op gang dan bijTurken. Zij waren door seizoenmigratie immers gewend aan langdurigeafwezigheid van de mannen. De gezinshereniging bracht bij Marokkanen danook meer problemen met zich mee dan bij Turken. Zo moesten de partnersweer aan elkaar wennen, maar ook de relatie tussen de vader en zijn kinderenhad vaak een knauw gekregen. Ook door gezinsvorming kwamen vele Marok-kanen en Turken naar Nederland. Een jongen of meisje in Nederland trouwdeveelal met een partner uit Marokko of Turkije. Het voordeel hiervan was voorhen dat deze partner goed islamitisch was opgevoed en meestal om economi-sche redenen graag naar Nederland wilde komen. Een nadeel was het feit datbeide partners soms wel erg veel van elkaar verschilden. Intussen neemt zowelbij Marokkanen als bij Turken het aantal echtscheidingen onder deze zoge-noemde ’importhuwelijken’ dan ook aanzienlijk toe. Bij Marokkanen is hetpercentage dat met een Nederlandse partner trouwt groter dan bij Turken. Ookzijn er meer alleenwonende Marokkanen, zelfs bijna net zoveel als bij de restvan de bevolking. Terwijl 16% van de Marokkanen de Nederlandse nationali-

9Hoofdstuk 1

teit heeft, is dit maar bij 11% van de Turken het geval (Van Imhoff, e.a., 1994,p.28; Obdeijn, 1987).

Zowel Marokkanen als Turken hebben een sterke band met hun vader-land. De meeste mannen maken nog regelmatig geld over naar achtergeblevenfamilieleden. Continuering van het verblijf van migranten in Europa is voor deeconomie van Marokko (en in mindere mate van Turkije) van eminent belang(Lentjes, 1981). Om deze reden probeert Koning Hassan II van Marokko zijninvloed ook in het buitenland te doen gelden. Bij de gemeenteraadsverkiezin-gen van 1986 riep hij de Marokkanen op om niet te gaan stemmen: hetpercentage stemmers lag onder de 20%. Toen er na aandringen van de Neder-landse overheid in 1994 een positief stemadvies van de koning kwam, bleek ditpercentage tot ongeveer 40% te zijn gestegen. De opkomst bij de Turken ligtongeveer net zo hoog als bij autochtone Nederlanders (Böcker, 1994; Buijs &Nelissen, 1994).

Een ander verschil tussen Marokkanen en Turken is de mate waarin menzich als groep organiseert in Nederland. Bij Turken blijkt de organisatiegraadveel hoger te zijn dan bij Marokkanen. Aanvankelijk bestonden er veelstrubbelingen tussen Turkse groeperingen met een verschillende ideologische ofreligieuze achtergrond. Nu hebben ze elkaars bestaan geaccepteerd en werkenveelal samen. Bij de Marokkanen blijken de problemen die onderlinge samen-werking in de weg staan soms niet te overbruggen. Behalve als toevluchtdienen de eigen organisaties ook steeds meer als brug tussen Marokkanen ofTurken en de Nederlandse maatschappij (Böcker, 1994; De Graaf, 1985;Landman, 1992).

De maatschappelijke positie van beide groepen lijkt op elkaar. Personenvan de eerste generatie Marokkanen en Turken in Nederland zijn momenteelveelal arbeidsongeschikt of werkloos. Velen leven van een uitkering en somsook van het inkomen van inwonende kinderen. De tussengeneratie heefthetzelfde arbeidsniveau als hun ouders, maar hun werkgebied is in steedsmindere mate de industriële sector. Door de hogere opleiding van de tweedegeneratie zal het verschil met de rest van de bevolking waarschijnlijk afnemen.Toch is de situatie niet geheel onproblematisch. Het percentage werklozeautochtone Nederlanders bedraagt momenteel 5, terwijl het bij Marokkanen 36en bij Turken 31 is (Martens, Roijen & Veenman, 1994; Van Eekert &Gelderloos, 1991). Marokkanen en Turken hebben niet alleen een achterstandop de arbeidsmarkt, maar worden dikwijls ook nog eens achtergesteld op grondvan kenmerken die minder objectief zijn dan zaken als opleiding. We spreken


dan van discriminatie (Bouw & Nelissen, 1988).De publieke opinie is positiever ten opzichte van Turken dan van

Marokkanen. Aan Marokkanen wordt meer afwijkend gedrag toegeschreven enook hun sociaal-economische positie wordt door autochtone Nederlanders lagergeschat dan die van Turken (Hagendoorn, 1991). Buijs en Nelissen (1994)geven twee oorzaken aan waardoor de maatschappelijke positie van Marokka-nen in Nederland toch iets ongunstiger is dan die van Turken. De eerste is hetfeit dat de gezinshereniging bij Marokkanen veel later op gang kwam. Hierdoorwas niet alleen de fase van apart wonen langer, maar vond de hereniging ookplaats vlak voor de economische crisis. Dit bracht meer problemen met zichmee, aangezien werkloosheid toen voor velen realiteit werd. Ten tweede is ereen verschil in sociale verbondenheid. Bij Turken is er een sterk gevoel vannationale trots, hetgeen hen -vooral ook in het buitenland- sterk met elkaarverbindt. Bij Marokkanen is een dergelijk collectief zelfbewustzijn in veelmindere mate aanwezig (Alkan & Kabdan, 1993; Buijs & Nelissen, 1994).

Dit boekIn dit boek ligt de nadruk op de houding die Marokkanen en Turken hebbenten opzichte van de verschillende vormen van adaptatie aan de Nederlandsemaatschappij die hierboven werden beschreven. Meer in het bijzonder wordtnagegaan hoe de houding ten opzichte van deze adaptatievormen samenhangtmet een aantal andere factoren, zoals het welbevinden, de behoefte aanzelfevaluatie, de uitkomsten van sociale vergelijking met Nederlanders enstrategieën voor het verbeteren van de persoonlijke of groepsidentiteit. Tevenswordt nagegaan welke houding Nederlanders aannemen ten opzichte van deverschillende adaptatievormen die Marokkanen en Turken kunnen hanteren.

Aansluitend op Hoofdstuk 1 wordt in Hoofdstuk 2 nader ingegaan opverschillen tussen Marokkanen en Turken in Nederland. Vooral verschillentussen beide groepen die invloed kunnen hebben op de adaptatievormen die zekiezen, worden besproken. De informatie hierover is verkregen door personenin een sleutelpositie te interviewen. Deze personen zijn zelf van Marokkaanseof Turkse afkomst en vervullen één of andere functie waarbij ze veel metMarokkanen of Turken te maken hebben. Er zijn hen vragen gesteld over degroep Marokkanen of Turken waar zij veel contact mee hebben. Op dezemanier zijn we meer te weten gekomen over verschillen en overeenkomstentussen Marokkanen en Turken. Maar ook verschillen tussen mannen envrouwen en tussen groepen op verschillende plaatsen in Nederland zijn naar

11Hoofdstuk 1

voren gekomen.Hoofdstuk 3 en 4 zijn meer theoretisch van aard. In Hoofdstuk 3 wordt

de samenhang van integratie en assimilatie van Marokkanen en Turken inNederland met een aantal andere factoren besproken. Ten eerste gaan we nawat de relatie is met onzekerheid die Marokkanen en Turken kunnen ervaren.Ook de doorwerking hiervan op de mate waarin men behoefte heeft om deeigen situatie te beoordelen komt aan de orde. Ten tweede beschouwen we desamenhang van integratie en assimilatie met het algemeen welbevinden vanMarokkanen en Turken.

In Hoofdstuk 4 is het uitgangspunt dat de identiteit van Marokkanen enTurken in Nederland onder druk is komen te staan door de immigratie naarhier. Er worden zes verschillende strategieën besproken die er voor kunnenzorgen dat de persoonlijke of groepsidentiteit verbeterd wordt. Verschillendefactoren worden besproken die kunnen samenhangen met één of meer van dezestrategieën, zoals de adaptatievorm die men hanteert, frustratie over de eigensituatie in Nederland, de mate waarin men zich benadeeld voelt ten opzichtevan anderen wat betreft kansen in de Nederlandse maatschappij en de waarde-ring die men voor zichzelf als persoon heeft.

In Hoofdstuk 5 komen de reacties van Marokkanen en Turken opintegratie, assimilatie, separatie en marginalisatie aan de orde. Hiertoe is eenexperiment uitgevoerd, waarbij elke respondent een situatieschets voorgelegdkreeg, waarin de hoofdpersoon integreerde, assimileerde, separeerde of margi-naliseerde. De respondenten moesten aangeven in welke mate ze zichzelf in devoorgelegde schets herkenden. Ook werd hen gevraagd in te vullen hoe positiefze de hoofdpersoon beoordeelden en of ze van mening waren dat Marokkanenof Turken zich in Nederland zo zouden moeten gedragen. Deze reacties zijnvergeleken met de algemene adaptatievoorkeur die men had.

Hoofdstuk 6 gaat over de reacties van Nederlanders op integratie,assimilatie, separatie en marginalisatie. Er is een experiment uitgevoerd,analoog aan dat van Hoofdstuk 5. Nederlanders kregen een situatieschetsvoorgelegd, waarin een Marokkaanse of Turkse hoofdpersoon integreerde,assimileerde, separeerde of marginaliseerde. De respondenten moesten hetpercentage Marokkanen of Turken schatten dat zich gedraagt als de hoofdper-soon. Ook werd hen gevraagd aan te geven hoe positief ze de hoofdpersoonbeoordeelden en of ze van mening waren dat Marokkanen of Turken zich inNederland zo zouden moeten gedragen. In dit hoofdstuk wordt onderscheidgemaakt tussen Nederlanders die vinden dat Marokkanen en Turken in Neder-


land dezelfde rechten moeten hebben als Nederlanders en personen die vanmening zijn dat deze groepen minder rechten zouden moeten hebben danautochtone Nederlanders. Verder werd bekeken of Nederlanders die zich meerbevoorrecht voelen ten opzichte van Marokkanen of Turken anders reageerdendan personen die zich minder bevoorrecht of zelfs achtergesteld voelen.

In Hoofdstuk 7, ten slotte, wordt een overzicht gegeven van de gevon-den resultaten en de praktische implicaties hiervan. Ook kritische kanttekenin-gen en suggesties voor verder onderzoek komen hier aan bod.

Hoofdstuk 2Verschillen en overeenkomsten tussenMarokkanen en Turken in Nederland2

"Ik ben een NederTurk."3

"Van binnen is men Nederlander; van buiten is men Marokkaan."4

Aansluitend op Hoofdstuk 1 gaan we in dit hoofdstuk verder in op verschillentussen Marokkanen en Turken in Nederland. Vooral verschillen tussen beidegroepen die gevolgen zouden kunnen hebben voor de adaptatievormen diegekozen worden, komen aan bod. We zijn geïnteresseerd in wat Marokkanenen Turken zelf zeggen over hun gedrag in Nederland en wat daar aan tengrondslag ligt. Hiertoe hebben we bij zes Marokkanen (3 mannen en 3 vrou-wen) en vijf Turken (3 mannen en 2 vrouwen) een interview afgenomen5. Hetwaren allemaal personen die in hun dagelijks werk veel te maken hebben metMarokkanen of Turken en de groep waar ze contact mee hebben goed kennen.Zij werkten in Amsterdam (3), Delfzijl (1), Den Haag (2), Groningen (2),Hengelo (1), Rotterdam (1) en Utrecht (1). De gemiddelde leeftijd was onge-veer 30 jaar (van 24 tot ruim 50 jaar). Van de Marokkanen hadden er vijf deMarokkaanse nationaliteit (één persoon had de Nederlandse aangevraagd) enéén de Nederlandse. Van de Turken hadden er drie de Turkse, één de Neder-landse en één zowel de Turkse als de Nederlandse nationaliteit. Het beroep vande respondenten varieerde van opbouwwerker tot gastvrouw of coördinator. Inde meeste gevallen waren zij werkzaam in een wijkgebouw of bij een stichting.Ongeveer de helft van de respondenten had hiernaast nog een andere taak,variërend van moeder tot omroeper of musicus. Deze respondenten werden

2 Met dank aan de interviewers: Mirjam Dijk, Lizeth Timmerman en Annet Zaagsma.

3 Uitspraak in één van de interviews door een Turkse man (36) uit Groningen.

4 Uitspraak in één van de interviews door een Marokkaanse man (29) uit Amsterdam.

5 Procedure: Aan de hand van literatuurstudie zijn een aantal gesignaleerde verschillentussen Marokkanen en Turken gesignaleerd. Hieruit zijn die verschillen geselecteerd,die te maken zouden kunnen hebben met de onderscheiden vormen van adaptatie.Met gebruik hiervan is een interviewschema opgesteld, op kleine schaal getest enverbeterd. De respondenten zijn telefonisch benaderd door de onderzoeker. Nadat zijzich bereid verklaarden met een interview mee te doen werd een afspraak gemaakt.Bij de afname waren twee interviewers betrokken: één persoon stelde de vragen,terwijl de ander de antwoorden noteerde. Elk interview nam ongeveer anderhalf uurin beslag. Na afloop kregen de respondenten een kleine beloning.

14 Verschillen en Overeenkomsten tussen Marokkanen en Turken

geïnterviewd over een groep Marokkanen of Turken waar ze veel contact meehebben. Zij moesten de houding of de mening van de groep die zij goedkennen weergeven. De Marokkaanse groepen bestonden vooral uit Berbers vanhet Rifgebergte. De Turkse groepen kwamen vooral uit Midden-Turkije envoor een klein gedeelte uit Oost-Turkije. De meeste Marokkanen en Turkenkwamen van het platteland en maar een klein gedeelte uit de steden.

Er komen drie onderwerpen aan de orde die van belang worden geachtvoor de adaptatievormen die Marokkanen en Turken in Nederland kiezen: deinvloed van het land van herkomst op hoe men zich hier gedraagt, de invloedvan andere Marokkanen of Turken in Nederland op hoe men met de eigencultuur omgaat en de invloed van het contact met Nederlanders op hoe menzich hier thuisvoelt.

Invloed van het land van herkomstEen aantal aspecten van het land waar iemand vandaan komt kan invloedhebben op hoe deze persoon zich in een andere omgeving gedraagt. Ten eerstekijken we naar de invloed van de geschiedenis van Marokko en Turkije op hoeMarokkanen en Turken zich in Nederland gedragen. Ten tweede beschouwenwe de invloed van de politieke situatie in Marokko en Turkije op hoe men zichhier gedraagt.

GeschiedenisOm het verschil in maatschappelijk succes tussen Turkse migranten en Marok-kaanse migranten te verklaren wordt soms verwezen naar het feit dat Turkijegeen koloniale onderdrukking heeft gekend en Marokko wel (Ogbu & Matuti-Bianchi, 1986). Turkije was heel lang het centrum van het Osmaanse Rijk en isdrie jaar na de ontbinding daarvan in 1923 weer een zelfstandig land gewor-den. Mede hierdoor hebben Turken een sterk nationaal bewustzijn ontwikkeld(zie ook Hoofdstuk 1). Marokkanen wonen echter in een land dat van 1912 tot1956 een kolonie van Frankrijk was. Het land is nog steeds bezig met deontwikkeling van een nationale eenheid (Buijs, 1993). Door de verschillendegeschiedenissen is er in de twee landen een verschil in sociale verbondenheidontstaan. Bij Turken is er een sterk gevoel van nationale trots. Dit verbindt hensterk met elkaar, ook in het buitenland. Bij Marokkanen is zo’n positiefcollectief zelfbewustzijn veel minder aanwezig (Alkan & Kabdan, 1993; Buijs& Nelissen, 1994). Hierdoor zullen Marokkanen hun identiteit minder ontlenenaan hun land van herkomst. We verwachten dan ook dat Turken trotser zijn op

15Hoofdstuk 2

hun land en zich meer met elkaar verbonden voelen dan Marokkanen. Daar-door hebben Turken een sterkere identiteit.

We hebben de respondenten gevraagd in hoeverre de geschiedenis vanhun land invloed heeft op het belang dat Marokkanen of Turken hechten aande eigen cultuur. Voor Turken blijkt de geschiedenis in zoverre van belangvoor de cultuur te zijn, dat vooral het feit dat het Osmaanse Rijk bestaan heeftertoe heeft geleid dat men een sterke eigen identiteit heeft ontwikkeld en daarook trots op is. Een Turkse man uit Groningen verwoordt het als volgt: "Menis er trots op de ’kleinzoon van het Osmaanse Rijk’ te zijn. Dit gevoel com-penseert het feit dat men in Nederland nog niet zo veel bereikt heeft enigs-zins." Verder zijn er uiteraard islamitische tradities die al eeuwen oud zijn endie de ideeën van Atatürk overleefd hebben. Voor de Marokkanen is vooral dekolonisatie door Frankrijk en Spanje belangrijk geweest. Nadat Marokkozelfstandig werd is de Marokkaanse cultuur minder belangrijk geworden. TweeMarokkaanse respondenten spreken zelfs van minachting voor de eigen cultuur;de Franse cultuur staat nummer één. Bovendien is er grote verdeeldheidontstaan tussen dorpen onderling en tussen Berberstammen onderling. DeFransen hebben die controverse bewust versterkt om niet geconfronteerd teworden met een aaneengesloten front van tegenstand. Een positief gevolg vande kolonisatie is dat men nu open staat voor andere culturen en dat de ontwik-keling van Marokko op gang is gekomen.

We concluderen dat volgens de respondenten voor veel Marokkanen deinvloed van het verleden inderdaad vrij negatief is, in die zin dat de eigencultuur een lagere status heeft gekregen, terwijl bij Turken het verleden eerderaan een sterke eigen identiteit lijkt bij te dragen.

Politieke situatieSommige herkomstlanden proberen de banden met hun onderdanen in hetbuitenland zoveel mogelijk te handhaven, onder meer om politieke en econo-mische redenen (bijvoorbeeld binnenkomst van deviezen). Marokko is zo’nland. De Marokkaanse overheid meent dat Marokkanen in het buitenland in deeerste plaats Marokkaan dienen te blijven en zich als ’gasten’ dienen tegedragen. Omdat ze te zijner tijd weer naar Marokko zullen terugkeren moetenze zich onthouden van inmenging in de politieke situatie van hun gastland(Lentjes, 1981). Een voorbeeld van de bemoeienis van Koning Hassan II vanMarokko is vermeld in Hoofdstuk 1. De koning beïnvloedde verscheidenemalen het opkomstpercentage van de Marokkaanse kiezers bij de gemeente-


raadsverkiezingen in Nederland (Buijs & Nelissen, 1994). Marokkanen die nietnaar hun regering luisteren zullen steeds verder van hun land vervreemden enzich meer aan Nederland binden. Marokkanen kunnen dus kiezen of ze wel ofniet naar Koning Hassan II luisteren en kiezen daarmee als het ware tussenMarokko en Nederland. Voor Turken zal het makkelijker zijn zich Turk enNederlander te voelen, omdat de Turkse overheid hen niet dwingt om tekiezen.

We hebben de respondenten gevraagd in hoeverre de politieke situatie inhet land van herkomst invloed heeft op hoe Marokkanen en Turken zich voelenen gedragen in Nederland. Voor Turken heeft de politieke situatie in Turkijeniet zoveel invloed op hun gedrag hier. Er is voor sommigen wel iets temerken van een toename van fundamentalisme in de islam. Zo zegt een Turksevrouw uit Amsterdam: "Mijn moeder droeg vroeger in Turkije geen hoofddoek,nu wel." Een Turkse vrouw uit Den Haag is echter van mening dat discussiesover de Koerdische Arbeiderspartij (PKK) en fundamentalisme een ’man-nenzaak’ zijn waar de vrouwen zich weinig van aantrekken. De Marokkanenervaren veel invloed van de Marokkaanse regering op emigranten. Vooral deeerste generatie Marokkanen in Nederland had respect voor Koning Hassan IIen was bang voor represailles wanneer ze tegen zijn mening zou ingaan. Hijwilde niet dat ze integreerden in het buitenland, maar zichzelf bleven. Zodoen-de bleef men geld naar familieleden in Marokko sturen. Doordat er steeds meerbekend wordt over de invloed van Hassan en het opleidingsniveau bij -vooraltweede generatie- Marokkanen toeneemt, wordt deze invloed langzaam maarzeker minder. Steeds meer Marokkanen kiezen duidelijk voor Nederland.

We concluderen dat Turken inderdaad minder ’last’ hebben van depolitieke situatie in het land van herkomst dan Marokkanen. Vooral eerstegeneratie Marokkanen worden beïnvloed door de regering in Marokko. Zijvoelen zich verbonden met Marokko en zijn ’te gast’ in Nederland. De angstvoor represailles van de Marokkaanse regering versterkt dit nog eens. Detweede generatie Marokkanen trekt zich minder aan van de Marokkaanseregering en richt de blik in de eerste plaats op Nederland.

Invloed van contact met landgenotenBehalve met beïnvloeding door het land van herkomst, zullen Marokkanen enTurken ook te maken krijgen met beïnvloeding door landgenoten in Nederland.De manier waarop men hier met elkaar omgaat zal invloed hebben op de matewaarin men de eigen cultuur behoudt. Een meer specifiek aspect hiervan is in

17Hoofdstuk 2

welke mate men eigen organisaties opzet en bezoekt; organisaties die alleenvoor Marokkanen of Turken bedoeld zijn. Deze onderwerpen worden hieronderbesproken.

Eigen cultuurZoals aangegeven in Hoofdstuk 1 hebben Marokkaanse en Turkse immigrantendie geboren zijn in een dorp doorgaans slechts contact met personen uit deeigen groep. Immigranten uit de steden hebben veel meer contact met Neder-landers. De onderlinge verschillen lijken bij Marokkanen groter dan bij Turken.Behalve verschillen tussen dorpelingen en stedelingen zijn er ook verschillentussen de generaties en bestaan er politieke en religieuze scheidslijnen. Ondersommige groepen jongeren uit de tussengeneratie -meer bij Marokkanen danbij Turken- komt criminaliteit voor (Vermeulen & Penninx, 1994). We ver-wachten dat wanneer het contact binnen de eigen groep positief is men eensterke culturele basis heeft en de groep hecht is. Hierdoor is een sterkeidentificatie met de groep mogelijk, waardoor men zich prettiger zal voelen.Gezien de grotere onderlinge verschillen bij Marokkanen, zullen de identificatiemet de eigen groep en het welbevinden bij hen lager zijn dan bij Turken.

We vroegen de respondenten eerst hoe de omgang was tussen Marokka-nen respectievelijk Turken onderling in de plaats waar men werkte. Vooral bijde Turkse vrouwen blijken de onderlinge verhoudingen goed te zijn. Bij deTurkse mannen zijn wel wat geschilpunten, maar meestal verstoren die deonderlinge relaties niet. Een uitzondering is de tweedeling die is ontstaan bij deTurkse mannen in Hengelo. Oorzaak hiervan is het offensief van de Turkseregering tegen de Koerden in Oost-Turkije. Sommigen zijn van mening dat deKoerden zich maar moeten aanpassen en moeten vertrekken wanneer ze datniet doen; anderen vinden dat Koerden dezelfde rechten moeten hebben als alleandere groepen in Turkije. Bij de Marokkanen zien we een ander beeld. Alleenbij de Marokkaanse vrouwen in Rotterdam is het onderlinge contact heel goed.Alle andere Marokkaanse respondenten signaleren spanningen of verdeeldheidtussen Berberstammen, tussen verschillende dorpen of tussen moderne entraditionele vrouwen.

We vroegen ook naar de verbondenheid binnen de eigen groep. Hieroverzijn de respondenten het niet erg eens. Bij de Turken komt het overeen met deonderlinge contacten. Wanneer die goed zijn voelt men zich ook sterk metelkaar verbonden. Bij de Marokkanen zeggen vier personen dat de onderlingeverbondenheid sterk is. Twee Marokkanen zeggen dat er weinig verbondenheid


binnen de groep is. Een Marokkaanse vrouw zegt uit zichzelf dat de verbon-denheid bij Turken onderling groter is dan bij Marokkanen onderling. Eenandere Marokkaanse vrouw zegt echter dat de vrouwen zich sterk met elkaarverbonden voelen, "samen tegen de mannen".

Verder is gevraagd in hoeverre er in de groep op elkaar gelet wordt. Demeeste respondenten zeggen dat de sociale controle binnen de eigen gemeen-schap erg groot is. De Turkse mannen uit Groningen en Hengelo en eenMarokkaanse vrouw uit Amsterdam zijn van mening dat dit tegenwoordig nietmeer zo is. Sociale controle blijkt zowel positieve als negatieve aspecten tehebben. Positief is dat men elkaar in de gaten houdt en elkaar helpt in moeilij-ke tijden. Als negatief aspect wordt roddelen genoemd. Vooral Turkse vrouwenklagen hierover, maar doen er zelf toch ook aan mee.

Ten slotte is de respondenten gevraagd hoe belangrijk men de eigencultuur vindt. In alle groepen wordt de eigen cultuur erg belangrijk gevonden.Het wordt als wenselijk gezien om een eigen identiteit te hebben als basis voorparticipatie in de Nederlandse maatschappij. De Turkse vrouw uit Den Haaggeeft aan dat het Onderwijs in Eigen Taal en Cultuur (OETC) erg belangrijk isvoor Turkse jongeren. Dit mag niet afgeschaft worden. Twee Marokkanensignaleren dat tweede generatie landgenoten de Marokkaanse cultuur minderbelangrijk vinden. Een andere Marokkaan heeft gemerkt dat sommigenNederlandse gewoonten overnemen, zoals een afspraak maken voordat je bijiemand langs gaat.

We concluderen dat alle respondenten weliswaar waarnemen dat deeigen cultuur belangrijk gevonden wordt, maar dat dit in mindere mate geldtvoor een aantal Marokkanen van de tweede generatie. Vooral bij Turken lijkende onderlinge contacten erg goed te zijn, terwijl ook veel verbondenheid ensociale controle wordt gesignaleerd. Dit laatste wordt overigens niet altijdgewaardeerd. Bij Marokkanen zien we dat er minder positief over de onderlin-ge contacten wordt gesproken en dat de verbondenheid en sociale controleminder lijken te zijn dan bij Turken.

OrganisatiegraadDe eigen organisaties in Nederland zijn een belangrijke factor bij het contactvan Marokkanen onderling en Turken onderling. Bij Turken blijkt de organisa-tiegraad veel hoger te zijn dan bij Marokkanen. Onder Turkse groepen bestaanwel eens meningsverschillen, maar deze gaan zelden zo ver dat er niet meersamengewerkt wordt. Bij de Marokkanen blijken regelmatig problemen voor te

19Hoofdstuk 2

komen die niet te overbruggen zijn en onderlinge samenwerking onmogelijkmaken (Böcker, 1994; Buijs & Nelissen, 1994).

Wanneer een etnische groep meer eigen voorzieningen heeft, heeft zijeen hechtere basis voor eigen culturele uitingen. Dit idee wordt ondersteunddoor onderzoek van Brassé (1985) en Vermeulen (1984). Marokkanen blijkenmeer Nederlandse uitgaansgelegenheden te bezoeken en Turken meer eigenuitgaansgelegenheden. Verder blijkt dat Turkse jongeren een hogere eigenwaar-de hebben dan Marokkaanse. Het gunstige effect van een sterke concentratievan een etnische groep op de groepscohesie en het groepsbewustzijn blijkthierbij een rol te spelen (Brassé, 1985).

Alkan en Kabdan (1993) analyseerden het maatschappelijk succes onderTurken. Zij stellen dat het particuliere initiatief van Turken veel mogelijkhedenbiedt tot sociale stijging op groepsniveau in de Nederlandse samenleving. Doordit eigen initiatief zijn ze minder afhankelijk van de bestaande verhoudingentussen de dominante Nederlandse meerderheid en minderheidsgroeperingen,hetgeen deze stijging op de maatschappelijke ladder vergemakkelijkt. Daarbijbeschikken Turken over voldoende zelfvertrouwen, hetgeen een sterke basis isvoor succes. Dus niet alleen het hebben van eigen organisaties, maar ook hetfeit dat men het als positief ervaart om Turk te zijn, leidt tot succes. Verderblijkt dat eigen organisaties Turken ook aanzetten tot het opzetten van eigenbedrijfjes (Van den Tillaar & Reubsaet, 1988). Ook zijn Turken meer politiekactief en hebben meer vertegenwoordigers in gemeenteraden dan Marokkanen(Gilsing, 1991; Rath & Saggar, 1988).

De organisatiegraad is eveneens van invloed op de mate waarin mensociale steun ontvangt. Een hechtere organisatie zorgt voor meer sociale steun.Men kan bijvoorbeeld met elkaar praten over frustraties en wat voor moeilijk-heden men tegenkomt. Hoe meer sociale steun men ontvangt, hoe hoger hetwelbevinden in het algemeen is (Wills, 1985). Men ervaart minder onzeker-heid, omdat anderen aangeven hoe men zich in Nederland het beste kangedragen en wat er van hen verwacht wordt. De sociale controle die socialesteun met zich meebrengt zou ook de lagere criminaliteitscijfers voor Turksejongeren in vergelijking met Marokkaanse jongeren kunnen verklaren (Junger,1990). Doordat Turken in Nederland beter georganiseerd zijn dan Marokkanenzullen zij een hechtere basis voor eigen culturele uitingen hebben en meermogelijkheden hebben voor sociale stijging. Verder zullen zij meer socialesteun ondervinden, minder gefrustreerd zijn en een hoger algemeen welbevin-den hebben.


Er is de respondenten eerst gevraagd of er genoeg gelegenheden zijnvoor Marokkanen respectievelijk Turken om elkaar te ontmoeten. De meesterespondenten zijn van mening dat er voldoende plaatsen zijn waar Marokkanenof Turken bij elkaar kunnen komen. Een Marokkaanse man uit Amsterdamzegt van niet. Hij geeft aan dat er veel gelegenheden zijn gesloten, onderandere door ruzie in de besturen. Een Marokkaanse man uit Groningen zegt datveel jongeren liever naar Nederlandse gelegenheden gaan. Een probleem isvolgens hem dat er niet voor alle verschillende groepen een eigen organisatieis. Dit komt doordat er relatief weinig Marokkanen (ca. 700) in Groningenwonen. Ook een Marokkaanse man uit Amsterdam signaleert dat jongeren vaaknaar Nederlandse gelegenheden gaan. Een Marokkaanse vrouw uit Rotterdamgeeft aan dat er voldoende organisaties voor Marokkanen zijn, maar dat daarniet altijd gebruik van wordt gemaakt. Er bestaat ook concurrentie tussen deverschillende organisaties voor Marokkanen in Rotterdam. Een Turkse vrouwuit Den Haag en een Marokkaanse vrouw uit Utrecht geven aan dat er welorganisaties zijn, maar dat een deel van de vrouwen die er baat bij zoudenkunnen hebben er niet komen doordat ze niet goed hun huis uit durven of nietalleen de straat op mogen van hun man.

Hierna werd gevraagd of eigen organisaties invloed hebben op hoe menzich in Nederland voelt en gedraagt. Eigen organisaties blijken veel verschil-lende functies te kunnen vervullen. Genoemd worden: versterking van deidentiteit en behoud van de eigen cultuur, organiseren van activiteiten, vergelij-king van de eigen positie met die van anderen, sociale controle, opkomen vooreigen rechten en belangen, voorkomen van probleemgedrag van jongeren,verstrekken van advies, voorlichting en informatie, brug tussen Marokkanen ofTurken en de Nederlandse maatschappij, versterking van assertiviteit enzelfbewustzijn bij vrouwen, klankbord voor problemen en gezelligheid,discussies en ontwikkeling van de groep. Een Turkse vrouw uit Den Haag zegtover de sociale en brugfunctie van organisaties voor vrouwen het volgende."Veel vrouwen komen van het platteland en hebben alleen vijf jaar lagereschool gehad. Wanneer ze in Nederland komen in het kader van gezinshereni-ging krijgen ze een geweldige cultuurschok. Ze hebben te maken met eenenorme taalbarrière en vaak ook met slechte huisvesting. Omdat ze hierdoor ineen isolement geraken krijgen ze vaak psychosomatische klachten. We probe-ren juist deze vrouwen te bereiken. In ons vrouwencentrum komen ze onder demensen en kunnen ze langzaam wennen aan hoe het er in Nederland aan toegaat. Bovendien leren ze hoe ze met de tram moeten gaan en krijgen ze

21Hoofdstuk 2

bijvoorbeeld taalles en fietsles. We streven er naar dat vrouwen, nadat ze hiertwee jaar elke week gekomen zijn, zich zelf kunnen redden in Nederland enaan het werk kunnen of verder gaan studeren."

Bijna alle respondenten ervaren dat het organiseren van cursussen, hetgeven van informatie en elkaar stimuleren ook een positief effect kan hebbenop hogerop komen in het algemeen en het vinden van werk in het bijzonder.Netwerken zijn hierbij erg belangrijk. Twee Marokkanen geven aan dat ditinderdaad zou kunnen, maar dat dit in de praktijk niet gebeurt. Een andereMarokkaan denkt dat de invloed van de eigen organisatie op het krijgen vaneen baan nogal tegenvalt. Er is hooguit iets tegen discriminatie te doen.

We concluderen dat organisaties voor Marokkanen en Turken gunstigeeffecten lijken te hebben voor beide groepen. Deze effecten openbaren zich opverschillende terreinen. Een sociale functie, een brug tussen immigranten en deNederlandse maatschappij en het opkomen voor de eigen rechten zijn debelangrijkste. Verder is er een gunstige invloed op het krijgen van werk ofanderszins hogerop komen. Over het algemeen zijn er voldoende eigen organi-saties voor Marokkanen en Turken.

Invloed van contact met NederlandersIn Hoofdstuk 1 hebben we geconstateerd dat Marokkanen en Turken te makenhebben met een achterstand op verschillende terreinen, zoals opleiding en dearbeidsmarkt. Ook worden ze dikwijls achtergesteld of gediscrimineerd (Bouw& Nelissen, 1988). Waargenomen discriminatie kan tot twee verschillendereacties leiden. Ten eerste kan het een zekere vermindering van het contact metNederlanders tot gevolg hebben, gecombineerd met een sterkere oriëntatie opterugkeer naar het land van herkomst (Vermeulen, 1984). Ten tweede kan hetervaren van discriminatie ook een tegenovergestelde werking hebben. Jongerenlopen dikwijls op discriminatie vooruit door rekening te houden met de eisendie in de Nederlandse samenleving aan hen gesteld worden. Veel jongerenervaren een zekere mate van dwang om zich aan te passen en kiezen daarom’de strategie van de vlotte omgang’ met Nederlanders. Door zo te reagerenstreven ze acceptatie door Nederlanders na en proberen ze een directe aanva-ring met Nederlanders -waarbij ze hen zouden moeten beschuldigen vandiscriminatie- te vermijden (Saharso, 1989). Door zich extra in te zettenkunnen ze proberen de beoordeling door Nederlanders in positieve zin tebeïnvloeden. De publieke opinie blijkt positiever ten opzichte van Turken tezijn dan ten opzichte van Marokkanen. Autochtone Nederlanders schrijven aan


Marokkanen meer afwijkend gedrag toe en schatten hun sociaal-economischepositie lager dan die van Turken (Hagendoorn, 1991). Of dit invloed zalhebben op de manier waarop men op discriminatie reageert is onduidelijk.

Marokkaanse en Turkse immigranten vertonen dus twee verschillendemanieren van reageren op achterstand en achterstelling. Ouderen zullen zichvooral terugtrekken in de eigen groep en zich richten op het land van her-komst. Jongeren zullen zich extra inzetten om de eigen positie te verbeteren enzich proberen aan te passen aan de eisen die aan hen gesteld worden vanuit deNederlandse maatschappij. Op grond van het feit dat Marokkanen mindergunstig beoordeeld worden door autochtone Nederlanders dan Turken, bestaaner waarschijnlijk verschillen tussen beide groepen wat betreft de manier waaropze zich gedragen.

Er is de respondenten gevraagd hoe de omgang van Marokkanenrespectievelijk Turken met Nederlanders is in de plaats waar ze werken. Bijnaalle respondenten geven aan dat de groep die ze goed kennen doorgaans weinigcontact heeft met Nederlanders. Oorzaken die hiervoor genoemd worden zijnde taalbarrière en verschillen die met de cultuur te maken hebben, zoals degodsdienst en het al dan niet hechten aan het hebben van privacy. Vooroorde-len van Nederlanders ten opzichte van Marokkanen en Turken -vaak versterktdoor de media en door ghettovorming- vormen een andere factor. Een Turksevrouw uit Den Haag vindt het niet goed dat Turken wel informatie krijgen overNederland en de Nederlanders, maar dat dat andersom niet gebeurt. Hierdoorworden vooroordelen in de hand gewerkt. Over het algemeen hebben personenvan de tweede generatie veel meer contact met Nederlanders dan personen vande eerste generatie. De kwaliteit van het contact varieert naar het oordeel vande respondenten van "afstandelijk" tot "prima".

