Türkiye ve Türkmenler , Kardaşlık Dergisi 54

7/30/2019 Trkiye ve Trkmenler , Kardalk Dergisi 54

1/68

KERKK VAKFI

SAYI/ISSUE

YIL/YEAR 14

KLTR SANAT EDEBYAT VE FOLKLOR DERGS NSAN - HAZRANREVIEW OF CULTURE ART LITERATURE AND FOLKLORE APRIL - JUNE2012

KARDALIK54

14 Temmuz 1959 Kerkk

Katliamnda ehit edilen Trkmenler

Ata Hayrullah

hsan HayrullahOsman Hdr


2/68

Trkmen Mziininbyk ustas

Abdlvahit Kzeciolukitab

Kerkk Vakf

tarafndan yaynland.

KARDALIKKltr Sanat Edebiyat ve Folklor Dergisi

Yl 14 Say 54 Nisan - Haziran 2012

KERKK VAKFI

Fiyat : 7.5 TL (KDV Dahil)

Kerkk Vakf Adnamtiyaz Sahibi ve Yaz leri Mdr

zzettin KERKK

Editr ve Genel KoordinatrSuphi SAAT

Yazma adresiP. K. 20 Cerrahpaa/STANBUL

Tel. (0212) 584 00 75Belgegeer (0212) 584 00 76

www.kerkukvakfi.com

www.kardaslik.orgemail: [email protected]

dare Merkezi:Haseki Sultan Mahallesi Kuka Soka

Huzur Apt. No: 1/1Fndkzade/STANBUL

TemsilcilerHabib HRMZL (Ankara)

Timur TA (zmir)Ali hsan NAQIB (ABD)

Bilim KuruluProf. Dr. Ziyat AKKOYUNLU

Prof. Dr. Yavuz AKPINARProf. Dr. Haim KARPUZProf. Dr. Mahir NAKPProf. Dr. Suphi SAAT

Prof. Dr. Saim SAKAOLUProf. Dr. Abdsselam ULUAM

Yaz KuruluKemal BEYATLIKemal APRAZ

Aydil EROLErat HRMZL

Habib HRMZLzzettin KERKK

Mahir NAKPAcar OKAN

mer ZTRKMENSuphi SAATSuphi SALT

KARDALIK Kerkk Vakf ktisadi letmesi tarafndan Trke, ngilizce ve

Arapa olarak ayda bir yaynlanr hakemli bir dergidir. Dergideyaynlanan yazlarn sorumluluu imza sahiplerine aittir. Dergideyaynlanm yazlar ve fotograflar kaynak gsterilerek alnabilir .

Abone yurtii yllk 30 YTL, yurtd yllk 50 $ veya 40 EuroPosta eki No: 5325057 Cerrahpaa/stanbul veya Bankas

stanbul, Fndkzade ubesi Hes. No: 1068 840492EUR Hes. No: 1068 3312429Dolar Hes No: 1068 3312415

TasarmErcan MEK

BaskYaylack Matbaaclk

Litros yolu Fatih Sanayi Sitesi Nu: 12, 197-203Tel : (0212) 612 58 60 * (0212) 567 80 03

Kerkk,n

Ses i Abdl v ahi t Kzeciolu

Suphi Saa t i

-

K E RK K V AKF I


3/68

1KARDALIK/QARDASHLIQ / Yl/Year 14 Say/Issue 54 Nisan-Haziran/April-June 2012 -

Editrden Trkiye ve Trkmenler / 2

Mahir NAKP Kol Krlr Yen inde / 4 Abdulhalik BAKIR Hoyratlar iir / 5

zzettin KERKK Kerkk Hatralarm - IX / 6Ylmaz HASASU Kerkk Katliam

Hakknda Dnceler / 8Osman OUZ Gecenin Karanl iir / 9

Ali SEMN Iraktaki Maliki KriziniDikkatli Okumak / 10

Alper SAAT Osmanlnn BeiindeTrkmen Sempozyumu/ 14

nder SAAT Irak TrkmenEitiminin Kronolojisi/ 16

Aydil EROL Horyatlar iir / 18 Ziyat AKKOYUNLU Trk Mutfandan Kaybolan

Yemekleri Yaatan Kerkk Mutfa / 19 Emin SALH IRAQ / 26

Veysel ERGN Vefatnn 50. YlndaIrakl Bir Trkmen Aydn Gzyle

MLL MCADELE YILLARI / 27Suphi SAAT Trkmen Daarc / 34

Rza OLAKOLU Trkmen Eli iir / 37Seyyah- Fakir Evliya elebiEvliya elebi

Kerkkte VII / 38Osman OUZ ntikam Hakk / 41

Trkmen Albmnden Editrn Setikleri / 48

nglizce / 50 - 53Arapa / 54 - 64

indekiler

14

14

3 4

19


4/68

2 KARDALIK/QARDASHLIQ / Yl/Year 14 Say/Issue 54 Nisan-Haziran/April-June 2012 -

Editrden

Irak Trkmenleri tarih boyunca Trkiye ileayn kaderi paylamlardr. Birinci Dnya Sava-ndan sonra Trkiyeden koparlan Trkmenler,Irakta srekli bask ve gzetim altnda tutulmu-lardr. Her zaman devlete saygl olan ve hibir zaman ynetime kar isyan gibi yasa d yollara bavurmayan Trkmenler, istek ve beklentileriniIrak hkmetinden hep ak ve effaf biimde,meden ve demokratik hak olarak talep etmiler -dir. Buna ramen Trkmen toplumuna reva gr-len bask ve zulmler, ne yazk ki hibir dnemdeeksilmemitir.

Irak ynetimleri hemen hemen her devirdeTrkmenleri potansiyel bir tehlike grmlerdir.Galiba bunun balca sebebi, Trkmenlerin gn-mze kadar Trkiyeye kar besledikleri sevgi ve ballktr. Oysa Trkmenlerin Trkiyeye kar besledikleri sevgi ve balln temelinde hibir zaman siyas ve ayrlk bir tema olmamtr.Trkmenler kk ve kltr bakmndan, kendileri-ni Trk dnyasnn bir paras kabul etmilerdir. Nasl ki bir Lbnanl, bir Irakl veya rdnl bir Arap, kendisini Arap dnyasnn bir paras say-yorsa ve bu dnce bir ihanet veya bir su kabuledilmiyorsa, Trkmenlerin de duygu ve dnce-leri bir ihanet gibi alglanmamaldr.

Kraliyet ve cumhuriyet dnemi Iraknda Trk -men toplumunun yaad skntlar ve maruz kal-d basklar, ne yazk ki zaman zaman soykrm-lara varan byk facialara dnmtr. Bunlarniinde en by ve unutulmaz olan 14 Temmuz1959 Kerkk Katliamdr. Bu katliam ynetimin bilgisi dnda cereyan etmedii gibi, komnistmihraklarnn nclnde Krt militanlarnn ka-tlmyla ortaya konmu unutulmaz vahet sahne-leri ile doludur.

Irakn en uygar ve en bar toplumu olanTrkmenler, Saddam ynetiminde byk zulmle-re maruz kalmlar, yerlerinden, kylerinde, ev vearazilerinden atlmlardr. Trkmen liderlerinin,Trkmen aydnlarnn, retmen ve niversite -rencilerinin yzlercesi, mrlerinin baharnda idamsehpalarnda susuz yere sallandrlmlardr.

2003 Nisannda Iraka gelmesi planlanan bahar,ksa srede kara ka dnm, ABD igali ile ba-layan sre, Irak halkn giderek skntya, zn-tye ve bunalma srklemitir. lkede balayanotorite boluu, yerini terre, suikastlara, soygun,igal ve her trl yasa d eylemlere brakmtr.lkede otoriteyi salayacak ulusal gvenlik g-leri olmad iin de halk, kendi kendini korumayave kollamaya gayret etmek zorunda kalmtr.

Partiler, sendikalar, dernekler ve daha birok siyas rgt ve sivil toplum kurulular da, kendimilis gleri veya baz gvenlik irketlerine de-dikleri para karlnda zel koruma elemanlarile nlemlerini alyorlar. ehirlerde grev yapan polis gleri, etnik ve mezhep ayrmcl yzn-den, grevlerini salkl biimde yrtmekte zor -luk ekiyorlar.

Btn bunlara karlk, siyas kutuplama etnik ve mezhep ayrmclna dayand iin, partiler arasnda uzlama salanmas, hayalden ibaret kal-mtr. Etnik ve mezhep kamplamas yzndenehirlerde hayat ekilmez hle gelmitir. Badat,Kerkk ve Musul gibi Irakn en scak ehirlerindemahalleler etnik ve mezhep atmalar yznden birbirinden kopmutur.

ada demokrasilerde siyasal rgtler, partive sivil toplum rgtleri ideolojik temellere greyaplanmaya giderler. Irakta ise hem de anayasa-nn izin vermesi ile etnik ve mezhep esasna grekurulan siyas partiler, halk da parampara halegetirmitir. Bundan dolay Irakta halk arasndaIrak vatandal kimlii silinmi, halkn vatanve bayrak sevgisi tarihe karmtr. Kuzeydekifederal hkmet, merkez hkmeti temsil edenBadata tabi bir ynetim olmaktan km, bununtersine Badat Erbilden ynetilir hale gelmitir.Demokratik seim sonularna gre kazanan o-unluu, kaybeden aznlk ynetmektedir. Parla-mentoda fazla sandalye sahibi olan koalisyonla-rn eli kolu balanmakta, az sayda yeye sahipolan siyas partiler her istediini yapabilmektedir.Snn ve i diye blnen Araplar, birbirilerinekar dmanca tavr taknarak kuzeydeki federal

Trkiye ve Trkmenler


5/68


Editrden

ynetimlere taviz vermektedirler. Bu yzden lke-yi ynetmesi gereken 2 byk koalisyon aciz du-rumda kalmtr.

Bu garip manzara karsnda iyice bunalanTrkmen siyasetileri ise, kiminle ibirlii yapa-caklar konusunda akna dnmlerdir. Yllarcazulm grdkleri Baas Partisinin art olan siya-setilerle koalisyon yapmak zorunda kalan Trk -menler, en byk engelleri yine bu kesimden gr -mektedirler. Yllarca Saddam zulm ile inleyen,evleri ve arazileri ellerinden alnanlarn hakk,koalisyon dostlar tarafndan engellenerek geri ve-rilmemektedir. Akas kimin gc kime yeterse,onu kullanmaktan geri kalmamaktadr.

Irak zerinde oynanan garip bir siyaset satrancdaha var. O da istenen bir ey demokratik adanmmkn deilse, onu uzla kltr, yani uzlamayolu ile elde etmektir. zellikle demokratik adankuzey ynetiminin eli zayflad zaman, hemenortaya uzlama kltr telkinleri devreye girmek -tedir.

Iraktaki siyaseti ve siyas gndemi sadece Bar -zani veya Talabani etkilemektedir. Dier siyas ak -trler ise yok saylmaktadr. Bu telkin ve yaklamTrkiyenin Irak zerindeki politikasn da ynlen-

dirmektedir. Oysa Trkiye dier siyas aktrleri degz ard etmemelidir. Trk siyaseti sadece kuzey-deki aktrlerle deil, dier aktrler ile de diyalogiinde olmaldr. Srekli kuzey merkezli politikaretmek ve o gndeme takl kalmak, Ankarayhem yanltmakta, hem de giderek yalnzla itmek -tedir. Nitekim Maliki-Barzani ekimesi yzndenTrkiye, ii kart blokta yer alm, ran ve Suriyedman tarafnda kalmtr. Bu siyasetin uzantsTrkmen siyasetinin alann daraltm ve TrkiyeTrkmenleri ii kart konuma sevk etmee a-lmtr. Bu bakmdan Trkiye, lkede sahipsizkalan Trkmenleri daha da skntl bir pozisyonasokmutur. Unutulmamaldr ki Trkmen toplu-munun yarsna yakn da iidir. Her zaman daTrkmen Snniler ve iiler bir arada kardee ya-amlardr.

Trkmenleri tamamen ii bloa itmek aslndadoru bir politika deildir. in dorusu dengeli si-yaset yolu ile her tarafla iyi diyalog iinde hareketedebilmektir. Krtler bir zamanlar Maliki ile ibir -lii yaparak, kazanmlar elde etmilerdi. Malikininiktidar brakmamasnn arkasnda Krtlerin alddestek yatmaktadr. Barzani Snni Araplarla dostolsayd, imdi Malikinin elde ettii gc nleye- bilirdi. Ama Maliki Hkmetinden epey avantajlar elde etmitir. imdi ise Barzan Maliki ile ihtilafa

dmtr. Yarn br gn bu pozisyon tekrar geridnebilir. Siyasette olmaz diye bir ey yoktur.

Trkmenleri srekli olarak Snni Araplarn uy-dusu yapmak, son gelimelerin nda yanl bir siyaset olarak grlmtr. Telaferin il olmasnengelleyen ve Trkmen arazilerini geri vermeyenSnni mttefikler, Trkmenleri mcadelelerindeyalnz brakmlardr. Saddam da Telaferin il ol-masn istememi, Telafer dosyas nne geldiizaman Saddam kinci bir Kerkk istemiyorumnotunu yazmtr.

Krtlerle Trkmenler dost ve karde olmaldr (!). nk bir arada yaamak zorundadrlar (!).Siyasette srekli dmanlk olmaz. Eyvallah, do-ru, gzel ve medeni bir dnce Peki, bu hangidostlua dayanacaktr? Trkmenler, tarihlerinin enac ve en unutulmaz vahetini 14 Temmuz 1959dayaadlar. Bu vaheti yapanlarn kim olduunutoplum unutmu deildir. Arkadan hanerlenen bir toplum, hanerleyen toplumla ne karlnda dostolabilir? Sabkal olan bu toplum imdi uygar veefendi bir toplum oldu ise, bu vahetten dolay ge-lip Trkmenlerden zr dilemelidir. zellikle buvahetin ba aktr Barzani ailesinin imdiki ba bunu ok iyi bilir. nk kuzeyde Krdistan Parla-mentosunun alnda Barzani ldrdkleri 25 bin pemergeden dolay mecliste zr dilemiti.

Bunlar geride kald, unutalm artk deniliyorsa, peki unutalm Ancak 2003ten beri Trkmen-lerin Kerkkte ve Trkmenelinin dier blgele-rinde ektikleri eziyet, gasp, igal ve iddet neden bir trl son bulmuyor? Trkmenlerle dost olmak isteyen bir toplum, dostluunu ve samimiyetinigstermelidir. Trkmenler, karlarnda hl dost-luuna gvenilmeyen bir siyas rgt grdke, buduaya min diyebilir mi?

