The issue of timeless in the Bhagavad-Gita and the …...Ο Ινδουισμός είναι ένα...

ΑΚAΔΗΜΙΑ ΘΕΣΜΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ

ACADEMY OF INSTITUTIONS AND CULTURES

ISSN: 2241-9993 www.academy.edu.gr E-mail: [email protected] 1

Στοά των Επιστημών-Επιστημονική Επιθεώρηση

Stoa of Sciences-Scientific Review

Η προβληματική της αχρονίας στο δεύτερο βιβλίο της Μπαγκαβάντ-Γκιτά και την

προσωκρατική διανόηση

The issue of timeless in the Bhagavad-Gita and the pre-Socratic though

ISSN: 2241-9993

©: Ακαδημία Θεσμών και Πολιτισμών-Academy of Institutions and Cultures

Δρ. Λάμπρος Ι. Παπαγιάννης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Dr. Lampros I. Papagiannis, Aristotle University of Thessaloniki

E-mail: lampros.p@hotmail

Περίληψη

Σε αυτό το άρθρο αποπειρώμεθα να εξετάσουμε το ζήτημα της αχρονίας, όπως προκύπτει από τη

Μπαγκαβάντ-Γκιτά, ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας διανόησης, το οποίο

τοποθετείται στον 5ο ή 4ο αιώνα π. Χ. Η Μπαγκαβάντ-Γκιτά αποτελεί το πρώτο κείμενο της

ινδικής φιλοσοφίας που αναφέρεται στον θεσμό του μπάκτι, δηλαδή της προσωπικής αφοσίωσης

σε ένα συγκεκριμένο θεό. Ο Ινδουισμός είναι ένα πολυθεϊστικό σύστημα λατρείας και έχει τις

ρίζες του στον Βραχμανισμό, την αρχαία θρησκεία της Ινδίας και χρονολογείται ήδη από 10ο

αιώνα π. Χ. από τον 5ο αιώνα και έπειτα πολλά κείμενα αναφέρονται σε έναν μόνο θεό και

αφιερώνουν τη λατρεία τους σε αυτόν χωρίς να απορρίπτουν το υπόλοιπο πάνθεον του

Ινδουισμού, αλλά απλώς προκρίνοντας έναν κάθε φορά θεό. Η Μπαγκαβάντ-Γκιτά προκρίνει ως

υπέρτατο θεό τον Κρίσνα, κατώτερο θεό του μέχρι τότε ινδουιστικού πάνθεου, ο οποίος

αναφέρεται και στη Μαχαμπαράτα, το αρχαίο έπος των Ινδών. Το άρθρο επικεντρώνεται στο

δεύτερο κεφάλαιο και καταπιάνεται με τη ρευστότητα της αίσθησης του χρόνου και τον τρόπο

με τον οποίον τον αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος ως κατώτερο σε σχέση προς τον θεό είδος.

Δεδομένης ης πολυπλοκότητας του έργου παράλληλα με το ζήτημα της αχρονίας (και εν μέσω

http://www.academy.edu.gr/

mailto:[email protected]




αυτής) ο αναγνώστης εισάγεται στον κόσμο του φιλοσοφικού πλουραλισμού της ινδικής

μεταφυσικής σκέψης όχι εντελώς ξένο προς τις ιδέες της προσωκρατικής διανόησης, αλλά

ενδεχομένως διαφορετικά δοσμένου. Γίνεται απόπειρα να καταδειχτούν τα ιδιαίτερα στοιχεία

σύγκλισης και απόκλισης μεταξύ των δύο στη βάση μιας ομόνοιας ως προς την παραδοχή ενός

κόσμου διάφορου προς αυτόν που αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος ως τέτοιον.

Abstract

In this article we shall investigate the notion of lack-of-time in the Bhagavad-Gita, one of the

greatest philosophical and literature texts ever written, which can be placed possibly somewhere

between the 5th and the 4th century B. C. The Bhagavad-Gita is considered the first text of

Indian philosophy to worship a specific god of the Indian pantheon, however not at all rejecting

the rest of the Indian gods. This form of worship is known as the bhakti (or the bhakti-

movement) and may be seen as the evolution of the polytheistic religious system of Hinduism

and earlier Brahmanism dating back even to the 10th century B. C. The Bhagavad-Gita worships

Krishna, until then a lesser god in the Mahabharata. This research focuses on the second chapter

of the text and deals with the fluidity and the sense of time given the way time is conceived by

man on the one hand and by god on the other. A new world of ideas opens before the reader not

only due to the metaphysical issues about time, creation and afterlife, but also thanks to a

philosophical pluralism, which involves the very essence of ethics within the society of the casts.

Since such issues are not indifferent compare to the ideas of the pre-Socratics, the research deals

with the extent to which we may speak of total comply between the two schools or whether

fundamental differences occur.

