swe1 - appk.org · Ovaj projekat finansira Evropska unija swe1 SKILLED WORKFORCE FOR ECONOMIC...

**** *

* *

* * ***

Ovaj projekat finansira Evropska unija

swe1 SKILLED WORKFORCE FOR ECONOMIC INTEGRATION

ISTRAZIVANJE TRZISTA U OBLASTI

OTKUPA I PRERADE SUMSKIH

PLODOVA I LEKOVITOG BILJA www.fb.com/swei.alks

ISTRAŽIVANJE TRŽIŠTA U OBLASTI OTKUPA I PRERADE ŠUMSKIHPLODOVA I LEKOVITOG BILJA

2

Istraživanje tržišta u oblasti otkupa i prerade šumskih plodova i lekovitog bilja

Konsultanti angažovani u istraživanju: Ljinda Abazi - Morina i Bukuroš Onuzi

Januar 2019

Ovaj projekat finansira Evropska unija

Ovaj izveštaj je izrađen uz podršku projekta koji finansira Evropska unija pod nazivom „Kvalifikovana radna snaga za ekonomsku integraciju – SWEI“, a koji realizuju APPK - Kosovska agencija za podršku zapošljavanju i ISI - Institut za međunarodne studije u Albaniji. Sadržaj ove publikacije ne može se ni na koji način tumačiti tako da odražava stavove Evropske unije.

3

Sadržaj

Sadržaj .................................................................................................................................................................3

1. Spisak skraćenica .........................................................................................................................................5

2. Kratak pregled izveštaja ...........................................................................................................................6

3. Uvod .................................................................................................................................................................7

4. Albanija ...........................................................................................................................................................84.1 Potencijal lekovitog bilja ................................................................................................................................. 84.2 Region Lježe .........................................................................................................................................................94.3 Region Kukeša ...................................................................................................................................................104.4 Nalazi sa terena: Izazovi i potrebe za razvojem delatnosti ...........................................................12

4.4.1. Prepoznavanje preduzeća koja se bave šumskim plodovima i lekovitim biljem ...... 134.4.2 Odlazak stanovništva, kvalitet proizvoda ..................................................................................144.4.3 Nedostatak obuke ...............................................................................................................................144.4.5 Nelojalna konkurencija na tržištu ..................................................................................................14

4.5 Ostali prepoznati izazovi ............................................................................................................................... 154.6 Potrebe poslodavaca da se smanji jaz između ponude i potražnje ...........................................164.7 Otkup, prerada i plasman šumskih plodova .........................................................................................164.8 Lokalni otkupljivači kestena i ulični trgovci ..........................................................................................164.9 Berači i prerađivači kestena ........................................................................................................................ 17

4.9.1 Neplasirani proizvodi ........................................................................................................................... 174.9.2. Prepreke i poteškoće za vrednosne lance ...............................................................................184.9.3 Glavne prepreke i poteškoće u aspektima prerade ..............................................................184.9.4 Učinak preduzeća za lekovito bilje u poslednjim godinama .............................................19

5. Kosovo .......................................................................................................................................................... 205.1 Opštinski Profil ..................................................................................................................................................20

5.1.1 Opština Prizren ........................................................................................................................................215.1.2 Opština Dragaš .......................................................................................................................................215.1.3 Opština Mamuša ....................................................................................................................................215.1.4 Opština Suva Reka ................................................................................................................................215.1.5 Opština Orahovac .................................................................................................................................225.1.6 Opština Mališevo ...................................................................................................................................22

5.2 Nalazi istraživanja ............................................................................................................................................225.2.1 Razvojni potencijal ovog sektora ................................................................................................... 255.2.2 Zapošljavanje u sektoru otkupa i prerade LB i ŠP ...............................................................26


4

5.3 Izazovi i potrebe za razvoj poslovanja ....................................................................................................265.3.1 Uslovi za razvoj poslovanja ...............................................................................................................265.3.2 Ljudski resursi ....................................................................................................................................... 275.3.3 Mesta i oprema za čuvanje i skladištenje proizvoda ............................................................ 275.3.4 Kvalitet ubranog proizvoda ............................................................................................................. 275.3.5 Umrežavanje i stvaranje novih poslovnih veza ....................................................................... 275.3.6 Nedostatak tržišnih informacija u vezi sa izvozom ..............................................................285.3.7 Malo prisustvo na lokalnom tržištu .............................................................................................285.3.8 Svest stanovništva o značaju šuma kao izvora prihoda .....................................................28

6. Zaključci i preporuke (zajednički za dve zemlje) ............................................................................ 29

7. Literatura ..................................................................................................................................................... 31

8. Dodatak A - Privredni subjekti u Albaniji .......................................................................................... 33

9. Dodatak B - Privredni subjekti na Kosovu ........................................................................................ 36

10. Dodatak C - Metodologija .................................................................................................................... 39

11. Dodatak D - Upitnik .................................................................................................................................40

5

1. SpiSak Skraćenica

APPK Kosovska agencija za podršku zapošljavanju

RUZP Regionalna uprava zaštićenih područja

KAS Kosovska agencija za statistiku

EU Evropska unija

LB Lekovito bilje

DLDP Program decentralizacije i lokalnog razvoja

RUP Regionalna uprava za poljoprivredu

ŠP Šumski plodovi

INSTAT Albanski zavod za statistiku

ISI Institut za međunarodne studije

SNV Holandska organizacija za razvoj

UNDP Razvojni program Ujedinjenih nacija

qendresa.svirca

Sticky Note

KAPZ te ndryshohet ne APPK


6

2. kratak pregled izveštaja

Predmet ovog istraživanja je da se prepoznaju poslodavci u sektoru šumskih plodova i lekovitog bilja u graničnom području Albanije i Kosova, potrebe istih poslodavaca i razvojni potencijal

date oblasti. Ovo istraživanje će dati dobru osnovnu procenu za zapošljavanje kod različitih institucija i organizacija u Albaniji i na Kosovu za buduće programiranje podrške ovom sektoru.