Trkiye, Trkmen siyasetilerini de yeterinceanlamal ve Trkmen kamuoyunun hassasiyetineanlay ile yaklamaldr. Trkiye, Osman dne-minde sahip olduu geni bir corafyada, en byk slam mmeti ile birlikte Mslman olmayan top-luluklara da asude ve huzur dolu hayat sunabilmideneyimli bir devletin varisidir. Byk bir devletolan ve tarih derinlie sahip bulunan Trkiyeyede yakan budur.


6/68


Trkmenelinden Trkn DilindenMahir [email protected]

Bilmeyenler iin ttr:Trk deyimleri ierisinde mstesna bir yeri

olan ve ska kullanlanKol krlr yen iinde deyimi; bir ailenin, bir kurumun, bir halkn, hatta bir milletin zaman zaman fertleri arasnda meyda-na gelen naho anlamazlklar bakalarndan giz-lemek, saklamak ve aikr etmemek iin nasihatolsun diye sylenir. Belki de bir ark geleneidir;ama bat kltrnde de olmadn iddia edemeyiz.Baka ekilde de olsa mutlaka vardr. Ele-gne kar - rezil olmamak, ndanlara kar itibar kaybetme-mek, dmanlara koz kaptrmamak, rakiplere sr vermemek gibi hasletler aslnda nemli birer me-ziyettir. Mesela bir ailenin iinde ba gsteren bir ihtilafn gizlenmesi, sessizce zlmeye allma-s biraz da haydan gelse gerektir. nk hayszinsanlar ele geirdii bir srr bir marifetmi gibirtkanca ifa etmekten adeta zevk duyarlar. Ai-lesinin, kurumunun, halknn ya da milletinin gizlisrlarn el-leme jurnal eden bir kii cibilliyetsiz-dir. k Veysel lm deinde bile bakn dilsizve cansz sazna ne tavsiye etmitir?

Ben gidersem sazm sen kal dnyadaGizli srlarm aikr etmeLal olsun dillerin syleme ydaGarip blbl gibi ah zar etmeSon gnlerde baz eamet tellallar hem de ad-

larn gizleyerek mstear isimlerle yazlar yazp,

kutsal Trkmen evinde cereyan eden baz bilgilerisanki bir marifetmi gibi okuyucu ile paylaarak hem toplumun huzurunu karyor, hem de fert vekurumlar aras ilikileri zedeliyor. Bu kendini bil-mez sergerdelerde asalet, cesaret ve yrek olsaydkendi adlaryla yazarlard. Bu ekilde Trkmenevinin iinde cereyan edenleri allandra-ballandraanlatanlara alak demek yetmez, stad NecipFazln tabiriylealaklk bir seviyedir, onlar birer ukurdur, ukurstne stlk Kerkklsoyadn kullanarak bir mukaddesimize de kir d-

rm, bu Kemalsiz ukur! Meselenin zBu sfli mfterilerin anlattklarn tartp rt-

meye alrsak sehven onlarn ekmeine ya sr -

m oluruz. Onun iin elbette konuyu anlatmayaca-m. Ama duyarl, hamiyetli ve vicdan sahibi oku-yucu kitlemize bu vesile ile bir-iki cizane mesajmolacaktr. Her eyden nce Irakn ne kadar zor vemihnetli gnlerden gemekte olduunu hepimizmahede ediyoruz. Her gn Irakta ve Irak dndayzlerce toplantlar dzenleniyor. Elbette her top-lantnn perde arkas ya da kulisi olur. Bundan dahadoal bir ey olamaz. Ama maksat, fedakrlkta bulunarak Trkmen siyasetinde rol alan kiileri jur -nallemek ve ilikilerini etraflarndaki paydalar ile bozmak ise, bu kalleliktir, ahlakszlktr ve eref -sizliktir.

Bugn Irak siyasi arenasnda bakanlk, mil-letvekillii ve parti bakanl yapan Trkmenler canlar pahasna mcadele veriyor. kil ve mdrik bir siyaseti elbette baz grmelerini gizli yapar.Ama bu siyasetide Allah korkusu, vatan ve milletsevgisi, ahde vefa, erdemli siyaset gibi hasletler varsa, kulislerde yapt pazarlklar bizlerle pay-lamayabilir. Her eyin elbette herkesle paylal-mas art deildir. Biz siyasetilerimize gveniyor ve inanyoruz. Beenmediimiz ya da (Allah gs-termesin) gvenmediimiz siyasetimiz olursa,yaplacak kurultaylarda, genel kurullarda ya daseimlerde onlar semeyiz olur biter. Herkes iyiniyetini n plana karmaldr. Rahmetli NecdetKoakn bize her zaman tavsiyesi milliyetilii-niz Allah rzas iin olmaldr, yoksa zararl olabi-lirsiniz. Allah rzas iin amel etmek, kendiliin-den sizi hizaya yani doru yola getirir.

Bu arada yine kendini bilmez ve zek zrl dedi-kodu simsarlar, Trkmen siyasetileri ile Trkiyeninarasn amaya almaktadrlar. Bu saf ve ku beyinligafiller yanlyor ve aldanyorlar. Trkiye bugn deil,kaderin ac cilvesi neticesinde snrlarmzn imdiki e-kilde izildii gnden beri bizim ANAVATANmzdr.Bunu Trkmenler en zor gnlerinde bile saklamam-lardr. Ekim 2002 tarihinde Irak muhalefetinin Londratoplantsnda Trkmenler Trkiyeye soy ve kltr olarak bal olduklarn btn Arap ve Krt muhalif guruplarnn nnde telaffuz etmekten ekinmemiler -dir. Bugn m ekinecek?

Kol Krlr Yen inde


7/68


Trkmenelinden Trkn DilindenMahir NAKP

[email protected]

Medya Yneticilerimizin Grevi Son gnlerde Irakn ister iinde ister dnda

yrtlen siyasi faaliyetler hakknda Arapa, ngi-lizce ve Trke ok sayda yazlar yazlmaktadr.Trkmen kalem erbab; site, gazete ve dergi y-neticileri defa kurultay dzenleyerek bir arayageldiler ve bir bildirgeye ortak imza koydular. Bu bildirgenin nc maddesine gre Gazete-cilerimiz milli vicdanmz ve gururumuzu incitenve bu prensiplere layk olmayan davranlardan

kanrlar. Gazeteciler hr ve zgr iradeleriylebasn maddelerini uygun kurallara gre sunarlar ve genel kurallara aykr olacak davranlara y-nelmezler.Onun iin tecesss ruhlarn, merakla-rn ve objektiflerini Trkmen evinin iine deil,sahada cereyan eden olaylara evirerek siyaseti-lerimize yol gstermeye alsnlar.

Kimseyi yazmaktan men edemeyiz, ama herke-se bir eyi hatrlatmak isteriz, milletimiz yapc yazve yapc muhalefet istiyor. Fazilet sahibi kendine bundan gereken pay karr. Arife tarif gerekmez

Kerkk tense

Merdivi Kerkk tenseTrkmen bahtiyar olur Musul can Kerkk tenseHer merdi sev kucaklaHele o Kerkktense

Kerkk sizler Musul biz Kerkk sizler Kerkgn z derdini Ne bilsin Kerkksizler

Kerk geneDal kesti kerk geneTelafer kan alrDemevin Kerkge ne

Kerkk tendiMusul can Kerkk tendiOnlarca ehidim var ohu da Kerkktendi

Kerkk sizTelafer biz Kerkk sizAllah hibir TrkmeniBrakmasn Kerkksiz

Kerk gn sayPia kr kerk gn sayKerkgn dostu ohtur Onlar Kerkgn say

MankalayaKoru koy MankalayaKerkgn regidiHayranam men kalaya

MankalaszKznmaz mankalaszKerkk dnyaya diriHi olmam men kalasz

Mankaladan

Uza dur mankaladanKerkk havar ediriVazgemem men kaladan

YayyaBir yay yaptr yayyaBinlerce selam olsunKmbetlere Yayya

YaydandYayna yay dandYzlerce ehit verdiBiri de yaydand

Musul dandKerkge Musul dandmadeddini tanO begdi Musuldand

Musul dadHi getmez Musul dadHer yerde Trkmen vardr Bir ksm Musuldad

Musul al

oh sever Musul alKerkge zulmedilseHakkn Musul al

Erbil dendiKerkk ku Erbil dendiGkbry tanvnO begdi Erbildendi

Er bil biziSen her dem er bil biziTrkmenin z yurduduoh sever Erbil bizi

Er biline

Her Trkmen er bilineErbil Kerkke hayranKerkkse Erbiline

Er bilim seniDavran er bilim seniKerkk asla unutmaznan Erbilim seni

Er bilimeHayrand er bilimeKerkkten selam gider Musula Erbilime

Er biliniHer Trkmen er biliniErbil Kerkk sever Kerkk de Erbilini

Ba dadnKu bili ba dadnKerkk Musul aratmazIrakn Badadn

Ba dadna

Doyulmaz ba dadnaKerkk deimeremIrakn Badadna

Ba dadaHi verilmez ba dadaMusul Kerkge bahar Kerkk ise Badada

Ba datldKu iin ba datldairlerin sultanFuzuli Badatld

*Prof. Dr., Bilecik eyh Edebal niversitesi Rektr Yardmcs

Hoyratlar

Abdulhalik BAKIR*


8/68


zzettin KERKK

1950 ylnda, Irak Trklerini anavatandatantacak ne bir kitap ne de bir sivil toplum kuru-luu vard. Geri 1922-26 aras ve zellikle Musulmeselesinin Lozan Konferansnda grlmesisrasnda Trk basnnda youn biimde yaynyaplm ve Trkiye Byk Millet Meclisinde pek ok gizli oturumlar yaplarak, bu konuda sonderece hararetli tartmalar cereyan etmitir. Hat-ta baz mebuslar irat ettikleri hamasi nutuklarda,Musulun kurtarlmasn iin savalmasn dahinermilerdir.

Ancak oturumlarn tutanaklar, bilim ve siya-set adamlar iin kolay eriilebilecek bir referanskayna tekil edebilecek mahiyette ve tek bir kitap halinde baslmamtr. Sadece Bankastarafndan TBMMnin btn gizli toplantlarnntutanaklar, 4 cilt halinde dank ekilde kalitesiz

kt zerine baslarak yaynlamtr.Ayrca bu dnemde basnda kan ba maka-le, makale ve haberler de yeni yazya aktarlarak bir araya getirilmi deildir. Bu durum milli tari-himizin yeni kuaklarca renilmesi asndan bir eksiklik tekil etmektedir. Benim bizzat yaptm bir aratrmada, sadece Yunus Nadi Beyin, Mu-sul ve Misak- Milli konusunda Hkimiyet-i mil-liye ve Cumhuriyet gazetelerinde 60a yakn bamakalesini tespit etmitim. Keza Vakit gazete-sinde yzlerce makale ve haber yaynlanmtr.Dier gazetelerde de durum ayn. O gnlerde bukonu TBMMde gnlerce heyecanl bir biimdetartlm, baz mebuslar Musul elden gidiyordiyerek hngr hngr alamlardr. Sokaklardahaftalarca, Musul bizim erefimizdir, onu kimse-ye brakmayz sloganlarnn atld byk gste-riler yaplm ve Musul iin marlar sylenmitir.Cumhuriyet Gazetesi, cumhuriyetin kuruluunun birinci yl dnmnde Cumhuriyet BayramnMusulsuz kutluyoruz eklinde manet atmtr.Berlinde dahi Musul iin miting yaplmtr.

O dnemde Musul konusunda bu denli younyaynlar yaplrken ve gsteriler dzenlenirken,ne oldu da bu hassas milli dava, sonraki yllardaunutulup gitti ve Musul Dosyas bir dahaalmamak zere rafa kaldrld? Bunun sebeple-

rinin aratrlp izahnn yaplmasn siyaset bili-mcilerine brakyoruz. Mutlaka Reel Politikakavramnn arkasna snarak bizleri ikna etmeyealacaklardr.

te, 1949-50 yllarnda Trkiyeye okumayageldiimde Trk kamuoyu ve medyas Irak Tr -klerinin varlndan bihaberdi. Vaka yal insanlar,olan bitenleri biliyorlard. Ama bunlarn zaman-la nesli tkenmekte idi. Bu durum tabiatyla bizgenlerin moralini bozuyordu. Bunun telafisi iin bir eyler yapmamz gerektii kanaatine vardk.lk i olarak Irak Trklerini de tpk Kbrs, BatTrakya ve Kafkas Trklerinde olduu gibi bir ara-ya toplayacak ve Trkiyede tantacak bir kltr vedayanma derneinin kurulmasn dndk. Buiin Fikir Babas, o zaman Orman Fakltesinderenci olan rahmetli Rza Demirci idi. (Kendi-

si 1980 ylnda Saddamn zebanileri tarafndantutuklanp esrarengiz bir ekilde ortadan kayboldu.kence neticesinde hayatn kaybettii yllar sonraanlald. Mezar bile yoktur. O, tam manasyla bir liderdi.)