Λέξεις-Κλειδιά: Ηράκλειτος, Πυθαγόρας, Εμπεδοκλής, προσωκρατική φιλοσοφία, ελληνική και

ινδική φιλοσοφία, μεταφυσική, μετενσάρκωση, ηθική, χρόνος, αχρονία, κόσμος, γίγνεσθαι, είναι,

θεός, άνθρωπος, δημιουργία, Ουπανισάντ, Μπαγκαβάντ-Γκιτά, Κρίσνα, Αρτζούνα,

Μαχαμπαράτα, πόλεμος, κάστες

Keywords: Heraclitus, Pythagoras, Empedocles, pre-Socratics, Greek and Indian philosophy,

metaphysics, reincarnation, ethics, time, cosmos, becoming, being, being, god, human, divine,

creation, Upanishad, Bhagavad-Ghita, Krishna, Arjuna, Mahabharata, war, casts system






Το ιστορικό περιεχόμενο της Μπαγκαβάντ-Γκιτά1

Η Μπαγκαβάντ-Γκιτά αποτελεί τμήμα του μεγάλου έπους των Ινδών, της Μαχαμπαράτα, αλλά

δεδομένης της αυτοτέλειάς της, θεωρείται ένα πλήρες θεολογικού και φιλοσοφικού στοχασμού

κείμενο. Άγνωστο πότε ακριβώς έχει γραφτεί τοποθετείται από τους μελετητές κάπου ανάμεσα

στον 5ο και τον 4ο αιώνα π. Χ. Στην Μπαγκαβάντ-Γκιτά συμπλέκεται η μεταφυσική σκέψη με την

ηθική διδασκαλία. Το έπος της Μαχαμπαράτα διηγείται την επική ζωή του μεγάλου βασιλιά

Μπάρατα2 και των τριών γιων του: Ντιριτάστρα, Παντού και Βιντούρα. Ο πρωτότοκος

Ντιριτάστρα ήταν ο νόμιμος διάδοχος του θρόνου, αλλά ήταν εκ γενετής τυφλός και έτσι η

εξουσία πέρασε στον Παντού. Ο Ντιριτάστρα δεν αναγνώρισε ποτέ την απώλεια του θρόνου και

μεγάλωσε τους εκατό γιους του (και κυρίως η ιστορία περιστρέφεται γύρω από τον πρωτότοκό

του, τον Ντουριόντανα) με τη φιλοδοξία να καταλάβουν τον θρόνο από τους πέντε γιους του

Παντού, τον Γιουντίστιρα, τον Μπίμα, τον Αρτζούνα και τους δίδυμος Νακούλα και Σαχαντέβα.

Τα πέντε αυτά παιδιά από ένα παιχνίδισμα της τύχης έχασαν νωρίς τον πατέρα τους και τα

μεγάλωσε ο θείος τους, ο Ντιριτάστρα, που εποφθαλμιούσε τον θρόνο. Ο θρόνος παίχτηκε σε μια

παρτίδα ζάρια. Ο Ντουριόντανα προκάλεσε τον Γιουντίστιρα στο παιχνίδι ζαριών και του έκλεψε

τον θρόνο3. Ο Γιουντίστιρα έπαιξε στα ζάρια το βασίλειό του ακόμα και του τέσσερις αδερφούς

του, οι οποίοι υποτάχτηκαν στη θέληση του πρωτότοκου και δέχτηκαν αδιαμαρτύρητα τη μοίρα

τους. Έχασε τα πάντα και εξορίστηκαν στο δάσος για δώδεκα χρόνια. Έπειτα επέστρεψαν για να

διεκδικήσουν το βασίλειο, αλλά ο Ντουριόντανα δεν τους έδωσε «ούτε καν τη γη που

χρειάζεται για να καρφώσεις μια βελόνα». Έτσι τα πέντε αδέρφια (οι Πάνταβα, όπως

αναφέρονται) στράφηκαν εναντίον τους και διεξήχθη ένας τρομακτικός πόλεμος. Η μεγάλη μάχη

έλαβε χώρα στο Κουρουξέτρα, μια περιοχή λίγο έξω από το σημερινό Νέο Δελχί4. Ο Κρίσνα, ο

ήσσονος σημασίας θεός του έπους, στη Μπαγκαβάντ-Γκιτά μετατρέπεται στο Απόλυτο, στον θεό

όλων των ανθρώπων διέταξε τον στρατό του να πολεμήσει στο πλευρό του Ντουριόντανα, ενώ ο

ίδιος τάχθηκε με το μέρος των Πάνταβα, αλλά μόνον ως συμβουλάτορας. Είναι ο ηνίοχος του

άρματος του Αρτζούνα, ενός από τα πέντε αδέρφια και εξαιρετικού τοξότη. Η Μπαγκαβάντ-Γκιτά

1 Για το θέμα και την τοποθέτηση της Μπαγκαβάντ-Γκιτά στην ιστορία της ινδικής φιλοσοφίας, βλ. Velissaropoulos

D., History of Indian Philosophy, Athens, Greece, Dodoni, 1992 (Βελισσαρόπουλος Δ. Κ., Ιστορία της Ινδικής

Φιλοσοφίας. Από τη Βεδική ως τη σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, ΔΩΔΩΝΗ, 1992) & Winternitz M., History of Indian

Literature, Delhi, India, Motilal Barnassidas, 2008. 2 Μπάρατα εκτός από το κύριο όνομα του βασιλιά σημαίνει και πόλεμος στην Σανσκριτική και το επίθετο μάχα

σημαίνει μέγας. Η Μαχαμπαράτα είναι το έπος του μεγάλου πολέμου . 3 Ο Γιουντίστιρα δεν μπορούσε να αντισταθεί στα ζάρια και ο Ντουριόντανα το γνώριζε. Αυτό καθιστά το έπος

μοιραίο. 4 Εκεί την τοποθετούν οι μελετητές.






