THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY...

39
Ks. Adam Romejko PROBLEM UBÓSTWA WE WSPÓ£CZESNEJ AFRYCE W NAUCZANIU SPO£ECZNYM KOCIO£A KATOLICKIEGO THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY AFRICA IN THE SOCIAL TEACHING OF THE CATHOLIC CHURCH Forum Politologiczne Tom 12 INP UWM Olsztyn 2011 WstŒp Jednym ze zjawisk, które charakteryzuje siŒ powszechnoci„ pod wzglŒdem czasowym i przestrzennym, jest ubóstwo. Nawet w krajach okrelanych mianem zamo¿nych mo¿na spotkaæ ludzi bied- nych. Podkrela siŒ wielorakoæ przyczyn biedy oraz potrzebŒ ró¿- nych dzia‡aæ, które mia‡yby na celu zwalczanie tego zjawiska i zapobieganie mu. Kontynentem, który w intensywnej formie do- tkniŒty jest problemem ubóstwa, jest Afryka. Wiele osób oraz insty- tucji dobrej woli anga¿uje siŒ na rzecz poprawy po‡o¿enia ludnoci afrykaæskiej. Jedne inicjatywy maj„ charakter dorany, inne d‡ugo- falowy. Instytucj„, która czynnie uczestniczy w niwelowaniu proble- mu biedy w Afryce, jest Koció‡ katolicki. Obok dzia‡aæ zwi„zanych z misj„ charytatywn„ prowadzi siŒ tak¿e naukow„ refleksjŒ nt. zja- wiska ubóstwa.

Transcript of THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY...

Page 1: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

Ks. Adam Romejko

PROBLEM UBÓSTWAWE WSPÓ£CZESNEJ AFRYCEW NAUCZANIU SPO£ECZNYM

KO�CIO£A KATOLICKIEGO

THE PROBLEM OF POVERTYIN CONTEMPORARY AFRICA IN THE SOCIAL

TEACHING OF THE CATHOLIC CHURCH

Forum Politologiczne � Tom 12INP UWM Olsztyn 2011

Wstêp

Jednym ze zjawisk, które charakteryzuje siê powszechno�ci¹pod wzglêdem czasowym i przestrzennym, jest ubóstwo. Nawetw krajach okre�lanych mianem zamo¿nych mo¿na spotkaæ ludzi bied-nych. Podkre�la siê wielorako�æ przyczyn biedy oraz potrzebê ró¿-nych dzia³añ, które mia³yby na celu zwalczanie tego zjawiskai zapobieganie mu. Kontynentem, który w intensywnej formie do-tkniêty jest problemem ubóstwa, jest Afryka. Wiele osób oraz insty-tucji �dobrej woli� anga¿uje siê na rzecz poprawy po³o¿enia ludno�ciafrykañskiej. Jedne inicjatywy maj¹ charakter dora�ny, inne d³ugo-falowy. Instytucj¹, która czynnie uczestniczy w niwelowaniu proble-mu biedy w Afryce, jest Ko�ció³ katolicki. Obok dzia³añ zwi¹zanychz misj¹ charytatywn¹ prowadzi siê tak¿e naukow¹ refleksjê nt. zja-wiska ubóstwa.

Page 2: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

128 Ks. Adam Romejko

W niniejszym artykule podjêto problem ubóstwa na kontynencieafrykañskim w �wietle wypowiedzi ko�cielnych, przede wszystkimza� tych, których autorami s¹ papie¿e Jan Pawe³ II i Benedykt XVI.Najpierw zaprezentowano, czym jest nauczanie spo³eczne Ko�cio³a,nastêpnie w jaki sposób problem ubóstwa we wspó³czesnej Afryceoceniany jest w ramach dokumentów ko�cielnych oraz w jaki sposóbpróbuje siê temu zaradziæ.

Nauczanie spo³eczne Ko�cio³aw kontek�cie sytuacji we wspó³czesnej Afryce

Problematyka spo³eczna znajduje siê w centrum zainteresowa-nia spo³eczno�ci chrze�cijañskiej od zaranie jej dziejów. Nawet po-bie¿na lektura Biblii uzasadnia stwierdzenie, ¿e wielu jej autorówzwraca uwagê na sytuacjê ludzi biednych, uciskanych i prze�lado-wanych. Od pocz¹tku istnienia wspólnoty ko�cielnej, obok prezbite-rów i biskupów, którzy byli odpowiedzialni za sprawowanie kultuoraz g³oszenie Ewangelii, dzia³ali diakonii, których g³ównym celemby³a s³u¿ba na rzecz ubogich1.

W ramach nauczania spo³ecznego Ko�cio³a2 podejmuje siê kwe-stiê cz³owieka ¿yj¹cego w ró¿nych wspólnotach i spo³eczeñstwach.Jako dyscyplina naukowa katolicka nauka spo³eczna jest m³oda� powsta³a na prze³omie XIX i XX wieku. Za jej twórców uwa¿a siêuczonych obszaru jêzyka niemieckiego, przede wszystkim Wilhelma

1 Por. Dz 6,1-6.2 W jêzyku polskim funkcjonuj¹ dwa pojêcia: katolicka nauka spo³eczna

i nauczanie spo³eczne Ko�cio³a. Pomimo ¿e pod wzglêdem tre�ciowym oba pojê-cia s¹ ze sob¹ w praktyce to¿same, to jednak zwraca siê uwagê na zachodz¹c¹miêdzy nimi ró¿nicê. Podkre�la siê, ¿e katolicka nauka spo³eczna to odrêbnadyscyplina, która ma swój przedmiot, cel i metodê, natomiast nauczanie spo³ecz-ne Ko�cio³a to ko�cielna doktryna zawarta w dokumentach wydawanych przezMagisterium Ko�cio³a (papie¿a i biskupów). Pierwsza zawiera zdania orzekaj¹-ce, druga za� zdania orzekaj¹ce i warto�ciuj¹ce. Zob. K. Be³ch, Katolicka naukaspo³eczna, Kielce 2007, s. 13�14.

Page 3: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

129Problem ubóstwa we wspó³czesnej Afryce w nauczaniu...

Emanuela von Kettelera (1811�1877). W jego osobie Leon XIII wi-dzia³ swego prekursora3. Zanim katolicka nauka spo³eczna wyodrêb-ni³a siê jako samodzielna dyscyplina naukowa, interesuj¹cymi j¹tematami zajmowano siê w ramach teologii moralnej i filozofii4.

Katolicka nauka spo³eczna ma charakter interdyscyplinarny� korzysta z ró¿nych �róde³ oraz dorobku wielu dyscyplin naukowych,takich jak: socjologia, (w szerszym znaczeniu) nauki spo³eczne, pra-wo, ekonomia, nauki moralne, filozofia i teologia. Pomimo i¿ �[�]zazêbia siê ona z tymi naukami, a nawet do pewnego stopnia nak³adasiê na nie, to jednak nie mo¿e byæ z ¿adn¹ z nich uto¿samiona�5.

Szukaj¹c odpowiedzi na pytanie dotycz¹ce metodologii katolic-kiej nauki spo³ecznej warto zacytowaæ fragment encykliki Jana XXIIIMater et magistra: �Zasady nauki spo³ecznej wprowadza siê zazwy-czaj w ¿ycie w trzech kolejnych etapach: najpierw bada siê, jaki jestrzeczywisty stan rzeczy, nastêpnie dokonuje siê wnikliwej oceny tegostanu w �wietle wspomnianych zasad, a wreszcie ustala siê, co mo¿nai nale¿y uczyniæ, by podane. zasady wprowadziæ w ¿ycie odpowied-nio do okoliczno�ci miejsca i czasu. Te trzy etapy postêpowania okre�lasiê nieraz s³owami: «zbadaæ, oceniæ, dzia³aæ»�6.

Bior¹c pod uwagê �ród³a, z których korzysta katolicka naukaspo³eczna, mo¿na j¹, pomimo ujawniaj¹cych siê odmiennych opinii7 ,postrzegaæ jako dyscyplinê teologiczn¹, wpisuj¹c¹ siê w nurt teologiimoralnej, a wiêc dziedziny teologii, której g³ównym zainteresowa-niem jest chrze�cijañska ortopraksja � pytanie o dzia³anie bêd¹cezgodne z nauczaniem zawartym w Biblii.

3 J. Majka, Katolicka nauka spo³eczna, Rzym 1986, s. 221�223.4 F.J. Mazurek, Katolicka nauka spo³eczna � status metodologiczny i g³ów-

ne obszary problemowe, w: Katolicka nauka spo³eczna. Podstawowe zagadnieniaz ¿ycia spo³ecznego i politycznego, red. S. Fela, J. Kupny, Katowice 2007, s. 119.

5 C. Strzeszewski, Katolicka nauka spo³eczna, Lublin 2003, s. 157.6 Jan XXIII, Encyklika o wspó³czesnych przemianach spo³ecznych w �wietle

nauki chrze�cijañskiej Mater et magistra, w: Dokumenty nauki spo³ecznej Ko�cio³a,red. M. Radwan, L. Dyczewski, A. Stanowski, Rzym � Lublin 1987, cz. 1., nr 236.

7 Por. F.J. Mazurek, op. cit., s. 11.

Page 4: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

130 Ks. Adam Romejko

Pierwszorzêdnym �ród³em katolickiej nauki spo³ecznej jest Ob-jawienie Bo¿e, którego spisanym wyrazem jest Biblia. Kolejnymi�ród³ami s¹: 1. orzeczenia soborów powszechnych i synodów;2. spo³eczne encykliki papieskie i inne wypowiedzi papie¿y orazurzêdów watykañskich; 3. kodeks prawa kanonicznego, 4. listy pa-sterskie i inne wypowiedzi biskupów. �ród³a te traktowane s¹ jakoczê�æ Magisterium. Obok niego funkcjonuje tzw. nauczanie prywat-ne, pod pojêciem którego rozumie siê dzie³a uczonych katolickich.Rozró¿nia siê je od nauki g³oszonej przez papie¿a i biskupów: �Ce-lem tego nauczania jest przygotowanie, wyja�nienia i wskazywaniezastosowañ w ¿yciu praktycznym oficjalnej nauki Ko�cio³a (w szcze-gólno�ci encyklik spo³ecznych). Ze swej strony oficjalna nauka Ko-�cio³a kontroluje, wskazuje kierunki badañ i w³a�ciwe rozwi¹zania,wreszcie udziela aprobaty osi¹gniêciom uczonych katolickich w dzie-dzinie katolickiej nauki spo³ecznej�8.

Nale¿y mieæ �wiadomo�æ, ¿e ró¿nica miêdzy oficjalnym naucza-niem Ko�cio³a w kwestiach spo³ecznych oraz nauczaniem prywat-nym nie jest ostra. Stanie siê to jasne, szczególnie gdy we�mie siêpod uwagê fakt, ¿e w przygotowywaniu dokumentów ko�cielnych,w których podejmuje siê tematy spo³eczne, s¹ nierzadko zaanga¿o-wani uczeni niebêd¹cy biskupami.

Podstawowymi zasadami, do których realizacji wzywa siêw ramach katolickiej nauki spo³ecznej, s¹: godno�æ osoby ludzkiej,mi³o�æ, prawda, wolno�æ, sprawiedliwo�æ, równo�æ, pomocniczo�æ,dobro wspólne, solidarno�æ, powszechne przeznaczenie dóbr ziem-skich i ca³ej cywilizacji dla wszystkich ludzi9.

Popularnie pocz¹tek nowoczesnej refleksji Ko�cio³a na tematyspo³eczne wi¹¿e siê z opublikowaniem w 1891 roku przez papie¿aLeona XIII pierwszej encykliki spo³ecznej Rerum novarum. Zapre-zentowano w niej problematykê zwi¹zan¹ z kwesti¹ spo³eczn¹, któr¹

8 C. Strzeszewski, op. cit., s. 163.9 F.J. Mazurek, op. cit., s. 22.

Page 5: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

131Problem ubóstwa we wspó³czesnej Afryce w nauczaniu...

w tym czasie (i pó�niej) uto¿samiano z kwesti¹ robotnicz¹ � sytuacj¹nowej klasy spo³ecznej10.

Kwestia spo³eczna by³a podejmowana w kolejnych encyklikachpapieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Materet magistra (1961) oraz Pacem in terris (1963); Paw³a VI Populorumprogressio (1967); Jana Paw³a II Laborem exercens (1981), Sollicitu-do rei socialis (1987) oraz Centesimus annus (1991); Benedykta XVICaritas in veritate (2009). Oprócz encyklik chêtnie przywo³uje siêdokumenty Soboru Watykañskiego II, przede wszystkim za� Konsty-tucjê duszpastersk¹ o Ko�ciele w �wiecie wspó³czesnym Gaudium etspes.

Encykliki Leona XIII i Piusa XI odnosi³y siê do sytuacji w roz-winiêtych krajach Europy i Ameryki Pó³nocnej. Nauczanie przeznich g³oszone mia³o charakter systemu filozoficzno-naukowego,w ramach którego aspirowano do stworzenia pokojowego i harmonij-nego spo³eczeñstwa przemys³owego oraz rozwi¹zania problemu ro-botniczego. Pocz¹wszy od Mater et magistra Jana XXIII mamy od-niesienie do spo³eczno�ci ogólno�wiatowej11.

Odnosz¹c siê do wspó³czesnej Afryki, inspiracji dla refleksji naddotykaj¹cym j¹ ubóstwem nale¿y szukaæ w tekstach, które zosta³yopublikowane w ostatnich dekadach, za czasów pontyfikatu papie¿aJana Paw³a II i Benedykta XVI. W poszczególnych encyklikach mo¿naznale�æ odniesienie do ubóstwa jako takiego, niewiele za� jest mowyo ubóstwie w Afryce. Warto jednak podj¹æ siê odczytania ich,z uwzglêdnieniem specyficznie afrykañskich problemów.