Kurulmas dnlen dernein gayesi tamamensosyal ve kltrel olacakt. Hibir ekilde siyasiama gtmeyecekti. Byle bir dernei kuracak ka-dar stanbulda hemerimiz zaten mevcuttu. Biz-ler ise Trk vatanda olmadmz iin o zamankiyasalara gre dernek falan kuramazdk. RahmetliRza bu amala bir anket hazrlad ve adresleri te-spit edilen hemerilerimizi teker teker evlerindeziyaret ederek kendilerine Anket sorular sunul-du. Bu ziyaretlerin birouna ben de rahmetli RzaAabeyle katldm. Aradan bir hayli zaman getihibir hemerimizden ses seda kmad. Sadece tek bir kiiiirle cevap verdi. O da stiklal Madalyassahibi emekli Albay Ali Rza Alaslan idi

Merhum Ali Rza Albay skdarda SelamszSokakta iki katl mtevaz bir evde otururdu. Evinarka tarafnda kck bir bahesi vard. Rahmetliorada, geimine katk salamak amacyla sebzeve meyve yetitirirdi. O zamanki emekli askerle-rin maalar son derece dkt, ya ileri olduuiin kendisine Amca derdik. Rahmetli Anketeverdii manzum cevapta yle demekte idi:

Kerkk HatralarmIX


9/68


zzettin KERKK

Anketinize cevap vermekte mazurumnk kesb-i rzkile megulmHayatn verdii rehavetleOnun elemi ile mahmulmiirin sonunda sizlere baarlar dilerim diye

yazl idi.Bylece dernek kurma tasavvurumuz neticesiz

kald. Baka araylar iine girdik. Anladk ki artk i baa kalmt. Rza Demirci aabey bata olmak zere, kendileri ile ayn ideali paylatmz bearkada, 1951 ylnn balarnda mer ztrkmenarkadamzn Harbiyedeki baba yadigr evindetoplanarak, Irak Trklerini Anavatannda tantmak,Irakta Trklerin yaad blgelerde Trklk ru-

hunu glendirip yaatmak ve haklarn savunmak zere bir rgt kurmaya karar verdiler. rgtn adIrak Trkleri Birlii idi. Harbiyedeki toplantyakatlan be kii unlard:

1- Rza Demirci2- mer ztrkmen3- Cevdet Kadolu4- Naci Akkoyunlu5- zzettin Kerkk Hazrlanan tze gre; Birlik yelerinin isi-

mleri gizli tutularak, her birine bir kod numarasverilerek anlacaklard. Tzk, yeler tarafndanittifakla kabul edilerek, ierdii prensiplere sadk kalnacana dair yemin edilip Birlik fiilen ku-rulmu oldu. Mali kaynak teminine gelince yeler her ay mtevaz renci btelerinden bir miktar aidat deyeceklerdi. Birliin ilk faaliyeti alarak 1951 yl iin ufak apta bir Kerkk Takvimi bastrmak oldu. kiye katlanan vapur tarifesi boyundaki bu takvimde yer alan u horyatlar ok anlaml idi:

Oyan Kerkk Yaram oyan Kerkk

Her yerde ruh uyandSen de bir uyan Kerkk

Yd elindet blbl yd elindeBir diyar mezar olsunKalmasn yd elindeBu mtevaz takvimi niversite hocalarmza

verdiimizde; te Trklk ruhu budur diyen-ler oldu. Milli evrelerde de byk ilgi uyandrd.Daha sonraki yllarda Irak Trkleri arasnda Ta-kvim Geleneinin domasna yol aacak olan buufack faaliyetten dolay Birlik, bir miktar paraelde ederek, baka iler baarmay gerekletirdi.

Bu arada Cumhuriyet Gazetesi yazarlarndanV-N (Vl Nurettin) Irak Hkmetinin davetlisi

olarak Badata gitti. Dndnde Hem NalnaHem Mhna balkl kesinde yazd iki yazdaBadat izlenimlerini anlatrken Irakta ErmenilerinTrkeyi yaattklarn iddia etti.Bu iddialar Trk basn evrelerinde byk tepkiye yol at. MerhumPeyami Safa Milliyet Gazetesindeki kesinde V- Nya sert bir cevap vererek, sylediklerinin sa-ma ve mesnetsiz olduunu yazd. Ayn mahiyette baka cevaplar da gazetelerde yaynland. Ben,V-Nya Ak Mektup balkl bir yaz yazdm.Bu yaz, ktisat Fakltesinde hocam olan deerli bilim adam Prof. Ziya Fndkolunun kardMeslek isimli gazetede yaynland. Daha son-ra btn bu yazlar toplayarak Irak Trkleri

Hakknda Dnceler ad altnda bir bror halin-de yaynladk. Bu bror btn gazete yazarlarnadattk. Kerkke de el altndan bir miktar gn-derdik. Sz konusu bror, birliimizin ilk yaynolarak ok etkili oldu. Nitekim V-N bir sresonra yine Cumhuriyet Gazetesindeki kesindeTrk Aznlklar bal altnda kaleme ald bir yazda, adeta gnah karr gibi daha nce yazdyazlardan dolay zr dilercesine, Badat zi-yareti srasnda Iraktaki Trk blgelerini ziyaretetmesine msaade edilmediini, byle dostluk olmayaca ifade etmitir. V-Nnun bu yazsnkarmakta olduumuz Fuzl dergisinin 5 incisaysnda bir cemile alarak aynen yaynlamtk.

Aralarnda Kerkkl, Musullu, Telaferli, Erbil-li, Kifrili, Dakuklu, Karatepeli, Leylanl ve Tuz-hurmatulu idealist Trk genlerini barndran Irak Trkleri Birlii, 1960l yllarnn banda hemenhemen niversite rencisi olan btn yelerininmezun olup Iraka dnmeleri zerine merkeziniKerkke tamtr. Orada bnyesine yeni yeler alarak faaliyetlerini birka yl daha srdrmtr.Badatta ikamet eden baz mensuplar da vard.

yelerinin %90 nn tabii lm veya Saddam rejimitarafndan idam edilmeleri ve yahut Iraktan getmeleri neticesinde faaliyetlerine son vermitir.yeleri arasnda son derece gl bir kardelik ba ve dayanma mevcuttu ve hibiri Birlie iha-net etmemitir. dam sehpasna gidenler bile, her trl ikenceye ramen dava arkadalarnn isim-lerini vermemilerdir.

Trl nedenlerle ebediyete intikal eden davaarkadalarmza Cenab- Haktan rahmetler niyazederim. Meknlar cennet olsun. Hayatta olanlarada salkl ve uzun mrler dilerim.

Irak Trkleri milli davasna nclk edenBirliin bu uurdaki dier nemli faaliyetlerinihatralarmn mteakip blmlerinde, dilimindnd kadar anlatmaa devam edeceim.


10/68


Ylmaz HASASU

14 Temmuz 1959 Kerkk katliam, Irak Trk -leri yakn tarihinin en nemli krlma noktasdr.Trkmen belleinde kaznm bir travmadr. Buac hatralar 1959 ylndan beri her yldnmndehatrlayp, zntlerimizi birbirimizle paylayo-ruz. Bu Temmuzda, 53. Yldnmn idrak ede-ceimiz bu olay ancak 60 ya zeri olanlarmzcanl olarak hatrlyor olacak. Daha gen kuakla-rmz ise, anlatlanlardan ve yazlanlardan, o gnanmsamaya alacak. Bylesi olaylarn, bir top-lumun ortak acs olmas bakmndan, nemli bir birletirici ve kolektif bilincin olumasnda byk rol vardr. Bu yldnmlerin, Irakta ok nemlitoplumsal yeri olan bir dvnme (latmiye) klt-rne dnmemesi iin, bu kolektif bilince dahafarkl yaklamamz gerektirir dncesindeyim.Bunu bir ka neri balyla sunmak isterim:

Katliam MzesiKerkkte, imdiki dnemde artlarn da el-verili olmasndan dolay, bir Kerkk KatliamMzesininalmas yararl olacaktr. Bunun kap-samn genileterek, ehitler mzesi halinde dednlebilir. Katliam ehitleri, Saddam dnemiehitleri, yeni dnemdeki ehitler, v.s. Tabi ki b-tn ehitlerin anlarna sayg gstermek boynumu-zun borcudur. Ancak mzede kategorize edilecek bir ehit tanm ve gruplamas yaplmaldr. Amaana arter mutlaka katliam ehitleri olmal. Mze

iin zenle bir yer seilmeli. Bu yer olayla ilgili bir yer olmaldr. Mesela Kasm Neftinin veyaAta Hayrullahn evi veya o gnlerde toplumsalolaylarda nemli yerlere sahip olan ayhanelerden biri olabilir. Bu mzeler ehitlerin zgemilerini,ahadet hikyelerini ve onlara ait elde kalan ahsieyalar iermeli. Bu mzenin ana blmlerinden biri de katliam kitapl olmal. Btn yazlan veyaymlanan; sesli, yazl ve grsel dokmanlarnarivini oluturmal. Hayatta olan katliam ahitleri-nin ve yaknlarnn ses kaytlarn iermeli. lerideher aratrmac iin eksiksiz bir kaynak oluturma-l. Devaml sinevizyon yaynlar vastasyla katli-am, ehitleri, o gnn grntlerini, siyasi figr ve ortam ksa filmlerle anlatan bir veya daha fazlaoda bulunmal. Bu mze ehrin antsal sembol

haline getirilmeli.Resmi ziyaretilerin protokolprogram iinde yer almal. En azndan Trkmensiyaseti alan baznda.

Bu mzeyi ziyaret edecekler, katliamn hemhavasn yaam olacaklar, hem de nedenleri hak -knda doru bilgilere sahip olacak. Byle bir mze,hem ehitlerimizin ruhunu ad edecek, hem de e-hit yaknlarn onurlandracak ve aclarn hafifle-tecek. Hem de kolektif milli bilincimizin bilimselve tarihsel olarak salam temellere oturtacak veok gl hale getirecektir.

Katliam AratrmasKerkk katliam sonular itibariyle, hem Ker -

kk toplumunun dirili ve sosyal dayanmasnda bir dnm noktasyd, hem de Irakn yakn ta-rihinin dnemelerinden birini oluturdu. HattaGeneral Kasmn Komnistlere kar verdii ilk tepkisinin tetikisi olmutur. Maryusuf Kilisesindeyapt konumayla Kasm, Irakta yeni bir dne-min kaplarn aralyordu. Komnistlerin devlette-ki arlklarn dengeleme ihtiyacn his ediyordu.Basna gelen ksmi zgrlkle, muhalif gazeteler gibi artyordu. Artk Irakllar gazete okumaya balyordu. Her gn bir ka kart grl gazeteyitakip etmek gnlk alkanlklar iine giriyordu.

Kerkk 13 Temmuz 1959 gn, byk bir en-lie hazrlanyordu. lke alk olmad bir co-kuyu yayordu. Annelerimiz, gece yarsna kadar darda kalmamza, ilk kez msaade ediyorlard.Gecenini ge saatlerine kadar herkes davul-zurnahavas iinde parklarda ve alanlarda eleniyordu.Sonradan i Alan olarak deitirilen Aslan-Kaplan Parknda, karpuz kavun yiyerek, geceninkeyfini karyorduk ocuk yalarmzda. Kerkk -ller bu kutlamann rengini ve dilini belirlemek a- basndaydlar. Her yerde Trkmen arklar, Trk -mence sloganlar ve Trkmence afiler vard. Anacaddelerdeki taklar Trkmence pankart ve afilerlesslyd. Genler allmad kadar zbn-ceketlegurup grup dolayorlard. ehir, kimliini, kutla-mann diliyle, rengiyle kantlamak istiyordu. Kra-liyetin devrilmesi yldnmnn kutlamasna karhi kimsede en ufak bir istek veya belirti yoktu. Bu

Kerkk Katliam Hakknda Dnceler


11/68


Ylmaz HASASU

baskn kimlik rengi de birilerini rahatsz ediyordu.Katliamdan ders kartlabilmesi iin katliama

gtren gelimeleri, o gnn atlar ve atmosferini,katliamn amalarn ve sonularn ok iyi analizetmemiz gerekir. Konuyla ilgili ynla malzemede vardr. yl sren Skynetim Mahkemelerive Devlet Gvenlik Mahkemelerinde baklan da-valarn tutanaklar, incelenecek belgelerin bandagelir. O gnn gazeteleri konuyla ilgili stunlar dolusu haber ve yorum yaynlyorlard. imdiyekadar bu olay, genlerimizin, Mastr ve Dokto-ra konusu olmamtr. Hlbuki byle bir bilimselaratrma, bizim konuyu daha doru bir ekildeanlamamza ve salkl deerlendirmemize yolaar ve buna dayanarak milli bir gr saptamam-za neden olur. Belki de baz evrelerin,zr ver-me gerekliliinin salam gerekelerini oluturur.Genlerden byle bir aratrma istei olumadysa, biz bu ortamn hazrlanmasnda baz zendirici n-lemler salayabiliriz. Mesela byle bir aratrma-ya burs temin eder veya sponsorluk salayabiliriz.Hatta bir aratrma yarmas konusu yapp genitabanl ve Trkmen camias dndan aratrmac-larn da katklarn salayabiliriz. Byle bir yar-madan kacak bulgular, daha kuvvetli bir etkiyle

kullanlmasna neden olacaktr.Kerkkn (ntifadas)Katliam sonras Kerkkte emsali grlmemi,

tam bir halk dayanmas oluuverdi. Halk tek bir duyumla mezarlklarda toplanyor, mitinglere -kyor, katliama bulaanlara kar dzenlenen sui-kastlarda, eylemcileri koruyor, evinde saklyor ve

kamasn salyordu. Yksek katlmlarla meslekisendikalar Trkmenlerin eline geiyordu. Bu tam bir kitlesel hareketti. Halk hem haklarn talep edi-yor hem de her trl faaliyetleri sahipleniyordu.Direni kahramanlar retiyordu. Mahallenin amar ocuu (), eylemcilere katldktan sonra, mahal-lenin kahraman oluyordu. lk suikasta katldzaman rkek, elleri titreyen ve yz sapsar iken,daha sonralar, hi bir ey olmamasna, aynkartrp, aznif oynamaya devam edecek kadar dingindi.

Bu Trkmenlerin kitlesel hareketlerinin en do-ruk noktasyd. Bugnn bask artlarndaki dei-

iklik gz nne alnrsa bu doruun alamamashatta ok gerisinde kalnmas, zerinde nemle d-nmemiz gereken bir durumdur. Bu kitlesel bilinortamn, havasn ve kahramanlarn bugnk ku-aklara ulatrmamz gerekir. O gnn ou canlahitleri hayattadr. nce o anlarn dokmantas-yonunun salanmas gerekir. Bu insanlar bulup,o gnn artlar iinde yaplan eylemlerin, rgt-lenmenin ve suikastlarn nasl ve kimler tarafndanyapldn anlatmak gerekir. Sonra da edebiyat vehikyecilerimizin yakn tarihimiz zerinde yaza-

caklar yklerde, aratrmaclarn hazrlayacakla-r biyografi ve anlarda, bu malzemeleri kullana-rak o srecin ruhunu bugnk kuaklara aktarmolacaklar.

Bu gibi projelerin gelitirilip hayata geirilme-si, katliamn yldnmlerinde, aclarmz dinamik bir potansiyele dntreceinden eminim.

