1

I Emine Demil

ummi are included and Muhammad's being ummi in hadith narrations is being

examined. Ummi is mentioned in the Qur'an or in the hadiths together with the

concept of literary composition and is used as the counterpart of the expression

of "Ahl al-kitap". in addition to this, the concept of ummi emerges as a concept

that has ethnic, educational and religious dimensions and is housed in both

Arabs and Jews, that is, nations. in the hadiths, this concept is used to express

Muhammad's being ummi.

Key Words: Ummi, Ahl al-kitab, Ummah, Literacy, the Prophet Muham­

mad, Arabs, Jews.

Giri{i

Hz. Muhammed'in ummi olup olmadtgt hususu deg"i~ik vesilelerle

bir <;:ok muellif tarafmdan Slk Slk giindeme getirilmi~tir. Bu baglamda

baz1 zaytf rivayetlere dayamlarak onun ummi olmadtgt, yaz1 yazmayt

bildigi, buradaki iimmiligin peygamberlikten onceye ait olup, niibiivvet­

ten sonraya ~amil olmadtgt gibi goru~ler ileri suriilmii~tiir.

Ote yandan Kuran't Kerim'de Hz. Muhammed'in okur yazar olma­

dtgt, risaletten once herhangi bir kitap okumadtgt belirtilir. Birka<;: ayette

de Hz. Peygamber "iimmi" okuma yazma egitimi almam1~ yani tahsil

gormemi~ olarak amlmt~tlr.

1. Ummi Kavram1

Arap<;:a "ummi" sozcugiiniin anlam1 ilk bal<1~ta ~a~trtto bir goru­

niim arz eder. Zira ifadenin etimolojisini belirlemek olduk<;:a zordur ve

temel/kok anlamlan olduk<;:a karma~tkttr.

Sozlukte "kastetmek" anlammdaki "emm" kokunden veya "anne"

anlamma gelen "iimm" ya da "topluluk, millet" gibi manalan ifade eden

"iimmet" kelimesine nisbetle elde edilen iimmi "Okuma yazma bilme­

yen, tahsil gormemi~; az konu~an, konu~urken hata yapan kimse" de­

mektir. Umme nisbeti halinde "annesinden dogdugu gibi kalm1~, tabiat1

bozulmam1~, sonradan okuma yazma ogrenmemi~" anlamma gelirken

iimmete nisbeti durumunda bagh bulundugu topluluga mensup, onlarm

ilahiyat Ara~tmnalan Dergisi, 7 (2017)

'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi'

6zelliklerini ta;;1yan, bilgi ve becerilerini bu <.=er<.=evede kazanm1;; kimseyi

anlatlr3.

Dilciler kelimenin bu m~malan kazanmasm1, Arap toplumunun

Kur'an'm m'izil oldugu donemde genelde okuma yazma bilmeyenlerden

meydana gelmesiyle a<;1klamaktad1r. Bu ikisi kadar gii<;lii olmamakla

birlikte iimminin Mekke i<.=in soylenen "iimmii'l-kura" (koylerin ana­

s1/esas1) terkibine nisbetle kullamldlgml soyleyenler de vardu.1

Kanaatimizce, erken donem bir sozliikten bu liigavi tespitlerin ka­

dim kokenlerinin izinin siiriilmesi, ilgili kokiin temel ve yan anlamlan­

m ayn~t1rmak a<;1smdan 6nem arz eder. Ummi kelimesinin temel anla­

ffil zamanla geni;;lemi~, biitiin bunlara bagh olarak Arap<;a'da yeni bir

anlam (okuma yazma egitimi almam1~) kazanm1~t1r, denilebilir.

ilgili tart1~malara bakt1g1m1zda ise Sebastian Gunther'in <.=ah~ma­

smdan nakledecegimiz gorii~ler konunun anla~llmas1 a<;1smdan fevkala­

de miihimdir: Ummi ifadesinin anlam1 ve etimolojisi olduk<;a karma~tk­

tlr. Hem Miisluman olan, hem de Miisliiman olmayan alimlerin esas

anlam1yla problemi <;ozmek amaoyla bir dizi a<;1klama 6nerisine yol

a<;mt-?tlr. Ozellikle bat1daki <;ah~malarda, iimmi ifadesinin yaygm olarak

"okur yazar olmayan" ~eklinde anla~1lmas1 tartl~ma konusudur.5

Orta yagdaki Miisliiman tefsirciler, ummi ve ummiyyun kelimele­

rine dair farkh gorii~lere sahiptir:

Ummi kelimesinin, 'halk' ve 'millet' anlamlanna gelen umma (urn­

met) kelimesinden tiiredigi belirtilmi~tir. islam 6ncesi donemlerde,

umma ozellikle -hatta e~ anlamh olarak da kullamlm1;>t1r-'Arap halkmt'

belirtirdi. Ote yandan 'okuyamama veya yazamama' anlamm1 da ifade

ederdi. (6rnegin 'egitimsiz', 'okur yazar olmayan' veya 'avam' anlamma

ait). islam 6ncesinde Araplar'm, 'okumayan veya yazmayan' bir halk

' Cemaleddin Ebu'l-fazl ibn Manzur, Lisanii 'I-Arabi'J-Muhit, Beyrut: Daru Lisani 'l-Arab, l, 1970, s. 105. 1 ismail Yorilk & ismail ~l!k, "Kelam A~tsmdan Hz. Peygamber'in Ummiligi", Dini Ara;mr­m alar, 7, 19, s. 173-176; Mehmet Suat Mertoglu,"Ommi'" maddesi, istanbul: DiA, 2012, 42/309; (etin M . Nihat, "Ummi" maddesi, istanbul: MEB, 1986, XIII/34; M. Hamdi Yaz1r, Hak Dini Kur'an Dili, istanbul, t.y., VIII/32. ' Sebastian Giinther,"Muhammad, The Illiterate Prophet: An Islamic Creed in the Qur'an and Qur'anic Exegesis", journal Of Qur'anic Studies, IV (1), 2002, s. 9.

llahiyat Ara§tlrrnalan Dergisi, 7 (2017)

I Emine Demil

olduklan iddia edilir. Araplann alfabe konusunda 'egitirnsiz' olduklan

da soylenir: Onlar, ne yazrnayt ne de okurnayt ogrenrnerni;; olan bir

iirnrnettir ve hala dogdugu hal iizere olan bir halkttr ve boylece 'Peygarn­

ber iirnrnidir, o yazrnaz, okurnaz ve sayrnazdt.' Ornrninin aynca iimm

(anne) kelirnesinden de tiiredigi ifade edilrni.~tir. Bu, bir ki;;inin 'anne­

sinden yeni dogan gibi oz halinde, saf, dogal ve dokunulrnamt~' oldugu­

nu belirtebilir. Metaforik olarak, 'egitirnsiz', 'egitilrnerni;;' ve 'okur yazar

olrnayan' anlarnlanm bir araya getirebilir. 6

Bize gore, iirnrni kelimesinin bir biitiin olarak yukanda kaydettigi­

miz manalan i<;erdigini ifade etmek miimkiindiir. Zira Mekke ile ilgili

bir Kur'an ifadesi olan iimmii'l-kura (butun koylerin anas1) ile baglantt­

hdtr. Dolaytstyla 'iimmi' nisbesi, Hz. Muhammed'in 'Mekke kokenini'

de dile getirdigi soylenebilir. Genel olarak ifade edersek, bu a<;tklama

aym zamanda konunun etnik boyutuna da odaklanmaktadtr. <;:unkii

Mekke'nin yerlileri Araplardtr. 6te yandan Araplar'm tek tann ile ilgili

olarak 'cahiliyye' zamanmda din baglarnmda 'egitilmemi~' olduklann­

dan bahsedilir. Onlar Bir 'kutsal kitaba', sahip olmayan mu;;rik, polite­

istlerdi ve dolaytstyla okuyarnazlardt. Ancak zamanla iimmi denilince

'okuma yazma egitimi almamt"' anlam1 anla~Ilmt"tlr.

iki onemli liigat alirni olan ibn Manzur (6.711/1311) ve Zebidi

(6.893/1488) tarafmdan verilen iimmi kelimesinin anlamlannm burada

almttlanmast uygundur.

ibn Manzur, "iimmi, yazamayan ki~i dernek degildir" diyor. Zebidi

ise "ummilik bir l<i;;inin dogdugu zarnanki dururnudur; yani urnrni bir

ld~i okuma yazma bilmez ve boylece annesinden dogdugu zamanki du­

rurnunda kahr" diyerek gorii;;lerini belirtrni~tir. 7

Burada ;;unu belirtelim ki, modern dilbilimciler iimmi kelimesinin

e~-siiremli ve art-siiremli anlamlan arasmdaki goreceli ili~kiyi tamm­

lamakta yeterince titiz davranmamt~lardtr. Argiimanlannm farkhhk

'Giinther, "Muhammad, The Illiterate Prophet: An Islamic Creed in the Qur'an and Qur'anic Exegesis", s. 10-11. 7 Muhammad Rashid, 'Was Muhammed Literate?", Bangladesh: Chittagong University, s. 50-51.

ilahiyat Ara~tmnalan Dergisi, 7 (2017)

'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi' I gostermesine kar~m, 'okur yazar olmama' anlamm1 reddetme konusunda

hem fikirdirler.

Baz1 ara~tlrmaCllar umminin, Arap<;a umma dan i~tikak etmi~ gibi

gorunmedigini soyleyerek kelimenin ashm An}mice'de veya ibranice'de

aram1~lar, Kur'an'da <;ogul ~ekli olan iimmiyyun ile mu~riklerin kasde­

dildigini, Hz. Peygamber'in kendisi hakkmda kullamh~mda, a<;Ik<;a

tayin edemedigimiz bir mana ta~lmakla beraber, okuma yazma bilme­

yen manasma gelmedigini ve Hz. Peygamber'in kelimeyi Yahudilerden

alml? olacagm1 ileri siirmu?lerdir. Ahmed M. ~akir'in (1892-1958), bu

iddialann esasmda bozuk oldugunu beyan ederek ba?layan bir tenkidi

~oyle huHisa edilebilir: Ummi s1fatm1 Hz. Peygamber kendisi almam1~,

onu bu s1fatla Allah vastflandtrmt~tlr. Kur'an'da bu stfatm hicretten

sonra goriildugii dogru degildir. Zira Hz. Peygamber'i iki ayn ayetinde

"en-nebiyyu'l-iimmi" diye anan A'raf Suresi, Mekke'de nazil olmu?tur.8

Aynca ibranice "uma" ifadesiyle Arap<;a'daki "iimmet" kelimesinin

aym harflerden olu~tugu ve aym anlama geldigi iddia edilmektedir.

Bu baglamda Muhammed Zekeriyya <;ah~masmda ~u goru~leri ser­

detmektedir: "Ummi kelimesinin ash Arapya degildir, denilmi~tir.

Fakidu'l-Cabiri: 'Ummi lafz1 yabanCldu. Arap<;a'da koku yoktur. Onun

ash kendisine kitap verilmeyen Yahudiler'in d1~mdakileri ifade eden

"Umem" lafzma racidir. 'Ummiyyun' ve 'Ummi' kelimesinin ge<;tigi ayet­

lerden kasdedilen Araplan, Mekke'deki Arap kabileler ile s1mrland1rmak

gerekir. Yahudiler ve Huistiyanlar kendi dinlerine uymayanlan 'ummi'

olarak isimlendirmektedir ve bu kelimenin "Guyim' kelimesinden geldi­

gini ifade etmektedirler' demektedir.9

Aynca "i.immiyyun" kelimesinin ashnm ibranice oldugu ve Arap

manasma geldigi belirtilmi~tir. Bu kelime ile genel olarak mli?rik Arap­

lar, ozel olarak Mekkeli mu~rikler kasdedilir. Zira Arap yanmadasmdaki

Ehl-i Kitab'm mukabili grup onlard1. Bu kavramda <;ift anlamhhk var­

du: Kitab1 olan ve kitab1 olmayan kasdedilir. Kitaba sahip olmayanlar

'Nihat, "Ummi" maddesi, MEB, XIII/105. 9 Muhammed Zekeriyya, '"Urnmiyyun fi'l-Kur'an: Ehum Ahnftf?", s. 1-3, Eri~irn Tarihi: 30.03.2017, http://www. Safsaf. Org.

llahiyat Ara§tlrrnalan Dergisi, 7 (2017)

I Emine Demil

Ummi Araplar, kitaba sahip olanlar ise Yahudilerdir. ~u anda yaygm

olan goru~ budur.10

6te yandan ~ah~mada "Guyim" kelimesinin "ummi" kelimesine

donu~tugunu hakikatte kabul etmenin mumkun olmad1g1, Kur'an'm

getirdigi dini kavramlann diger dillerden aynen almd1g1 ve tercume

edilmedigi belirtilmektedir. Aynca "Guyim" kelimesi ile "Ummiyyun"

kelimesi arasmda bir bagm olmad1g1, "Guyim" ifadesinin ancak anlamt­

nm tercume edilebilecegi, binaenaleyh "ummi" ifadesinin "umem" ifa­

desine nisbet edilmesi durumunda umemiyyun olmas1 gerektigi, ummi

olamayacag1 belirtilmektedir. 11

K1sacas1 ummi kavrammm ~u manalar i~in kullamld1gm1 gormek­

teyiz: 1. Okuma-yazma bilmeyen Araplara nisbet edilen ki~i, 2. Anadan

dogdugu iizere kalanlar, 3. Okuma-yazma bilmeyen ki~i, 4. Bagh bulun­

dugu topluluga mensup kimse. 5. Ummii'l-Kura'ya mensub, yani Mek­

keli. Bunlar i~inde me~hur olan ise ii~iincii gorii~tiir.