W pierwszej encyklice, na co wskazuje jej ³aciñska nazwa, JanPawe³ II podj¹³ refleksjê nt. pracy ludzkiej. W stosunku do poprzed-ników zastosowa³ nowy sposób argumentowania. Papie¿ odchodzi odargumentów natury filozoficznej ku teologicznym. Odnosz¹c siê dowspó³czesnej sytuacji Jan Pawe³ II pragnie postêpowaæ na wzór

10 W. Piwowarski, Katolicka nauka spo³eczna, w: Encyklopedia katolicka,t. 8, Jêzyk � kino, red. A Szostek i in., Lublin 2000, k. 1085.

11 C. Strzeszewski, op. cit., s. 25-26.

Page 6: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

132 Ks. Adam Romejko

ewangelicznego ojca rodziny, �który ze swego skarbca wydobywarzeczy nowe i stare� (Mt 13,52)12. Argumentacja teologiczna jestw kontek�cie afrykañskim uzasadnionym podej�ciem, gdy¿ Afryka-nin jest z natury cz³owiekiem religijnym i chêtnie w religijnej prze-strzeni szuka odpowiedzi na ¿yciowe pytania, w tym i te, któredotycz¹ jego doczesnej, materialnej sytuacji13.

Krytykuj¹c panuj¹c¹ sytuacjê spo³eczn¹ Jan Pawe³ II u¿ywapowi¹zanych ze sob¹ pojêæ: grzech i struktury grzechu. Ich obecno�æpotwierdza postawa cz³owieka, naznaczona z jednej strony ¿¹dz¹zysku, z drugiej za� pragnieniem w³adzy po³¹czonym z chêci¹ na-rzucenia innym swej woli. Odnosz¹c siê do obydwu postaw mo¿naokre�liæ je przy pomocy wyra¿enia za wszelk¹ cenê14. Panaceum nagrzech i struktury grzechu jest zdaniem papie¿a postawa solidarno-�ci � cnota moralna i spo³eczna. Mówi¹c o solidarno�ci Jan Pawe³ IIzwraca uwagê, ¿e �Nie jest [�] ona [�] nieokre�lonym wspó³czu-ciem czy powierzchownym rozrzewnieniem wobec z³a dotykaj¹cegowielu osób, bliskich czy dalekich. Przeciwnie, jest to mocna i trwa³a

12 Jan Pawe³ II, Encyklika o pracy ludzkiej Laborem exercens, w: Dokumen-ty nauki spo³ecznej Ko�cio³a, red. M. Radwan, L. Dyczewski, A. Stanowski,Rzym � Lublin 1987, cz. 2, nr 2 (dalej: Laborem exercens); por. Idem, EncyklikaSollicitudo rei socialis Ojca �wiêtego Jana Paw³a II skierowana do biskupów,kap³anów, rodzin zakonnych, synów i córek Ko�cio³a oraz wszystkich ludzi dobrejwoli z okazji dwudziestej rocznicy og³oszenia Populorum progressio, Wroc³aw1994, nr 35-40 (dalej: Sollicitudo rei socialis). Jan Pawe³ II zwraca uwagê, ¿eoparcie dyskursu nt. problemów spo³ecznych wy³¹cznie na argumentach ekono-micznych i politycznych za niesatysfakcjonuj¹ce. Odnosz¹c siê do encykliki Sol-licitudo rei socialis papie¿ stwierdzi³: �W niniejszym dokumencie duszpaster-skim analiza zacie�niona wy³¹cznie do przyczyn ekonomicznych i politycznychniedorozwoju (z nale¿ytym uwzglêdnieniem tak zwanego nadrozwoju) by³abyniepe³na. Trzeba zatem koniecznie wykryæ przyczyny porz¹dku moralnego, któ-re na p³aszczy�nie zachowania ludzi jako osób odpowiedzialnych wp³ywaj¹ naopó�nienie procesu rozwoju i utrudniaj¹ jego pe³ne osi¹gniêcie�. Zob. Sollicitudorei socialis, nr 35.

13 Por. A. Romejko, Rola arcybiskupa Desmonda Tutu w walce z aparthe-idem, w: Ugrupowania polityczne i ruchy spo³eczne w Afryce, red. A. ¯ukowski,Seria Forum Politologiczne, t. 9, Olsztyn 2009, s. 151�156.

14 Sollicitudo rei socialis, nr 36�37.

Page 7: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

133Problem ubóstwa we wspó³czesnej Afryce w nauczaniu...

wola anga¿owania siê na rzecz dobra wspólnego, czyli dobra wszyst-kich i ka¿dego, wszyscy bowiem jeste�my naprawdê odpowiedzialniza wszystkich. Wola ta opiera siê na gruntownym przekonaniu, ¿ezahamowanie pe³nego rozwoju jest spowodowane ¿¹dz¹ zysku i [�]pragnieniem w³adzy� Takie «postawy» i «struktury grzechu» zwal-czyæ mo¿na jedynie � zak³adaj¹c pomoc ³aski Bo¿ej � postaw¹ dia-metralnie przeciwn¹: zaanga¿owaniem dla dobra bli�niego wrazz gotowo�ci¹ ewangelicznego «zatracenia siebie» na rzecz drugiegozamiast wyzyskania go, «s³u¿enia mu» zamiast uciskania go dlaw³asnej korzy�ci. [�] Wspó³zale¿no�æ winna przekszta³ciæ siêw solidarno�æ opart¹ o zasadê, ¿e dobra stworzone s¹ przeznaczonedla wszystkich. To, co wytwarza przemys³, przerabiaj¹c surowce na-k³adem pracy, winno w równy sposób s³u¿yæ dobru wszystkich. [�]Solidarno�æ pomaga nam dostrzec «drugiego» � osobê, lud czy naród� nie jako narzêdzie, którego zdolno�æ do pracy czy odporno�æ fizycz-n¹ mo¿na tanim kosztem wykorzystaæ, a potem, gdy przestaje byæu¿yteczny, odrzuciæ, ale jako podobnego nam, jako «pomoc» (por. Rdz2, 18. 20), czyni¹c go na równi z sob¹ uczestnikiem «uczty ¿ycia», naktór¹ Bóg zaprasza jednako wszystkich ludzi. St¹d wa¿no�æ budze-nia sumienia religijnego w poszczególnych ludziach i narodach�15.

Jan Pawe³ II odnosi siê do spo³ecznych dokumentów wydanychprzez swych poprzedników. Zwraca uwagê na stopniowe zmienianieperspektywy � od tego, co lokalne, do tego, co globalne, od rozpatry-wanej w ramach poszczególnych pañstw kwestii robotniczej, kuproblemowi bogactwa i nêdzy ca³ych kontynentów16. Jan Pawe³ IIzwraca uwagê, ¿e kwestiê spo³eczn¹ nale¿y ujmowaæ w sposób inte-gralny i kompleksowy. Potrzebê tê dostrzegano w ramach SoboruWatykañskiego II (1962�1965), którego owocem by³o powo³anie Pa-pieskiej Komisji Iustitia et Pax17. W wydanych w latach 60. XX wieku

15 Ibidem, nr 38�39.16 Laborem exercens, nr 2.17 £aciñsk¹ nazwê komisji mo¿na przet³umaczyæ jako Sprawiedliwo�æ

i Pokój.

Page 8: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

134 Ks. Adam Romejko

dokumentach spo³ecznych zwracano uwagê na potrzebê niwelowa-nia ró¿nic pomiêdzy bogatymi i biednymi obszarami na �wiecie,popularnie okre�lanymi jako Pó³noc i Po³udnie, a co za tym idzieumo¿liwienia sprawiedliwego rozwoju poszczególnych spo³eczno�ci18.

Jan Pawe³ II dosadnie okre�la zaistnia³¹ sytuacjê: �S³owo «prze-dzia³» spontanicznie wraca na usta. [�] Obserwuj¹c ró¿ne czê�ci�wiata oddzielone od siebie z powodu tego rosn¹cego przedzia³ui bior¹c pod uwagê to, ¿e ka¿da z nich zdaje siê pod¹¿aæ w swymdzia³aniu w³asnym torem, staje siê zrozumia³e, dlaczego potoczniemówi siê o ró¿nych �wiatach w obrêbie jednego �wiata: Pierwszy�wiat, Drugi �wiat, Trzeci �wiat, a niekiedy Czwarty �wiat. Podob-ne okre�lenia, które oczywi�cie nie pretenduj¹ do ostatecznej klasy-fikacji wszystkich krajów, s¹ znamienne: s¹ one znakiem powszech-nego odczucia, ¿e jedno�æ �wiata, innymi s³owy jedno�æ rodzaju ludz-kiego, jest powa¿nie zagro¿ona�19.

Doceniaj¹c warto�æ pracy, stanowi¹cej okazjê do wspó³udzia³uw boskim dziele stworzenia20, Jan Pawe³ II nadaje jej szczególneznaczenie i warto�æ. Pogl¹d ten wyra¿a siê m.in. w zasadzie pierw-szeñstwa pracy przed kapita³em. Papie¿ zwraca uwagê, ¿e w osta-tecznym rozrachunku to Bóg, poprzez zasoby i bogactwa natury, jesttym, który obdarowuje cz³owieka21. Podejmuj¹c tematy zwi¹zanez zachodz¹cymi w �wiecie procesami natury ekonomicznej, w tymz relacj¹ pomiêdzy prac¹ a kapita³em, nale¿y pamiêtaæ, ¿e za nimistoj¹ �[�] ¿ywi konkretni ludzie, z jednej strony ci, którzy wykonuj¹pracê, nie bêd¹c w³a�cicielami �rodków produkcji, z drugiej ci, któ-rzy s¹ przedsiêbiorcami i posiadaczami tych �rodków albo s¹ przed-stawicielami w³a�cicieli�22.

Jan Pawe³ II ma �wiadomo�æ, ¿e aby wcieliæ w ¿ycie jego postu-laty nale¿y uwzglêdniæ konkretn¹ sytuacjê poszczególnych krajów

18 Laborem exercens, nr 2; Sollicitudo rei socialis, nr 14.19 Sollicitudo rei socialis, nr 14.20 Por. Laborem exercens, nr 4.21 Ibidem, nr 12.22 Ibidem, nr 14.

Page 9: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

135Problem ubóstwa we wspó³czesnej Afryce w nauczaniu...

i kontynentów, szczególnie za� trzeciego �wiata i w krajów postko-lonialnych, zw³aszcza tych, które powsta³y w ostatnich dziesiêciole-ciach w Afryce. Nie do utrzymania jest �sztywny� kapitalizm � po-trzebna jest elastyczno�æ w podejmowanych dzia³aniach23. Papie¿krytykuje tych, którzy broni¹ �[�] dla siebie monopolu zarz¹dzaniai dysponowania �rodkami produkcji� oraz nie cofaj¹ siê �[�] nawetprzed naruszaniem [�] zasadniczych praw cz³owieka�24.

Szukaj¹c potwierdzenia s³uszno�ci swych wywodów, Jan Pawe³II przywo³uje �argument personalistyczny�25. Wi¹¿e go z godno�ci¹osoby ludzkiej. Personalistyczna wizja cz³owieka przemawia do za-chodnich spo³eczno�ci �wychowanych� na klasycznej filozofii, z mniej-sz¹ si³¹ za� oddzia³uje na spo³eczno�ci, dla których pojêcia filozofiieuropejskiej jawi¹ siê jako co� dalekiego, a co za tym idzie obcego.Pewn¹ ciekawostk¹ jest fakt, ¿e pomimo i¿ w dokumentach Ko�cio³akatolickiego odnosz¹cych siê do szeroko rozumianych problemówekonomicznych w Afryce czêsto przywo³uje siê ideê ludzkiej godno-�ci, to jednak czyni siê to przy pomocy innego ni¿ personalizm �kodu�.

Poniewa¿ Afryka jest obszarem o niskim uprzemys³owieniu,jednym z wa¿nych problemów jest rolnictwo. Jan Pawe³ II podkre-�la, ¿e w wielu wypadkach praca na roli nie tylko, ¿e nie dajeosobistej satysfakcji, lecz nie oferuje egzystencjalnego minimum.Skutkuje to intensyfikacj¹ migracji � opuszaniem terenów wiejskichi przenoszeniem siê do miast b¹d� wyjazdami za granicê26.

Bieda nie jest wy³¹cznie wynikiem niew³a�ciwych relacji o cha-rakterze ekonomicznym. Jej pod³o¿e jest znacznie szersze. Szczegól-nie nale¿y zwróciæ uwagê na kwestie kulturowe, takie jak �[�]analfabetyzm, trudno�æ czy niemo¿no�æ osi¹gniêcia poziomu wy¿sze-go wykszta³cenia, niezdolno�æ do uczestnictwa w budowaniu w³asne-go narodu, ró¿ne formy wyzysku czy ucisku ekonomicznego, spo³ecz-

23 Ibidem.24 Ibidem.25 Ibidem, nr 15.26 Ibidem, nr 21, 23.

Page 10: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

136 Ks. Adam Romejko

nego, politycznego, a tak¿e religijnego osoby ludzkiej i jej praw,wszelkiego rodzaju dyskryminacje, zw³aszcza ta najbardziej odra¿a-j¹ca, oparta na ró¿nicy rasowej�27. Ujawniaj¹ce siê niedobory skut-kuj¹ niezadowoleniem, poczuciem bycia oszukanym i przegranym.�St¹d rodzi siê poczucie frustracji lub beznadziejno�ci, brak zaanga-¿owania w ¿ycie narodowe, sk³onno�æ do emigracji, choæby tak zwa-nej emigracji wewnêtrznej�28.