Gel dinle bak ne diyor Gecenin karanlGidip tekrar geliyor Gecenin karanl

Da tepe demez arar Dalp yarar Beni smsk sarar Gecenin karanl

Dili yok bir ey sormaz

Sessizdir ama durmazBeni yalnz brakmazGecenin karanl

Sonsuz bir fikir gibiBulunmaz sonu dibiUysal sakin elebiGecenin karanl

Yorgun olan yoklar per okar kucaklar Beni koynunda saklar Gecenin karanl

Ruhumda kara simge

Konumayan bir bilge Ne k ne de glgeGecenin karanl

Ne kuyruu ne sap Ne pencere ne kapzlmez bir sr kpGecenin karanl

Ykselir ge aar Sel olup yaar yaar Her akam yeni doar Gecenin karanl

Gecenin Karanl

Osman OUZ


12/68


ABDnin Aralk 2011de askerlerini Iraktanekmesiyle birlikte bu lkede meydana gelen h-kmet krizi geen sre iinde devam etmitir. Busrete Iraktaki siyasi dengelerin deitiini ifadeetmek mmkndr. Irakn siyasi ve toplumsal ya- ps dikkate alndnda iki nemli etken zerindedurmak gerekir. Bunlardan birincisi, Irakn etnik-dinsel eitliliinin siyasal arenada rekabet eden gunsurlar haline gelmesidir. Bir dieri ise, blgeselve kresel glerin Irak zerindeki rekabetidir. Buanalizde Iraktaki Maliki krizi sonucunda oluanyeni i dinamikler analiz edilmeye allacaktr.

Maliki Krizi Srecinde Ortaya kan Koalis-yon Araylar

Irak Babakan Nuri El-Malikinin, ABDninIraktan askerlerini ekmesiyle beraber Irak Cum-hurbakan Snni Arap Tark El-Haimi hakkndakard yurtdna kma yasa ve tutuklama ka-rar, Badattaki siyasi haritann adeta yeniden izi-leceinin sinyallerini vermitir. Baka bir ifadeyle,2010 ylnda kurulan Badat hkmetinde hesaplar karm ve Maliki hkmetten ekilmeden yenisiyasi ittifaklar oluturma almalarna balanm-tr. Maliki hkmetine kar Irakta Erbil eksenliyeni bir hkmetin ortaya kt algs olumu-tur. nk Erbilde 28 Nisan 2012 tarihinde Irak Cumhurbakan Celal Talabani, Kuzey Irak KrtYnetim Bakan Mesut Barzani, Irak ParlamentoBakan Usama El-Nuceyfi, Eski Irak Babakan ve

El-Irakiye listesi lideri Eyad Allavi ve Sadr Hare-keti ile El-Ahrar listesi lideri Mukteda Es-Sadrngrmesinin ardndan yeni bir siyasi ittifak olutu-rulmutur. Barzani, Allavi ve Sadr arasnda kurulan bu ittifak, Malikiye verilen gvenoyunun geri e-kilmesine ynelik bir sre balatmtr.

Barzani-Allavi-Sadr ttifaknn KuruluunuHazrlayan Sebepler

- Kuzey Irak Krt ynetiminin bu ittifak kur -masndaki temel amac, Maliki hkmeti ile yaad- temel sorunlarn giderilmesi (Kerkk sorunu, do-al gaz-petrol yasasnn kartlmas ve Kuzey Irak Krt ynetiminin kontrol altndaki snrlar koru-yan Pemergelerin btesinin Irak ileri Bakanltarafndan karlanmas) ve Krtlerin 2003 ile 2007yllar arasnda Badat ynetimi zerindeki etkisi-

nin yeniden tesis edilmesidir. Ayrca Barzani lider -liindeki Krdistan Demokratik Partisinin (KDP),kuzey Irak blgesi bata olmak zere hem Irakngenelinde hem de blgedeki etkisini artrmas da bir dier nemli amatr. Bu durumda Barzani, Malikikrizi ile beraber KDPnin Badatn karar mekaniz-masnda nemli bir role sahip olduunu gsterecek -tir. Ayrca Barzani, Maliki krizinde stlendii rolle bir nevi Cumhurbakan Talabaninin lideri olduuKrdistan Yurtseverler Birlii (KYB) ile rtl bir rekabet ierisine girdii izlenimi de vermektedir.Bu durumdan rahatsz olan Talabani de, Badattakikonumunu kullanarak Barzaniye karlk vermeyealmaktadr.

- El-Irakiye lideri Eyad Allavinin, Sadr ile aynittifakn iinde bulunmas ise Iraktaki siyasi den-geler asndan byk bir srpriz olmutur. nkAllavi ile Sadr arasnda gerek siyasi gerekse ide-olojik anlamda byk farkllklar bulunmaktadr.Allavi, Amerikann igaline ve Irakta kurulmasngrlen federatif yapya destek veren bir isim-dir. Ayrca Sadrn lideri olduu Mehdi Ordusunakar 2004 ylnda ABD askerlerinin desteiyle cid-di operasyonlar dzenlemitir. Mukteda Es-Sadr ise, ii bir din adam olarak ABDnin igaline vefederatif bir Irakn kurulmasna kardr. Irakn btnln savunmakla beraber rana yakndr.Allavinin, Sadr ile ayn ittifakta yer almasnn isenemli sebepleri bulunmaktadr. Bunlardan birinci-

si, Aralk 2010da Irak hkmetini kurma yetkisinialan Maliki ile Erbil anlamasnda yer alan Yksek Dzeyli Stratejik Konsey ad altnda bir kurumunkurulacan ve bu kurumun bana Eyad Allaviningeecei konusunda bir anlama salanmt. Fakat bu konseyin kurulmamas sebebiyle Allavi, Malikive ran tarafndan Irakn siyasi sahnesinden d-landn hissetmitir. Bu sebeple Allavinin Sadr ile ayn ittifakta yer almas, bu dlanmlk hissinekar Badatn siyasi srecinde mevki aray iin-de olmas ile ilgilidir.

Bir dieri ise, Allavinin oluturduu El-Irakiyelistesi ierisinde yer alan farkl siyasi aktrlerinBadatta hkmet kurulduktan sonra ittifaktanayrlmasdr. Bu kopmalar, El-Irakiyenin, parla-mentodaki milletvekili saysnn azalmasna da yol

Ali SEMN

Iraktaki Maliki KriziniDikkatli Okumak


13/68


amaktadr. Allavi de bylece Badat ynetimindegn getike zayfladn fark etmitir. Bu adanIrakta erken seim ve Malikiye gvenoyu veril-memesi ynndeki talep El-Irakiye cephesindenska dile getirilmektedir. Baka bir ifadeyle Allavi,kurduu ittifak yeni bir liste ile kurtarmaya al-maktadr.

- Mukteda Es-Sadrn, Barzani ve Allavi ile aynittifakta yer almasnn arkasndaki nemli nedenler -den biri, Maliki ile olan rekabetidir. Sadrn, Erbilziyaretinin ve sonrasnda Barzani-Allavi ikilisi ileMalikiye kar ittifaka girmesindeki faktrn ranolduu grlmektedir. nk ran, Irak genelin-de nfuzunu artrmak istemektedir. Sadr bu ittifak iinde yer almasayd ran, Iraktaki Maliki krizinihem ierden, hem de dardan kontrol edemeyebi-lirdi. Sadrn, Malikiden gvenoyunun ekilmesigibi baz hamasi sylemlerde bulunmas bir neviTahrann sz konusu krize mdahale ettii mesa- jn da vermektedir. Ancak Sadr, Erbildeki ittifakn(Barzani ve Allavi) iinde yer aldktan sonra rann belirledii Malikiden gvenoyunun geri alnmashususundaki kriterleri at iin 4 Haziran 2012 ta-rihinde Tahrana arlmtr.

- Dikkat edilirse 2003 ylndan beri Irakta ii-ler dnda kurulan tm ittifaklarda mutlaka ii bir

isim bulunmaktadr. Tahrann, Krtler ve SnniAraplar arasndaki yaknlama neticesinde lkedekive blgedeki karlarnn riske girme ihtimalindendolay Sadr Erbile gnderdii deerlendirilebi-lir. Iraktaki siyasi tablonun daha net anlalmasiin u hususa dikkat etmekte fayda vardr. ii it-tifaknn zerindeki Tahran ve ii din adamlarnn(Necef ve Kumdaki dini mercilerin) etkisi devamettii mddete ii-iiye kar ne Krtlerle ne deSnni Araplarla herhangi bir ittifakta uzun srelidevam edemeyecektir. Dolaysyla Mukteda Es-Sadrn Barzani ve Allavi ile ilelebet ayn ittifaktayer almas ve Irakl iilerin safn deitirmesi zor grnmektedir.

Yukarda sz edilen Barzani-Allavi-Sadr ittifa-k gz nne alndnda Mukteda Es-Sadrn Ku-zey Irak Krt ynetimi ile anlaarak ii bir baba-kan devirme giriimi ise ii kamuoyunda ciddi ra-hatszlk uyandrmtr. Sadr eer Barzani ve Allaviile ittifak kurmadan Malikiden gvenoyunun gerialnmasn isteseydi, ii cephesinden destek alabi-lirdi. Fakat Sadrn, Maliki krizi konusunda Barzanive Allavi ile ittifak kurmas, iilerin Malikiye olan

desteini nemli lde artrmtr. Ayrca Sadrn bu ittifak iinde yer almas bir taraftan da Sadr gru-

bunun (El-Ahrar listesi) iinde bulunduu, iileringeni tabanl listesi olan Eski Babakan brahimCaferi bakanlndaki Irak Ulusal ttifakn devred brakt grntsn vermektedir. DolaysylaSadrn Badat krizindeki fevri tutumu, Irak Ulu-sal ttifaknn Malikiye kar bir eyleme geme-sini zorlatrmtr. Bu adan bakldnda Sadrn,Maliki krizinde iinde bulunduu ittifak tarafndanyalnz brakld ifade edilebilir.

El-Irakiye listesine gelince, Eyad Allavininiinin daha zor olduunu ifade etmek mmkndr.Bunun iki temel nedeni vardr. Bunlardan birincisi,El-Irakiye listesinin ats altnda toplanan yaplarnfarkl ideolojilere sahip olmasdr. Bir dieri ise listeierisinde bulunan kiilerin, El-Irakiyenin sadeceAllavi, Parlamento Bakan Nuceyfi ve BabakanYardmcs Salih El-Mutlak tarafndan ynetildiifikrine sahip olmasdr. Bu durum El-Irakiye listesiiinde blnmelere sebep olmaktadr. nmzdekisrete El-Irakiye listesindeki kopmalarn artmas beklenebilir. nk Allavinin Haimi-Maliki kri-zinin ortaya kmasndan bu yana taknd tavr,hem kendisini hem de El-Irakiyeyi Krt ynetimi-nin kontrolne teslim ettii grntsn vermekte-dir. Bu bakmdan da Allavi, Irak siyasi sahnesindeg kaybetmeye balamtr.

Aslnda Allavi, El-Irakiye listesini kurma aa-masnda halktan, zellikle Trkmenlerden ve Sn-ni Araplardan ok ciddi destek almtr. Ancak Badattaki hemen hemen her siyasi gelimede veyaanan krizde El-Irakiyenin veya Allavinin, Er - bil ynetiminin dnda bamsz bir siyasi durusergileyememesi lkedeki imajlarn nemli ldezedelemitir. Baka bir deyile Allavi, El-Irakiyelistesi ierisinde liderlik inisiyatifini halen elinealamamaktadr. Allavinin inisiyatifi Nuceyfi, Mut-lak ve Haimi ile paylamasnn ise doru bir yakla-m olmad ne srlebilir. Eer Allavi ve listesi,

Iraktaki tm siyasi gelimelere tek bana nclk edebilseydi, Badattaki etkisini daha da artrmolabilirdi. Bu balamda Allavi ve El-Irakiye lis-tesinin Iraktaki siyasi krizin bir paras olmaktanziyade, sorunlarn giderilmesinde nc bir rol st-lenmesinde ve iyi bir muhalefet olduunu gster -mesinde fayda vardr. Aksi takdirde Allavinin gele-cek seimlerde byk oranda oy kaybna uramasmuhtemeldir.

Burada u hususu belirtmekte yarar vardr. Allavive Sadr ile ittifak kuran Kuzey Irak Krt ynetimi,Maliki kriziyle birlikte 2003 ylndan beri Snni Arap-lar ve Mukteda Es-Sadr ile yaad gerginlie kar bir ittifak kurmutur. Bu durum Allavi ve Sadra olanhalk desteinin azalmasna neden olurken, KrtlerinBarzaniye olan desteinin nemli lde artrmtr.

Ali SEMN

* Prof. Dr., Trakya niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili veEdebiyat Blm, EDRNE/TRKYE.


14/68


Ali SEMN

misyonu yapt inceleme srecinde 11 milletveki-linin imzasn geri ekmesi ve 2 milletvekilinin deimzasnn askya alnmas iin talepte bulunmutur.Bylece Cumhurbakan tarafndan grevlendirilenkomisyonun iradesiyle toplanan 173 imzann 160admesi neticesinde Malikiden gvenoyunun e-kilmesi giriiminin ilk aamas baarsz olmutur.(2) Bu durumda ikinci bir yol daha bulunmaktadr.Cumhurbakanna gidilmeden parlamento tarafn-dan gereken ilemlerin yaplmasyla Malikidengvenoyunu ekmek kanunen mmkndr. Ancak Talabani bu meselede Malikiden yana bir tavr or -taya koymutur.

Bunun sebeplerini u ekilde sralamak mm-kndr:

- Talabani, Maliki krizinde kuzey Irakta ve blgede Krt ynetimi Bakan Mesud Barzanininfazlasyla n plana ktn deerlendirerek, ken-disinin ve KYBnin Krtlerin siyasi sahasndandlandn hissetmektedir. Bu sebeple Talabani,Maliki krizinde varln ve roln gstermeyealmaktadr. Talabaninin, Malikiden yana bir tutum sergilemesi; Barzani ile sadece Krtlerin si-yasi arenasnda deil, Irakn genelinde ve blgededolayl olarak bir g mcadelesine girdiini gs-termektedir.

- Talabani, Malikinin babakanl brakmas-nn istenmesinin arkasnda kendisinin ve partisinin(KYB) tasfiye edilmesinin amalandn dn-mektedir. nk Malikinin babakanlktan aln-masnn ardndan yeni bir hkmet kurulmadtakdirde erken seime gidilecek bu da Talabaninincumhurbakanl koltuundaki grevinin sonuolacaktr. nk Irak Anayasasnn 72. maddesinegre, Cumhurbakannn sadece iki dnem seilmehakk vardr. Dolaysyla Talabani, grevinin ikincidneminde olduu iin Maliki sonras Irakta erkenseime gidilmesi durumunda tekrar cumhurbakan-l koltuuna oturamayacaktr.- Talabani, cumhurbakan olduktan sonra Krtkamuoyunda KYBnin zayflamasna neden olmutur.KYB, artk Krt Ynetimi Bakan Mesut Barzanininlideri olduu KDPye kar 1990l yllardaki gibi her -hangi bir silahl veya siyasi mcadele verecek durumdadeildir. Bu sebeple kuzeyde zayflayan Talabaninin,Irakta bir politikac olmaktan ziyade bir devlet adamroln oynad ileri srlebilir.