We hebben de respondenten gevraagd of de personen uit de groep die zegoed kennen de eigen situatie wel eens met die van Nederlanders vergelijken.Zowel Marokkanen als Turken geven aan dat ze dit soms doen. Ze merken datze een achterstand hebben ten opzichte van hen op verschillende terreinen,zoals opleiding en werk. Zeven respondenten noemen spontaan discriminatie.Ook de rol die de media hierin spelen wordt genoemd. Er zijn wel veelindividuele verschillen. Zo zijn personen van de eerste generatie meestalgeneigd niet te veel naar Nederlanders te kijken. Als ze dat wel doen raken zeer vaak door ontmoedigd. Personen van de tweede generatie vergelijken zichmeer met Nederlanders en streven er naar om te presteren en hogerop tekomen. Zij zetten zich extra in en ervaren vergelijking met Nederlanders meer

23Hoofdstuk 2

als een stimulans en een aanmoediging. Drie respondenten geven aan dat zezich liever met personen uit de eigen groep vergelijken. Een Marokkaansevrouw uit Rotterdam zegt dat de vrouwen die zij kent een voorbeeld nemenaan Nederlandse vrouwen in de jaren vijftig, in die zin dat zij gezamenlijkstreven naar emancipatie van Marokkaanse vrouwen. Een Turkse vrouw uitDen Haag geeft aan dat de vergelijking met Nederlanders voor Turken ookanders kan uitvallen. Omdat Turken in Den Haag meestal in een wijk wonenwaar voornamelijk gezinnen met een laag inkomen wonen, maakt men vooralkennis met een groep Nederlanders die het nauwelijks beter heeft dan Turkenin Nederland.

We concluderen dat er weinig verschillen lijken te zijn tussen Marokka-nen en Turken met betrekking tot hun contact met Nederlanders. Het contactwordt redelijk goed gevonden, maar is niet zo frequent. Bij beide groepenwordt geconstateerd dat er een achterstand ten opzichte van Nederlanders is endat er gediscrimineerd wordt. Vooral de tweede generatie Marokkanen enTurken lijkt hier een stimulans in te zien om zich extra in te zetten voor hetverbeteren van hun eigen positie. Personen van de eerste generatie raken doordiscriminatie eerder ontmoedigd.

Verschillen en overeenkomsten tussen Marokkanen en TurkenWe hebben de respondenten ook zelf gevraagd Marokkanen en Turken metelkaar te vergelijken. Op de Marokkaanse man uit Groningen na is iedereen ervan overtuigd dat er meer eigen organisaties van Turken dan van Marokkanenzijn. Oorzaken die hiervoor worden aangedragen zijn dat Turken hoger zijnopgeleid, minder vaak analfabeet zijn, democratischer zijn, meer gewend zijnzich te organiseren en meer saamhorig zijn dan Marokkanen. Verder zijnTurkse vrouwen geëmancipeerder (meer vrouwen werken bijvoorbeeld) ennemen meer initiatief. Ook wordt aangegeven (vaker door Turken dan doorMarokkanen) dat de angst voor Koning Hassan II Marokkanen er van weer-houdt zich te organiseren. De Marokkaanse organisaties die er zijn krijgen vaaksteun van het Marokkaanse regime. Marokkanen die daar niet achter staanorganiseren zich hierdoor vaak liever niet.

Alle respondenten zijn van mening dat er zoveel verschillen tussenMarokkanen en Turken zijn, dat het niet goed is om ze altijd maar in één ademte noemen. Ook bij onderzoek moeten ze niet op één hoop gegooid worden.Verschillen die genoemd worden door de Turken zijn: taal, eetgewoonten,Afrikanen versus Aziaten, Turken zijn opener in hun manier van denken,


Turken zijn minder religieus, Turkse mannen zijn geëmancipeerder, Turkenmaken meer gebruik van sociale voorzieningen in Nederland, Marokko heefteen meer traditionele cultuur en Turkije een meer Europese, de opvoeding isbij Marokkanen strenger, bij Marokkanen bestaan er meer onderlinge verschil-len, Marokkanen zijn door Frankrijk beïnvloed, Marokkanen wonen meergeconcentreerd, onder Marokkaanse jongeren is meer criminaliteit, Marokkaan-se kinderen krijgen minder steun van hun ouders bij hun opleiding en er komtvaker kindermishandeling voor bij Marokkanen.

Verschillen die genoemd worden door de Marokkanen zijn: tradities,taal, schrift, muziekvoorkeur, normen en waarden, cultuur, mentaliteit, geogra-fische positie van het thuisland, Turken zijn een fase verder, de verhoudingtussen de seksen is bij Turken vrijer, Turken zijn minder vaak werkloos enworden minder gediscrimineerd, Turken hebben een hogere opleiding, Turkenhebben kleinere gezinnen, Turken hechten meer waarde aan de eigen taal,Turken doen meer aan politieke participatie, Turken durven in het openbaarniet aan Ramadan mee te doen, Turken durven meer voor hun eigen belangenop te komen, Turken zijn meer Europees, Marokkanen zijn meer gericht opbehoud van de eigen religie, Marokkaanse kinderen worden strenger opgevoed,Marokkaanse vrouwen roken niet, Marokkanen staan meer open voor andereculturen en Marokkanen spreken beter Nederlands.

Het opvallende is dat slechts twee Turken een overeenkomst tussenbeide groepen noemen, terwijl alle Marokkanen minstens één overeenkomstaangeven. Genoemd worden: vergelijkbare problemen en positie in de Neder-landse maatschappij, de islam als godsdienst, de migratiegeschiedenis en deArabische beschaving van Marokko en Turkije. Een Marokkaanse vrouw uitAmsterdam benadrukt de overeenkomsten zelfs en zegt dat vrouwen uit beidegroepen goed met elkaar kunnen opschieten wanneer ze Nederlands spreken.Ze houden ook wel samen feesten. Een Turkse vrouw uit Den Haag zegt dathet beter zou zijn wanneer Marokkanen en Turken in buurthuizen en dergelijkeniet alles samen moeten delen, dan zouden ze zich meer in hun eigen tempo enop hun eigen manier kunnen ontwikkelen. Een Turkse man uit Groningen isvan mening dat Marokkanen en Turken zich juist tegen elkaar afzetten doordatze vaak als één groep behandeld worden. Het spijt hem dat er niet meer gedaanwordt met verschillen die gevonden worden in onderzoek tussen beide groepen.

We concluderen dat Marokkanen en Turken het voor een groot deeleens zijn over de verschillen tussen beide groepen. De organisatiegraad, hetopleidingsniveau, de mate van emancipatie van beide seksen, het omgaan met

25Hoofdstuk 2

religie en de cultuur in het algemeen worden vooral erg verschillend gevonden.Wat opvalt is dat de Turken bijna geen overeenkomsten met Marokkanennoemen, terwijl het andersom wel veel voorkomt. De positie in Nederland, demigratiegeschiedenis en de religie worden dan genoemd.

DiscussieDe uitkomsten van de interviews wijzen erop dat er zowel verschillen alsovereenkomsten zijn tussen Marokkanen en Turken in Nederland. Wat betreftde invloed van het land van herkomst hebben we gevonden dat Turken opgrond van hun geschiedenis een sterkere en meer positieve identiteit hebbendan Marokkanen. Bovendien hebben Marokkanen meer dan Turken problemenmet de politieke druk die het land van herkomst op hen uitoefent. Met betrek-king tot de invloed van contact met landgenoten vonden we dat de onderlingecontacten bij Turken beter zijn dan bij Marokkanen. Ook ervaren Turken meeronderlinge verbondenheid en meer sociale controle. Turken hebben dan ookmeer eigen organisaties dan Marokkanen. Deze organisaties lijken een gunstigeinvloed te hebben op hoe men zich thuisvoelt in Nederland. Wat betreft deinvloed van het contact met Nederlanders hebben we weinig verschillen tussenMarokkanen en Turken gevonden.

De Marokkaanse en Turkse respondenten zijn het grotendeels eens overde belangrijkste verschillen tussen beide groepen. Zowel de organisatiegraadals het opleidingsniveau wordt bij Turken als hoger beoordeeld dan bij Marok-kanen. Verder signaleert men allerlei cultuurverschillen. Wat opvalt is dat deTurken bijna geen overeenkomsten met Marokkanen noemen, terwijl hetomgekeerde wel voorkomt. Een verklaring voor dit laatste zou kunnen zijn hetfeit dat Turken hun eigen cultuur belangrijker vinden dan Marokkanen datdoen. Dit zorgt er voor dat ze ook minder overeenkomsten tussen beideculturen waarnemen of willen waarnemen. Verder kan ook het feit dat Turkentrotser zijn op hun afkomst dit effect hebben. Wellicht is ook de iets gunstigerpositie die Turken in Nederland innemen er debet aan. Het zal voor een groepdie zichzelf superieur acht aan een andere niet prettig zijn om overeenkomstentussen beide groepen te signaleren, aangezien de eigen groep daarmee eenbeetje wordt neergehaald. Turken letten daarom misschien meer op overeen-komsten met Nederlanders.

Dit hoofdstuk is gebaseerd op elf interviews en levert derhalve geenrepresentatief beeld van alle Marokkanen en Turken in Nederland op. Derespondenten zijn echter wel personen in een sleutelpositie. Door deze positie


vertegenwoordigen ze een veelvoud van het hier genoemde aantal. Zij kenneneen groep Marokkanen of een groep Turken in de plaats waar ze werken,variërend van ongeveer twintig tot ongeveer zeshonderd personen. We ver-wachten dus wel dat hun antwoorden informatie verschaffen over een grotegroep Marokkanen of Turken. Ook de spreiding over verschillende steden inNederland zal bijdragen aan de representativiteit van de gegeven antwoorden.

Een interessante uitkomst van dit onderzoek is het feit dat Turken zichin Nederland meer bezighouden met hun eigen cultuur dan Marokkanen.Turken hebben immers meer eigen organisaties en voelen zich meer met elkaarverbonden dan Marokkanen. Aan de andere kant betekent het voor Turken ietsheel anders om volgens de eigen cultuur te leven dan voor Marokkanen.Aangezien Turkije zich al veel langer richt op Europa en de Europese cultuurdan Marokko, is de inhoud van de Turkse cultuur ’moderner’ dan de Marok-kaanse. Wanneer we ons dit realiseren kunnen we ook begrijpen dat het voorTurken veel makkelijker is om in Nederland de eigen cultuur aan te houden,aangezien deze iets minder van de Nederlandse verschilt. Verder betekent dezeconstatering dat waar we het in dit boek hebben over de eigen cultuur, dit voorMarokkanen en Turken iets anders inhoudt.

In het volgende hoofdstuk gaan we verder in op deze eigen cultuur vanMarokkanen en Turken. Wanneer we als uitgangspunt nemen dat Marokkanenen Turken in principe graag contact met Nederlanders willen hebben, dan is hetbelang dat aan de eigen cultuur gehecht wordt immers de factor die onder-scheid maakt tussen twee vormen van adaptatie, namelijk assimilatie enintegratie.

Hoofdstuk 3De betekenis van integratie en assimilatievoor sociale vergelijking en welbevinden

bij Marokkanen en Turken in Nederland 6 7

"Ik heb het gevoel dat het uitstekend samengaat, die twee culturenin mij. Veel leden van de tweede generatie buitenlanders wordengedwongen, door hun ouders of door de gemeenschap, om zoveelmogelijk buiten de Nederlandse cultuur te blijven. (...) Andersomheb je hier in Nederland vaak het gevoel dat ’men’ van je verwachtdat je je eigen cultuur laat schieten. Volgens mij gaat het in beidegevallen fout."8

Er zijn verschillende problemen waar Marokkanen en Turken in Nederlandmee te maken krijgen: hun sociaal-economische positie is tamelijk zwak, zehebben gemiddeld genomen een minder hoge opleiding, een lager inkomen enminder kans op een baan dan autochtone Nederlanders (bijv. Rooduijn &Latten, 1986). Ook hun psychische gesteldheid is minder gunstig. Zo blijkenjongeren van Turkse afkomst een lagere zelfwaardering te hebben dan Neder-landse jongeren (bijv. Verkuyten, 1986; 1988). Al dit soort problemen bepaaltop wat voor manier Marokkanen en Turken een plaats vinden in de Nederland-se maatschappij. Zoals vermeld in Hoofdstuk 1, zijn er verschillende vormenvan adaptatie aan een ’nieuwe’ maatschappij die immigranten kunnen prefere-ren. In dit hoofdstuk richten we ons met name op twee van deze strategieën:integratie en assimilatie.

Integratie en assimilatieIntegratie houdt in dat de betreffende persoon zowel waarde hecht aan de eigencultuur als aan het hebben van contacten met Nederlanders. Assimilatiebetekent dat de persoon de eigen cultuur niet zo belangrijk vindt, maar contac-

6 Met dank aan: Anne Marie Eisses, Hillegien Tol en Petra van Wessel, die een deelvan de vragenlijsten hebben afgenomen.

7 Een deel van dit hoofdstuk is reeds gepubliceerd: Prins, K.S., Buunk, B.P. &Oudenhoven, J.P. van (1993). Turken in Nederland: Sociale vergelijking in eenintergroepscontext. In: B. Verplanken, P.A.M. van Lange, R.W. Meertens & F.W.Siero (Red.), Sociale psychologie en haar toepassingen(Vol. 7, 43-59). Delft:Eburon.

8 Een Marokkaanse vrouw (26) in het NRC Handelsblad (8-10-1991).

28 Sociale Vergelijking en Welbevinden

ten met Nederlanders wel (Berry, e.a., 1992). Bij beide strategieën wordtcontact met Nederlanders dus belangrijk gevonden. We verwachten dat demeeste immigranten in principe contact willen hebben met de autochtonebewoners van het ontvangende land.9 We nemen dan ook aan dat Marokkanenen Turken in Nederland vooral zullen streven naar assimilatie of integratie.

Het doel van dit hoofdstuk is verder te onderzoeken wat de betekenis isvan integratie en assimilatie voor het welbevinden van Marokkanen en Turkenin Nederland. Ook de samenhang met de behoefte die men heeft om de eigensituatie met anderen te vergelijken en de uitkomsten van vergelijking metverschillende andere groepen wordt bekeken.

WelbevindenWat gebeurt er met het welbevinden van mensen die emigreren? In elk gevalzal het zelfbeeld verschuiven. Vooral de sociale identiteit -dat deel van hetzelfbeeld dat ontleend wordt aan de groepen waartoe men behoort- zal veran-deren. Immigranten zijn immers opeens lid van een groep die in het ontvan-gende land een etnische minderheid vormt. Tajfel en Turner (1979) stellen inde door hen geformuleerde sociale identiteitstheorie dat mensen streven naareen positieve sociale identiteit. De sociale identiteit is positief wanneer deeigen groep een hogere status heeft dan relevante andere groepen. Dit impli-ceert dat groepen met een lage status een negatieve sociale identiteit kunnenhebben. Hierdoor zullen ze een laag niveau van welbevinden hebben, omdatmensen immers streven naar een hoge status en een positieve sociale identiteit.We gaan er van uit dat Marokkanen en Turken die om economische redenen ofals vluchteling naar Nederland gekomen zijn en hier een etnische minderheidvormen, een lagere maatschappelijke status hebben dan Nederlanders. Geziende uitkomsten van het in Hoofdstuk 1 gepresenteerde literatuuronderzoek en deresultaten van de interviews uit Hoofdstuk 2, verwachten we dat de status vanTurken iets hoger zal zijn dan die van Marokkanen. Beide groepen zullenstrategieën hanteren om hun sociale identiteit te verbeteren en hun welbevindente verhogen, maar voor Marokkanen zal dit in sterkere mate gelden.

Personen die voor integratie kiezen zullen vanwege de nadruk op de

9 Deze verwachting komt niet geheel overeen met de bevindingen in Hoofdstuk 2.Daar bleek immers dat Marokkanen en Turken over het algemeen weinig contact metNederlanders hebben. Zoals aangegeven in Hoofdstuk 1, hoeft wat de immigrantenwillen echter niet altijd overeen te stemmen met wat er in de praktijk gebeurt. Hierkomen we in Hoofdstuk 5 op terug.

29Hoofdstuk 3

oude cultuur een sterke sociale identiteit hebben. Ze horen duidelijk bij eengroep, al is het een minderheidsgroep met een lagere status dan bijvoorbeeldNederlanders. Omdat zij echter ervaren dat ze deel uitmaken van een groep, ishet voor hen ook mogelijk zich te onderscheiden van andere groepen. Doorpositieve kenmerken van de eigen groep te benadrukken, zal een bijdrage aaneen positief zelfbeeld geleverd worden en zal het welbevinden redelijk hoogzijn.

Personen die voor assimilatie kiezen zullen daarentegen een zwakkesociale identiteit hebben. Ze zweven als het ware tussen de oude en de nieuwecultuur in, omdat ze de oude vaarwel hebben gezegd en zich de nieuwewellicht nog niet geheel eigen hebben gemaakt. Hierdoor hebben ze mindersterk het gevoel bij een groep te horen en is het ook moeilijk zich positief teonderscheiden van andere groepen, tenzij ze volledig geassimileerd zijn (zieonder). Het zelfbeeld zal, in ieder geval tijdelijk, aangetast zijn. Het welbevin-den van Marokkanen en Turken met een sterke sociale identiteit (integreerders)zal daarom hoger zijn dan dat van personen met een zwakke sociale identiteit(assimileerders).

Een andere invalshoek waarmee we tot dezelfde voorspelling komen isde volgende. Assimileerders doen pogingen een hogere status te bereiken doorzich zo veel mogelijk als Nederlander te gedragen. Wanneer dit lukt zal hetwelbevinden hoog zijn. Ze kunnen er echter ook minder goed in slagen,hetgeen een lager welbevinden tot gevolg zal hebben. Gezien het feit dat er inNederland nog steeds sprake is van vooroordelen en discriminatie ten opzichtevan etnische groepen (Hagendoorn & Hraba, 1989), achten we het aantalMarokkanen en Turken dat door middel van assimilatie een hogere statusverkregen heeft niet erg groot. We verwachten dan ook op grond van beideredeneringen dat assimilatie gepaard gaat met een lager niveau van welbevin-den dan integratie (Hypothese 1).

Onzekerheid en sociale vergelijkingNieuwe situaties, zoals migratie naar een andere samenleving, zullen niet alleenconsequenties hebben voor het welbevinden van personen, maar ook veelonzekerheid oproepen over hoe ze zich moeten gedragen en over wat ze alsnormaal moeten beschouwen. Zo wordt er bij een sollicitatiegesprek in Neder-land iets anders van de sollicitant verwacht dan in Marokko of Turkije. Metname in non-verbaal gedrag (zoals de manier van kleden, de sollicitatiecom-missie wel of niet in de ogen kijken en veel of weinig handgebaren maken)


bestaan er verschillen (Vrij, Koppelaar & Dragt, 1992). Om de onzekerheid teverminderen zullen mensen hun eigen gedrag of situatie proberen te beoordelen(zelfevaluatie) door zich te vergelijken met anderen. Dit proces wordt socialevergelijking genoemd (Festinger, 1954).

Omdat we verwachten dat assimilatie samengaat met een zwakke socialeidentiteit, ligt het voor de hand te veronderstellen dat de onzekerheid vanassimileerders hoger is dan die van integreerders. Deze laatsten hebben immersmeer houvast, omdat ze zich sterk met hun groep verbonden voelen. Door dehogere onzekerheid, zal bij assimilatie de behoefte aan zelfevaluatie hoger zijndan bij integratie (Buunk, 1994). We verwachten dan ook een mediërend effectvan onzekerheid: Marokkanen en Turken die assimileren voelen zich onzeker-der en zullen als gevolg daarvan meer geneigd zijn de eigen situatie te evalue-ren dan Marokkanen en Turken die integreren (Hypothese 2).

Festinger ging er van uit dat mensen zich bij zelfevaluatie vooral zoudenvergelijken met anderen die in ongeveer dezelfde positie verkeren. Tegenwoor-dig wordt vaak verondersteld dat men zich bij voorkeur met zoveel mogelijkverschillende andere personen of groepen zou willen vergelijken om aan zoveel mogelijk informatie te komen. Bij vergelijking met verschillende anderenspelen ook andere motieven dan zelfevaluatie een rol, zoals zelfbescherming,het aantonen van onbillijkheid (Prins, Buunk & Van Oudenhoven, 1993;Taylor, Moghaddam & Bellerose, 1989) en zelfverbetering (Wood, 1989). Wegaan hier verder niet op deze motieven in. Wel bekijken we met welkegroepen Marokkanen en Turken zich vergelijken. We verwachten dat hierbijverschillende groepen relevant zullen zijn, zoals andere Marokkanen of Turkenin Nederland, Nederlanders en Marokkanen in Marokko of Turken in Turkije.

Uitkomsten van sociale vergelijkingDe uitkomsten van het sociale vergelijkingsproces kunnen gunstig of ongunstigzijn. In het eerste geval voelt men zich bevoorrecht ten opzichte van depersoon met men zich vergelijkt (neerwaartse vergelijking); in het tweede gevalis er sprake van benadeling (opwaartse vergelijking). Hierboven stelden we datTurken en Marokkanen zich met verschillende groepen kunnen vergelijken. Opgrond van hun positie als migrant lijkt het waarschijnlijk dat Marokkanen enTurken in Nederland zich benadeeld zullen voelen ten opzichte van Nederlan-ders. We nemen aan (Hypothese 3) dat Marokkanen en Turken in Nederlanddenken dat Nederlanders meer kansen hebben om in de maatschappij vooruit tekomen dan zijzelf. Verder zullen ze denken dat andere Marokkanen en Turken

31Hoofdstuk 3

in Nederland ongeveer evenveel kansen hebben als zijzelf, omdat ze zich inongeveer dezelfde situatie bevinden. Daarnaast ligt het voor de hand teveronderstellen dat Marokkanen en Turken in Nederland denken dat Marokka-nen in Marokko en Turken in Turkije minder kansen hebben om vooruit tekomen in de maatschappij dan Marokkanen en Turken in Nederland. Eeneerste argument hiervoor is dat veel Marokkanen en Turken oorspronkelijkjuist naar Nederland zijn gekomen vanwege hun slechte sociaal-economischepositie in Marokko of Turkije. Ten tweede zijn verreweg de meesten niet methet in Nederland verdiende geld teruggegaan naar Marokko of Turkije, zoalsoorspronkelijk de bedoeling was, maar hebben zij hun familieleden over latenkomen naar Nederland. Dat laatste hadden ze waarschijnlijk niet gedaan als desituatie in het thuisland beter zou zijn geweest dan in Nederland.

Omdat personen die streven naar integratie meer gericht zijn op behoudvan de oude cultuur dan personen die streven naar assimilatie, zullen de eerstendoor de nieuwe maatschappij als meer afwijkend beschouwd worden. Dit zouvoor integreerders meer afwijzing en discriminatie door de meerderheidsgroepmet zich mee kunnen brengen dan voor assimileerders. Hoe minder personenop een waarnemer lijken, hoe liever deze contact met hen zal willen vermijdenen hoe meer deze geneigd zal zijn vooroordelen ten opzichte van hen teontwikkelen (Newcomb, 1961). Aangezien integreerders minder op Nederlan-ders lijken dan assimileerders geldt bovenstaande vooral voor deze eerstegroep. Integreerders zullen hun positie hierdoor als minder gunstig ervaren danassimileerders. Marokkanen en Turken die integreren zouden zich ten opzichtevan Nederlanders dus meer benadeeld kunnen voelen en zich minder sterkbevoordeeld voelen vergeleken met Marokkanen in Marokko en Turken inTurkije dan personen die streven naar assimilatie.

Aan de andere kant zou het ook zo kunnen zijn dat personen dieassimileren meer gelijkheid met Nederlanders verwachten dan personen dieintegreren. Assimileerders doen hun best zich aan te passen aan de Nederlandseomstandigheden en gewoonten. Wanneer zij dan toch geen hogere statuskrijgen en benadeeld worden door Nederlanders kan dat een ernstige teleurstel-ling betekenen. Hierdoor kunnen zij de uitkomsten van sociale vergelijkingnegatiever waarnemen dan ze werkelijk zijn en zelfs negatiever dan personendie integreren. In dit geval voelen assimileerders zich dus meer benadeeld danintegreerders. We vragen ons derhalve het volgende af: zullen immigranten diestreven naar assimilatie zich nu meer of juist minder benadeeld voelen tenopzichte van Nederlanders en meer of minder bevoordeeld voelen ten opzichte


van personen in het land van herkomst dan immigranten die streven naarintegratie?

Methode

RespondentenAan het onderzoek hebben 34 mannen en 15 vrouwen van Marokkaanseafkomst en 51 mannen en 29 vrouwen van Turkse afkomst meegewerkt. Zesrespondenten kwamen uit Assen en de rest woonde in de stad Groningen.Vrijwel allen verklaarden Islamiet te zijn. Bijna alle respondenten hadden deMarokkaanse dan wel de Turkse nationaliteit. De gemiddelde leeftijd van deMarokkanen was 31 (19-50) en van de Turken was 30 (18-53) jaar. Devrouwen waren gemiddeld iets jonger dan de mannen. De Marokkanen warengemiddeld 12 jaar (10-360 maanden) in Nederland en de Turken 11 jaar (7-281maanden). De helft van de respondenten zei goed Nederlands en Marokkaansof Turks te spreken, de andere helft alleen goed Marokkaans of Turks. Bij deMarokkanen had zowel van de mannen als van de vrouwen 50% werk. Van deTurkse mannen had 39% werk en van de Turkse vrouwen 17%. De mannenzijn voornamelijk via de Marokkaanse Verenigingen in Groningen en Assen ende Turkse Vereniging in Groningen gevraagd mee te werken. De vrouwen zijnvoornamelijk benaderd tijdens taallessen en naaigroepen voor Marokkaanse enTurkse vrouwen in een wijkgebouw in Groningen.

ProcedureDe vragenlijst is van te voren uitgetest, verbeterd en vervolgens door een’native speaker’ vertaald in het Turks en het Arabisch en weer uitgetest enverbeterd. De respondenten zijn voor het invullen van de vragenlijst door deonderzoeker persoonlijk benaderd. De ene helft van de Marokkaanse respon-denten heeft de Arabische vragenlijst ingevuld, de andere helft de Nederlandse.Bijna alle Turken hebben de lijst in het Turks ingevuld. Het invullen van devragenlijst duurde gemiddeld drie kwartier en werd in verband met tijdbespa-ring zo veel mogelijk in groepjes afgenomen. Aangezien de onderzoekervrijwel altijd bij het invullen van de vragenlijsten aanwezig was, konden derespondenten vragen stellen wanneer er iets niet geheel duidelijk was.

MetingenAdaptatievorm. Om te bepalen naar welke vorm van adaptatie gestreefd

33Hoofdstuk 3

werd zijn de volgende twee vragen gesteld: "Hoe belangrijk vindt u het omvolgens Marokkaanse/Turkse normen en waarden te leven?" en "Hoe belangrijkvindt u het om Nederlandse vrienden en kennissen te hebben?". De antwoord-categorieën varieerden vanniet belangrijk[1] tot heel erg belangrijk[5].

Welbevinden. Van vijf positieve en vijf negatieve emoties is gevraagdhoe vaak de respondent ze beleeft. Voorbeelden: "Hoe vaak bent u tevredenmet uw situatie?" en "Hoe vaak bent u kwaad over uw situatie?" De antwoord-categorieën varieerden vanerg vaak[1] tot nooit [5]. Voor de groep Marokka-nen is Cronbach’s Alpha10 .80, voor de groep Turken is Cronbach’s Alpha.83.

Onzekerheid. De schaal voor het meten van de onzekerheid die iemandervaart is overgenomen van Buist, Buunk, Verschuren en Vinkenburg (1992)en bestond uit vier vragen. Een voorbeeld: "Hoe vaak voelt u zich onzekerover hoe u met uw situatie moet omgaan?". De antwoordcategorieën varieerdenvan ergvaak [1] tot nooit [5]. Cronbach’s Alpha was bij de Marokkanen .73en bij de Turken .48.

Behoefte aan zelfevaluatie. De behoefte aan zelfevaluatie werd innavolging van Taylor e.a. (1989) indirect gemeten. De respondenten moestenreageren op een fragment uit een gefingeerd interview met een Marokkaan(voor Marokkanen) of een Turk (voor Turken) in Nederland die zijn situatiemet anderen vergelijkt. De tekst was als volgt: "Marokkanen/Turken hebbentoch minder kansen dan Nederlanders. Neem nou bijvoorbeeld mijn huis, dat isveel te klein. Daar baal ik van. Ik zou het graag anders zien. Maar ja, er zijnnou eenmaal niet genoeg geschikte huizen. Soms weet ik gewoon niet wat ikervan moet denken. Want ik ken ook mensen die het veel slechter hebben. Ismijn huis nu wel zo slecht? Ik weet het soms echt niet." De respondentenmoesten na het lezen van het fragment aangeven hoe vaak ze dachten als depersoon in het interview. De antwoordcategorieën varieerden van ergvaak [1]

tot nooit [5].

Keuze van de vergelijkingsgroep. Na het interviewfragment werd derespondenten gevraagd met wie ze zich in een dergelijke situatie zoudenvergelijken. De vraag luidde als volgt: "Met wie zou u zich vergelijken als umeer duidelijkheid wilt hebben over of uw huis nu goed of slecht is?" Er

10 Cronbach’s Alpha geeft de betrouwbaarheid van een uit verschillende items gecon-strueerde schaal aan. Wanneer de onderlinge samenhang van de items hoog is -en deschaal dus betrouwbaar is- is de Alpha hoog; wanneer de onderlinge samenhang vande items laag is, is de Alpha laag of zelfs negatief.


werden verschillende groepen aangeboden, namelijk "andere Marokkanen/Tur-ken in Nederland", "Marokkanen in Marokko/Turken in Turkije", "Nederlan-ders", "Turken/Marokkanen in Nederland", "Surinamers in Nederland" en"Italianen in Nederland". Verder kon men zelf nog een categorie "overigen"invullen.

Uitkomsten van sociale vergelijking. De subjectieve waarneming van deuitkomsten van sociale vergelijking werd bepaald door de respondenten tevragen zich wat betreft hun kansen in de maatschappij te vergelijken met driesoorten personen (de meeste Nederlanders, de meeste Marokkanen/Turken inNederland en de meeste Marokkanen in Marokko/Turken in Turkije). Eén vandeze drie vragen was: "Als u uw kansen om vooruit te komen in de Nederland-se maatschappij vergelijkt met die van de meeste Nederlanders, hebt u het danbeter of slechter?" Er waren vijf antwoorden mogelijk, variërend vanIk heb het

veel beter[1] via Ik heb het net zo goed als Nederlanders[3] tot Nederlanders

hebben het veel beter[5]. Omdat de antwoorden op de drie vragen niet sterksamenhingen zijn ze apart geanalyseerd. In navolging van Hatfield, Traupmann,Sprecher, Utne en Hay (1985) werden personen die antwoord 1 of 2 kozenbeschouwd als bevoordeeld (score: +2 en +1), personen die antwoord 3 kozenals gelijkbedeeld (score: 0) en personen die antwoord 4 of 5 kozen als bena-deeld (score: -1 en -2).

Resultaten

AdaptatieWe namen aan dat Turken en Marokkanen in Nederland vooral streven naarintegratie of assimilatie en dat separatie en marginalisatie veel minder voorko-men. Op de vraag hoe belangrijk men het hebben van Nederlandse vrienden enkennissen achtte, antwoordde geen enkele Marokkaan dat het niet belangrijkwas en zes gaven aan het slechts een beetje belangrijk te vinden. Bij de Turksegroep zeiden drie personen dat Nederlandse vrienden en kennissen niet belang-rijk waren en vier respondenten vonden het slechts een beetje belangrijk.Omdat deze respondenten tezamen geen grote groep vormen, zijn zij in deverdere analyses weggelaten, zodat we ons volledig richten op assimileerdersen integreerders. Gemiddeld scoorden de Marokkanen en de Turken op devraag over het belang van het hebben van Nederlandse vrienden en kennissenongeveer even hoog,t(114) = -1.07, n.s. (M = 4.07 resp. 4.23).

Om te onderzoeken of er inderdaad twee verschillende groepen beston-

35Hoofdstuk 3

den, namelijk één die integreert en één die assimileert, bekeken we de vraaghoe belangrijk men het vond om volgens Marokkaanse of Turkse normen enwaarden te leven. De spreiding van de antwoorden op deze vraag bleek veelgroter te zijn dan bij de vraag naar Nederlandse vrienden en kennissen, zodatwe inderdaad van twee groepen kunnen spreken. Er was geen significantverschil tussen Marokkanen en Turken,t(113) = -1.51, n.s. (M = 3.45 resp.3.84). Marokkanen en Turken vinden gemiddeld genomen de eigen normen enwaarden even belangrijk. Wanneer we de respondenten echter gaan indelen ineen groep die assimileert (eigen normen en waarden zijn "niet belangrijk", "eenbeetje belangrijk" of "tamelijk belangrijk",N = 44) en een groep die integreert

(eigen normen en waarden zijn "belangrijk" of "erg belangrijk",N = 71), zienwe dat bij de Turken meer personen integreren dan assimileren, terwijl dezegroepen bij de Marokkanen ongeveer even groot zijn. We concluderen dat deaanname bevestigd wordt: de meeste Marokkanen en Turken in Nederlandstreven vooral naar integratie of naar assimilatie. Bij Turken is de groeppersonen die geneigd is te integreren (64%) groter dan bij Marokkanen (41%).

Om zeker te weten dat de assimileerders even veel contact met Neder-landers hadden als de integreerders deden we nog een t-toets. Er werden geenverschillen tussen beide groepen gevonden,t(113) = -.49, n.s. (M = 4.14 resp.4.21). Integreerders en assimileerders geven in gelijke mate aan dat ze hethebben van Nederlandse vrienden en kennissen erg belangrijk vinden.

WelbevindenDe eerste hypothese luidde dat assimilatie met een lager niveau van welbevin-den gepaard gaat dan integratie. Omdat bij de Turken de groep integreerdersgroter was dan bij de Marokkanen is een variantie-analyse (ANOVA) uitge-voerd met als onafhankelijke variabelen de groep (Turks vs. Marokkaans) ende adaptatievorm (eigen normen niet belangrijk = assimilatie vs. eigen normenwel belangrijk = integratie) en met als afhankelijke variabele het welbevinden.Er bleek een hoofdeffect op te treden voor de adaptatievormen,F(1,103) =

5.66, p<.05). Personen die integreerden hadden een hoger niveau van welbe-vinden dan personen die assimileerden. Er bleek eveneens een hoofdeffect opte treden voor de groepen,F(1,103) = 11.98,p<.001. De Turken hadden eenhoger niveau van welbevinden dan de Marokkanen. Ook werd er een bijnasignificant interactie-effect tussen de groepen en de adaptatievormen gevonden,F(1,103) = 3.23,p = .075. Bij Marokkanen is het welbevinden vooral laag bijde personen die assimileren. Bij Turken maakt het niet uit; het welbevinden is


altijd redelijk hoog. De resultaten met betrekking tot het welbevinden zijnweergegeven in Tabel 3.1, de eerste rij. De conclusie is dat Hypothese 2 vooralwat betreft de Marokkanen door de resultaten ondersteund wordt: assimilatiegaat bij Marokkanen gepaard met een lager niveau van welbevinden danintegratie.