Kanaatimizce kavramm biitiin bu manalan ifade ettigi goriilmekte­

dir. Ancak iimmi kavram1 zamanla "Okuma yazma egitimi almarnl?,

tahsil gormemi?" manasmda anla?1lmaktad1r. Bununla birlikte, "ummi"

kavrammm Kur'an'da ve hadislerdeki kullamm1 konunun anla~llmas1

a~tsmdan miihimdir.

2. Kur'an'da Ummi Kavram112

Ummi kelimesi, Kur'an'da iki yerde tekil, dort yerde de ~ogul olmak

iizere alt1 yerde mevcuttur ve kavramsal olarak liigat manalanna yakm

anlamlarda kullamlm1~tu. Burada ~unu belirtelim ki, Kur'an'da 'ummi'

kavram1 kitabetle beraber zikredilmektedir. Dmminin Kur'an'da kullam­

h~l daha ziyade ~u iki ~ekilde goriilmektedir: Genel anlamda iimmi, ozel

olarak Hz. Peygamber'in ummiligi. Kelimenin ayetteki kullamm ~ekli ve

kullamld1g1 anlamlar goz online almd1gmda bunlan birka~ grupta top­

lamak mumkundur:

w Muhammed Zekeriyya, a.g.m, s. 1-3. n Muhammed Zekeriyya, a.g.m, s. l-3. ,, Diger ~alt~malar i~in bkz. Remzi Kaya, "Kur'an'da Hz. Peygamber'in Be~er ve Dmmi Olu~u", UUjFD, XI (1), 2002, s. 29-52; Ziya ~en, "Kur'an'da Umrni Kavrarn1 ve Hz. Peygarn­ber'in Dmmiligi", islii.mi ilimler /Jergisi. I (2), 2006, s. 208-218.

ilahiyat Ara~ttrmalan Dergisi, 7 (2017)

I Emine Demil

dir. Bilindigi iizere Yahudiler, Ehl-i Kitap'tan olmayanlan iimmi olarak

isimlendiriyor ve Tevrat'ta mallanna ve canlanna zarar verme bal<Imm­

dan herhangi bir yasaklama bulunmamas1 dolaylSlyla kendilerine mu­

halif olan herkese yapllan zulmii helal kabul ediyorlardt. 18

Bu ayette Yahudiler'in kelimeyi, Yahudi olmayan Araplar i<;:in kul­

landiklan goriilmektedir.

3. "(:iinkii iimmiler arasmda kendilerine Allah'm ayetlerini okuyan,

onlan temizleyen, onlara kitab1 ve hikmeti ogreten bir peygamber gon­

deren O'dur. Halbuki onlar apapk bir sap1kllk i~erisindeydiler. "19

Bu ayette ge<;:en "iimmiler" kelimesi, Hz. Peygamber'in de i<;:inde ya­

~ad1g1 Arap milletine mensup olanlar manasma gelmektedir. 0 devirde

Araplar, diger toplumlara gore okuma ve yazmas1 olmayan bir topluluk

olarak dikkati <;:ekmektedir. zo

Ayette zikredilen okuryazarhg1 olmayan iimmilerden maksat,

Miidthid, Katade ve ibn Zeyd'e gore Araplardu. Araplar'a "iimmi" de­

nilmesinin sebebi, Katade'ye gore onlann okuma yazma bilmemeleridir.

ibn Zeyd'e gore ise, kendilerine daha once kitap indirilmemesindendir.21

Kanaatimizce, islam alimleri Kur'an'daki ummi kavrammm ge<;:tigi

ayetleri apklarken, her birini kendi baglam1 i<;:erisinde degerlendirrni-?­

lerdir. Burada ge<;:en "Ummiyyin" ifadesinin <;:ogul oldugu, bir toplulugu

kasdettigi a~ikard1r. Araplann ummi olu~undan kasdedilen de onlann

putperest olmalan degil, okuma ve yazma bilmemeleridir. Aslmda ayet,

Hz. Peygamber'in i<;:inde yeti-?tigi sosyo-kultiirel <;:evreyi tasvir edici nite­

liktedir. Yuce Allah, Araplan ilahi bir kitaba sahip olmamalan sebebiy­

le, okuma yazma bilmeyen kimselere te~bih ederek "iimmi" diye vastf­

landlrml~tlr. 'Ehl-i Kitap' ve 'iimmiyyun' ifadeleri islam'm galibiyetin­

den sonraki bir aynmd1r. Zira Kur'an islam'm nebisini de iimmi olarak

vas1flandurn1-?tlr.

"Zemah~eri, el-Ke$$M; I/ 309-310. 19 Cuma, 6212. 20 Zemah~eri, el-Ke?~flf, III/ 158. "Taberi, Taberi Tefsiri, XXll/625-626; Aynca bkz. 111153, 154; X/488-492.

ilahiyat Ara~tmna1an Dergisi, 7 (2017)

'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi' I Elmallh ise bu ayetle ilgili ~unlan kaydetmektedir: "Ic,:inden bir

rasul gonderdigi bu iimmllerden kaslt "Araplar"d1r. Burada da soziin

geli~inden bu manada oldugu anla~llmaktad1r. Yani ilkel halde bulunan

ve heniiz cehalet devrini ya~ayan Araplar ic,:erisinden, ilim ve hikmet

kaynag1 olan bir Rasul gonderdi. Uzerlerine Allah'm ayetlerini okuyor ve

onlan tezkiye ediyor, batll inanc,:lardan, fena huylardan temizleyip feyiz­

lendiriyor, fikirlerini ac,:lyor ve onlan biitiin alemler ic,:inde parlatlyor ve

onlara kitap ve hikmeti ogretiyor. Hatbuki bundan once o iimmiler ac,:1k

bir dalalet ic,:inde, ne yaptlklanm bilmez ~a~km bir halde idiler. Boyle

iken Allah ic,:lerinden onlara bir resul gonderdi."22

Ote yandan, cahiliye doneminde okuma yazma bilen azd1. Mek­

ke'deki ~airlerin dahi okuma yazma bildigine dair bir malumat tarih

kaynaklannda kaydedilmez. Ommllik o donemin karakteristik ozelligi­

dir.Bu nedenle Kur'an-1 Kerim'in okuma yazmas1 olmayan bir ~ahsa

indirilmi~ olmas1, tepki meydana getirmi~, inanmayanlar "Allah,

Kur'an'1 okumas1 yazmas1 olmayan birine mi indirdi?" diye Peygamber'i

alaya almalanna sebep olmu~tur. Kendisine Rabbinden indirilen vahyi

muhataplanna teblig etmekle emrolunan Hz. Peygamber misyonunu

gerc,:ekle~tirmek ve sahabenin vizyonunu geni~letmek ic,:in Kur'an vahy­

lerini onlara teblig ediyor, ancak vahyi vahiy katiplerine yazdmyordu.

Rasulullah (s.a.s), Allah'tan ald1g1 vahyleri , okuma yazma bilen sahabe­

lere yazd1rmas1 da Hz. Peygamber'in iimmiliginin en biiyiik gostergesi­

dir.

4. "Eger seninle tartl$maya girerlerse de ki: Bana uyanlarla birlikte

ben kendimi Allah'a teslim ettim. Ehl-i Kitab'a ve iimmilere de ki: Siz de

Allah'a teslim oldunuz mu? Eger teslim olurlarsa dogruyu buldular"

demektir. Yok eger yiiz r;evirirlerse sana dii$en yalmzca duyurmakt1r.

Allah kullanm r;ok iyi goriir. "23

22 Yaz1r, Hak Dini Kur'an Dill, s. 32. t:< Al-i imn\n, 3/20.

llahiyat Ara§tlrmalan Dergisi, 7 (2017)

I Emine Demil

G

Bu ayette ges:en i.immilerden maksat putlara tapan mi.i~rik Araplar-

du.

Yukanda terci.imesi verilmi~ olan dort ayette iimmi kelimesi cehale­

tinden dolayt yanh~ yollarda tsrar eden Yahudileri, okuma yazma bil­

meyen bir millet olarak Araplan ve kutsal kitab1 olmayan insanlan i~a­

ret etmek is:in kullam~mi~tlr. Eger bir ki~i, ornegin Winsinck ve Horo­

vitz gibi mi.iste~rikler, Kur'an'da i.immi kelimesinin kullamldtgi yerlere

"kafir" ve "pagan" kelimesini koymakta 1srar ederse, bu durum yukanda

terci.imesi verilen ve Yahudiler arasmda kutsal kitab1 yazanlar ile i.im­

miyyunlar arasmdaki farka referans ta~tyan ilk ayetle bagda~maz.'4

5. "Yanlarmdaki Tevrat ve jncil'de yaz1ll bulduklan o elr;iye, o

iimmi peygambere uyanlar (var ya) i$te o peygamber anlara iyiligi em­

reder, anlan kotiiliikten men eder. Onlara temiz (ve giizel) $eyleri heJal,

pis(ve zararll) $eyleri haram ](l]ar. Ve iizerlerindeki agirllklan, s1rtmdaki

zincirleri atar. 0 peygambere inamp ana sayg1 gosteren, yard1m eden ve

onunla birlikte gonderilen nura uyanlar var ya, i$te kurtulu$a erenler

onlard1r. 25

6. Ve de ki: "Ey insanlar! Gerc;ekten ben sizin hepinize, goklerin ve

yerin sahibi alan Allah'm gonderdigi elr;iyim. Ondan ba$ka ilah yoktur.

0, diriltir ve oldiiriir. Oyleyse Allah'a ve anun iimmi Rasul'iine, Allah'a

ve anun kelimelerine goniilden inanan Rasul'iine iman edin. Ona uyun

ld dogru yolu bulasm1Z. "26

Bu s:ers:evede ayetin metninde Hz. Muhammed'den Tevrat ve Incil

baglammda i.immi stfat1yla bahsedilmesi dikkat s:ekicidir. Ummi, Islam

geleneginde genellikle okuma yazma egitimi almami-? olarak anla~Ilmt~­

tlr. E

Mi.icahid'in dedigi gibi, Kitab Ehli, Hz. Muhammed'in daha oncele­

ri okuma yazma bilmedigini, dolaytstyla okuyup yazamadtgmt ancak

1'1 Rashid, "Was Muhammed Literate?", s. 50.

25 A'rftf, 7/ 157. '" A'raf, 7 / 158.

ilahiyat Ara~tmnalan Dergisi, 7 (2017)

I Emine Demil

G

tekrarlamp okunuyor" dediler. Ey Muhammed sen onlara -?oyle de:

"Onu, gi:iklerdeki ve yerdeki strlan bilen Allah indirdi."30

Bu ayette de gorulecegi iizere Hz. Peygamber'e iftirada bulunanlar,

"o yazdt" diyemiyor, "ancak ba-?kalanna yazdtrdtgtm" belirtiyorlardt.

Zira c;:ok iyi biliyorlardt ki, Hz. Muhammed (s.a.s) ummi idi.