- Talabani, Erbilde kurulan Barzani-Allavi-Sadr ittifaknn uzun sreli olmadn ve Sadrntm ii nfusu temsil etmediini dnd izle-nimini vermektedir. Bununla birlikte Talabaninin,Malikiden gvenoyunun ekmemesinin en nemlihedeflerinden biri Krt-ii dmanlnn olumas-nn nne gemektir. Eer bir Krt-ii dmanl

Irak Anayasasna Gre Babakandan Gve-noyu ekilmesi

Irak Anayasas babakandan gvenoyunu ek -me yetkisini cumhurbakanna ve parlamentoyavermektedir. Anayasann 61. maddesinin B bendi-nin 1. fkrasna gre Cumhurbakan, babakandangvenoyunu ekmek iin dorudan parlamentodantalepte bulunur. 61. maddenin B bendinin 2. fkra-snda ise, Parlamentonun 1/5nin (Irak Parlamen-tosunda 65 milletvekili saysna tekabl etmektedir)istei zerine babakandan gvenoyunun ekilmesitalep edilebilir. Ancak milletvekilleri bu istekte bu-lunmadan nce babakana gensoru iletmesi ve bu-nun zerinden bir hafta gemesi gerekmektedir.(1)

Babakandan gvenoyunu ekme ilemlerininaamalar;

1. Babakana gensorusunun yneltilmesi en az25 milletvekilinin talebi zerine gerekleir. Baba-kann gensorusuna yant vermesi iin en az bir haftagemesi gerekmektedir.

2. Babakann gensoruya cevap vermesinin ar -dndan Irak Parlamentosu yelerinin 1/5i Baba-kandan gvenoyu ekilmesi iin talepte bulunabilir.

3. Irak Anayasasnn 61. maddesinin B bendi-nin 3. fkrasna gre, Parlamento yeleri babakan-dan gvenoyunu ekme kararn mutlak ounlukla

(163 ye) alr.Talabaninin Maliki Krizindeki TutumuIrakta, Aralk 2011den bu yana Irak Cumhur -

bakan yardmcs Tark El-Haimi ile yaanansiyasi kriz, Barzani-Allavi-Sadr ittifak ve Mali-ki arasnda daha deiik bir sorunu da beraberin-de getirmitir. Buna gre Badattaki siyasi kriz,Haimiden ziyade Maliki ile Barzani-Allavi-Sadr arasndaki krize dnmtr. Bununla birlikteErbilde 28 Nisan 2012 tarihinde Erbil toplantsndaalnan kararla Malikiden gvenoyunun ekilmesigndeme gelmitir. Bu nedenle Barzani-Allavi-

Sadr ittifak Malikiden gvenoyunu ekmek iinharekete gemitir. Burada unu belirtmek gerekir,Malikiden gvenoyunun ekilmesi hususu lkeiindeki siyasi yaplar arasnda ayrmaya yol a-t gibi, blgede Trkiye, Suudi Arabistan, Katar ve ran arasnda rtl bir rekabetin olduunu dagzler nne sermektedir. Dolaysyla Maliki kri-zi sadece Irakn i meselesi olmakla kalmamtr.Dahas Iraktaki siyasi gruplar arasnda g mca-delesi yaanrken, blgesel aktrleri de gz ard et-memek gerekmektedir.

Malikiden gvenoyunun ekilmesi iin topla-nan 173 milletvekilinin imzas 4 Haziran 2012 ta-rihinde Cumhurbakan Talabaniye sunulmutur.Talabani ise, imzalarn tetkiki iin bir aratrmakomisyonu kurmutur. Sz konusu aratrma ko-


15/68


meydana gelirse Krtler, Irakn yzde 60-65inikarsna alacak ve ii desteini kaybetme tehli-kesi ile kar karya kalacaktr. Bu da Krtlerin,Iraktaki karlar asndan ciddi bir risktir. nk2003 ylndan beri Krtler, Badatta iilerle anla-arak devlet kademesinde birok konuyu kendi leh-lerine halletmilerdir. ABD igalinden sonra Krt-ler eer iilerle ibirliine gitmeseydi, gnmzdeelde ettikleri bir takm haklara (Irakn federal dev-let olmas, Krtenin resmi dil olma vs. gibi) sahipolamazlard. Talabani bu balamda Sadrn iilerinsadece 1/4n temsil ettiini aklayarak ve Krt-ii dmanlnn olumamas iin Barzanidenaba gstermesini isteyerek dolayl olarak bir uya-rda da bulunmutur.

- Maliki krizinde Talabaninin ayn zamanda blgesel aktrler arasnda da tercih yapt grl-mektedir. Krt Ynetimi Bakan Barzani Trkiyeile yakn ilikiler kurarken, Talabani rana yakndurmaktadr. u hususa dikkat ekmekte yarar var -dr. 2010 ylnda Irakta hkmet kurulduunda,Talabaninin cumhurbakan olmasna Snni Arap-lar kar karken, iiler ve Tahran destek vermitir.Bu nedenle Talabaninin Malikiden yana bir tutumsergilemesinde rann etkisini unutmamak gerekir.Baka bir deyile, Barzani Ankara ile ilikilerini ge-

litirdike, Talabani rana yakn duracaktr. Dola-ysyla Talabaniyi Tahran ile ilikilerini glendir -meye sevk eden nemli faktrlerden biri de, ran veiilerin KYByi desteklemesini salamaktr.

Talabaninin, Malikiden gvenoyunun ekil-mesine kar kmas, Badattaki siyasi krizde ta-rafsz kalma abas olarak da grlebilir. Talabani, bu sorunda ciddi bir muhalif ittifak olmasna ra-men sorunun tek msebbibi olarak gsterilmektenrahatsz olduunu zaman zaman istifa etme tehdidiile ortaya koymaktadr. Yukarda da belirtildii gibiTalabani, Krt-ii dmanlnn yaanmasndan

endie etmektedir. iilerin geni listesi olan Irak Ulusal ttifak, ii merci Ayetullah Ali El-Sistani veTahrann, Malikinin babakanlk koltuunu brak -masn istemedii srece Talabaninin, Malikidengvenoyunun ekilmesi giriimlerine destek ver -meyecei ngrlebilir.

SonuIraktaki son gelimeler sadece siyasi bir kriz

olarak grlse de, bu nitelikteki krizler lkede eko-nomi ve gvenlik temelli sorunlara yol amaktadr.13 Haziranda Irakn sekiz vilayetinde meydanagelen saldrlarda seksen kii hayatn kaybetmi, yze yakn kii de yaralanmtr. Iraktaki siyasiistikrarszlk lkeyi her ynden olumsuz etkilemek -tedir. Bu sebeple siyasi krizin ivedilikle zm-lenmesi gerekmektedir. zellikle Trkiye, Suudi

Arabistan ve ran gibi blgede etkisi olan lkelerin,Iraktaki siyasi krizde taraf olmaktan ziyade soru-nun zmnde yer almas nemlidir. Erbilde olu-an Barzani-Allavi ve Sadr ls arasndaki ittifa-kn uzun sreli olamayaca gz nnde bulundur -maldr. nk her siyasi oluumun (El-Irakiye,Krtler ve Sadr grubu) Badattaki hedefleri ayndeildir. Krtler, hangi ittifakta yer alrsa alsn,Kerkk meselesinde taviz vermeyebilir.

te yandan Maliki krizi, sadece Badattaki si-yasi grnty deitirmemi, ayn zamanda KuzeyIraktaki siyasi ittifak da etkilemitir. Talabaninin,Malikiden gvenoyunun geri alnmasna kar k -mas, KDP-KYB stratejik ortaklnn bozulabile-

ceine ilikin endielere yol amtr. Hlihazrdaiki parti arasndaki ortaklk Krtlerin Irakta eldeettii imtiyazlarn zarar grmemesi iin zoraki deolsa devam etmektedir. Ancak Maliki kriziyle bir -likte Talabani-Barzani arasndaki gizli g mcade-lesinin nksettii belirtilmelidir.

Trkiye asndan deerlendirildiinde,Iraktaki siyasi krizden sonra Haiminin stanbulayerlemesinin Ankara-Badat arasndaki ilikileringerilmesine sebep olduu grlmektedir. Bu sebeple Ankara, Irak politikasn gzden geirerek,Malikiden gvenoyunun ekilmemesi ve baba-kanlk grevini srdrmesi durumunu gz nnde bulundurarak iki lke arasndaki ilikilerin dzeltil-mesi iin imdiden baz giriimlerde bulunmaldr.Trkiye, belirli Irakl siyasetiler zerinden bir Irak politikas oluturmamal, tersine Badat ynetimin-de kim olursa olsun bu kiilerle ilikilerini glen-dirmeli, Irakta ortaya kan boluu doldurmayaynelmelidir. Aksi durumda Ankarann Iraktakihareket alan daralabilir.

Bugnk srete Malikinin Erbildeki muhale-fetin baz taleplerini yerine getirerek, krizi yattr -

mak iin aba harcayaca sylenebilir. Tahran veAnkarann giriimi dorultusunda Yksek slamiKonseyi Bakan Ammar El-Hekim nclnde bir arabuluculuk komisyonu kurularak, Maliki iletaraflar arasnda grme yaplmas muhtemeldir.

Dipnotlar:(1) El-DasturAl-Iraqy-http://parliament.iq/Iraqi_Council_

of_Representatives.php?name=singal9asdasdas9dasda8w9wer vw8vw854wvw5w0v98457475v38937456033t64tg34t64gi4dow7wnf4w4y4t386b5w6576i75page&pa=showpage&pid=55

(2) (Irak Cumhurbakan Bro-sundan Aklama)

http://www.iraqipresidency.net /news_detial.php?language

=arabic &id=12110&type=newshttp://www.bilgesam.org/tr /index.php?option=com _ content &view=article &id=2160:iraktaki-maliki- krizini-dikkatli-okumak &catid=77:ortadogu-analizler&Itemid=150

Kaynak : www .bilgesam.org

Ali SEMN


16/68


Alper [email protected]

18-19 Mays 2012 tarihleri arasnda, Osman-l narnn douuna ahitlik eden topraklarda,Bilecikte, Irak Corafyasnda Trkmen Varlve Kltr Sempozyumu vesilesiyle, Trkiyenineitli niversitelerinden gelen pek deerli akade-misyenlerle bulutuk.

Bilecik eyh Edibali niversitesinin pek muh-terem Rektr Prof. Dr. Azmi zcann ve yardm-cs Prof. Dr. Abdulhalik Bakrn, bir sempozyumiin gerekli olan her eyi aratrmaclarn nnesermesi fevkalde memnuniyet vericiydi. Gen bir niversitenin ksa zamanda ehil idareciler elindegerek bir eitim yuvas haline geldiini gzledik.niversite Rektr Sayn zcann biz katlmc-lara gstermi olduu yakn ilgi de ayrca kaydadeerdi. Protokol kaygsndan uzak, candan misa-firperverlii ve gelecekte de bizlere her trl ilm

almada niversitesinin kaplarn aacan vaatetmesi pek sevindiriciydi. Hocann yakn almaarkadalarndan aldmz bilgilere gre, Rektr Bey, makamna gelen hi kimseyi kapdan evir -miyormu. Bunu duyunca asrlardan beri kaybetti-imiz idareci tipini nihayet yakalam olduumuzu

grdk. Nitekim Rektr Bey bizlere ikram ettii bir le yemeinde, Biz Trkmenlerle Trkmen,Krmllarla Krml, Balkanllarla Balkanlyz.diyerek Trk dnyasnn meselelerine ne derecenem verdiini dile getiriyordu.

Sempozyuma katlmclarn says, baka sem- pozyumlarla karlatrldnda az grlebilir. Fa-kat ok deerli teblilerin sunulduu bu bilgi le-ninde katlmclarn Irak Trklerinin meselelerinenasl drt elle sarldklarn ve derin bir vukuflasorunlarmza areler rettiklerini grerek mit-le dolduk. zellikle, Trakya niversitesinin FenEdebiyat Fakltesine bal Trk Dili ve Edebiyat blmnn on retim yesiyle sempozyuma ka-tlm olmas meslek hassasiyeti aan ve kkleriasrlara varan bir kardelik duygusunun da vuru-muydu. Bu satrlar vesilesiyle, Prof. Dr. A. hsanbeke, Yrd. Do. Dr. F. Sibel Bayraktara, Prof.Dr. Recep Duymaza, Prof. Dr. Ahmet Gneneve dier meslektalarma kalb minnettarlmsunarm. Aslnda, sempozyumdan te bir enlik havasnda geen iki gn boyunca yepyeni dostluk -

Osmanlnn BeiindeTrkmen Sempozyumu


17/68


Alper [email protected]

lar edindik, dostluklar tazeledik. Sempozyumun enyal katlmcs olan, Trkmen davasnn ta iindeyorulmu, hlihazrda da Irak Trkmenlerin se-sini dnyaya duyurmak iin hibir fedakrlktanekinmeyen deerli bymz Habib HrmzlBeyefendinin aramzda bulunmas iki gn boyun-ca bizlere byk bir evk ve manev destek sala-d. Bunun yannda, kymetli Kerkkl yazar Ke-mal Beyatl da sempozyuma esprileriyle renk katt.Ayrca, Kazakistanda uzun yllar Ahmed Yesevniversitesindeki Rektrlyle Trkiyeyi tem-sil eden aziz kardeimiz Mahir Nakip ve nazik eiMzeyyen Hanm, stanbuldan gelen Irak Trkle-ri Kltr ve Yardmlama Dernei Genel Bakan

Sayn Mehmet Ttnc ve son gnlerde yazdVatan Topraklarndan Gurbetilere Sz Syle-yenlere Kendinizi Bir Gurbetinin Yerine Koy-dunuz mu Hi? yazsyla Trkmenlerin kemikle-mi bir sorunu olan gurbetilii fevkalde zarif vedokunakl bir dille kaleme alan muhterem ei De-niz Ttnc de sempozyumun mstesna katlm-clarndand. Ama sempozyumu asl deerli klanKerkk, Tuzhurmat, Erbil ve Telaferden gelenses sanatlarnn, her iki gnn akamnda oku-duklar yank Kerkk trkleri ve hoyratlaryd.