Istraživanje je deo projekta SWEI – „Kvalifikovana radna snaga za ekonomsku integraciju“ - koji finansira Evropska unija, a realizuju KAPZ - Kosovska agencija za podršku zapošljavanju i ISI - Institut za međunarodne studije u Albaniji.

Projekat SWEI je osmišljen za promovisanje saradnje, razmenu iskustava, poboljšanje efikasnosti i kvaliteta usluga centara za zapošljavanje i strukovno usavršavanje u cilju održivog zapošljavanja nezaposlenih i obuku mladih da bi se podržala društveno-ekonomska integracija u pograničnom regionu Albanije i Kosova.

Podaci iz ankete pokazuju da je pogranični region između Kosova i Albanije region sa visokim potencijalom rasta za šumske plodove i lekovito bilje. U izveštaju se takođe pokazuje da postoji relativno veliki broj preduzeća u ovoj delatnosti, a još veći broj malih otkupnih stanica.

Glavni zaključci izveštaja koji se odnose na izazove i potrebe tih preduzeća su sledeći: � Uslovi poslovanja: Visoke kamatne stope komercijalnih banaka, nedostatak

institucionalne podrške u različitim fazama razvoja poslovanja, nedostatak kapaciteta za prijavljivanje za različite razvojne grantove;

� Nedostatak opreme: Generalno, nedostaje oprema za skladištenje, sušenje ili pakovanje. Ovo se posebno odnosi na regione Lježe i Kukeš (Albanija), ali takođe je predstavljen kao izazov kosovskih preduzeća (deo ovog istraživanja);

� Nedostatak skladišta: Preduzeća nemaju skladišta/mesta gde mogu da skladište proizvode na određeno vreme, do njihove prodaje i/ili izvoza;

� Umrežavanje: Stvaranje novih poslovnih odnosa, uključujući i preduzeća sa sličnim aktivnostima u regionu, čime se obezbeđuje održivo tržište za prodaju proizvoda;

� Marketing: Nedostaju poslovne sposobnosti za promovisanje proizvoda, a posebno dodati kvalitet organskih proizvoda;

� Obuka/izgradnja kapaciteta: Berači treba da budu obučeni o vremenu i načinu ubiranja proizvoda, kao i njihovom pravilnom skladištenju; preduzeća takođe trebaju obučeno osoblje za obradu ŠP i LB, stručni kadar, kao menadžere, računovođe i druge radnike koji će pomoći u svim aspektima i fazama razvoja poslovanja;

� Podizanje svesti javnosti: U principu, postoji nedostatak interesovanja među meštanima, posebno mladih, da rade u ovom sektoru. Ovo je najvažnije kada je reč o Kosovu. Dok, u slučaju Albanije, izazov predstavljaju iseljavanje stanovništva i imigracija mladih;

� Nelojalna konkurencija na tržištu: Postoje stalna kretanja cena proizvoda na tržištu i to obeshrabruje berače, a posebno poljoprivrednike koji uzgajaju takve proizvode.

7

3. UVOD

Ovo istraživanje je sprovedeno tokom oktobra - novembra 2018. Obavljeni su detaljni, polu-strukturirani razgovori sa glavnim poslodavcima u opštinama definisanim u projektu, koje

su u slučaju Kosova opštine Prizren, Dragaš, Orahovac, Suva Reka, Mališevo i Mamuša, a u slučaju Albaniji razgovori su obavljeni u okruzima Lježe i Kukeš.

Glavni ciljevi istraživanja predstavljeni u ovom izveštaju su:a) da se utvrde preduzeća, poslodavci ili otkupne stanice koje se bave šumskim plodovima i

lekovitim biljem u pograničnom području Albanije i Kosova, a koji obuhvata regione Kukeš i Lježe u Albaniji, a na Kosovu opštine: Prizren, Dragaš, Orahovac, Suva Reka, Mališevo i Mamuša.

b) utvrde potrebe poslodavaca u oblasti otkupa, uzgoja i prerade ŠP i LB da bi se smanjio jaz između tržišne potražnje i ponude.

c) proceni razvojni potencijal u oblasti otkupa, uzgoja i prerade ŠP i LB u pograničnom regionu Albanije i Kosova.

Proces prepoznavanja preduzeća je bio inkluzivan. U početku, kontakti su uspostavljeni sa relevantnim opštinama, agencijama za šume i odeljenjima za šume u okviru ovih institucija. Pošto u većini slučajeva opštine nemaju spisak preduzeća koja se bave delatnošću lekovitog bilja i šumskih plodova, prepoznavanje jednog preduzeća uglavnom je dovodilo do prepoznavanja drugih preduzeća. Od odabranog spiska opština za ovo istraživanje, samo u opštini Mamuša (Kosovo) i opština Has (Albanija) nije prepoznato nijedno preduzeće koje se bavi ovom delatnošću. Ovaj zaključak je postignut nakon razgovora sa opštinskim zvaničnicima i drugim preduzećima u regionu Prizrenu i Kukeša.