Dalej Jan Pawe³ II wskazuje: �Trzeba w tym punkcie dodaæ, ¿ew dzisiejszym �wiecie istniej¹ liczne inne formy ubóstwa. W istociebowiem, czy¿ pewne braki lub ograniczenia nie zas³uguj¹ na tomiano? Czy¿ negowanie lub ograniczanie praw ludzkich � na przy-k³ad prawa do wolno�ci religijnej, prawa do udzia³u w budowaniuspo³eczeñstwa, swobody zrzeszania siê czy tworzenia zwi¹zków za-wodowych, a tak¿e podejmowania inicjatyw w sprawach ekonomicz-nych � nie zubo¿aj¹ osoby ludzkiej tak samo, je�li nie bardziej, ni¿pozbawienie dóbr materialnych? A czy rozwój, który nie bierze poduwagê pe³nego potwierdzenia tych praw, jest naprawdê rozwojemna miarê cz³owieka? Krótko mówi¹c, niedorozwój, którego �wiadka-mi jeste�my w naszych czasach, nie jest jedynie niedorozwojemekonomicznym, ale tak¿e kulturowym, politycznym i po prostu ludz-kim [�]�29.

Jan Pawe³ II zwraca uwagê na problemy ekonomiczne, którejego zdaniem negatywnie wp³ywaj¹ na gospodarcz¹ kondycjê krajówubogich. S¹ to m.in.: miêdzynarodowy system handlowy, który jestobci¹¿ony protekcjonizmem i rosn¹cym bilateralizmem; brak zado-walaj¹cego poziomu wymiany technologicznej � udostêpniane tech-nologii, która jest nierzadko bezu¿yteczna; zniechêcanie krajów, któredostarczaj¹ surowców, do podejmowania dzia³alno�ci produkcyjnej;przeznaczanie nadmiernych sum na zakup broni30. Sytuacja ta po-

27 Sollicitudo rei socialis, nr 15.28 Ibidem.29 Ibidem.30 Ibidem, nr 10.43.

Page 11: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

137Problem ubóstwa we wspó³czesnej Afryce w nauczaniu...

woduje, ¿e kraje biedne nie s¹ w stanie sprostaæ konkurencji tych,które dysponuj¹ bardziej zaawansowan¹ technologi¹. Papie¿ pod-kre�la: �[�] ubodzy cierpi¹ dzi� nie tylko z powodu braku dóbrmaterialnych, ale tak¿e braku wiedzy i umiejêtno�ci, co nie pozwalaim wyj�æ ze stanu upokarzaj¹cego podporz¹dkowania�31.

Rozwi¹zanie narastaj¹cych problemów Jan Pawe³ II dostrzegaw podjêciu szeroko zakrojonych dzia³añ maj¹cych na celu szerokidostêp do informacji i dóbr kultury. Bêdzie to mo¿liwe przede wszyst-kim dziêki edukacji, w tym umo¿liwieniu zdobycia umiejêtno�ciczytania i pisania. Celem edukacji nie jest jedynie przekazywaniewiedzy, lecz wyrabianie nawyku podejmowania wysi³ków w celudobrego wykorzystywania w³asnych zdolno�ci i posiadanych zaso-bów32. Poszczególne kraje nie powinny biernie czekaæ na pomocz zagranicy, lecz wraz z innymi pañstwami regionu, które borykaj¹siê z podobnymi problemami, podj¹æ odpowiednie wysi³ki33. Napoziomie ekonomicznym czym� nieodzownym jest anga¿owaniekrajów biednych we wspó³pracê gospodarcz¹. Marginalizacja skut-kuje tym, ¿e �rozwój gospodarczy dokonuje siê [�] ponad ich g³o-wami [�]�34.

Pierwsz¹ i jak do tej pory jedyn¹ encyklikê spo³eczn¹ papie¿aBenedykta XVI � Caritas in veritate � wydano w 2009 roku. Zawar-to w niej m.in. odniesienia do panuj¹cego na �wiecie kryzysu gospo-darczego. Trudna sytuacja ekonomiczna powoduje, ¿e coraz wiêcejkrajów zaczyna siê borykaæ z problemem g³odu. Benedykt XVI pod-kre�la, ¿e walka z g³odem jest warunkiem pokoju i stabilno�ci naca³ym globie ziemskim. Jego zdaniem, �ród³o g³odu tkwi nie w bra-ku zasobów materialnych, lecz raczej w niedoborach ¿ycia spo³ecz-

31 Jan Pawe³ II, Encyklika Centesimus annus Ojca �wiêtego Jana Paw³a IIdo czcigodnych braci w episkopacie, do kap³anów i rodzin zakonnych, do wier-nych Ko�cio³a katolickiego i wszystkich ludzi dobrej woli w setn¹ rocznicê ency-kliki Rerum novarum, Wroc³aw 1991, nr 33 (dalej: Centesimus annus).

32 Ibidem, nr 33�34.33 Sollicitudo rei socialis, nr 45.34 Centesimus annus, nr 33.

Page 12: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

138 Ks. Adam Romejko

nego i instytucjonalnego35. Papie¿ stwierdza: �Problemem brakuzabezpieczenia ¿ywno�ci nale¿y siê zaj¹æ w perspektywie d³ugiegookresu, eliminuj¹c wywo³uj¹ce go przyczyny strukturalne i promu-j¹c rozwój rolnictwa w krajach najubo¿szych przez inwestowaniew infrastruktury obszarów wiejskich, w systemy nawadniania,w transport, w organizacjê rynków, w kszta³cenie i upowszechnianiew³a�ciwych technik rolniczych, czyli pozwalaj¹cych jak najlepiej wy-korzystaæ zasoby ludzkie, naturalne i spo³eczno-ekonomiczne w g³ów-nej mierze dostêpne na poziomie lokalnym, tak by zagwarantowaæich utrzymanie równie¿ przez d³ugi okres�36. Zdaniem BenedyktaXVI wiele po¿ytku mo¿e przynie�æ zastosowanie w rolnictwie me-tod tradycyjnych oraz nowoczesnej technologii po³¹czonych z sza-cunkiem dla �rodowiska naturalnego. Efektem bêdzie lepszy do-stêp do ¿ywno�ci i wody, a co za tym idzie poszanowanie prawa do¿ycia37.

Podobnie jak Jan Pawe³ II, Benedykt XVI apeluje o kierowaniesiê zasad¹ solidarno�ci. Nale¿y j¹ stosowaæ nie tylko w relacjachmiêdzyludzkich, lecz tak¿e w procesach o charakterze ekonomicz-nym. �Rynek bowiem, kierowany jedynie przez zasadê równowarto-�ci wymienianych dóbr, nie jest w stanie wytworzyæ spójnej tkankispo³ecznej, której sam potrzebuje, aby dobrze funkcjonowaæ. Bezwewnêtrznych form solidarno�ci i wzajemnego zaufania, rynek niemo¿e wype³niæ swojej ekonomicznej funkcji�38. Obok zasady solidar-no�ci wa¿n¹ rolê pe³ni zasada pomocniczo�ci (subsydiarno�ci). Dziê-ki jej zastosowaniu mo¿liwe jest wykorzystanie najwiêkszego bogac-twa krajów rozwijaj¹cych, którym jest bogactwo ludzkie. Ono stano-

35 Benedykt XVI, Encyklika Caritas in veritate Ojca �wiêtego BenedyktaXVI do biskupów, prezbiterów i diakonów, do osób konsekrowanych i wszystkichwiernych �wieckich o integralnym rozwoju ludzkim w mi³o�ci i prawdzie, Kato-wice 2009, nr 27.

36 Ibidem.37 Ibidem.38 Ibidem, nr 35.

Page 13: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

139Problem ubóstwa we wspó³czesnej Afryce w nauczaniu...

wi �[�] autentyczny kapita³, który trzeba pomna¿aæ, aby zapewniækrajom najubo¿szym prawdziwie autonomiczn¹ przysz³o�æ�39.

Papie¿ krytycznie ocenia te kraje, które nios¹ pomoc po to, abyrealizowaæ w³asne interesy, które z regu³y nie s³u¿¹ krajom znajdu-j¹cym siê w potrzebie. Jego zdaniem najskuteczniejsz¹ form¹ pomo-cy jest umo¿liwienia krajom rozwijaj¹cym siê pe³nego uczestnictwaw miêdzynarodowym ¿yciu gospodarczym. Nie mo¿na zadowalaæ siêtworzeniem marginalnego rynku dla wyprodukowanych przez nietowarów40. Benedykt XVI daje konkretne propozycje: przeznaczyæwiêksz¹ ni¿ dotychczas czê�æ PKB na pomoc krajom rozwijaj¹cymsiê; stworzyæ (w oparciu o zasadê subsydiarno�ci) mechanizmy po-mocowe, w ramach których uniknie siê marnotrawstwa; umo¿liwiæobywatelom dobrowolne przeznaczanie czê�ci podatku na pomockrajom rozwijaj¹cym siê; daæ dostêp do edukacji pojêtej nie tylkojako o�wiata i nauczanie zawodowe, lecz formacja osobowa41.

Wspó³czesna Afryka w �wietle dokumentówko�cielnych

Si³a oddzia³ywania katolickiej nauki spo³ecznej na ziemi afry-kañskiej jest zwi¹zana z wielko�ci¹ oraz rozmieszeniem tamtejszejspo³eczno�ci katolickiej. Katolików afrykañskich mo¿na okre�liæmianem spo³eczno�ci m³odej. W praktyce jej dzieje rozpoczynaj¹ siêw XIX wieku. Odnosz¹c siê do chrystianizacji Afryki Jan Pawe³ IIprzypomina, ¿e by³a ona realizowana w trzech etapach. Pierwszyobejmowa³ okres staro¿ytny. Ówcze�ni chrze�cijanie zamieszkiwalina terenie Afryki Pó³nocnej. Ich obecno�æ koñczy siê wraz z pojawie-niem siê muzu³manów. Wyznawcy Chrystusa przetrwali jedynie

39 Ibidem, nr 58.40 Ibidem.41 Ibidem, nr 60�61.

Page 14: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

140 Ks. Adam Romejko

w Egipcie i Etiopii. Drugi etap rozpocz¹³ siê w XV wieku. By³ onzwi¹zany z przybyciem Portugalczyków na ziemie afrykañskie. Za-koñczy³ siê w XVIII wieku likwidacj¹ wiêkszo�ci misji w regionie napo³udnie od Sahary. Ostatni etap, który trwa do dnia dzisiejszego,rozpocz¹³ siê w XIX wieku. Charakteryzuje go aktywna dzia³alno�æmisjonarska42.

Wspó³czesna dzia³alno�æ misjonarska naznaczona jest sukcesem.Pod wzglêdem personalnym, w tym je�li chodzi o liczbê duchow-nych, Afryka jest prawie samowystarczalna. Odnosz¹c siê do tegofaktu Jan Pawe³ II przywo³uje s³owa Paw³a VI z 1969 roku: �Wy,Afrykanie, jeste�cie ju¿ teraz misjonarzami samych siebie�43. Spo-³eczno�æ katolików afrykañskich charakteryzuje siê ci¹g³ym wzro-stem. W 1978 roku, na pocz¹tku pontyfikatu Jana Paw³a II,w Afryce zamieszkiwa³o ok. 55 mln katolików, za� w 1994 roku,kiedy mia³ miejsce pierwszy synod afrykañski, katolików by³o ok.103 mln, tj. 14,6% spo³eczno�ci afrykañskiej. Obecnie w Afryce liczbata jest wy¿sza � wynosi 17,5% (ok. 165 mln katolików), podczas gdyna ca³ym �wiecie spo³eczno�æ katolicka stanowi 17,3% populacji.W latach 1994�2007 liczba duchownych afrykañskich wzros³a o 49%,osób zakonnych o 33%, �wieckich misjonarzy o 94%, katechistówo 33%, a seminarzystów o 44%44.

Afryka to kontynent o znacznej powierzchni oraz populacji.Poszczególne regiony oraz kraje ró¿ni¹ siê miêdzy sob¹. Z tego po-

42 Jan Pawe³ II, Posynodalna adhortacja apostolska Ojca �wiêtego JanaPaw³a II Ecclesia in Africa, w: Adhortacje apostolskie Ojca �wiêtego Jana Paw³aII, oprac. P. Murzañski, Kraków 1997, nr 30�34 (dalej: Ecclesia in Africa).Populacja katolicka nie jest rozmieszczona w Afryce równomiernie. Wiêkszo�ækatolików zamieszkuje w krajach Afryki �rodkowej. W �ladowej ilo�ci s¹ oniobecni w Afryce Pó³nocnej, która stanowi domenê islamsk¹. Dok³adne dane naten temat publikowane s¹ co roku w ramach wydawanego przez Stolicê Apostol-sk¹ rocznika statystycznego Annuario Pontificio.

43 Ecclesia in Africa, nr 35.44 N. Eteroviæ, Relatio Secretarii Generalis. De Laboris Secretariae Generalis

Eiusque Consilii in Praeparando II Coetu Speciali pro Africa 1994�2009, http://www.vatican.va/roman_curia/synod/documents/rc_synod_doc_20091005_rel-seg-gen_en.html [14.05.2010].

Page 15: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

141Problem ubóstwa we wspó³czesnej Afryce w nauczaniu...

wodu oceniaj¹c sytuacjê panuj¹c¹ na Czarnym L¹dzie nale¿y unikaægeneralizowania. Czym�, co ³¹czy Afrykê, jest panuj¹ca tam trudnasytuacja: �[�] niew¹tpliwie jednym ze wspólnych elementów jest to,¿e Afryka to kontynent pe³en problemów. Prawie w ka¿dym krajumo¿na siê spotkaæ ze skrajnym ubóstwem, tragicznym marnotraw-stwem i tak sk¹pych zasobów, polityczn¹ niestabilno�ci¹ i napiêcia-mi spo³ecznymi. Rezultaty rzucaj¹ siê w oczy: nêdza, wojny, braknadziei. W �wiecie kontrolowanym przez kraje bogate i potê¿ne,Afryka sta³a siê w praktyce niewa¿nym dodatkiem, przez wszyst-kich zapomnianym i pogardzanym�45.