είναι ο διάλογος μεταξύ των δύο. Ο Αρτζούνα, παρότι οφείλει να πολεμήσει, εφόσον ανήκει στην

κάστα των ξάτριγια5 , διστάζει, όταν απέναντί του στέκονται συγγενείς (εξαδέλφια του, αφού

επρόκειτο για τα παιδιά του θείου του).

5 Η Ινδία χωρίζεται σε πέντε κάστες και ως έναν βαθμό αυτό το σύστημα διατηρείται ακόμα και σήμερα, αν και

διαφοροποιημένο. Βασιλική οικογένεια, ευγενείς, κλήρος, πολεμιστές και λαός. Εκείνος που προσπάθησε να

αναστείλει το ταξικό/καστικό σύστημα, αλλά χωρίς πλήρη επιτυχία ήταν ο Γκάντι στη δεκαετία του ’50.






Εισαγωγή

Εδώ έγκειται η σύμπλεξη της ηθικής διδασκαλίας της Μπαγκαβάντ-Γκιτά με τη μεταφυσική

σκέψη. Ο Κρίσνα, ο απόλυτος θεός, το απόλυτο Ον, νουθετεί τον πιστό του μαθητή και φίλο,

Αρτζούνα. Ο τελευταίος θλίβεται και αδυνατεί να αφαιρέσει τη ζωή των συγγενών του, διότι δεν

μπορεί να κατανοήσει την αιωνιότητα του κόσμου και της ψυχής. Φοβάται ότι ο θάνατος που θα

επιφέρει θα είναι τελειωτικός και τα εξαδέλφια του θα χαθούν οριστικά στην ανυπαρξίας από τα

βέλη του. Ο Κρίσνα αναλαμβάνει να τον καθοδηγήσει και να του διδάξει την τελειότητα και την

αθανασία της ψυχής. Η πεμπτουσία της Μπαγκαβάντ-Γκιτά, όμως, δεν εξαντλείται στην αφοβία

του θανάτου, καθώς αυτό δεν είναι παρά μια εγωιστική αντιμετώπιση του αρχέγονου φόβου του

ανθρώπου. Το πραγματικό νόημα του έργου έγκειται στην άφεση του πιστού στην αγκαλιά του

Κυρίου, στην αγκαλιά του Κρίσνα. Ο Αρτζούνα και ο καθένας, στον βαθμό που ο Αρτζούνα

συμβολίζει τη θνητότητα του ανθρώπου, πρέπει να επιτελέσει το δύσκολο έργο της θέωσης,

δηλαδή της ισόθεης μετάληψης του λόγου του Κρίσνα.

Δεδομένου του πλούτου των ιδεών που ανάγονται σε φιλοσοφικό και θεολογικό επίπεδο στη

Μπαγκαβάντ-Γκιτά θα ήταν άσκοπη και χρονοβόρα η στίχο προς στίχο ανάλυση ακόμα και ενός

από τα δέκα-οχτώ κεφάλαια του έργου. Ενδεχομένως αυτό θα μπορούσε να διερευνηθεί σε

επίπεδο διδακτορικής διατριβής ή εν πάσει περιπτώσει σε επίπεδο ενός μακροσκελέστερου

ερευνητικού πονήματος. Ως εκ τούτου εδώ θα αναφερθούμε κυριότερα στα σημεία που αφορούν

το κατεξοχήν ζήτημα με το οποίο καταπιάνεται το παρόν άρθρο.






Η προβληματική της αχρονίας στο δεύτερο κεφάλαιο της Μπαγκαβάντ-Γκιτά και στην

πυθαγόρεια διανόηση6

Η αγωνία του Αρτζούνα αποδίδεται ήδη στον έβδομο στίχο: Η αδυναμία με έκανε να χάσω

την ψυχραιμία μου. Δεν διακρίνω πια ποιο είναι το καθήκον μου. Δείξε μου

καθαρά τον σωστό δρόμο. Είμαι μαθητής σου και εγκαταλείπομαι σε σένα. Σε

παρακαλώ, καθοδήγησέ με.