Onzekerheid en behoefte aan zelfevaluatieIn de tweede hypothese werd gesteld dat personen die assimileren zich onze-kerder voelen en daardoor meer behoefte hebben aan zelfevaluatie dan perso-nen die integreren. Er werden twee ANOVA’s uitgevoerd met als onafhankelij-ke variabelen groep (Turks vs. Marokkaans) en adaptatievorm (assimilatie vs.integratie) en met als afhankelijke variabele onzekerheid, respectievelijk debehoefte aan zelfevaluatie. We geven eerst de resultaten voor onzekerheid. Er

Tabel 3.1 Gemiddelde Scores op Welbevinden, Onzekerheid, Behoefte aanZelfevaluatie en Uitkomsten van Sociale Vergelijking, als eenFunctie van de Adaptatievormen Integratie en Assimilatie, voorMarokkanen en Turken

Marokkanen Turken

integratie assimilatie integratie assimilatieN = 20 N = 22 N = 51 N = 22(41%) (45%) (64%) (28%)

welbevinden 3.26b 2.66a 3.50b 3.42b

onzekerheid 3.00a 3.67b 2.91a 3.14a

behoefte aan zelfevaluatie 2.75a 3.52b 2.22a 2.50a

uitkomsten→ NL -.26b -.40b -1.04a -.64ab

uitkomsten→ MNL/TNL .50 -.21 .10 .27uitkomsten→ MM/TT 1.22b .65ab .29a .45ab

Noot: Hoe hoger de score, hoe hoger het welbevinden, hoe sterker de behoefte aanzelfevaluatie en hoe positiever de uitkomsten van sociale vergelijking ten opzichtevan Nederlanders (NL), andere Marokkanen of Turken in Nederland (MNL/TNL), ofMarokkanen in Marokko (MM) of Turken in Turkije (TT). Celgemiddelden metdezelfde superschriften (per rij) verschillen niet significant (SNK-toets).

37Hoofdstuk 3

bleek een hoofdeffect op te treden voor adaptatievorm,F(1,105) = 9.83,p<.01.De personen die assimileerden waren onzekerder dan personen die integreer-den. Ook was er een hoofdeffect voor groep,F(1,105) = 4.77,p<.05. Marokka-nen gaven aan zich onzekerder te voelen dan Turken. Er werd geen interactie-effect gevonden. De resultaten met betrekking tot onzekerheid zijn weergege-ven in Tabel 3.1, de tweede rij.

De toets voor de behoefte aan zelfevaluatie liet een hoofdeffect zienvoor adaptatievorm,F(1,110) = 4.70,p<.05. De personen die assimileerdenrapporteerden dat ze meer behoefte hadden aan zelfevaluatie dan personen dieintegreerden. Ook was er een hoofdeffect voor groep,F(1,110) = 10.19,p<.01.Marokkanen gaven aan meer behoefte te hebben aan zelfevaluatie dan Turken.Er werd geen interactie-effect gevonden. De resultaten met betrekking totbehoefte aan zelfevaluatie zijn weergegeven in Tabel 3.1, de derde rij.

Om te toetsen of onzekerheid het verwachte mediërende effect had opde relatie tussen de adaptatievorm en de behoefte aan zelfevaluatie is demethode die Baron en Kenny (1986) aanbevelen gevolgd.11 Er zijn drieregressie-analyses uitgevoerd. Ten eerste is het effect van adaptatievorm oponzekerheid berekend. Dit bleek significant te zijn (zie boven). Bij assimilatietrad meer onzekerheid op dan bij integratie. Als tweede is het effect vanadaptatievorm op de behoefte aan zelfevaluatie bepaald. Ook dit was signifi-cant,F(1,112) = 6.00,p<.05. Bij assimilatie was de behoefte aan zelfevaluatiehoger dan bij integratie. Ten slotte is het effect van adaptatievorm en onzeker-heid op de behoefte aan zelfevaluatie gemeten. Dit was eveneens significant,F(2,106) = 9.27,p<.001. Het b-gewicht van onzekerheid was wel significant

(b=.33, p<.001), terwijl dat van de adaptatievorm niet significant bleek te zijn

(b=.14, n.s.). Vanwege de kleine groepen zijn beide samengenomen in deanalyses. Opgemerkt dient te worden dat de samenhang van adaptatievorm enonzekerheid bij Marokkanen sterker is (r=.51, p<.001) dan bij Turken (r=.09,

11 Er moeten drie regressievergelijkingen getoetst worden. Ten eerste moet het effectvan de onafhankelijke variabele (hier de adaptatievorm) op de mediator (hieronzekerheid) significant zijn. Ten tweede moet het effect van de onafhankelijkevariabele op de afhankelijke variabele (hier de behoefte aan zelfevaluatie) significantzijn. Ten derde moet het effect van de onafhankelijke en mediërende variabele op deafhankelijke variabele gemeten worden. Het effect van de mediator moet hierbijsignificant zijn, terwijl het effect van de onafhankelijke variabele kleiner moet zijndan in de tweede toets. Bij perfecte mediatie zou deze niet significant moeten zijn.


n.s.).12 Bovendien is ook de betrouwbaarheid van de schaal die onzekerheidmat bij Turken veel lager dan bij Marokkanen (zie methode-sectie).

Verder is ook het indirecte effect van adaptatievorm via onzekerheid opde behoefte aan zelfevaluatie gemeten. Hiertoe is de formule van Sobel (1982)gebruikt.13 Ook dit leverde een significant resultaat op (de t-waarde is groterdan 2). De conclusie is dat onzekerheid inderdaad een mediërende variabele istussen adaptatievorm en de behoefte aan zelfevaluatie. Assimilatie leidt totmeer onzekerheid dan integratie en onzekerheid leidt op haar beurt tot eensterkere behoefte aan zelfevaluatie. Hiermee is Hypothese 2 ondersteund.Hiernaast blijken Marokkanen in vergelijking met Turken meer behoefte tehebben aan zelfevaluatie en meer onzeker te zijn.

Ook veronderstelden we dat Marokkanen en Turken zich met verschil-lende saillante groepen vergelijken. De Marokkaanse respondenten bleken zichmet alle aangeboden groepen te vergelijken, maar vier groepen sprongen er uit:Nederlanders, Marokkanen in Nederland, Marokkanen in Marokko en Turken

Figuur 3.1 Het percentage Marokkanen en Turken dat zich vergelijkt metNederlanders, personen uit de eigen groep in Nederland, perso-nen uit de eigen groep in Marokko of Turkije en personen uit deandere groep in Nederland

12 De onafhankelijke variabele dient een sterke relatie met de mediator te hebben(Baron & Kenny, 1986, p.1176).

13 Met deze formule kan de significantie van het indirecte effect van de onafhankelijkevariabele op de afhankelijke variabele via de mediator worden bepaald.

39Hoofdstuk 3

in Nederland. Deze vier groepen zijn kennelijk het meest saillant voor Marok-kanen in Nederland. De Turkse respondenten bleken zich voornamelijk metdrie groepen te vergelijken: Nederlanders, Turken in Nederland en Turken inTurkije. Deze drie groepen zijn kennelijk het meest saillant voor Turken inNederland. Slechts één Turkse respondent gaf aan zich wel eens met Marokka-nen in Nederland te vergelijken. Om deze resultaten inzichtelijker te maken isin Figuur 3.1 voor beide groepen een histogram gemaakt voor het aantalvergelijkingen met de vergelijkingsgroepen (in percentages). Zoals de figuurlaat zien vergelijken Turken in Nederland zich vooral met Nederlanders, inmindere mate met andere Turken in Nederland en nauwelijks met Turken inTurkije of Marokkanen in Nederland. Marokkanen vergelijken zich evenveelmet Nederlanders als met andere Marokkanen in Nederland en in mindere matemet Marokkanen in Marokko en Turken in Nederland. Niettemin vergelijkenMarokkanen zich vaker met Turken dan omgekeerd, en vaker met mensen inhet land waar ze vandaan komen dan Turken dat doen. Onze verwachtingenzijn enigszins bevestigd bij de groep Marokkanen. Zij vergelijken zich met vierverschillende groepen, al is het niet met alle vier in dezelfde mate. Turkenvergelijken zich echter vooral met twee groepen: en dan nog voornamelijk metNederlanders.

Uitkomsten van sociale vergelijkingHet werd op voorhand waarschijnlijk geacht dat Marokkanen en Turken inNederland zich benadeeld zouden voelen ten opzichte van Nederlanders,bevoordeeld ten opzichte van Marokkanen in Marokko of Turken in Turkije engelijk bedeeld in vergelijking met andere Marokkanen of Turken in Nederland(Hypothese 3). Om te onderzoeken of de vergelijking met deze groepeninderdaad in de verwachte richting was voerden we t-toetsen uit tussenenerzijds de groepsgemiddelden (score op de mate van bevoordeling dan welbenadeling wat betreft hun kansen in de maatschappij ten opzichte van de drievergelijkingsgroepen) en anderzijds het midden van de schaal. Zowel Marokka-nen als Turken bleken zich gemiddeld benadeeld te voelen in vergelijking metNederlanders (Marokkanen:t(40)=-2.16,p<.05; Turken:t(78)=-10.78),

p<.001). Verder vonden we geen significant verschil tussen de respondenten en

andere Marokkanen of Turken in Nederland (Marokkanen:t(38)=.92, n.s.;

Turken: t(78)=1.90, n.s.). Dit is consistent met onze verwachting dat de respon-denten van mening zouden zijn dat ze er even goed aan toe waren als hunlandgenoten in Nederland. Tot slot bleken Marokkanen en Turken in Nederland


zich gemiddeld bevoordeeld te voelen in vergelijking met Marokkanen inMarokko of Turken in Turkije (Marokkanen:t(39)=6.04, p<.001; Turken:

t(78)=2.75,p<.01). De resultaten ondersteunen de hypothese.Ten slotte vroegen we ons af of Turken en Marokkanen die streven naar

assimilatie zich meer of juist minder benadeeld zouden voelen ten opzichte vanNederlanders en zich meer of minder bevoordeeld zouden voelen ten opzichtevan Turken in Turkije en Marokkanen in Marokko dan Turken en Marokkanendie streven naar integratie. Er werd een multivariate variantie-analyse (MANO-VA) uitgevoerd met als onafhankelijke variabelen groep (Turks vs. Marok-kaans) en adaptatievorm (assimilatie vs. integratie) en met als afhankelijkevariabele de waargenomen uitkomsten van sociale vergelijking met Nederlan-ders, Marokkanen of Turken in Nederland en Marokkanen in Marokko ofTurken in Turkije. Er bleek geen hoofdeffect op te treden voor adaptatievorm.Wel was er een hoofdeffect voor groep,F(3,104) = 5.07,p<.01. Wanneer wenaar de univariate gegevens kijken zien we dat de uitkomsten van vergelijkingmet Nederlanders (F(1,106) = 6.08,p<.05) en de uitkomsten van vergelijking

met Marokkanen in Marokko of Turken in Turkije (F(1,106) = 7.42,p<.01)een significante bijdrage aan dit effect hebben. In deze twee gevallen ervarenMarokkanen meer positieve uitkomsten dan Turken. Wat betreft de uitkomstenvan vergelijking met personen uit de eigen groep in Nederland, vinden wegemiddeld genomen geen verschil (zie Tabel 3.1, rij 4 t/m 6 en Figuur 3.2).

Verder werd er een marginaal interactie-effect gevonden tussen groep enadaptatievorm,F(3,104) = 2.27,p = .085. Marokkanen hadden in het algemeen

Figuur 3.2 De relatie tussen de uitkomsten van sociale vergelijking en deadaptatievormen integratie en assimilatie, voor Marokkanen enTurken

41Hoofdstuk 3

positievere uitkomsten van sociale vergelijking wanneer ze integreerden danwanneer ze assimileerden. Bij Turken was dit omgekeerd. Dit verschil tussenMarokkanen en Turken trad vooral op wanneer het vergelijking met landgeno-ten in Nederland betrof,F(1,106) = 5.95,p<.05 (zie Tabel 3.1, rij 4 t/m 6 enFiguur 3.2).

Discussie

De aanname dat Marokkanen en Turken in Nederland vooral streven naar deadaptatievormen integratie en assimilatie wordt ondersteund door de resultaten.Ongeveer een derde van de Turken en de helft van de Marokkanen geeft aanassimilatie na te streven. De rest van de respondenten richt zich op integratie.Slechts 10% van de respondenten is niet in deze twee categorieën in te delen.

De eerste hypothese was dat personen die integreren een hoger welbe-vinden hebben dan personen die assimileren. Dit idee werd alleen wat betreftde Marokkanen ondersteund door de resultaten. Zowel bij integrerende als bijassimilerende Turken was het welbevinden even hoog als dat bij integrerendeMarokkanen. Kennelijk bepaalt de adaptatievorm bij Turken niet hoe het methun welbevinden gesteld is. Een verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat hetfeit dat Turken trots zijn en van zichzelf een sterke identiteit hebben (zieHoofdstuk 2) er toe bijdraagt dat het wat dit betreft niet zoveel uitmaakt of zeintegreren of assimileren. Ze zullen altijd op deze positieve identiteit kunnenvertrouwen en zullen daarom in beide gevallen een even hoog welbevindenhebben.

We namen verder aan dat Marokkanen en Turken zich met verschillendegroepen vergelijken om zoveel mogelijk informatie te verkrijgen over hoe hetmet hun situatie in Nederland gesteld is. Marokkanen blijken zich met viergroepen te vergelijken: Nederlanders, andere Marokkanen in Nederland, en inmindere mate met Marokkanen in Marokko en Turken in Nederland. Turkenvergelijken zich echter vooral met Nederlanders en in mindere mate metTurken in Nederland. De aanname is dus vooral bevestigd voor de groepMarokkanen. Een verklaring hiervoor zou wederom kunnen zijn dat Turkentrotser zijn op hun afkomst en hun cultuur. Hierdoor hebben zij in elk gevalgeen behoefte aan sociale vergelijking met Marokkanen. Verder richten ze hunblik op de eigen situatie in Nederland, in die zin dat ze zich met Turken inNederland en Nederlanders vergelijken. Omdat Turken een iets hogere statushebben in Nederland (zie Hoofdstuk 1) kan deze groep als voorbeeld fungeren


voor Marokkanen in Nederland. In Hoofdstuk 2 zagen we ook al dat Marokka-nen graag de overeenkomsten tussen beide groepen benadrukken, terwijlTurken dit niet graag doen. In overeenstemming met dit idee stelde Festinger(1954) al dat mensen in het algemeen geneigd zijn om hun situatie te verbete-ren. Hierbij richten ze zich dan vooral op personen die het al beter hebben.Verder blijkt uit Hoofdstuk 2 dat er ook een groep Marokkanen is die zich ergverbonden voelt met Marokko. Deze groep personen zal zich dan ook waar-schijnlijk regelmatig vergelijken met Marokkanen in Marokko. Voor Turkengeldt deze verbondenheid met landgenoten in Turkije in veel mindere mate,waardoor zij zich in mindere mate met hen vergelijken.

De tweede hypothese was dat personen die integreren zich minderonzeker voelen en daardoor minder behoefte hebben aan zelfevaluatie danpersonen die assimileren. Deze veronderstelling werd door de resultatenbevestigd. Verder bleken zowel de onzekerheid als de behoefte aan zelfevalua-tie bij Marokkanen hoger te zijn dan bij Turken. Marokkanen voelen zich meeronzeker over hoe ze zich moeten gedragen en wat in Nederland van zeverwacht wordt dan Turken. Daarom vergelijken ze zich met meer verschil-lende groepen en vergelijken zich ook vaker met anderen. Aangezien Turkijemeer op het Westen georiënteerd is dan Marokko (zie Hoofdstuk 2), hebbenTurken misschien meer accurate verwachtingen over Europa dan Marokkanen.Bovendien lijkt de Turkse cultuur al wat meer op die van Nederland dan deMarokkaanse. In dit licht bezien ligt het voor de hand dat Marokkanen meeronzekerheid ervaren dan Turken.

Conform onze derde hypothese geven de respondenten aan dat zeminder kansen hebben om in de Nederlandse maatschappij vooruit te komendan Nederlanders. Vergelijking met Nederlanders is dus inderdaad opwaarts.Wanneer ze zichzelf vergelijken met Marokkanen in Marokko of met Turkenin Turkije blijkt dat ze het zelf in Nederland beter hebben. Vergelijking metdeze groepen is dus inderdaad neerwaarts. Verder ervaren ze dat ze evenveelkansen hebben als andere Marokkanen of Turken in Nederland. Socialevergelijking met personen uit de eigen groep in Nederland is dus -zoalsverwacht- lateraal.

Ten slotte vroegen we ons af of personen die integreren meer of minderpositieve uitkomsten van sociale vergelijking zouden hebben dan personen dieassimileren. Ten eerste bleek dat Turken zich meer benadeeld voelen danMarokkanen. Een verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat Turken zich welis-waar niet zo vaak met anderen vergelijken, maar als ze dit doen is het wel

43Hoofdstuk 3

voornamelijk met Nederlanders. Deze opwaartse vergelijking is het meestsaillant en krijgt dus de meeste aandacht, zodat de negatieve uitkomsten vandeze sociale vergelijking hierdoor misschien als nog negatiever wordenervaren. Ten tweede bleek dat bij Marokkanen assimileerders meer negatieveuitkomsten van sociale vergelijking ervaarden dan integreerders. AssimilerendeMarokkanen proberen zich aan te passen aan de Nederlandse gewoonten.Wanneer zij dan onverwacht toch door Nederlanders benadeeld worden komtdit extra hard aan en zal dit als ernstiger ervaren worden (zie p.31). Dit gevoelvan benadeling bij assimilerende Marokkanen zou nog kunnen worden ver-sterkt door het feit dat welzijnsinstellingen in Nederland zich met name richtenop groepen die niet geassimileerd zijn. Integreerders worden in Nederlandmisschien wel bevoordeeld in vergelijking met assimileerders omdat ze meerafwijken en meer aandacht nodig lijken te hebben. Ook eigen organisaties, dieimmers voor sociale steun kunnen zorgen (zie Hoofdstuk 2), zullen meer doorintegreerders dan door assimileerders worden bezocht. Dit laatste geldt wellichtin mindere mate voor Turken, omdat bij deze groep ook assimileerders zichsterk identificeren met de eigen groep (zie Hoofdstuk 1 en 2). Nog eenverklaring levert het feit dat bij Marokkanen de uitkomsten van socialevergelijking samenhangen met de behoefte aan zelfevaluatie (r =.41, p<.05):Marokkanen die een sterkere behoefte aan zelfevaluatie hebben, hebben ookhet idee dat ze meer benadeeld worden. Bij Turken is dit niet het geval(r =-.13, n.s.; deze correlaties verschillen significant:t(113) = 2.85,p<.001).Turken die veel of weinig behoefte aan zelfevaluatie hebben, ervaren dezelfdemate van benadeling. Omdat assimilerende Marokkanen meer behoefte hebbenaan zelfevaluatie, zullen ze zichzelf vaker met Nederlanders vergelijken danintegrerende Marokkanen. Hierdoor zullen de assimileerders zich meer bena-deeld voelen dan de integreerders. De genoemde verklaringen zullen ertezamen voor zorgen dat assimilatie een moeizamer proces is dan integratie.

We willen bij dit onderzoek nog een paar kanttekeningen maken. Teneerste vormen de respondenten geen representatieve steekproef van de Marok-kaanse en Turkse inwoners van Groningen, laat staan van die in heel Neder-land. De deelnemers zijn voornamelijk bij groepsbijeenkomsten benaderd,zodat personen die deze nooit bezoeken afvielen. Mensen die weinig hun huisuitgaan of personen die zich niet (meer) met de Turkse en Marokkaansegemeenschappen in Nederland bemoeien zijn zodoende buiten de steekproefgevallen. We kunnen de resultaten dus niet zonder meer generaliseren naar detotale Marokkaanse en Turkse bevolking in Nederland. Dit punt is vooral van


belang bij de gevonden verschillen tussen Marokkanen en Turken. Uiteraardblijven de gevonden verschillen tussen gevolgen van assimilatie en integratieovereind.

De tweede opmerking heeft te maken met de manier waarop we deadaptatievormen geoperationaliseerd hebben. We hebben alleen maar gevraagdhoe belangrijk het is voor de respondenten om de eigen cultuur te behouden enom Nederlandse vrienden en kennissen te hebben. We weten dus slechts wat zewillen en niet wat ze bereikt hebben. Nu is dit laatste sowieso moeilijk temeten, aangezien we het hier toch om de waarneming van de respondenten zelfgaat. Het kan zijn dat er veel sociaal wenselijk geantwoord wordt (Junger,1990). Dit kan echter twee kanten opgaan. Zal men zich bij het antwoordenvooral richten op de Nederlandse persoon die de vragenlijst inneemt of op degroepsgenoten die de vragenlijst tegelijkertijd invullen? Hierop kunnen wealleen zeggen dat de respondenten in elk geval veel onderling verschillendeantwoorden gegeven hebben. Verder zou een adaptatievorm meer kunnenbetekenen dan de antwoorden op de twee gestelde vragen over hoe belangrijkmen de eigen cultuur en contacten met Nederlanders vindt. De keuze voorintegratie impliceert misschien dat men onderwijs in de eigen taal en cultuurwil, of dat men een moskee in de buurt wil hebben. In Hoofdstuk 5 is gepoogdde strategieën op een betere en meer levensechte manier te meten.

Een ander probleem is dat moeilijk getoetst kon worden of het inter-viewfragment mat wat we wilden meten. We weten vanwege de implicietemanier van meten niet zeker of de respondenten zich echt gerealiseerd hebbendat er naar de behoefte aan zelfevaluatie gevraagd werd. Het kan zijn dat zezich op de concrete woonsituatie in de tekst hebben gericht, in plaats van op desociale vergelijking van de hoofdpersoon waarmee ze zichzelf hadden moetenvergelijken. Hier komt nog bij dat bij het zetten van de juiste toon in het inter-viewfragment de precieze vertaling van groot belang is. Aangezien het Ara-bisch en het Turks geheel andere talen zijn dan het Nederlands, is dit erg lastigvoor de volle honderd procent te realiseren.

Verder valt op dat de respondenten gemiddeld genomen aangeven dat zeweinig behoefte aan zelfevaluatie hebben wanneer er expliciet naar wordtgevraagd. Dit in tegenstelling tot de bevindingen op dit punt in het onderzoekvan Taylor e.a. (1989), waarop we onze vraagstelling gebaseerd hebben. Daargaven de respondenten aan veel behoefte aan zelfevaluatie te hebben envergeleken ze zich met veel verschillende soorten groepen. Het zou zo kunnenzijn dat de sociaal-economische of statusverschillen in Québec -hun onder-

45Hoofdstuk 3

zoeksgebied- veel kleiner zijn dan tussen Marokkanen en Turken enerzijds enautochtone Nederlanders anderzijds. Hierdoor is de positie van de door Tayloren collega’s onderzochte groepen veel minder stabiel, zodat men eerdergeneigd zal zijn de eigen positie te evalueren door deze met die van de anderegroep te vergelijken. Ook zou de oorzaak kunnen liggen in het feit dat wij eenander interviewfragment gebruikt hebben. Door te pogen een meer levensechtfragment te creëren ligt de nadruk behalve op kansen in de maatschappij ookop de woonsituatie, hetgeen de geschetste situatie erg specifiek en daardoorwellicht minder herkenbaar voor de respondenten maakte. Een andere verkla-ring voor de lage behoefte aan zelfevaluatie kan zijn dat dit niet in de cultuurvan de respondenten past. In de door Taylor e.a. (1989) onderzochte individua-listische cultuur is het voor de hand liggend om je eigen capaciteiten, positieen ideeën te toetsen aan die van anderen. In meer groepsgerichte culturen alsde Marokkaanse en de Turkse is dit misschien veel minder het geval (Hofste-de, 1991).

ConclusiesOndanks dat de Marokkaanse respondenten wat betreft de gemiddelde leeftijden verblijfsduur in Nederland op de Turkse lijken, blijken ze toch anders tegenhun situatie in Nederland aan te kijken. Turken vergelijken zich vooral metNederlanders en soms met andere Turken in Nederland. Dit betekent dat zezich niet vergelijken met mensen die het slechter hebben dan zijzelf, maar welmet mensen die het net zo goed hebben (Turken in Nederland) of beter hebben(Nederlanders) dan zijzelf. Ze vergelijken zich overigens niet vaak met dezeandere groepen en voelen zich daar over het algemeen prettig en weinigonzeker bij. Vierenzestig procent van de Turken zegt te integreren, terwijl 28%assimileert. Opvallend is dat het voor hen weinig uitmaakt welk van beidestrategieën ze gebruiken. Er is geen verschil in welbevinden en behoefte aanzelfevaluatie.

Marokkanen vergelijken zich met vier verschillende groepen: Nederlan-ders, andere Marokkanen in Nederland, Marokkanen in Marokko en Turken inNederland. Dit betekent dat ze zich vergelijken met mensen die het slechterhebben (Marokkanen in Marokko), met mensen die het net zo goed hebben(Marokkanen in Nederland) en met mensen die het beter hebben (Nederlan-ders) dan zijzelf. Ze vergelijken zich vaker met deze groepen dan de onder-zochte Turken. Bij de Marokkanen zegt 41% te integreren en 45% te assimile-ren. Waar bij Turken geen verschillen tussen integreerders en assimileerders


gevonden zijn, zien we die wel bij Marokkanen. Assimilerende Marokkanenzijn onzekerder en hebben meer behoefte aan zelfevaluatie dan integrerendeMarokkanen. Ook het welbevinden van assimilerende Marokkanen is lager invergelijking met de integreerders.

We weten nu dat verschillende adaptatievormen een ander effect kunnenhebben op het welbevinden, de ervaren onzekerheid, de behoefte aan zelfevalu-atie en de mate waarin men achterstand ervaart of zich achtergesteld voelt. Devraag is nu of het belang dat men hecht aan de eigen cultuur en aan contactmet Nederlanders invloed heeft op de strategieën die Marokkanen en Turkenkiezen om een achterstandssituatie te verwerken of weg te werken. Daarombekijken we in het volgende hoofdstuk strategieën waarmee de identiteit oppeil gehouden kan worden en waardoor Marokkanen en Turken op eenfunctionele manier met een achterstandssituatie kunnen omgaan.

Hoofdstuk 4Factoren die een rol spelen bij de identiteitshantering

van Marokkanen en Turken in Nederland14

"Mijn dochters mogen geen slechtere spullen dragen dan hun

Nederlandse klasgenoten.15

Wat gebeurt er met mensen uit minderheidsgroepen wanneer ze moetenconstateren dat de meerderheidsgroep het beter heeft dan zijzelf? Hoe gaan zemet een achterstandssituatie om? Raken ze gefrustreerd? Wat is de rol van per-soonskenmerken hierbij? Op deze vragen proberen we in dit hoofdstuk eenantwoord te vinden. Hierbij ligt de nadruk op de factoren die kenmerkend zijnvoor het gebruik van verschillende strategieën voor het verbeteren van de eigenof groepspositie. De eerder onderscheiden adaptatievormen zijn onderdeel vandie factoren.

Sociale vergelijking en sociale identiteitWe nemen aan dat leden van een etnische minderheidsgroep net als anderengeneigd zullen zijn de eigen situatie te beoordelen. Voor hen zal, naastvergelijking met andere leden van de eigen groep, ook vergelijking metNederlanders een belangrijke bron van informatie zijn. Deze vergelijking zalbijvoorbeeld gericht zijn op de waargenomen kansen in de Nederlandsemaatschappij. Over het algemeen zal dit resulteren in negatieve uitkomstenvoor de persoon, omdat de meerderheidsgroep het vaak materieel beter heeft enmeer waardering van anderen geniet (bijv. Entzinger & Stijnen, 1990; Schuma-cher, 1987). Dit blijkt inderdaad uit het onderzoek dat in Hoofdstuk 3 beschre-ven is. Marokkanen en Turken blijken zich vooral te vergelijken met Nederlan-ders en met personen van de eigen etnische groep. De meesten voelen zichinderdaad benadeeld ten opzichte van Nederlanders wat betreft hun kansen inde Nederlandse maatschappij.

Wanneer de verkregen uitkomsten voor de persoon lager zijn danverwacht of dan wat men ziet bij andere groepen, dan zal de persoon zichrelatief gedepriveerd voelen, hetgeen zich zal uiten in gevoelens van ontevre-

14 Met dank aan: Jan Pieter Weening, Anne Marie Eisses, Monique Diderich, HelenFrees en Jessica van de Staak, die een groot deel van de vragenlijsten hebbenafgenomen.

15 Een Turkse vrouw (32) in de Volkskrant (29-7-1995).

48 Factoren die een Rol Spelen bij de Identiteitshantering

denheid. Dit is het kernpunt van de relatieve deprivatietheorie (bijv. Berkowitz,1972; Crosby, 1976; Davis, 1959; Gurr, 1970; Janssen & Buunk, 1990;Runciman, 1966; Stouffer, Suchman, DeVinney, Starr & Williams, 1949).Runciman (1966) was de eerste die onderscheid maakte tussen persoonlijke engroepsdeprivatie. Van groepsdeprivatie is sprake wanneer de persoon deprivatievan de eigen groep ten opzichte van andere groepen ervaart. Van persoonlijkedeprivatie is sprake wanneer de persoon deprivatie van de eigen persoon tenopzichte van andere groepsleden of willekeurige andere relevante personenervaart (zie bijv. ook Guimond & Dubé-Simard, 1983).

Ook de sociale identiteitstheorie doet uitspraken over de wijze waaropgroepen hun positie in de maatschappij beoordelen. In deze door Tajfel enTurner (1979) geformuleerde theorie staat het begrip ’sociale identiteit’centraal. De sociale identiteit van een persoon bestaat uit die aspecten van hetzelfbeeld die ontleend worden aan de groepen waar deze persoon deel van uitmaakt (Tajfel, 1978). Volgens de theorie streven mensen naar een positievesociale identiteit. Deze sociale identiteit is gebaseerd op gunstige vergelijkingentussen de eigen groep en relevante andere groepen. Wanneer men niet tevredenis over de eigen sociale identiteit, zoals bij groepsdeprivatie of bij een lagegroepsstatus het geval is, zal men proberen deze te verbeteren (Tajfel &Turner, 1979; zie ook Hoofdstuk 3).

Zowel persoonlijke als groepsdeprivatie roept reacties op. Persoonlijkedeprivatie zal een belangrijk effect hebben op het gedrag van het individu.Groepsdeprivatie wordt geacht meer relevant te zijn bij het voorspellen vangroepsacties, intergroepsrelaties en intergroepsconflicten (bijv. Billig, 1976;Runciman, 1966; Tajfel, 1978; Tajfel & Turner, 1979). Er is inderdaadempirische steun voor deze veronderstellingen. Zo lieten Vanneman enPettigrew (1972) zien dat persoonlijke deprivatie van blanken in de VerenigdeStaten gepaard gaat met afkeer van contact met specifieke zwarte personen,maar dat groepsdeprivatie gepaard gaat met een competitieve houding tenopzichte van zwarten in het algemeen. Blanken die het gevoel hebben dat hungroep gedepriveerd is, ageren meer tegen structurele veranderingen in derassenrelaties en zien zwarten als het ware als een concurrerende groep. Abeles(1976) toonde aan dat zwarten in de Verenigde Staten op groepsdeprivatiereageren met militante groepsacties. Ook bij Moslims in India leidt groepsde-privatie tot negatieve algemene attitudes tegenover Hindoes, de meerderheids-groep (Tripathi & Srivastava, 1981). Ten slotte concluderen Guimond en Dubé-Simard (1983; Dubé & Guimond, 1986) na een reeks van onderzoeken onder

49Hoofdstuk 4

Frans- en Engelstaligen in Québec dat alleen personen die groepsdeprivatiewaarnemen nationalistische gevoelens hebben en collectieve actie voorstaan.Hierbij wordt nog een verfijning aangebracht. Zoals eerder geopperd doorandere auteurs (bijv. Cook, Crosby & Hennigan, 1977; Crosby, 1976; Isaac,Mutran & Stryker, 1980; Runciman, 1966) blijkt niet zozeer de groepsdepriva-tie op zich tot nationalistische gevoelens en collectieve actie te leiden, maarvooral de ontevredenheidover ongelijkheid tussen groepen. Achterstand opzich roept dus geen reacties op. Wanneer achterstand echter gepaard gaat metachterstelling door de meerderheidsgroep leidt dit tot ontevredenheid. Personendie veel gevoelens van ontevredenheid hebben over ervaren groepsongelijkheid(wij noemen dit hierfrustratie) zullen daarom eerder tot actie overgaan danpersonen die weinig van dergelijke emoties ervaren.

IdentiteitshanteringZoals we hierboven zagen kunnen reacties op waargenomen relatieve deprivatiezich uiten in gedrag of in attitudes ten opzichte van ’de andere groep’. In ditonderzoek willen we verschillende manieren van reageren beschouwen. Zowelbinnen de sociale identiteitstheorie als binnen de sociale vergelijkingstheorieworden verschillende strategieën genoemd die personen kunnen hanteren bijhet omgaan met ontevredenheid over de sociale identiteit. Van Knippenberg(1989) noemt dit soort strategieën ’identity management strategies’. Wijnoemen ze strategieën voor identiteitshantering. Hieronder bespreken weinstrumentele strategieën (individuele sociale mobiliteit en sociale competitie),cognitieve strategieën (alternatieve dimensies voor sociale vergelijking,neerwaartse inter- en intragroepsvergelijking) en disfunctionele strategieën.

Individuele sociale mobiliteitBij instrumentele strategieën kunnen we ten eerste denken aan pogingen depersoonlijke status te verhogen door te proberen toe te treden tot groepen diemeer aanzien hebben in de ogen van de meerderheid. Dit noemen we individu-ele sociale mobiliteit (Van Knippenberg, 1989; Tajfel & Turner, 1979). Depersoon probeert de eigen positie te verbeteren door zich op te trekken aanleden van de groep met een hogere status. Deze optie komt voort uit wat in desociale vergelijkingsliteratuur bekend staat als het zelfverbeteringsmotief voorsociale vergelijking (Wood, 1989). In dit geval verandert de positie van zowelde eigen als de andere groep in eerste instantie niet; alleen de persoon klimtop. Een voorbeeld van deze strategie is een hoog opgeleide Turk die, nadat hij


in Nederland arriveert, merkt dat verreweg de meeste Turken hier veel lageropgeleid zijn en ongeschoolde functies vervullen. Hij onderneemt direct actieen leert in een paar maanden Nederlands. Bij zijn sollicitatie naar een functiebij een bank komt hij zelfverzekerd over en hij krijgt de baan. Hij voelt zichsnel thuis tussen zijn nieuwe collega’s en let goed op hoe zij zich gedragen,zodat hij binnen afzienbare tijd promotie kan maken.

Sociale competitieEen tweede instrumentele strategie is sociale competitie. Een groep met eenlage status gaat competitie aan met een groep met een hogere status omzodoende te proberen de eigen sociaal-economische positie en daarmee desociale identiteit te verbeteren (bijv. Lemaine, 1974; Turner, 1975). Ook in desociale vergelijkingsliteratuur wordt een dergelijke strategie genoemd. In ditgeval ligt de nadruk op het aantonen van de onbillijkheid van een situatiewaarbij de ene groep bevoorrecht is in vergelijking met een andere (Taylore.a., 1989). Door verwijzing naar groepen die een hogere status hebben kan deonrechtvaardigheid van de lagere status van de eigen groep aangetoondworden. Sociale competitie is gericht op emancipatie van de gehele lage status-groep. Een voorbeeld van deze strategie is een Marokkaan die, nadat hij enigejaren in Nederland woont, zich steeds meer gaat ergeren aan het feit datverreweg de meeste Marokkanen hier veel ongeschoolde functies vervullen,terwijl ze wel een opleiding hebben. Hij onderneemt actie en wordt voorzittervan de Marokkaanse vereniging in de stad waar hij woont. Hij organiseert eendemonstratie tegen discriminatie van etnische minderheden en belegt informa-tie-avonden waarop Marokkanen meer over hun rechtspositie te weten kunnenkomen. Een jaar later wordt hij lid van een politieke partij en stelt zichverkiesbaar voor de gemeenteraad. Hij wordt gekozen en probeert de raadsle-den te overtuigen dat er misstanden heersen en behartigt op die manier debelangen van de Marokkaanse gemeenschap.

Alternatieve dimensies voor sociale vergelijkingPersonen die ontevreden zijn over hun sociale identiteit kunnen ook ’kiezen’voor cognitieve strategieën (Buunk & Ybema, 1995). De situatie wordt hierbijniet daadwerkelijk verbeterd, maar de waarneming van de situatie wordtveranderd, zodat ze beter lijkt. Dit kan bewust gebeuren wanneer een persoonde behoefte heeft de eigen situatie te relativeren, maar vaak gebeurt dit ookonbewust. Uit experimenteel onderzoek blijkt dat personen die een cognitieve

51Hoofdstuk 4

strategie kiezen ervaren dat ze weinig controle kunnen uitoefenen op de situatiewaarin ze verkeren (Testa & Major, 1990). Een eerste cognitieve strategie ishet zoeken naar alternatieve dimensies waarop de eigen positie te vergelijkenvalt met die van anderen. De persoon zoekt vergelijkingsdimensies uit die degunstige kenmerken van de lage statusgroep benadrukken en richt de aandachtop deze dimensies (Van Knippenberg, 1989; Tajfel & Turner, 1979; Taylor,Wood & Lichtman, 1983). Een voorbeeld van het gebruik van alternatievedimensies voor vergelijking is een Turkse in Nederland die herhaaldelijk merktdat ze als een kind behandeld wordt omdat ze niet zo goed Nederlands spreekt.Ze zegt tegen zichzelf dat ze misschien wel niet zo goed Nederlands spreekt,maar dat ze net als andere Turken in elk geval wel veel gastvrijer is danNederlanders.