Razgovori su obavljeni sa ukupno 27 preduzeća; 18 u regionima Kukeš i Lježe, i 9 na Kosovu.

Za potrebe ovog istraživanja, izabrani su samo predstavnici preduzeća (poslodavci) registrovanih u izabranim opštinama. Informacije o otkupljivačima dobijene su od preduzeća sa kojima imaju ugovore o saradnji. Važno je napomenuti da nemaju svi otkupljivači ugovore sa preduzećima, a to potvrđuju i ispitana preduzeća.

Berači su meštani/porodice iz ruralnih sredina, uglavnom u blizini šumskih područja sa potencijalom da se ubiru šumski plodovi i lekovito bilje. U zavisnosti od potražnje i cena, berači beru različite proizvode tokom dana i uveče, i u kratkom vremenskom periodu prodaju proizvode otkupnim stanicama, ili čak preduzećima koja se bave direktnom preradom. U većini slučajeva, preduzeća transportuju proizvode iz otkupnih stanica u glavna skladišta.

Najveći deo ubranog proizvoda proda se u toku dana, a u veoma malom broju slučajeva berači suše ili čiste proizvode koje uberu. Razlog za to je nedostatak opreme.


8

4. albanija

Albanija, zahvaljujući svom geografskom položaju i povoljnim fizičkim i geografskim uslovima, rangirana je među prvim evropskim zemljama u pogledu bogatstva svoje flore. U Albaniji

raste oko 47 % balkanskih biljnih vrsta i 30 % evropskih biljnih vrsta. Flora Albanije ima oko 3.250 različitih biljnih vrsta koje pripadaju 165 porodica i 910 rodova. Oko 1,1 %, ili 28 vrsta i 150 podvrsta, je endemski.1 Oko 300 vrsta su lekovite i aromatične biljke, i retka vrsta, vrsta u opasnosti od izumiranja, a reliktna vrsta obuhvata oko 10 % flore Albanije.2

Flora Albanije predstavlja značajan potencijal bioraznovrsnosti sa ekološkim i ekonomskim vrednostima. Lekovite i aromatične biljke koje rastu u Albaniji imaju značajan potencijal, a 90 % njih raste u prirodnim uslovima. Obično, aromatično i lekovito bilje beru porodice koje žive u ruralnim područjima. Članovi ovih porodica ubiru divlje biljke, koje se kasnije prebacuju u otkupne stanice oko 30-40 lokalnih kompanija.

4.1 Potencijal lekovitog bilja

Tokom proteklih 10 godina, kao rezultat povećane potražnje za albanskim proizvodima na međunarodnim tržištima, sektor je porastao kako u pogledu količine izvezenih proizvoda tako i njihovog kvaliteta. Albanske kompanije, dobavljači takvih proizvoda na međunarodnom tržištu, ojačali su svoje pozicije na ovim tržištima, stekli iskustvo i uspostavili jake mreže. Važan deo kontingenta lekovitog bilja i šumskih plodova zauzimaju regioni Kukeš i Lježe. U regionu Lježa nalazi se sedište dveju najvećih kompanija u zemlji koje otkupljuju i plasiraju lekovito bilje.

Najpopularniji šumski plodovi u regionima Kukeš i Lježe su kesten, divlji nar, borovnice, kupine, maline i jagode. Tropoja ima površinu od 2.000 hektara kestenja, a Kukeš ima površinu od 700 hektara, što ga čini najvećim masivom na Balkanu, sa godišnjom proizvodnjom od oko 4 hiljade tona.

Borovnice su sveže kada se sakupe, ali se uglavnom prodaju osušene. Procenjuje se da samo Kukeš i Tropoja proizvedu oko 80 tona borovnice. Glavni problem u vezi sa ovim proizvodom je očuvanje borovnica u rashladnim prostorijama. Zbog nedostatka rashladnih prostorija, borovnice poljoprivrednici beru i suše u prirodnim uslovima, a zatim ih šalju otkupljivačima.

Od oko 2.300 do 2.400 tona kestena bere se na godišnjem nivou u okrugu Tropoje, samo oko 75 % je namenjeno tržištu, dok se ostatak ili koristi za ishranu ili se izgubi a da uopšte nije predmet trgovine/prerade. Prema podacima dobijenim iz lokalnih izvora (stručnjaci, poljoprivrednici i lokalni otkupljivači), glavna mesta proizvodnje su otprilike predstavljena prema sledećoj šemi:

1 Lekovito i aromatično bilje Albanije, Tirana 1976, str. 52 Vanđelji J, Ruci B, Mulaj A: Crvena knjiga, Tirane 2007, str. 6

9

4.2 Region Lježe

Lješki okrug je jedan od 12 okruga Albanije i ima površinu od 1.588 km². Lješki okrug obuhvata opštinu Kurbin, opštinu Lježe i opštinu Mirdita. Administrativni centar Lješkog okruga je grad Lježe. Lješki okrug na severu se graniči sa Skadarskim okrugom, na severoistoku sa Kukeškim okrugom, na istoku sa Dibraškim okrugom, na jugu sa Dračkim okrugom i na zapadu sa Jadranskim morem.

Lješki okrug ima populaciju od 158,377 stanovnika. Privreda regiona se zasniva na poljoprivredi i turizmu (oblast Šenđin). Lokalna uprava zaštićenih područja navodi da ima oko 2000 porodica koje beru lekovito bilje i šumske plodove u celom regionu. To su uglavnom žene, a samo nekolicina su muškarci.