Εδώ λανθάνει μια αντίφαση: παρότι φαινομενικά ο Αρτζούνα είναι αδύναμος, η δυναμική της

αγνής και ενάρετης φύσης του τού δίνει τα εχέγγυα για να αποτολμήσει αυτό που δεν μπορεί να

κάνει ο καθένας, να αφεθεί στον Κρίσνα και ενωθεί μαζί του. Συνεπώς η αδυναμία του Αρτζούνα

προκρίνεται ως δυναμική. Πρόκειται για μια λανθάνουσα διαλεκτική, ένα είδος ριγμένου στον

κόσμο7. Ο Κρίσνα αναγνωρίζει την ενάρετη φύση του μαθητή του, όπως φαίνεται και από τον

ενδέκατο στίχο: παρόλο που λες συνετά λόγια, θλίβεσαι χωρίς αιτία. Ο σοφός

άνθρωπος δεν λυπάται ούτε για τους ζωντανούς ούτε για νεκρούς . Η ενάρετη φύση του

Αρτζούνα έγκειται στην αντίληψή του περί ηθικής. Δεδομένης της ανθρώπινης και κατά συνέπεια

ατελούς φύσης του, θλίβεται για τον πόνο που θα προξενήσει το τόξο του, διότι δεν γνωρίζει την

αθανασία της ψυχής, αλλά μόνον τη θνητότητα και την καταστροφή του σώματος. Μέσα από το

πρίσμα μιας μεταφυσικής θεώρησης του κόσμου εξάγεται ότι η σοφία είναι δεδομένη για τον θεό

όσο είναι δεδομένα άπιαστη για τον άνθρωπο. Εδώ υπεισέρχεται το ερώτημα περί της πληρότητας

ή μη της ένωσης του ανθρώπου με τον θεό. Μπορεί να υποτεθεί ότι η σοφία δεν επιτυγχάνεται

στον απόλυτο βαθμό ούτε και κατά τη στιγμή της ένωσης με τον Κρίσνα, εφόσον αποτελεί

χαρακτηριστικό του θεού στη βάση της οποίας (σοφίας) ο Κρίσνα θα τίθεται πάντοτε σε ένα

επίπεδο ιεραρχικά ανώτερο του ανθρώπου. Μπορεί να υποτεθεί ότι η ανθρώπινη σοφία είναι

διαφορετικής τάξης από τη θεϊκή. Συνεπώς ομοιάζει προς την (ετυμολογικά νοούμενη) ιδέα της

φιλοσοφίας στον αρχαίο ελληνικό στοχασμό, δηλαδή ως ένα κάθε φορά βήμα προς τη σοφία, ως

αγάπη προς τη σοφία8.

6 Η Μπαγκαβάντ-Γκιτά έχει αναρίθμητες μεταφράσεις και σε πληθώρα γλωσσών. Στα Ελληνικά έχει μεταφραστεί από

τον Ζήσιμο Λορεντζάτο από τα Σανσκριτικά (σε μια αρκετά ποιητική μετάφραση), ενώ κυκλοφορούν και αρκετές

μεταφράσεις από ευρωπαϊκές γλώσσες (κυριότερα Αγγλικά και δευτερευόντως Γαλλικά και Γερμανικά). Εδώ

χρησιμοποιούμε τη μετάφραση του Κωνσταντίνου Πρίμη από τις εκδόσεις Bhaktivedanta Book Trust, 1980 και

επίσης των Deutsch E., The Bhagavad-Ghita, New York, 1968, Edgerton F., The Bhagavad-Ghita (translation &

interpretation), Harvard University Press, USA, 1972 και Miller B. S., The Bhagavad Ghita, Bantham Classic, 1999. 7 Το χαϊντεγγεριανό in der Welt sein. 8 Σύμφωνα με την ετυμολογική ανάλυση της λέξης φιλοσοφία (φιλῶ +σοφία).






Από την άλλη η λύπηση είναι ένα συναίσθημα και ως τέτοιο δηλοί ατέλεια, μια ατέλεια που

κρατά δέσμιο τον Αρτζούνα. Ακόμα και η φράση σοφός άνθρωπος 9 αποτελεί ένα αντιθετικό,

σχεδόν διαλεκτικό, ζεύγος εννοιών. Η ζωή και ο θάνατος δεν αφορούν παρά το ατελές σώμα και

δεν αγγίζουν την αθάνατη ψυχή. Πώς, όμως, θα μπορούσε να οριστεί η ζωή εν απουσία της ιδέας

του θανάτου; Ακριβώς εκεί έγκειται η πεμπτουσία του φιλοσοφικού στοχασμού. στην κατανόηση

της αυθυπαρξίας της αγέννητης και απέθαντης ψυχής και της μη πλήρως συλλήψιμης έννοιας του

ανέκαθεν. Ακόμα και το τέλος, νοούμενο ως άφεση στον Κρίσνα και ένωση με αυτόν μπορεί να

εκληφθεί ως ουτοπία. Κατά συνέπεια η αισθητότητα του Αρτζούνα, η οποία εδώ εκφέρεται με το

συναίσθημα της λύπης και του οίκτου, αποτελεί ταυτόχρονα πλεονέκτημα της ηθικής του φύσης,

αλλά και τροχοπέδη εξαιτίας μιας σωματικότητας, δηλαδή μιας μη πρόκρισης της ψυχής έναντι

του σώματος.

Ο μεθεπόμενος στίχος (στχ. 13) επεξηγεί τη διδασκαλία του Κρίσνα: τη στιγμή του θανάτου η

ψυχή παίρνει ένα καινούργιο σώμα κατά τον ίδιο τρόπο με τον οποίον πέρασε στην

προηγούμενη ζωή της από την παιδική κατάσταση στη νεότητα κι έπειτα στο γήρας.