Jan Pawe³ porównuje Afrykê do postaci znanej z przypowie�cio mi³osiernym Samarytaninie, do cz³owieka, który id¹c z Jerycha doJerozolimy zosta³ napadniêty, pobity i porzucony na pó³ umar³y (por.£k 10,30-37). �Afryka to kontynent, gdzie niezliczone ludzkie istoty� mê¿czy�ni i kobiety, dzieci i m³odzi le¿¹ jak gdyby porzucone przydrodze, chore, poranione, bezsilne, odepchniête i opuszczone. Ludzieci pilnie potrzebuj¹ dobrych samarytan, którzy po�piesz¹ im z pomo-c¹. [�] Przez wiele lat bowiem re¿imy polityczne, dzi� ju¿ nieistnie-j¹ce, dotkliwie gnêbi³y Afrykanów i os³abia³y ich zdolno�æ reagowa-nia: zraniony cz³owiek musi teraz odzyskaæ wszystkie zasoby swegocz³owieczeñstwa. Synowie i córki Afryki potrzebuj¹ wyrozumia³egowsparcia i opieki duszpasterskiej. Trzeba im pomóc w zebraniu si³,aby mogli oddaæ je w s³u¿bê wspólnego dobra�46.

Ubóstwo (bieda), którym jest dotkniêta Afryka, jest definiowanew ró¿ny sposób. Mo¿na wskazaæ na dwa jego rodzaje. W ramachpierwszego mamy do czynienia z sytuacj¹ codziennej walki o zaspo-kojenie potrzeb w³asnych oraz najbli¿szych. Z drugim typem biedymamy do czynienia w sytuacji osi¹gniêcia przez ludzi swego rodzaju�dna�. S¹ oni najbiedniejszymi z biednych. Dotyka ich g³ód i ró¿negorodzaju choroby. Ta grupa jest jednak znacznie mniejsza od pierw-

45 Ecclesia in Africa, nr 40.46 Ibidem.

Page 16: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

142 Ks. Adam Romejko

szej. Odnosz¹c siê do tego typu biedy katolicki jezuita z Kamerunu,ks. Engelbert Mveng u¿ywa okre�lenia ubóstwo antropologiczne. Jegozdaniem przekracza ono niedostatek o charakterze ekonomicznym.Bieda warunkuje panuj¹ce w Afryce relacje spo³eczne. W popular-nym afrykañskim powiedzeniu mówi siê o biedaku, który musi pra-cowaæ w upale, i bogaczu, który cieszy siê w cieniu owocami pracybiedaka47.

Skutkiem biedy jest wiêc nie tylko problem zapewnienia egzy-stencji fizycznej, lecz tak¿e i spo³ecznej. Cz³owiek biedny to ten,który znajduje siê poza spo³eczeñstwem48. Tak¹ ocenê biedy po-twierdzaj¹ popularne w Afryce powiedzenia, których bohaterem jestbiedak wykluczony z ludzkiej wspólnoty; np. �Kto jest biedny, ten�pi w lesie�, czy �Biedak nie ma przyjació³�49.

Zjawisko biedy w Afryce ma z³o¿ony charakter � warunkuje jesytuacja panuj¹ca na kontynencie afrykañskim, a tak¿e poza nim.Do tej �wielow¹tkowo�ci� chêtnie nawi¹zuje siê w dokumentachko�cielnych. Ze strony Afrykañczyków nierzadko pojawia siê zarzut,¿e panuj¹ca na kontynencie sytuacja jest wynikiem spu�cizny kolo-nialnej. Temat ten wprawdzie jest podejmowany w wypowiedziachko�cielnych, to jednak nie jest on w nadmierny sposób �eksploato-wany�. Widocznym dziedzictwem okresu kolonialnego s¹ granicepañstw afrykañskich, które nie odpowiadaj¹ miejscowemu uk³adowietnicznemu. Pomimo ¿e granice skutkuj¹ ró¿nego rodzaju problema-mi, to jednak próba ich rewizji przynios³aby wiêcej szkód ni¿ po¿yt-ku. Z tego te¿ powodu �ojcowie� Organizacji Jedno�ci Afrykañskiej

47 J. Olupona, Understanding Poverty and its Alleviation in Africa andAfrican Diaspora. An Interdisciplinary Approach, w: Religion and Poverty. Pan-African Perspective, ed. P.J. Paris, Durham � London 2009, s. XI.

48 B. Bailey, Feminization of Poverty Across Pan-African Societies. TheChurch�s Response � Alleviative or Emancipatory?, w: Religion and Poverty. Pan-African Perspective, ed. P.J. Paris, Durham � London 2009, s. 40.

49 E. Amoah, African Traditional Religion and the Concept of Poverty, w:Religion and Poverty. Pan-African Perspective, ed. P.J. Paris, Durham � London2009, s. 116�118.

Page 17: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

143Problem ubóstwa we wspó³czesnej Afryce w nauczaniu...

postanowili w 1963 roku, ¿e nie bêd¹ siê zajmowali tym zagadnie-niem50.

Moment wychodzenia z kolonialnej zale¿no�ci by³ naznaczonywielkimi oczekiwaniami. Spodziewano siê, ¿e nast¹pi znacz¹cy roz-wój polityczny, ekonomiczny, spo³eczny i kulturalny51. W okresiekolonialnym Afryka by³a eksploatowana przez innych. Obecnie,pomimo ¿e zniknê³y pañstwa kolonialne, nadal mamy do czynieniaz uzale¿nieniem oraz wykorzystywaniem krajów afrykañskich.W wiêkszo�ci wypadków wspó³winowajcami takiego stanu rzeczy s¹nowe elity afrykañskie. Ujawniaj¹ siê takie zjawiska, jak znacznezad³u¿enie, handel oraz pomoc oparte na niesprawiedliwych, nie-rzadko zbyt restrykcyjnych zasadach, traktowanie Afryki jako sk³a-dowiska toksycznych odpadów itd.52

Patologie, z którymi mamy do czynienia w�ród elit afrykañ-skich, pog³êbiaj¹ zjawisko biedy. W wiêkszo�ci przypadków jego�ród³em jest egoizm i zwi¹zana z nim chciwo�æ, korupcja oraz pra-gnienie w³adzy. Konsekwencj¹ jest pogarda dla podstawowych zasaddobrych rz¹dów. Aby osi¹gn¹æ zamierzone cele, chêtnie wykorzystu-je siê ludzk¹ niewiedzê, dokonuje siê manipulacji, korzystaj¹cz ujawniaj¹cych siê ró¿nic o charakterze politycznym etnicznym,plemiennym i religijnym53.

Obok polityków negatywny wp³yw na sytuacjê panuj¹c¹ w kra-jach afrykañskich maj¹ przedstawiciele grup biznesowych, z regu³yniezamieszkuj¹cy w Afryce, którzy w nieuczciwy sposób wykorzystu-j¹ bogactwa naturalne znajduj¹ce siê na kontynencie afrykañskim.

50 Ecclesia in Africa, nr 49; The Church in Africa in Service to Reconciliation,Justice and Peace. �You are the salt of the earth... You are the light of the world�(Mt 5: 13, 14) � Lineamenta, Vatican City 2006, nr 11 (dalej: Lineamenta).

51 Ecclesia in Africa, nr 39.52 Lineamenta, nr 14.53 The Church in Africa in Service to Reconciliation, Justice and Peace.

�You are the salt of the earth... You are the light of the world� (Mt 5: 13, 14)� Instrumentum laboris, Vatican City 2009, nr 11 (dalej: Instrumentum la-boris).

Page 18: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

144 Ks. Adam Romejko

Ich dzia³aniom sprzyja postawa lokalnych przedstawicieli w³adzy,którzy pragn¹ zdobyæ, nie licz¹c siê ze spo³ecznymi kosztami, maj¹-tek. Z tego powodu uzasadnione jest stwierdzenie, ¿e u wielu przy-wódców afrykañskich mamy do czynienia z brakiem wyczucia naproblemy i potrzeby wspó³obywateli54.

Jan Pawe³ II gani postawê afrykañskich polityków: �S¹ to praw-dziwe akty kradzie¿y, nawet je�li maj¹ pozory legalno�ci. Wyra¿am¿yw¹ nadziejê, ¿e organizmy miêdzynarodowe i ludzie uczciwiw Afryce lub w innych krajach �wiata zdo³aj¹ znale�æ w³a�ciwe�rodki prawne, aby umo¿liwiæ odzyskanie nies³usznie zagarniêtychkapita³ów. Tak¿e przy udzielaniu kredytów nale¿y siê upewniæ, ¿etrafi¹ one w rêce ludzi odpowiedzialnych i uczciwych�55.

Krytykuj¹c s³abo�æ elit politycznych, którym brakuje zmys³uobywatelskiego, poczucia odpowiedzialno�ci za spo³eczeñstwo orazprzed nim za podejmowane decyzje, Jan Pawe³ II zwraca uwagê, ¿eczêsto mamy do czynienia z brakami w systemach prawnych. Wyni-ka to z regu³y z panuj¹cych w wielu krajkach re¿imów autorytar-nych, w ramach których obywatelom odbiera siê osobist¹ wolno�æ,nie przestrzega fundamentalnych praw cz³owieka, w tym prawa dostowarzyszania siê i wyg³aszania pogl¹dów politycznych oraz dowybierania rz¹dz¹cych w ramach wolnych i uczciwych wyborów.Ujawniaj¹ siê napiêcia przeradzaj¹ce siê w konflikty zbrojne orazwojny domowe, które skutkuj¹ g³odem, zniszczeniem, masowymimordami, znaczn¹ liczb¹ uchod�ców56.

Zjawiskiem, które z regu³y nie jest dostrzegane przez przedsta-wicieli �wiata zachodniego, s¹ struktury plemienne krajów afrykañ-skich, których nie mo¿na uto¿samiaæ z nowocze�nie rozumianymnarodem. Jako przyk³ad mo¿na przywo³aæ Kamerun. Benedykt XVIokre�la go mianem Afryki w miniaturze odnosz¹c siê do faktu, ¿e

54 Lineamenta, nr 13.55 Ecclesia in Africa, nr 113.56 Ibidem, nr 112.

Page 19: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

145Problem ubóstwa we wspó³czesnej Afryce w nauczaniu...

zamieszkuje tam ponad 200 grup etnicznych57. Afryka jest dopierona etapie kszta³towania nowocze�nie rozumianych pañstw narodo-wych. Proces ten przebiega opornie oraz napotyka na przeszkody,których �ród³o le¿y g³ównie w fakcie, ¿e wiele pañstw afrykañskichpowsta³o niedawno58.

Ze strukturami plemiennymi jest zwi¹zana negatywnie rozu-miana zasada solidarno�ci, w ramach której wspiera siê cz³onka tejsamej grupy etnicznej, niszczy za� tego, który do niej nie nale¿y59.Panuj¹cy w Afryce trybalizm jest wykorzystywany przez ludzi spozaAfryki. Umiejêtnie podsycane konflikty, skutkuj¹ce stanem perma-nentnej wojny, stwarzaj¹ zapotrzebowanie na broñ, która jest finan-sowana sprzedawanymi po zani¿onej cenie surowcami naturalnymi.Powy¿sza sytuacja spowodowa³a, ¿e biskupi afrykañscy ukuli powie-dzenie wojna z upowa¿nienia (war by proxy). W imieniu innych orazna rzecz zysków innych Afrykanie niszcz¹ swój kraj, zabijaj¹c siebienawzajem. W Afryce mamy do czynienia z perwersj¹ warto�ci� ¿ycie cz³owieka w praktyce nie ma ¿adnej warto�ci � zabija siê³atwo i masowo60. W odniesieniu do szerz¹cego siê zjawiska przemo-cy nale¿y zwróciæ uwagê na braki na poziomie kulturowym. Propa-guje siê stosowanie si³y oraz spo³eczne podzia³y. Do m³odych prze-mawia szczególnie postaæ bohatera-wojownika. Cz³owiek silny, siê-gaj¹cy po przemoc stanowi wzór, który siê chêtnie na�laduje61. Nie-chlubn¹ rolê przypisuje siê na tym polu mass mediom. Nierzadkoprzekazuje siê w nich informacje, które zachêcaj¹ do rozwi¹zywaniazaistnia³ych problemów drog¹ walki62.

57 Benedikt XVI., Begrüssungszeremonie, Ansprache von Benedikt XVI., In-ternationaler Flughafen Nsimalen, Yaoundé, Dienstag, 17. März 2009, http://www.vatican.va/holy_father/benedict_xvi/speeches/2009/march/documents/hf_ben-xvi_spe_20090317_welcome-yaounde_ge.html [14.05.2010].

58 Ecclesia in Africa, nr 111.59 Lineamenta, nr 67.60 Ibidem.61 Instrumentum laboris, nr 30�32.62 Ibidem, nr 50�52.

Page 20: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

146 Ks. Adam Romejko

W kontek�cie trybalizmu interesuj¹cy jest problem analfabety-zmu. Jednostki, które nie posiad³y umiejêtno�ci czytania i pisania,musz¹ zadowoliæ siê ustnym przekazem, który umacnia mentalno�ætrybaln¹. Poniewa¿ nie maj¹ one dostêpu do innych �róde³ informa-cji, s¹ przekonane, ¿e tylko plemiê, do którego przynale¿¹, mo¿e ichwesprzeæ63.