Prirodne karakteristike reljefa Lješkog regiona, njegova klima, karakteristika zemljišta i ostali drugi činioci, uslovili su izuzetne varijacije flore, različita staništa bogata vrstama, a posebno lekovitim i eteričnim uljaricama.

Iz sprovedene studije proizilazi da je ukupna površina njihove distribucije 7737 hektara. Postoje 23 identifikovane vrste sa velikom prisutnošću, koje su najtraženije na tržištu, među kojima vredi pomenuti žalfiju, majčinu dušicu, bosiljak, crveni klek, šipurak, borovnicu itd.

Ove spontane prirodno rastuće biljke povezane sa šumskom vegetacijom, često uspostavljaju sopstvene formacije. Njihov kapacitet proizvodnje (lekovito bilje) varira od godine do godine u zavisnosti od klimatskih karakteristika, razne intervencije na ovom fondu itd. Iz proračuna proizilazi da je ukupna proizvodnja aromatičnog lekovitog bilja iznosi 923 tona/godišnje suve mase, gde glavni deo čine 562 tone žalfije, 233 tone/godišnje majčine dušice, bosiljak sa 83 tone, dok ostatak čine druge vrste3.

SLIKA 1. Spontano prirodno bilje

3 Upravljanje lekovitim biljem - Jak Đini, Lježe, 2018.

MajčineDušice

Žalfija

ŽalfijaMajčine DušiceBosiljakOstalo

Bosiljak

Ostalo


10

Prirodni proizvodni resursi kojima se ispravno upravlja veći su od onih koje se traži na tržištu danas, kao i broj vrsta i proizvoda, i predstavlja snažnu osnovu za dalje jačanje ove delatnosti. Žalfija je prirodni potencijal za razvoj zbog specifičnih svojstava ove biljke, kao što su visok procenat tujona u njenom eteričnom ulju (u Lježu 32 %, duplo više nego na jugu). Raznolikost vrsta je mnogo veća od sorti koje cirkulišu na tržištu. Postoje mnoge vrste koje još uvek nisu prodrle na tržište, iako su posebno u potražnji na inostranom tržištu.

4.3 Region Kukeša

Kukeški okrug je jedan od 12 okruga Albanije i ima površinu od 2.373 km². Kukeški okrug obuhvata opštinu Has, opštinu Kukeš i opštinu Tropoja. Administrativni centri su: Kukeš, za opštinu Kukeš, Kruma za opštinu Has i Bajram Curi (bivše Koljgecaj) za opštinu Tropoja. Kukeški okrug se na severoistoku i istoku graniči sa Kosovom, na jugu sa Dibraškim okrugom, na jugozapadu sa Lješkim okrugom, na zapadu Skadarskim okrugom i na severozapadu Crnom Gorom. Region ima oko 107.000 hektara šuma i 46.000 hektara prirodnih pašnjaka. U njima raste više od 1600 vrsta divljih biljaka, od kojih je više od 80 biljnih vrsta lekovito. Od ovog lekovitog bilja, oko 40 se bere.

Kukeški okrug ima populaciju od 117.000 stanovnika. Privreda ovog regiona uglavnom se zasniva na stoci, poljoprivredi i turizmu (oblast Valjbone). Iz terenske studije i informacija dobijenih od lokalne uprave, proizilazi da ima oko 3.000 porodica koje beru lekovito bilje i šumske plodove. U razgovorima je otkriveno da 70 % njih čine žene i 30 % muškarci, uglavnom mladi.

Prirodni potencijal lekovitog i aromatičnog bilja kojim ovaj region raspolaže čini ga jednim od regiona sa najvećom bioraznovrsnošću ovog bilja. Nadmorska visina varira od 380 m (dolina Crnog Drima) do oko 2400 m (vrh Đalica). Trenutno, Kukeški okrug je jedan od glavnih regiona za berbu lekovitog i aromatičnog bilja (borovnica, majčina dušica, origano, planinski čaj, divlja jabuka, šipurak, prolećni jaglac, crna kleka, zova, kopriva, mak, kaćun, kamilica, sansevijerija itd).

Kukeš (Kukeš, Has, Tropoja): origano na 1600 ha i 86 tona, žalfija sa 783 hektara i 192 tone, majčina dušica na 1190 hektara, sa 52 tone4.

Na regionalnom nivou, suva masa otkupljena na godišnjem nivou obuhvata: 100 tona listova breze, 90 tona kantariona, 40 tona crne kleke, 30 tona šipurka, 10 tona crvene kleke i oko 60 tona drugog bilja, kao što su zova, prolećni jaglac, planinski čaj, lincura, lišće lipe, i korenje koprive.5

Podaci o potencijalima glavnog ubranog lekovitog bilja za zaštićeno područje Korab Koritnik, na području koje se proteže kroz Kukeški okrug.

4 Prirodni potencijal lekovitog aromatičnog bilja u Albaniji5 Program ProMountain - SNV, 2011.

11

TABELA 1. Potencijali glavnog lekovitog bilja

Br. Denominacija Jedinica Količina Komentari

1 Godišnja količina ubranog lekovitog bilja (do 1990. godine)

tona 850 Iznos je izračunat na osnovu podataka od državnog otkupljivača

2 Količina ubranog lekovitog bilja danas (2017)

tona 232 Podaci se zasnivaju na izjavama regionalnih otkupljivača.