Αυτή η αλλαγή δεν ταράζει εκείνον που έχει συνείδησ η της πνευματικής του φύσης.

Η συνείδηση εδώ εκλαμβάνεται ως ένα είδος γνώσης. Παρά την ατελή, μολυσμένη από τη ύλη,

ανθρώπινη φύση, η γνώση της πνευματικότητας είναι δυνατή. Στον βαθμό που η πνευματικότητα

παίζει τον ρόλο της στην ποιότητα της μετενσάρκωσης, όπως και στη συνειδητότητα του

ανθρώπου για τον Κρίσνα, είναι δυνατόν να υποτεθεί ότι προϋποθέτει την αντίληψη μιας

ανώτερης (αλλά όχι ανώτατης) πεφωτισμένης φύσης. Το ζήτημα της γνώσης επανέρχεται

αδιάκοπτα, έστω και ως υπολανθάνον. Ο φόβος του θανάτου τρομοκρατεί τον άνθρωπο και έτι

περισσότερο η άγνοια της μεταθανάτιας ζωής και της ποιότητας της μετενσάρκωσης.

Η άγνοια μετατρέπεται σε γνώση χάρη στη συνειδητοποίηση του Κρίσνα κι έτσι διαλύεται ο

φόβος. Ωστόσο, ο Αρτζούνα δεν είναι ακόμα σε θέση να φτάσει σε τέτοια επίπεδα

πνευματικότητας. Ο θεός, ως ενυπάρχον στα όντα, φροντίζει για την πνευματική φύση του

ανθρώπου. Το χρέος του ανθρώπου είναι η συνείδηση αυτής της πνευματικότητας. Εντούτοις όλα

τα όντα κατέχουν έστω κι έναν μικρό βαθμό γνώσης της πνευματικότητάς τους, εφόσον όλα τα

όντα είναι απειροελάχιστα μέρη του θεού, όμως όχι και βαθμό συνειδητότητας. Η απολυτότητα

δύναται να επέλθει χάρη στην ενότητα, μια υπόθεση απλή, αλλά καθόλου εύκολη. Εδώ

προκρίνεται η μη-δράση ως δράση, δηλαδή η δράση του ανθρώπου, ώστε να ενωθεί με τον

Κρίσνα νοείται ως πλήρης αδράνεια. η αδράνεια της άφεσης στη χάρη του Κρίσνα. Εκείνο που

9 Οι μεταφράσεις συγκλίνουν προς αυτήν την ερμηνεία, αν και πρέπει να λάβουμε υπόψιν και τη μεταφορά από τη

Σανσκριτική σε σύγχρονες γλώσσες.






κρατά δέσμιο τον Αρτζούνα10 είναι η απατηλή ενέργεια, η maya11, όπως αποκαλείται στη

Σανσκριτική.

Αυτή η πρόκριση της μη-δράσεως ως δράση παραπέμπει περισσότερο στη φιλοσοφία του

Ταοϊσμού του Λάο-Τσε και του Τσουάγκ-Τσε12 και λιγότερο στην πυθαγόρεαι σκέψη και την

προσωκρατική διανόηση εν γένει. Εδώ έγκειται η μεγάλη διαφορά ανάμεσα στις δύο σχολές: η

θεωρία της μετενσάρκωσης αποτελεί πυρήνα της πυθαγόρειας διδασκαλίας στον Κρότωνα της

Ιταλίας και παρότι ενδεχομένως δεν είναι γηγενής ελληνική μεταφυσική θεωρία13, φαίνεται ότι

είναι περισσότερο ανθρωποκεντρική από την άποψη ότι ο άνθρωπος δεν δέχεται αδιαμαρτύρητα ή

μοιραία την ενσάρκωση της ψυχής σε άλλο σώμα κατά τον θάνατο, αλλά έγκειται στην ηθική του

στάση η ποιότητα αυτής14. Εξού και παρά τον μυστηριακό χαρακτήρα του Πυθαγορισμού15 η βία

δεν έχει θέση. Ο ίδιος ο Πυθαγόρας, σύμφωνα με τις μαρτυρίες16 επέπληξε έναν άνθρωπο, όταν

τον είδε να ραπίζει έναν σκύλο, διότι στο άκουσμα του γαβγίσματος αντιλήφθηκε τη φωνή ενός

αποθανόντος φίλου του. Χαρακτηριστικό της πυθαγόρειας θεωρίας της μετενσάρκωσης είναι η

περιοδικότητα. Η αθανασία της ψυχής εισήχθη ως θεωρία από τον Πυθαγόρα κατά τον Πορφύριο

και συμφώνως προς αυτήν όλα τα όντα είναι έμβια, δηλαδή έμψυχα. Η καταστροφή (θάνατος) και

η δημιουργία (αναγέννηση) λαμβάνουν χώρα κατά περιόδους και ως εκ τούτου δεν πρόκειται

επακριβώς για καταστροφή ή δημιουργία, αλλά μάλλον για ρήξεις στη φυσικότητα, οι οποίες

10 Κι εδώ ο Αρτζούνα πρέπει να ιδωθεί ως σύμβολο του ενάρετου ανθρώπου, ο οποίος πασχίζει αδιαλείπτως να