Konuyla ilgili diger bir ayet ~oyledir: "Sen bundan once bir kitap

okumuyordun, (sag) elinle de onu yazm1yordun. Boyle olsayd1 o zaman

bat1lda olanlar ku-?kulamrlardl. ' 31

Kur'an-1 Kerim okuma yazma egitimi almam1~ ummi bir insana in­

dirilmi~tir. Onun ya~ad1g1 beldede boylesine belagath bir soze sahip,

gaibden haber veren fasih bir kitap okuyan a1imler de qkmamt1?t1r. Ay­

nca Allah Teala kendisine vahyetmeden once Hz. Muhammed onceki

kitaplardan bir -?ey de okumamt-?tL32

Burada "sag" elin kasdedilmesi, genelde yazmanm sag elle yaptlma­

smdan dolay1d1r.33

Ayette gec;:en "min kablihi" (bundan once) zarf1, "la tehadduhu"

cumlesinden once gec;:tigi ic;:in Rasulullah'm daha sonra da yazmt-? olabi­

lecegine ihtimal vermek mumkun degildir; bu isti'maJ onun mutlak

olarak hic;:bir -?ey yazmadtgma delalet eder. 34

Yuce Allah, Hz. Peygamber'e tum bu ilimleri vahyetti, ona kitab1 ve

hikmeti ogretti. Onu t;;tk sac;:an bir girag, apapk bir delil, gi:izetici, ac;:tk­

laytn, ogut verici, hattrlatlCl, mujdeleyici ve uyanCl bir peygamber kll­d1.35

"' furk<'m. 25/4-6. ' 1 Ankebut, 29/48. "Zemah~eri, el-Ke~~af. III399. ~' Abdullah b. Ahmed, Nesefl, 'J'efsiru'n-Neseti Medariku't-'J'enzil ve Hakaiku't-'J'e'vil, Pe~aver: T:k Mahal, t.y., Ill/260. " Alusi, a.g.e, XXI/5 . "Maide, 5/15, 19; Ahzab, 33/46; Nisa, 4/ 174; Fetih, 48/8; Zuhruf, 43/29; A'raf, 7/68; Ga~iye, 88/21; isra, 17/105.

ilahiyat Ara~ttrmalan Dergisi, 7 (2017)

'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi' I Diger bir ayette de, "Allah sana kitab1 (vahyi) ve hikmeti indirdi,

sana bilemeyecegin $eyleri ogretti. Allah'm liitfu gen;ekten sana biiyiik­tiir. "36

Hz. Peygamber'in ayncahklarmdan biri, bir ogretmenin yamnda

okuma yazma egitimi almam1~ olmas1du. 37 0 bir bilgi ortammda degil,

cahil bir toplumda yeti~ti. Kur'an'm as:ll<ladtgl bu gers:ek38 his:bir kimse

tarafmdan yalanlanm1~ degildir. Bununla birlikte, zikrettigimiz ayetler

Hz. Peygamber'in ummiligi meselesine aqkhk getirmesi bak1mmdan

ehemmiyet arz etmektedir.

Sebastian Gunther39 ise bu konuda ~u goru~leri serdetmektedir: Ge­

leneksel olarak Musliimanlar, iimmi kelimesini "okuma yazma bilme­

yen" olarak anlam1~lar ve as=tk bir ~ekilde Hz. Muhammed'i "Okuma

yazma egitimi almam1~ bir Peygamber" olarak tammlam1~lar. Bu goru~,

islam'daki muhafazakar inans: ve maneviyatm bir boliimiinii olu~tur­

mu?tur.

Bat1h akademisyenler, ozellikle umminin "okur yazar olmayan" an­

lamma gelmesini sorgulam1~lard1r. Baz1 akademisyenlerin, kelimenin

anlammm "etnik olarak Arap" anlamma geldigini savunurken, ba~kalan

"egitimsiz" veya "cahil" kutsal kitap hakkmda bilgisinin ve egitimin

olmasmm aksine oldugunu veya "henuz bir vahiy almam1~ oldugunu"

ve dogrudan ifade edersek "pagan", "kafir" ve "putperest" anlamlanna

geldigini savunm u~lardtr40 .

Kur'an'da bir topluluktan ve Hz. Peygamber'den bahsedilirken, ke­

limenin daima bilgileri yaz1h bir kaynaga dayanmayan manasm1 ta~tdt­

gt as:1kt1r. Bilgileri kitabi olmayan, aralannda okuyup yazma bilenlerin

s:ok az bulundugu, basit bir yazmm ancak mahdut sahalarda kullamld1g1

Mii~rik Araplar'm yamnda, ayette as=tks=a goriildugii gibi, Kitap Ehli

olanlarm arasmda da, okuyamadtklan is:in, bildiklerini dogrudan dog­

ruya Tevrat'tan almam1~ bulunanlar da bu s1fatla amlm1~lard1r.

v, Nisa, 4/ 113. " Nah1, 16/ 103. " 1\.nkebut, 29/48. '" Sebastian Giinther ,"Muhammad, The Illiterate Prophet: An Islamic Creed in the Qur'an and Qur'anic Exegesis", Journal Of Qur'anic Studies, IV (I), 2002. 40 Sebastian Gunther, a.g.m, s. 13-15.

llahiyat Ara§tlrmalan Dergisi, 7 (2017) G

I Emine Demil

G

Dmmi ifadesinin hadiste de bir s:ok yerde aym manalarda kullaml­

d1gm1 ifade etmek mumkundur.

3. Hadis Rivayetlerinde Hz. Peygamber'in Dmmiligi

Dmmilikle ilgili rivayetlere bakt1g1m1zda, Kur'an'da oldugu gibi Hz.

Muhammed'in de is:erisinde bulundugu toplulugu ummi olarak vas1f­

land1ran ibarelerin birkas: farkh manada kullamldtgmt gormekteyiz:

A. Muhammed b. Musenna41-Abdurrahman4l-Sufyan43-Esved b.

Kays11-Said b. Amr15-ibn Omer-Nebi (s.a.s): " ... Biz ummi bir milletiz.

YazamaylZ. Hesap yapamayiZ."46

Rivayetin isnadlanm ~u ~ekilde Slralamak mumkundur:

1. Muhammed b. Musenna ve Muhammed b. Be~~ar17-

Muhammed48-~u'be49-Esved b. Kays-Said b. Amr b. Said b. Ebi'l-As-ibn

6mer-Nebi (s.a.s)50.

11Muhammed b. Musenna b. Ubeyd b. Kays b. Dinar el-Anzi (o. 251-252): ibn Main, Zuhli, Salih b. Muhammed, EbU Hatim, Nesai, ibn Hibban ve Hatib gibi bir~ok Alim tarafmdan sika olarak gi:irlllmi.i~ti.ir. (er-Razi, Ebu Muhammed Abdurrahman ibn Ebl Hatim, ei-Cer·h ve't-Ta'dil. lleyrut: /Jiiru'l-Klitiibi 'l-ilrniyye, 2002, Vllll109-110; Eb(! Ab­dillah ~emsuddin Muhammed Zehebi, Mizanu'J-hidal t1 Nakdi'r-Rical, Bey rut: Dam ihya­i Kiitiibi'l-Arabiyye, 1963, IV/24; Ahmed b. Ali, ibn Hacer el-Askalani, Tehzibu't-Tehzib, Beyrut: Daru Sadr, 1325, IX/425-427). "Abdurrahman b. Mehdt b. Hassan b. Abdirrahman el-Anberi (o. 198): Eb(! Hatim, ibn Sa'd ve ibn Hibban gibi alimler tarafmdan sika olarak kabul edilmi~tir. (ibn Ebi Hatim, el­Cerh ve't-Ta'dil, V/350-352; ibn Hacer, Te!Jzib, Vl/279-281). "'' Siifyan es-Sevri: Esved b. Kays'dan rivayet etmi~tir. Ondan Abdurrahman b. Mehdi nakletmi;;tir. ~u'be, ibn Uyeyne, Ebu Asnn, ibn Main, SufyAn'm hadiste erniru'l-rnii'minin oldugunu ifade eder. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil, V/350-352; ibn Hacer, Te!Jzib, Vl/279-281). ""Esved b. Kays ei-Abdt: Said b. Amr b. Said b. Ebi'l-As'dan rivayet etmi~tir. Ondan es­Sevr l aktanm~nr. ibn Main, Nesai, Icll ve Ebtl HAtim sika oldugunu belirtmektedir. (ibn Ebi Hatim, el-Cer!J ve't-Ta'dil, V/218; ibn Hacer, Tellzib, VI/279-281). "Said b. Amr b. Said b. Ebi'l-As: Eb(! Zi.\r'a, Nesai, Eb(! Hatim ve ibn Hibban gibi alimler tarafmdan sika olarak goriilmu~tiir. (ibn Ebi HAtim, el-Cerh ve't-Ta'dil, IV/48; ibn Hacer, Te!Jzib, IV/68). 40 Stileyman b. E~'as es-Sicistani Ebu Dav(td, es-Siinen, istanbul: <;:agn Yaymlan, 1981. ~1'Muhammed b. Be~~flr b. Osm<1n b. Dflvfld b. Keys<1n el-Abdi (6. 252): Icli, EM HAtim, Nesai ve ibn Hibban gibi a!imlere gore sikad1r. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil, VII/287-288; Zehebi, Mizan, III/490-491; ibn Hacer, Tehzib, IX/70-73). 48Muhammed b. Ca'fer el-Hiizelt Ebu Abdullah el-Basri Gunder (o. 193): ~u'be'den rivayet etmi~tir. Ebtl HAtim, ibn Hibban, ibn Sa'd, Miistemli, Yahya b. Main ve Icli gibi alimler tarafmdan sika goriilmii~tiir. (ibn Ebi Hi'itim, el-Cerll ve't-Ta'dil, VII/297-298; Ebu Abdillah ~emsudd\n Muhammed Zehebi, 'l'ezkiratii'I-Huftaz, Beyrut: Daru ihyai't-Turasil­is!Ami, 1374, III/502; ibn Hacer, Tellzib, IX/96-98) ••~u'be b. Haccflc b. el-Verd el-Itki el-Ezdi (o. 160): i\.bdiilmelik b. Meysere'den rivayet etmi~tir. Ondan Muhammed b. Ca'fer nakletmi~tir. Ahmed b. Hanbel, ibn Sa'd, Icll'ye gore sikadtr. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil, lV/335-337; ibn Hacer, Tehzib, lV/338-346).

ilahiyat Ara~ttrmalan Dergisi, 7 (2017)

'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi'

2. Adern51-~u'be-Esved b. Kays-Said b. Amr- ibn Orner- Nebi

(s.a.s)52.

3. Abdullah-Ahmed b. Hanbel-Muhammed b. Ca'fer-~u'be-Esved

b. Kays-Said b. Arnr b. Said-Ibn Orner-Nebi (s.a.s)53•

4. Abdullah-Ahmed b. Hanbel-Abdurrahrnan-Siifyan ve Ishak yani

el-Ezrak54-Sii.fyan-Esved b. Kays-Said b. Orner-Ibn Omer-Nebi (s.a.s) 55.

5. Abdullah-Ahmed b. Hanbel-Hi~am-ishak b. Said56-Said b.

Arnr57-ibn Orner- Rasulullah (s.a.s)58.

6. Abdullah-Ahmed b. Hanbel-Ubeyde b. Harnid59 -Esved b. Kays­

Said b. Amr el-Kure~i-Abdullah b. Omer-Nebi (s.a.s) 60•

7. Sii.leyrnan b. Harb61 -~u'be-Esved b. Kays-Said b. Amr yani ibn

Said b. As-ibn Omer6z.