Neerwaartse intergroepsvergelijkingEen tweede cognitieve optie is het verbeteren van de uitkomsten van socialevergelijking door zich uitsluitend neerwaarts te vergelijken met iemand van eenandere groep met een lagere status (verder neerwaartse intergroepsvergelijkinggenoemd). De persoon probeert op deze manier de eigen situatie beter verteer-baar te maken en relatief beter af te schilderen (Tajfel & Turner, 1979). In desociale vergelijkingsliteratuur staat deze strategie bekend als het zelfbescher-mingsmotief voor sociale vergelijking (Wills, 1981; 1987; Suls, 1986). Om desociale identiteit te beschermen tegen negatieve uitkomsten worden dezeuitkomsten in positieve zin vertekend. Een voorbeeld van deze strategie is eenMarokkaanse in Nederland die herhaaldelijk merkt dat ze als een kind behan-deld wordt omdat ze niet zo goed Nederlands spreekt. Ze zegt tegen zichzelfdat ze misschien wel niet zo goed Nederlands spreekt als Nederlanders, maardat als ze zichzelf vergelijkt met de personeelsleden van het Chinees restaurantom de hoek, ze het nog zo gek niet doet.

Neerwaartse intragroepsvergelijkingEen laatste functionele cognitieve strategie is neerwaartse sociale vergelijkingbinnen de eigen groep (verder neerwaartse intragroepsvergelijking genoemd).De persoon vergelijkt de eigen situatie met die van andere leden uit de eigenlage statusgroep en hoopt daarmee aanwijzingen te krijgen dat men zelf eenbetere positie heeft dan anderen uit de eigen groep. De persoon kan zich danrelatief succesvol voelen (Van Knippenberg, 1989). Als voorbeeld van dezestrategie nogmaals een Turk in Nederland die herhaaldelijk merkt dat hij als


een kind behandeld wordt omdat hij niet zo goed Nederlands spreekt. Hij zegttegen zichzelf dat hij misschien wel niet zo goed Nederlands spreekt alsNederlanders, maar dat hij, als hij zichzelf vergelijkt met de meeste andereleden van de Turkse vereniging in de stad waar hij woont, het niet zo gek doet.

Disfunctionele strategieënBij disfunctionele opties kunnen we denken aan allerlei cognitieve vertekenin-gen en gedragingen dieniet functioneel zijn voor het verbeteren van de socialeidentiteit en voor het verminderen van ontevredenheidsgevoelens. Te denkenvalt hierbij aan apathische reacties op het hebben van negatieve uitkomsten vansociale vergelijking of het ontwikkelen van vervormde voorstellingen van dewerkelijkheid. Dit kan uiteindelijk resulteren in vervreemding van de socialeomgeving, hetgeen zich kan uiten in bijvoorbeeld alcoholisme, depressiviteit ofcriminaliteit. Dit soort gedrag kan worden gezien als een vlucht uit de realiteit.Een voorbeeld is een Marokkaan in Nederland die door zijn Nederlandse burengemeden wordt. Hij zegt tegen zichzelf dat het hem niks kan schelen en dat hijzich wel alleen kan redden. Na verloop van tijd raakt hij vereenzaamd. Hijkomt steeds minder buiten en gaat steeds meer drinken.

Factoren die van invloed zijn op strategieën voor identiteitshanteringBehalve de achterstand die etnische groepen waarnemen en de mogelijkefrustratie daarover zijn er ook andere factoren die een rol spelen bij de ver-schillende strategieën voor identiteitshantering. We bespreken de invloed vanzelfwaardering en van de gekozen adaptatievorm.

ZelfwaarderingEen persoonskenmerk dat van invloed kan zijn op de strategie die een persoonkiest is zelfwaardering. De manier waarop iemand tegen zichzelf aankijkt zalsommige strategieën waarschijnlijker maken dan andere. Uit experimenteelonderzoek blijkt dat personen met een lage zelfwaardering eerder voorneer-

waartse sociale vergelijkingkiezen dan personen met een hoge zelfwaardering(Gibbons & Gerrard, 1991; Gibbons & McCoy, 1991). Personen met een lagezelfwaardering zijn namelijk met name gericht op zelfbescherming en hetvermijden van falen (Baumeister, Tice & Hutton, 1989). Aan de andere kantvalt te beargumenteren datneerwaartse sociale vergelijkingniet per se gerichthoeft te zijn op het vermijden van falen, maar ook het benadrukken van deeigen goede kwaliteiten kan inhouden. In dit geval zal de zelfwaardering eerder

53Hoofdstuk 4

hoog zijn (Baumeister e.a., 1989). De vraag is welk van beide redeneringen indit geval zal opgaan voor personen die vaak neerwaartse inter- of intragroeps-vergelijkingen maken.

Gezien het opwaartse streven dat met de strategieënindividuele sociale

mobiliteit en sociale competitiegepaard gaat, verwachten we dat vooralpersonen met een hoge zelfwaardering deze strategieën zullen hanteren. Bijpersonen diedisfunctionele strategieënhanteren verwachten we daarentegeneen lage zelfwaardering. Een lage zelfwaardering gaat namelijk gepaard methet onvermogen het zelfbeeld te verbeteren, waardoor mensen steeds meer ineen neerwaartse spiraal terecht komen of anders gezegd disfunctioneel met hunsituatie omgaan (Luhtanen & Crocker, 1991; Major, Testa & Bylsma, 1991).Over de zelfwaardering van personen diealternatieve dimensies voor sociale

vergelijkinggebruiken hebben we niet een dergelijke uitgesproken verwachting.Zij kunnen zowel een hoge als een lage zelfwaardering hebben.

AdaptatievormenBehalve zelfwaardering, zal ook de adaptatievorm die een persoon hanteertinvloed hebben op de strategieën voor identiteitshantering die deze persoongebruikt. Personen die de eigen cultuur erg belangrijk vinden (integreerders ensepareerders), zullen eerder een strategie kiezen waarin dit tot uitdrukkingkomt, zoals bijvoorbeeld het hanteren van alternatieve dimensies voor socialevergelijking of het maken van neerwaartse intragroepsvergelijkingen. Personendie de eigen cultuur niet erg belangrijk vinden (met name assimileerders)zullen daarentegen voorkeur hebben voor strategieën waarbij de eigen cultuurgeen grote rol speelt, zoals bij de strategie individuele sociale mobiliteit.Verder zullen personen die contact met Nederlanders erg belangrijk vinden(assimileerders en integreerders), kiezen voor strategieën waarin contact metNederlanders een belangrijke plaats inneemt, zoals wederom het streven naarindividuele sociale mobiliteit. Personen die contact met Nederlanders niet ergbelangrijk vinden (separeerders en marginalen) zullen strategieën kiezenwaarbij dit contact geen rol speelt, zoals bij het hanteren van neerwaartse intra-groepsvergelijking.

Er is nog niet veel onderzoek gedaan naar de koppeling tussen strategie-en voor identiteitshantering en vormen van adaptatie aan de maatschappij. Eenonderzoek waarin dit voor een deel gebeurde is dat van Bond en King (1985).Zij bestudeerden in Hong Kong de relatie tussen strategieën die Chinezengebruikten en de vormen van adaptatie in de maatschappij. De meeste Hong


Kong Chinezen bleken op verwesterlijking te reageren door de belangrijksteeigen culturele waarden hoog te houden en belang te hechten aan alternatievevergelijkingsdimensies, maar wel contact te zoeken met westerlingen. Deconclusie was dus dat Hong Kong Chinezen geïntegreerd waren in de maat-schappij.

Tabel 4.1Hypotheses

uitkomsten frustratie zelfwaar- belang belangsociale dering contact met eigenvergelijking Nederlanders cultuur

individuele mobiliteit laag hoog hoog hoog laagsociale competitie laag hoog hoog l/h l/halternatieve dimensies laag hoog l/h l/h hoogintergroepsvergelijking laag hoog l/h l/h l/hintragroepsvergelijking laag hoog l/h laag hoogdisfunctioneel laag hoog laag l/h l/h

l/h = de betreffende factor is niet belangrijk of kan zowel laag als hoog zijn bij debetreffende strategie

HypothesesOm alle veronderstellingen nog eens op een rijtje te zetten volgen hieronder dehypotheses. Voor de duidelijkheid zijn ze ook nog eens samengevat in Tabel4.1. We gaan ervan uit dat strategieën voor de identiteitshantering vooralgehanteerd worden wanneer een persoon negatieve uitkomsten van socialevergelijking heeft en daardoor gefrustreerd is. Bij alle zes strategieën verwach-ten we dus dat negatieve uitkomsten van sociale vergelijking en een hoge matevan frustratie een rol spelen bij het optreden ervan.

Van personen die de strategie individuele sociale mobiliteit hanterenverwachten we dat de zelfwaardering hoog zal zijn. Verder vinden zij contactmet Nederlanders erg belangrijk, maar is de eigen cultuur niet zo belangrijk.Ook personen die de strategie sociale competitie veel gebruiken zullen eenhoge zelfwaardering hebben. Wanneer de strategie alternatieve dimensies voorsociale vergelijking veel gebruikt wordt zal het behoud van de eigen cultuurbelangrijk gevonden worden. Over de factoren die samenhangen met neer-

55Hoofdstuk 4

waartse intergroepsvergelijking hebben we geen specifieke verwachtingen. Dezelfwaardering kan hier hoog zijn of juist laag zijn. Bij de strategie neerwaartseintragroepsvergelijking verwachten we dat contact met Nederlanders niet ergbelangrijk zal worden gevonden, maar het behoud van de eigen cultuur wel.Ook in dit geval kan de zelfwaardering hoog of juist laag zijn. De disfunctio-nele strategie zal gebruikt worden door personen die een lage zelfwaarderinghebben.

Ten slotte vragen wij ons af welke strategie Marokkanen en Turken inNederland het meest zullen gebruiken. Uiteraard zullen er personen zijn diebijna alle strategieën wel eens gebruiken, terwijl er ook personen zullen zijndie maar heel weinig strategieën gebruiken.

Methode

RespondentenAan het onderzoek hebben 94 Marokkanen (62 mannen en 32 vrouwen) en 203Turken (131 mannen en 72 vrouwen) meegewerkt. De gemiddelde leeftijd vande Marokkaanse mannen was 32 jaar (18-60 jaar), van de Marokkaansevrouwen 27 jaar (18-39 jaar), van de Turkse mannen 31 jaar (17-58), en vande Turkse vrouwen 30,5 jaar (17-56). De Marokkaanse mannen woondengemiddeld 12 jaar (8-306 maanden) in Nederland, de Marokkaanse vrouwen13,5 jaar (24-300 maanden), de Turkse mannen 13,5 jaar (8-336 maanden), ende Turkse vrouwen 13 jaar (5-315 maanden). Van de Marokkaanse mannenhad 36% werk, van de Marokkaanse vrouwen 53%, van de Turkse mannen42%, en van de Turkse vrouwen 37,5%. De respondenten woonden in Amster-dam (N=96), Delfzijl (N=49), Den Haag (N=20), Friesland (N=11), Rotterdam

(N=19), Twente (N=68) of Utrecht (N=34). De respondenten zijn benaderd inMarokkaanse Verenigingen, Turkse Verenigingen of andere georganiseerdegroepen. De non-response was gemiddeld ongeveer 20%.

ProcedureDe respondenten zijn voor het invullen van de vragenlijst door de onderzoekerof een onderzoeksassistent persoonlijk benaderd. De vragenlijst is van tevorenin het Nederlands getest en vervolgens vertaald in het Arabisch en Turks. Derespondenten konden kiezen in welke taal ze de vragenlijst wilden invullen.Van de Turken vulde 77% de lijst in het Turks in, terwijl van de Marokkanen31% een Marokkaanse lijst invulde. Het invullen van de vragenlijst duurde


gemiddeld drie kwartier en werd om tijd te besparen zo veel mogelijk ingroepjes afgenomen. Ook nu was de onderzoeker bij het invullen persoonlijkaanwezig, zodat de respondenten vragen konden stellen wanneer er iets nietgeheel duidelijk was. Na invulling ontvingen de respondenten een lot waarmeezij mee konden doen in een verloting.

MeetinstrumentStrategieën voor identiteitshantering. Om deze strategieën te meten werd

telkens gevraagd hoe vaak men een bepaalde gedraging vertoonde. Voor elkestrategie volgt een voorbeeld. Individuele sociale mobiliteit (3 items): "Hoevaak probeert u uw situatie te verbeteren door zelf actie te ondernemen(bijvoorbeeld een cursus volgen)?" Cronbach’s Alpha was voor Marokkanen.47 en voor Turken .58. Sociale competitie (2 items): "Hoe vaak komt u opvoor Marokkanen/Turken in Nederland?" Cronbach’s Alpha was voor zowelMarokkanen als Turken .56. Alternatieve dimensies voor sociale vergelijking (3items): "Hoe vaak denkt u dat de waarden die Marokkanen/Turken in Neder-land hebben veel beter zijn dan die van Nederlanders?" Cronbach’s Alpha wasvoor Marokkanen .52 en voor Turken .59. Neerwaartse intergroepsvergelijking(6 items): "Hoe vaak denkt u dat er groepen in Nederland zijn die het slechterhebben dan Marokkanen/Turken in Nederland?" Cronbach’s Alpha was voorMarokkanen .61 en voor Turken .51. Neerwaartse intragroepsvergelijking (3items): "Hoe vaak denkt u: ’Ik heb het beter in Nederland dan mijn Marok-kaanse/Turkse vrienden’?" Cronbach’s Alpha was voor Marokkanen .52 envoor Turken .62. Disfunctionele strategie (2 items): "Hoe vaak hebt u hetgevoel dat u toch niets nuttigs te doen hebt?". Cronbach’s Alpha was voorMarokkanen .60 en voor Turken .54. De antwoordcategorieën varieerden vanerg vaak[1] tot nooit [5].16

Uitkomsten van sociale vergelijking. Er werden drie vragen gesteld metverschillende vergelijkingssituaties: de eigen persoon met Nederlanders, deeigen persoon met andere personen van de eigen groep en de eigen groep metNederlanders. Een voorbeeld: "Als u uw kansen vergelijkt met die van de

16 De Cronbach’s Alpha’s zijn voor alle strategieën vrij laag. Een oorzaak hiervoor isde diversiteit van de items per strategie. Omdat de strategieën niet over één soortgedrag gaan, maar toch wat complexer in elkaar zitten, hebben we toch voor dezemanier van meten gekozen. Ook het feit dat we hooguit zes items per strategiehebben, heeft aan de lage Alpha’s bijgedragen. Verder was het lastig de Alpha’s teverhogen door het verwijderen van items, omdat dat in zo’n geval -om wille van devergelijkbaarheid- bij zowel Marokkanen als Turken zou moeten gebeuren.

57Hoofdstuk 4

meeste Nederlanders, hebt u het dan beter of slechter?" Er waren vijf antwoor-den mogelijk, variërend vanIk heb het veel beter[1] via Ik heb het net zo goed

als Nederlanders[3] tot Nederlanders hebben het veel beter[5]. Aangezien deCronbach’s Alpha van deze schaal bij de groep Turken aanzienlijk verbeterdewanneer de vraag met betrekking tot uitkomsten van vergelijking met andereTurken in Nederland werd weggelaten, is dit gebeurd. Cronbach’s Alpha vande twee-item schaal is voor Marokkanen .50 en voor Turken .68 (Marokkanen:M = 3.95; Turken:M = 4.14).

Frustratie. Om te meten in hoeverre men zich gefrustreerd voelt in deNederlandse samenleving werd een schaal van vier items gebruikt. Eenvoorbeeld: "Hoe vaak bent u kwaad over hoe de mensen in Nederland tegen uaankijken als Marokkaan/Turk?" De antwoordcategorieën varieerden vanerg

vaak [1] tot nooit [5]. Cronbach’s Alpha was voor Marokkanen .63 en voor

Turken .57 (Marokkanen:M = 2.73; Turken:M = 3.01).

Zelfwaardering. De schaal voor het meten van zelfwaardering, die bestonduit 10 items, is een vertaling van de ’Self-Esteem’ schaal van Rosenberg(1965). Voorbeelden van items zijn: "Ik vind dat ik veel goede eigenschappenbezit" en "Ik kan weinig respect voor mezelf opbrengen". De antwoordcatego-rieën varieerden vanerg mee eens[1] tot erg mee oneens[5]. Cronbach’s

Alpha was voor Marokkanen .73 en voor Turken .69 (M = 2.44 voor beidegroepen).

Adaptatie. Om te bepalen naar welke vorm van adaptatie gestreefd werd,zijn de volgende twee vragen gesteld: "Hoe belangrijk vindt u het om veelcontact met Nederlanders te hebben?" (Marokkanen:M = 3.68; Turken:M =3.70) en "Hoe belangrijk vindt u het om uw eigen Marokkaanse/Turkse cultuurte behouden?" (Marokkanen:M = 4.14; Turken:M = 3.77). De antwoordcate-

gorieën varieerden vanniet belangrijk [1] tot heel erg belangrijk[5]. Om deantwoordcategorieën in overeenstemming met de antwoordcategorieën van deandere variabelen te brengen, zijn ze gehercodeerd (5=1, 4=2, 2=4 en 1=5).

Resultaten

Strategieën voor identiteitshanteringOm te bekijken of de groep Marokkanen en de groep Turken verschillen watbetreft de gemiddelde scores op de strategieën voor identiteitshantering is eenMANOVA uitgevoerd. Hierbij zijn beide groepen als onafhankelijke variabelebeschouwd en de zes strategieën als afhankelijke variabelen. De groepen


blijken significant van elkaar te verschillen,F (6,256) = 4.75,p<.001. Ditverschil kan worden toegeschreven aan drie strategieën: individuele mobiliteit,F (1,261) = 3.10,p = .079 (Marokkanen:M = 2.75; Turken:M = 2.56); sociale

competitie, F (1,261) = 6.88,p<.01 (Marokkanen:M = 3.05; Turken:M =

2.71) en neerwaartse intergroepsvergelijking,F (1,261) = 11.19, p<.001

(Marokkanen:M = 3.16; Turken:M = 2.89). Turken gebruiken de strategieënindividuele sociale mobiliteit, sociale competitie en neerwaartse socialevergelijking vaker dan Marokkanen. Bij de alternatieve vergelijkingsdimensieszijn de gemiddelden: MarokkanenM = 3.31 en TurkenM = 3.42. Bij neer-

waartse intragroepsvergelijking zijn de gemiddelden: MarokkanenM = 3.21 en

Turken M = 3.29. Bij de disfunctionele strategie, ten slotte, zijn de gemiddel-

den: MarokkanenM = 3.67 en TurkenM = 3.80. Bij beide groepen is derangorde van de strategieën wel dezelfde: individuele mobiliteit wordt hetmeest gebruikt, gevolgd door sociale competitie, neerwaartse intergroepsverge-lijking, neerwaartse intragroepsvergelijking, alternatieve vergelijkingsdimensiesen de disfunctionele strategie.

Tabel 4.2Correlaties tussen de variabelen in het model. Marokkanen en Turken samen.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

1 individuele mobiliteit2 sociale competitie .463 alternatieve dimensies -.06 .064 intergroepsvergelijking .33 .32 .345 intragroepsvergelijking .21 .35 .33 .416 disfunctionele optie -.05 -.08 .16 .12 .207 frustratie .05 .17 .19 .06 .08 .158 uitkomsten sociale vergelijking -.06 .00 .05 .02.29 .12 -.259 zelfwaardering .10 .22 .01 .12 .27 -.18 -.18 .1810 belang contact Nederlanders .20 .16 -.11 .06 .09 -.11 .10 .07 .0711 belang eigen cultuur .01 .09 .23 .06 .02 -.04 .16 -.01 .08 .24

N = 227cursief+vetp<.01

CorrelatiesOm zicht te krijgen op de samenhang tussen de gemeten variabelen staan inTabel 4.2 de onderlinge correlaties vermeld. Aangezien er weinig verschillen

59Hoofdstuk 4

tussen beide groepen waren, zijn ze samengenomen. Een aantal strategieënvoor identiteitshantering blijken samen te hangen. De strategieën individuelesociale mobiliteit, sociale competitie, neerwaartse inter- en intragroepsvergelij-king hangen alle samen. De strategie waarbij alternatieve dimensies gebruiktworden en de disfunctionele manier van reageren hangen ook samen. Hetgebruik van alternatieve dimensies voor sociale vergelijking hangt verdersamen met neerwaartse inter- en intragroepsvergelijking, terwijl de disfuncti-onele optie alleen met neerwaartse intergroepsvergelijking samenhangt. Allesignificante correlaties tussen strategieën voor identiteitshantering zijn overi-gens positief, hetgeen betekent dat personen die geneigd zijn een bepaaldestrategie te gebruiken ook eerder andere strategieën gebruiken. Voor devolledigheid vermelden we hier de significante verschillen tussen de correlatiesvan beide groepen. Ten eerste hangt bij de Marokkanen de disfunctionele optiesamen met het hanteren van sociale competitie en bij de Turken niet,t(216) =

3.47, p<.001 (r=-.42, p<.001 vs.r=.07, n.s.). Bij de Turken hangt de disfuncti-onele optie juist samen met neerwaartse intragroepsvergelijking en bij deMarokkanen niet,t(216) = 3.40,p<.001 (r=.34, p<.001 vs. r=-.16, n.s.). Degevonden correlaties tussen de strategieën voor identiteitshantering zijnoverigens niet erg sterk (maximaalr=.46).

Verder is er een samenhang tussen de frustratie die ervaren wordt en deuitkomsten van sociale vergelijking (r=-.25, p<.01). Personen die zich bena-deeld voelen zijn meer gefrustreerd dan personen die zich niet benadeeldvoelen. De overige correlaties komen ook bij de regressie-analyses aan bod.

Regressie-analysesOm te onderzoeken hoe we de strategieën voor identiteitshantering kunnenvoorspellen hebben we zes stapsgewijze multiple regressies uitgevoerd met dezes strategieën als afhankelijke variabelen. Bij stap 1 werden telkens deuitkomsten van sociale vergelijking met Nederlanders en de mate van frustratieingevoerd, omdat deze variabelen op voorhand een voorwaarde leken voor hetgebruik van de strategieën. Bij stap 2 werd de mate van zelfwaarderingingevoerd, omdat deze variabele bij sommige strategieën wel en bij andere nietvan belang zou zijn. Bij stap 3, ten slotte, werd bekeken of de adaptatievormen(het belang dat men hecht aan contact met Nederlanders en de eigen cultuur)nog een significante toevoeging zouden opleveren. Beide groepen zijn bij deanalyses samengenomen, maar ook zijn de resultaten van beide groepenafzonderlijk bekeken. Wanneer er grote verschillen waren zijn deze vermeld. In


Tabel 4.3Stapsgewijze regressie van de strategieën individuele mobiliteit, socialecompetitie, alternatieve dimensies, neerwaartse vergelijking, intragroepsverge-lijking en de disfunctionele strategie voor Marokkanen en Turken in Nederland

R² R²-change F-change ß°

Individuele mobiliteit1) frustratie .00 .00 .36 .04

uitkomsten v. sociale vergelijking -.032) zelfwaardering .01 .01 2.87 .113) contact met Nederlanders .06 .04 5.42** .21**

eigen cultuur -.08

Sociale competitie1) frustratie .04 .04 4.56* .20**

uitkomsten v. sociale vergelijking .062) zelfwaardering .12 .09 24.14*** .30***3) contact met Nederlanders .13 .01 1.34 .10

eigen cultuur .00

Alternatieve dimensies1) frustratie .05 .05 7.00** .21**

uitkomsten v. sociale vergelijking .16*2) zelfwaardering .06 .00 .17 .033) contact met Nederlanders .11 .05 7.31*** -.15*

eigen cultuur .21***

Neerwaartse vergelijking1) frustratie .01 .01 1.47 .05

uitkomsten v. sociale vergelijking .112) zelfwaardering .02 .01 2.84 .113) contact met Nederlanders .03 .01 .63 .07

eigen cultuur .01

61Hoofdstuk 4

Vervolg Tabel 4.3

R² R²-change F-change ß°

Intragroepsvergelijking1) frustratie .05 .05 6.80** .14*

uitkomsten v. sociale vergelijking .22***2) zelfwaardering .11 .06 15.97*** .25***3) contact met Nederlanders .12 .01 1.36 .10

eigen cultuur -.04

Disfunctionele strategie1) frustratie .06 .06 7.72*** .20**

uitkomsten v. sociale vergelijking .19**2) zelfwaardering .11 .05 13.00*** -.22***3) contact met Nederlanders .12 .01 .97 -.09

eigen cultuur .01

p<.10, * p<.05, ** p>.01, *** p<.001° het betreft de ß in de uiteindelijke regressievergelijking

Tabel 4.3 zijn de resultaten weergegeven.Bij de strategieindividuele sociale mobiliteitblijken zelfwaardering en het

belang van contact met Nederlanders een significante bijdrage te leveren. Eenhoge zelfwaardering en veel belang van contact met Nederlanders hangen zoalsverwacht samen met de strategie individuele sociale mobiliteit. Het percentageverklaarde variantie is 6. Veel frustratie, lage uitkomsten van sociale vergelij-king en weinig belang van het behoud van de eigen cultuur bleken geensignificante voorspellers te zijn.

Bij de strategiesociale competitiezijn frustratie en zelfwaardering signifi-cante voorspellers. Personen die geneigd zijn sociale competitie te gebruikenzijn zoals verwacht in hoge mate gefrustreerd en hebben veel zelfwaardering.De variantie wordt hiermee voor 13% verklaard. Ook hier bleken lage uitkom-sten van sociale vergelijking geen significante voorspeller te zijn. Bij dezestrategie vinden we verder twee verschillen tussen Marokkanen en Turken.Voor Marokkanen is het ß-gewicht van het belang van contact met Nederlan-ders wel significant (ß=.35**) en voor Turken niet (ß=.01). Marokkanen diesociale competitie hanteren vinden contact met Nederlanders erg belangrijk,terwijl dit bij Turken geen rol speelt. Verder blijkt dat frustratie bij Turken


bepaalt of men aan sociale competitie doet (ß=.30***) maar bij Marokkanenniet (ß=-.02).

Bij de strategiealternatieve dimensies van sociale vergelijkinghebbenfrustratie, uitkomsten van sociale vergelijking en het belang van contact metNederlanders en de waarde van het behoud van de eigen cultuur een significantß-gewicht. Personen die alternatieve dimensies van sociale vergelijkinggebruiken ervaren veel frustratie en relatief hoge uitkomsten van socialevergelijking, hechten weinig belang aan contact met Nederlanders en veelbelang aan de eigen cultuur. Het percentage verklaarde variantie bedraagt 11.Verder bleek ook hier dat niet lage, maar zelfs relatief hoge uitkomsten vansociale vergelijking een significante voorspeller was.

Bij de strategieneerwaartse intergroepsvergelijkingspelen relatief hogeuitkomsten van sociale vergelijking en een hoge zelfwaardering een significan-te rol. De variantie wordt door de ingevoerde variabelen slechts voor 3%verklaard. Frustratie bleek in tegenstelling tot de verwachting geen significantevoorspeller te zijn bij deze strategie. Er zijn weer enige verschillen tussenMarokkanen en Turken. Voor Marokkanen is het ß-gewicht van uitkomstenvan sociale vergelijking significant (ß=.29*) en voor Turken niet (ß=.07).Verder is voor Turken het ß-gewicht van zelfwaardering positief (ß=.15 ) envoor Marokkanen niet (ß=-.06). Marokkanen die neerwaartse intergroepsverge-lijking hanteren, hebben relatief hoge uitkomsten van sociale vergelijking,terwijl Turken die deze strategie hanteren een hoge zelfwaardering hebben.

Bij de strategieneerwaartse intragroepsvergelijkingzijn frustratie, uitkom-sten van sociale vergelijking en zelfwaardering significante voorspellers.Wanneer deze strategie wordt gebruikt is de mate van frustratie hoog, zijn deuitkomsten van sociale vergelijking relatief hoog en is de zelfwaardering hoog.Het percentage verklaarde variantie is 12. Frustratie speelt bij Turken (ß=.17*)echter een grotere rol dan bij Marokkanen (ß=.04). Ook bij deze strategie zijnhoge uitkomsten een significante voorspeller, terwijl we juist lage uitkomstenals voorspeller verwacht hadden. Verder bleek, in tegenstelling tot de verwach-tingen, het belang dat men hecht aan contact met Nederlanders en de waardedie men hecht aan het behoud van de eigen cultuur geen significante voorspel-lers te zijn.

Ten slotte blijken bij dedisfunctionele strategiefrustratie, uitkomsten vansociale vergelijking en zelfwaardering significante voorspellers te zijn. Perso-nen die deze strategie hanteren ervaren veel frustratie, hebben relatief hogeuitkomsten van sociale vergelijking en weinig zelfwaardering. Het percentage

63Hoofdstuk 4

verklaarde variantie bedraagt hier 12. Ook hier is weer een verschil tussenMarokkanen en Turken gevonden. Marokkanen die een disfunctionele strategiegebruiken vinden contact met Nederlanders niet belangrijk (ß=-.21 ), terwijl ditbij Turken geen rol speelt (ß=.03). Verder bleek ook hier dat niet lage, maarzelfs relatief hoge uitkomsten van sociale vergelijking een significante voor-speller was.

Van de resultaten van de regressie-analyses is in Tabel 4.4 een beknoptoverzicht gemaakt, dat vergeleken kan worden met de hypotheses in Tabel 4.1.De overeenkomsten en verschillen tussen beide tabellen worden in de discussiebesproken.

Tabel 4.4Beknopte weergave van de resultaten van de regressie-analyses

uitkomsten frustratie zelfwaar- belang belangsociale dering contact met eigenvergelijking Nederlanders cultuur

individuele mobiliteit l/h l/h hoog hoog l/hsociale competitie l/h hoog¹ hoog l/h² l/halternatieve dimensies hoog hoog l/h laag hoogintergroepsvergelijking hoog² l/h² hoog¹ l/h l/hintragroepsvergelijking hoog hoog¹ hoog l/h l/hdisfunctioneel hoog hoog laag l/h³ l/h

l/h = de betreffende factor is niet belangrijk of kan zowel laag als hoog zijn bij debetreffende strategie

¹ bij Marokkanen laag/hoog; bij Turken hoog² bij Marokkanen hoog; bij Turken laag/hoog³ bij Marokkanen laag; bij Turken laag/hoog

Discussie

De verschillende strategieën variëren sterk in de mate waarin ze voorkomen enin de wijze waarop ze met andere strategieën samenhangen. Marokkanen enTurken in Nederland blijken gemiddeld genomen voorkeur te hebben voorinstrumentele strategieën voor identiteitshantering. Ze geven aan deze strateg-ieën het meest te gebruiken. Disfunctionele strategieën hanteren ze het minst,


terwijl het vóórkomen van de cognitieve strategieën tussen instrumentele endisfunctionele strategieën in ligt. Verder valt op dat de instrumentele strategie-en onderling samenhangen en ook correleren met neerwaartse inter- en intra-groepsvergelijking. Neerwaartse inter- en intragroepsvergelijking hangen ophun beurt samen met het hanteren van alternatieve dimensies voor socialevergelijking. Ten slotte zijn neerwaartse intragroepsvergelijking en alternatievedimensies voor sociale vergelijking de enige strategieën die met de disfunctio-nele strategieën samenhangen. In dit patroon van resultaten zouden we een di-mensie kunnen zien van strategieën die duidelijk functioneel lijken te zijn voorhet omgaan met een aangetaste sociale identiteit en die het meest gebruiktworden (individuele sociale mobiliteit en sociale competitie) tot strategieën diewaarschijnlijk minder functioneel zijn en die relatief weinig gebruikt worden(met name alternatieve dimensies voor sociale vergelijking en disfunctionelestrategieën). Het ligt voor de hand instrumentele strategieën als functioneel tebeschouwen, aangezien ze op verbetering van de eigen of groepspositie gerichtzijn. De disfunctionaliteit van disfunctionele strategieën ligt uiteraard in determ opgesloten. Het gebruik van alternatieve dimensies van sociale vergelij-king lijkt ook naar de disfunctionele kant te neigen.

De verwachting, gebaseerd op de relatieve deprivatietheorie, dat strategieënvoor identiteitshantering zouden optreden wanneer de uitkomsten van socialevergelijking negatief zijn, wordt niet door de resultaten ondersteund. Integen-deel, juist Marokkanen en Turken die relatief hoge uitkomsten van socialevergelijking hebben zijn geneigd cognitieve of disfunctionele strategieën tegebruiken. Bij de instrumentele strategieën zijn de uitkomsten van socialevergelijking niet belangrijk. Personen met lage of relatief hoge uitkomstenhanteren deze strategieën in dezelfde mate. Hierbij moeten we ons wel realise-ren dat ook de relatief hoge uitkomsten van sociale vergelijking in veelgevallen betekenen dat men zich benadeeld voelt ten opzichte van Nederlan-ders, omdat de gemiddelde score van zowel Marokkanen als Turken onder hetschaalmidden ligt. Wanneer de uitkomsten van sociale vergelijking metNederlanders erg negatief uitvallen verwachten Marokkanen en Turkenkennelijk geen heil meer van cognitieve strategieën voor identiteitshantering.Een andere invalshoek zou kunnen zijn dat de meeste Marokkanen en Turkeninstrumentele strategieën gebruiken, maar dat wanneer ze ook cognitievestrategieën gebruiken, ze relatief hoge uitkomsten van sociale vergelijkingwaarnemen. Het gebruik van cognitieve strategieën heeft volgens deze redene-ring een gunstig effect op de waargenomen uitkomsten van sociale vergelij-

65Hoofdstuk 4

king, zoals ook aangetoond in het onderzoek van Buunk en Ybema (1995).Wat moeilijker te verklaren valt zijn de relatief hoge uitkomsten van socialevergelijking bij personen die disfunctionele strategieën vertonen. Ten slotte zouhet zo kunnen zijn dat een soort realiteitsgevoel de basis vormt voor hetgebruikt van instrumentele strategieën. Personen die deze strategieën hanterenhebben een reëel beeld van hoe hun situatie er voor staat. Bij cognitieve endisfunctionele strategieën is echter ruimte voor allerlei vervormingen van dewerkelijkheid, waarmee men zich misschien wel prettiger voelt, maar derealiteit soms ver te zoeken is.

Zoals verwacht blijken de meeste strategieën gepaard te gaan met een hogemate van frustratie. Dit is het geval bij personen die sociale competitie,alternatieve dimensies voor sociale vergelijking, neerwaartse intragroepsverge-lijking of disfunctionele strategieën hanteren. Bij neerwaartse intergroepsverge-lijking en individuele sociale mobiliteit is frustratie geen belangrijke factor.Personen die zich meer of minder gefrustreerd voelen hanteren deze strategieëneven vaak.

Bij verschillende strategieën hadden we verwachtingen over het niveau vanzelfwaardering dat ermee gepaard zou gaan. Bij de instrumentele strategieënzou deze hoog zijn, terwijl personen die disfunctioneel gedrag vertonen juisteen lage zelfwaardering zouden hebben. De resultaten bevestigen deze veron-derstellingen. Over de rol van zelfwaardering bij neerwaartse inter- en intra-groepsvergelijking waren de verwachtingen minder eenduidig. Uit de gegevensblijkt dat personen die deze strategieën hanteren eerder een hoge zelfwaarde-ring hebben. De manier waarop wij neerwaartse sociale vergelijking gemetenhebben blijkt dus vooral personen die de eigen goede kwaliteiten benadrukkenaan te spreken, terwijl personen die eerder gericht zijn op het vermijden vanfalen zich er minder in konden vinden.