Ses sanatlarmz ilk gnn akam sempoz-yum katlmclarna zel bir program sundular. Ab-dulhalik Bakr Hocann byk Trkmen sanatkrMuhammed Raufu sahnede kucaklamas, hem-ehrimiz, can dostumuz Yldrm HasanzadeninKerkk halk oyunlarndan birini trkler eliinde byk bir ustalkla sergilemesi geceye renk katt.Trkmeneliden gelen sanatlarmz ikinci gnnakamnda, St Belediyesinin dzenledii bir konserde de sahne alarak Bileciklilerle Trkmen-lerin kaynamalarna vesile oldular. Sanatlarm-zn grd ilgi, Bileciklilerin, yakn tarihte ken-dilerinden trl desiselerle koparlm kardelerinikucaklamasndan baka bir ey deildi. Bu arada,St Belediye Bakan Osman Gnein, sempozyum dzenleyicilerine ve ses sanatlarmzaverdii hediyeler iki topluluk arasndaki kardeli-in dier bir gstergesiydi.

Sempozyum, cumartesi gnk iki oturum veKerkk deyince ilk akla gelen isim olan Prof. Dr.Suphi Saatinin bir deerlendirme konumasy-la son buldu. Suphi Saati konumasnda bu gibitoplantlarn, Irak Trklerinin sesini dnyaya du-yurmada etkili olacan, yakn bir gelecekte Irak Trklerinin meselelerinin milletler aras bir sem- pozyumla da ele alnmasnn nemini vurgulad.Bilecik eyh Edibali niversitesi Rektr Yardm-

cs Abdulhalik Bakr ise bundan sonra da benzer akademik faaliyetlere ev sahiplii etmekten gurur duyacaklarn ve her trl destee niversitesininhazr olduunu bildirdi.

Dolu dolu geen iki gnlk bu sempozyumun btn Trkmenlere yepyeni bir heyecan getirece-ine ve deerli bilim adamlarnn Irak Trkmen

meselelerine dair mesailerine g vereceine ina-nyorum. Bu arada, sempozyumda bildiri sunanla-rn ya Trkolog ya tarihi olmas bir eksiimizi deortaya karm oldu. Bana gre, bundan sonrakidnemlerde sosyologlarn ve ilhiyatlarn daTrkmeneli blgesine giderek orada eitli aratr -malar yapmalar gereklidir. Sosyal bilim dallarn-da alan btn aratrmaclara bu ynde tevik edici ortamlar, imknlar salanmal ve Trkmenakademisyenler Irak Trkleri zerinde almak isteyen meslektalarna rehberlik ve danmanlk etmelidirler.

Osmanlnn temellerinin atld bir blgedeve Trkiye Cumhuriyetinin temelinin atld bir gnn yl dnmnde gerekletirilen bu sempoz-yumun, ileride de hayrl hizmetlere vesile olmas-n temenni ederiz.


18/68


Irak topraklar zerinde bin yl bulan mazileriiinde mill kimliklerini korumay baarm Trk -menler bu lkede Telferden Mendiliye uzanan bir hat zerinde yerlemi, kendi kltrlerini butopraklara kalc bir ekilde ileyerek buralar va-tan tutmulardr. Trkmenler gerek Seluklu gerek Beylikler ve gerek Osmanl alarnda Kerkk ve dier Trkmen blgelerinde pek ok ilim irfanyuvas mektep, medrese, tekke ve zaviye kurarak eitimi kalc messeseler yoluyla toplum hayat-na kazandrm ve yeni nesillerin yetimesini, buyolla da millet varlklarnn devamn temin etmi-lerdir. Bu eitim kurumlarnda her ne kadar erilimler Arapayla okutulmusa da Trke de ei-timde esas alnan bir baka dildir. Bir baka deyi-le Trkmenler, ana dilleriyle eitim faaliyetleriniyrtrken hem an ihtiyac olan ilimleri tahsil

etmi hem de mill varlklarn ana dilleri vasta-syla korumulardr.Yukarda anlan dnemlerde yalnzca

Kerkkte 26 mektep ve medresenin alm ol-duunu gryoruz(Nakip 2007: 267-269)1. Budurum Trkmenlerin eitime ne derece nemverdiklerinin bir gstergesidir. te yandan, Trk -enin bu dnemde balca eitim dillerinden biriolduu da Kerkkteki bir Yahudi ve bir Keldani2 mektebinin eitim dilinin dahi Trke olmasndan bellidir(Nakip 2007: 269-270). Bu itibarla, Trke

Trkmenler iin ok uzun zamandan beri eitimalannda kullanlagelen bir dil olmutur.Trkmenlerin eitimde Trkeyi kullanmalar

Osmanlnn Iraktan ekilmesinden sonra bir md-det daha devam etmitir. Ancak Irak topraklarnnOsmanl emsiyesinin dna kmas ve nce ngilizmandasna, sonra da Irak Krallnn hakimiyetine braklmas Trkmenlerin vatandalk hukuku a-sndan nemli kayplara uramalarna yol amtr.Zira, Osmanl asrlarnda dier Mslman topluluk -larla bir arada, ayn statde yaayan ve klsik Os-1. Ayrca bkz. http://www.nizamettin.net /tr /arapca_ makale-arastirma/isl_ bil _gelism_medr_ve_ alim _ katki .htm ( Eriimtarihi : 5 Mays 2012).2. Kerkkte bir Hristiyan Trk topluluu olup bunlarnncilleri ve dualar da Trkedir.

manl sisteminde slm milletinin bir paras olanTrkmenler Iraktaki siyas deiim sonucunda bir anda kendilerini Irak vatandalar olarak bulmu-lardr. O dnemde, Trkmenlerin iinde bulunduuartlar arlatran bir husus da ne Lozan Muahede-namesinde ne de Ankara Anlamasnda kendilerininhukukunu derceden, dzenleyen veya koruyan her -hangi bir maddenin bulunmaydr. Bu durum tabiatyla, o dnemde Trkmenlerin eitim alanndahangi dili kullanacaklar meselesini de belirsizliesevk etmitir. Bununla birlikte, 21 Mart 1925te ha-zrlanan ilk Irak Anayasasnda Trkmenler, Krtler ve Araplarla beraber, Irakn kurucu etnik unsu-rundan biri olarak kabul edilmi(zkan 2007: 72);ayn anayasada, Trkmenlere kendi dilleriyle ei-tim alma hakk da tannmtr(Hrmzl 2003: 27).Fakat, Trkmenlerin bu kazanmlar fazla devam

etmemi; ksa bir zaman sonra Trke yava yavaeitim uygulamalarndan silinmitir. Irakn kurulu-undaki tarih sre dikkate alndnda Trkmen-lerin uradklar bu maduriyet daha iyi anlalabi-lir. Nitekim, zamann sper gc olan ngilizlerce,Irakn bir mill(!) devlet olarak ihdas edilmesi veerif Hseyinle oullarnn Osmanldan kopusrecinde bir taraftan ngilizlerle i birlii yapp bir taraftan Arap kavmiyetiliini ne karmalarTrkmenlerin nasl bir komplonun iine dtkleri-ni belirgin bir ekilde ortaya koyar. Biz, yazmzda

bu tarih sreci tahlil etmeyip Irak TrkmenlerininIrak vatandalarna dntkten sonra Trke ei-tim alma hakkn ne lde kullanabildiklerini ve buuurda ne gibi skntlarla kar karya geldiklerini baz tarih ve hukuk belgelere dayanarak siz deerliokuyucularmzn dikkatlerine sunacaz.

Irak Trkmenlerinin ana diliyle eitim almahaklarnn hukuk belgeleri ve dayanaklar:

Yazmzn bu blmnde Irak Trkmenleri-ne Irak makamlarnca zaman zaman vaat edilenveya verilen Trkeyle eitim alma hakknn tarih

belgeleriyle Irak Trkmenlerinin gerek Irak gerek Trkiye Cumhuriyeti makamlar nezdinde giritik -leri hak arama teebbslerine yer verilmitir:

1922de, yeni bir anayasann yaplmasna

nder [email protected]

Irak Trkmen Eitiminin Kronolojisi


19/68


ilikin srete, Irakla ngiltere arasnda varlananlamann nc maddesinde, ana dili Arapaolmayan dier kavmiyetler gibi, Trkmenlerin denfusa fazla olduklar blgelerde, ilkretim ka-demesinde eitim ve retimi Trkeyle gerek -letirmelerine izin verilecei kaydedilmitir (Hr -mzl 2003: 20; Saati 2003: 198).

Kral 1. Faysal da tahta kt gn halka hitapederken vatandalar arasnda hibir ekilde ayrmyaplmayaca konusunda taahhtte bulunmu; butaahhdn 11 Haziran 1935 tarihindeki konu-masnda da tekrarlayarak yerli dillerle eitim veretimin gerekletirilmesi haklarnn arkasndaolduunu duyurmutur(Hrmzl 2003: 20-21).

21 Mart 1925te hazrlanan ilk Irak Anayasasnn16. maddesinde de nfusunun ounun Trk oldu-u blgelerde ana dili Arapa olmayan topluluk -larn, bu arada Trkmenlerin, okullarda kendi anadilleriyle eitim retim ilerini yrtecei hkme balanmtr(Akbudak 1965: 13).3

1 Haziran 1931de yaymlanan 74 saylMahall Diller Kanununda da Trkmenlerin n-fusa ounlukta olduklar yerleim yerlerindekiokullarda Trkeyle eitim almalar hukuk g-venceye kavuturulmutur (Hrmzl 2003: 23).

30 Mart 1932 tarihinde Babakan Nuri Saitinimzasyla Irak Hkmeti adna yaymlanan taah-htnamede Trkmenlerin ana dilleriyle eitim ve-rebilecekleri okullar aabilecekleri bildirilmitir (Bekir 2009: 62).

Irakn Milletler Cemiyetine ye olmasnn he-men adndan, 30 Mays 1932 tarihinde yaymlanan bildirinin 8. maddesinde ana dili, resm dil Arap-adan farkl olan topluluklarn ocuklarna Irak eitim sistemi iinde ana diliye eitim alma hakktannmtr(Saati 2003: 202).

29 Mart 1946 ylnda Irakla Trkiye arasnda im-zalanan dostluk ve i birlii anlamasna bal olarak 3 numaral protokoln 3. maddesinde Iraktaki ticaretokullarnda Trke,4 Trkiyedeki ticaret okullarndada Arapa okutulaca hususunda iki lke arasndaanlamaya varlmtr(imir 2004: 118).

28-30 Austos 1960 tarihleri arasnda da Trk -men retmenler Sendikasnn birinci kongresinde,ilkokullarda Trkeyle eitime geilmesi(1937dekesintiye uramt.) ve hizmet ii kurslaryla -retmenlerin bu uygulamaya hazrlanmas karar3. Ayrca bkz. Hrmzl, Habib, Irakn Hukuki YapsndaTrkmenlerin Yeri, Irak Dosyas (Ali Ahmetolu, HayrullahCengiz, Yahya Bakan (der.), TATAV, stanbul. s.168.4. Yazar ticaret okullarnn hangi kademede olduundan szetmemitir.

alnmtr(Hrmzl 2003: 66-67). Bu talepler o gn-k Irak hkmetine iletilmise de bir sonu alnama-mtr. Kongrenin alnda o zamanki Irak EitimBakan da hazr bulunmutur(Hrmzl 2003: 66).

2 Eyll 1960 tarihinde Trkiyedeki htillHkmetinin Babakan Yardmcs konumundakiAlparslan Trke Trkiye Cumhuriyeti D ileriBakanlna bir yaz gndererek Irak makamla-r nezdinde, Irak Trklerine Trke eitim almahakkyla ilgili teebbste bulunulmas konusundaBakanln grn sordu. Bakanlk bu mesele-nin daha msait bir zamana braklmas hususundagr beyan etti (imir 2004: 137).

8 Mart 1963te Ata Terziba bakanlndaki bir Trkmen heyeti Irak Cumhurbakan AbdsselmArifle grerek kendisine Trkmenlerin eitlitaleplerini iletmitir. Bu talep listesinin ilk madde-si Trke eitimle ilgilidir(imir 2004: 143).

13 Haziran 1963te Trkiye Cumhuriyeti D -leri Bakanlnn Badat Bykeliliine gnderdii bir talimatnamede, Irakn Ankara Bykelisinin,Krtlere adem-i merkeziyet(zerklik) verileceinive kendilerine Krte eitim alma hakk tannaca-n belirtmi olduu; bir gazetecinin sorusu zerine,Trkmenlere de Krtlere tannan bu gibi haklarnverilmesi iin Irak Hkmetince bir almann ba-latlm olduunu duyurmutur(imir 2004: 144).

27 Haziran 1963 tarihinde, TCnin Badat B-ykelisi Irak D leri Bakanyla grerek ken-disine, daha nce Ankaradaki Irak Bykelisinin,Irak Krtlerine verilecek zerkliin bir benzerininTrkmenlere de verilebilmesi iin Hkmetlerince bir alma balatld szn hatrlatm; Trk Hkmetinin, bu hususun takipisi olduunu bildirmitir(imir 2004: 147).

8 Temmuz 1963te stanbuldaki Irak Trk -leri Kltr ve Yardmlama Derneinin Bakan Necmettin Esin Trkiye Cumhuriyeti D leriBakanlna bavurarak Irak Trkmenleriyle ilgi-li baz taleplerde bulundu. Bunlardan biri de BatTrakyada olduu gibi Kerkkte de bir Trk lisesialmas talebiydi(imir 2004: 149).

8 Nisan 1964 tarihinde Irak Trkmenleri Cum-hurbakan Abdsselm Arife bir muhtra sunarak baz taleplerde bulunmular, bu taleplerden biri deKrtlere tannacak adem-i merkeziyet hakknn Trk -menlere de tannmasdr(imir 2004: 153-154).5

8 Eyll 1964 tarihinde Trkiyenin BadatBykeliliinden Trkiye Cumhuriyeti D leri5. Trkmenlerin talep ettii adem-i merkeziyet hakk Trkeeitim almay da kapsamaktadr.



20/68



Bakanlna gnderilen bir yazda, Irak makam-larnca Trkmen Kardalk Ocana Badatta,ilkokul seviyesinde bir Trk okulu atrlaca vezamanla bu okula orta ve lise ksmlarnn eklen-mesinin dnld bilgisi ulatrlmtr(imir 2004: 159-160).