5() Nesill, Siyilm, 17, IV/140. 51Adem b. Ebi iyas (6. 220-221): ~u'be'den rivayet etrni~tir. Ebit Davi:Jd, !eli, Nesai, Ebu Hiltirn ve ibn Hibban gibi alirnler tarafmdan sika goriilmii~tur. ibn Main sika oldugunu ifade eder , ancak bazen zaylf· kirnselerden ri vayet ettigini belirtrnektedir. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil, II/195; ibn Hacer, Tehzib, I/ 196). '" Buhari, Ebu Abdillah Muhammed b. ismail, eJ-Ciimiu's-Sahih, Savm, 13, 111230, <;:agn Yaymlan, istanbul, 1981. "Ahmed b. Hambel. Miisned, <;:agn Yaymlan, istanbul, 1982, II/43. " ishak b. Yusuf el-Ezrak Ebu Muhammed ei-Vasiti (o. 195): Ondan Ahmed b. Han bel rivayet etmi~tir. Yahya b. Main ve lei\ sika oldugunu belirtmi~tir. Ebu Hatim, hadisinin sahih oldugunu ve onda bir beis olrnadtgmt ifade eder . (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil, II/169; ibn Hacer, Tehzib, I/257-258). ''Ahmed b. Han bel, eJ-Miisned, 11152. 56ishilk. b. Said b. Amr b. Said b. As b. Said b. As b. Umeyye b. Abdi~erns el-Kure~i el­Emevi es-Saidi e1-Kiifi (6. 170/176): Babasmdan rivayet etmi~tir. Nesal ve ibn Hibban tarafmdan sika gorlilmu~tur. Ahmed b. Hanbel ve Darekutnl onda bi r beis olmadtgmt belirtmektedir. (ibn Hacer, Tehz1b, 11233-234). 57Said b. Amr b. Said b. As b. Umeyye Ebii Osm<111: Ab dullah b. Orner' den rivayet etmi~­tir. On dan oglu ishak rivayet etmi~tir. Ebu Ztir'a, Nesai, Ebu Hiltirn ve ibn Hibban gibi alimler tarafmdan sika goriilmu~tl\r. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil, JV/48; ibn Hacer, Tehzib, IV/68). "'Ahmed b. Hanbel, el-Miisned, II/122. '"Ubeyde b. Hamid b. Sahib et-Teymi el-Huzai (6. 190): Esved b. Kays'tan rivayet etmi~­tir. Ondan Ahmed b. Hanbel nakletmi~tir. Ebu Dilvtld, ibn Ebi Meryem, ibn Ammar, ibn Sa'd, Darekutni, N esai ve ibn Hi bban gibi bir~ok a lim tarafmdan sika gorulmii~tur, ancak Zekeriyya es-Saci, s1dk ehlinden olmasma ragmen kuvvetli olmad1gm1 belirtmektedir. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'd11, Vll/111; Zehebl, Mizan. lll/25; ibn Hacer, Tehzib, Vll/81-82). 6() Ahmed b. Hanbel, el-Miisned, Il/129. 6 1Siileyman b. Harb b. Bucey! el-Ezdi Ebu Eyyub el-Basri (6. 223n24n27): ~u'be'den rivayet etmi~tir. Ondan Ebu Davud nakletmi~tir. Ebu Hatim, Ya'k(tb b: $eybe, Nesal, ibn Hw't~. ibn Sa'd, ibn Hibban ve ibn Kani' gibi bir~ok alim tarafmdan sika gorulmu~tur, ancak Ebu Davud bir ~ey olmad1gmt ifade etmektedir . (ibn Ebi Hatim, el-Cerl1 ve'r - Ta'dil, IV/105-106; ibn Hacer, Te!Jzib, IV/ 178-180). 62 Ebu Davud, Siileyrn<'m b. E~'as es-Sicistanl, es-Siinen, 4, hadis no: 2319, 11/739-740, 1981.

liahiyat Ara§tlrrnalan Dergisi, 7 (2017) G

ح

I Emine Demil

G

8. EbU Bekr b. Ebi $eybe-Gunder-$u'be ( ) Muhammed b. Mu­

senna ve Ibn Be~~ar Muhammed b. Ca'fer-$u'be-Esved b. Kays-Said b.

Amr b. Said-ibn 6mer-Nebi (s.a.s)63

Rivayetlerin isnadlannda cerh-ta'dil otoriteleri tarafmdan ta'dil edi­

len raviler bulundugundan bu rivayetler klasik hadis usulu bal<Immdan

"sahih"tir.

B. Abdullah-Ahmed b. Hanbel-Huseyn b. Ali el-Cu'fi64-Zaide65-

Aslm66-Zirr67-0bey: " ... Ben ummi bir millete gonderildim. Bunlar ara­

smda ya~h kadmlar, ihtiyar erkekler, oglanlar, klzlar, hi<; kitap okuma­

yan adamlar var."68

Rivayetin isnadmda cerh-ta'dil otoriteleri tarafmdan ihtilafla birlik­

te mecn1h goriilen As1m b. Behdele bulundugundan bu rivayet klasik

hadis usulu baklmmdan "hasen"dir.

Rivayetlerin isnadml ~i:iyle Slralamak mumkundur:

1. Ahmed b. Muni'69-Hasan b. Musa70-$eyban7 1-Aslm-Zirr b. Hu­

bey~- Obey b. Ka'b. Tirmizi hadisin hasen sahih oldugunu belirtmekte­

dir.72.

'"Ebu'l-Hi.\seyn Muslim ll. Hacdic, ei-Clmiu's-Sahih, istanbul: <,:agn Yaymlan, 198l,Siyam, 2, Hadis no: 15, I/761. 6'1Huseyin b. Ali el-Cu'fi (6. 203/204): Zaide'den rivayet etmi~tir. ibn Main, !eli, Osman b. Ebi :;>eybe ve ibn $ahin sika oldugunu ifade etmektedir. (ibn Hacer, Tehzib, 111357-359). 65Zflide b. KudAme es-Sekafi Ebu's-Salt el-Kilfi: Ondan Huseyn b. Ali el-Cu'fi rivayet etmi~tir. EbCt Hatim, !eli, Nesai, ibn Sa'd, ibn Hibban ve Zi.\hli tarafmdan sika gorlilmekte­dir. (ibn Hacer, Tehzib, 111/306-307) ""Astm b. Behdele b. Ebi'n-Necud ei-Esedi (6. 127): Zer b. Hubey~'ten nakletmi~tir. Ondan Zaide rivayet etmi~tir. ibn Main, Ebti Ziir'a, Nesai ve ibn Hibban'a gore sika olsa da, ibn Sa'd sika olsa da hadisinde hatasmm <;ok oldugunu ifade eder. Ya'kub b. Si.\fyan sika olmasma ragmen hadisinde 1zdtrab oldugu belirtilmektedir. (ibn Ebi Hatim, ei-Cerh ve't-Ta'dil, VI/441-443; ibn Hacer, Tehzib, V/38-40). 67Zirr b. Hubey~ el-Esedi: ishak b. MansCtr ve Yahya b. Main sika oldugunu belirtmekte­dir. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil., lll/550). "Ahmed b. Hanbel, el-Miisned, V/132. ' "Ahmed b. Miini' b. Abdirrahmfm el-Begavi (6. 243/244): Nesfii, Salih Cezera, ibn Hibban, Mtislim b. Kasm1 ve Ebu Hatim gibi bin;:ok alim tarafmdan sika giirtilmu~ti.\r. (ibn Ebi Hatim, ei-Cerh ve't-Ta'dil. ll/31; ibn Hacer, 'J'ehzib, 1/84-85). '"Hasan b. MftsA el-E~yeb Ebft Ali el-BagdAdi (6. 209): Ondan Ahmed b. Hanbel nak­letmi~tir. ibn Main, Ali b. Medin!, EbCt Hatim, Salih b. Muhammed, ibn H1ra~, ibn Sa'd ve ibn Hibbftn gibi bir~ok alim tarafmdan sika g6rulmli~tiir. (ibn Ebi Hatim, ei-Cer'h ve't­Ta'dil, lll/42-43; Zehebi, Miztm, 1/ 524; ibn Hacer, Tellzib, 11/323). "~eyMn b. Ferr6h (6. 235/236): 0, $eyban b. Ebi $eybe el-Habeti'dir.Ahmed b. Hanbel, Ebu Zur'a ve Mesleme gibi alimler tarafmdan sika giirtilmu~ti.\r. (ibn Ebi Hatim, el-Cer!J ve't-Ta'dil, lV/325; Zehebi, Mizan, ll/285; ibn Hacer, Tehzib, lV/374-375).

ilahiyat Ara~ttrmalan Dergisi, 7 (2017)

'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi' I C. Abdan73-Abdullah-Yunus71-Zuhri-Salim b. Abdillah-ibn Orner:

"Ben ~ahitlik ederim ki sen ummilerin peygamberisin."75

Bu rivayet mevkuftur. Bu rivayetin ravileri hakkmda cerh-ta'dil

imamlarmm musbet kanaatleri olmakla beraber Yunus b. Bukeyr'in

ihtilafla birlikte zay1f oldugu ifade edilmektedir. Ravinin durumu sebe­

biyle bu rivayet "hasen"dir.

Rivayetin isnadml "oyle Slralamak mumkundur:

1. Abdullah b. Muhammed-Hi~am-Ma'mer-Zuhri-Salim b. Ab­

dillah-ibn Omer76•

Burada ummilerden kastm, Hz. Peygamber'in i\inde bulundugu

Arap toplumu oldugu kesindir. Ancak problem bu vasfm hangi ozellik­

lerinden dolayt ve hangi anlamda onlara verildigidir. Hadislerin ilkinde

ummilik vasfmm yamnda yazl yazamama ve hesap yapamama gibi ozel­

likler beraberce zikredilmi~tir.

ikinci hadiste Hz. Peygamber'in i\inde bulundugu toplumun birta­

klm ozelliklerini ve kimlerden olu"tugunu aqklayan bir uslup vard1r.

U\U.ncusunde ise direkt "Ummilerin Peygamberi" ifadesiyle kasdedilen

onun muhatap oldugu ilk topluluk, i\lerinden pkt1g1 bedevi Araplar­

du.77

Ummi kelimesinin anlamlanm ayet ve hadisler 1"1gmda, Hz. Pey­

gamber i\in islam toplumunda kullamlmasml da goz online alarak irde­

ledigimizde, kelimenin Arap dilinde kullamld1g1 anlamlann sadece

"okuma-yazma bilmeyen" anlammda anla"Ild1gm1 gormekteyiz. islam

alimlerinin diger anlamlan goz ardl ederek, sadece tek bir anlam uze-

n Ebu !sa Muhammed b . Isfi b. Sevre Tirmizi, es-Siinen, istanbul: <;:agn Yaymlan, 1981. 73Abdfin: AbdullAh b. Osmful b. Ceble b. Ebi Ruvfid: Onun lakab1 Abdan'd1r . Abdullah b. Mubarek'ten rivayet etrni~tir. Buhari ondan nakletmi~tir. (ibn Ebi Hatirn, el-Cerb ve't­Ta'd11, V/137). 71Yilnus b. Biikeyr b. Vas1l e~-:;>eybfu1i (ti. 199): ibn Main, Osman b. Said, ibn HibMn, Muhammed b. Abdillah b. Nurneyr ve Ubeydullah gibi alimler tarafmdan sika olarak goriilmli~tiir, ancak Nes<iJ ve Murre zay1f oldugunu belirtmektedir. (ibn Ebl Hatim, el­Cerh ve't-Ta'dil, IX/290-291; Zehebi, Mizan, IV/477-478; ibn Hacer, Tehzib, XI/434-436). 75 Buhari, Cenaiz, so, II/96. 76 Buhari, Cihad ve's-Siyer, 178, IV/32. " Yoriik & $1k, "Kehi.m A~1smdan Hz. Peygamber'in Ommlligi", s. 179-180.

llahiyat Ara§tlrrnalan Dergisi, 7 (2017) G

I Emine Demil

rinde yogunla~malannda, zamanm ~artlan iyerisinde kelimeye en uygun

manay1 verme gayretinin onemli bir etken oldugu dikkate almmahd1r.78

Bizzat Hz. Peygamber de kendisinin okuma yazma bilmedigini ifade

etmi~tir:

D. Vahyin ilk geli~inde Cebrail ona "Oku!" emrini verdigi zaman o,

iiy defa tekerriir eden bu emre kar~1hk ve malum ve me~hurdur ki her

defasmda "Ben okuma bilmem!" diye cevap vermi~tir. 79

Sahih hadislerle bize intikal ettirilen hicretin altmCl senesindeki

Hudeybiye antla~masmda, onun kendi ismini yazd1g1 kaydedilmektedir.