ενωθεί με το θείο. Προς μια γενίκευση αυτού του συμβολισμού, όλο το έργο, η Μπαγκαβάντ-Γκιτά, θα μπορούσε να

εκληφθεί ως συμβολισμός της προσπάθειας πνευματικότητας (και πνευματικοποίησης) του ανθρώπου αρχής

γεννωμένης από τη μάχη του Κουρουξέτρα, στην οποία ο Σουάμι Πραπουπάντα, ο γεννημένος στην Καλκούτα το

1896 κληρικός που θεωρείται ότι κατέγραψε τη Μπαγκαβάντ-Γκιτά φωτιζόμενος από τον ίδιο τον Κρίσνα, διαβλέπει

την αιώνια μάχη του καλού με το κακό, βλ. Velissaropoulos D., History of Indian Philosophy, Athens, Greece,

Dodoni, 1992, σ. 173. 11 Maya , η πλάνη. 12 Υπενθυμίζεται ότι στο Τάο Τε Τζιγκ του Λάο-Τσε μια από τις κύριες γραμμές συγκρότησης της σχέσης που

αναπτύσσεται ανάμεσα στον άνθρωπο και το άπιαστο Τάο είναι η μη -δράση ως δράση, η wu-wei . 13 Κατά τον Ηρόδοτο η μετενσάρκωση ή μετενσωμάτωση είναι αιγυπτιακής προέλευσης θεωρία, βλ. Kirk G.

S., Raven J. E., Schofield M., The pre-Socratic philosophers, Cambridge, U.K., Cambridge University Press, 1987, σ.

226-227. 14 Αξίζει να επισημανθεί ότι ο Πλάτων στη διήγηση του Ηρώς του Αρμένιου για την πορεία της ψυχής (που διηγείται

ο Σωκράτης από μνήμης στο τέλος της Πολιτείας) θέτει τη μετενσάρκωση στη βάση επιλογής δεδομένου ότι η ψυχή

επιλέγει την επόμενη μετενσωμάτωσή της, βλ. Plato, Republic 1-5 (translated by Shorey P.), USA, Loeb Classical

Library, 1930 & Plato, Republic 6-10 (translated by Shorey P.), USA, Loeb Classical Library, 1935. 15 Ηρόδοτος ΙΙ, 81. Τα πυθαγόρεια μυστήρια, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο δεν συνδέονται με τα ορφικά ή τα βακχικά.

Κατά τους Kirk, Raven, Schofield η σέκτα του Πυθαγόρα τελούσε απόκρυφα μυστήρια, ώστε να βιώσουν οι

μυημένοι τη φρίκη του Άδη, ενώ απώτερος σκοπός ήταν η ευτυχ ία, βλ. Kirk G. S., Raven J. E., Schofield M., The

pre-Socratic philosophers, Cambridge, U.K., Cambridge University Press, 1987, σ. 228. 16 Διογένης Λαέρτιος VIII, 36.






συμβαίνουν επίσης φυσικώ τω τρόπω17. Δεδομένης της συσχέτισης μεταξύ φυσικού κόσμου και

ηθικής τάξεως ο Πυθαγόρας επέτασσε συγκεκριμένο κώδικα ηθικής, όπως η απαγόρευση

κατανάλωσης κουκιών18 ή άρτου που δεν είχε κοπεί σε κομμάτια. Βεβαίως, οι Kirk, Raven,

Schofield υποστήριξαν (και είναι πολύ πιθανό έτσι να έχει το πράγμα λόγω της ιδιομορφίας των

επιταγών) ότι αυτοί οι κανόνες του Πυθαγόρα δεν ήταν για να τηρούνται κατά γράμμα, αλλά

έπαιζαν τον ρόλο παραβολών19.

Παρατηρούμε ότι στη Μπαγκαβάντ-Γκιτά υπάρχει ένας σαφής διαχωρισμός: ο Κρίσνα

εκπροσωπεί την απολυτότητα, ενώ ο Αρτζούνα είναι ο ενάρετος, πλην άνθρωπος, ο οποίος

αφήνεται στην καθοδήγηση του θεού. Στη φιλοσοφία του ο Πυθαγόρας έχει αναλάβει έναν

ενδιάμεσο ρόλο, εφόσον δεν είναι ισόθεος, αλλά χρησιμοποιεί τη γνώση με έναν ανώτερο του

ανθρώπινου τρόπο. Θεωρείται ότι είναι απόγονος του Ερμή και η διαφορά του από τους κοινούς

ανθρώπους έγκειται στο ότι κατέχει ένα είδος γνώσης, το οποίο είναι η ανάμνηση των

προηγούμενων ζωών του20. Ασφαλώς το επίθετο προηγούμενες δεν θέτει κάποιου είδους

χρονικό περιορισμό, αφού τα πάντα τίθενται στο πλαίσιο μιας κυκλικής και όχι γραμμικής

δόμησης του χρόνου. Κι εδώ ακριβώς έγκειται η αντίληψη του ζην ως ενός γίγνεσθαι (τιθέμενου

αναγκαστικά εντός του είναι) ακόμα κι αν υφίσταται ένα τέλος, το οποίο για τη Μπαγκαβάντ-