Wojna, konflikty i niepokoje, niedostatek materialny skutkuj¹znaczn¹ ilo�ci¹ uchod�ców oraz emigrantów. Wielu z nich jest prze-konanych, ¿e najlepszym rozwi¹zaniem jest czym szybsze opuszcze-nie dotychczasowych miejsc zamieszkania. Ruchy migracyjne obej-muj¹ wyjazdy poza kraj rodzinny w ramach kontynentu afrykañskie-go lub poza nim, przede wszystkim za� s¹ zwi¹zane z opuszczaniemterenów wiejskich i udawaniem siê do miast. Wielu emigrantów po-rzuca dotychczasowy styl ¿ycia, kulturê dnia codziennego, jednocze-�nie w tym, co nowe, nie znajduj¹c spe³nienia ¿yciowych oczekiwañ64.

Do miast chêtnie emigruj¹ ludzie m³odzi, którzy nie widz¹ dlasiebie przysz³o�ci na wsi. Okazuje siê jednak, ¿e podstawowym pro-blemem, z którym s¹ konfrontowani, to bezrobocie. Je�li udaje siêim znale�æ zatrudnienie, to wynagrodzenie jest niewystarczaj¹ce dogodnego ¿ycia. Z tego m.in. powodu w miastach mamy do czynieniaz wysok¹ przestêpczo�ci¹. Pewnym wyj�ciem mog³aby byæ pomocz zagranicy. Nie zawsze jest ona jednak czym�, co wp³ywa pozytyw-nie na panuj¹ca sytuacjê. Np. pomoc ¿ywno�ciowa, której uchod�-com udzielaj¹ organizacje miêdzynarodowe, z regu³y do nich niedociera. Trafia za� na czarny rynek, wp³ywaj¹c niekorzystnie naceny lokalnych produktów spo¿ywczych65.

63 �It must be said that tribalism continues in the countries of Africabecause of illiteracy and the denial of participation of the individual. When inperil, such a person is tempted exclusively to rely on tribal solidarity�. Cyt. za:Lineamenta, nr 21.

64 Ibidem, nr 23.65 C. Sendegeya, Migrations- und Flüchtlingsströme im Gebiet der Großen

Seen, w: Flucht und Migration in und aus Afrika. Herausforderung und Chancenfür Politik und Kirche, hrsg. von A. Gerth, J. Holz, R. Franken-Wendelstorf,München 2009, s. 45.

Page 21: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

147Problem ubóstwa we wspó³czesnej Afryce w nauczaniu...

Uciekinierzy nie s¹ postrzegani pozytywnie. Nie chodzi tuo akceptacjê, lecz o tolerancjê uzewnêtrzniaj¹c¹ siê w niepos³ugiwa-niu siê przemoc¹ wzglêdem przybyszów. Np. w RPA z niechêci¹traktuje siê imigrantów z Zimbabwe. Staj¹ siê oni koz³ami ofiarny-mi lokalnej spo³eczno�ci. W nich widzi siê przyczynê problemów,z którymi zmaga siê pañstwo po³udniowoafrykañskie, w tym szerze-nia siê przestêpstw, bezrobocia oraz AIDS66.

Symptomatyczna dla Afryki jest sytuacja kobiet. S¹ one nie-rzadko traktowane jak niewolnice. Oprócz nich w trudnej sytuacjiznajduj¹ siê starsi, sieroty, chorzy, osoby o ograniczonej zdolno�ci doporuszania siê. Wypycha siê ich na margines spo³eczny, s¹ opuszcze-ni przez rodziny i cz³onków wspólnoty, do której nale¿¹. Takie za-chowanie stoi w sprzeczno�ci z afrykañsk¹ tradycj¹, w ramach któ-rej warto�æ osoby wynika z jej relacji do innych, a nie z tego, coposiada i co potrafi robiæ. Ujawniaj¹ce siê na tym polu niesprawiedli-wo�ci mo¿na oceniæ jako zdradê kulturowego dziedzictwa Afryki67.

Problemem natury medycznej oraz spo³ecznej w Afryce jest AIDS.Chorobê tê okre�la siê czêsto mianem afrykañskiej. Pomimo ¿ewystêpuje ona na ca³ym �wiecie, to jednak wiêkszo�æ (70% doro-s³ych, 80% dzieci) zainfekowanych HIV to mieszkañcy Afryki. AIDSw znacz¹cy sposób wp³ywa na kondycjê, w tym ekonomiczn¹, afry-kañskich spo³eczeñstw. W wielu krajach statystyczna d³ugo�æ ¿yciajest niska. Np. w Suazi wynosi ona dla kobiet 27 lat. Rozprzestrze-nianie siê AIDS ma m.in. negatywne skutki spo³eczne. Choroba taprzyczynia siê do podupadania rodzin nie tylko pod wzglêdem fi-zycznym czy moralnym, lecz tak¿e finansowym. G³ówny ciê¿arzmagania siê ze skutkami AIDS spoczywa na barkach afrykañskichkobiet, które musz¹ opiekowaæ siê chorymi, a jednocze�nie staraæ siê

66 S. Takaza, Flucht und Migration im Südlichen Afrika � Erscheinungsfor-men, Probleme und Lösungsstrategien, w: Flucht und Migration in und ausAfrika. Herausforderung und Chancen für Politik und Kirche, hrsg. von A. Gerth,J. Holz, R. Franken-Wendelstorf, München 2009, s. 14.

67 Lineamenta, nr 22.

Page 22: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

148 Ks. Adam Romejko

o zapewnienie rodzinie materialnego bytu68. Odnosz¹c siê do AIDSzwraca siê uwagê na problem rozwi¹z³o�ci seksualnej, która sprzyjarozprzestrzenianiu siê HIV69.

Pod wzglêdem umieralno�ci, szczególnie w�ród dzieci, powa¿-niejszym problem ni¿ AIDS jest malaria. Na obni¿enie negatywnychkonsekwencji malarii mo¿e wp³yn¹æ w³a�ciwa edukacja, dotycz¹cazapobiegania chorobie, oraz dostêp do odpowiednich lekarstw70.Chorob¹, która w przesz³o�ci wywo³ywa³a lêk i skutkowa³a usuwa-niem zainfekowanych ze spo³eczeñstwa, a co za tym idzie skazywa-niem ich na materialn¹ nêdzê, jest tr¹d. Wspó³cze�nie dziêki wieluludziom, którzy pomagaj¹ chorym, oraz skutecznym �rodkom me-dycznym, tr¹d nie budzi takiego lêku, jak dawniej71.

Wiele miejsc w Afryce jest dotkniêtych niedoborem wody.W niektórych regionach ma to powa¿ne konsekwencje gospodarcze,które przek³adaj¹ siê na funkcjonowanie i fizyczn¹ egzystencjê spo-³eczeñstw. Susze stanowi¹ problem przede wszystkim dla rolników.Wielu z nich brakuje odpowiednich urz¹dzeñ do nawadnianiai u¿y�niana gleby72. Afrykañscy rolnicy w niewielkim stopniu s¹w stanie zaspokoiæ na miejscowym rynku popyt na ¿ywno�æ. Szacujesiê, ¿e importuje siê ok. 90% ¿ywno�ci. Zwraca siê uwagê na pewn¹�ironiê losu�: Afryka produkuje to, czego nie konsumuje, konsumuje

68 F.X. D�Sa, J. Lochmayer, Vorwort, w: Heil und Befreiung in Afrika. DieKirche vor der missionarischen Herausforderung durch HIV/AIDS, hrsg. vonF.X. D�Sa, J. Lochmayer, Würzburg 2007, s. 5.

69 Ecclesia in Africa, nr 116.70 Elenchus finalis propositionum, http://www.vatican.va/roman_curia/sy-

nod/documents/rc_synod_doc_20091023_elenco-prop-finali_en.html, propositio51-52, [14.05.2010].

71 Jan Pawe³ II, Przemówienie w szpitalu dla trêdowatych, Bóg kocha wasw nieszczê�ciu, Adzopé, 12 maja 1980 roku, w: idem, Dzie³a zebrane, t. 13,Homilie i przemówienia z pielgrzymek � Azja, Afryka, Australia i Oceania, Kra-ków 2009, nr 2.

72 Idem, Apel do ludzko�ci w sprawie krajów Sahelu, W imiê sprawiedliwo-�ci wzywam: Nie zapominajcie o ludziach g³oduj¹cych, Wagadugu, 29 stycznia1990 roku, w: idem, Dzie³a zebrane, t. 13, Homilie..., op. cit., nr 3.

Page 23: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

149Problem ubóstwa we wspó³czesnej Afryce w nauczaniu...

to, czego nie produkuje (Africa produces what it does not consumeand consumes what it does not produce)73.

Afryka to nie tylko kontynent, w którym mamy do czynieniaz tym, co negatywne. Biskupi afrykañscy zwracaj¹ uwagê, ¿ew wielu krajach rozpocz¹³ siê proces demokratyzacji. Maj¹ nadziejê,¿e bêdzie on mia³ trwa³y charakter. �W wielu regionach Afryki wiejepotê¿ny «wiatr przemian», a ludzie coraz bardziej stanowczo doma-gaj¹ siê uznania i ochrony praw cz³owieka i jego wolno�ci�74. �Ce-ch¹ nowego klimatu politycznego i spo³ecznego, panuj¹cego w znacz-nej czê�ci Afryki, jest coraz powszechniejsze spo³eczne ¿¹danie wiêk-szego poszanowania prawa oraz demokratycznego udzia³u w ¿yciukraju. Jest to z pewno�ci¹ wa¿ny krok naprzód we w³a�ciwymkierunku�75.

Przywódcy afrykañscy s¹ coraz bardziej �wiadomi odpowiedzial-no�ci, która na nich spoczywa, oraz konieczno�ci stawienia czo³akonfliktom, które s¹ czêsto naznaczone przemoc¹. Przyk³adem goto-wo�ci do dzia³añ maj¹cych na celu przywrócenie pokoju jest rozwi¹-zanie konfliktu pomiêdzy Nigeri¹ i Kamerunem o pó³wysep Bakassi.W dzia³aniach mediacyjnych brali udzia³ przedstawiciele ONZ. Inte-resuj¹cym przyk³adem dzia³añ na rzecz spo³ecznej zgody i pokojujest po³udniowoafrykañska Komisja Prawdy i Pojednania (Truth andReconciliation Commission). Na polu ekonomicznym wartymi odno-towania s¹ inicjatywy realizowane w ramach Unii Afrykañskiej,w tym Nowe Partnerstwo na Rzecz Rozwoju Afryki (New Partner-ship for Africa�s Development, NEPAD). Ich celem jest wyprowadze-nie Afryki z pozycji marginalizowanego kontynentu. Instrumentem,który oferuje NEPAD, jest Afrykañski Mechanizm Oceny przez

73 Lineamenta, nr 16.74 Ecclesia in Africa, nr 44.75 Jan Pawe³ II, Przemówienie podczas drugiej sesji Specjalnego Zgroma-

dzenia Synodu Biskupów po�wiêconego Afryce. Ewangelizacja i rozwój narodów,Johannesburg, 17 wrze�nia 1995 roku, w: idem, Dzie³a zebrane, t. 13, Homilie...,op. cit., nr 5.

Page 24: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

150 Ks. Adam Romejko

Równych (African Peer Review Mechanism). S³u¿y on ocenie prze-mian zachodz¹cych w krajach afrykañskich w przestrzeni kulturyi ekonomii76.

�Katolicka recepta� na biedê w Afryce

Dzia³alno�æ Ko�cio³a katolickiego, któr¹ okre�la siê mianemmisjonarskiej, nie ogranicza siê jedynie do akcji o charakterze stric-te ewangelizacyjnym. Paralelnie do g³oszenia Ewangelii podejmujesiê inicjatywy, których celem jest pomoc ludziom znajduj¹cym siêw (materialnej) potrzebie oraz szkolnictwo. Z tego powodu mo¿nawskazaæ, ¿e obecno�æ spo³eczno�ci katolickiej (czy szerzej chrze�ci-jañskiej) naznaczona jest poprzez funkcjonowanie obok siebie trzechbudynków: ko�cio³a, szpitala i szko³y. W niniejszym podpunkciepodjêty zostanie temat dzia³añ podejmowanych w Ko�ciele katolic-kim, których celem jest zaradzenie problemowi ubóstwa w Afrycew wymiarze jednostkowym i spo³ecznym. Kwestia ta zostanie upo-rz¹dkowana wg trzech tematów: 1. ewangelizacja, 2. dzia³alno�æcharytatywna, 3. edukacja. Szerokie podej�cie do zagadnienia biedyjest uzasadnione tym, ¿e jest to � jak to zosta³o zaprezentowanew drugim punkcie � zjawisko z³o¿one. Przyczyny biedy w Afryce s¹ró¿ne. Z tego powodu konieczne jest dzia³anie o charakterze kom-pleksowym.

Rozwi¹zania, które s¹ proponowane w ramach nauczania spo-³ecznego Ko�cio³a, maj¹ swój punkt wyj�cia w przestrzeni religijnej,a nie ekonomicznej. Takie podej�cie odpowiada �afrykañskiej duszy�,która jest z natury religijna, na co wcze�niej zwrócono uwagê. Nieoznacza to, ¿e mamy do czynienia z dystansowaniem siê wzglêdemtego, co ekonomiczne. Bardziej chodzi tu o po³o¿enie mocniejszegoakcentu na przestrzeñ teologiczn¹, o dzia³ania maj¹ce na celu ufor-

76 Instrumentum laboris, nr 7.

Page 25: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

151Problem ubóstwa we wspó³czesnej Afryce w nauczaniu...

mowanie cz³owieka, który bêdzie w stanie podejmowaæ wysi³ek narzecz pozytywnej przemiany �wiata, w którym ¿yje. Chêtnie u¿ywasiê w tym kontek�cie ewangelicznych obrazów, takich jak zakwas,sól i �wiat³o, które podkre�laj¹ moc oddzia³ywania jednostek lubniewielkich grup na ca³okszta³t ¿ycia spo³ecznego77.