Buhari'nin naklettigi rivayette Resulullah'm pek giizel yazamad1g1 belir­

tilmektedir. 80

E. Hudeybiye Antla~mas1 esnasmda kendi ismini yazd1j'pna dair ha­

disler ~u ~ekildedir:

1. Ubeydullah b. Mm'lz el-Anber181-Muaz el-Anberi82-~u'be83-Ebi

ishak84-Bera' b. Azib: (Ben1' b. Azib'in naklettigine gore, Hudeybiye ban­

~ml anlatan uzunca bir hadiste): Ali b. Ebi Talib, Nebi ile mii~rikler

arasmdaki antla~may1 Hudeybiye giinii yazdt. Bu, Muhammed Rasulul­

lah'm sulh olup yaz1~t1g1 kitabedir. (Mii~rikler): "Rasulullah" yazma.

~ayet senin rasul oldugunu bilseydik, seninle sava~mazd1k dediler. Nebi

"Yiiriik & ~Ik, "KelAm A~tsmdan Hz. Peygamber'in Dmmiligi", s. 182. 79 Buhari. Bed'u'l-Vahy, 3; Muslim, iman, 252. wsuhari, Megazi, 43, V/84-85. "' Ubeydullah b. Muaz b. Muaz b. Nasr b. Hassan b. Hans b. Malik b. ei-Ha~ha~i el­Anberl (o. 237-238): Ebti Hihim, ibn Kfmi' ve ibn Hibbfm gibi bir~ok alim tarafmdan sika olarak goriilmii;;tiir, ancak ibrahirn b. Ciineyd, Ubeydulh'ih b. Muaimn hadis ashabmdan olmadtgmt, bir ~ey olmadtgmt ifade etmektedir. (ibn Ebi Hatim, ei-Cerh ve't-"J"a'dil, V/397; ibn Hacer, Tehzib, VII/48-49). 32Muaz b. Muaz b. Nasr b. Hassan b. Haris b. Malik b. el-Ha~ha~i el-Anberi (6. 196): $u'be'den rivayet etmi~tir. Ondan oglu Ubeydullah nakletmi~tir. ibn Main, Ebti Hatimi Nesai, ibn Sa'd ve ibn Hibb;'m gibi bir~ok alim tarafmdan sika olarak goriilmii~tiir. (ibn Hacer, Tehzib, X/194-195). '"~u'be b. Haccac (6. 160): Ebu ishtik es-Sebii'den rivayet etrni;;tir. Ondan Muhammed b. Ca'fer nakletmi~tir. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-"J"a'dil, IV/335-337; ibn Hacer, Tehzib. IV /338-346). 3"1Ebil ishak es-Sebii (Amr b. Abdillah b. Ubeyd b. Ebi ~aira Ebil ishak es-Sebii el­Kufi) (6. 126-129): ibn Main, Nesai, Jcli, Eblt Hatim, Ahmed b. Hanbel sika oldugunu belirtmektedir. Onu Hiiseyin el-Kiirabisi ve Ebu Ca'fer et-Taberi ve ibn Medini ilel'de miidellisler i~inde zikretmi~tir. ilim Ehli'nden baz1lan, onun ihtilflt ettigini belirtmektedir. (ibn Ebi Hfttim, el-Cerh ve'1-Ta'dil, Vl/315-316; Zehebi, Mizan , III/270; ibn Hacer, Tehzib, v [ [ 1/63-67).

ilahiyat Ara~ttrmalan Dergisi, 7 (2017)

'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi'

Ali'ye: "Onu imha et, sil" buyurdu. (Ali): "Ben onu imha etmem" dedi. Bu

sefer Peygamber onu kendi eliyle sildi."85

Rivayetin isnadmda cerh-ta'dil otoriteleri tarafmdan ihtilafla birlik­

te mecruh goriilen Ubeydullah b. Mw1z bulundugundan bu rivayet lda­

sik hadis usuhi baktmmdan "hasen" dir.

Rivayetin isnadlanm ~oyle stralamak miimkiindiir:

1. Muhammed b. Miisenna86 ve ibn Be~~ar-Muhammed b. Ca'fer87-

$u'be-Ebi ishak-Bera' b. A.zib88.

2. Abdullah-Ahmed b. Hanbel-Muhammed b. Ca'fer-$u'be-Ebi

ishak-Bera' b. Azib89•

3. Bera' b. Azib-Ebi ishak-$u'be-Gunder-Muhammed b. Be~~ar90.

Bu rivayetin rivileri hakkmda cerh-ta'dil otoritelerinin miisbet ka­

naatleri bulundugundan bu rivayetler "sahih"tir.

4. Ahmed b. Osman b. Hakim-$urayh b. Mesleme-ibrahim b. Yusuf

b. Ebi ishak91- Yusuf b. Ebi ishak91-Ebi ishak-Bera'93

•

Bu rivayetin ravileri hakkmda cerh-ta'dil imamlannm miisbet ka­

naatleri olmakla birlikte, ibrahim b. Yusuf'un zay1f oldgu ve cerhedildigi

goriilmektedir. Hadis bu ravi sebebiyle "zaytf''ttr.

&'Muslim, Cihad ve's-Siyer, 34, hadis no: 90 (1783), 11/1409-1410. 116Muhammed b. MusennA b. Ubeyd b. Kays b. Dinru- el-Anzi Ebll Mftsil el-Basrl (ii. 251/252): ibn Main, Ziihli, ibn Hibban ve Hatib sika oldugunu, Salih b. Muhammed ve Ebu Hatim saduk oldugunu belirtmektedir. (ibn Ebl Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil.. Vlll/109-110; Zehebi, Mizan, IV/24; ibn Hacer, Tehzib, 425-427). '7Muhammed b. Ca'fer el-Hiizeli Gunder (ii. 92): ~u'be'den rivayet etmi~tir. ibn Ebi

Hitim, ibn Hibban ve Icli'ye gore sikadtr. (ibn Ebi Hfttim, el-Cerh ve'c-Ta'dil, VII/297-298; ibn Hacer, Tehzib, IX/96-98). "Muslim, Cihad ve's-Siyer, 34, hadis no: 91, II/1410. "'Ahmed b. Hanbel, el-Miisned, IV/291. "''Buhari, Sulh, 6, 111/ 167-168. 91ibrilhim b. Yftsuf b. Ebi isMk es-Sebli el-Kilfi (Siifyi'm b. Uyeyne ile aym senede olmii~tur.): Babasmdan ve dedesi Ebtl ishak'tan rivayet etmi~tir. ibn Hibban ve Darekut­ni'ye gore sika olsa da, ibn Main, Nesai, Cevzecani ve Ebft Davud gibi alimler tarafmdan zaytf olarak gorUlmu~tiir. Ebu Hatim ise hadisinin yazt ldtgmt ve hadisinin gi.izel oldugunu ifade etmektedir. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil, II/92; Zehebi, Mizan, 1963, I/76; ibn Hacer, Tellzib, I/183-184). "'Yusuf b. Ebl ishak es-Sebii (ii. 157): Babasmdan rivayet etmi~tir. Ondan oglu naklet­mi~tir. Ebu Hatim, hadisinin yaztldtgmm, Darekutni, sika oldugunu ifade etmektedir. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil, IX/267-268; Zehebi, Mizan, IV/462; ibn Hacer, Tel1zib, Xl/408-409). •:<suharl, Cizye ve'l-Muvadea, 19, IV/70-71.

llahiyat Ara§tlrmalan Dergisi, 7 (2017) G

I Emine Demil

G

S. Abdullah-Ahmed b. Hanbel-Abdurrahman b. Mehdi-ikrime b.

Ammar91-Ebu Zumeyl-Abdullah b. Abbas95

Ubeydullah b. Musa'nm durumu sebebiyle bu rivayet "hasen"dir.

2.ishak b. ibrahim el-Hanzeli99 ve Ahmed b. Cenab el-M1ssisi100-Isa

b. Yunus10 1-Zekeriyya 102- Ebi ishak-Bera': "Hz. Peygamber, Hz. Ali'ye

~oyle demi~tir: "Aram1zda antla~mayt yaz! Bismilliliirrahmanirrahim.

Bu Allah'm Rasulu Muhammed'in antla~t1g1 hususlan belirtir. Bunun

uzerine mu~rikler ona: "Eger, biz senin Allah'm Rasulu oldugunu bil­

seydik, mutlaka sana uyard1k'. Ancak, sen 'Abdullah'm oglu Muham­

med' ~eklinde yaz" dediler. Rasulullah, Hz. Ali'ye, yazmasm1 silmesini

emretti. Hz. Ali: 'Allah'a yemin ederim ki, onu silmem', deyince,

RasuluWih: 'Bana onun yerini gaster' dedi. Hz. Ali, Hz. Peygamber'e

• ·1ikrime b. Ammilr el-Icli Ebll Ammilr el-Yemilmi (o. 159): Ebu Zumeyl'den rivilyet etmi~tir. Ahmed b. Hanbel, Buhari ve Yahya b. Main zay1f oldugunu beli11mektedir, Muaviye b. Salih ve Yahya b. Main ise sika oldugunu belirtmektedir. (ibn Ebi Hiltim, el­Cerh ve't-Ta'dil, VII/15-16; Zehebi, Mizfin, III/90-93; ibn Hacer, Tehzib, VII/261-263). ' ·'Ahmed b. Han bel, ei-Miisned, 1/342. 96UbeydullAh b. MusA b. Ebi'l-MuhtAr (o. 213-214): israil'den rivayet etmi~tir. Ondan Ebubekr b. Ebi Musa nakletmi§tir. ibn Main, Ebu Hatim, Idi ve ibn Sa'd sika oldugunu belirtmektedir. Ahmed b. Hanbel'in onu sanki mlinker gibi gordugli ifade edilmektedi r . ibn Sa'd, $1\likle ilgili munker hadisler riv<'l.yet ettigini , bu nedenle insanlarm pek yogu nezdinde zay1f oldugunu belirtmektedir. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dii, V/396; ibn Hacer, Tehzib, Vll/50-53). " israil b. Yunus b. Ebi ishak es-Sebii Ebu Yusuf el-Kufi (6. 160-162): Dedesinden rivayet etmi~tir. Ahmed b. Hanbel, Ebu Hatirn, Icli, Ya'kub b. $eybe, ibn Sa'd ve Muham­med b. Abdillah b. Numeyr sika oldugunu belirtir. Nesai onda bir beis olmad1gm1 ifade eder. Ali b. Medlni zay1f oldugunu s6ylemektedir. (ibn Eb\ Hatim, ei-Cer·h ve't-'l'a'dil, ll/256-257; ibn Hacer, 'l'ehz1b, 1/261-263). "Buhari Megazi, 43, IV/84-85. ""ishak b. ibrahim b. Mahled b. ibrahim b. Matar Ebu Ya'kub el- Hanzeli (o. 237/238): Nesai, imam ve sika oldugunu belirtmektedir. (ibn Hacer, Tehzib, l/216-219). ")I)Ahmed b. Cenab b. Mugira el-Musisi Ebft Velid el-Hadsi (o. 230): isii b. Yunus'tan rivayet etmi?tir. Ondan Miislim aktarml?t!L ibn Ebi Hatim, Salih Cezera, Hakim ve ibn Hibban gibi alimler tarafmdan sika olarak goriilmli~tiir. (ibn Ebi Hatim, ei-Cerh ve't­Ta'dil, II/7; ibn Hacer, Tellzib, I/21-U). 101isil b. Yllnus b. Ebi isMk es-Sebii Ebll Amr Ebft Muhammed el-Kfttl (o. 1871191): Zekeriyya b. Ebi Zaide'den rivayet etmi~tir. Ondan Ahmed b. Cenftb ei-Musisi nakletmi~tir. Ahmed, Ebu Hatim, Ya'kub b. $eybe, ibn H1ra;;, lcli, ibn Sa'd ve ibn Hibban gibi alimler tarafmdan sika olarak g6rulmii~tur. (ibn Ebi Hatim, el-Cer11 ve't-Ta'dil, VI/372-373; Zehebi, Miziin, III/328; ibn Hacer, Tel!zib, VIII/237-240). ""Zekeriyya b. Ebi Zaide (o. 149): Ebu ishak es-SebH'den rivayet etmi~tir. Kattan, ibn Main, Nesili, Ya'kub b . Sufyan ve EbUbekr el-Bezzar ve ibn Sa'd gibi bir~ok alim tarafm­dan sika olarak gorUlmektedir, ancak ibn Ebi Leyla ve Ebtl Hiltim zaytf oldugunu ifade eder. (ibn Ebi Hfttim, el-CerlJ ve't-Ta'di l, III/529-530; Zehebi, Mizan, II/73; ibn Hacer, Tehz1b, 1111329-330).

ilahiyat Ara~ttrmalan Dergisi, 7 (2017)

'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi'

onun yerini gosterince, Hz. Peygamber onu sildi ve 'Abdullah'm oglu'

~eklinde yazd1." 103

Bu rivayetin ravileri hakkmda cerh-ta'dil imamlanmn mi.isbet ka­

naatleri bulundugundan bu rivayet klasik hadis usuli.i bal<lmmdan "sa­

hih"tir.