We verwachtten dat de adaptatievorm die een persoon kiest ook zousamenhangen met de gevolgde strategieën voor identiteitshantering. Bijindividuele sociale mobiliteit blijkt zoals verwacht het belang dat gehechtwordt aan contact met Nederlanders groot te zijn (assimilatie en integratie).Wanneer de nadruk wordt gelegd op alternatieve dimensies voor socialevergelijking is juist de waarde die gehecht wordt aan de eigen cultuur ergbelangrijk en verlangt men weinig contact met Nederlanders (separatie). Integenstelling tot onze verwachting bleek neerwaartse intragroepsvergelijkingniet samen te gaan met een voorkeur voor separatie. Kennelijk vinden sommi-gen die zich met personen uit de eigen groep die slechter af zijn vergelijken


contact met Nederlanders wel belangrijk en anderen niet, terwijl ook over hetbelang van de eigen cultuur verschillend wordt gedacht. Deze bevinding is inzekere mate te interpreteren wanneer we de onderlinge samenhang van destrategieën voor identiteitshantering bekijken. Neerwaartse intragroepsvergelij-king blijkt namelijk met alle andere strategieën samen te hangen. Personen diezich vergelijken met anderen uit de eigen groep hanteren meestal dus ookminstens één van de andere strategieën. Aangezien deze andere strategieënuiteenlopend van karakter zijn, is de groep personen die intragroepsvergelijkinghanteert zeer divers.

Tot slot nog enige kanttekeningen bij het in dit hoofdstuk gepresenteerdeonderzoek. Ten eerste een opmerking over de representativiteit van de steek-proef. Door de wijze van werven zijn de respondenten geen representatievegroep voor alle Marokkanen en Turken in Nederland. Marokkanen en Turkendie bij een Marokkaanse of Turkse Vereniging verschijnen zullen zich in deregel sterk identificeren met die groep. Personen die dat niet doen komen daarniet. Verder kwam de non-response vooral voor in de groep oudere, meertraditionele mannen en vrouwen. In onze steekproef zitten vooral personen dietussen deze uitersten in zitten.

Ten tweede kunnen we een kanttekening maken bij de causaliteit tussen devariabelen in ons model. Het is heel goed mogelijk dat niet de uitkomsten vansociale vergelijking, waargenomen frustratie, zelfwaardering en gekozenadaptatievormen van invloed zijn op de gehanteerde strategieën voor identi-teitshantering, maar dat deze relatie andersom is. Zo ligt het misschien voor dehand dat hoge uitkomsten van sociale vergelijking het gevolg zijn van gehan-teerde strategieën voor identiteitshantering. Lage uitkomsten leiden wellicht weltot het gebruik van strategieën, maar deze zorgen er op hun beurt voor dat deuitkomsten hoger worden. Om meer inzicht in deze processen te verkrijgen zouexperimenteel onderzoek moeten plaatsvinden, waarin één van de onafhan-kelijke variabelen gemanipuleerd wordt en de invloed hiervan op het gebruikvan verschillende strategieën bekeken wordt.

Ten derde blijken de factoren die verondersteld werden een rol te spelen bijhet gebruik van de strategieën maar een klein percentage van de gevondenvariantie te kunnen verklaren. Behalve de door ons besproken factoren zijnwaarschijnlijk ook nog andere factoren van belang. Zo zal niet alleen demening van de respondenten zelf, maar ook hun omgeving invloed hebben. Hetgedrag van vrienden en kennissen kan er voor zorgen dat het gebruik van eenbepaalde strategie meer of juist minder waarschijnlijk wordt. Dit soort aspecten

67Hoofdstuk 4

hebben we in de vragenlijst niet aan de orde gesteld.

ConclusiesStrategieën die functioneel lijken te zijn voor het omgaan met een aangetastesociale identiteit, zoals individuele sociale mobiliteit en sociale competitie,worden het meest door Marokkanen en Turken in Nederland gebruikt. Disfunc-tionele strategieën (waaronder het gebruik van alternatieve dimensies voorsociale vergelijking) komen veel minder vaak voor.

Zoals ook uit het onderzoek van Guimond en Dubé-Simard (1983; Dubé enGuimond, 1986) blijkt, is frustratie een factor die belangrijker is voor hetvoorspellen van actie dan een benadeelde positie. Vooral personen die gefrus-treerd zijn over hun situatie blijken strategieën voor identiteitshantering tegebruiken. In tegenstelling tot de verwachtingen vanuit de relatieve deprivatie-theorie blijken echter juist personen met relatief hoge uitkomsten van socialevergelijking actiever te zijn in het gebruik van met name de cognitieve endisfunctionele strategieën. Verder blijkt een hoge zelfwaardering een belangrij-ke factor te zijn bij de meer actieve strategieën (individuele sociale mobiliteiten sociale competitie) en bij neerwaartse sociale vergelijking. Bij een disfuncti-onele manier van omgaan met een aangetaste identiteit is de zelfwaarderingjuist laag. De adaptatievormen blijken maar een beperkte rol te spelen bij destrategieën voor identiteitshantering. Wanneer contact met Nederlanders ergbelangrijk gevonden wordt (bij assimilatie en integratie) komt het streven naarindividuele sociale mobiliteit meer voor. Personen die de eigen cultuur ergbelangrijk vinden en weinig contact met Nederlanders wensen (separatie) zijngeneigd alternatieve (gunstiger) dimensies voor sociale vergelijking te bena-drukken.

Onderzoek waarin individuele uitkomsten van sociale vergelijking engehanteerde adaptatievormen gekoppeld worden aan strategieën voor identi-teitshantering was tot op heden vrijwel afwezig. We hopen met het hiergepresenteerde onderzoek een impuls te leveren aan dergelijke studies.

Tot nu toe hebben we de vier onderscheiden adaptatievormen opgevat alsfactoren die invloed kunnen hebben op welbevinden, sociale vergelijking(Hoofdstuk 2), identificatie, zelfwaardering en strategieën voor identiteitshante-ring. In het volgende hoofdstuk, de laatste studie vanuit het perspectief vanMarokkanen en Turken, proberen we systematisch te onderzoeken hoe Marok-kanen en Turken tegen de adaptatievormen aankijken. Herkennen ze zichzelferin? Vinden ze het prettig om iets te lezen over een persoon die integreert,


assimileert, separeert of marginaliseert? En hoe vinden ze eigenlijk dat Marok-kanen en Turken in Nederland zich zouden moeten gedragen?

Hoofdstuk 5Reacties van Marokkanen en Turken

op scenario’s met verschillende adaptatievormen17

Ömer is van Turkse afkomst en woont nu een jaar of tien in Nederland.Toen hij hier kwam vroeg hij zich wel af hoe het zou gaan. Nederlandverschilt erg van Turkije. Hij zegt: "Mijn vrouw en ik vormen een pro-gressieve minderheid in de Turkse gemeenschap. We zijn wel zeer gelovigen houden alle Turkse gebruiken in ere, maar we sluiten ons niet af vooronze omgeving. Mede door deze soepele houding waarderen ze me opmijn werk volkomen en accepteren ze dat ik mijn eigen cultuur behoud.Op islamitische feestdagen kan ik altijd vrij krijgen en in de Ramadanletten mijn collega’s altijd goed op dat ze bijvoorbeeld geen koffie voormijn neus gaan zitten drinken of gebakjes gaan eten." Ömer heeft er weleens over gedacht om Nederlander te worden, maar hij ziet de voordelendaar eigenlijk niet zo van in. Ondanks zijn goede contacten met Neder-landers voelt hij zich namelijk toch in de eerste plaats Turk.

Dit is een voorbeeld van een scenario dat we gebruikt hebben om na te gaanhoe Marokkanen en Turken aankijken tegen adaptatievormen die ze zoudenkunnen gebruiken in de Nederlandse maatschappij. Er waren vier verschillendescenario’s die de adaptatievormen weergaven: integratie, assimilatie, separatieen marginalisatie. Het bovenstaande voorbeeld geeft de strategie ’integratie’weer, met een Turkse mannelijke hoofdpersoon.

Dit hoofdstuk richt zich op de mate waarin Marokkanen en Turken zichaangetrokken voelen tot de verschillende adaptatievormen. Hierbij maken weonderscheid tussen de mate waarin men zichzelf herkent in de aangebodenstrategie (herkenning), welke gevoelens men ervaart bij het lezen van debeschreven adaptatievormen (affectieve reacties) en of men vindt dat Marokka-nen of Turken in Nederland zich zo zouden moeten gedragen als de beschrevenpersoon (normatieve reacties).

Adaptatievoorkeur en reacties op scenario’sIn Hoofdstuk 3 is nagegaan welke vormen van adaptatie Marokkanen enTurken hanteren. We zagen dat Marokkanen en Turken aan contact met

17 Een deel van dit hoofdstuk is reeds gepubliceerd: Prins, K.S., Oudenhoven, J.P. van& Buunk, B.P. (1995). Adaptatie van Turken in Nederland: Normatieve en affectievereacties van Turken en Nederlanders. In: F.W. Siero, E.C.M. van Schie, D. Daamen& A. Pruyn (red.),Sociale psychologie en haar toepassingen(Vol. 9, pp. 189-202).Delft: Eburon.

70 Reacties van Marokkanen en Turken op Scenario’s

Nederlanders veel waarde hechten. Over het belang van de eigen cultuur ismen het minder eens. Sommigen vonden dit wel erg belangrijk en anderen veelminder. We kwamen dus met name twee strategieën tegen: integratie enassimilatie. Bij Marokkanen was deze verdeling fifty-fifty, bij Turken hadtweederde de voorkeur voor integratie.

Het is niet alleen van belang te weten in hoeverre Marokkanen enTurken contact met Nederlanders belangrijk vinden en waarde hechten aan hetin stand houden van hun oude cultuur, maar ook om na te gaan of beidegroepen in de praktijk ook volgens deze ideeën reageren. Bij vrijblijvendevragen als: "Hoe belangrijk vindt u het om veel contact met Nederlanders tehebben?" kunnen mensen de neiging hebben het belang hiervan te overschat-ten, omdat ze denken dat het sociaal wenselijk is om contact met Nederlandersbelangrijk te vinden. Ook andere vertekeningen kunnen gemakkelijk optreden,aangezien het om een vrij algemene vraag gaat, waar mensen heel verschillen-de interpretaties aan kunnen geven. Bij een concreet voorgelegd voorbeeldzouden mensen anders kunnen reageren. Daarom hebben we vier scenario’sontworpen, om meer inzicht te krijgen in de overeenstemming tussen wat menbelangrijk vindt en in welke adaptatievorm men zichzelf herkent. Het betrofvier gefingeerde kranteartikelen waarin een Marokkaan of Turk aan het woordkwam die veel of weinig contact met Nederlanders had en die veel of weinigwaarde hechtte aan de eigen cultuur. De respondenten werd gevraagd op dezescenario’s te reageren. Ze dienden aan te geven in welke mate ze zichzelf in dehoofdpersoon herkenden, welke gevoelens ze ervaarden bij het lezen van hetkranteartikel en of ze van mening waren dat Marokkanen of Turken zich zozouden moeten gedragen als de hoofdpersoon in het kranteartikel.

Op grond van de in Hoofdstuk 3 gerapporteerde bevindingen en wathierboven beschreven is, is de eerste hypothese dat de meeste Marokkanen enTurken zichzelf vooral herkennen in de scenario’s waarin contact met Neder-landers belangrijk is en in de scenario’s waarin de eigen cultuur belangrijk is.Vooral wanneer beide factoren belangrijk zijn (bij integratie) zal men zichzelfhet meest in het scenario herkennen. Ook de affectieve reacties zullen in ditgeval het meest positief zijn en men zal vinden dat Marokkanen en Turkenzich zo zouden moeten gedragen. Wanneer beide factoren niet belangrijk zijn(bij marginalisatie) zal het minst herkenning optreden en zullen de affectieveen normatieve reacties ook het minst positief zijn. Verder vragen we ons af ofer wat dit betreft verschillen zullen bestaan tussen Marokkanen en Turken.

We verwachten verder dat wat men zegt belangrijk te vinden redelijk

71Hoofdstuk 5

overeenstemt met waar men zichzelf in herkent, waar men positieve gevoelensover krijgt en waarvan men vindt dat Marokkanen of Turken zich zo dienen tegedragen. De tweede hypothese is dan ook dat personen die contact metNederlanders belangrijk vinden zich meer zullen herkennen in een scenariowaarin de hoofdpersoon veel contact met Nederlanders heeft dan in eenscenario waarin de hoofdpersoon weinig contact met Nederlanders heeft. Ookde affectieve reacties van personen die het eerste scenario moeten beoordelenzullen positiever zijn dan personen die het tweede moeten beoordelen. Verderzullen respondenten die contact met Nederlanders belangrijk vinden ook vanmening zijn dat Marokkanen of Turken in Nederland zich volgens het eerstge-noemde scenario zouden moeten gedragen en niet volgens het tweede. Perso-nen die contact met Nederlanders niet belangrijk vinden zullen precies anders-om reageren. Ze zullen vooral het scenario waarin de hoofdpersoon weinigcontact met Nederlanders heeft herkennen en positief waarderen. We verwach-ten dus een significant interactie-effect aan te treffen.

De derde hypothese is dat personen die veel belang hechten aan deeigen cultuur zich meer zullen herkennen in een scenario waarin de hoofdper-soon de eigen cultuur behoudt dan in een scenario waarin de hoofdpersoon deeigen cultuur niet behoudt. Ook zullen er bij het lezen van het eerstgenoemdescenario meer positieve gevoelens opkomen dan bij het tweede. Verder zullenrespondenten die veel belang hechten aan de eigen cultuur ook van mening zijndat Marokkanen of Turken in Nederland zich volgens het eerstgenoemdescenario zouden moeten gedragen en niet volgens het tweede. Personen die deeigen cultuur niet zo belangrijk vinden zullen precies andersom reageren. Zezullen zich vooral herkennen in het scenario waarin de hoofdpersoon zich nietaan de eigen cultuur houdt en positieve gevoelens hierbij ervaren. Ook zullendeze personen vinden dat Marokkanen en Turken in Nederland zich volgens ditscenario zouden moten gedragen. We verwachten ook in dit geval een signifi-cant interactie-effect aan te treffen.

Methode

RespondentenBij dit onderzoek zijn dezelfde respondenten gebruikt als in Hoofdstuk 4.

ProcedureDeze is gelijk aan die van Hoofdstuk 4.


DesignDe scenario’s zijn geanalyseerd op het niveau van de twee factoren die erinbesloten liggen: contact met Nederlanders en behoud van de eigen cultuur. Opgrond hiervan komen we tot een 2x2x2 design: Groep (Marokkanen vs.Turken) x Belang van Eigen Cultuur (laag vs. hoog) x Hoeveelheid Contactmet Nederlanders (laag vs. hoog).

MeetinstrumentAdaptatie. Om te bepalen naar welke vorm van adaptatie gestreefd werd

zijn in het begin van de vragenlijst de volgende twee vragen gesteld: "Hoebelangrijk vindt u het om veel contact met Nederlanders te hebben?" (Marok-kanen:M = 3.68; Turken:M = 3.70) en "Hoe belangrijk vindt u het om uw

eigen Marokkaanse/Turkse cultuur te behouden?" (Marokkanen:M = 4.14;

Turken: M = 3.77). De antwoordcategorieën varieerden vanniet erg belangrijk

[1] tot heel erg belangrijk[5].

Scenario’s. Bijna aan het eind van de vragenlijst (na de in Hoofdstuk 4besproken vragen) is de respondenten een gefingeerd kranteartikel voorgelegd,waarin voor de Marokkaanse mannen een Marokkaanse man (Hassan), voorMarokkaanse vrouwen een Marokkaanse vrouw (Hanan), voor Turkse manneneen Turkse man (Ömer) en voor Turkse vrouwen een Turkse vrouw (Hülya) dehoofdrol speelde. Er waren vier verschillende versies, waarbij de twee factorengekruist waren: contact met Nederlanders en behoud van de eigen cultuur.Door uitspraken en gedrag gaf de hoofdpersoon aan te integreren (HoeveelheidContact met Nederlanders hoog en Belang van Eigen Cultuur hoog), teassimileren (Hoeveelheid Contact met Nederlanders hoog en Belang van EigenCultuur laag), te separeren (Hoeveelheid Contact met Nederlanders laag enBelang van Eigen Cultuur hoog) of te marginaliseren (Hoeveelheid Contactmet Nederlanders laag en Belang van Eigen Cultuur laag). Zoals gezegd geefthet voorbeeld op pagina 68integratieweer.

De tekst bij assimilatiewas als volgt: Ömer is van Turkse afkomst enwoont nu een jaar of tien in Nederland. Toen hij hier kwam vroeg hij zich welaf hoe het zou gaan. Nederland verschilt erg van Turkije. Hij zegt: "Ik hebnooit vastgehouden aan mijn cultuur. Enerzijds omdat ik vind dat je je moetaanpassen aan de cultuur waarin je leeft, anderzijds omdat ik bang was mijnkinderen te belemmeren in hun ontwikkeling. Het zou me echt niets kunnenschelen als mijn kleinkinderen geen woord Turks meer spreken of als mijndochter met een Nederlander trouwt. Als het maar een goeie vent is." Mede

73Hoofdstuk 5

door deze soepele houding heeft Ömer veel Nederlandse vrienden. Hij werktnu al vijf jaar bij de gemeente. Hij kan erg goed met zijn collega’s opschietenen ziet een aantal van hen regelmatig buiten het werk om. Onlangs heeft Ömerde Nederlandse nationaliteit aangevraagd. "Ik voel me Nederlander, al heellang. Ik heb niet zo’n band meer met Turkije."

Voor separatiewaren de eerste drie zinnen hetzelfde en was de tekstverder: Hij zegt: "Mijn vrouw en ik zijn zeer gelovig en houden alle Turksegebruiken in ere, dat is heel belangrijk voor ons. We hebben onze dochters inTurkije naar school gestuurd. Als we dat namelijk niet zouden doen, danzouden ze later niet meer terug kunnen naar Turkije omdat ze dan te Neder-lands zouden zijn. En ik wil dat ze zo veel mogelijk Turks blijven en eengoede toekomst hebben in hun eigen land." Buiten zijn werk heeft hij nauwe-lijks contact met Nederlanders. "Je kunt niet zo maar binnenlopen bij Neder-landers, je moet eerst een afspraak maken. En als ik zelf mensen uitnodig, loopik het risico dat ze hun hond meenemen. Ik vind dat vies. Dus ik ga veel lievernaar de Turkse Vereniging. Daar ben ik altijd welkom en zijn mensen dieweten hoe ik me voel."

Bij marginalisatiewas de tekst na de eerste drie zinnen: Hij zegt: "Ikheb nooit vastgehouden aan mijn cultuur. Hier heb je niets aan een Turkseinstelling. Helaas is de Nederlandse cultuur ook niks voor mij. Maar je moettoch proberen om je aan te passen, al is het maar voor de kinderen. Mij zouhet niets kunnen schelen als mijn kleinkinderen geen woord Turks meerspraken of als mijn dochter met een Nederlander trouwt." Buiten zijn werkheeft hij nauwelijks contact met Nederlanders. "Je kunt niet zo maar binnenlo-pen bij Nederlanders, je moet eerst een afspraak maken. En als ik zelf mensenuitnodig, loop ik het risico dat ze hun hond meenemen. Ik vind dat vies." Om-dat hij de Turkse cultuur vaarwel heeft gezegd en zich ook niet thuis voelt bijNederlanders, valt hij vaak tussen de wal en het schip.

Manipulatiechecks. Na het lezen van het kranteartikel moesten derespondenten aangeven hoeveel contact de hoofdpersoon met Nederlanders haden hoe belangrijk de hoofdpersoon de Marokkaanse of Turkse cultuur achtte.Deze twee vragen dienden om te kunnen controleren of de respondenten hetkranteartikeltje goed begrepen hadden en of de manipulaties goed geslaagdwaren.

Herkenning in de adaptatievormen. Hiertoe moesten de respondenten devraag beantwoorden in hoeverre ze zichzelf herkenden in de hoofdpersoon(antwoordcategorieën: "totaal niet" [1] - "helemaal" [5]).


Affectieve reacties op de adaptatievormen. Ook moesten de responden-ten drie vragen beantwoorden met betrekking tot hun affectieve reacties op hetgedrag van de hoofdpersoon. Een voorbeeld: "Roept dit verhaal over Ömer eenpositief gevoel bij u op?" (antwoordcategorieën: "niet positief" [1] - "heel ergpositief" [5]). Cronbach’s Alpha is voor de groep Marokkanen .76 en voor degroep Turken .75.

Normatieve reacties op de adaptatievormen. Verder moest men drievragen beantwoorden over de normatieve reacties op het gedrag van dehoofdpersoon. Een voorbeeld: "Zouden Turken in Nederland zich zo moetengedragen als Ömer?" (antwoordcategorieën: "totaal niet" [1] - "helemaal" [5]).Cronbach’s Alpha is voor de groep Marokkanen .78 en voor de groep Turken.75.

Resultaten

ManipulatiechecksOm te toetsen of de gefingeerde kranteartikelen goed begrepen waren en demanipulaties geslaagd waren werden twee ANOVA’s uitgevoerd. Bij integratieen separatie werd het belang dat de hoofdpersoon hecht aan de oude cultuurhoger ingeschat (Marokkanen:M = 3.97; Turken:M = 4.03) dan bij assimilatie

en marginalisatie (Marokkanen:M = 2.29; Turken:M = 1.99),F(1,81) = 28.87,

p<.001 (Marokkanen) enF(1,193) = 122.53,p<.001 (Turken). Ook de tweedeanalyse liet een significant verschil tussen de versies zien; bij assimilatie enintegratie werd zoals verwacht het contact van de hoofdpersoon met Nederlan-ders hoger ingeschat (Marokkanen:M = 3.67; Turken:M = 3.78) dan bij

separatie en marginalisatie (Marokkanen: M = 2.85; Turken: M = 2.33),

F(1,80) = 11.63,p<.001 (Marokkanen) enF(1,195) = 79.42,p<.001 (Turken).Op grond van deze resultaten concluderen we dat de respondenten de scenari-o’s goed begrepen hebben en dat de manipulaties geslaagd zijn. We behandelende vier adaptatievormen verder als twee factoren: Belang van Eigen Cultuur(laag vs. hoog) en Hoeveelheid Contact met Nederlanders (laag vs. hoog).

Reacties op de scenario’sOnze eerste hypothese was dat Marokkanen en Turken zich vooral zoudenherkennen in de scenario’s waarin contact met Nederlanders plaatsvindt en inde scenario’s waarin het behoud van eigen cultuur belangrijk is. Ook zouden zebij deze strategieën de meeste positieve gevoelens ervaren en van mening zijn

75Hoofdstuk 5

dat Marokkanen en Turken in Nederland zich zo zouden moeten gedragen.Voorts vroegen we ons af of er wat dit betreft verschillen waren tussenMarokkanen en Turken. Om te bepalen hoe de respondenten de scenario’sbeoordeelden werd een MANOVA uitgevoerd met als onafhankelijke variabe-len Groep (Marokkanen vs. Turken), het Belang van de Eigen Cultuur (laag vs.hoog) en Hoeveelheid Contact met Nederlanders (laag vs. hoog). De afhanke-lijke variabelen waren de mate van herkenning in de hoofdpersoon, de affectie-ve reacties en de normatieve reacties op het scenario.

Er werd een multivariaat hoofdeffect gevonden voor Groep,F(3,247) =

6.17, p<.001. De univariate gegevens lieten zien dat de mate van herkenning

en de normatieve reacties aan dit effect bijdroegen: herkenning,F(1,249) =

14.79, p<.001 (Marokkanen:M = 2.54, SD = 1.17; Turken:M = 1.96, SD =

1.22); affect,F(1,249) = 2.11, n.s. (Marokkanen:M = 3.00,SD = 1.00; Turken:

M = 2.91, SD = 1.05); normen,F(1,249) = 11.08,p<.001 (Marokkanen: M =

2.73, SD = 1.02; Turken:M = 2.38, SD = 1.04). De Marokkanen herkennenzich meer in alle scenario’s en vinden ook dat Marokkanen zich meer zomoeten gedragen als de hoofdpersoon in alle kranteartikeltjes dan Turken.Verder vonden we een multivariaat hoofdeffect voor Cultuur,F(3,247) = 11.42,

p<.001. Uit de univariate gegevens bleek dat alle drie de afhankelijke variabe-

len een bijdrage leverden aan dit effect: herkenning,F(1,249) = 11.46,p<.001

(belang eigen cultuur laag:M = 1.88,SD = 1.16; hoog:M = 2.39,SD = 1.23);

affect, F(1,249) = 24.81,p<.001 (belang eigen cultuur laag:M = 2.63, SD =

1.06; hoog:M = 3.28, SD = .98); normen,F(1,249) = 32.06,p<.001 (belang

eigen cultuur laag:M = 2.15,SD = .93; hoog:M = 2.84,SD = 1.13). Wanneerde eigen cultuur in het scenario belangrijk was herkende men zichzelf er meerin, waren er meer positieve gevoelens en vond men ook meer dat Marokkanenen Turken zich zo dienen te gedragen dan wanneer de eigen cultuur minderbelangrijk was. Ten slotte vonden we een multivariaat hoofdeffect voorContact,F(3,247) = 2.85,p<.05. De univariate gegevens gaven aan dat vooralde affectieve en normatieve reacties dit effect veroorzaakten: herkenning,F(1,249) = 2.92,p=.089 (belang contact met Nederlanders laag:M = 1.93,SD

= 1.31; hoog:M = 2.28, SD = 1.15); affect,F(1,249) = 6.86,p<.01 (belang

contact met Nederlanders laag:M = 2.70, SD = 1.06; hoog:M = 3.15, SD =

1.10); normen,F(1,249) = 7.58,p<.01 (belang contact met Nederlanders laag:

M = 2.22,SD = 1.11; hoog:M = 2.70,SD = 1.06). Wanneer er in het scenarioveel contact met Nederlanders was had men meer positieve gevoelens en vondmen ook in sterkere mate dat Marokkanen en Turken zich zo moeten


Figuur 5.1 De gemiddelde scores op herkenning, affectieve en normatievereacties, voor de Marokkaanse en Turkse respondenten die eenscenario aangeboden kregen waarin het belang van de Marok-kaanse of Turkse cultuur laag of hoog was en een lage of hogemate van contact met Nederlanders aanwezig was. Marg =marginalisatie; Assim = assimilatie; Sepa = separatie en Integ =integratie.

77Hoofdstuk 5

gedragen dan wanneer er weinig contact met Nederlanders was. Er werd geenenkel interactie-effect gevonden. De resultaten staan weergegeven in Figuur5.1. In de figuur zien we dat bij beide groepen vooral de combinatie van eenhoge mate van behoud van de eigen cultuur en een hoge mate van contact metNederlanders hoge scores oplevert op herkenning, affectieve en normatievereacties. Het scenario waarin beide factoren in hoge mate aanwezig zijn(integratie) levert bij zowel Marokkanen als Turken de hoogste scores op.

De resultaten komen grotendeels overeen met de verwachtingen.Marokkanen en Turken reageren vooral positief bij de combinatie van veelcontact met Nederlanders en een hoge mate van behoud van de eigen cultuur.

Adaptatievoorkeur en reacties op de scenario’sWe verwachtten dat wat Marokkanen en Turken zeggen belangrijk te vindenovereenstemt met waar ze zichzelf in herkennen, waar ze positieve gevoelensbij krijgen en hoe ze vinden dat Marokkanen of Turken zich dienen te gedra-gen. In de tweede hypothese stelden we dat Marokkanen en Turken die contactmet Nederlanders belangrijk vinden positiever zouden reageren op scenario’swaarin contact met Nederlanders een belangrijke rol speelt dan op scenario’swaarin dit niet het geval is. Voor Marokkanen en Turken die contact metNederlanders niet belangrijk vinden zou het omgekeerde gelden.

Om dit te toetsen zijn drie ANOVA’s uitgevoerd, met als onafhankelijkevariabelen de Hoeveelheid Contact met Nederlanders in het scenario (assimila-tie en integratie = hoog; separatie en marginalisatie = laag) en het Belang datde respondent hecht aan Contact met Nederlanders (niet belangrijk, een beetjebelangrijk en tamelijk belangrijk = laag; erg belangrijk en heel erg belangrijk =hoog). De afhankelijke variabelen zijn de mate van herkenning, de affectievereacties en de normatieve reacties. Het interactie-effect tussen de HoeveelheidContact met Nederlanders in het scenario en het Belang dat de respondenthecht aan Contact met Nederlanders is bij alle drie de afhankelijke variabelenniet significant (herkenning:F (1,252) = 1.25, n.s.; affectieve reacties:F

(1,252) = 1.73, n.s.; normatieve reacties:F (1,252) = .33, n.s.). Personen diecontact met Nederlanders belangrijk vinden reageren dus niet anders op descenario’s dan personen die contact met Nederlanders niet belangrijk vinden.De overeenstemming tussen wat men belangrijk vindt en waar men positieveattitudes over heeft is dus erg klein.

De derde hypothese was dat Marokkanen en Turken die de eigen cultuurbelangrijk vinden positiever zouden reageren op scenario’s waarin de eigen


cultuur behouden werd dan op scenario’s waarin dit niet het geval is. Om dit tetoetsen zijn weer drie ANOVA’s uitgevoerd, met als onafhankelijke variabelenhet Belang dat de hoofdpersoon uit het scenario hecht aan de Eigen Cultuur(assimilatie en marginalisatie = laag; integratie en separatie = hoog) en hetBelang dat de respondent hecht aan het behoud van de Eigen Cultuur (nietbelangrijk, een beetje belangrijk en tamelijk belangrijk = laag; erg belangrijken heel erg belangrijk = hoog). De afhankelijke variabelen zijn de mate vanherkenning, de affectieve reacties en de normatieve reacties. Het interactie-effect tussen het Belang dat de hoofdpersoon uit het scenario hecht aan deEigen Cultuur en het Belang dat de respondent er aan hecht is bij de normatie-ve reacties significant en bij de herkenning en affectieve reacties bijna signifi-cant (herkenning:F (1,249) = 3.63,p = .058; affectieve reacties:F (1,249) =

3.57,p = .060; normatieve reacties:F (1,249) = 5.49,p<.05).In Tabel 5.1. zien we dat personen die veel belang hechten aan de eigen

cultuur meer positieve reacties hebben op scenario’s waarin de hoofdpersoonzich aan de eigen cultuur houdt dan ten opzichte van het scenario waarin ditniet het geval is. Personen die weinig belang hechten aan de eigen cultuurreageren precies omgekeerd. Er is dus overeenstemming tussen wat menbelangrijk vindt en waar men positieve attitudes over heeft, maar mede gezien

Tabel 5.1Gemiddelde scores op herkenning, affectieve en normatieve reacties vanMarokkanen en Turken in Nederland, als een functie van de mate van belang-rijkheid van de Marokkaanse of Turkse cultuur in het aangeboden scenario ende mate waarin men de eigen cultuur belangrijk vindt

Belang Eigen Cultuur scenario: Hoog Laag

Belang Eigen Cultuur respondent: Hoog Laag Hoog LaagN=: (70) (49) (99) (35)

herkenning 2.39b 2.31b 1.74a 2.24b

affect 3.36b 3.13b 2.55a 2.88ab

normen 2.95c 2.67bc 2.04a 2.40ab

Noot: Hoe hoger de score, hoe meer herkenning, hoe positiever de affectievereacties en hoe sterker de normatieve reacties. Celgemiddelden met hetzelfdesuperschrift (per rij) verschillen niet significant (SNK-methode,p>.05).

79Hoofdstuk 5

het redelijk grote aantal respondenten is de overeenstemming niet erg groot.

Discussie

De verwachting dat hetgeen Marokkanen en Turken aangeven belangrijk tevinden met betrekking tot het behoud van de eigen cultuur en het contact metNederlanders grotendeels zouden overeenstemmen met reacties op scenario’swaarin adaptatievormen worden gepresenteerd, is niet geheel door de resultatenondersteund. De scenario’s waarin de hoofdpersoon de eigen cultuur trouwbleef werden weliswaar positiever beoordeeld door personen die zelf de eigencultuur belangrijk vinden dan personen die de eigen cultuur minder belangrijkvinden, maar dit verschil was niet erg groot. Ook personen die de eigen cultuurniet zo belangrijk achten vinden het prettig om een verhaaltje te lezen over eenlandgenoot die zich aan de eigen cultuur houdt. In tegenstelling tot onzeverwachting werden de scenario’s waarin de hoofdpersoon veel contact metNederlanders had door iedereen even positief beoordeeld. Iedereen vindt hetprettig om te zien dat een landgenoot veel contact met Nederlanders heeft engoed met ze kan opschieten, of men dit contact voor zichzelf nu belangrijkvindt of niet. Hieruit kunnen we concluderen dat Marokkanen en Turken inNederland het prettig zouden vinden om veel contact met Nederlanders tehebben. Door hun ervaringen met Nederlanders zijn ze dit contact echter steedsminder belangrijk voor zichzelf gaan vinden (zie ook Hoofdstuk 2). De in deinleiding geopperde suggestie dat men vanwege de sociale wenselijkheidgeneigd kan zijn in te stemmen met algemene vragen als: "Hoe belangrijkvindt u het om veel contact met Nederlanders te hebben?" lijkt minder waar-schijnlijk. In dit onderzoek reageren mensen positiever wanneer het gaat om dereacties op specifieke scenario’s. Kennelijk hebben de respondenten eenvoorbeeld nodig van wat we onder contact met Nederlanders verstaan om aante kunnen geven dat ze dat contact zelf ook hebben.

De voorspelling dat Marokkanen en Turken in Nederland zichzelf vooralzouden herkennen in de scenario’s waarin contact met Nederlanders plaatsvindt(assimilatie en integratie) en de scenario’s waarin het behoud van de eigencultuur belangrijk is (integratie en separatie) werd bevestigd door de resultaten.Ook wat betreft affectieve en normatieve reacties werden de verwachtingenondersteund. De kranteartikelen waarin veel contact met Nederlanders was ende artikelen waarin het behoud van de eigen cultuur naar voren kwam riepenpositieve gevoelens op. Men vond ook dat Marokkanen en Turken in Neder-


land zich zo zouden moeten gedragen. Bij de scenario’s waarin minder contactmet Nederlanders was en de kranteartikelen waarin geen behoud van de eigencultuur was waren de reacties minder positief. Zowel bij de Marokkaanse alsbij de Turkse respondenten bleek dat de contact-factor en de cultuur-factorbeide ongeveer even belangrijk waren voor hun reacties op de scenario’s.Vooral wanneer beide hoog waren (bij integratie) bleken de respondentenpositief te reageren en zichzelf het meest te herkennen. Dat Marokkanen enTurken in Nederland met name kiezen voor integratie is in zekere zin eenveilige keuze. De zekerheid van de oude cultuur blijft aanwezig, terwijl decontacten met Nederlanders niet uit de weg worden gegaan, zodat men zich inNederland thuis kan voelen.

Tot slot nog een punt van kritiek op deze studie. Ondanks de levensech-te beschrijvingen was de herkenning in de hoofdpersoon gemiddeld genomenniet meer dan matig. Vooral bij de Turken was de herkenning erg laag en ookveel lager dan bij de Marokkanen. Wellicht hebben de respondenten toch meergelet op de verschillen tussen henzelf en de aangeboden stimuluspersoon, danop de overeenkomsten. Verder zou het zo kunnen zijn dat de Turkse vertalingvan de vragenlijst ankers voor de antwoordcategorieën gebruikte die een netiets andere betekenis hebben dan de Nederlandse en de Marokkaanse vragen-lijst.

ConclusiesZowel Marokkanen als Turken blijken zichzelf vooral te herkennen in deadaptatievorm integratie. Bij deze adaptatievorm zijn ook de affectieve reactiespositief en is men van mening dat andere Marokkanen of Turken zich moetengedragen als de hoofdpersoon in het kranteartikeltje. Er is echter weinigovereenstemming tussen wat men in het algemeen belangrijk vindt en hetconcrete gedrag waar men zichzelf in herkent. Marokkanen en Turken vindenhet erg prettig om een verhaaltje te lezen waarin een landgenoot veel contactmet Nederlanders heeft, maar hoeven dit contact voor zichzelf niet per sebelangrijk te vinden.

Tot nu toe hebben de hoofdstukken zich vooral gericht op het perspec-tief van Marokkanen en Turken ten aanzien van de adaptatievormen. Om ook’de andere kant’ aan het woord te laten komen bespreken we in het volgendehoofdstuk de mening van Nederlanders over integratie, assimilatie, separatie enmarginalisatie. Wat zouden zij de beste strategie vinden voor Marokkanen enTurken?