3 Broj subjekata uključenih u otkup lekovitog bilja

Subjekti 4

4 Broj otkupnih stanica (skladišta otkupljivača)

skladišta 3

Izvor: Regionalna uprava zaštićenih područja - Kukeš 2018.

U kontekstu ekonomskog razvoja, lekovito i aromatično bilje zauzima i značajan deo prihoda od takvih proizvoda. Područje ima staru tradiciju berbe i korišćenja lekovitog bilja i aromatičnog bilja. Njihova eksploatacija, otkup i promet imaju značajnu ulogu u stvaranju prihoda za stanovnike ruralnih oblasti ovog regiona.

Trenutno, Kukeški okrug je jedan od glavnih regiona za berbu lekovitog i aromatičnog bilja (borovnica, majčina dušica, origano, planinski čaj, divlja jabuka, šipurak, prolećni jaglac, crna kleka, zova, kopriva, mak, kaćun, kamilica, sansevijerija itd).

Različiti reljef i klima doprineli su stvaranju mikro zona, koje su pogodne za razvoj ekosistema bogatih biološkom raznolikošću. Dakle, imamo različite vrste lekovitog, eteričnog ulja i drugog bilja.

U Kukešu postoji 45 vrsta drveća i žbunja i 83 vrsta lekovitog bilja, ali njihov broj je još veći. Broj biljnih vrsta koje se trenutno beru je oko 30. Lekovito bilje je važan izvor prihoda za mnoga domaćinstva u selima. Opštine Kukeš, Has i Tropoja imaju staru tradiciju berbe i otkupljivanja istog. Berbom je upravljao bivši otkupljivač a njegova glavna delatnost bio je izvoz. U nekim bivšim zadrugama, kao što su Arren, Shemri, Surojem, otvorene su destilerije za borovo lišće i smolu, za proizvodnju eteričnih ulja. U ovom trenutku, bilje pre svega beru seljani na svojoj teritoriji, a zatim ih otkupljuju lokalni ili drugi trgovci, koji nisu uvek su licencirani. Lokalni poljoprivrednici ne uzgajaju ovo bilje, već ga samo beru u prirodi. Poslednjih godina, uzgajano je oko 60 hektara lekovitog bilja, uglavnom žalfija, i žuta lincura.


12

TABELA 2. Vrsta otkupljenog bilja

Vrsta otkupljenog bilja Kukeš Has Tropoja Ukupno

(tona/godišnje)

Breza 60 - - 60

Borovnica 40 - 40 80

Crna kleka 70 - 40 110

Šipurak 30 - 20 50

Divlja jabuka 50 10 30 90

Ukupno 250 10 120 380

Izvor: Razvojna strategija Kukeškog okruga 2012-2016.

4.4 Nalazi sa terena: Izazovi i potrebe za razvojem delatnosti

U Albaniji, do 1990. godine, lekovitim biljem su upravljala isključivo državna preduzeća, a posebno uprave za šume i pašnjake i otkupljivači. Posle 1990-ih, lekovitim biljem je upravljao samo privatni sektor. Uprkos činjenici da teritorijom na kojoj rastu lekovito bilje i šumski plodovi upravljaju državne institucije, kao što je Regionalna uprava za zaštićena područja (RUZP) ili opštinske uprave za šume i pašnjake, one nikada nisu bile u stanju da pravilno upravljaju ovim važnim sektorom i da ga kontrolišu.

Privatni sektor koji je nastao posle 1990-ih imao je sledeće kategorije: • berači - poljoprivrednici;• sakupljači/otkupljivači u okruzima• veliki izvoznici

Do ove studije, što se tiče inventara i podataka o otkupljivačima lekovitog bilja, niko od lokalnih institucija ili organa nije imao detaljan sistem podataka u vezi sa ovim preduzećima.

13

4.4.1. Prepoznavanje preduzeća koja se bave šumskim plodovima i lekovitim biljem

Provera na terenu pokazuje da u regionu Kukeša postoji 8 preduzeća koja se bave otkupom lekovitog bilja i šumskih plodova, od kojih 4 preduzeća u opštini Tropoja i 4 preduzeća u opštini Kukeš. Samo opština Has nema preduzeća koje otkupljuje lekovito bilje. Uprkos činjenici da postoji na desetine porodica u opštini Has koje beru ovo bilje, zbog blizine one proizvod šalju direktno otkupljivaču u Kukešu.

Otkupljivači iz ovog regiona bave se otkupom lekovitog bilja i šumskih plodova u skladu sa potrebama tržišta. Oni otkupljuju suve proizvode, jer nemaju opremu za sušenje ili hlađenje.

Tokom protekle dve godine, ova preduzeća su ulagala u izgradnju i rekonstrukciju skladišta i skladišta sa velikim kapacitetima. (Kao što je slučaj sa preduzećem Hallaci u Kukešu i dva preduzeća (Milushi, Zeneli,) u Tropoji.)

Lekovito bilje i šumski plodovi koje oni otkupljuju potpuno su organski i prirodni, a beru se u šumi. Preduzeća su povezana (bez formalnog ugovora) sa stotinama domaćinstava koja beru prirodne proizvode, a ona plaćaju za proizvode koje prime u zavisnosti od kapaciteta za plaćanje.

Broj zaposlenih u ovim preduzećima je sezonski i kreće se od 4 do 6 osoba, u zavisnosti od proizvodnje i potreba velikih izvoznika. Oni ne izvoze u inostranstvo (sa izuzetkom jednog otkupljivača u Tropoji - „Berbati“), ali imaju dobru saradnju sa kosovskim preduzećima. Ona dolaze i sama uzimaju proizvode iz skladišta proizvođača.