24 Ocak 1970 tarihinde Devrim Komuta Kon-seyi tarafndan yaymlanan 89 sayl kanun hk -mndeki kararnameyle Irak Trklerine iinde,ilkretim kademesinde Trkeyle eitim almada bulunan baz kltr haklar tannmtr(Saati2003: 236-237; Hrmzl 2003: 75-76).

8 Temmuz 2004 tarihinde yaymlanan Irak Ge-i Dnemi Ynetimi Kanununun 9. maddesindede Trkmenlerin kamuya ait okullarda, eitimcilik esaslarna uygun olarak ana dilleriyle eitim veretim faaliyetlerini gerekletirebilecekleri kay-da geirilmitir(Bekir 2009: 61).

2006da yrrle giren yeni Irak Anayasasnn4. maddesinin 1. bendinde de btn Irak vatandala-rna kamuya ait eitim kurumlarnda, eitim kuralla-rna uygun olarak ana dillerini retme ve renmehakk tannm(Bekir 2009: 61)6, 122. maddesinde-ki Bu anayasa Trkmenler, Keldaniler, Sryaniler ve dier topluluklar gibi eitli milliyetlerin idar,siyas, kltrel ve eitimle ilgili haklarn gvencealtna alr. Bu hususlar kanunla dzenlenir. ifade-siyle de Trkmenlerin kendi dillerinde eitim almahaklar bir kez daha tescil edilmitir.

SONU:Grld zere,Irak Trkmenleri eitli d-

nemlerdeana dilleriyle eitimalma imknlarn kt zerinde elde etseler de bu haklar ksa za-manda yozlatrlp anlamn yitirmitir. Buka-yplarn arkasndaIrak taki siyas ve ideolojik alkantlarnrol olduu gibi dnya siyasetindeki gelimelerin de rol vardr. Hatta,Trkiye-Irak ilikilerinin sonbir asrdaki seyri deTrkmenlerinTrkeyle eitimalma haklarnn ekillenmesinde etkili olmutur. Bununlabirlikte Trkmenler , anadilleriyle eitim almay millkimliklerinin korun-masnda nemlibir vastaolarak grdklerinden

bu meseleyiher dnemde gndemde tutmu ve 2006 anayasasnda olduu gibi artlarn msaitol-duuher an kendi haklarna sahip kmlardr.

KAYNAKLAR:AKBUDAK, Murat,Irak Trkln Eritme Politikas,

tken, Temmuz 1965, Say 19, s. 13.BEKR, smet Abdulmecid, Hakkit-Turkman fil-rak

6. Ayrca bkz.http://www.kerkukvakfi.com /makal -ler .asp?id=1115(Eriim tarihi : 5 Nisan 2012).

fit-Talim bi-Lugatil-Um (Fi-Davil-Mevasiked-Duveliyyeved-Desatir vel-Kavaninel-rakiyye), Kardalk (stanbul),Ocak-Mart 2009 Say: 41., s. 61-63.

HRMZL, Erat, EtTurkman vel-Vatanil-Iraki, Ker -kk Vakf Yaynlar, stanbul 2003. NAKP, Mahir, Kerkkn Kimlii, Bilgi Yaynlar, Anka-

ra 2007.ZKAN, Nevzat, Trk Dilinin Yurtlar, Aka Yaynlar

(2. bask), Ankara 2007.SAAT, Suphi, Tarihten Gnmze Irak Trkmenleri,

tken Neriyat, stanbul 2003.MR, Bill, Trk-Irak likilerinde Trkmenler, Bilgi

Yaynlar, Ankara 2004.

(Krma, Gaspralnn torunlarna)KaytarmaSakn iten kaytarmaOynayalm beraber Biz Krmda Kaytarma1

*KskancKim sever ki kskanc!..Kefede oynayalmoban 2 ile Kskan3

*KalakayOlmal her kala kay4Teprete5 yuvarladk Byk zevkle Kalakay6

Nurana NuranaSelam syle NuranaBenzer aya gneeHem de benzer nurana7Ana ana olursaElbet olur nur ana

1. Kaytarma:Krm Trklerinin en karakteristik halk oyunudur. Pek ok deiik mzii vardr;canl ve seri olarak oynanr.2. Krm Trklerindeki halk oyunlarndan.3. Krm Trklerindeki halk oyunlarndan.4. Kay:Salam, grbz, nk.5. Tepre():Depremekten. Krm Trklerinde bahar bayram.6. Kalakay:Bir tr yuvarlak rek. Ekinlerin ba verdii tarlalara tekerlek gibi yuvarlanr (tgrtlr). Ayn ey Teprete de yaplr. styukar gelecek ekilde derse, ekinin bereketliolacana inanlr.7. Nuran: Gzel, nur yzl yal hanm

Horyatlar

Aydil EROL


21/68


Ziyat AKKOYUNLU

Bilindii gibi Trk sosyal hayatnda yemek kl-tr her zaman zel bir yere sahip olmutur. Trkler Orta Asyadan Anadoluya, Balkanlara, Afrikayakadar daldklar dnya corafyasnda, eski yemek alkanlklarn, yenileriyle birletirerek devam et-tirmilerdir. Bu arada baz yemeklerin detaylarunutulmu, paralar gnn artlarna gre deiik -liklere urayarak bugne kadar ulamtr.

Orta Asyada yaayan Trkler gebe hayatn bir gerei olarak hayvanclkla uratklar iindaha ok et, st, ya ve peynir gibi hayvansal g-dalarla ve tahllarla besleniyorlard. Geyik, tavan,koyun, deve, at eti yerlerdi. Atn eti, st ok se-vilirdi, ssndan faydalanarak bastrma yaplrd.Akdar en ok kullanlan tahld. Trk yemek kl-tr hakkndaki bu bilgilere eski Trk kaynaklarvastasyla ulamak mmkndr.

Trkln kltr hazinesi, Dvnu Lugtit-Trkte Kgarl Mahmd ilgili maddeleri ak -larken Trklerin damak tadndan bahsederek bazyemek tarifleri de vermitir. Bu vesileyle o dnemyemek kltr hakknda da baz bilgilere sahip olu-yoruz. MeselYund(at) maddesinde Yund eti y- par der ve yle aklar: Atn eti mis gibi kokar; o piirilip soumaya brakld zaman ondan gzel bir koku yaylr.1 Kaz maddesini verirken n- sann gbek imanl ve atn karn semizliidir. der. Hemen ardndan Yund kaz ya rneinivererek Atn karn blgesinin imanl, yadr (ya gibi gzeldir) eklinde bir aklamada bulu-nur ve bunun da Trklerin en sevdii et olduunusyler.2

Muhammed b. Hasan El-Badad 13. yzyldakaleme ald Kitbut-tabh adl yemek kitabnngiriinde zevkleri zek oyunlar, yemek yeme,iki ime, iyi giyim, cinsellik, koku ve ses olmak zere alt gruba ayryor.3 Ona gre yemek, zevkle-rin en soylusu ve en nemlisidir.1. Dvn Lgatit-Trk(Tpkbasm), Kltr BakanlYaynlar, Ank, 1990, s. 4492. a.g.e, s. 543-5443. Marn, Manuela, Ortaa Arap Mutfak Geleneinde Renk ve Koku, Ortadou Mutfak Kltrleri, Sam Zubada-RchardTapper, eviri: lk Tansel, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2000,s. 204

Yemek her zaman zenginliin bir simgesi ol-mutur. Mesela 14. ve 16. yzyllarda Avrupadayemek yani mutfak, bir g gstergesi arac olarak alglanyordu.4 Sadece Avrupada deil. OsmanlDevleti de yeri geldiinde bu arala gcn gs-termek istemitir. 15. Yzylda, II. Murad devrinde

yabanc bir eli arlanrken sofrada en fazla pilav,yahni ve erbet bulunuyordu. Fatih sonras ihtiam-l devirlerde ise bir sefirin nne yz eit yemek konduu oluyordu. stanbul ve zellikle Saray,koca imparatorluun her tarafndan akn eden yiye-ceklerin en iyisini, en gzelini tketiyordu. Tabi ki bu en sekin yiyecekler yine en sekin ellerde pii-yordu. 1600 yl dolaylarnda bir Avrupal ya da bir Akdenizli gznde Osmanl mutfa en modern,en gzde ve yaratcln uyguland en gelikinmutfakt.5 Mutfan, zenginliin ve gcn bir sim-gesi olarak algland bu devirlerde, III. Muradnsaltanat srd yllarda, sarayda toplam1117 ave yamaklar alyor ve gnde 2-3 ake ulufe al-yorlard. Saray geleneinde padiah nereye gidersehas mutfa da onu izliyordu. Mesela, 1593 ylnda,Sultan III. Mehmed dneminde Avusturya ordusu-na kar kazanlan Haova Meydan Savanda d-man askerleri hazine adrna kadar gelip yamaya balar. Bunun zerine alar, ellerine geirdiklerikepe, satr, masa ve odunla saldrp onlarn hepsi-ni pskrtrler.6

Damak yle yce bir zevk ki yemek, bir za-

manlar hnkrn gzne girmenin, bir yerlere var -mann da vastas olmu. rnein Sultan Abdul-mecdden itibaren, her yl Ramazann on beindeTopkap Saraynda, Hrka-i erf ziyaretinin ar -dndan padiaha zel iftar yemekleri hazrlanrm.Bu yemekleri piiren Enderun efendileri arasndazellikle en gzel soanl yumurta yapma rekabetivarm. Eer padiah iftar yemeklerinden tadarkensoanl yumurtay beenirse onu hazrlayan efen-

4. Massimo Montanari, Avrupada Yemein Tarihi, eviren:Mesut nen-Biranda Hinginer, stanbul, 1995, s. 112-1155. Fragner, Bert, Kafkaslardan Dnyann Damna: Bir mutfak Serveni, Ortadou Mutfak Kltrleri, Sam Zubada-Rchard Tapper, eviri: lk Tansel, Tarih Vakf Yurt Yaynla-r, 2000, s. 546. nsal, Artun, Osmanl Mutfa, Yemek Kitab, Hazrl-yan: Sabri Koz, Kitabevi, stanbul, 2002, s. 92

Trk Mutfandan Kaybolan YemekleriYaatan Kerkk Mutfa


22/68


Ziyat AKKOYUNLU

diyi kendine kilerciba seermi. Soanl yumurtadeyip gemeyin. Bu yemein yapm , buuk saat srermi.7

Btn bunlar bir yana yemek, toplumsal snrlar belirlemede kltrel bir ayratr. te biz de bu nok -tadan hareketle bu yazmzda Osmanl Mutfannyaayan bir yz olan Kerkk Mutfandan, bah-sedeceiz. Bunu yaparken de yeri geldike Sarayve Ortadou mutfaklarna deineceiz.

Kerkk Trkleri olarak tannan Iraktaki Trk topluluu, sadece Irakn bu drdnc byk ehriolan Kerkkte yaamayp Musul, Erbil, Altunkp-r, Tuz, Dakuk, Kzlrbat, Hnekin gibi blgeler -de de yaamaktadr. Abbas hilafetinin, bugnk

Irak topraklarnda hkm srd sralarda, OrtaAsyadan getirilen ve bu hilafetin ortadan kalkma-syla mevcudiyeti son bulan Celp ve Hassa Ordusu,1258de Moollarla gelen Trkler ve IV. MuradnBadat fethi akabinde, yolu korumak iin braktTrkler, bugnk Irak Trklerinin meneini tekiletmektedir. Hkimiyetleri altnda yaadklar dev-letlerin hkm srdkleri devirlerde, deiiklieuramamak iin fevkalade gayret gsteren Irak Trkleri, Kanun Sultan Sleymann Badat fet-hinden sonra imparatorluun bu blgedeki ok hassas ve ar ykn seve seve stlenmilerdir.Trkiye Cumhuriyeti hudutlar dnda kaldklar1918 tarihinden sonra da youn bir Arap kltr ve basksna maruz kalmalarna ramen bnyelerineiyice sindirdikleri Trklk uurunu kaybetmeye-rek bugn pek ok Trkn unuttuu Trk rf vedetlerine sk skya bal kalarak onlar yaatma-ya muvaffak olmulardr. Hatta aznlk grup olma-larna ramen Arap kltrn de az da olsa Trk kltrnn tesiri altnda brakabilmilerdir. Bununen ak rneini konumuz olan yemek kltrndegrmekteyiz. mambayld, pufbrei, tatarkula,

subrei, mhlama, burma, dondurma, perdepilav,trl, paa, ikembe, bastrma, klbast, kavurma,taskebap, tavukgs, stla ve dolma gibi Trk mutfann bu yemeklerini herhangi bir Arap ye-mek kitabnda bu adlaryla grmemiz mmkndr.Bu yemekler Arap mutfanda bugn iin Trkeadlaryla yer almaktadr; ama zamanla dier millet-lerin Trk yemeklerine yaptklar gibi Araplarn da bu yiyecekleri kendilerine mal edecekleri muhak -kaktr. Nitekim bu Trke yiyecek adlar, yemek tarifleri verilirken uydurma Arapa adlardan sonra parantez iinde yazlmaktadr. Yani uydurulan bu

adlar zihinlerde yerleip tanndktan sonra Araplar,Trke adlar atp bu yemekleri kolayca kendileri-ne mal edeceklerdir. Adyla, her eyiyle Trk mut-7. nsal, Artun, a. g. m., s. 93

fann bir yemei olan dolmaya yakn zamanakadar Trk dolmas, Kerkk dolmas adylamutfaklarnda yer veren Araplar, sonralar dol-ma Badad, yani Badat dolmas demilerdir.Son zamanlarda ise dolma kelimesinin yerine dedolmann Arapa karl olan mah kelimesi-ni kullanarak mah Badad adyla bu yemeiadlandrmlar ve bylece kendilerine mal etmeyealmlardr.8

Krinin, eitli biberlerin, zencefilin, tarnnve daha pek ok baharatn bolca kullanld bumutfakta, dolmalar, yemekler bu zengin baharatenisiyle gzel bir kokuya, tada ulamaktadr.Kerkk yemeklerine zel bit tat veren ise Ker -kk Baharatdr. On eit baharat ihtiva eden bu terkip, Kerkk yemeklerinin baharat gerek -tiren btn yemeklerinde kullanlr. Terkibinde,50er gram czbava(Hindistan cevizi), karabiber,kabbiyye(yenibahar), tarn, rkhel(havlucan) ile20er gram zencefil, hel(kakule), daras(darflfl),karanfil ve glkurusu vardr. Bu zengin karm g-znzde byyebilir; fakat sakn bymesin. Zira1489 ylnda sadece 18 eit baharatn kullanldSarayda, Msrn fethiyle pek ok baharatla tan-lmtr. Msrn fethi, Osmanl Saraynn damak zevkinde bir dnm noktasdr. 1573te Saray mut-

fanda 200n zerinde eitli baharatlarn kulla-nld, kaytlarda mevcuttur.9Baharattan bahsetmiken tam manasyla Ker -

kk Baharatnn tadn, kokusunu verdii kark dolmann tarifini yledir: elle kylm et ile bir miktar kuyruk ya, ykanm pirin, ince kyl-m sarmsak, soan, dereotu, Kerkk baharat vekriden bir i hazrlanr. Dier taraftan kabakla-rn ve patlcanlarn ii oyulur. Dolmalk biberlerinii karlr. Domateslerin st ksm kapak eklindekesilerek ii oyulur. Kuru soanlar, ba ve alt ksm-lar kesilerek ccne kadar boyuna yarlr. C-ckten balamak suretiyle bu soanlarn ii kat katkarlr. Dolmalar doldurmaya balamadan nce bir miktar ya eritilerek yars hazrlanm olan iedier yars da dolmann piecei tencereye konur.Kabak, patlcan, biber, domates ve soann katla-r, hazrlanan ile doldurularak st ste tencereyeyerletirilir. Bunlarn stlerine de ayn ile sarlmasmalardan bir sra dizilir. Daha sonra dolmann8. Akkoyunlu, Ziyat, Kerkk Yemeklerinden rnekler, III.Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Babakanlk Basmevi, Ankara, 1987, c. V, s. 7-89. Bilgin, rif, Sekin Meknda Sekin Damaklar: OsmanlSaraynda Beslenme Alkanlklar(15.-17. Yzyl), Yemek Kitab, Hazrlayan: Sabri Koz, Kitabevi, stanbul 2002, s. 71*Yarpa dalar:Yaprak talar, dolmalarn ve sarmalarn da-lmasn nlemek iin kullanlan, ay taba byklndeyass talardr.