3. Ebu Bekr b. Ebi ~eybe-Affan104-Hammad b. Seleme 105-Sabit106-

Enes: Kurey~ Hz. Peygamberle sulh antla~mas1 yaptl. Kurey~ heyeti i\eri­

sinde Si.iheyl b. Amr da vard1. Peygamber (s.a.s) Ali'ye: 'Bismillahirrah­

manirrahim' yaz buyurdu. Si.iheyl: "Biz 'Bismikellahi.imme'yi biliyoruz.

'Bismillahirrahmanirrahim'i bilmiyoruz. Bizim bildigimiz ~eyi yaz"

dedi. Hz. Peygamber: 'Allah'm Rasuli.i Muhammed'den yaz' buyurdu.

(Mekkeliler): 'Eger biz senin Allah'm Rasuli.i oldugunu bilmi~ olsayd1k,

mutlaka sana tabi olurduk. Ve fakat senin ismini ve babanm ismini yaz'

dediler. Bunun i.izerine Hz. Peygamber: 'Haydi Muhammed b. Ab­

dillah'tan yaz'buyurdu. 107

Rivayetin isnadlanm ~oyle s1ralamak mi.imkundi.ir:

1. Abdullah b. Muhammed108-Abdurrazzak-Ma'mer-Zi.ihri-Urve b.

Zi.ibeyr-Misver b. Mahreme 109 ve Mervan110(ikrime111- Eyyub 112

-

Ma'mer)m.

'""Muslim, Cihad, 34, hadis no: 92, 11/1410. 101Affiln b. Muslim b. AbdillAh es-Saffilr Ebu Osman el-Basri (o. 220): Vuheyb b. Halid'den rivayet etmi~tir. Ondan Ahmed b. Hanbel nakletmi~tir. Icli, ibn Sa'd, ibn H1ra~, Yahya b. Main, Ebu Hatim ve ibn Hibban gibi biryok alim tarafmdan sika olarak gorlil­mii~tiir. (ibn Ebi Hatim, ei-Cerh ve't-'l"a'dil, Vll/42; Zehebi, Mizan, 111/81-82; ibn Hacer, Tehzib, VII/230-235). 105Hammad b. Seleme b. Dinar el-Basri Ebu Seleme (6. 167): Sabit'ten rivayet etmi~tir. ibn Main, Beyhaki, Sad ve lcli'ye gore sikad1r. ibn Sa'd'a gore sika olsa da, onun bazen miinker hadis naklettigini ifade eder. Ahmed b. Han bel, Sa bit konusunda en sebt kimsenin Hammild b. Seleme oldugunu ifade eder. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil, III/154-155; Zehebi, Mizfm, l/590-595; ibn Hacer, Tehzib, Xl/11-16). 106Silbit b. Eslem: Silbit el-Biinani Ebft Eslem Ebil Muhammed (o 127): Enes'ten rivayet etmi~tir. Ondan HammM nakletmi~tir. Icli ve Nesai sika oldugunu ifade eder. Ebu Hatim, Enes'in ashabmm en sebti oldugunu, Yahya el-Kattan, Sabit'in ihtiH\t ettigini soylerken, Ebu Zur'a miirsel oldugunu belirtir. Yahya b. Main Rasrah ve sika oldugunu beli rtmekte­dir. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil, II/375-376; Zehebi, Mizan, I/362-363; ibn Hacer, Tehzib, II/2-4). ""Muslim, Cihad ve's-Siyer, 34, hadis no: 93, (1784), 11/ 1411. 108AbdullAh b. Muhammed b. AbdillAh b. Ca'fer b. Yemani b. Ahnes b. Huneys el­Cu'fi Ebil Ca'fer el-Buhilri ( o. 229): Abdurrak'tan rivayet etmi~tir . Ondan Buhari nak­letmi~tir. Ebu Hatim ve ibn Hibban sika oldugunu belirtmektedir. (ibn Ebi Hatim, el-Cer!J ve't-Ta'dil. V/198; ibn Hacer, Tehzib, Vl/9-10).

llahiyat Ara§tlrmalan Dergisi, 7 (2017) G

'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi' I Peygamber Rasulullah" ibaresini sildi ve sahifeyi Ali'ye iade etti, o da

yazdt" ~eklinde takdir etmek gerekir. 119

Aynca Siiheyl'in itiraz1 iizerine Hz. Peygamber'in katibine "Bunun

yerini bana gaster" demesi, okumay1 bilmedigine, Buhari ve Miislim'in

bu rivayetinde Hz. Ali'ye donerek: "Uktiib=Peki, $imdi yaz!" buyurmas1

da kendisinin yazmad1gma delalet eder. 1"

0

Mi.iteahhir fakihlerden Kadi Ebu Velid el-Baci (6. 474/1081) ve onu

takip edenler Hz. Peygamber'in Hudeybiye giini.i: "Bu, Abdullah'm oglu

Muhammed'in yaptlgt anla?rnadtr" ~eklinde yazdtgmt zannetmi~lerdir.

Onlan buna Buhari'nin Sahih'indeki: "Sonra ald1 ve yazd1"121 ?eldindeki

bir rivayet sevketmi~ olmahdtr. Halbuki bu rivayet "sonra emretti de

(antla?mayl yazan katibi) yazdl"ln ?eklindeki sair rivayete hamledilme­

lidir.123 Hudeybiye'de Hz. Peygamber'in kendi ismini yazd1gm1 kabul

eden bazl alimler bunun bir mucize olarak tecelll ettigini 124 veya hi<;

okuma yazma bilmeyen cahil bir kimsenin sadece ismini yaztp imzastm

atmaSl kabilinden oldugunu125 si:iylemi~lerdir.

Bu rivayetler Bera' b. Azib'in agz1yla Sahih-i Buhari'de dort yerde ve

Sahih-i Miislim'de iki yerde ge<;rni?tir ve muhteva aqsmdan olduk<;a

farkhd1r. Bu husus ise konunun anla~llmas1 a<;1smdan fevldlade mii­

himdir. Hz. Peygamber'in i.immlligiyle ilgili olarak aktard1g1m1z rivayet­

ler arasmda bir tak1m farkhhklann mevcut oldugu gori.ilmektedir. Bu

rivayetlerden Hz. Peygamber'in okuma yazma bildigi, ya bilmedigi ya da

harfleri yazacak kadar bildigi gibi ii<; ihtimal ortaya pkmaktad1r. Bu

hususta biz okuma yazma bilmedigi kanaatindeyiz. Bu kabiiliin

Kur'an'm ruhuna daha uygun oldugunu dii?iiniiyoruz.

110-5ihabuddin Ebu'I-Ab bas Ahmed b. Muhammed Kastallfuli, h$ildii's-Sfiri 1i Serhi Sahilli 'l -BuMri, Beyrut, t .y., VI/ 379. 120Muhyiddin Ebu Zekeriyya b. ~erefNevevi, el-Minhac fi Serhi Sah ih-i Muslim b. Haccac, Matbaatii'l-Kesteliyye, 1283, Xll/137-138. ' 21 Buhari, Sulh, 6, III/168 mMuslim, Cih.id ve's-Siyer, 34, hadis no: 93, (1784), Il/1411. ' "'Eb(t' l-Pida ismall b. Orner ibn Kes\r, Hadisiet"!e Kur'an-1 Kerim "J"efsiri, ~ev. 1'\edrettin (etiner, istanbul: (agn Yaymlan, 1988/1991, XII/6310. 12'1Ahmed b. Ali ibn Hacer ei-Askalani, Fethu'l-Bari bi Serhi Sahi hi'l-Buhari , 1380, VII/503; Kirmani, el-Buhari bi Serhi'l -Kirmani, XII/9. ' 2" Zehebi, "J"ezkiratii 'l-Hutfaz, 1956, 111/1181-1182; Ayni, Um detu'i-Kad. XIJI/276.

llahiyat Ara§tlrmalan Dergisi, 7 (2017) G

I Emine Demil

G

Burada ~unu belirtelim ki, rivayetler arasmdaki tutars1zhk gosteri­

yor ki, aradaki raviler, Ber'a b. Azib'in sozlerini dogru bir ~ekilde nakle­

dememi~lerdir. Hz. Peygamber'in antla~ma metnine kendi eliyle 'Mu­

hammed b. Abdillah' kelimesini yazd1g1 kesinlik kazanmam1~t1r. Belki

de asll durum ~oyleydi: Hz. Ali'nin metindeki 'Rasulullah' kelimesini

silmeyi reddetmesi iizerine Hz. Peygamber'den o kelimenin yerini ogre­

nip onu kendi eliyle karalad1. Daha soma Ali'nin yahut ba~ka bir katibin

oraya 'Abdullah b. Muhammed' yazmasm1 saglad1. Baz1 rivayetlere gore,

antla~ma iki katip tarafmdan haz1rlanm1~t1. Biri, Hz. Ali ve digeri Mu­

hammed b. Meslemedir. 126 Bu sebeple bir kelimeyi bir katip yazmaymca,

bu i~i ba~ka bir katip yapt1 diye ifade etmek miimkiindiir.

Ozetle aktard1g1m1z bu rivayetler, Hz. Peygamber'in iimmi oldugu

konusundaki kanaatimizi desteklemesi baklmmdan olduk.-,:a onemli

birer delil niteligindedir. Bu rivayetlerden ~u neticelere varmam1z miim­

kiindiir:

Bu hususta varid alan rivayetlere bakt1g1m1zda biitiin bu rivayetle­

rin tek bir ld~iden nakledildigini gormekteyiz. Hz. Peygamber'in bu

kelimeleri silmesi Hz. Peygamber'in okuma yazma bildigini ima etmez­

ken, sadece Hz. Ali'nin 'vallahi ismini pkarmayacag1m' ifadesinin yer

ald1g1 rivayet tam degildir. "Bu antla~ma Muhammed b. Abdillah tara­

fmdan sonuca baglanmt~ttr", "Yazdt", ~eklindeki rivayet, Hz. Peygam­

ber'in antla~maya birka.-,: kelime yazd1gm1 ifade ediyor, fakat rivayet Hz.

Peygamber'in yazma bilmediginden bahsederek kendisiyle .-,:eli~iyor.

"Peygamber yazma bilmediginden Ali'ye "Allah'm Peygamber'ini <,:1kar"

ifadesi, Hz. Peygamber'in bir ~ey yazmad1g1yla ve antla~may1 okumad1-

g1yla alakah ~iiphe b1rakm1yor. Bu ~ekilde anlaulanlar, Hz. Peygam­

ber'in okuma ve yazma bilgisine gondermede bulunmuyor. Aym raviden

nakledilen bu rivayetler arasmda uyu~mazhgm olmas1, nakledenlerin

olay1 tam olarak duyduklan kelimelerle bilmediklerine i~aret ediyor,

denilebilir. K1saca bu rivayetlerin her birisi Hz. Peygamber'in okuma

yazma bildigine huccet olmaya elveri~li goziikmemektedir.

12" ibn Hacer, Fethu'J-Raf'f, V/217.

ilahiyat Ara~tmnalan Dergisi, 7 (2017)

'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi' I Hz. Peygamber'in okuyup yazd1gma delil olarak gi:isterilen haberle­

rin bir klsmmda mecaz si:iz konusudur; bir ~ogu ise ya zay1ft1r veya uy­

durmadtr. Esasen bu konuda a~tk ve mevsuk bir haber bulunsaydt hi~­

bir Mi.isliiman onun okuma-yazma bilmedigini si:iyleyemezdi.

Konuyla ilgili umumi bir degerlendirmesini yaparak, ~e~itli konu­

lardaki ~ahsi mi.italaalanmtzl belirterek, bazt noktalara temas etmekte

yarar gori.iyoruz: Hz. Peygamber'in i.immiligiyle ilgili olarak tarih bo­

yunca okuma yazma bildigine dair ya da okuma yazma bilmedigine dair

tartt~malann devam edegeldigi gi:iri.ilmektedir:

Tereddi.it etmeden katiyetle kabul etmek gerekir ki Hz. Peygamber,

Yi.ice Allah tarafmdan iHihi vahyi tebligle gorevlendirilmeden once

okuma-yazma bilmiyordu. Zira ilim ve irfanm bulunmadtgt, okuma­

yazma bilenlerin parmakla saytlabilecegi bir <,:evrede bi.iyi.imi.i;;ti.i.