Hoofdstuk 6Reacties van Nederlanders op scenario’s

met verschillende adaptatievormen18

"Iedereen in de buurt heeft zijn eigen goeie Turk of Marokkaan.Iemand waarvoor ze de moeite hebben genomen hem te leren ken-nen."19

Zullen de meeste Nederlanders contact met Marokkanen en Turken prettigvinden of juist niet? Zien ze de Marokkaanse en Turkse cultuur als eenbedreiging van de Nederlandse cultuur of als een verfrissende uitbreidingervan? In dit hoofdstuk is onderzocht hoe autochtone Nederlanders aankijkentegen de adaptatievormen die Marokkanen en Turken in Nederland hanteren.Of immigranten de adaptatievorm van hun keuze kunnen hanteren, hangtuiteraard niet alleen van henzelf af. Ze kunnen wel willen integreren ofassimileren, maar wanneer Nederlanders terughoudend zijn wat betreft huncontacten met Marokkanen en Turken zal dit niet makkelijk lukken en kan inplaats daarvan separatie of marginalisatie optreden. Ook zou het zo kunnen zijndat Nederlanders het gedrag van Marokkanen en Turken anders waarnemendan deze groepen dat zelf doen. Hewstone (1989) geeft aan dat het succesvolgedrag van personen uit de eigen groep vaak toegeschreven wordt aan vaardig-heid en kennis, terwijl hetzelfde gedrag bij personen uit een etnische groep aangeluk, toeval of overdreven inspanning geweten wordt. Bij negatief gedrag isdit omgekeerd. Wanneer een groepsgenoot faalt wordt het aan pech of onvol-doende inspanning geweten, terwijl falen bij personen uit een etnische groepaan het ontbreken van vaardigheden en kennis toegeschreven wordt. Om teonderzoeken hoe Nederlanders het gedrag van Marokkanen en Turken waarne-men doen we een vergelijkbaar onderzoek als in Hoofdstuk 5 besproken is,maar nu onder Nederlanders. Dit keer bestuderen we welke gevoelens zijervaren bij het lezen van de beschreven adaptatievormen (affectieve reacties)en of ze van mening zijn dat Marokkanen of Turken in Nederland zich zo

18 Een deel van dit hoofdstuk is reeds eerder gepubliceerd: Prins, K.S., Oudenhoven,J.P. van & Buunk, B.P. (1995). Adaptatie van Turken in Nederland: Normatieve enaffectieve reacties van Turken en Nederlanders. In: F.W. Siero, E.C.M. van Schie, D.Daamen & A. Pruyn (red.),Sociale psychologie en haar toepassingen(Vol. 9, pp.189-202). Delft: Eburon.

19 Een Amsterdammer in het Nieuwsblad van het Noorden (25-3-1995).

82 Reacties van Nederlanders op Scenario’s

zouden moeten gedragen als de beschreven persoon (normatieve reacties).Verder onderzoeken we hun schatting van de frequentie van vóórkomen van deaangeboden strategieën onder Marokkanen en Turken (schatting).

Verder bespreken we twee factoren die een rol zouden kunnen spelen bijde beoordeling door Nederlanders van adaptatievormen die Marokkanen enTurken hanteren, namelijk de mate waarin men van mening is dat men er invergelijking met Marokkanen en Turken goed dan wel slecht afkomt en dehouding ten opzichte van gelijke rechten voor Marokkanen, Turken en Neder-landers.

Reacties van Nederlanders op adaptatieDe vraag die het eerste opkomt is welke vormen van adaptatie die Marokkanenen Turken in Nederland kunnen hanteren, geprefereerd zullen worden doorNederlanders. Aan de ene kant zal men zich vooral storen aan groepen dieniets met Nederlanders te maken willen hebben en geen contact zoeken. Aande andere kant zal men, gezien de eerder genoemde sociale afstand, ook nietdirect de behoefte hebben aan een Marokkaanse of Turkse buurman of buur-vrouw. Nederlanders zullen waarschijnlijk geen direct contact met Marokkanenof Turken willen, maar zullen het wel erg waarderen wanneer Marokkanen enTurken veel contact met Nederlanders zoeken; een ambivalente houding dus.Onze verwachting is dat de intentie van Marokkanen en Turken om contactmet Nederlanders te willen de doorslag zal geven. Men verwacht waarschijnlijkdat wanneer Marokkanen en Turken veel contact met Nederlanders zoeken, zijzich ook steeds meer als Nederlanders gaan gedragen. Een buur van Marok-kaanse of Turkse herkomst is dan niet zo erg. Over het algemeen vindenmensen personen die meer op hen lijken aantrekkelijker dan personen dieminder op hen lijken (Newcomb, 1961; Byrne, 1971). Gelijke anderen kunneneen bevestiging geven van de eigen overtuigingen. Verder verwachten mensendat contact met gelijke anderen niet snel zal uitlopen op een conflict maar juisteen gevoel van eenheid zal geven. Overigens hoeft contact met Marokkanen ofTurken nog niet te betekenen dat ze meteen buren worden, ook contact metwat meer afstand is mogelijk. Wanneer contact positief is en niet als bedrei-gend wordt ervaren, kan het gunstige effecten hebben op hoe personen van dedominante groep tegen minderheden aankijken (Allport, 1954; Amir, 1969;Van Oudenhoven & Willemsen, 1989).

Met betrekking tot de cultuur van Marokkanen en Turken in Nederlandlijkt het voor de hand liggend te veronderstellen dat Nederlanders er de

83Hoofdstuk 6

voorkeur voor hebben dat deze groepen niet vasthouden aan hun eigen cultuur,maar hun best doen zich aan te passen aan de meerderheid. In onderzoek vanBaron en Byrne (1994) is inderdaad gevonden dat de dominante groep het opprijs stelt wanneer minderheidsgroepen de eigen cultuur verruilen voor die vande dominante groep.

De eerste hypothese is dan ook dat Nederlanders gemiddeld genomenMarokkanen en Turken die contact met hen willen (integreerders en assimileer-ders) positiever zullen waarderen dan personen die geen contact met henwillen. Verder zal de gemiddelde Nederlander Marokkanen en Turken die nietvasthouden aan hun eigen cultuur (assimileerders en marginalen) positieverwaarderen dan zij die dat wel doen. Deze waardering zal zich uiten in degevoelens die men ervaart bij het lezen van de scenario’s en in de mate waarinmen vindt dat Marokkanen en Turken zich in Nederland zo zouden moetengedragen.

Om de resultaten van dit hoofdstuk te kunnen vergelijken met die vanHoofdstuk 5 waarin we Marokkanen en Turken vroegen in hoeverre ze zichzelfin het aangeboden scenario herkenden, wilden we van de Nederlanders wetenwelke door Marokkanen en Turken gehanteerde strategie ze het meest waarne-men in hun omgeving. Daartoe moest men het percentage Marokkanen ofTurken schatten dat de aangeboden adaptatievorm hanteert. Op deze manierkonden we vergelijken of men het gedrag dat men het meest positief beoor-deelt ook het meest om zich heen ziet. Gezien de uitkomsten van het onder-zoek dat in Hoofdstuk 5 besproken is, waarin Marokkanen en Turken devoorkeur voor een hoge mate van contact met Nederlanders en een hoge matevan behoud van de eigen cultuur uitspraken, zouden we kunnen verwachten wedat Nederlanders vooral adaptatievormen waarin de eigen cultuur behoudenwordt (integratie en separatie) en adaptatievormen waarbij veel contact metNederlanders is (integratie en assimilatie) als frequent voorkomend zullenschatten. We suggereerden al eerder dat dit wellicht niet helemaal op zal gaan,maar dat Nederlanders het gedrag van Marokkanen en Turken anders zoudenkunnen waarnemen dan deze groepen dat zelf doen. Omdat mensen gewendzijn vooral te letten op verschillen tussen de eigen groep en andere groepen(bijv. Turner, 1975) verwachten we dat vooral het aantal Marokkanen enTurken die de eigen cultuur behouden (integreerders en separeerders) erg hooggeschat zal worden in vergelijking met de schatting van het aantal Marokkanenen Turken die de eigen cultuur niet willen vasthouden (Hypothese 2).


Uitkomsten van sociale vergelijkingDe beoordeling van de aangeboden scenario’s zal van verschillende factorenafhangen. De eerste factor die een rol zou kunnen spelen bij de beoordelingvan adaptatievormen die Marokkanen en Turken hanteren is de uitkomst vansociale vergelijking met Marokkanen of Turken in Nederland. Nederlanders diezich bevoorrecht voelen ten opzichte van deze groepen zullen zich niet zo sneldoor hen bedreigd voelen als Nederlanders die zich gelijkbedeeld of benadeeldvoelen ten opzichte van hen. De eerste groep Nederlanders zal ervaren dat deeigen positie niet door Marokkanen of Turken aangetast kan worden, terwijl detweede groep Marokkanen en Turken in Nederland als concurrenten zoukunnen zien, bijvoorbeeld op de arbeidsmarkt of op het gebied van de socialezekerheid. In onderzoek is aangetoond dat Nederlanders aan Marokkanen enTurken in de Nederlandse maatschappij de laagste positie toewijzen (Hagen-doorn & Hraba, 1989). Wanneer een Nederlander nu ervaart dat een Marok-kaan of Turk in een betere situatie verkeert dan hij- of zijzelf, dan kan datbedreigend zijn. In Hoofdstuk 4 zagen we al dat relatieve deprivatie kan leidentot ontevredenheid of frustratie. In dit geval, waarin het gaat om deprivatie tenopzichte van iemand uit een groep met een lagere status, zal dat nog sterkergelden. Vanneman & Pettigrew (1972) vonden in een onderzoek onder blankenin de Verenigde Staten inderdaad dat wanneer ze zich ten opzichte van zwartenbenadeeld voelden ze een zeer vijandige houding tegenover hen aannamen. Dederde hypothese is dan ook dat Nederlanders die zich gelijkbedeeld of bena-deeld voelen ten opzichte van Marokkanen of Turken over het algemeenminder positief tegen beide groepen zullen aankijken dan zich bevoorrechtvoelende Nederlanders.

Rechten van Marokkanen en Turken in NederlandBehalve dat de uitkomsten van sociale vergelijking met Marokkanen en Turkenvan invloed zijn op de beoordeling van de verschillende adaptatievormen, zalook de mate waarin Nederlanders bevooroordeeld zijn ten opzichte vanetnische minderheden en geneigd zijn hen te discrimineren of geen gelijkerechten te gunnen deze beoordeling beïnvloeden. Kleinpenning en Hagendoorn(1993) hebben onderzoek gedaan naar de houding van middelbare scholierenten opzichte van etnische groepen. Zij onderscheiden zes gradaties in deze hou-ding, variërend van de mening dat allochtonen als gelijken beschouwd moetenworden tot de overtuiging dat vreemdelingen geen recht hebben op een bestaanin de Nederlandse samenleving en dienen te verdwijnen. Uit het onderzoek

85Hoofdstuk 6

blijkt dat 37.4% van de HAVO- en VWO-leerlingen allochtonen in Nederlandals gelijken beschouwen. Verder heeft 29.6% een licht negatieve houding tenopzichte van allochtonen, terwijl de overige 33% een duidelijk negatievehouding ten opzichte van hen vertoont.

Het ligt voor de hand dat Nederlanders die vinden dat Marokkanen enTurken in Nederland dezelfde rechten moeten hebben als autochtone Neder-landers van mening zijn dat allochtonen zich in principe zo mogen gedragenals ze willen. Nederlanders die vinden dat Marokkanen en Turken minderrechten moeten hebben dan autochtone Nederlanders zullen in mindere mateachter deze mening staan. Analoog aan de redenering bij de derde hypothese isonze Hypothese 4 dat personen die Marokkanen en Turken dezelfde rechtengunnen als autochtone Nederlanders positiever tegen hen zullen aankijken danpersonen die dit niet vinden, onafhankelijk van de adaptatievorm die gehan-teerd wordt.

Methode

RespondentenAan het onderzoek hebben 1844 Nederlanders meegewerkt. Negenhonderd-dertig respondenten (519 mannen en 411 vrouwen) beoordeelden een tekst meteen Marokkaanse hoofdpersoon; 914 personen (476 mannen en 438 vrouwen)beoordeelden een tekst met een Turkse hoofdpersoon. Er waren geen noemens-waardige verschillen tussen beide groepen. De gemiddelde leeftijd was 45 jaar(van 16-89 jaar). Zestig procent van de mannen en 37% van de vrouwen hadwerk. De respondenten woonden verspreid over het hele land. De respondentenzijn benaderd via Stichting Telepanel en vormen een redelijk representatievesteekproef van de Nederlandse bevolking.

ProcedureAlle respondenten hadden een computer thuis staan, die verbonden was metcomputers van Stichting Telepanel, een onderzoeksinstituut. Ze kregen devragen aangeboden op het computerscherm. De antwoorden werden doorStichting Telepanel opgeslagen en naar de onderzoekers gestuurd.

DesignOok in deze studie hebben we de scenario’s geanalyseerd op het niveau van detwee factoren die erin besloten liggen: contact met Nederlanders en behoud van


de eigen cultuur. Op grond hiervan komen we tot een 2x2x2 design: Beoor-deelde Groep (Marokkanen vs. Turken) x Behoud van Eigen Cultuur (laag vs.hoog) x Hoeveelheid Contact met Nederlanders (laag vs. hoog).

MeetinstrumentScenario’s. Deze zijn gelijk aan die van Hoofdstuk 5. De mannen

kregen at random een versie waarin een Marokkaanse man of een Turkse mande hoofdpersoon was; de vrouwen kregen at random een versie waarin eenMarokkaanse vrouw of een Turkse vrouw de hoofdpersoon was.

Uitkomsten van sociale vergelijking met Marokkanen en Turken in

Nederland. Om de uitkomsten van sociale vergelijking te bepalen stelden wede volgende vraag: "Als u uw kansen vergelijkt met die van Marokkanen/Tur-ken in Nederland, hebt u het dan beter of slechter?" Boven de vraag wasuitgelegd dat we onder ’kansen’ bijvoorbeeld verstaan: uw kansen op eengoede baan, een mooi huis of een goede toekomst. Personen die antwoorddendat ze het veel beter of beter hadden dan Marokkanen respectievelijk Turken inNederland (N = 855 resp.N = 572) scoorden hoog op uitkomsten van socialevergelijking; respondenten die antwoordden dat ze het net zo goed hadden, ofdat Marokkanen of Turken het iets beter of veel beter hadden (N = 324 resp.N

= 71 resp.N = 22) scoorden laag op uitkomsten van sociale vergelijking. De

gemiddelde score was 1.83 (SD = .93).

Rechten van Marokkanen en Turken in Nederland. Om te bepalen of derespondenten van mening waren dat Marokkanen of Turken dezelfde rechtenmoeten hebben als autochtone Nederlanders, is de volgende vraag gesteld:"Bent u het eens met de stelling dat Marokkanen/Turken in Nederland dezelfderechten moeten hebben als Nederlanders?". Personen die het helemaal ofgrotendeels met deze stelling eens waren (N = 427 resp.N = 659) beschouw-den we als hoog scorend op gelijke rechten voor Marokkanen en Turken;respondenten die het slechts enigszins, nauwelijks of totaal niet met de stellingeens waren (N = 511 resp.N = 147 resp.N = 100) werden als laag scorend opgelijke rechten voor Marokkanen en Turken beschouwd. De score was gemid-deld 2.37 (SD = 1.09).

Schatting van gebruikte adaptatievormen. De respondenten werdwillekeurig één van de vier kranteartikelen voorgelegd die in Hoofdstuk 5beschreven zijn. Vervolgens werd gevraagd een schatting te maken van hetpercentage Marokkanen of Turken in Nederland dat zich net zo gedraagt alsÖmer/Hassan (voor mannen) of Hülya/Hanan (voor vrouwen). De antwoord-

87Hoofdstuk 6

categorieën waren: "0-20%" [1], "20-40%" [2], "40-60%" [3], "60-80%" [4] en"80-100%" [5].

Normatieve en affectieve reacties op adaptatievormen. Analoog aan devragen die in het onderzoek onder Marokkanen en Turken (zie Hoofdstuk 5)werden gesteld moesten de Nederlanders na het lezen van het kranteartikelaangeven hoe positief men het gedrag en de ideeën van de hoofdrolspelerwaardeerde. De Cronbach’s Alpha voor affectieve reacties was .82. Om denormatieve reactie te bepalen werd alleen gevraagd: "Zouden Turken inNederland zich zo moeten gedragen als Ömer/Hassan of Hülya/Hanan?".

Resultaten

Beoordeling van Marokkanen en TurkenOm te toetsen of er verschillen bestonden tussen de beoordeling van Marok-kanen en Turken voerden we een MANOVA uit met als onafhankelijkevariabele de groep die beoordeeld werd en als afhankelijke variabelen deschatting van de frequentie van vóórkomen van het scenario, de affectievereacties en de normatieve reacties op het scenario. Er werd geen effect gevon-den van de beoordeling van Marokkanen en Turken,F(3,1834) = 2.19, n.s.. Opgrond van dit resultaat hebben we beide groepen samengevoegd en verdertezamen geanalyseerd.

Reacties op de scenario’sIn de eerste en tweede hypothese verwachtten we dat Nederlanders met namepositief zouden reageren op scenario’s waarin het contact van Marokkanen enTurken met Nederlanders hoog is en op scenario’s waarin de mate van behoudvan de eigen cultuur laag is. Verder verwachtten we dat Nederlanders hetvóórkomen van scenario’s waarin de eigen cultuur behouden wordt als frequen-ter zullen schatten dan dat van scenario’s waarin de eigen cultuur niet belang-rijk is. Om te bepalen hoe de respondenten de scenario’s beoordeelden,voerden we een MANOVA uit met als onafhankelijke variabelen het Behoudvan Eigen Cultuur (laag vs. hoog) en Hoeveelheid Contact met Nederlanders(laag vs. hoog). De afhankelijke variabelen waren de schatting van het vóórko-men van de betreffende strategie bij Marokkanen of Turken en de affectieve ennormatieve reacties op het kranteartikel. Er bleek een multivariaat hoofdeffectvoor Behoud van Eigen Cultuur op te treden,F(3,1834) = 124.68,p<.001. Deunivariate gegevens lieten zien dat alle drie de afhankelijke variabelen hieraan


een bijdrage leverden: schatting,F(1,1836) = 172.13,p<.001 (behoud eigen

cultuur laag:M = 2.08, SD = .96; hoog:M = 2.72, SD = 1.01); affectieve

reacties,F(1,1836) = 211.35,p<.001 (behoud eigen cultuur laag:M = 3.77,SD

= .66; hoog:M = 3.25, SD = .77); normatieve reacties,F(1,1836) = 209.63,

p<.001 (behoud eigen cultuur laag:M = 3.60,SD = .91; hoog:M = 2.93,SD =1.00). Er traden negatievere gevoelens op bij een scenario waarin de hoofd-persoon het behoud van de eigen cultuur erg belangrijk vond dan bij eenscenario waarin dit niet het geval was. Ook zag men in het eerste geval graagdat Marokkanen en Turken zich niet gedragen als de hoofdpersoon, terwijl datbij scenario’s waarin de eigen cultuur niet belangrijk was meer op prijs werdgesteld. Verder was de schatting van het vóórkomen van een scenario waarineen Marokkaan of Turk de eigen cultuur graag wil behouden hoger dan dat vanhet vóórkomen van een scenario met Marokkaan of Turk zonder behoud vande eigen cultuur. Ook vonden we een multivariaat hoofdeffect voor Hoeveel-heid Contact met Nederlanders,F(3,1834) = 304.57,p<.001. Uit de univariategegevens bleek dat alle drie de afhankelijke variabelen hieraan bijdroegen:schatting,F(1,1836) = 121.52,p<.001 (hoeveelheid contact met Nederlanders

laag: M = 2.68, SD = 1.01; hoog:M = 2.12, SD = .96); affectieve reacties,

F(1,1836) = 788.80,p<.001 (hoeveelheid contact met Nederlanders laag:M =

2.98, SD = .79; hoog:M = 4.06, SD = .64); normatieve reacties,F(1,1836) =

566.93,p<.001 (hoeveelheid contact met Nederlanders laag:M = 2.67, SD =

.99; hoog:M = 3.87, SD = .92). Een scenario waarin veel contact met Neder-landers optrad wekte positievere gevoelens op dan een scenario zonder veelcontact met Nederlanders. Ook vond met dat Marokkanen en Turken inNederland zich volgens het eerste scenario zouden moeten gedragen en nietvolgens het tweede. De schatting van het vóórkomen van een scenario waarinveel contact met Nederlanders optrad was echter lager dan dat van het vóórko-men van een scenario waarin weinig contact met Nederlanders aanwezig was.Naast deze hoofdeffecten bleek er ook een multivariaat interactie-effect op tetreden tussen Behoud van Eigen Cultuur en Hoeveelheid Contact met Neder-landers,F(3,1834) = 28.73,p<.001. De univariate gegevens gaven aan dat alledrie de afhankelijke variabelen hier een bijdrage aan leverden: schatting,F(1,1836) = 22.44,p<.001; affectieve reacties,F(1,1836) = 19.27,p<.001;

normatieve reacties,F(1,1836) = 75.98,p<.001.In Figuur 6.1 zien we dat scenario’s waarin veel contact met Nederlan-

ders plaatsvindt iets positievere gevoelens oproepen bij het scenario waarin deeigen cultuur niet belangrijk is dan bij dat waar het behoud van de eigen

89Hoofdstuk 6

cultuur wel belangrijk is. Bij scenario’s waarin weinig contact met Nederlan-ders optreedt is dit verschil veel groter. Voor de normatieve reacties geldthetzelfde. Bij de scenario’s waarin contact met Nederlanders vrijwel afwezig isbestaat een groot verschil in beoordeling van het scenario waarin de eigencultuur wel belangrijk is en dat waarin de eigen cultuur minder belangrijk is.Marokkanen en Turken mogen zich niet volgens het eerste gedragen, maar welvolgens het tweede. Verder zien we bij de scenario’s waarin veel contact metNederlanders plaatsvindt dat de schatting van het vóórkomen van het scenariowaarin de eigen cultuur niet erg belangrijk is lager is dan dat van het scenariowaarin de eigen cultuur wel belangrijk gevonden wordt. Bij de scenario’swaarin weinig contact met Nederlanders is, is dit verschil nog veel groter.

Figuur 6.1 De gemiddelde scores op schatting van het vóórkomen, affectieveen normatieve reacties, voor de Nederlandse respondenten dieeen scenario aangeboden kregen waarin het belang van deMarokkaanse of Turkse cultuur hoog of laag was en een lage ofhoge mate van contact met Nederlanders aanwezig was. Marg =marginalisatie; Assim = assimilatie; Sepa = separatie en Integ =integratie.


De resultaten komen overeen met de verwachtingen. Scenario’s waarinhet behoud van de eigen cultuur belangrijk is worden minder positief beoor-deeld, terwijl tegelijk het vóórkomen hoger wordt geschat. Verder wordt onzeverwachting met betrekking tot de beoordeling van scenario’s waarin veelcontact met Nederlanders optreedt ondersteund door de resultaten. Marokkanenen Turken die contact willen met Nederlanders blijkt men het meest positief tewaarderen. Ten slotte blijkt uit het gerapporteerde interactie-effect dat wanneerin een scenario veel contact met Nederlanders optreedt, het er minder toe doetof de eigen cultuur wel of niet belangrijk is dan wanneer weinig contact metNederlanders aanwezig is. Als er maar veel contact tussen de verschillendegroepen is (assimilatie of integratie), dan maakt het niet zoveel uit of debetreffende Marokkaan of Turk de eigen cultuur nu belangrijk acht of niet.Wanneer het echter aan contact tussen Marokkanen of Turken met Nederlan-ders ontbreekt zien we een ander beeld. Vooral een persoon die in zo’n gevalhet behoud van de eigen cultuur erg belangrijk vindt (separatie) wordt dan ergnegatief beoordeeld. Er treden negatieve gevoelens op, men vindt dat deMarokkaan of Turk zich niet zo zou moeten gedragen en het vóórkomen vandeze situatie wordt erg hoog geschat.

Uitkomsten van sociale vergelijkingDe tweede hypothese luidde dat personen die zich bevoorrecht voelen invergelijking met Marokkanen of Turken in Nederland positiever zoudenreageren op de scenario’s dan personen die gelijkbedeeld of benadeeld zijn tenopzichte van hen. Om te bepalen hoe respondenten die hoog en die laagscoorden op Uitkomsten van sociale vergelijking de scenario’s beoordeelden,voerden we een MANOVA uit met als onafhankelijke variabelen de Uitkom-sten van Sociale Vergelijking (laag vs. hoog), Behoud van Eigen Cultuur enHoeveelheid Contact met Nederlanders. De afhankelijke variabelen waren weerde schatting van het vóórkomen van de betreffende strategie, de affectievereacties en de normatieve reacties op de scenario’s.

Behalve de hoofdeffecten van Behoud van Eigen Cultuur en Hoeveel-heid Contact met Nederlanders en het interactie-effect tussen beide, hetgeen inde vorige paragraaf gerapporteerd is, vonden we ook een multivariaat hoofdef-fect voor de Uitkomsten van Sociale Vergelijking,F(3,1834) = 25.21,p<.001.De univariate gegevens toonden aan dat de affectieve en normatieve reactieshiervoor verantwoordelijk waren: schatting,F(1,1836) = .01, n.s. (uitkomsten

van sociale vergelijking laag:M = 2.40, SD = 1.05; hoog:M = 2.40, SD =

91Hoofdstuk 6

.92); affectieve reacties,F(1,1836) = 64.94,p<.001 (uitkomsten van sociale

vergelijking laag:M = 3.25,SD = .77; hoog:M = 3.77,SD = .66); normatieve

reacties,F(1,1836) = 3.86,p<.05 (uitkomsten van sociale vergelijking laag:M

= 2.93,SD = 1.00; hoog:M = 3.60,SD = .91). Personen die vonden dat ze erbeter aan toe waren in vergelijking met Marokkanen of Turken ervaarden meerpositieve gevoelens en waren van mening dat Marokkanen en Turken zichmeer overeenkomstig elk scenario zouden moeten gedragen dan personen metlage uitkomsten. De resultaten komen overeen met de verwachtingen. Personendie vinden dat ze er beter aan toe zijn dan Marokkanen en Turken blijken deaangeboden scenario’s inderdaad positiever te beoordelen dan personen die vanmening zijn dat ze er niet beter aan toe zijn.

Rechten van Marokkanen en Turken in NederlandDe derde hypothese luidde dat personen die vinden dat Marokkanen of Turkenin Nederland dezelfde rechten moeten hebben als Nederlanders positieverzouden reageren op de scenario’s dan personen die deze mening niet hebben.Om te bepalen hoe de respondenten de scenario’s beoordeelden voerden weeen MANOVA uit met als onafhankelijke variabelen de Mate waarin menGelijke Rechten voor Marokkanen, Turken en Nederlanders wenst (laag vs.hoog), Behoud van Eigen Cultuur en Hoeveelheid Contact met Nederlanders.De afhankelijke variabelen waren weer de schatting van het vóórkomen van debetreffende strategie, de affectieve reacties en de normatieve reacties op descenario’s.

Behalve de hoofdeffecten van Behoud van Eigen Cultuur en Hoeveel-heid Contact met Nederlanders en het interactie-effect tussen beide, hetgeeneerder gerapporteerd is, vonden we ook een multivariaat hoofdeffect voor deMate waarin men Gelijke Rechten wil,F(3,1834) = 38.77,p<.001. Uit deunivariate gegevens bleek dat de schatting en de affectieve reacties hiervoorverantwoordelijk waren: schatting,F(1,1836) = 15.93,p<.001 (mate waarin

men gelijke rechten wil laag:M = 2.29,SD = .99; hoog:M = 2.49,SD = .91);

affectieve reacties,F(1,1836) = 74.34,p<.001 (mate waarin men gelijke

rechten wil laag:M = 3.36,SD = .73; hoog:M = 3.61,SD = .66); normatieve

reacties,F(1,1836) = 2.25, n.s. (mate waarin men gelijke rechten wil laag:M =

3.25, SD = .97; hoog:M = 3.27,SD = .90). Personen die van mening zijn datMarokkanen en Turken dezelfde rechten moeten hebben als Nederlandersschatten integratie, assimilatie en marginalisatie als frequenter voorkomend danpersonen die vinden dat er geen gelijke rechten moeten zijn. Bij separatie is het


juist andersom. In dit geval is de schatting van personen die gelijke rechtenwillen lager dan die van personen die dit niet willen. De affectieve reacties vanpersonen die van mening zijn dat Marokkanen en Turken dezelfde rechtenmoeten hebben zijn bij alle adaptatievormen hoger dan die van personen dievinden dat er geen gelijke rechten moeten zijn. Wat betreft de normatievereacties zien we weinig verschil tussen beide groepen bij assimilatie, separatieen marginalisatie. Personen die vinden dat Marokkanen en Turken dezelfderechten moeten hebben als Nederlanders vinden echter in sterkere mate datdeze groepen moeten integreren, dan personen die vinden dat er geen gelijkerechten moeten zijn.

De resultaten komen grotendeels overeen met de verwachtingen. Onzeaanname dat Nederlanders vooral assimilatie positief waarderen komt vooral uitbij mensen die menen dat Marokkanen en Turken minder rechten moetenhebben dan Nederlanders. Personen die vinden dat Marokkanen en Turkenevenveel rechten moeten hebben als Nederlanders hebben de meest positieveaffectieve reacties en de sterkste normatieve reacties bij assimilatie en integra-tie. De hypothese dat personen die hoog scoren op gelijke rechten voorMarokkanen en Turken positiever staan ten opzichte van Marokkanen enTurken dan personen die laag hierop scoren, onafhankelijk van de gebruiktestrategie, komt met name uit voor de affectieve reacties. Hier scoren personendie voor gelijke rechten zijn bij alle strategieën hoger, en vooral bij integratieen separatie.

Discussie

We namen in de eerste hypothese aan dat Nederlanders het op prijs stellen datMarokkanen en Turken contact met Nederlanders zoeken en zich proberen aante passen aan Nederlandse normen en waarden. Het behoud van de eigencultuur zou minder gewaardeerd worden. Dit bleek inderdaad het geval te zijn.Assimilatie en integratie werden positief gewaardeerd, terwijl separatie alsonwenselijk beoordeeld werd. Verder lieten de resultaten zien dat Nederlandersvooral wanneer Marokkanen of Turken weinig contact met hen willen zichstoren aan Marokkanen of Turken die de eigen cultuur erg belangrijk vinden(separatie). Wanneer de hoofdpersoon in het aangeboden scenario veel contactmet Nederlanders had, werd hij of zij ook positief beoordeeld wanneer er veelwaarde aan de eigen cultuur werd gehecht. Deze beoordeling uitte zich inpositieve affectieve reacties en de mening dat Marokkanen en Turken zich in

93Hoofdstuk 6

Nederland zo zouden moeten gedragen. Dat Marokkanen en Turken contactzoeken wordt door Nederlanders dus prettig en wenselijk gevonden. Eenverklaring hiervoor is dat als er contact plaatsvindt men in principe controlekan uitoefenen op het gedrag en de ideeën van Marokkanen en Turken inNederland. Indien er geen contact met Nederlanders gezocht wordt, gevenNederlanders nog liever de voorkeur aan Marokkanen en Turken die eenmarginale groep in de samenleving vormen dan de groep die zich door zich terichten op de oude cultuur kan ontwikkelen tot een sterke onafhankelijke groep(separeerders). Verder onderzochten we de schattingen door Nederlanders vanhet percentage Marokkanen en Turken dat de adaptatievorm assimilatie,integratie, separatie en marginalisatie hanteert. Nederlanders blijken te denkendat de meeste Marokkanen en Turken de strategie separatie hanteren. Hetvóórkomen van assimilatie wordt het laagst geschat. Nederlanders zijn dus vanmening dat assimilatie en integratie prettig en wenselijk zijn, maar schatten hetpercentage Marokkanen en Turken dat één van deze twee strategieën hanteerterg laag.

Wanneer we de resultaten van Hoofdstuk 5 bekijken, dan zien we dat demeeste Marokkanen en Turken vooral integratie positief beoordelen. Marokka-nen en Turken hebben dus de voorkeur voor een strategie die ook Nederlandersaanspreekt! Het is echter opmerkelijk dat de Marokkanen en Turken in onsonderzoek zichzelf ook het meest herkennen in de integrerende persoon, terwijlNederlanders van mening zijn dat Marokkanen en Turken vooral separeren.Over het feit dat Marokkanen en Turken graag voor een deel vasthouden aanhun oude cultuur zijn ze het dus eens, terwijl ze over de mate van contact metNederlanders sterk van mening verschillen. Nu dient men zich natuurlijk terealiseren dat er meer autochtone Nederlanders zijn dan Marokkanen en Turkenin Nederland. Marokkanen en Turken zullen dus ook meer contact hebben metNederlanders dan Nederlanders met Marokkanen en Turken. Dat kan de redenzijn dat Marokkanen en Turken van mening dat ze veel contact met Nederlan-ders zoeken, terwijl Nederlanders dit heel anders zien. Een andere verklaringkan zijn dat Nederlanders wel waarnemen dat Marokkanen en Turken contactmet hen zoeken, maar dit -onverwachte, want zelden waargenomen- gedrag alstoevallig beschouwen. Als dit gedrag wel toegeschreven wordt aan het bewustcontact zoeken, kan men altijd nog beredeneren dat deze persoon geen typischeMarokkaan of Turk is, maar afwijkt van zijn groep. Kortom, Nederlanderskunnen het gedrag van Marokkanen en Turken altijd zo interpreteren dat hetovereenkomt met de verwachtingen die ze over deze groepen hebben (Hewsto-


ne, 1989).De derde hypothese luidde dat personen die in vergelijking met Marok-

kanen of Turken zich bevoorrecht voelen positiever reageren op alle adaptatie-vormen dan personen die zich niet bevoorrecht voelen. De gevoelens vanbevoorrechte personen ten opzichte van Marokkanen en Turken bleken inder-daad veel positiever te zijn dan die van personen die zich gelijkbedeeld ofbenadeeld voelden. Ook bleken de bevoorrechte Nederlanders een meertolerante houding te hebben ten opzichte van Marokkanen en Turken die deeigen cultuur willen behouden (integratie en separatie). Personen die zich nietbevoorrecht voelen zijn eerder van mening dat Marokkanen en Turken zoudenmoeten assimileren. Dat personen die behoren tot de meerderheidsgroep in eensamenleving de voorkeur hebben voor assimilatie (Baron & Byrne, 1994) blijktdus in sterkere mate te gelden voor personen die zich niet bevoorrecht voelenten opzichte van Marokkanen of Turken in Nederland. Zij voelen zich mogelij-kerwijs bedreigd omdat ze het hooguit net zo goed hebben als Marokkanen enTurken, groepen met een lagere status. Wanneer deze groepen zich nu net zogedragen als Nederlanders wordt dit als prettig ervaren, want mensen metgelijke ideeën worden als minder bedreigend gezien (Newcomb, 1961; Byrne,1971).

De vierde hypothese luidde dat personen die vinden dat Marokkanen ofTurken dezelfde rechten moeten hebben als Nederlanders positiever reagerenop alle adaptatievormen dan personen die vinden dat Marokkanen en Turkenniet dezelfde rechten moeten hebben. Personen die van mening zijn datMarokkanen en Turken dezelfde rechten moeten hebben als Nederlandershebben inderdaad meer positieve gevoelens na het lezen van een verhaaltjeover een Marokkaan of een Turk, dan personen die vinden dat ze niet dezelfderechten mogen hebben. Merkwaardigerwijs zijn er geen verschillen gevondenin tolerantie ten opzichte van Marokkanen en Turken die de eigen cultuurwillen behouden. We vonden wel verschillen tussen beide groepen Nederlan-ders wat betreft de schatting van het aantal Marokkanen of Turken dat zichvolgens een bepaalde adaptatievorm gedraagt. Personen die gelijke rechtenvoor Marokkanen, Turken en Nederlanders wensen schatten het vóórkomen vanseparatie lager en het vóórkomen van de andere drie adaptatievormen hogerdan personen die geen gelijke rechten willen. Het lijkt er op dat personen dietegen dezelfde rechten voor Marokkanen, Turken en Nederlanders zijn geenvoorkeur hebben voor een specifieke adaptatievorm, maar meer een algemenenegatieve attitude hebben ten opzichte van Marokkanen en Turken.