Njihova glavna briga je nedostatak opreme za sušenje lekovitog bilja i frižidera za šumsko voće.

U Lješkom regionu 9 preduzeća rade sa lekovitim bilje, odnosno: 4 preduzeća u opštini Lježe, 3 preduzeća u opštini Kurbin i 2 preduzeća u opštini Mirdita.

U ovom regionu su dva najveća izvoznika u Albaniji lekovitog bilja i šumskih plodova (Filipi Company, i Daci Company). Ukupan broj zaposlenih u ove dve kompanije je oko 250 stalno zaposlenih. Ove kompanije imaju velike kapacitete za skladištenje i izvoze proizvode uglavnom u Ameriku i zemlje Evropske unije. Međutim, proizvod se dobija od poljoprivrednika u suvom stanju i samim tim, prema njima, u mnogim slučajevima ovo stvara probleme oko kvaliteta proizvoda. Odsustvo laboratorija i nedostatak znanja birača bilja, narušava prodaju takvog proizvoda u inostranstvu u nekim slučajevima.

Ostala preduzeća iz Lješkog regiona imaju prosečne kapacitete. Lekovito bilje i šumski plodovi se otkupljuju suvi, jer nemaju mašine potrebne za sušenje i preradu proizvoda na licu mesta. Proizvodi koje otkupljuju 90 % su prirodni, a 10 % uzgajani.

Dve kompanije (Filipi Company i Çupi Company) proizvode i eterična ulja, ali prema navodima kompanije Çupi , tehnologija eksploatacije ulja je zastarela, zbog njenih tehnoloških nedostataka.


14

U razgovorima su ta preduzeća istakla da postoji porast delatnosti i interesovanja i poljoprivrednika i evropskih kompanija za albanskim proizvodima.

4.4.2 Odlazak stanovništva, kvalitet proizvoda

Ruralna područja, posebno sela u planinskim oblastima Kukeša, Hasa i Tropoje, napuštena su zbog kretanja stanovništva prema gradovima. Iz tog razloga područja sa visokim potencijalom eksploatacije ostaju netaknuta. Često, nedovoljni kapaciteti u pogledu sušara utiču na kvalitet i standarde. Sve veća potražnja za lekovitim i aromatičnim biljem predstavlja izazov za prerađivačku industriju ovog bilja, koja treba da upravlja kvalitetom potrebnih količina.

Međunarodni standardi kvaliteta predstavljaju jedan od najvažnijih izazova, jer dobar deo proizvoda koji ubere seosko stanovništvo sadrži prljavštinu i trave. Otkupljivači bi trebalo da ulažu u dobijanje pravog znanja i tehnologije koja će smanjiti količinu otpada i povećati kvalitet proizvoda kojim se trguje. Često puta, berači lekovitog i aromatičnog bilja nemaju dovoljno znanja o biologiji rasta i razvoja ovih biljaka ili o odgovarajućoj biološkoj fazi kada biljke dostignu najvišu tačku eteričnih ulja. Prema tome, biljke se beru bez kriterijuma, čak i izvlačenjem istih iz korena. Različite ljudske aktivnosti odvijaju se u prirodi, kao što su krčenje šuma, preterana upotreba pašnjaka, namerni požari i preterano korišćenje lekovitog bilja iz ekonomskih razloga. Imajući u vidu posebne uslove bilja koje spontano raste, krčenje šuma često dovodi do oštećivanja i nestanka određenih vrsta zbog propasti njihovog staništa.

4.4.3 Nedostatak obuke

U većini slučajeva, berači nisu obučeni i koriste različite metode berbe kao izvlačenje bilja iz korenja ašovima, a deo biljke koji se koristi je koren, što ga čini beskorisnim za narednu godinu. U drugim slučajevima, seču biljku u osnovi, kada je potreban samo njen cvet ili listovi.

U slučaju kleke, čiji se samo plodovi koriste, odnosno zrele bobice, biljku treba samo lagano protresti ali u većini slučajeva, ona se snažno protrese, pomešaju se zrele i nezrele bobice, što takođe utiče na kvalitet proizvoda za tržište. Iz tog razloga, neke biljke, kao što su beli origano, kaćun ili žuta lincura sa posebnim lekovitim svojstvima skoro su potpuno nestale, dok se majčina dušica smanjuje. To su neke od najtraženijih biljaka na tržištu danas, ali se previše beru, zbog čega dolazi do prekida proizvodnje u narednoj godini.

4.4.5 Nelojalna konkurencija na tržištu

Uzgajivači i otkupljivači lekovitog bilja u Kukešu kažu da je tržište deformisano, a prihodi se ne raspodeljuju pravično i pošteno od strane izvoznika u lancu, a posebno sa poljoprivrednicima koji sade i uzgajaju lekovito bilje. Oni tvrde da će sektor biti u stanju da se prilagodi i maksimalno uveća profit samo ako je formalizovan i počine da funkcioniše sa ugovorima.

Poljoprivrednici su, tokom razgovora, istakli da izvoznici plaćaju različite cene otkupa za iste biljke. Cene se često daju preko telefona, bez ikakvih garancija, a poljoprivrednici se ne isplaćuju

15

na vreme. Prema otkupljivačima iz Tropojskog okruga, sektor mora hitno da počne da funkcioniše sa ugovorima, tako da može da garantuje prihod hiljadama albanskih porodica koje su uključene u posao lekovitog bilja, koje su među najsiromašnijim u Albaniji.