Cehaletin boyle kesif oldugu bir ~evrede o, okuma-yazma bilse, sonra da

ni.ibi.ivvet gorevine ba?lasa, mi.ilhidler ~i.ipheye di.i~ecekler, 'Acaba daha

onceki mukaddes kitaplardan okuduklanm m1 bize aktanyor ve bizi

aldattyor?' diyecekler, zihinlere ve kalplere tereddi.it tohumlan ekecek­

lerdi.

Kur'an'da, kesin bir ~ekilde Hz. Peygamber'in i.immiligi a~tklanma­

sma ragmen, bazt zaytf rivayetlere dayamlarak, onun i.immi olmadtgt,

yaz1 yazmay1 bildigi, buradaki i.immiligin peygamberlikten onceye ait

olup, ni.ibi.ivvetten sonraya ~amil olmadtgt gibi gori.i~ler ileri si.iri.ilmi.i~­

ti.ir .. Ancak iyice ara~tmldtgmda, bu ti.ir gi:iri.i-?lerin pek tutarh olmadtgt,

sadece birer iddiadan ibaret kald1g1 gori.ilecektir.

Okuma yazma bilip bilmemesi ile ilgili tartl-?malara bakugtmtzda

ise, Hz. Peygamber'in risaletten sonra da okuma yazma bilmedigini ifade

edenler ~unlan kaydetmektedirler: Hz. Peygamber'in okuma yazma bil­

digine dair elimizde mii?ahhas bir delil yoktur. Ankebut suresinin 48.

ayetinde ge<,:en "bundan once" ibaresinden Hz. Peygamber'in o donemde

okuma-yazma bilmedigini anhyoruz. "Bu ayet bizim sana indirmemiz­

den yani sen vahiy almazdan once okuyup yazamtyordun, senin boyle

bir ah~kanhgm yoktu. ~ayet sen okuma-yazmayt iyi bilseydin, bazl cahil

hahiyat Ara§tlrmalan Dergisi, 7 (2017) G

I Emine Demil

kimselerde ~uphe uyamr ve senin bu Kur'an't onceki kitaplardan ve

Peygamberlerden aldtgmt iddia ederlerdi" anlamma gelir. 127

Kasimi'ye (o. 1914) gore, Hz. Peygamber, bir harf veya bir sat1r ol­

sun, hiybir zaman iyi bir ~ekilde yazamam1~t1. 128

Hz. Peygamber'in okuyup yazdtgma delil olarak getirilen haberlerin

bir klsmmda mecaz soz konusudur; bir yogu ise ya zaytf veya uydurma­

du. Esasen bu konuda apk ve mevsuk bir haber bulunsayd1 hiybir Mus­

luman onun okuma yazma bilmedigini soyleyemezdi.

Diger taraftan Hz. Peygamberin tarihl hiybir vesikada, aleni olarak

okudugu veya yaztld1gma dair bir rivayet bulunmamaktad1r. Kaynaklar­

da ne yazd1g1 nushalar veya notlan, ne de murekkebine ya da okkasma

dair bir bilgi yoktur. Binaenaleyh Hz. Muhammed okuma-yazma bilmi­

yordu. Evet o ummidir. Fakat bilgisizlik, cahiliye saplantllan ve puta

tap1ohkla mucadele ederek her ihtiyaca cevap veren bir mektep, sapa­

saglam bir din ve tarih boyunca insanhga yon veren bir din getirmi~tir.

Buna gore o ilminde, maarifinde, kapsaytn sozlerinde, aklmm ba~ath­

gmda, ki.ilturunde ve egitim yontemlerinde ba~h ba~ma bir mucizedir.

Ayetlerin ogrenilmesi ve muhafazas1 i~i, aym anda iki yolla veya bunlar­

dan sadece biri ile oluyordu. Kur'an haftzlanna vahyleri bizzat kendisi

ogretiyor, yazma i~ini de yazl konusunda maharetli ve bu i~ iyin gorev­

lendirilmi~ sahabeye buaklyordu. ~ayet bu i~i bilseydi, katip bulunma­

dlgl zamanlarda ve bilhassa gece yans1 vahyin gelmesi halinde hiy te­

reddut etmeden bizzat kendisi yazard1.

Aynca, Hz. Peygamber'in hicretin 9. yllmda donemin imparatorlan­

na gonderdikleri mektuplann orjinalleri nasll gununuze ula~mt~sa,

onun yazm1~ oldugu bir yaz1 olmu~ olsayd1, bu sahabe tarafmdan sakla­

mr ve nesilden nesile intikal ederek gunumuze kadar mutlaka ula~trdt.

Hz. Peygamber'in yazth kultur ve ilahl kitap geleneginden uzak bir

yevrede dogmu~ olmas1 da onun ummiliginin delillerindendir.

m Ebtl'l-Fazl ~ihabuddin es-Seyyid Mahmud Altlsi, Ruhu'J -Meilni, Beyrut: Daru'l-Fikr, 1997, XII/6-8. 120Muhammed Camaleddin Kasuni, Mehtlsinu't-Te'vil, Arabiyye: Daru ihya-i Ktitubi'l- y.y, 1957, Xlll/4756.

ilahiyat Ara~tmnalan Dergisi, 7 (2017)

'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi' I Okuma yazma bildigine dair rivayetler ~u ~ekildedir: Hz. Peygamber,

k'ttibi Hz. Muaviye'ye, birer kabile reisi olan Uyeyne b. Htsn ile Akra' b.

Habis'e birer yazt yaztp verilmesini emretmi~, sahifeyi alan Uyeyne okuya­

madtgmt belirtince, Hz. Peygamber yaz1y1 alaral< balmu~ ve muhtevasm1 ona

aktarffil$t1L12 9

Hz. Muaviye Hz. Peygamber'in huzurunda yaz1 yaztyordu. Hz. Peygam­

ber ona: "Ya Muaviye, yaztnda "ral<~" yap" buyurdular. Muaviye rak~'1, her

harfin uygun olan noktasm1 koymak olarak aqldar. 130 Bu rivayete bagh olarak

Muhammed Hamidullah, Hz. Peygamber'in yaz1y1 bilmesinin otesinde bizzat

kendisinin noktalama ve hatta nisbeten harekeleme usulunu du~unup buldu­

gunu ifade eder.131

Hz. Peygamber'in harfleri ve bunlarm en giizel ~ekilde nas1l yazllacagm1

bildigine dfur rivayetler vard1r. Mesela: "Biriniz besmeleyi yazd1g1 zaman

Rahman'da mim ile nun arasm1 uzatsm" Besmeleyi yazd1g1 zaman sin'i belli

et." Besmelede sin'i gfuel yazm1z, ihtiyaylarmtz guzelce gorulur.", (Ya Muavi­

ye), murekkebi iyi ayarla, kalemi duzgun kes, be'yi guzel belirt, sin'in di~lerini

goster, mim'in gozlerini doldurma, lafza-i celal'i giizel yaz, Rahman'1 uzatarak

yaz, Rahim'in yazllt~ma itina g6ster."132

Ibn Ebi ~eybe ve Orner b. ~ebbe'nin tahriciyle Mucahid'den nakledilen,

"Hz. Peygamber olmeden once okuyup yazm1~t1r" ~eldindeki bir haber tabi­

undan sika bir ravi olan Amir b. ~erahil e~-~a'bl'ye sorulmu~tu. 0: "Dogru

soylemi~. Bunu soyleyenleri daha once de duymu~tum. Bunu reddedecek bir

nass yok" diye cevap vermi~tir. 133

iyinde ya-?adtgt olaylar ve okuma yazma ile ilgili bir yok millrim i:;;lerde

yakm ilgisi itibariyle "Hz. Peygamber'in hayatmm sonlarma dogru, iyice og­

renmek ve bellemek ~eklindeki bir te~ebbu~le olmasa bile bu iki ~eyi biraz

129 ibn Hacer, Ahmed b. Ali, Fethu'l-B!lri, VII/ 504. 1380. 130 Ebu'l-Fazl Cela!iiddin Ab durrahm;'m b. Ebi Bekr b. Muhammed el-Hudayri es-Si.iytlti e~-~afii, Ted1ibu'I-Ravi, s. 289, Medine, 1959. 1 11 Muhammed, Hamidullah, islam Peygamberi. c;ev. Salih Tug, istanbul: irfan YaymCJltk, 2001, II/822-823. mrcadi iyaz, e~-$ifa bi Ta'rifl HukC1ki'l-Mustafa, M1s1r, 1920, 11235-236; Ebu'l-Fazl Cehilliddin Abdurrahmftn b. Ebi Bekr b. Muhammed el-Hudayri es-Siiyuti e~-~afi1, C!lmiu's-Sal1ih, M!Slr, 1954, I/34; Zeyniiddin Muhammed Abdiirratif b. Tflcil'!lrifin b. Ntiriddin Ali el-Miinavi el-Haddadi, Feyzu'l-Kadir $erhu'l-Camii's-Sa11i h, Beyrut, 1972, 1/433. '"' Ayni, Umdetu'I-Kari. Xlll/277; Kastalh\ni, ir~adii's-Sad, IV/423.

llahiyat Ara§tlrmalan Dergisi, 7 (2017) G

I Emine Demil

ogrenmi~ olmasma mani degildir. Ve bu i~ tabii ~ekilde kendiliginden olmu~­

tur. ~a'bi'nin yukanda ge<,:en: "Hz. Peygamber olmeden once yaZI yazm1~t1r."

Sozu ile i~aret ettigi de budur. Yani, "Hayatlnm sonlannda, kolaybkla ogreni­

lebilen bazt ~eyler yazrm~ttr" demektir ki, bu goru~, yukanda zikri ge<,:en ii<,:

ihtimalin ikincisidir.131

Burada ~unu belirtelim ld, Hz. Peygamber'in ummi olu~u yeti~tigi <,:ev­

reyle ilin tilidir. Y a~1 da iler leyi p ogrenme ftrsatlm kaybettikten sonra da boyle

bir te~ebbuste bulunmam1~t1r. Bununla birlikte Hz. Peygamber'in okuma

yazmay1 kasden ogrenmedigi de ileri surulebilir. Vahyedilen ayetler okuma

yazma ogrenmemesi yonunde usili kapab birer mesaj niteligi t~tmaktadtr.

Zira ayetlerde Hz. Peygamber okuma yazma bilseydi, gerek kendisi i<,:in gerek­

se Kur'an i<,:in nas1l tehditler olu~abilecegi a<,:lk<,:a ifade edilmektedir.

Sonu~

Ummilik kavraml ve Hz. Muhammed'in ummiligi erken donemden

itibaren tart1~1lan konulardan birisidir ve bu tartl~ma gunumuzde de

devam etmektedir.

Ummi kavramt, 'millet' baglammda ele almdtgmda ummet kelimesi

ile turemi~ halleri ummi ve ummiyyun, 'Arap kokenli kimseyi' yani

ktsacas1 bir 'Arabi ifade eder'. Egitimsel ve dinsel boyutlanna bakttgt­

mtzda: Genel baglamda 'egitimsiz'; kutsal kitap konusunda 'egitilmemi~'

anlammdad1r. Tarihi ve etimolojik argumanlar esas ahnd1gmda, <,:ogul

iimmiyyun ve tekil iimmi ifadelerinin strastyla 'okumas1 yazmas1 olma­

yan' veya 'egitilmemi~' ki~ileri belirttigi anla~1hr. Bu baglamda Yahudi­

lerden bahseden ilgili ayette de onlann egitimsiz oldugu vurgulamr.

ilahi kitaplarda ummi kelimesi aynca "ilahi vahye mazhar olmayan"

anlammda kullamlmt~tlr.