Szukaj¹c idei przewodniej, która mog³aby przy�wiecaæ ko�ciel-nej aktywno�ci w Afryce, wypracowano w ramach Specjalnego Zgro-madzenia Synodu Biskupów po�wiêconego Afryce, który obradowa³w 1994 roku, pojêcie Rodziny Bo¿ej. Odnosz¹c siê do spo³eczno�ciafrykañskiej podkre�lano, ¿e w sposób szczególny ceni ona warto�æ,któr¹ jest rodzina78. W idei Rodziny Bo¿ej dostrze¿ono �[�]odpo-wiedni dla Afryki obraz natury Ko�cio³a: k³adzie on bowiem akcentna troskê o bli�niego, solidarno�æ, serdeczno�æ w relacjach miêdzylud�mi, otwarto�æ na innych, dialog i zaufanie�79. Rodzina Bo¿a torodzina, która nie jest bierna, lecz s³u¿y. Rodzina to miejsce,w którym pomoc jest udzielana i otrzymywana, a jednocze�nie miej-sce, w którym ludzie maj¹ okazjê do przygotowanie siê do s³u¿by dlatych, którzy znajduj¹ siê w potrzebie80. Nie ma tam miejsca naetnocentryzm oraz skrajny partykularyzm, lecz na pojednaniei autentyczn¹ komuniê pomiêdzy poszczególnymi grupami etniczny-mi, dziêki czemu mo¿liwe bêdzie w³a�ciwe wykorzystanie ludzkichi materialnych zasobów lokalnych wspólnot ko�cielnych81.

Podkre�la siê, ¿e idea Rodziny Bo¿ej powinna byæ czym� wiêcejni¿ funkcjonuj¹cym w teorii has³em. Aby by³o to mo¿liwe, nale¿ypostaraæ siê o pog³êbienie oraz wcielenie tajemnicy Ko�cio³a-Rodzinyw ¿yciu codziennym82. S³u¿yæ temu ma refleksja o charakterze teo-logicznym: �Jest bardzo po¿¹dane, aby teolodzy wypracowali teolo-

77 Por. Ibidem, nr 34; Lineamenta, nr 62.78 Ecclesia in Africa, nr 43.79 Ibidem, nr 63.80 Lineamenta, nr 61.81 Ecclesia in Africa, nr 63; Instrumentum laboris, nr 40�43.82 Lineamenta, nr 36.

Page 26: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

152 Ks. Adam Romejko

giê Ko�cio³a-Rodziny, zg³êbiaj¹c ca³e bogactwo zawarte w tym pojê-ciu i coraz pe³niej ukazuj¹c jego komplementarno�æ w stosunku doinnych obrazów Ko�cio³a�83.

Ko�ció³ jako Rodzina Bo¿a opowiada siê za tzw. opcj¹ na rzeczubogich. Jako taki okazuje wyra�ne zainteresowanie po³o¿eniem tych,którzy s¹ uciskani oraz których cz³owieczeñstwo jest deptane84. �[�]Ko�ció³ w Afryce, wierny swemu powo³aniu, opowiada siê zdecydo-wanie po stronie uci�nionych, po stronie ludów pozbawionych g³osui zepchniêtych na margines. [�] Opcja preferencyjna na rzecz ubo-gich to «specjalna forma pierwszeñstwa w praktykowaniu mi³o�cichrze�cijañskiej, po�wiadczona przez ca³¹ Tradycjê Ko�cio³a. [...] ¯ywezaniepokojenie losem ubogich, którzy � wed³ug wymownego sformu-³owania � s¹ ubogimi Pana, winno przekszta³ciæ siê na wszystkichpoziomach w konkretne czyny, a¿ do podjêcia decyzji dokonaniaszeregu potrzebnych reform»�85.

Miejscem, w którym Ko�ció³ jako Rodzina Bo¿a staje siê widocz-ny jest Eucharystia. W odniesieniu do niej zwraca siê uwagê narzeczywisto�æ wspólnoty i jedno�ci z Bogiem, braæmi i siostrami,ca³ym stworzeniem86. Interesuj¹cy jest pojawiaj¹cy siê w kontek�cieeucharystycznym motyw krwi Chrystusa: �Krew Chrystusa, którazosta³a za nas przelana, stanowi [�] fundament nowej wspólnoty,w ramach której nie ma miejsc na jakikolwiek trybalizm, rasizm,etniczno�æ, nepotyzm, fetyszyzm itp.�87 Do tego motywu nawi¹zujeBenedykt XVI. Stwierdza, ¿e skoro poprzez Jezusa Chrystusa nale-¿ymy do tej samej rodziny, skoro karmimy siê tym samym cia³em,skoro p³ynie w naszych ¿y³ach ta sama krew, która czyni nas dzieæ-

83 Ecclesia in Africa, nr 63.84 Benedikt XVI, Begegnung mit dem Sonderrat der Bischofssynode für

Afrika, Ansprache von Benedikt XVI, apostolische Nuntiatur von Yaoundé, Don-nerstag, 19. März 2009, http://www.vatican.va/holy_father/benedict_xvi/speeches/2009/march/documents/hf_ben-xvi_spe_20090319_cons-spec-africa_ge.html[14.05.2010].

85 Ecclesia in Africa, nr 44.86 Lineamenta, nr 35.87 Elenchus finalis�, propositio 45.

Page 27: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

153Problem ubóstwa we wspó³czesnej Afryce w nauczaniu...

mi Bo¿ymi, cz³onkami Rodziny Bo¿ej, to nie ma wiêcej miejsca nanienawi�æ, niesprawiedliwo�æ i wojny pomiêdzy braæmi88.

Odnosz¹c siê do panuj¹cej w Afryce biedy Jan Pawe³ II niejed-nokrotnie apelowa³ do krajów bogatych, nale¿¹cych do tzw. Pó³nocy,o pomoc. Np. w 1980 roku w czasie wizyty w Burkina Faso papie¿wyg³osi³ wzruszaj¹cy apel o pomoc krajom dotkniêtym susz¹, któr¹okre�li³ mianem dramatu Sahelu: �[�] zwracam siê do ca³ego �wia-ta z uroczystym apelem. Ja, Jan Pawe³ II, Biskup Rzymu i Nastêpca�w. Piotra, wznoszê swój b³agalny g³os, nie mogê bowiem milczeæ,gdy moi bracia i siostry s¹ w niebezpieczeñstwie. Mówiê tu w imie-niu tych, którzy nie mog¹ siê odezwaæ: w imieniu ludzi, którzyponie�li niewinn¹ �mieræ z powodu braku wody i chleba; w imieniuojców i matek, którzy � nie mog¹c tego poj¹æ � patrzyli na �mieræswoich dzieci, i w imieniu tych, którzy do koñca bêd¹ ogl¹daæw swoich dzieciach skutki g³odu; mówiê w imieniu przysz³ych poko-leñ, które nie powinny ¿yæ z t¹ straszliw¹ gro�b¹ wisz¹c¹ nad ichegzystencj¹. Kierujê ten apel do wszystkich! Nie czekajmy, a¿ wrócisusza, straszliwa i niszczycielska! Nie czekajmy a¿ piaski sprowadz¹znowu �mieræ! Nie pozwólmy, aby przysz³o�æ tych ludów by³a wiecz-nie zagro¿ona. [�] wys³uchajcie tego apelu, wys³uchajcie krzykuSahelu i ka¿dego, bez wyj¹tku kraju, który jest ofiar¹ suszy�89.

Dzia³ania Ko�cio³a katolickiego na rzecz ubogich w Afryce nieograniczaj¹ siê do wystosowywania wezwañ do zamo¿nej czê�ci�wiata. Pomimo ¿e Ko�ció³ katolicki w Afryce nie ma do dyspozycjiznacznego potencja³u materialnego, to jednak intensywnie anga¿ujesiê na rzecz ludzi znajduj¹cych siê w potrzebie. Z tego powoducieszy siê uznaniem rz¹dów i ekspertów organizacji miêdzynarodo-wych. Najbardziej znan¹ w Afryce organizacj¹ charytatywn¹ jestCaritas. Jan Pawe³ II chwali podejmowane przez ni¹ inicjatywy

88 Benedikt XVI., Begegnung mit dem Sonderrat�; por. Lineamenta, nr 36.89 Jan Pawe³ II, Apel do ludzko�ci w sprawie krajów Sahelu, W imiê spra-

wiedliwo�ci wzywam: Nie zapominajcie o ludziach g³oduj¹cych, Wagadugu,29 stycznia 1990 roku, w: idem, Dzie³a zebrane, t. 13, Homilie..., op. cit., nr 7.

Page 28: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

154 Ks. Adam Romejko

dobroczynne: �Pomoc, któr¹ nios¹ oni � niczym dobrzy samarytanie� afrykañskim ofiarom wojen i katastrof, uchod�com i wypêdzonym,zas³uguje na powszechny podziw, wdziêczno�æ i wsparcie�90.

Na poziomie poszczególnych krajów afrykañskich funkcjonuj¹53 programy Caritas. 20 spo�ród nich, oprócz prowadzenia dzia³al-no�ci charytatywnej, wspiera dodatkowy cel, jakim jest promowaniesolidarno�ci oraz integralnego rozwoju jednostek i spo³eczeñstw.W niektórych krajach praca Caritas jest realizowana razem z tzw.komisjami sprawiedliwo�ci i pokoju91. Komisje funkcjonuj¹ pod egi-d¹ poszczególnych episkopatów. Obecnie w Afryce dzia³a 8 regional-nych i 34 narodowych komisji. W ich ramach podejmuje siê refleksjênad problemami, z którymi wspó³cze�nie zmaga siê kontynent afry-kañski, a jednocze�nie wypracowuje odpowiednie rozwi¹zania tych-¿e problemów92. Poszczególne komisje wspó³pracuj¹ z Papiesk¹ Rad¹Iustitia et Pax93. Dzia³alno�æ Caritas na poziomie kontynentalnymjest koordynowana przez Caritas Africa, która ma siedzibê w Kam-pali w Ugandzie94.

Wa¿n¹ dziedzin¹ aktywno�ci Ko�cio³a katolickiego w Afryce jesttroska o zdrowie. W 2007 roku na ca³ym kontynencie funkcjonowa³ook. 16 tys. instytucji katolickich zajmuj¹cych siê opiek¹ zdrowotn¹,w tym: 1074 szpitali, 5373 klinik, 186 leprozoriów, 753 domów dlaosób starszych oraz upo�ledzonych, 979 sierociñców, 1997 centrówopieki dziennej dla dzieci, 1590 poradni ma³¿eñskich, 2947 centrówrehabilitacyjnych95.

Warte odnotowania jest zaanga¿owanie w pomoc chorym naAIDS. 26% dzia³aj¹cych w Afryce punktów opieki nad chorymi znaj-duje siê w rêkach katolickich. Walka z AIDS realizowana jest np.

90 Ecclesia in Africa, nr 44.91 N. Eteroviæ, op. cit.92 Lineamenta, nr 56.93 Ibidem, nr 57.94 N. Eteroviæ, op. cit. Wiêcej na temat Caritas Africa zob. na stronie

internetowej http:// www.caritas-africa.org.95 N. Eteroviæ, op. cit.96 Wiêcej na ten temat zob. na stronie internetowej dream.santegidio.org.

Page 29: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

155Problem ubóstwa we wspó³czesnej Afryce w nauczaniu...

w ramach przedsiêwziêcia zwanego DREAM Programme, które jestkoordynowane przez Wspólnotê �w. Idziego96. Temu celowi s³u¿yrównie¿ powo³ana do istnienia przez Jana Paw³a II w 2001 rokuFundacja Dobrego Samarytanina97.

Walka z AIDS nie ogranicza siê jedynie do pomocy osobom za-ka¿onym HIV. Wspiera siê ich rodziny, które na skutek chorobyznalaz³y siê w trudnej sytuacji materialnej, a tak¿e osierocone dzie-ci. Zwraca siê uwagê na sposób rozprzestrzeniana siê AIDS oraz namo¿liwo�ci zapobiegania chorobie. Papie¿ Jan Pawe³ II oraz Bene-dykt XVI apeluj¹ o pow�ci¹gliwo�æ seksualn¹ � o wstrzemiê�liwo�æw okresie przedma³¿eñskim oraz wierno�æ w ma³¿eñstwie. Np. JanPawe³ II stwierdzi³: �Wierno�æ i czysto�æ, które charakteryzuj¹ma³¿eñstwo chrze�cijañskie, u³atwiaj¹ nam zdobycie wiêkszej w³a-dzy nad samymi sob¹. One sprzeciwiaj¹ siê swobodzie seksualnej,która zwiêksza ryzyko zara¿enia AIDS�98. Odnosz¹c siê do kwestiiAIDS Benedykt XVI podkre�li³, ¿e temu problemowi nie zaradzi siêopieraj¹c siê jedynie na �rodkach finansowych. Doda³, ¿e problemuAIDS nie rozwi¹¿e siê ograniczaj¹c siê jedynie do rozdawania pre-zerwatyw99. Ze strony katolickiej chêtnie przywo³uje siê jako przy-k³ad Ugandê. W³adze tego kraju zdecydowa³y siê podj¹æ kroki ma-j¹ce na celu przeciwdzia³anie seksualnej rozwi¹z³o�ci. Efektem jestspadek zachorowañ na AIDS100.

97 N. Eteroviæ, op. cit.98 Jan Pawe³ II, Przemówienie do m³odych zgromadzonych na stadionie

narodowym �Amahoro�, Ko�ció³ pragnie przekazaæ wam to, co otrzyma³ od Chry-stusa i co nadaje sens ¿yciu, Kigali, 8 wrze�nia 1990 roku, w: Jan Pawe³ II,Dzie³a zebrane, t. 13, Homilie..., op. cit., nr 9.