Γκιτά είναι η κατάκτηση του καθεστώτος του Κρίσνα21 και η υπέρβαση των δυνάμεων που δένουν

τον άνθρωπο στον κύκλο των αναγεννήσεων22. «Η πίστη στον ύψιστο θεό υπερβαίνει τους

ανθρώπινους νόμους και αποτελεί την καλύτερη απάντηση στα ηθικά διλήμματα που θέτει ο

Αρτζούνα στον εαυτό του», υπενθυμίζει η Malinar23, ενώ σε σχέση προς τη διδασκαλία του

Πυθαγόρα κι εδώ μπορεί κάποιος να διακρίνει μια τελειωτική κατάσταση υπερβαίνουσα τη μοίρα

17 Porphyrius, Vita Pythagorae 19 (DK 14, 8a). Μάλιστα επικράτησε και η άποψη ότι κατά τον Πυθαγόρα η ζωή του

ανθρώπου διάγει έναν τρισχιλιετή κύκλο, δηλαδή μεσολαβούν τρεις χιλιάδες χρόνια ανάμεσα σε δύο ανθρώπινες

μετενσαρκώσεις της ψυχής. 18 Ως προς αυτό υπάρχουν δύο απόψεις. Είτε τα κουκιά, έχοντα το σχήμα της πεταλούδας, η οποία ομοιάζει

σχηματικά προς την ψυχή που εγκαταλείπει το σώμα κατά τον θάνατο, ήταν απαγορευμένα, ώστε να μην υπάρχει

κανενός είδους σημειολογία (βρώση της ψυχής) είτε επειδή τα κουκιά αποτελούσαν τα ψηφοδέλτια της εποχής και ο

Πυθαγόρας απαγόρευε στους ακολούθους του να μετάσχουν σε εκλογικές διαδικασίες, οι οποίες σχετίζονταν με την

προσωρινή, γήινη, ανθρώπινη και συναφώς μη ανάγουσα προς το υψηλό κατάσταση. 19 Kirk G. S., Raven J. E., Schofield M., The pre-Socratic philosophers, Cambridge, U.K., Cambridge University

Press, 1987, σ. 238-239. 20 Μοστράτου Σ., Οι άλλοι ήρωες – οι πρώτοι Έλληνες φιλόσοφοι, Αθήνα, Κέδρος, 1994, σ. 45-46 21 Malinar A., Doctrines and contexts, Cambridge University Press, Cambridge, UK, 2007, σ. 100 22 Οι τρεις γκούνα. Θεϊκά στοιχεία που λειτουργούν περίπου όπως και οι τρεις μοίρες της αρχαίας ελληνικής

μυθολογίας. Περιγράφονται σε επόμενο κεφάλαιο της Μπαγκαβάντ-Γκιτά. 23 Malinar A., Doctrines and contexts, Cambridge University Press, Cambridge, UK, 2007, σ. 233.






(ειμαρμένη). Αυτή η τελειωτική κατάσταση είναι η ευτυχία ακόμα μι αν νοείται ως ευτυχία σε

κάθε ενσάρκωση.

Το αξιοσημείωτο στοιχείο της συμβολής του Πυθαγόρα (εκτός από το ότι του αποδίδεται η πρώτη

αναφορά στον όρο φιλοσοφία) στην αρχαιοελληνική σκέψη είναι και η προσήλωσή του στις

αρχές του. Δεν καταδέχτηκε να διαφθαρεί ακόμα κι όταν του προσφέρθηκε πακτωλός χρημάτων,

ώστε να εντάξει στη σέκτα του άτομα που θεωρούσε υποδεέστερα και για τούτο ανίκανα να

εισχωρήσουν στην ομάδα. Αυτό, σύμφωνα με τις μαρτυρίες το πλήρωσε με τη ζωή του, αφού ο

Κύλων, μεγάλος διώκτης του Πυθαγορισμού κατέκαψε τη σχολή του Πυθαγόρα μαζί με όλους

σχεδόν τους παρευρισκομένους24. Μόνον ο Άρχιππος και ο Λύσης γλύτωσαν25.

24 Η φράση «το πλήρωσε με τη ζωή του» είναι μεταφορική. Από τις μαρτυρίες δεν προκύπτει ότι πο Πυθαγόρας

σκοτώθηκε κατά την πυρπόληση της σχολής. 25 Kirk G. S., Raven J. E., Schofield M., The pre-Socratic philosophers, Cambridge, U.K., Cambridge University

Press, 1987, σ. 232.