Ummilik kavrammm hem Kur'an'da hem de hadislerde farkh ma­

nalannm mevcut oldugu gorulmektedir. Ummi kelimesi, Kur'an'da iki

yerde tekil, dort yerde de <,:ogul olmak uzere altt yerde mevcuttur ve kav­

ramsal olarak lugat manalanna yakm anlamlarda kullamlmt~ttr. Bu

114 Abdussamed, $ahin, a.g.m, s. 199-200.

ilahiyat Ara~tmnalan Dergisi, 7 (2017)

'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi' I baglamda Kur'an da kavramm kullamlmasm1 kendi ic,:inde degerlendir­

mek daha tutarhdtr.

Buna ilaveten, ummilik, Kur'an'da kit<1bet ifadesinin mukabili ola­

rak kullamlmaktadtr. Kur'an'da bir topluluktan ve Hz. Peygamber'den

bahsedilirken, kelimenin daima bilgileri yaZlh bir kaynaga dayanmayan

manasm1 ta~ad1g1 apkttr. Bilgileri kitabi olmayan, aralannda okuyup

yazma bilenlerin c,:ok az bulundugu, basit bir yazmm ancak mahdut

sahalarda kullamldtgt Mu~rik Araplar'm yamnda, ayette ac,:tkc,:a goruldu­

gu gibi, Kitap Ehli olanlann arasmda da, okuyamadtklan ic,:in, bildikle­

rini dogrudan dogruya Tevrat'tan almam1~ bulunanlar da bu stfatla

amlmt~lard 1r.

Dmmi Araplar ic,:erisinden ummi bir peygamber, ilim ve hikmetin

kaynagt olarak gonderilmi~tir. Burada ~unu belirtelim ki, ummi kelime­

sinin anlammm zamanm ~artlan c,:erc,:evesinde kelimeye en uygun ma­

nayt verme gayretiyle "okuma yazma egitimi almamt~" anlamma kaydt­

gmt soylemek mumkundur.

Kur'an'da Hz. Muhammed'in (s.a.s) risa1etten once hic,:bir ~ey oku­

yup yazmadtgt hususu son derece ac,:tktlr. Tereddut etmeden katiyetle

kabul etmek gerekir ki Hz. Peygamber, Yuce Allah tarafmdan ililii vahyi

tebligle gorevlendirilmeden once okuma-yazma bilmiyordu. Zira okuma

yazma bilenlerin saytca c,:ok az oldugu bir c,:evrede buyumu~tu. Cehaletin

boyle kesif oldugu bir c,:evrede o, okuma yazma bilse, sonra da nubuvvet

gorevine ba~lasa, ~upheye du~Ulecek, "Acaba daha onceki mukaddesten

kitaptan okuduklanm m1 bize aktanyor?" denilecek zihinlerde ve gonUl­

lerde ~uphe tohumlan olu~acakt1.

Nubuvvet sonrasmda ummi olup olmamas1 meselesi ise alimler

arasmda tartl~ma konusu olmu~tur. bzellikle Buhari ve Muslim'de Hu­

deybiye antla~mas1 esnasmda 'Hz. Peygamber'in kendi eliyle yazt yazdt­

gt' ~eklinde nakledilen rivayet onun nubuvvetten sonraummi olmadtgt

iddialannm ortaya attlmasma sebep olmu~tur. Gerek Buhari'de, gerekse

Muslim'de nakledilen rivayetler birbiriyle tutarh degildir. Rivayet sade­

ce Benl' b. Azib'den nakledilmektedir ve bu haliyle ferd-i mutlakttr.

Benl'dan nakleden ravllerin metni farkh aktardtklan gorUlmektedir.

hahiyat Ara§tlrmalan Dergisi, 7 (2017) G

I Emine Demil

G

Ote yandan i.immilikle ilgili olarak nakledilen rivayetlerin bir k1sm1

sahih veya hasen, diger bir k1sm1 ise zay1fhr. Hadislerde i.immilik vasf1,

yaz1 yazamama ve hesap yapamama gibi vas1flarla zikredilmi~tir.

Son olarak Hz. Peygamber'in i.immiligi ile ilgili olarak ~unlan ifade

etmek mumki.indi.ir: Kur'an-1 Kerim'in okuma-yazma bilmeyen birisine

indirilmesi, tepld meydana getirmi~, mi.i~rikler Kur'an okuma yazma

bilmeyen birisine mi indirildi? diye Hz. Peygamberle alay etmek iste­

mi~lerdir. Fakat Rasulullah gelen vahyi ezberlemi~, sahabeye ogretmi~ ve

vahiy katiplerine yazd1rm1~hr.

Ashab, Hz. Peygamber'in i~inde bulundugu durumlan ve onun va­

Slflanm hi<;: ~i.iphesiz bilmekteydi. Nitekim bu bilgiler, siyer ve megazi

kitaplannda kahn ciltleri dolduracak kadar yaz1hd1r. Hz. Peygamber'in

gi.inli.ik hayatma kadar bilgi veren ashabm Hz. Peygamber'in okuma

yazma bildigini ifade etmemesi tutarh degildir. Aynca Hz. Peygamber

Kur'an haf1zlanna vahiyleri bizzat kendisi ogretiyor, yazma i~ini de yaz1

konusunda maharetli ve bu i~ i~in gorevlendirilmi~ vahiy ldtiplerine

bual<1yordu.

Kaynak~a

Abdullah b. Ahmed b. Ebi'l-Hasan Si.iheyli, Ravdu'l-Unf, Beyrut, 1972, IV/36.

Abdullah b. Ahmed, Nesefi, Tefsiru'n-Nesefl Medariku't-Tenzfl ve Hakaiku't­

Te'vil, Pe~aver: Tac Mahal, t.y.

Abdullah b. Orner Beydavi, el-Envaru't- Tenzil ve Esraru't-Te'vil, istanbul: ~ir­

ket-i Hayriye-i Sahafiye Ma, 1296.

Ahmed b. Ali ibn Hacer el-Askalani, Fethu'l-Bari bi $erlli Sallilli'l-Bullari, 1380.

Ahmed b. Ali ibn Hacer el-Askalani, Tellzibii't-Tellzib, Beyrut: Daru Sadr, 1325.

Ahmed b. Hanbel, el-Miisned, istanbul: <;:agn Yaymlan, 1982, II/ 52.

Ahmet Onkal, "Hz. Peygamber'in Ummiligi", 2, SEUjFD, 1986.

Bedruddin Ebu Muhammed Mahmud b. Ahmed Ayni, Umdetu'l-Kari li $erlli

Sahilli'I-BuMri, Beyrut, 1308.

ilahiyat Ara~tmnalan Dergisi, 7 (2017)

'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi'

Cemaleddin Ebu'l-Fazl ibn Manzur, Lisanii'l-Arabi'l-Muhit, Beyrut: Daru

Lisani'l-Arab, 1970, I/105.

c;:etin M. Nihat, "Ummi" maddesi, istanbul: MEB, 1986.

EbU Abdill<'ih Muhammed b. Ahmed Kurtubi, el-Cami' li Ahldmi'l-Kur'an, Kahi­

re: Daru'l-Ki.iti.ibi'l-Mlsriyye, 1944.

Ebu AbdiWlh $emsi.iddin Muhammed Zehebi, Mizanu'l-hidal fi Nakdi'r-Rical,

Beyrut: Daru ihya-i Ki.itiibi'l-Arabiyye, 1963.

Ebu Abdillah $emsi.iddin Muhammed Zehebi, Tezkiratii'l-Huff,1z, Beyrut: Daru

ihyai't-Turasil-islami, 1374.

EbU Ca'fer Muhammed b. Cerir Taheri, Camiu 'l-Beyan fi Tefsiri'l-Kur'an, Kahi­

re: Daru Hicr, 2001.

Ebu Isa Muhammed b. Isa b. Sevre Tirmizi, es-Siinen, istanbul: c;:agn Yaymlan,

1981.

Ebu'l-Fazl $ihabi.iddin es-Seyyid Mahmud Alusi, Ruhu'l-Meani, Beyrut: Daru'l­

Fikr, 1997.

Ebu'l-Fida ismail b. Orner ibn Kesir, Hadislerle Kur'an-1 Kerim Tefsiri, c;ev.

Bedrettin c;:etiner, istanbul: c;:agn Yaymlan, 1988/1991.

Ebu'l-Hi.iseyn Muslim B. Hawk, el-Camiu's-Sahill, istanbul: c;:agn Yaymlan,

1981.

Ebu'l-Kas1m Muhammed b. Orner Zemah~eri, el-Ke;;;;M, M1s1r: T1baatii'l-Kiibra

el-Emiriyye, 1319.

er-Razi, Ebu Muhammed Abdurrahman ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil,

Beyrut: Daru'l-Kiitiibi'l-ilmiyye, 2002.

Fahruddin b. Ziyai.iddin b. Orner Razi, Tefsir-i Kebir Mef,1tihu'l-Gayb, ter. Suat

Y1ldmm vd, Ankara: Akc;ag Yaymlan, 1988/1989.

Haffi'ki, $erhu';;-$ifa, istanbul, 1267.

ismail Hakk1 Bursevi, Muhtasar Ruhu'l-Beyan Tefsiri, istanbul: Damla Yaymevi,

1995.

hahiyat Ara§tlrmalan Dergisi, 7 (2017) G

I Emine Demil

G

ismail Yi.iruk & ismail $1k, "Kelam Ar,:1smdan Hz. Peygamber'in Ummiligi", Dini

Ara~t1rmalar, 7, 19.

Kadi iyaz, e~-$ifa bi Ta'rifi Hukuki'l -Mustafa, M1s1r, 1920.

Kur'an-1 Kerim A<y1klamah Meali, TDV Yaymlan.

M. Hamdi Yaz1r, Hak Dini Kur'an Dili, istanbul, t.y.

Mehmet Suat Mertoglu, "Ummi" maddesi, istanbul: DiA, 2012.

Muhammad Rashid, "Was Muhammed Literate?", Bangladesh: Chittagong Uni­

versity.

Muhammed Camaleddin Kas1mi, Mehasinu't -Te'vil, Arabiyye: Daru ihya-i Ku­

ttibi'l- y.y, 1957.

Muhammed Hamidullah, jsJam Peygamberi, <;:ev. Salih Tug, istanbul: irfan

Yaymc1hk, 2001.

Muhammed Zekeriyya, "Ummiyyun fi Kuran: Ehtim Ahnaf?", s. 1-3,Tarihi:

05.010.2016, http://www. Safsaf. Or~.

Muhyiddin Ebu Zekeriyya b. $eref Nevevi, el-Minhac fi $erhi Sahih-i Miislim b.

Haccac, Matbaatti'l-Kesteliyye, 1283.

Munavi, Feyzu'l-Kadir, Beyrut, 1972.

Remzi Kaya, "Kur'an'da Hz. Peygamber'in Be~er ve Ummi Olu~u", UlJjFD, XI (1),

2002, s. 29-52.

Sebastian Gtinther,"Muhammad, The Illiterate Prophet: An Islamic Creed in the

Qur'an and Qur'anic Exegesis", Journal Of Qur'anic Studies, IV (I), 2002.

Ebti'l-Fazl Celaltiddin Abdurrahman b. Ebi Bekr b. Muhammed el-Hudayri es­

Stiyliti e!?-$afii, Carniu's-Sahih, M1s1r, 1954.

Ebti'l-Fazl Celaltiddin Abdurrahman b. Ebi Bekr b. Muhammed el-Hudayri es­

Stiyuti e~-$afii, Tedribu'r-Ravi, Medine, 1959.

Stileyman b. E~'as es-Sicistani Ebu Davud, es-Siinen, istanbul: (,:agn Yaymlan,

1981.

ilahiyat Ara~tmnalan Dergisi, 7 (2017)

'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi'

~emsuddin Muhammed b. YU.slif b. Ali Kirmani, el-Buhari bi $erhi'l-Kirmani,

Beyrut,l981.

$ihabuddin Ebu'l-Abbas Ahmed b. Muhammed Kastall<'l.ni , h~adii's-Sari Ii $erhi

Sahihi'l-Buhari, Beyrut, t.y.

Zeyni.iddin Muhammed Abdi.irralif b. Tacil'arifin b. NU.riddin Ali el-Mi.inavi el­

Haddadi, Feyzu'I-Kadir $erhu'I-Camii's-Sahih, Beyrut, 1972.

Ziya ~en, "Kur'an'da Ummi Kavram1 ve Hz. Peygamber'in Ummiligi", islami

ilimler Dergisi, I (2), 2006, s. 208-218.

hahiyat Ara§tlrmalan Dergisi, 7 (2017) G