Problematičan aspekt koji je istaknut tokom istraživanja odnosi se na neizmirene isplate i stvaranje neplaćenih lančanih dugovanja. Veliki otkupljivači ne mogu da plate naknade za male otkupljivače u okruzima, a potonji ne plaćaju naknade za lekovito bilje i šumske plodove beračima. Shodno tome, farmeri su obeshrabljeni i neće vršiti berbu sledeće godine, zbog neizvesnosti u kojoj se nalaze po pitanju isplate.

4.5 Ostali prepoznati izazovi

Stručnjaci za zaštićena područja ističu da je proizvodnja žalfije opala za oko 18 %, majčine dušice za 4 %, a bosiljka za 2 %. Žuta lincura i kaćun idu u pravcu kritičnog minimuma. Stalno pogoršanje stanja ugroženih biljaka, kao što je divlji nar, degradacija prirodnog fonda lekovitog bilja uslovljena je sledećim:

• Višegodišnja i intenzivna eksploatacija bez kriterijuma; Smanjena produktivnost do 10 puta u odnosu na godine sa najboljom proizvodnjom;

• Nedostatak znanja i neuspeh da se primene tehnički uslovi berbe i tretmana lekovitog bilja; (Novo bilje se bere, ne postoji jednogodišnja pauza u berbi na svake 3-4 godine da bi bilje moglo da se obnovi i da ne bi nestalo iz flore u skladu sa preporukama stručnjaka itd);

• Intervencija u korišćenju šumskog fonda na laički i nasilan način od strane različitih subjekata (čime se uništavaju staništa zbog delatnosti kao što su krčenje šuma, preterana ispašu, kamenolom itd);

• Zakonodavstvo i njegova primena ne garantuje puno zaštite; (Licenciranje, primena tehničkih uslova.)

• Konkurencija između pravnih i fizičkih lica koja otkupljuju lekovito bilje povećala je prekomernu eksploatacije lekovitog bilja;

• Berba nekoliko lekovitih bilja uglavnom iz tržišnih razloga, što daje malo mogućnosti nezaposlenima i pojedincima u nevolji;

• Nepravilno angažovanje lokalne samouprave na zaštiti lekovitog bilja, kao nezamenljive prirodne vrednosti i uopšte za pitanja životne sredine;

• Nedostatak monitoringa koji dovodi do odsustva preciznog znanja o stanju lekovitog bilja;• Nedostatak svesti o racionalnom korišćenju i poznavanja tehničkih uslova koji se odnose

na berbu;• Nizak nivo blagostanja, siromaštvo i minimalna zarada;• Slabljenje osetljivosti zajednice na korišćenje lekovitog bilja i šumskih plodova, nedostatak

priznanja u tom smislu, loša i stara literatura itd;• Studenti i mladi imaju malo znanja o lekovitom bilju, školski programi ne pružaju dovoljno

znanja u tom pogledu; Postoje neki nedostaci u upoznavanju studenata sa lekovitim biljem na ovom području;

• Klimatski uslovi nisu baš povoljni za nekoliko godina (produžena suša);• Nedostatak prerađivačkih tehnologija: sušenje, skladištenje i pakovanje ne vrši se u skladu

sa potrebama;


16

• Poljoprivrednici nisu stimulisani od strane vladinih programa ili donatora za uzgoj lekovitog bilja kome preti izumiranje; Vredi pomenuti slučaj uzgoja lincure u Šištavcu, Kukeš.

4.6 Potrebe poslodavaca da se smanji jaz između ponude i potražnje

• Rast finansijskih kapaciteta za izgradnju skladišta, postrojenja za preradu, prese, opremu za sušenje, frižidere itd.

• Finansijska podrška za izgradnju laboratorije za sprovođenje veoma bitne analize za strano tržište.

• Stvaranje direktne veze sa stranim tržištem (ovo je za male otkupljivače). Ovo ima veze sa kapacitetima, jer otkupljivači imaju više poverenja u direktne veze nego u prodaju velikim otkupljivačima.

• Podsticaji za povećanje zarade berača, jer postoji nedostatak radne snage za berbu spontanog bilja i plodova u nekim oblastima.

• Pravna podrška za ne-fragmentaciju šumskih ekonomija od strane lica koja tvrde da su vlasnici i korišćenje ovih ekonomija za lekovito bilje.

• Podrška i kontrola usklađenosti sa tehničkim kriterijumima za berbu, žetvu pre optimalno tehničkog vremena i uklanjanje reproduktivne i vegetativne mase.

• Uspostavljanje strožijih kriterijuma za vrednovanje bio-prirodnih i uzgajanih lekova. Biljke koje se uzgajaju u velikoj visoravni Skadra značajno su smanjile cenu proizvoda, posebno na domaćem tržištu.