23/68


Ziyat AKKOYUNLU

dalmasn nlemek iin yarpa dalar* yerle-tirilir. Biraz su ilave edilir. Su kaynamaya balayn-ca bir miktar limontuzu atlarak bir mddet dahakaynatlr. Daha sonra suyu szlr ve uzun bir mddet hafif atete demlenmeye braklr. Tariftende anlalaca zere Kerkk dolmalarnn nemliiki zellii vardr. Birincisi elle kylm et, ikinciside kullanlan baharat terkibidir.

Patlcan, kabak, domates Hepsinin ayr ayrhikyesi var. Osmanl, Amerikan meneli doma-tesle 17. yzyln sonlarnda tanmtr. Mutfak defterlerinde ad kavatadr. Yani, bir eit ac veyeil domates. Saray bu sebzeyi hi krmz kul-lanmam. Mutfana daima yeil hliyle girmi.

Sarayn helvahanesinde bol bol turusu yaplyor -mu. Hatta hem kendi hem de yapraklar satn al-np kullanlyormu.10

Patlcan Karnyar, kebab, oturtmas, k-zartmas, beendisi, baylds, salatas yaplan buleziz sebzenin anavatan Hindistandr. Orada advatingana imi. Emevler zamannda spanyayagemi ve ad alberincana olmu. Araplarda isebeytul-cn yani can evi. Yukarda saylan ye-meklerin en mehuru phesiz imambaylddr.mambayld hakknda iki hikye var. Malum,

patlcan ya ok eken bir sebzedir. Bir rivaye-te gre, mamn kars, gnlerden bir gn zene bezene bu yemei yapm. mam eve gelip de yaiinde yzen patlcanlar grnce Eyvah, hanmne yaptn? Mahvolduk. demi ve baylm. Di-er rivayete gre ise patlcann terkibinde bulunaninko ile sarmsakta bulunan iyot, kimyasal olarak birleince kadna gzellik, erkee de baba olmahassas verirmi. Karsnn gzelletiini grenmam Efendinin tansiyonu ykselmi ve orackta baylvermi.11

Kabaa gelince Anlatldna baklrsa ba-lk, Yunus Peygamberi ot ve aa bulunmayan bir yere atm. Kurnda tavsif edildiine gre YunusPeygamber, sahile karldnda yeni domu bir ocuk gibi et ve kemikleri dalacak bir vaziyet-te imi. Allah orada bir kabak aac bytm veyabani bir kr keisi gndermi. Yunus Peygam- ber kabaktan yiyerek ve keinin stnden ierek iyilemi.12 O gn bu gndr insanolu bu gzelsebzeden tatmakta. Ayrca Araplar arasnda yaygn bir inanca gre kabak, Hz Muhammedin en sevdi-10. Bilgin rif, a.g.m., s. 7211. Akyava, A. Ragp, Sebzeler zerine eitlemeler,Yemek Kitab, Hazrlayan: Sabri Koz, Kitabevi, stanbul,2002, s. 220-22112. Taber, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, evirenler:Zkir Kadir Ugan- Ahmet Temir, MEB yaynlar, c. I, s. 986

i sebzedir.13Zannetmeyin ki Kerkkte sadece bu dol-

ma yaplyor. Sulu dolma, mev(yaprak) dolmas, pencer(ebegmeci) dolmas, rehen(reyhan) dol-mas, mumbar dolmas, zlk(paz) dolmas, lahanadolmas da var.

Lahana demiken Anavatan Trakya ve te-sidir. Efsaneye gre Trakya krallarndan Likurg bir zm ban sktrnce arap ilah Baksn ga-zabna uram. Karakn ortasnda bir zm k-tne balanmak suretiyle cezalandrlm. Kralzm ktnn dibinde hngr hngr alar -ken dklen gzyalarndan lahana peyda olmu.Bu suretle lahana ile alkol arasnda bir zddiyet

ba gstermi. Eski Yunanistanda arap sevenler Baksn bana, sevmeyenler de lahanann ba-na yemin ederlermi. Bu yzdendir ki lahana sar -holua kar bir deva olarak kabul edilmitir. Ay-rca nl Yunanl hekim Galenosun kavline grelahana, ba ars ekenler, uyku uyuyamayanlar,horlayanlar ve sska ocuklar iin birebirdir. Es-kiler malum, yle etli butlu, dolgun hatunlardanholanyorlar. Galenoscu doktorlar, karlarnnsskalndan ikyet eden erkeklere, hatunlarna bol bol kapuska yedirmelerini tavsiye ederlermi.Lahanayla ilgili baz ac anlar da var hafzalarda.anakkale Savanda, Bolayr srtlarnda bir tek lahana yaprann rtbe ve kdem srasna gre da-tld olmu.14

Galiba millete dolmay seviyoruz. OsmanlSaraynda bu sebzelerin yan sra elma, ayva vehatta kavun gibi meyvelerin dahi dolmalar yap-lyordu. Az nce bahsettiimiz kark dolmanniinde en ok sevileni soan dolmasdr. O da yabanc deil. 15. ve 16. asrlara ait vesikalarda adgemektedir. Bugn ise birka ilimizin dndaunutulmu vaziyette.

Kerkkte sadece bunlar doldurulmuyor. Hindi-si de dolar tavuu da Kuzusu da yumurtas daBunlardan hindi ile yaplan alei doldurmasnnyapm yledir: bir taraftan temizlenmi olan hin-di halanrken dier taraftan da i pilav hazrlanr.Hindi iyice halannca pilav iine doldurulur ve bir gzel dikilir. zerine biraz halama suyu gezdiril-dikten sonra orta scaklktaki frna srlr. Ara srada halama suyu, hindinin zerine dklr ve ye-mek byle byle piirilir.

16. ve 17. yzyllar, Yeni Dnyadan yani

13. Yaman, Ma, Bana Ne Yediini Syle, Sana Kim O-duunu Syleyeyim: Mekke Mutfa ve Snflar, OrtadouMutfak Kltrleri, Sam Zubada-Rchard Tapper, eviri:lk Tansel, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2000, s. 18014. Akyava, A. Ragp, a.g.m, s. 216-217


24/68


Ziyat AKKOYUNLU

Amerikadan getirilen hayvanlarn, sebzelerin vemeyvelerin Akdenize yayld yzyllardr. Do-mates, ayiei, Hint msr(dar), tatl ve ac krm-zbiber, al fasulyesi, bezelye, karnabahar, ayie-i, yer fst, ttn ve kakao gibi pek ok rnle ilk defa bu yzyllarda tanlr. Bunlarn yan sra hin-di, ok ksa bir srede spanya zerinden Dou Ak -deniz kylarndaki Osmanl mparatorluuna bal blgelere ular. Meksikadan ithal edilen bu Hinttavuu spanyadan dorudan doruya Avrupayatanr. Osmanllar bu tavua hind tavuk yahutsadece hind adn verirler. Bugn hl SuriyeArapasnda tavuk-i hind deniliyor. Osmanlo kadar glyd ki ngilterede bile bu lezzetlikmes hayvann Trk meneli bir kmes hayvanolduu zannediliyordu. Bu yzden ngilterede veAmerikada bu tavuun ad turkey dir.15

Pilav, Kerkk Mutfann vazgeilmezleri ara-sndadr. Sade pirin pilav, yerkkl(havulu) pi-lav, perde pilav, pekleli(baklal) pilav, krmz pilav, burgul(bulgur) pilav, ili pilav, karaharman pilav,kekek pilav, biryan olmak zere en az on eit pilav vardr. Bunlarn ah ise perde pilavdr.Perde pilavnn yapm yledir: Trkiyedeki i pilava benzer, bademli ve zml pilav, hazrlan-dktan sonra demlenmeden biraz nce bir kabaalnr. Tencerenin ii yalandktan sonra etraf d-arda kalmak kaydyla iine bir yufka yaylr. pilav iine dklr. Yufkann ular, pilav rtecek ekilde kapatlr. Ardndan ya ok hafif atete ya dafrnda, yufka kzarncaya kadar piirilir. Sonra dakalp hlinde evrilerek servis yaplr.

Kerkkte sulu yemeklerin genel ad duru veteribdir. Teribler, geni ve derin tabaklara ufak paralar hlinde doranm tandr ekmei zeri-ne dklerek yenir. Bamya teribi, pekle(bakla)teribi, burgul(bulgur) teribi, karaharman teri-

bi, tavh(tavuk) teribi, tamata(domates) teribi, beyaz terib gibi ok eidi vardr. Mehur tarih-i Tabernin dediine baklrsa yeryznde ilk terib(serd/tirit) yapan, yani ekmei, ufak para-lara ayrdktan sonra et suyunda slatarak yiyenbrahim Peygamberdir.16

Bunlardan bamya teribi yle yaplr: parakuzu eti iyice ykandktan sonra ya ve tuzla bir -likte tencereye konur. Et, suyunu ekip yada birazkzartldktan sonra sala veya domates ilave edi-lir. Daha sonra balar kesilmi bamyalarla scak su eklenir. yice ykanm bir ba sarmsak oldu-15. Fragner, Bert, a.g.m., s. 5216. Taber, a.g.e., c. I, s. 428*Rezene: Akdeniz ve Ege blgesinde yetien maydanozfamilyasndan bir bitki

u gibi yemein iine atlr(Pilavla yenen bamyaana sarmsak konmaz). Bir miktar limon tuzuatlarak yemee ekilik verilir. Yemek, kk par -alar hlinde doranm tandr ekmeinin zerinekonularak servis yaplr. Tariften anlalaca zere bu yemee lezzetini, iine konulan sarmsak, ekive kullanlan ekmek verir. Tandr ekmei olmazsa bu yemek yeterince lezzetli olmaz. Tandr ekmeikepekli undan hazrlanan mayal hamurla yaplr.Mayalanan hamur, kabarmas iin sk sk sarlr, birka saat bekletilir. Daha sonra kndelere(beze)ayrlp Kerkk evlerinde eksik olmayan tandrla-rn yanndaki tezghlara sralanr. Kndeler burada pide ekline getirilir ve tandrda piirilir. Bu ekmek bir haftadan fazla bir sre bayatlamadan saklana- bilir. Kerkkte bundan baka kndls(susam),yals, czlals(kuyruk ya) da yaplyor. Hinne-si, madas, lavaas, yuhhas, sammunu, nazkanan, bazar ekmei de var.

Yukarda saydmz bu ekmekler arasndakndl ve czlal ekmek ile tartmalara yolaan yuhha ekmee deinmek gerek. Bugn iinczlal ekmek kulanza pek ho gelmeyebilir ya-hut arabilirsiniz; ancak Osmanl Saraynda hasekmee, yani padiahn, has oda mensuplarnn,Enderun ve haremin ileri gelenlerinin, valide sul-

tann, padiah kzlarnn, ehzadelerin, vezirlerin,defterdarlarn, eyhul-slmn, nakbul-erfn,niancnn, kazaskerin, padiah imamnn, padi-ah hocasnn, bahekimin, eski saray aalarnn,matbah- mire ktiplerinin, aalarn ve emekliaalarn yedii ekmee Fatih dnemine ait bir ka-yttan anlald kadaryla rziyne(rezene)* tohu-munun yan sra kuyruk ya da katlmaktaym.Bununla birlikte saray frnnda pien ekmeklere veunlulara susam, rekotu, yumurta, sakz(mastaki),anason gibi maddeler de ilave ediliyordu. Bunlar -dan susam ve rek otunun, has frna yani, haric

frna gre daha kaliteli ekmek ve unlu mamulreten frna daha ok verildii o dneme ait ka-ytlarda grlmektedir.17 Susam deyip gemeyin.Yeryznde ya karlan ilk bitki olduuna ina-nlyor. Ya, Msr ve Irakta yaayan Musevilerinve Hristiyanlarn yemeklerinin vazgeilmezidir.Irakllara gre Musev evlerinin ve sokaklarnnkokusu bu yadan dolay kilometrelerce tedenalnabilirmi. 19. yzyl Msrn anlatan EdwardLanein dediklerine baklrsa Msrllar, Musevlerii yzl, kzark gzl insanlar olarak gryorlar -m. Bunun da susam yan lsz tketmelerin-den kaynaklandn sanyorlarm.18 17. Bilgin, rif, a.g.m., s. 4818. Zubada, Sam, Ortadou Yemek Kltrlerinin Ulusal,Yerel ve Kresel Boyutlar, Ortadou Mutfak Kltrleri,


25/68


Ziyat AKKO

Türkiye ve Türkmenler , Kardaşlık Dergisi 54

Documents

Transcript of Türkiye ve Türkmenler , Kardaşlık Dergisi 54