95Hoofdstuk 6

ConclusiesEr is bij de onderzochte groep Nederlanders weinig verschil in beoordeling vanMarokkanen en Turken, in tegenstelling tot eerder besproken onderzoek (Buijs& Nelissen, 1994; Hagendoorn, 1991; Hagendoorn & Hraba, 1989), waarinnaar voren kwam dat Turken door Nederlanders over het algemeen ietspositiever worden beoordeeld dan Marokkanen. Verder blijkt dat Nederlandersvooral de adaptatievormen assimilatie en integratie kunnen waarderen. Hetvóórkomen van deze vormen wordt juist het laagst geschat.

Met dit hoofdstuk sluiten we het onderzoek met betrekking tot adaptatievan Marokkanen en Turken af. In het volgende hoofdstuk wordt een overzichtgegeven van alle hiervoor besproken resultaten en wordt verder ingegaan op debetekenis ervan.

Hoofdstuk 7Discussie en conclusies

Sociaal-psychologische theorieën met betrekking tot de positie van etnischeminderheden hebben zich tot nu vooral gericht op vooroordelen, stereotypen,discriminatie en racisme (bijv. Van Oudenhoven & Willemsen, 1989). Denadruk van deze theorieën ligt op de negatieve invloed die de dominante groepkan uitoefenen op de positie van de minderheidsgroep. Ervan uitgaande dat ineen samenleving bepaalde groepen minder kansen hebben dan anderen en datdit deels veroorzaakt wordt door het feit dat deze groepen systematischachtergesteld worden (bijv. De Vries, 1992; Wallraff, 1985; Wolff & Penninx,1994), is deze invalshoek begrijpelijk. Evenals andere auteurs die de nadrukleggen op reacties van minderheden op relatieve deprivatie of discriminatie(bijv. Allport, 1954; Dion, 1986) hebben wij achterstelling voornamelijk van dekant van de minderheden bekeken. We hebben onderzocht welke houdingMarokkanen en Turken aannemen ten opzichte van verschillende vormen vanadaptatie aan de Nederlandse samenleving. Ook de samenhang van adaptatiemet andere factoren is onderzocht, zoals het welbevinden in het algemeen, debehoefte aan zelfevaluatie, de waargenomen uitkomsten van sociale vergelij-king en verschillende strategieën die gehanteerd kunnen worden om de socialeidentiteit te verbeteren. Verder is ook gekeken naar de houding van Nederlan-ders ten opzichte van de adaptatievormen die Marokkanen en Turken inNederland kunnen gebruiken. We bespreken hier de door ons onderscheidenadaptatievormen en de onderzochte factoren die ermee samenhangen.

Het in dit boek beschreven onderzoek gaat over Marokkanen en Turkenin Nederland. Er zijn duidelijke overeenkomsten tussen deze groepen, zoals deperiode wanneer de eerste Marokkanen en Turken als ’gastarbeider’ naarNederland kwamen en de sociaal-economische positie die ze in Nederlandhebben. Zoals in het eerste hoofdstuk betoogd, hebben autochtone Nederlandersdan ook vaak de neiging om Marokkanen en Turken in Nederland over éénkam te scheren en weinig verschillen te zien. Marokkanen en Turken ziendaarentegen vooral verschillen tussen beide groepen (zie Hoofdstuk 1 en 2).Om meer inzicht hierin te verkrijgen worden ook de gevonden verschillen enovereenkomsten tussen personen van Marokkaanse en Turkse afkomst bespro-ken.

Tot slot wordt in dit hoofdstuk nog een paragraaf aan tolerantie vanNederlanders ten opzichte van Marokkanen en Turken gewijd. In Hoofdstuk 1is uitgebreid ingegaan op de honderdduizenden immigranten die Nederland de

97Hoofdstuk 7

laatste eeuwen aangetrokken heeft. Betekent hun aanwezigheid hier datNederlanders tolerant zijn?

AdaptatieHet belangrijkste uitgangspunt van dit boek was dat we te weten wilden komenwelke strategieën Marokkanen en Turken gebruiken om zich een plaats teverwerven in de Nederlandse maatschappij. Aan de hand van de door Berry(Berry e.a., 1992) onderscheiden adaptatievormen -integratie, assimilatie,separatie en marginalisatie- hebben we bekeken wat Marokkanen en Turken inNederland belangrijk vinden en hoe ze verschillende adaptatievormen beoorde-len. Er is tot nu toe wel onderzoek gedaan naar adaptatie van Marokkanen enTurken in Nederland, maar dat is meestal kwalitatief opgezet en betreft vaakspecifieke onderwerpen die als een onderdeel van adaptatie gezien zoudenkunnen worden, zoals wel of geen Nederlands spreken en Nederlandse krantenlezen (bijv. Risvanoglu e.a., 1986; Rooduijn & Latten, 1986). Omdat wij meerinzicht wilden hebben in wat groepen in het algemeen ondergaan wanneer zeimmigreren hebben wij gekozen voor een meer algemene uitwerking vanadaptatie. Nu volgt eerst een korte samenvatting van de bevindingen in ditboek, die te maken hebben met adaptatie.

In Hoofdstuk 3 blijkt dat Marokkanen en Turken (het betrof responden-ten in Groningen) het belangrijk vinden om Nederlandse vrienden en kennissente hebben. Negentig procent van de respondenten was het daar mee eens. Watbetreft het leven volgens Marokkaanse of Turkse normen en waarden vondenwe grotere verschillen: sommigen waren van mening dat dit niet erg belangrijkwas (assimileerders) en anderen vonden dit wel belangrijk (integreerders). Bijde Marokkanen was de verdeling tussen deze groepen fifty-fifty, terwijl bij deTurken tweederde de voorkeur gaf aan integratie.

In Hoofdstuk 5 hebben we Marokkanen en Turken uit verschillendeandere plaatsen in Nederland gevraagd of ze hun eigen cultuur en contact metNederlanders over het algemeen belangrijk vinden. Dit hebben we afgezettegen hun reactie op een kranteartikel waarin één van de vier adaptatievormenconcreet uitgewerkt was. Zowel de Marokkanen als de Turken bleken vooralpositief te reageren op het artikel waarin het behoud van de eigen cultuur naarvoren kwam en contact met Nederlanders belangrijk was (integratie). Zeherkenden zichzelf hier het meest in en kregen er ook de meest positievegevoelens bij. Verder was men van mening dat Marokkanen en Turken zich inNederland zo zouden moeten gedragen. Deze reacties kwamen echter weinig

98 Discussie en Conclusies

overeen met hetgeen men eerder in de vragenlijst had aangegeven over hetalgemeen belangrijk te vinden. Er bestond vooral veel verschil tussen hetbelang dat men in het algemeen hechtte aan contact met Nederlanders en inhoeverre men zichzelf in herkende in een concreet scenario. Marokkanen enTurken blijken namelijk, onafhankelijk van hoe belangrijk ze contact metNederlanders vinden, zich gemiddeld genomen behoorlijk te herkennen in eenkranteartikel waarin veel contact met Nederlanders voorkwam. Het is in onder-zoek dus belangrijk te onderscheiden wat de algemene houding van Marokka-nen en Turken ten opzichte van adaptatie is en hoe ze in specifieke situatiesreageren.

De adaptatievormen die Berry en zijn collega’s (1992) onderscheidenblijken allemaal waarneembaar bij Marokkanen en Turken in Nederland, of wenu vragen naar wat ze belangrijk vinden, of naar waar ze zichzelf in herken-nen. Marginalisatie is echter zeldzaam. Ook assimilatie komt relatief weinigvoor. Er zijn veel verschillen tussen Marokkanen onderling en Turken onder-ling. Zo vonden we dat de Marokkaanse respondenten in de stad Groningenhun eigen cultuur relatief weinig belangrijk vonden in vergelijking met groepenMarokkanen in andere plaatsen in Nederland. Daarvoor zijn verschillendemogelijke oorzaken aan te wijzen. In Groningen zijn bijvoorbeeld weiniginwoners van Marokkaanse of Turkse afkomst, hetgeen kan betekenen datassimilatie meer automatisch optreedt doordat er weinig contact mogelijk ismet personen uit het geboorteland. Dat dit bij Marokkanen meer het geval isdan bij Turken komt waarschijnlijk omdat minder Marokkanen de enigeMarokkaanse vereniging bezoeken dan Turken de enige Turkse vereniging.Ook kan het zo zijn dat er selectie optreedt wanneer Marokkanen en Turkeneen woonplaats kiezen. Gelijkgestemden zullen elkaar opzoeken. Een andereverklaring zou kunnen zijn dat de verschillende manieren waarop de hoeveel-heid contact met Nederlanders gemeten is tot verschillende uitkomsten hebbengeleid. Dit lijkt echter niet erg waarschijnlijk. De Marokkaanse respondenten inGroningen blijken namelijk niet alleen wat betreft het contact met Nederlandersaf te wijken van respondenten op andere plaatsen in Nederland, ook vinden zede eigen normen en waarden minder belangrijk. Enige aanvullende analysesmet betrekking tot verschillen tussen de onderzochte groepen staan vermeld inBijlage 1. Behalve eventuele verschillen tussen Marokkanen en Turken, komenhier ook verschillen tussen mannen en vrouwen en tussen werkenden enwerklozen aan bod.

In het enige hoofdstuk waar Nederlanders aan het woord komen

99Hoofdstuk 7

(Hoofdstuk 6) bleek dat zij van mening waren dat Marokkanen en Turken inNederland vooral veel contact met Nederlanders zouden moeten hebben(integratie en assimilatie). Het percentage Marokkanen en Turken dat integratieof assimilatie hanteert werd echter laag geschat. Men is van mening dat demeeste Marokkanen en Turken separeren. Wanneer we deze uitkomstenvergelijken met de resultaten van de Marokkaanse en Turkse respondenten(Hoofdstuk 5) zien we dat Marokkanen, Turken en Nederlanders integratie eenwenselijke strategie vinden. Waar Marokkanen en Turken zichzelf echter ookvooral herkennen in de integrerende personen uit de kranteartikelen, gevenNederlanders aan dat ze vooral separerende Marokkanen en Turken om zichheen zien. De groepen zijn het dus eens over het feit dat Marokkanen enTurken gemiddeld genomen de eigen cultuur erg belangrijk vinden, maar overde mate waarin Marokkanen en Turken geïnteresseerd zijn in het actiefdeelnemen aan de Nederlandse samenleving zijn de meningen sterk verdeeld.In Hoofdstuk 6 gaven we al aan dat Marokkanen, Turken en Nederlanders hetgedrag van Marokkanen en Turken niet hetzelfde hoeven waar te nemen. Er isreeds langer bekend (bijv. Hewstone, 1989) dat gedrag van personen uit deeigen groep anders beoordeeld wordt dan dat van leden van een andere groep.Misschien hebben Marokkanen en Turken dus wel de intentie om contact metNederlanders te hebben, maar wordt het door Nederlanders niet op die manierwaargenomen. Een andere verklaring zou het simpele feit kunnen zijn datslechts drie procent van de inwoners van Nederland van Marokkaanse ofTurkse afkomst is. Er zijn heel veel autochtone Nederlanders die bijna nooitcontact met Marokkanen of Turken hebben (zie de aanvullende analyses metbetrekking tot de Nederlandse groep respondenten in Bijlage 2). Geen wonderdat de hoeveelheid gewenst contact van Marokkanen en Turken met Nederlan-ders onderschat wordt. Bovendien maakt ghetto-vorming in de grote stedenveel contact tussen allochtone en autochtone Nederlanders onwaarschijnlijk. Deonderlinge omgang wordt beperkt tot naar verhouding weinig autochtonen dieerg veel contact met allochtonen hebben.

Welbevinden en sociale vergelijkingEen eerste factor waar adaptatievormen mee zouden kunnen samenhangen ishet algemeen welbevinden. Er is tot nu toe weinig onderzoek gedaan naar hetwelbevinden van Marokkanen en Turken in Nederland. De meeste gerappor-teerde studies richten zich op jongeren. Zo blijken jongeren van Marokkaanseen Turkse afkomst een lagere zelfwaardering te hebben dan Nederlandse


jongeren (bijv. Junger, 1992; Verkuyten, 1986; 1988). Het welbevinden vanpersonen die een sterke omslag in hun leven meemaken, zoals een verhuizingmet ingrijpende gevolgen, komt behoorlijk in de verdrukking. Onderzoek heeftechter aangetoond dat het oude niveau van welbevinden na verloop van tijd-vaak binnen enige jaren- terugkeert (Heyink, 1993). Geldt dit ook voorimmigranten?

Wanneer Marokkanen integreerden, bleken ze een hoger welbevinden tehebben, dan wanneer ze assimileerden (zie Hoofdstuk 3). Bij integratie heeftmen steun aan de eigen cultuur en kan men een sterke identiteit behouden. BijTurken hebben we dit verschil echter niet gevonden. Zij hebben altijd een naarverhouding hoog niveau van welbevinden. Marokkanen bleken dan ook minderwelbevinden te ervaren dan Turken. Ook hadden Turken een hogere zelfwaar-dering dan Marokkanen (zie Hoofdstuk 4). Gezien het feit dat beide onder-zoeksgroepen gemiddeld genomen ongeveer even lang in Nederland verblijven,lijkt het onwaarschijnlijk dat de verblijfsduur in Nederland hiervoor verant-woordelijk is. Een oorzaak zou de sterke identiteit van Turken kunnen zijn. Degeschiedenis heeft een sterke invloed op hoe Turken zich tegenwoordigegedragen en voelen (zie Hoofdstuk 1 en 2). Hun trots helpt hen om in allerleiomstandigheden een redelijk niveau van welbevinden te hebben, ook wanneerze geen houvast meer hebben aan hun eigen cultuur (assimileren).

Een tweede factor waar de gehanteerde adaptatievorm invloed op zoukunnen hebben is sociale vergelijking. Festinger (1954) suggereerde datmensen wanneer ze onzeker zijn graag meer over hun situatie te weten willenkomen (zelfevaluatie). Wanneer daar niet voldoende objectieve mogelijkhedenvoor zijn, zal men proberen door sociale vergelijking meer informatie teverzamelen. Assimileerders blijken meer onzekerheden tegen te komen enhebben daardoor meer behoefte aan zelfevaluatie dan integreerders (zieHoofdstuk 3). Integratie biedt dan ook de meeste zekerheden vanuit de eigencultuur. Hierdoor is zelfevaluatie door middel van vergelijking met anderenminder nodig: er is duidelijkheid over hoe men zich behoort te gedragen.Verder blijken Marokkanen onzekerder te zijn, daardoor meer behoefte aanzelfevaluatie te hebben en zich te vergelijken met meer verschillende groependan Turken. We kunnen dit verklaren door te verwijzen naar de bevindingen inHoofdstuk 1 en 2, waaruit blijkt dat de Turkse cultuur moderner is en ookmeer op de Nederlandse lijkt dan de Marokkaanse dat doet, zodat er bij Turkenminder onzekerheid bestaat over hoe zij zich in Nederland zouden moetengedragen dan bij Marokkanen.

101Hoofdstuk 7

Een derde factor die door de adaptatievormen beïnvloed zou kunnenworden zijn de uitkomsten van sociale vergelijking. De relatieve deprivatiethe-orie (Crosby, 1976; Gurr, 1970; Runciman, 1966; Stouffer, e.a., 1949) gaat ervan uit dat vooral mensen die het relatief slechter hebben dan anderen zichgefrustreerd voelen en een lager welbevinden ervaren. Dit wordt tegenge-sproken door de resultaten van Hoofdstuk 3 en 4. In Hoofdstuk 3 blijkt datMarokkanen een lager niveau van welbevinden hebben, terwijl ze relatiefhogere uitkomsten van sociale vergelijking met Nederlanders hebben danTurken. Het kan zijn dat Marokkanen niet willen toegeven dat ze het veelslechter hebben dan Nederlanders. Ook kan het zo zijn dat hun verwachtingenmet betrekking tot hun positie in Nederland dermate laag zijn, dat ze hunachterstand wel mee vinden vallen. In Hoofdstuk 4 hebben we gevonden datniet de personen met de laagste uitkomsten van sociale vergelijking, maar juistde relatief bevoorrechte Marokkanen en Turken zich gefrustreerd voelen. Ookhier lijken verwachtingen een rol te spelen. De gefrustreerde en relatiefbevoorrechte groep bleek namelijk ook de meest actieve te zijn. Wellicht zijnde resultaten van hun acties wat tegengevallen, waardoor hun frustratietoegenomen is. Aan de andere kant kan het ook zo zijn dat vooral de personendie de hoop hebben hun positie ooit nog te verbeteren zich gefrustreerd voelen,omdat hun ambities tot op heden nog niet verwezenlijkt zijn. Juist wanneer degewenste positie binnen bereik is wordt het streven ernaar sterker. De aanvul-ling op de relatieve deprivatietheorie (Cook, Crosby & Hennigan, 1977;Crosby, 1976; Dubé & Guimond, 1986; Guimond & Dubé-Simard, 1983; Isaac,Mutran & Stryker, 1980; Runciman, 1966) dat niet benadeling op zich, maarvooral frustratie daarover personen aanzet tot actie lijkt hiermee ondersteund.Ook in Nederland is onderzoek gedaan naar de relatie tussen ontevredenheid enacties (Klandermans, 1987). In zijn onderzoek bij emancipatoire en politiekebewegingen bleek deze relatie niet zo simpel te zijn. Pas wanneer mensenverwachten dat acties succesvol zullen zijn, zijn ze bereid tot actie over tegaan. Een verschil met het hier gepresenteerde onderzoek is echter dat het omaantoonbaar protestgedrag ging, terwijl ons onderzoek zich veel breder richt opallerlei soorten reacties, waaronder ook heel subtiele.

Gezien de moeilijk aan te geven richting van de causaliteit tussen eenhoge mate van onzekerheid, een sterke behoefte aan zelfevaluatie, uitkomstenvan sociale vergelijking en een lager welbevinden zou een experiment opgezetkunnen worden. De onzekerheid, de behoefte aan zelfevaluatie en uitkomstenvan sociale vergelijking zouden gemanipuleerd kunnen worden in scenario’s.


De respondenten zouden na het lezen van één van deze scenario’s moetenreageren in termen van welbevinden. Ook het type sociale vergelijking zougevarieerd kunnen worden door verschillende vergelijkingspersonen of -groepen aan te bieden. Opwaartse sociale vergelijking blijkt namelijk heelandere gevoelens bij mensen op te roepen dan neerwaartse sociale vergelijking(Ybema, 1994).

Strategieën voor identiteitshanteringEen vierde factor waarbij adaptatievormen een rol zouden kunnen spelen zijnstrategieën voor identiteitshantering. In Hoofdstuk 4 bleek dat, behalve eenpersoonsfactor als zelfwaardering, ook de adaptatievorm die Marokkanen enTurken hanteren (het belang van contact met Nederlanders en het behoud vande eigen cultuur) een rol speelde bij sommige strategieën voor identiteits-hantering. We onderscheiden de volgende strategieën: individuele socialemobiliteit, sociale competitie, hanteren van alternatieve dimensies voor socialevergelijking, neerwaartse intergroepsvergelijking, neerwaartse intragroepsverge-lijking en strategieën die disfunctioneel zijn bij het verbeteren van de socialeidentiteit. Bij individuele sociale mobiliteit speelt het belang van veel contactmet Nederlanders een rol (integratie en assimilatie), terwijl bij het gebruik vande strategie alternatieve dimensies voor sociale vergelijking juist weinig contactmet Nederlanders belangrijk is en veel waarde aan de eigen cultuur wordtgehecht (separatie). Strategieën voor identiteitshantering blijken dus duidelijkiets anders te zijn dan vormen van adaptatie. Slechts bij de genoemde tweestrategieën kon een samenhang met adaptatie gevonden worden. Verder blekenvooral de instrumentele strategieën (individuele sociale mobiliteit en socialecompetitie) veel door Marokkanen en Turken in Nederland gehanteerd teworden. Disfunctionele strategieën worden naar eigen zeggen veel mindergebruikt. Bij de instrumentele strategieën de eigen positie in de maatschappijgeen rol te spelen, terwijl bij de cognitieve en disfunctionele strategieën deeigen positie relatief gunstig was. Het lijkt er op dat personen die individueelsociaal mobiel zijn of sociaal competitief zijn een realistischer beeld hebbenvan hun positie in vergelijking met Nederlanders. Bij het gebruik van cognitie-ve en disfunctionele strategieën wordt de werkelijkheid kennelijk zodanigvertekend, dat de uitkomsten van sociale vergelijking met Nederlanders relatiefhoog zijn. Gezien de vervreemdende aard van vooral disfunctionele strategieënkunnen cognitieve vertekeningen dus erg ver gaan.

In dit boek is geprobeerd verschillende theorieën, zoals de sociale

103Hoofdstuk 7

vergelijkingstheorie (bijv. Festinger, 1954; Wood, 1989), de relatieve depriva-tietheorie (bijv. Crosby, 1976; Runciman, 1966) en de sociale identiteitstheorie(bijv. Tajfel & Turner, 1979) te integreren. De in deze theorieën gehanteerdetermen blijken te overlappen. Negatieve uitkomsten van sociale vergelijkingbetekenen relatieve deprivatie, terwijl ook de sociale identiteit aangetast dreigtte raken. Het koppelen van deze concepten is vruchtbaar gebleken, zoals tezien was in Hoofdstuk 4. De onderscheiden strategieën voor identiteitshante-ring, ontleend aan de drie theorieën, geven een redelijk beeld van de mogelijk-heden die Marokkanen en Turken hebben om met hun situatie in Nederland omte gaan.

Samenvattend kunnen we stellen dat Marokkanen en Turken aangevendat ze proberen in Nederland te integreren. Nederlanders vinden dit in principeeen goed idee, maar nemen het in de praktijk niet waar. Integratie en assimila-tie hebben verschillende gevolgen voor het welbevinden, de behoefte aanzelfevaluatie en de uitkomsten van sociale vergelijking. Vooral bij Marokkanenzijn de onderlinge verschillen groot. Wanneer zij assimileren is het welbevin-den lager, de behoefte aan zelfevaluatie hoger en de uitkomsten van socialevergelijking lager, dan wanneer ze integreren. Integratie en assimilatie blijkensamen te gaan met individuele sociale mobiliteit. Separatie blijkt gerelateerd tezijn aan het gebruik van alternatieve dimensies voor sociale vergelijking.Integratie lijkt een vruchtbare adaptatievorm te zijn voor Marokkanen enTurken in Nederland. Deze vorm levert niet alleen een hoger niveau vanwelbevinden, minder behoefte aan zelfevaluatie en relatief hoge uitkomsten vansociale vergelijkingen op; ook komt integratie naar de mening van de deelne-mers aan dit onderzoek het meeste voor. Marokkanen en Turken die dezestrategie hanteren doen hun best om individueel sociaal mobiel te zijn. Watbetekent dit nu voor Nederland? De meeste Marokkanen en Turken hantereneen adaptatievorm die de gemiddelde Nederlander wel aanspreekt. Omdat eenflink deel van hen probeert als individu op te klimmen op de maatschappelijkeladder zullen autochtone Nederlanders steeds meer met hen te maken krijgen.Op deze manier zullen de culturen van Marokkanen en Turken in Nederlandsteeds meer zichtbaar worden en zullen op den duur ook autochtone Nederlan-ders integratie van Marokkanen en Turken waarnemen.

Verschillen en overeenkomsten tussen Marokkanen en TurkenWe vervolgen met de bespreking van de gevonden verschillen en overeenkom-sten tussen Marokkanen en Turken in Nederland. Behalve dat Marokkanen en


Turken van een ander continent komen bestaan er nog meer verschillen tussenbeide groepen. Hierboven hebben we er al enkele genoemd: bij Marokkanenbestaan er bijvoorbeeld meer verschillen tussen integreerders en assimileerdersdan bij Turken en bij Turken is de zelfwaardering hoger dan bij Marokkanen.De Marokkanen en Turken die we geïnterviewd hebben (zie Hoofdstuk 2)geven aan dat zowel het land van herkomst als de manier van met elkaaromgaan binnen de eigen groep invloed heeft op hoe men zich in Nederlandgedraagt. Zo heeft het feit dat het Osmaanse Rijk heeft bestaan nog steedsinvloed op de sociale identiteit van Turken. Deze is sterk en positief. Marokkois daarentegen een kolonie van Frankrijk geweest, waardoor Marokkaneneerder een negatieve sociale identiteit hebben. Contacten met landgenotenworden bij Turken in Nederland dan ook positiever gewaardeerd dan bijMarokkanen. Dit uit zich in de onderlinge verbondenheid, de sociale controlebinnen de groep en het aantal eigen organisaties. Turken zijn dus wel meer oponderlinge contacten gericht, maar hun cultuur is meer Westers dan die vanMarokkanen. Verder blijken Marokkanen zich meer te vergelijken met Turkendan andersom (zie Hoofdstuk 3). Ook zien Marokkanen meer overeenkomstentussen beide groepen dan Turken (zie Hoofdstuk 2). Het lijkt er dus op datTurken voor Marokkanen een voorbeeld zijn van hoe een allochtone groep zichin Nederland zou kunnen gedragen, al ervaren zowel Marokkanen als Turkenachterstand ten opzichte van Nederlanders (Hoofdstuk 1, 2 en 3) en achterstel-ling door Nederlanders (Hoofdstuk 1 en 2). We moeten hierbij wel bedenkendat onze onderzoeksgroep bijna geheel uit personen van de eerste generatie(met name de tussengeneratie) bestaat (zie Hoofdstuk 1). Andere groepenmigranten in Nederland, zoals Italianen, Spanjaarden en Molukkers, raaktenhun achterstand ten opzichte van autochtone Nederlanders ook pas kwijt bij dederde generatie (Vermeulen & Penninx, 1994). Wat betreft de omgang metNederlanders zijn weinig verschillen tussen beide groepen gevonden. Zowel deMarokkaanse en Turkse respondenten (Hoofdstuk 2 en 5) als de Nederlandserespondenten (Hoofdstuk 6) geven dit aan.

Gezien de gevonden verschillen tussen de Marokkaanse en Turkserespondenten is het raadzaam in onderzoek deze groepen niet samen te nemen.Ook in beleid en bij voorlichting zal terdege rekening gehouden moetenworden met deze verschillen. Uiteraard zullen immigranten die het behoud vande eigen cultuur belangrijk vinden ook anders benaderd moeten worden danimmigranten die dit minder belangrijk vinden. Een immigrant die de eigencultuur belangrijk vindt zal anders reageren op een autochtone Nederlander of

105Hoofdstuk 7

op een persoon uit het eigen land van herkomst, dan een immigrant die deeigen cultuur niet zo belangrijk vindt (Van Heelsum, 1993).

Samenvattend kunnen we stellen dat er aanzienlijke verschillen zijntussen de beoordeling door Marokkanen, Turken en autochtone Nederlanders.Alle drie de groepen vinden integratie een goede vorm van adaptatie, maarNederlanders nemen deze vorm nauwelijks waar, terwijl Marokkanen enTurken dat wel doen. Verder zien Marokkanen en met name Turken veelverschillen tussen beide groepen, bijvoorbeeld op het gebied van de eigencultuur, terwijl Nederlanders over het algemeen weinig onderscheid maken.Aangezien in dit boek de nadruk op het oordeel van Marokkanen en Turkenligt, hebben we relatief veel verschillen tussen beide groepen gevonden.

Tolerantie ten opzichte van immigranten in NederlandTot slot nog enige opmerkingen over tolerantie in Nederland. De bloei van deNederlandse economie gaat al eeuwen samen met een instroom aan immigran-ten. Aan de ene kant trekt een gunstig economisch klimaat immigranten aan,aan de andere kant kunnen vreemdelingen zorgen voor een toename aan handelen op die manier de economische groei vergroten. Om de situatie in Nederlandredelijk stabiel te houden ondanks de vele verschillende groepen inwoners konmen het zich nooit permitteren intolerant ten opzichte van hen te zijn(Kossmann, 1984). De tolerantie in Nederland had een pragmatische basis.Wanneer het slecht gaat met de economie raakt deze verdraagzaamheid meestalin de verdrukking. Immigranten worden op dergelijke momenten gezien alsindringers en profiteurs (bijv. Kleinpenning & Hagendoorn, 1993). Om tebestuderen of deze veronderstelling inderdaad opgaat, zou eigenlijk longitudi-naal onderzoek moeten plaatsvinden. Dezelfde personen zouden dan hunmening over de aanwezigheid van immigranten moeten geven tijdens periodesvan economische groei en recessie. Op deze manier zou een verband tussentolerantie ten opzichte van immigranten en economische groei gevondenkunnen worden. Alhoewel dit boek niet op een dergelijk onderzoek gebaseerdis, signaleren we in Hoofdstuk 6 wel verschillen tussen twee groepen Nederlan-ders: personen die zich bevoorrecht voelen en personen die zich gelijkbedeeldof benadeeld voelen ten opzichte van Marokkanen of Turken in Nederland. Debevoorrechte Nederlanders bleken veel toleranter te zijn ten opzichte vanMarokkanen en Turken die hun eigen cultuur willen behouden dan de niet-bevoorrechte Nederlanders. Deze bevinding is een aanwijzing dat wanneer heteconomisch slecht gaat mensen minder verdraagzaam zijn ten opzichte van


immigranten dan wanneer het economisch gezien goed gaat.

ConclusiesImmigratie is de laatste eeuwen een normaal verschijnsel in Nederland. Dehuidige situatie is op dit punt dat ook niet uitzonderlijk. Integratie lijkt eenvruchtbare adaptatievorm te zijn voor Marokkanen en Turken in Nederland.Deze vorm gaat gepaard met een hoger niveau van welbevinden, minderbehoefte aan zelfevaluatie, relatief hoge uitkomsten van sociale vergelijkingenen pogingen een betere maatschappelijke positie te verkrijgen. Integratie is eenadaptatievorm die ook Nederlanders gemiddeld genomen wel zien zitten.Omdat een flink deel van de Marokkanen en Turken in Nederland probeert alsindividu op te klimmen op de maatschappelijke ladder zullen we steeds meermet hun cultuur te maken krijgen.

Marokkanen en Turken kijken anders tegen hun gedrag in Nederlandaan dan autochtone Nederlanders. Zo zien Marokkanen en Turken zichzelf alspersonen die integreren, terwijl Nederlanders separatie waarnemen. Marokka-nen en Turken zien meer contact tussen henzelf en Nederlanders dan Nederlan-ders dat doen. Verder zien Marokkanen en met name Turken veel verschillentussen beide groepen, terwijl Nederlanders over het algemeen weinig onder-scheid maken.

Over de tolerantie ten opzichte van etnische groepen in Nederland isveel gezegd en geschreven. Nederland wordt vaak als een verdraagzaam landgezien. In de praktijk blijkt dat nogal eens tegen te vallen. Ook bestaan er veelindividuele verschillen in tolerantie ten opzichte van immigranten. Kossmann(1984, p.20) stelt dat we eigenlijk geen pleidooien zouden moeten houden voorverdraagzaamheid tegenover minderheden, omdat dit intolerantie impliceert.Ondanks deze uitspraak wil ik hier pleiten voor verdraagzaamheid ten opzichtevan etnische minderheden in Nederland.

Samenvatting

In dit proefschrift wordt bekeken wat voor adaptatievormen er onder Marokka-nen en Turken in Nederland voorkomen en hoe Marokkanen en Turken dezebeoordelen. Verder komen er verschillende andere factoren aan de orde die metdeze vormen van adaptatie samenhangen, zoals strategieën voor identiteitshan-tering, algemeen welbevinden, behoefte aan zelfevaluatie, uitkomsten vansociale vergelijking, zelfwaardering en frustratie over de eigen positie in deNederlandse maatschappij. Ook de reacties van Nederlanders op deze adaptatie-vormen komen aan bod.

In Hoofdstuk 1 wordt een overzicht gegeven van de immigratie inNederland sinds de zestiende eeuw. Verder worden er vier verschillendeadaptatievormen besproken: integratie, assimilatie, separatie en marginalisatie.Van streven naar integratie is sprake wanneer een persoon het belangrijk vindtom veel contact met Nederlanders te hebben en eraan hecht de eigen cultuur tebehouden. Bij assimilatie is het contact met Nederlanders belangrijk, maarwordt het niet belangrijk gevonden de eigen cultuur te behouden. We sprekenvan separatie wanneer een persoon weinig waarde hecht aan contact metNederlanders en het wel belangrijk vindt de eigen cultuur te behouden.Marginalisatie is een adaptatievorm waarbij de persoon noch veel contact metNederlanders wenst te onderhouden noch behoud van de eigen cultuur op prijsstelt. Na deze uitleg volgt een korte kennismaking met Marokko en Turkije enmet Marokkanen en Turken in Nederland. Deze kennismaking wordt voortge-zet in Hoofdstuk 2.

Voor de studie in Hoofdstuk 2 zijn elf personen geïnterviewd: zesMarokkanen en vijf Turken. Zij hebben allen in hun werk te maken metgroepen Marokkanen of Turken en zijn op de hoogte van de situatie van dezemensen in Nederland. Het interview ging over de groep die de respondentengoed kennen. In het interview werd getoetst of enige verschillen tussenMarokkanen en Turken die in de literatuur gevonden waren inderdaad opgaan.Zoals verwacht bleek de geschiedenis van Marokko en Turkije invloed tehebben op de identiteit van Marokkanen en Turken in Nederland. Turken zijntrots en hebben een positieve identiteit. Daarentegen hebben Marokkaneneerder een negatieve identiteit. Contacten met landgenoten worden bij Turkenin Nederland dan ook positiever gewaardeerd dan bij Marokkanen. Dit uit zichin de onderlinge verbondenheid, de sociale controle binnen de groep en hetaantal eigen organisaties. Turken zijn gemiddeld genomen meer gericht op huneigen cultuur, maar deze cultuur is wel meer westers dan die van Marokkanen.

108 Samenvatting

Wat betreft het contact met Nederlanders hebben we weinig verschillen tussenbeide groepen gevonden: dit is gemiddeld genomen redelijk goed, maar niet alte frequent.

In Hoofdstuk 3 wordt een onderzoek onder 49 Marokkanen en 80Turken in de stad Groningen beschreven. De samenhang van twee adaptatie-vormen, integratie en assimilatie, met het welbevinden en de behoefte aanzelfevaluatie is onderzocht. Marokkanen blijken zich met verschillende groepente vergelijken, namelijk Nederlanders, Marokkanen in Nederland, Marokkanenin Marokko en Turken in Nederland. Dit betekent dat ze zich zowel opwaarts,neerwaarts, als lateraal vergelijken. Turken vergelijken zich vooral met tweegroepen, namelijk met Nederlanders en Turken in Nederland. Zij vergelijkenzich dus opwaarts en lateraal. Van de Marokkanen probeert 41% te integrerenen 45% te assimileren. Bij de Turken zijn deze cijfers respectievelijk 64% en28%. Bij Turken bestaat er weinig verschil op het gebied van welbevinden ensociale vergelijking tussen personen die integreren of assimileren. Bij Marok-kanen bestaan deze verschillen wel. Wanneer ze assimileren hebben ze eenlager welbevinden, zijn ze onzekerder en hebben meer behoefte aan zelfeva-luatie, dan wanneer ze integreren. Ondanks dat Marokkanen zich minderbenadeeld voelen ten opzichte van Nederlanders dan Turken, hebben ze eenlager welbevinden, zijn ze onzekerder en hebben ze meer behoefte aan zelfeva-luatie dan Turken.

In Hoofdstuk 4 wordt besproken op welke manieren Marokkanen enTurken proberen een positieve sociale identiteit te verkrijgen of te behouden.We onderscheiden zes strategieën van identiteitshantering. Aan deze studienamen 93 Marokkanen en 203 Turken deel, uit verschillende plaatsen inNederland. Vooral Marokkanen en Turken die zich relatief weinig benadeeldvoelen ten opzichte van Nederlanders, maar zich wel gefrustreerd voelen overhun positie in Nederland, blijken geneigd te zijn deze strategieën te gebruiken.De strategieën individuele sociale mobiliteit en neerwaartse intergroepsvergelij-king gaan niet gepaard met een hoge mate van frustratie. Bij individuelesociale mobiliteit, sociale competitie, neerwaartse inter- en intragroepsverge-lijking is de zelfwaardering hoog. Bij de disfunctionele opties is de zelfwaarde-ring daarentegen laag. Verder gaat de strategie individuele sociale mobiliteitgepaard met de adaptatievormen assimilatie en integratie (veel contact metNederlanders). Bij het gebruik van alternatieve dimensies voor sociale vergelij-king speelt separatie (behoud van de eigen cultuur en weinig contact metNederlanders) een belangrijke rol. De instrumentele strategieën (individuele

109Samenvatting

sociale mobiliteit en sociale competitie) blijken zowel door Marokkanen alsdoor Turken vaker gehanteerd te worden dan de cognitieve en de disfunctione-le strategieën.