99 Interview von Benedikt XVI. mit den Journalisten während des Flugesnach Afrika, Dienstag, 17 März 2009, http://www.vatican.va/holy_father/bene-dict_xvi/speeches/2009/march/documents/hf_ben-xvi_spe_20090317_africa-inte-rview_ge.html [14.05.2010]. W mediach krytykowano Benedykta XVI za tê wy-powied�. Symptomatyczne by³o wyrywanie jej z szerszego kontekstu. Por.P. Studnicki, Papie¿ na celowniku, �Go�æ Niedzielny� 2010, nr 37, s. 26.

100 J. Lozano Barragán, Salvation and Liberation in Africa, w: Heil undBefreiung in Afrika. Die Kirche vor der missionarischen Herausforderung durchHIV/AIDS, hrsg. von. F. X. D�Sa, J. Lochmayer, Würzburg 2007, s. 21.

Page 30: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

156 Ks. Adam Romejko

Wa¿nym elementem spo³ecznego nauczania Ko�cio³a jest zasadasubsydiarno�ci (pomocniczo�ci). Z tego powodu inicjatywy ko�cielnenie ograniczaj¹ siê jedynie do bie¿¹cego odpowiadania na potrzebyludzi biednych, którzy zamieszkuj¹ w Afryce. Podejmuje siê dzia³a-nia, których celem jest kszta³towanie elit politycznych, naukowych,spo³ecznych, które bêd¹, w duchu katolickiej nauki spo³ecznej, podej-mowa³y wysi³ek na rzecz pozytywnej przemiany panuj¹cej sytuacji.

Ko�ció³ katolicki nie chce staæ na marginesie ¿ycia spo³ecznego.Chce anga¿owaæ siê tak¿e w ¿ycie polityczne. Ta aktywno�æ jestrealizowana za po�rednictwem �wieckich katolików, którzy s¹ �wia-domi odpowiedzialno�ci za siebie, swoje rodziny oraz spo³eczeñstwo,w którym ¿yj¹. �Jest to z pewno�ci¹ zadanie, które chrze�cijaniepowinni podj¹æ: oddzia³ywaæ na tkankê spo³eczn¹ w taki sposób, abyprzekszta³caæ nie tylko mentalno�æ, ale tak¿e same struktury spo-³eczne, tak by lepiej odzwierciedla³y zamys³ Bo¿y wobec ludzkiejrodziny�101.

Raczej niechêtnie spogl¹da siê na bezpo�rednie zaanga¿owaniehierarchów afrykañskich w sprawy polityczne. Do tego problemunawi¹zywa³ Jana Pawe³ II w czasie wizyty w 1993 roku w Beninie.W przesz³o�ci niektórzy spo�ród tamtejszych biskupów obejmowalistanowiska polityczne. Papie¿ uzasadni³ tego typu dzia³ania panu-j¹c¹ w kraju nadzwyczajn¹ sytuacj¹102. Ponad 10 lat wcze�niej pa-pie¿ wskaza³ na trzy p³aszczyzny zaanga¿owania biskupów: 1. dzia-³anie na rzecz jedno�ci pomiêdzy biskupami; 2. dzia³anie na rzeczumocnienia wiary poszczególnych chrze�cijan; 3. przysposobienie�wieckich do tego, aby zajêli siê problemami ludzkimi i moralnymi,które ujawniaj¹ siê we wspó³czesnym �wiecie103.

101 Ecclesia in Africa, nr 61.102 Jan Pawe³ II, Przemówienie do konferencji episkopatu Beninu, Przy-

wróæcie nadziejê waszemu ludowi, Kotonu, 3 lutego 1993 roku, w: idem, Dzie³azebrane, t. 13, Homilie..., op. cit., nr 5.

103 Idem, Przemówienie do biskupów Beninu, Jedno�æ, wiara, dobro spo³e-czeñstwa, Kotonu, 17 lutego 1982 roku, w: idem, Dzie³a zebrane, t. 13, Homilie...,op. cit., nr 3.

Page 31: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

157Problem ubóstwa we wspó³czesnej Afryce w nauczaniu...

Miejscem, w którym rozpoczyna siê kszta³towanie �wiadomychi zaanga¿owanych politycznie, spo³ecznie oraz gospodarczo katoli-ków, jest szko³a. W Afryce wiele szkó³ by³o i jest prowadzonychprzez instytucje ko�cielne. W katolickich rêkach w Afryce jest obec-nie: 12,5 tys. przedszkoli (1,27 mln uczniów), 33,3 tys. szkó³ podsta-wowych (14,1 mln uczniów), ok. 9,9 tys. szkó³ �rednich (3,7 mlnuczniów), Na katolickich uniwersytetach i w szko³ach wy¿szych kszta³-ci siê 54,4 tys. studentów. 76 tys. studentów pobiera na naukê nauniwersytetach, które wspierane s¹ przez Ko�ció³ katolicki104.

Szko³y katolickie w Afryce s¹ nie tylko miejscem nauczania, lecztak¿e integralnego wychowania, w tym przygotowywania do prowa-dzenia dialogu pomiêdzy m³odymi wyznawcami ró¿nych religii oraznale¿¹cymi do ró¿nych �rodowisk spo³ecznych105. Podobne znaczeniemaj¹ katolickie uniwersytety i uczelnie wy¿sze. Dostarczaj¹ one nietylko �wiadomych katolików, lecz tak¿e i specjalistów w ró¿nychdziedzinach106 . Wykszta³cony cz³owiek jest nie tylko zdolny domy�lenia, lecz tak¿e do kreatywnych dzia³añ maj¹cych na celu po-prawê sytuacji ¿yciowej Afrykanów107.

Podobn¹ opiniê mo¿na znale�æ w poni¿szej wypowiedzi JanaPaw³a II: �Wasze �rodowisko oczekuje na czyny i oddanie chrze�ci-jan, by solidarnie zaradziæ ludzkim potrzebom. Wasz kraj, drodzyprzyjaciele, nie jest pozbawiony bogactw, zarówno na powierzchniziemi, jak i w jej g³êbi. Bóg da³ wam ziemiê i wodê; powierza wamtê ¿yzn¹ ziemiê, aby dawa³a plony wystarczaj¹ce dla wszystkichi aby dzieci tego kraju nigdy nie umiera³y z g³odu ani nie by³yniedo¿ywione. Nie neguj¹c konieczno�ci narodowej i miêdzynarodo-wej solidarno�ci, sami musicie sprawiæ, ¿e wszystkie wasze bogac-twa przynios¹ korzy�ci, a sprawicie to wasz¹ prac¹, odwa¿n¹, uczci-w¹, zorganizowan¹ i unowocze�nian¹, z ca³ym bogactwem waszej

104 N. Eteroviæ, op. cit.105 Ecclesia in Africa, nr 102.106 Ibidem, nr 103.107 Lineamenta, nr 66.

Page 32: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

158 Ks. Adam Romejko

wyobra�ni i wzajemnej s¹siedzkiej pomocy. Wiem, ¿e dziêki ruchomchrze�cijañskim z wielkim oddaniem pracujecie na wsi i w mie�cie.Podejmujecie liczne konkretne inicjatywy maj¹ce na celu, na przy-k³ad, wiercenie studzien, umo¿liwienie korzystania ze �róde³, popra-wê stanu dróg, podniesienie wydajno�ci ziemi uprawnej, organizacjêspó³dzielni, walkê z analfabetyzmem, rozwój szko³y, naukê rzemio-s³a, kszta³cenie w zakresie gospodarstwa domowego i szycia, wszech-stronny awans kobiety, zak³adanie przychodni, szkó³ pielêgniarskich,walkê z alkoholizmem, ulepszanie sposobu zasiedlania, solidarn¹obronê waszych praw [�] Tak, trzeba, by ka¿dy z pomoc¹ braciodkry³ swoje prawa, obowi¹zki i mo¿liwo�ci, by poczu³ chêæ przyst¹-pienia do wspó³pracy, zawsze po to, aby byæ coraz bardziej odpowie-dzialnym, jak tego chce Bóg, i aby s³u¿yæ wspólnocie w zaspokajaniujej podstawowych potrzeb. To jest dzie³o mi³o�ci braterskiej i spra-wiedliwo�ci, które przystoi chrze�cijanom�108.

Interesuj¹ce wnioski dotycz¹ce problemu biedy w Afryce zawar-to w nieoficjalnej wersji tzw. propozycji II Specjalnego Zgromadze-nia Synodu Biskupów po�wiêconego Afryce, które obradowa³o w 2009roku. Propozycja 17 zosta³a zatytu³owana: Sprawiedliwo�æ spo³ecznai zwalczanie biedy (Social justice and eradication of poverty). Ojco-wie synodalni zaapelowali o ekonomiê, która s³u¿y³aby biednym orazskrytykowali niesprawiedliwy porz¹dek gospodarczy, którego skut-kiem jest umocnienie siê zjawiska ubóstwa. Ich zdaniem sytuacjamo¿e ulec poprawie, je�li zostan¹ uwzglêdnione ró¿ne postulaty.

Ko�ció³, który okre�lany jest mianem Rodziny Bo¿ej, chce, nawzór pierwotnej wspólnoty chrze�cijan, s³u¿yæ biednym, sierotomi zepchniêtym na margines. Nieodzowne s¹ dzia³ania na rzecz roz-woju wewnêtrznego systemu samopomocowego. Niezbêdna jest soli-darno�æ pomiêdzy diecezjami oraz episkopatami. Na poziomie kon-tynentalnym pomocy ubogim powinien s³u¿yæ specjalny fundusz so-

108 Jan Pawe³ II, Homilia podczas mszy �w., W s³u¿bie wspólnemu dobru,Bangi, 14 sierpnia 1985 roku, w: idem, Dzie³a zebrane, t. 13, Homilie..., op. cit.,nr 4.

Page 33: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

159Problem ubóstwa we wspó³czesnej Afryce w nauczaniu...

lidarno�ciowy, który wykorzystywa³by Caritas jako bazê. Ze stronyKo�cio³a wskazane jest dzia³anie edukacyjne, maj¹ce na celu wsz-czepianie idea³u pracy.

Wskazuje siê na zadania, które spoczywaj¹ na przywódcachposzczególnych krajów. Maj¹ oni wspieraæ zwiêkszenie efektywno�cikrajowej produkcji rolnej. Bêdzie to mo¿liwe m.in. dziêki zoriento-wanym na dzia³ania produkcyjne programom edukacyjnym.

Zwraca siê uwagê na kwestiê zaci¹gniêtych kredytów. Nale¿yrozwa¿yæ mo¿liwo�æ darowania d³ugów. Jednocze�nie nale¿y odst¹-piæ od praktyk natury lichwiarskiej. Przedstawiciele w³adz poszcze-gólnych krajów afrykañskich powinni rozs¹dnie udzielaæ kredytów,tak aby lokalni kredytobiorcy nie popadali w zbyt wielkie d³ugi. Nale¿ypomagaæ m.in. poprzez mikrofinansowanie oraz programy ukierunko-wane na potrzeby rolnictwa. Jako kontynent Afryka powinna braæaktywny udzia³ w podejmowaniu decyzji dotycz¹cych handlu miê-dzynarodowego oraz kwestii ekonomicznych, które jej dotycz¹109.

Realizuj¹c powy¿sze postulaty nie mo¿na zapomnieæ o promo-waniu integralnego rozwoju cz³owieka oraz autentycznych warto�ci.Okazj¹ ku temu ma byæ zaznajomienie siê z wydanym przez Papie-sk¹ Radê Iustitia et Pax w 2004 roku kompendium katolickiej naukispo³ecznej110. Postuluje siê, aby katolicka nauka spo³eczna by³aobowi¹zkowo studiowana przez afrykañskich seminarzystów oraz�wieckich studentów teologii. Godne wsparcia jest funkcjonowaniegrup badawczych zajmuj¹cych siê naukow¹ refleksj¹ nad spo³ecz-nym nauczaniem Ko�cio³a. Ojcowie synodalni wskazuj¹, ¿e warto�ciewangeliczne i afrykañskie, takie jak solidarno�æ, hojno�æ i dobropowszechne powinny staæ siê nie tylko znane, ale i kochane111.

109 Elenchus finalis�, propositio 17.110 Powy¿sze kompendium jest dostêpne w ró¿nych jêzykach, w tym pol-

skim, na stronie internetowej Papieskiej Rady Iustitia et Pax: http://www.vati-can.va/roman_curia/pontifical_councils/justpeace/. W formie ksi¹¿kowej zosta³oono wydane w jêzyku polskim w przez Wydawnictwo Jedno�æ (Kielce 2005).

111 Elenchus finalis�, propositio 18.

Page 34: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

160 Ks. Adam Romejko

Zakoñczenie

Problem ubóstwa znajduje siê od zarania dziejów Ko�cio³a ka-tolickiego w centrum jego zainteresowania. Pocz¹wszy od XIX wiekuzagadnieniu temu po�wiêca siê uwagê w ramach spo³ecznego na-uczania Ko�cio³a. Wypracowuj¹c odpowiednie zasady, w tym solidar-no�ci i subsydiarno�ci, próbuje siê daæ teoretyczn¹ i praktyczn¹odpowied� na problemy, z którymi konfrontowany jest cz³owiekw ¿yciu spo³ecznym. Pocz¹tkowo spo³eczna refleksja Ko�cio³a kon-centrowa³a siê na zagadnieniu okre�lanym mianem kwestii robotni-czej (spo³ecznej) w krajach Europy i Ameryki Pó³nocnej. Przez osta-nie pó³ wieku, szczególnie za� w tekstach Jana Paw³a II, mo¿nadostrzec globalne spojrzenie na problemy ekonomiczne, w tym nakwestiê biedy.