Επίλογος

Ο πλουραλισμός των ιδεών στις οποίες ρίχνεται ο άνθρωπος που μελετά τη Μπαγκαβάντ-Γκιτά

και τις ιδέες του Πυθαγόρα, όπως συμβαίνει και με την περιήγηση στον στοχασμό του αρχαίου

κόσμου, δεν αφήνει περιθώρια, ώστε να υποθέσει κανείς ότι τέτοιας πολυπλοκότητας ζητήματα,

αλλά για αυτό συναρπαστικά, μπορούν να αναλυθούν, πόσω δε μάλλον να οριστικοποιηθούν,

μέσα σε μερικές σελίδες ή ακόμα και σε ολόκληρα κεφάλαια. Κατά μια έννοια η συνεχής

αναζήτηση και η ενασχόληση με θέματα και ερωτήματα που δεν επιδέχονται τελειωτικής

απάντησης αποτελεί την πεμπτουσία του φιλοσοφείν. Με άλλα λόγια η φιλοσοφική αναζήτηση

επαφίεται ακριβώς σε ένα συνεχώς αναζητάν, όπως και ο Αρτζούνα θα ταλαιπωρείται σε κάθε

στιγμή από την αγωνία του να γνωρίσει τον Κρίσνα στην πληρότητά του και να αφεθεί σε αυτόν.

Ομοίως και ο άνθρωπος θα παραμένει δέσμιος των προηγούμενων ζωών του και της μηδαμινής,

αν όχι μηδενικής, ανάμνησης αυτών. Ακόμα και η Μπαγκαβάντ-Γκιτά, παρότι θεωρείται από τους

Ινδουιστές ένα εξ αποκαλύψεως κείμενο, δεν είναι αποκαλυπτική. «Η κάθοδος του Κρίσνα στη

γη», μας επισημαίνει ο Radhakrishnan, «γίνεται με συγκεκριμένη μορφή και τίθεται υπό ορισμένο

χρόνο, αλλά δεν πρόκειται για την καθολική και απόλυτη μορφή του θεού»26. «Ό,τι έχει αξία

φαίνεται να είναι οι ερωτήσεις του Αρτζούνα που βαδίζουν προς την κατεύθυνση της αφύπνισης

και της αυτό-συνειδητοποίησης, ενώ ο συμβολικός χαρακτήρας της Μπαγκαβάντ-Γκιτά

συγκεκριμενοποιεί την αναζήτηση στα ενδότερα της γνώσης και της δύναμης του εκάστοτε

αναγνώστη», όπως ορθά σημειώνει ο Davis27. Και στη βάση των προαναφερθέντων η ηθική του

ατόμου προκρίνεται ως δυναμική της πράξης και ταυτοχρόνως της μη-πράξης στον βαθμό που η

πράξη δεν εγγράφεται σε ένα τελεολογικό πλαίσιο, παρά τελείται ως μια μάλαξη του

πραγματικού. Ο Αρτζούνα δεν αισθάνεται επιθυμία για τους καρπούς των πράξεών του28 και ο

Πυθαγόρας δεν αποζητά την υλική ευτυχία. Επιτελούν το ιερό καθήκον που τους επιβάλλει η

πεφωτισμένη φύση τους.

26 Radhakrishnan S., The Bhagavad-Gita, Georg Allen & Unwin Ltd., London, UK, 1948, σ. 31-32. 27 Davis R. E., The eternal way – the inner meaning of the Bhagavad-Gita, Motilal Barnasidas Publishers, Delhi,

2001, σ. 21-22. 28 Legget T., Realization of the supreme self - the Bhagavad-Gita Yogas, Kegan Paul International Ltd, England,

1995, σ. 149.






Βιβλιογραφία

Βελισσαρόπουλος Δ. Κ., Ιστορία της Ινδικής Φιλοσοφίας. Από τη Βεδική ως τη σύγχρονη Εποχή,

Αθήνα, ΔΩΔΩΝΗ, 1992

Winternitz M., History of Indian Literature, Delhi, India, Motilal Barnassidas, 2008

Α. Τ. Μπακτιβεντάτα Σουάμι Πραπουπάντα, Η Μπαγκαβάντ-Γκιτά έτσι όπως είναι (μτφρ.Πρίμης

Κ.), Bhaktivedanta Book Trust, Καλκούτα, 1980

Deutsch E., The Bhagavad-Ghita, New York, 1968

Edgerton F., The Bhagavad-Ghita (translation & interpretation), Harvard University Press, USA,

1972

Miller B. S., The Bhagavad Ghita, Bantham Classic, 1999

Kirk G. S., Raven J. E., Schofield M., The pre-Socratic philosophers, Cambridge, U.K.,

Cambridge University Press, 1987

Plato, Republic 1-5 (translated by Shorey P.), USA, Loeb Classical Library, 1930

Plato, Republic 6-10 (translated by Shorey P.), USA, Loeb Classical Library, 1935

Μοστράτου Σ., Οι άλλοι ήρωες – οι πρώτοι Έλληνες φιλόσοφοι, Αθήνα, Κέδρος, 1994

Malinar A., Doctrines and contexts, Cambridge University Press, Cambridge, UK, 2007

Radhakrishnan S., The Bhagavad-Gita, Georg Allen & Unwin Ltd., London, UK, 1948

Davis R. E., The eternal way – the inner meaning of the Bhagavad-Gita, Motilal Barnasidas

Publishers, Delhi, 2001

Legget T., Realization of the supreme self - the Bhagavad-Gita Yogas, Kegan Paul International

Ltd, England, 1995



The issue of timeless in the Bhagavad-Gita and the …...Ο Ινδουισμός είναι ένα...

Documents

Transcript of The issue of timeless in the Bhagavad-Gita and the …...Ο Ινδουισμός είναι ένα...