In Hoofdstuk 5 beschrijven we een ander deel van de studie onder derespondenten van Hoofdstuk 4. Dit gaat over de reacties van Marokkanen enTurken op de vier adaptatievormen. Hiertoe is hen een gefingeerd kranteartikelvoorgelegd waarin een Marokkaan of Turk werd opgevoerd. De betreffendepersoon gaf in gedrag en door middel van uitspraken aan dat hij of zij al danniet veel contact met Nederlanders had en het behoud van de eigen cultuur welof niet belangrijk vond. Marokkanen en Turken blijken zich vooral te herken-nen in het scenario waarin zowel contact met Nederlanders als het behoud vande eigen cultuur belangrijk is (integratie). Wat Marokkanen en Turken aange-ven belangrijk te vinden komt nauwelijks overeen met waar ze zichzelf inherkennen, waar ze positieve affectieve reacties op hebben en hoe ze vindendat Marokkanen en Turken zich in Nederland zouden moeten gedragen.

In Hoofdstuk 6 zijn dezelfde vier gefingeerde kranteartikelen alsgebruikt in Hoofdstuk 5 voorgelegd aan een representatieve groep van 1844Nederlanders. Voor Nederlanders is vooral belangrijk dat Marokkanen enTurken contact met Nederlanders hebben (integratie en assimilatie). Ze schattende groep Marokkanen en Turken die separeren echter het hoogst. Marokkanenen Turken worden ongeveer hetzelfde beoordeeld. Personen met hoge uitkom-sten van sociale vergelijking met Marokkanen of Turken kijken positievertegen deze groepen aan en maakt het minder uit of deze groepen hun cultuurwillen behouden dan personen met lage uitkomsten. Personen die Marokkanenen Turken dezelfde rechten als Nederlanders gunnen kijken positiever tegendeze groepen aan en maakt het minder uit of ze hun cultuur willen behoudendan personen die geen gelijke rechten willen.

In Hoofdstuk 7 wordt een overzicht gegeven van de resultaten uit deeerdere hoofdstukken en verder ingegaan op de betekenis ervan. Een belangrij-ke conclusie is dat integratie een vruchtbare adaptatievorm lijkt te zijn voorMarokkanen en Turken in Nederland. Omdat een aanzienlijke groep Marokka-nen en Turken probeert als individu op te klimmen op de maatschappelijkeladder, zullen steeds meer autochtone Nederlanders met de Marokkaanse en deTurkse cultuur in aanraking komen. Op dit moment nemen autochtone Neder-landers echter vooral separatie waar, terwijl Marokkanen en Turken aangevente integreren. Ten slotte zien Marokkanen en met namen Turken veel verschil-len tussen beide groepen, terwijl Nederlanders over het algemeen weinigonderscheid maken.

Summary

This dissertation reports which adaptation strategies occur among Moroccansand Turks in the Netherlands, and how they are evaluated. Furthermore, wediscuss several other factors that are related to adaptation strategies, likeidentity management strategies, general well-being, need for social comparison,outcomes of social comparison, self-esteem, and frustrations about the positionof ethnic minorities in Dutch society. The reactions of the Dutch to thedistinguished adaptation strategies will be discussed too.

Chapter 1 gives an overview of the migration in the Netherlands sincethe sixteenth century. Furthermore, four different adaptation strategies areexplained: integration, assimilation, separation, and marginalization. Animmigrant aims at integration if he or she feels that contact with the dominantgroup is important, and at the same time wants to maintain the original culture.When assimilation is the chosen strategy, the newcomer wants contact withmembers of the dominant group too, but the original culture is less important.We speak of separation when an individual does not feel that contact withmembers of the dominant group is important, but values to maintain theoriginal culture. Marginalization is the adaptation strategy when the immigrantdoes not feel the need for contact with members of the dominant group, nor tomaintain the original culture. This explanation is followed by a shortintroduction to Morocco and Turkey, and to Moroccans and Turks in theNetherlands. This introduction is continued in Chapter 2.

For the study discussed in Chapter 2, eleven individuals were intervie-wed: six Moroccans and five Turks. They all work with groups of Moroccansand Turks, and know all about the situations of these groups in theNetherlands. The interviews checked whether the differences between Moroc-cans and Turks, found in the literature, indeed occurred. As expected thehistory of Morocco and Turkey appeared to have influence on the identity ofMoroccans and Turks in the Netherlands. Turks are relatively proud, and havea positive identity. On the contrary, Moroccans rather have a negative identity.Consequently, contacts with fellow countrymen are also more positive amongTurks in the Netherlands than among Moroccans. This is shown in the mutualsolidarity, the social control within the groups, and the number of organizationsthey have on their own. On average Turks are more oriented towards their ownculture, but their culture is more Western than that of the Moroccans. Wefound hardly any differences between both groups regarding contact with theDutch: on average this contact is moderately well, but not too frequent.

111Summary

In Chapter 3 a study among 49 Moroccans and 80 Turks in the city ofGroningen is described. The relation of two adaptation strategies, integrationand assimilation, with well-being and the need for social comparison is studied.Moroccans appear to compare themselves with several groups, namely theDutch, Moroccans in the Netherlands, Moroccans in Morocco and Turks in theNetherlands. This means that they use upward, downward, and lateral socialcomparisons. Turks compare themselves mainly with two groups, namely theDutch and Turks in the Nederlands. They use upward and lateral socialcomparisons. Fourty-one per cent of the Moroccans in Groningen tries tointegrate and 45% wants to assimilate. For the Turks these figures are 64% and28% respectively. Among Turks there is hardly any difference in general well-being and need for social comparison between individuals who integrate andindividuals who assimilate. Among Moroccans these differences do occur. Ifthey use assimilation they are more uncertain, use social comparisons moreoften, and have a lower level of general well-being than if they use integration.In spite of the fact that Moroccans feel less deprived compared to the Dutchthan Turks, they feel less well, are more uncertain, and use social comparisonsmore often.

In Chapter 4 we discuss several ways of trying to improve or at leastmaintain the (social) identity. We distinguish six strategies for identitymanagement. In this study 93 Moroccans and 203 Turks participated, fromseveral towns in the Nederlands. Especially Moroccans and Turks who haverelatively positive outcomes of social comparison with the Dutch, but who feelvery frustrated, are inclined to use these identity management strategies. Forthe use of the strategies individual social mobility and downward socialcomparison with an out-group member no high level of frustration is needed.Individual social mobility, social competition, and downward social comparison(with an in-group or an out-group member) are related to a high level of self-esteem. On the other hand, disfunctional strategies are related to a low level ofself-esteem. Furthermore, individual social mobility is related to the adaptationstrategies assimilation and integration (many contacts with the Dutch). The useof alternative dimensions for social comparison is related to separation(maintenance of the original culture, and few contacts with the Dutch). Theinstrumental strategies (individual social mobility and social competition)appear to be used more often by both Moroccans and Turks than the cognitiveand disfunctional strategies.

In Chapter 5 we describe a different part of the study among the

112 Summary

respondents of Chapter 4. This part is about the reactions of Moroccans andTurks to the four adaptation strategies. For this purpose a fictitious newspaperarticle, in which a Moroccan or a Turk was the main figure, was put in frontof them. This main figure indicated by behaviour and by means of statementsif he or she had or had not many contacts with the Dutch, and had or had notthe opinion that maintenance of the original culture was important. Moroccansand Turks appear to recognize themselves mainly in the scenario in which bothcontacts with the Dutch and maintenance of the original culture are important(integration). The opinions of Moroccans and Turks about the importance ofcontacts with the Dutch and maintenance of the original culture are hardlyrelated to the adaptation strategies they recognize themselves in, have positiveaffective reactions to, and have positive normative reactions to.

In Chapter 6 the same four fictitious newspaper articles as used inChapter 5 are put in front of a representative sample of 1844 Dutch persons.Most important for the Dutch is that Moroccans and Turks have contacts withthem (integration and assimilation). The estimation of the occurrence ofseparation is the highest, though. Moroccans and Turks are evaluated more orless the same. Individuals who have higher outcomes of social comparisonswith Moroccans or Turks have a more positive attitude towards these groups,and care less whether these groups want to maintian their original culture ornot than individuals with lower outcomes. Individuals who want Moroccansand Turks to have the same rights as the Dutch evaluate these groups morepositively, and care less whether these groups want to maintain their originalculture or not than individuals who do not want the same rights.

In Chapter 7 an overview of the results of the preceding chapters isgiven, and the meaning of it is discussed. An important conclusion is thatintegration seems a fruitful adaptation strategy for Moroccans and Turks in theNetherlands. Because a considerable group of Moroccans and Turks tries toclimb up the social ladder Dutch people will get in touch more and more withthe Moroccan and Turkish culture. At the moment, the Dutch mainly perceivethem to separate, while Moroccans and Turks indicate to integrate. Finally,Moroccans and especially Turks see many differences between each other,while in general the Dutch do not differentiate.

Literatuur

Abeles, R.P. (1976). Relative deprivation, rising expectations, and black militancy.Journal of Social Issues, 32, 119-137.

Akgündüz, A. (1993). Een analytische studie naar de arbeidsmigratie van Turkijenaar West-Europa, in het bijzonder naar Duitsland en Nederland (1960-1974).Sociologische Gids, 40, 352-385.

Alkan, M. & Kabdan, R. (1993). Droom of werkelijkheid? Succes onder Turken inNederland. In: R.S. Gowricharn (red.),Binnen de grenzen: Immigratie,etniciteit en integratie in Nederland. Utrecht: De Tijdstroom.

Allport, G.W. (1954).The nature of prejudice. Cambridge, MA: Addison-Wesley.Amersfoort, J.M.M. van (1986). Nederland als immigratieland. In: L. van den Berg-

Eldering (red.),Van gastarbeider tot immigrant: Marokkanen en Turken inNederland. Alphen a/d Rijn: Samsom.

Amir, Y. (1969). Contact hypothesis in ethnic relations.Psychological Bulletin, 71,319-342.

Baron, R.A. & Byrne, D. (1994). Social psychology: Understanding humaninteraction (7th edition). Boston: Allyn and Bacon.

Baron, R.M. & Kenny, D.A. (1986). The moderator-mediator variable distinction insocial psychological research: Conceptual, strategic and statisticalconsiderations.Journal of Personality and Social Psychology, 51, 1173-1182.

Baumeister, R.F., Tice, D.M. & Hutton, D.G. (1989). Self-presentational motivationsand personality differences in self-esteem.Journal of Personality, 57, 547-579.

Berkowitz, L. (1972). Frustrations, comparisons, and other sources of emotion arousalas contributors to social unrest,Journal of Social Issues, 28 (1), 77-91.

Berry, J.W., Poortinga, Y.H., Segall, M.H. & Dasen, P.R. (1992).Cross-culturalpsychology: Research and applications. Cambridge (etc.): CambridgeUniversity Press.

Billig, M. (1976). Social psychology and intergroup relations. New York: AcademicPress.

Böcker, A. (1994). Op weg naar een beter bestaan: De ontwikkeling van demaatschappelijke positie van Turken in Nederland. In: H. Vermeulen & R.Penninx (Red.),Het democratisch ongeduld: De emancipatie en integratie vanzes doelgroepen van het minderhedenbeleid(pp.145-176). Amsterdam: HetSpinhuis.

Bond, M.H. & King, A.Y.C. (1985). Coping with the threat of westernization inHong Kong.International Journal of Intercultural Relations, 9, 351-364.

Bouw, C. & Nelissen, C. (1988).Gevoelige kwesties: Ervaringen van migranten metdiscriminatie. Leiden: RU (Centrum voor Onderzoek van MaatschappelijkeTegenstellingen).

Brassé, P. (1985).Jonge migranten en hun vrije tijd: Het sport- en vrijetijdsgedragvan jonge Turken en Marokkanen in Eindhoven en Utrecht. Amsterdam:Instituut voor Sociale Geografie.

Brassé, P. & Schelven, W. van (1980).Assimilatie van vooroorlogse immigranten:drie generaties Polen, Slovenen, Italianen in Heerlen. ’s-Gravenhage: Staats-uitgeverij.

Buijs, F.J. (1993). Leven in een nieuw land: Marokkaanse jongemannen inNederland. Utrecht: Van Arkel.

114 Literatuur

Buijs, F.J. & Nelissen, C. (1994). Tussen continuïteit en verandering: Marokkanen inNederland. In: H. Vermeulen & R. Penninx (Red.),Het democratisch onge-duld: De emancipatie en integratie van zes doelgroepen van het minder-hedenbeleid(pp. 177-206). Amsterdam: Het Spinhuis.

Buist, H., Buunk, B.P., Verschuren, H. & Vinkenburg, C. (1992). Stress en onzekerheid bij mensen in de WAO: De rol van sociale vergelijking. In: R.W.Meertens, A.P. Buunk, P. van Lange & B. Verplanken (Eds.),Sociale psycho-logie en beïnvloeding van intermenselijke en gezondheidsproblemen(Vol. 6,pp. 104-116). ’s-Gravenhage: VUGA.

Buunk, B.P. (1994). Social comparison processes under stress: Towards anintegration of classic and recent perspectives. In: W. Stroebe & M. Hewstone(Eds.), European Review of Social Psychology(Vol. 5, pp. 211-228). JohnWiley & Sons Ltd.

Buunk, B.P. & Ybema, J.F. (1995). Selective evaluation and coping with stress:Making one’s situation cognitively more livable.Journal of Applied SocialPsychology, 25, 1499-1517.

Byrne, D. (1971).The attraction paradigm. New York: Academic Press.Cook, T.D., Crosby, F. & Hennigan, K.M. (1977). The construct validity of relative

deprivation. In: J. Suls & R. Miller (Eds.),Social comparison processes:Theoretical and empirical perspectives(pp. 307-333). Washington, DC:Hemisphere Publishing Corporation.

Cornelis, B. (1990). Migratie naar Nederland. In: H.B. Entzinger & P.J.J. Stijnen(Eds.), Etnische minderheden in Nederland(pp. 13-30). Meppel (etc.):Boom/Open Universiteit.

Crosby, F. (1976). A model of egoistical relative deprivation.Psychological Review,83, 85-113.

Davis, J.A. (1959). A formal interpretation of the theory of relative deprivation.Sociometry, 22, 280-296.

Dion, K.L. (1986). Responses to perceived discrimination and relative deprivation. In:J.M. Olson, C.P. Herman & M.P. Zanna (Eds.),Relative deprivation andsocial comparison: The Ontario symposium(Vol. 4, pp. 159-180). Hillsdale,NJ: Lawrence Erlbaum Associates.

Dubé, L. & Guimond, S. (1986). Relative deprivation and social protest: Thepersonal-group issue. In: J.M. Olson, C.P. Herman & M.P. Zanna (Eds.),Relative deprivation and social comparison: The Ontario symposium(Vol. 4,pp. 201-216). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.

Eekert, P. van & Gelderloos, E. (1991). Langdurige werkloosheid bij Turken,Marokkanen en Surinamers.Migrantenstudies, 7 (3), 39-48.

Ellemers, J.E. (1987). Migratie van en naar Nederland in historisch perspectief: Eenbeknopt overzicht.Tijdschrift voor Geschiedenis, 100, 322-330.

Ellemers, J.E. & Vaillant, R.E.F. (1985).Indische Nederlanders en gerepatrieerden.Muiderberg: Coutinho.

Entzinger, H.B. & Stijnen, P.J.J. (red.) (1990).Etnische minderheden in Nederland.Meppel (etc.): Boom/Open Universiteit.

Festinger, L. (1954). A theory of social comparison processes.Human Relations, 7,117-140.

Gibbons, F.X. & Gerrard, M. (1991). Downward comparison and coping with threat.

115Literatuur

In: J. Suls & T.A. Wills (Eds.),Social comparison: Contemporary theory andresearch(pp. 317-345). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.

Gibbons, F.X. & McCoy, S.B. (1991). Self-esteem, similarity and reactions to activeversus passive downward comparison.Journal of Personality and SocialPsychology, 60, 414-424.

Gilsing, R. (1991).De politieke participatie van migranten in Nederland. Nijmegen:De Wetenschapswinkel.

Graaf, H. de (1985).Plaatselijke organisaties van Turken en Marokkanen: Eenbeschrijving en analyse van de funkties van Turkse en Marokkaanse organisa-ties in Rotterdam en de Turkse organisaties in zes Brabantse steden.’s-Gravenhage: Nederlands Instituut voor Maatschappelijk Werk Onderzoek.

Guimond, S. & Dubé-Simard, L. (1983). Relative deprivation theory and the Quebecnationalist movement: The cognition-emotion distinction and the personal-group deprivation issue.Journal of Personality and Social Psychology, 44,526-533.

Gurr, T.R. (1970).Why men rebel. Princeton, NJ: Princeton University Press.Hagendoorn, A.J.M.W. (1991).Indelen en uitsluiten: Over het samenspel tussen

sociale categoriseringen, misverstanden en vooroordelen. Utrecht: ISOR.Hagendoorn, L. & Hraba, J. (1989). Foreign, different, deviant, seclusive and

working class: Anchors to an ethnic hierarchy in the Netherlands.Ethnic andRacial Studies, 12, 441-468.

Haleber, R. (1990).Marokko. ’s-Gravenhage: SDU.Hatfield, E., Traupmann, J., Sprecher, S., Utne, M. & Hay, J. (1985). Equity and

intimate relations: Recent research. In: W. Ickes (Ed.),Compatible andincompatible relationships(pp. 91-117). New York: Springer Verlag.

Heelsum, A. van (1993). De invloed van de etnische afkomst van interviewers in eeninterview rond etniciteit.Migrantenstudies, 9 (2), 16-34.

Hewstone, M. (1989). Intergroup attribution: Some implications for the study ofethnic prejudice. In: J.P. van Oudenhoven & T.M. Willemsen (Eds.),Ethnicminorities: Social psychological perspectives(pp. 25-42). Amsterdam (etc.):Swets & Zeitlinger.

Heyink, J. (1993). Adaptatie en welbevinden.Nederlands Tijdschrift voor dePsychologie, 48, 120-127.

Hofstede, G. (1991).Cultures and organizations: Software of the mind. London:McGraw-Hill.

Hulst, H. van (1994). Op advies van de minister van Koloniën: Antillianen, in hetbijzonder Curaçaoënaars naar en in Nederland. In: H. Vermeulen & R.Penninx (Red.),Het democratisch ongeduld: De emancipatie en integratie vanzes doelgroepen van het minderhedenbeleid(pp. 81-116). Amsterdam: HetSpinhuis.

Imhoff, E. van, Schoorl, J., Erf, R. van der & Gaag, N. van der (1994).Regionaleprognose bevolking van Turkse, Marokkaanse, Surinaamse of Antilliaanseafkomst, 1992-2000. Den Haag: Nederlands Interdisciplinair DemografischInstituut.

Isaac, L., Mutran, E. & Stryker, S. (1980). Political protest orientations among blackand white adults.American Sociological Review, 45, 191-213.

Janssen, P.P.M. & Buunk, B.P. (1990). Preoccupaties, relatieve deprivatie en

116 Literatuur

psychische klachten in de middenfase van de loopbaan.Nederlands Tijdschriftvoor de Psychologie, 45, 195-205.

Jüngen, J.A.G. (1989). Ubi bene, ibi patria? Immigranten en gevestigd Nederland, nuen vóór 1900. In: M. Gijswijt-Hofstra (red.),Een schijn van verdraagzaam-heid: Afwijking en tolerantie in Nederland van de zestiende eeuw tot heden(pp.263-285). Hilversum: Verloren.

Junger, M. (1990).Delinquency and ethnicity: An investigation on social factorsrelating to delinquency among Moroccan, Turkish, Surinamese and Dutchboys. Deventer, Boston: Kluwer Law and Taxation Publishers.

Klandermans, B. (1987). Ongeluk alleen maakt niet opstandig.Nederlands Tijdschriftvoor de Psychologie, 42, 239-249.

Kleinpenning, G. & Hagendoorn, L. (1993). Forms of racism and the cumulativedimension of ethnic attitudes.Social Psychology Quarterly, 56, 21-36.

Knippenberg, A. van (1989). Strategies of identity management. In: J.P. vanOudenhoven & T.M. Willemsen (Eds.),Ethnic minorities: Socialpsychological perspectives(pp. 59-76). Amsterdam (etc.): Swets & Zeitlinger.

Kornalijnslijper, N. (1989). Minderheden in de twintigste eeuw: Vestigings- entrekvrijheid als toetsstenen van tolerantie. In: M. Gijswijt-Hofstra (red.),Eenschijn van verdraagzaamheid: Afwijking en tolerantie in Nederland van dezestiende eeuw tot heden(pp.287-309). Hilversum: Verloren.

Kossmann, E.H. (1984).Tolerantie toen en nu. Gouda: Coornhertstichting.Kossmann, E.H. (1995). Vergankelijkheid en continuïteit: Opstellen over

geschiedenis. Amsterdam: Bert Bakker.Landman, N. (1992).Van mat tot minaret: De institutionalisering van de islam in

Nederland. Amsterdam: VU Uitgeverij.Lemaine, G. (1974). Social differentiation and social originality.European Journal of

Social Psychology, 4, 17-52.Lentjes, W.A.J. (1981).Marokko als ontwikkelingsland. Den Bosch: Malmberg.Lindo, F. (1994). Het stille succes: De sociale stijging van Zuideuropese

arbeidsmigranten in Nederland. In: H. Vermeulen & R. Penninx (Red.),Hetdemocratisch ongeduld: De emancipatie en integratie van zes doelgroepenvan het minderhedenbeleid(pp. 117-144). Amsterdam: Het Spinhuis.

Lucassen, J. & Penninx, R. (1994).Nieuwkomers, nakomelingen, Nederlanders:Immigranten in Nederland 1550-1993. Amsterdam: Het Spinhuis.

Luhtanen, R. & Crocker, J. (1991). Self-esteem and intergroup comparisons: Towarda theory of collective self-esteem. In: J. Suls & T.A. Wills (Eds.),Socialcomparison: Contemporary theory and research(pp. 211-234). Hillsdale, N.J.:Lawrence Erlbaum Associates.

Major, B., Testa, M. & Bylsma, W.H. (1991). Responses to upward and downwardsocial comparisons: The impact of esteem-relevance and perceived control. In:J. Suls & T.A. Wills (Eds.),Social comparison: Contemporary theory andresearch(pp. 237-260). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.

Martens, E.P., Roijen, J.H.M. & Veenman, J. (1994).Minderheden in Nederland:Statistisch vademecum 1993/1994. Den Haag: SDU (CBS/ISEO).

Mas, P. de (1990). Overlevingsdynamiek in het Marokkaanse Rif-gebergte: Desamenhang tussen circulaire migratie en demografische structuur van huishou-dens.K.N.A.G. Geografisch Tijdschrift, 25 (1), 73-86.

117Literatuur

Newcomb, T.M. (1961).The aquaintance process. New York: Holt, Rinehart &Winston.

Niekerk, M. van (1994). Zorg en hoop: Surinamers in Nederland nu. In: H. Vermeulen & R. Penninx (Red.),Het democratisch ongeduld: De emancipatie enintegratie van zes doelgroepen van het minderhedenbeleid(pp. 45-80).Amsterdam: Het Spinhuis.

Obdeijn (1987). Van internationale forens tot immigrant: Marokkaanse en Turksemigranten in Nederland.Tijdschrift voor Geschiedenis, 100, 460-467.

Ogbu, J.U. & Matuti-Bianchi, M.E. (1986). Understanding socio-cultural factors:Knowledge, identity, and school-adjustment. In: J.U. Ogbu (Ed.),Beyondlanguage: Social and cultural factors in schooling language of minoritystudents (pp. 73-142). Los Angeles: Evaluation, Dissemination, andAssessment Centre.

Oudenhoven, J.P. van & Willemsen, T.M. (Eds.) (1989).Ethnic minorities: Socialpsychological perspectives. Amsterdam (etc.): Swets & Zeitlinger.

Prins, K.S., Buunk, B.P. & Oudenhoven, J.P. van (1993). Turken in Nederland:Sociale vergelijking in een intergroepscontext. In: B. Verplanken, P.A.M. vanLange, R.W. Meertens & F.W. Siero (red.),Sociale psychologie en haartoepassingen(Vol. 7, pp. 43-59). Delft: Eburon.

Prins, K.S., Oudenhoven, J.P. van & Buunk, B.P. (1995). Adaptatie van Turken inNederland: Normatieve en affectieve reacties van Turken en Nederlanders. In:F.W. Siero, E.C.M. van Schie, D. Daamen & A. Pruyn (red.),Socialepsychologie en haar toepassingen(Vol. 9, pp. 189-202). Delft: Eburon.

Rath, J. & Saggar, S. (1988).Ethnicity as a political tool in Britain and theNetherlands. Utrecht: Rull; Liverpool: University of Liverpool.

Risvanoglu-Bilgin, S., Brouwer, L & Priester, M. (1986).Verschillend als de vingersvan een hand: Een onderzoek naar het integratieproces van Turkse gezinnenin Nederland. Leiden: Centrum voor Onderzoek van MaatschappelijkeTegenstellingen, Rijksuniversiteit Leiden.

Roelandt, T. & Veenman, J. (1991). Een etnische onderklasse in Nederland?Migrantenstudies, 7 (3), 21-38.

Rooduijn, M.J. & Latten, J.J. (1986).De leefsituatie van Turken en Marokkanen inNederland: 1984. Deel 2: Kerncijfers. ’s-Gravenhage: Staatsuitgeverij. CBS-Publicaties.

Rosenberg, M. (1965).Society and the adolescent self-image. Princeton, NJ:Princeton University Press.

Runciman, W.G. (1966).Relative deprivation and social justice: A study of attitudesto social inequality in twentieth-century England. London: Routledge andKegan Paul.

Saharso, S. (1989). Ethnic identity and the paradox of equality. In: J.P. vanOudenhoven & T.M. Willemsen (Eds.),Ethnic minorities: Socialpsychological perspectives(pp. 97-114). Amsterdam (etc.): Swets &Zeitlinger.

Schumacher, P. (1987).De minderheden: 700.000 migranten minder gelijk.Amsterdam: Van Gennep.

Shadid, W.A. (1979).Moroccan workers in the Netherlands. Leiden: ProefschriftRijksuniversiteit Leiden.

118 Literatuur

Smeets, H. & Veenman, J. (1994). Steeds meer thuis in Nederland: Tien jaarontwikkelingen in de Molukse bevolkingsgroep. In: H. Vermeulen & R.Penninx (Red.),Het democratisch ongeduld: De emancipatie en integratie vanzes doelgroepen van het minderhedenbeleid(pp. 15-44). Amsterdam: HetSpinhuis.

Sobel, M.E. (1982). Asymptotic confidence intervals for indirect effects in structuralequation models. In: S. Leinhart (Ed.),Sociological methodology 1982(pp.290-312). San Francisco: Jossey-Bass.

Stouffer, S.A., Suchman, E.A., DeVinney, L.C., Starr, S.A. & Williams, R.M.(1949).The American soldier: Adjustment to army life(Vol.1). Princeton, NJ:Princeton University Press.

Suls, J. (1986). Comparison processes in relative deprivation: A life-span analysis. In:J.M. Olson, C.P. Herman & M.P. Zanna (Eds.),Relative deprivation andsocial comparison: The Ontario symposium(Vol. 4, pp. 95-116). Hillsdale,NJ: Lawrence Erlbaum Associates.

Sunier, T. (1993).Turkije. Brussel: NCOS.Tajfel, H. (1978). Social categorization, social identity and social comparison. In: H.

Tajfel (Ed.), Differentiation between social groups: Studies in the socialpsychology of intergroup relations(pp. 61-76). London (etc.): AcademicPress.

Tajfel, H. & Turner, J. (1979). An integrative theory of intergroup conflict. In: W.G.Austin & S. Worchel (Eds.),The social psychology of intergroup relations(pp. 33-47). Monterey, CA: Brooks/Cole.

Taylor, D.M., Moghaddam, F.M. & Bellerose, J. (1989). Social comparison in anintergroup context.The Journal of Social Psychology, 129, 499-515.

Taylor, S.E., Wood, J.V. & Lichtman, R.R. (1983). It could be worse: Selectiveevaluation as a response to victimization.Journal of Social Issues, 39, 19-40.

Testa, M. & Major, B. (1990). The impact of social comparisons after failure: Themoderating effects of perceived control.Basic and Applied Social Psychology,11, 205-218.

Tillaar, H.J.M. van den & Reubsaet, T.J.M. (1988).Etnische ondernemers inNederland. Nijmegen: Instituut voor Toegepaste Sociale Wetenschappen.

Tripathi, R.C. & Srivastava, R. (1981). Relative deprivation and intergroup attitudes.European Journal of Social Psychology, 11, 313-318.

Turner, J.C. (1975). Social comparison and social identity: Some prospects forintergroup behaviour.European Journal of Social Psychology, 5, 5-34.

Vanneman, R.D. & Pettigrew, T.F. (1972). Race and relative deprivation in the urbanUnited States.Race, 13, 461-486.

Vedder, A., Sondervan, A., Jongh, W. de, Pais, A., Pais, J., Reijzer, J., Veffer, A. &Vega, L. (1961).De Joden in Nederland na de tweede wereldoorlog: Eendemografische analyse. Commissie voor Demografie der Joden in Nederland.Amsterdam: Joachimsthal.

Verkuyten, M. (1986). Opgroeien in den vreemde: Hebben allochtone jongerenminder plezier in het leven?Gezondheid en Samenleving, 7, 20-26.

Verkuyten, M. (1988). Zelfbeleving en identiteit van jongeren uit etnischeminderheden. Arnhem: Gouda Quint.

Vermeulen, H. (1984).Etnische groepen en grenzen: Surinamers, Chinezen en

119Literatuur

Turken. Weesp: Het Wereldvenster.Vermeulen, H. & Penninx, R. (red.) (1994).Het democratisch ongeduld: De

emancipatie en integratie van zes doelgroepen van het minderhedenbeleid.Amsterdam: Het Spinhuis.

Vries, S. de (1992).Working in multi-ethnic groups: The performance and well-beingof minority and majority workers. Arnhem: Gouda Quint en Antwerpen:Kluwer Rechtswetenschappen.

Vrij, A., Koppelaar, L. & Dragt, A.W. (1992). Allochtone kandidaten in sollicitatie-gesprekken: De invloed van non-verbaal gedrag op de impressie-formatie. In:R.W. Meertens, A.P. Buunk, P.A.M. van Lange & B. Verplanken (red.),Sociale psychologie en beïnvloeding van intermenselijke en gezondheids-problemen(Vol. 6, pp. 49-61). Den Haag: VUGA.

Wallraff, G. (1985).Ik (Ali): Als Turkse arbeider in Duitse bedrijven[oorspronkelijketitel: Ganz unten]. Amsterdam: Van Gennep.

Wills, T.A. (1981). Downward comparison principles in social psychology.Psychological Bulletin, 90, 245-271.

Wills, T.A. (1985). Supportive functions of interpersonal relationships. In: S. Cohen& S.L. Syme (Eds.),Social support and health(pp. 61-82). Orlando (etc.):Academic Press.

Wills, T.A. (1987). Downward comparison as a coping mechanism. In: C.R. Snyder& C.E. Ford (Eds.),Coping with negative life events: Clinical and socialpsychological perspectives(pp. 243-268). New York: Plenum Press.

Wolff, R. & Penninx, R. (1994). Donkere wolken boven de arbeidsmarkt.Migrantenstudies, 10 (1), 1-18.

Wood, J.V. (1989). Theory and research concerning social comparisons of personalattributes.Psychological Bulletin, 106, 231-248.

Ybema, J.F. (1994).Up and down: Affective responses to social comparison. Capellea/d IJssel: Labyrint Publication. Proefschrift Rijksuniversiteit Groningen.

Zahn, E. (1989).Regenten, rebellen en reformatoren: Een visie op Nederland en deNederlanders. Amsterdam: Contact.

Bijlage 1Aanvullende statistische gegevens over de groepen

Marokkaanse en Turkse respondenten

Marokkanen en Turken in Groningen (Hoofdstuk 3)

Vraag Hoe belangrijk vindt u het om Nederlandse vrienden en kennissente hebben?

Antwoord 1 = niet belangrijk 3 2.3%2 = een beetje belangrijk 10 7.8%3 = tamelijk belangrijk 28 21.7%4 = erg belangrijk 40 31.0%5 = heel erg belangrijk 48 37.2%

totale groep: (N = 129) M = 3.93,SD = 1.06

Marokkanen: (N = 49) M = 3.82,SD = 1.07Turken: (N = 80) M = 4.00,SD = 1.04 t(127) = -.96, n.s.

mannen: (N = 84) M = 3.87,SD = 1.06vrouwen: (N = 42) M = 4.02,SD = 1.04 t(124) = -.77, n.s.

werkend: (N = 46) M = 3.85,SD = 1.03werkloos: (N = 77) M = 3.94,SD = 1.08 t(121) = -.44, n.s.

Conclusie Gemiddeld genomen vinden Marokkanen en Turken in Groningenhet hebben van Nederlandse vrienden en kennissen erg belangrijk.

121Bijlage 1

Vraag Hoe belangrijk vindt u het om volgens Marokkaanse/Turksenormen en waarden te leven?



Marokkanen: (N = 48) M = 3.44,SD = 1.52Turken: (N = 80) M = 3.85,SD = 1.22 t(126) = -1.69, n.s.

mannen: (N = 83) M = 3.58,SD = 1.35vrouwen: (N = 42) M = 3.93,SD = 1.28 t(123) = -1.39, n.s.


Conclusie Gemiddeld genomen zijn Marokkanen en Turken in Groningenvan mening dat het tamelijk tot erg belangrijk is om volgens deeigen normen te leven.

122 Bijlage 1

Marokkanen en Turken in verschillende plaatsen in Nederland(Hoofdstuk 4 en 5)

Vraag Hoe belangrijk vindt u het om veel contact met Nederlanders tehebben?



Marokkanen: (N = 93) M = 3.70,SD = 1.10Turken: (N = 200) M = 3.70,SD = .98 t(291) = -.03, n.s.

mannen: (N = 190) M = 3.67,SD = 1.00vrouwen: (N = 103) M = 3.74,SD = 1.05 t(291) = -.52, n.s.

werkend: (N = 117) M = 3.70,SD = 1.00werkloos: (N = 173) M = 3.68,SD = 1.03 t(288) = .15, n.s.

Conclusie Gemiddeld genomen vinden Marokkanen en Turken in verschil-lende plaatsen in Nederland contact met Nederlanders tamelijk toterg belangrijk.

123Bijlage 1

Vraag Hoe belangrijk vindt u het om uw eigen Marokkaanse/Turksecultuur te behouden?



Marokkanen: (N = 93) M = 4.15,SD = .96 t(227.74) = -2.85Turken: (N = 199) M = 3.77,SD = 1.24 p<.01

mannen: (N = 189) M = 3.99,SD = 1.15 t(290) = 2.01vrouwen: (N = 103) M = 3.71,SD = 1.19 p<.05


Conclusie Gemiddeld genomen zijn Marokkanen en Turken in verschillendeplaatsen in Nederland van mening dat het erg belangrijk is om deeigen cultuur te behouden. Marokkanen vinden de eigen cultuurbelangrijker dan Turken. Mannen vinden de eigen cultuur belang-rijker dan vrouwen.

Bijlage 2Aanvullende statistische gegevens over de groep

Nederlandse respondenten

Vraag Hoe vaak hebt u contact met Marokkanen/Turken?

Antwoord 1 = bijna elke dag 208 11.3%2 = ongeveer 1 keer per week 186 10.1%3 = ongeveer 1 keer per maand 118 6.4%4 = een paar keer per jaar 479 26.0%5 = nooit 853 46.3%

1844 100.0%

M = 3.86;SD = 1.39

Conclusie Gemiddeld genomen hebben Nederlanders dus erg weinig contactmet Marokkanen of Turken in Nederland.

Vraag Bent u tevreden met uw kansen in de Nederlandse maatschappij?

Antwoord 1 = zeer tevreden 188 10.2%2 = tevreden 1016 55.1%3 = niet tevreden en niet ontevreden 495 26.8%4 = ontevreden 114 6.2%5 = zeer ontevreden 31 1.7%

1844 100.0%

M = 2.34;SD = .81

Conclusie Gemiddeld genomen zijn Nederlanders dus redelijk tevreden overhun kansen in de Nederlandse maatschappij.

University of Groningen Van 'gastarbeider' tot ...

Documents

Transcript of University of Groningen Van 'gastarbeider' tot ...