Afryka jest kontynentem o znacznej wielko�ci geograficzneji ludzkiej. Poszczególne kraje ró¿ni¹ siê miêdzy sob¹. �Wspólnymmianownikiem� jest zjawisko biedy. Nie ma takiego kraju w Afryce,który nie zmaga³by siê z tym problemem. Zwraca siê uwagê, ¿ezjawisko biedy ma wielorakie przyczyny. Nie jest ona jedynie dzie-dzictwem okresu kolonialnego. W wielu wypadkach mo¿na mówiæo niedojrza³o�ci, czy egoizmie nowych elit afrykañskich, których dzia-³ania naznaczone s¹ ¿¹dz¹ zysku po³¹czon¹ z pogard¹ dla wspó³oby-wateli. Powa¿n¹ trudno�ci¹ jest plemienna struktura spo³eczeñstwafrykañskich, bêd¹ca wyra�nym balastem w sytuacji, gdy podejmujesiê dzia³ania maj¹ce na celu stworzenie nowoczesnego pañstwa.Problemy Afryki s¹ nierzadko wykorzystywane przez ró¿ne grupybiznesowe. Umiejêtnie podsycane napiêcia na tle etnicznym, czyreligijnym sprzyjaj¹ popytowi na broñ. Zap³at¹ jest dostêp do znaj-duj¹cych siê w Afryce z³ó¿ surowców naturalnych.

Podejmuj¹c problem biedy w ramach nauczania spo³ecznegoKo�cio³a zwraca siê uwagê przede wszystkim na potrzebê dzia³año charakterze d³ugofalowym. Ich realizacja zwi¹zana jest z zasad¹subsydiarno�ci (pomocniczo�æ), której g³ównym za³o¿eniem jest po-

Page 35: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

161Problem ubóstwa we wspó³czesnej Afryce w nauczaniu...

maganie innym, lecz w taki sposób aby uczyniæ ich samodzielnymi.Nie oznacza to, ¿e nie dostrzega siê potrzeby dzia³añ o charakterzedora�nym, jak np. pomocy osobom chorym na AIDS. Wa¿n¹ sfer¹aktywno�ci Ko�cio³a katolickiego jest szkolnictwo. Podkre�la siê, ¿ew ramach edukacji nie chodzi jedynie o to, aby uczniowie zdobyliodpowiednie umiejêtno�ci o charakterze intelektualnym, lecz abyuformowaæ z nich �wiadomych chrze�cijan, którzy anga¿uj¹c siêw ¿yciu politycznym, gospodarczym i spo³ecznym bêd¹ wp³ywali napozytywne przemiany w pañstwach, których s¹ obywatelami, w tymna poprawê materialnego po³o¿enia rodaków. Tego typu dzia³aniompróbuje siê daæ teoretyczny fundament. W tym kontek�cie interesu-j¹co jawi siê idea Ko�cio³a jako Rodziny Bo¿ej.

BIBLIOGRAFIA

Amoah E., African Traditional Religion and the Concept of Poverty, w: Religionand Poverty. Pan-African Perspective, ed. P.J. Paris, Durham � London2009.

Bailey B., Feminization of Poverty Across Pan-African Societies. The Church�sResponse � Alleviative or Emancipatory?, w: Religion and Poverty. Pan-African Perspective, ed. P. J. Paris, Durham � London 2009.

Be³ch K., Katolicka nauka spo³eczna, Kielce 2007.Benedikt XVI., Begegnung mit dem Sonderrat der Bischofssynode für Afri-

ka, Ansprache von Benedikt XVI, apostolische Nuntiatur von Yaoundé,Donnerstag, 19 März 2009, http://www.vatican.va/holy_father/bene-dict_xvi/speeches/2009/march/documents/hf_ben-xvi_spe_20090319_cons-spec-africa_ge.html.

Benedikt XVI, Begrüssungszeremonie, Ansprache von Benedikt XVI, Inter-nationaler Flughafen Nsimalen, Yaoundé, Dienstag, 17 März 2009, http://www.vatican.va/holy_father/benedict_xvi/speeches/2009/march/docu-ments/hf_ben-xvi_spe_20090317_welcome-yaounde_ge.html.

Benedykt XVI, Encyklika Caritas in veritate Ojca �wiêtego Benedykta XVIdo biskupów, prezbiterów i diakonów, do osób konsekrowanych i wszyst-kich wiernych �wieckich o integralnym rozwoju ludzkim w mi³o�cii prawdzie, Katowice 2009.

Page 36: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

162 Ks. Adam Romejko

The Church in Africa in Service to Reconciliation, Justice and Peace. �Youare the salt of the earth... You are the light of the world� (Mt 5: 13, 14)� Lineamenta, Vatican City 2006.

The Church in Africa in Service to Reconciliation, Justice and Peace. �Youare the salt of the earth... You are the light of the world� (Mt 5: 13, 14)� Instrumentum laboris, Vatican City 2009.

D�Sa F.X., Lochmayer J., Vorwort, w: Heil und Befreiung in Afrika. DieKirche vor der missionarischen Herausforderung durch HIV/AIDS, hrsg.von F. X. D�Sa, J. Lochmayer, Würzburg 2007.

Elenchus finalis propositionum, http://www.vatican.va/roman_curia/synod/documents/rc_synod_doc_20091023_elenco-prop-finali_en.html.

Eteroviæ N., Relatio Secretarii Generalis. De Laboris Secretariae GeneralisEiusque Consilii in Praeparando II Coetu Speciali pro Africa 1994-2009, http://www.vatican.va/roman_curia/synod/documents/rc_sy-nod_doc_20091005_rel-seg-gen_en.html.

Interview von Benedikt XVI mit den Journalisten während des Fluges nachAfrika, Dienstag, 17 März 2009, http://www.vatican.va/holy_father/bene-dict_xvi/speeches/2009/march/documents/hf_ben-xvi_spe_20090317_africa-interview_ge.html.

Jan XXIII, Encyklika o wspó³czesnych przemianach spo³ecznych w �wietlenauki chrze�cijañskiej Mater et magistra, w: Dokumenty nauki spo³ecz-nej Ko�cio³a, red. M. Radwan, L. Dyczewski, A. Stanowski, cz. 1, Rzym� Lublin 1987.

Jan Pawe³ II, Apel do ludzko�ci w sprawie krajów Sahelu, W imiê spra-wiedliwo�ci wzywam: Nie zapominajcie o ludziach g³oduj¹cych, Wagadu-gu, 29 stycznia 1990 roku, w: Idem, Dzie³a zebrane, t. 13, Homilie i prze-mówienia z pielgrzymek � Azja, Afryka, Australia i Oceania, Kraków 2009.

Jan Pawe³ II, Encyklika Centesimus annus Ojca �wiêtego Jana Paw³a II doczcigodnych braci w episkopacie, do kap³anów i rodzin zakonnych, dowiernych Ko�cio³a katolickiego i wszystkich ludzi dobrej woli w setn¹rocznicê encykliki Rerum nova rum, Wroc³aw 1991.

Jan Pawe³ II, Encyklika o pracy ludzkiej Laborem exercens, w: Dokumentynauki spo³ecznej Ko�cio³a, red. M. Radwan, L. Dyczewski, A. Stanow-ski, cz. 2, Rzym � Lublin 1987.

Jan Pawe³ II, Encyklika Sollicitudo rei socialis Ojca �wiêtego Jana Paw³aII skierowana do biskupów, kap³anów, rodzin zakonnych, synów i córekKo�cio³a oraz wszystkich ludzi dobrej woli z okazji dwudziestej rocznicyog³oszenia Populorum progressio, Wroc³aw 1994.

Page 37: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

163Problem ubóstwa we wspó³czesnej Afryce w nauczaniu...

Jan Pawe³ II, Homilia podczas mszy �w., W s³u¿bie wspólnemu dobru, Bangi,14 sierpnia 1985 roku, w: Idem, Dzie³a zebrane, t. 13, Homilie i przemó-wienia z pielgrzymek � Azja, Afryka, Australia i Oceania, Kraków 2009.

Jan Pawe³ II, Posynodalna adhortacja apostolska Ojca �wiêtego Jana Paw-³a II Ecclesia in Africa, w: Adhortacje apostolskie Ojca �wiêtego JanaPaw³a II, oprac. Piotr Murzañski, Kraków 1997.

Jan Pawe³ II, Przemówienie do biskupów Beninu, Jedno�æ, wiara, dobrospo³eczeñstwa, Kotonu, 17 lutego 1982 roku, w: Idem, Dzie³a zebrane,t. 13, Homilie i przemówienia z pielgrzymek � Azja, Afryka, Australiai Oceania, Kraków 2009.

Jan Pawe³ II, Przemówienie do konferencji episkopatu Beninu, Przywróæcienadziejê waszemu ludowi, Kotonu, 3 lutego 1993 roku, w: Idem, Dzie³azebrane, t. 13, Homilie i przemówienia z pielgrzymek � Azja, Afryka,Australia i Oceania, Kraków 2009.

Jan Pawe³ II, Przemówienie do m³odych zgromadzonych na stadionie naro-dowym �Amahoro�, Ko�ció³ pragnie przekazaæ wam to, co otrzyma³ odChrystusa i co nadaje sens ¿yciu, Kigali, 8 wrze�nia 1990 roku, w: Idem,Dzie³a zebrane, t. 13, Homilie i przemówienia z pielgrzymek � Azja,Afryka, Australia i Oceania, Kraków 2009.

Jan Pawe³ II, Przemówienie podczas drugiej sesji Specjalnego ZgromadzeniaSynodu Biskupów po�wiêconego Afryce. Ewangelizacja i rozwój naro-dów, Johannesburg, 17 wrze�nia 1995 roku, w: Idem, Dzie³a zebrane,t. 13, Homilie i przemówienia z pielgrzymek � Azja, Afryka, Australiai Oceania, Kraków 2009.

Jan Pawe³ II, Przemówienie w szpitalu dla trêdowatych, Bóg kocha was wnieszczê�ciu, Adzopé, 12 maja 1980 roku, w: Idem, Dzie³a zebrane, t. 13,Homilie i przemówienia z pielgrzymek � Azja, Afryka, Australia i Oce-ania, Kraków 2009.

Lozano Barragán J., Salvation and Liberation in Africa, w: Heil und Befre-iung in Afrika. Die Kirche vor der missionarischen Herausforderungdurch HIV/AIDS, hrsg. von F. X. D�Sa, J. Lochmayer, Würzburg 2007.

Majka J., Katolicka nauka spo³eczna, Rzym 1986.Mazurek F. J., Katolicka nauka spo³eczna � status metodologiczny i g³ówne obsza-

ry problemowe, w: Katolicka nauka spo³eczna. Podstawowe zagadnieniaz ¿ycia spo³ecznego i politycznego, red. S. Fela, J. Kupny, Katowice 2007.

Olupona J., Understanding Poverty and its Alleviation in Africa and AfricanDiaspora. An Interdisciplinary Approach, w: Religion and Poverty. Pan-African Perspective, ed. P. J. Paris, Durham � London 2009.

Page 38: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

164 Ks. Adam Romejko

Piwowarski W., Katolicka nauka spo³eczna, w: Encyklopedia katolicka, t. 8,Jêzyk � kino, red. A. Szostek i in., Lublin 2000.

Pyszka S., Krótko o spo³ecznej nauce Ko�cio³a, Kraków 2003.Romejko A., Rola arcybiskupa Desmonda Tutu w walce z apartheidem, w:

Ugrupowania polityczne i ruchy spo³eczne w Afryce, red. A. ¯ukowski,Seria Forum Politologiczne, t. 9, Olsztyn 2009.

Sendegeya C., Migrations- und Flüchtlingsströme im Gebiet der Großen Seen,w: Flucht und Migration in und aus Afrika. Herausforderung undChancen für Politik und Kirche, hrsg. von A. Gerth, J. Holz, R. Fran-ken-Wendelstorf, München 2009.

Strzeszewski C., Katolicka nauka spo³eczna, Lublin 2003.Studnicki P., Papie¿ na celowniku, �Go�æ Niedzielny� 2010, nr 37, s. 26�27.Takaza S., Flucht und Migration im Südlichen Afrika � Erscheinungsfor-

men, Probleme und Lösungsstrategien, w: Flucht und Migration in undaus Afrika. Herausforderung und Chancen für Politik und Kirche, hrsg.von A. Gerth, J. Holz, R. Franken-Wendelstorf, München 2009.

THE PROBLEM OF POVERTYIN CONTEMPORARY AFRICA IN THE SOCIAL

TEACHING OF THE CATHOLIC CHURCH

SUMMARY

The social teaching of the Catholic Church is a doctrine onmatters of poverty and wealth, economics, social organization andthe role of the state. The principles of Catholic social teaching are:human dignity, love, truth, freedom, justice, solidarity, subsidiarity,participation, preferential option for the poor and vulnerable, digni-ty of work and the rights of workers and care for God�s creation.Several organs of the Holy See are dedicated to social issues, amongothers the Pontifical Council for Justice and Peace.

Although blessed with a wealth of natural resources, Africa isthe poorest continent. Poverty is understood in many different ways,but most commonly it is described as an economic condition where

Page 39: THE PROBLEM OF POVERTY IN CONTEMPORARY ...cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight...papieskich: Piusa XI Quadragesimo anno (1931); Jana XXIII Mater et magistra (1961)

165Problem ubóstwa we wspó³czesnej Afryce w nauczaniu...

one lacks both money and the basic necessities that are needed tosuccessfully survive. Many people in Africa still live in abject pover-ty because of bad governance, corruption and human irresponsibi-lity. Many Africans are also victims of diseases such as AIDS andmalaria.

In this situation the Catholic Church can play a critical role byadvocating for economic justice and eradication of poverty fromAfrica. The Catholic Church in Africa, which calls herself the Fami-ly of God, undertakes many actions against the poverty, such as:education, health, aid to the needy, development projects, defence ofhuman rights, and the commitment to bring about democracy andlegally constituted states. Making his first trip to Africa, Pope Be-nedict XVI said the Catholic Church can help to bring an answersto the continent�s chronic problems, including poverty, AIDS andtribalism.