4.7 Otkup, prerada i plasman šumskih plodova

Najpopularniji šumski plodovi u regionima Kukeš i Lježe su kesten, divlji nar, borovnice, kupine, maline i jagode. Tropoja ima površinu od 2.000 hektara kestenja, a Kukeš ima površinu od 700 hektara, što ga čini najvećim masivom na Balkanu, sa godišnjom proizvodnjom od oko 4 hiljade tona.6

4.8 Lokalni otkupljivači kestena i ulični trgovci

U celom Tropojskom okrugu, trenutno radi oko 4-6 malih otkupljivača, koji se rasprostiru na različita područja. Tokom sezone proizvodnje kestena u Tropoji postoje i ulični trgovci iz drugih područja u zemlji koji otkupljuju kestenje od poljoprivrednika i/ili lokalnih otkupljivača, a kasnije ih prodaju kasnije na pijacama glavnih gradova u zemlji. Ovi lokalni otkupljivači i sezonski i ulični trgovci otkupljuju, u zavisnosti od godine, oko 35-40 % ubranog kestena u području (ili oko 750-800 tona/godišnje u zavisnosti od godine) i prodaju ga svežeg, od čega: (a) 45 % se prodaje na domaćem tržištu, uglavnom na području i na pijacama u Tirani, Draču, Vljori, Fjeru, Korči itd, i; (b), oko 55 % se prodaje na kosovskom tržištu. Isto tako, veoma ograničeni broj poljoprivrednika (uglavnom par poljoprivrednika koji poseduju prevozno sredstvo) proizvod prevozi iz Tropoje do domaćih tržišta (uglavnom u Tirani, Draču i Skadru) da bi dobili nešto veću cenu.

6 Regionalna uprava za poljoprivredu u Kukešu, 2018.

17

Prodaja kestenja na Kosovu postala je teža u poslednjih nekoliko godina, uglavnom zbog lošeg funkcionisanja carinske ispostave Ćafe Morina i teškoće malih otkupljivača koji posluju na tom području da ispune uslove poreske dokumentacije (albanske i kosovske). Shodno tome, tokom poslednje dve godine, došlo je do povećanja trgovine svežim kestenom na tržištima većih lokalnih gradova (kao što su Tirana, Drač, Vljora, Fjeri, Korča itd). Međutim, ova domaća tržišta i dalje su vrlo spontana i neizvesna, što u kombinaciji sa nedostatkom proizvodnih kapaciteta i skladišnih kapaciteta na određeno vreme znatno otežava mogućnost uključivanja u sigurne delatnosti otkupa za ove aktere na tržištu.

4.9 Berači i prerađivači kestena

Što se tiče prerade, uprkos nekim pokušajima 2-3 lokalna preduzeća, trenutno se u Tropoji otkupljuje i prerađuje oko 500-600 tona/godišnje (procenjeno na oko 20-25 % od godišnjeg proizvoda na području ili oko 45 % od godišnje plasirane proizvodnje). Ove količine otkupljuje kompanija ili to čine njene otkupne stanice ili ih poljoprivrednici direktno isporučuju centru za preradu. U tom slučaju, cena otkupa od gazdinstva je oko 150-180 ljeka/kg u zavisnosti od kvaliteta ploda.7

Između 2010-2012, kompanija „Ambla“ u Tropoji uložila je u otvaranje centra za preradu kestena, ali investicija nije završena, a postrojenje nije moglo da bude pušteno u rad zbog nedostatka podrške od strane poljoprivrednih programa, donatora ili Ministarstva poljoprivrede. Da je bila podržana, ova investicija bi garantovala zaposlenje oko 1.000 domaćinstava u Tropoji.

Na osnovu informacija dobijenih na terenu, može se primetiti da pored drugih mera, ulogu prve ruke ima prerada kestena u druge nusproizvode kao što su: osušeno i oljušteno kestenje, brašno, testo, sveži itd. Obnova kapaciteta prerade postojeće jedinice za preradu i izgradnja druge ili više jedinica za preradu kestena smatra se „spasiocem“ ovog proizvoda.

Preko ovog postrojenja, biće moguće ne samo da se otkupi sav kesten kao sirov proizvod, već je najvažnije povećanje kapaciteta za skladištenje/čuvanje sirovina i njihovih nusproizvoda, čime se obezbeđuje siguran plasman kestenja, koji obično imaju veoma kratak period ubiranja i vrlo naglašenu vrhunac proizvodnje (od kraja septembra do sredine novembra).

Ako bude intervencija u tom pravcu, potencijal prerade će se povećati tri ili četiri puta (od 500-600 tona/godišnje koliko se trenutno prerađuje do 3.000 tona/godišnje u periodu od tri do četiri godine). Ova mera će najviše naterati poljoprivrednike da kesten smatraju biljkom od velikog značaja i sigurno će joj se vratiti.

4.9.1 Neplasirani proizvodi

Značajna količina kestena sa ovog područja (ili oko 30-40 %, odnosno 800-1000 tona godišnje) ne nađe put do tržišta i većina ovog proizvoda se izgubi. Prema procenama stručnjaka u datoj oblasti, oko 200-300 tona/godišnje od ovog iznosa troši same porodice sa ovog područja, dok većina (oko 600-800 tona/godišnje) propadne zbog nedostatka prodaje na tržištima.

7 Regionalna uprava za poljoprivredu u Kukešu, 2018.


18

4.9.2. Prepreke i poteškoće za vrednosne lance

Od sprovedenog istraživanja i prikupljenih podataka, proizilazi da, duž lanca ove delatnosti (aspekti proizvodnje, otkupa, prerade, transporta, promocije itd), pored prednosti postoji i niz poteškoća i prepreka što direktno i negativno utiče na razvoj ove delatnosti.

Iz nalaza istraživanja i prikupljenih podataka, proizilazi da postoji niz poteškoća u lancu otkupa i prerade: 1) Sve dok se prodaja svih otkupljenih i prerađenih proizvoda ne obezbedi i zadovoljavajuća cena

ne dostigne odgovarajući nivo, većina poljoprivrednika očigledno nema poverenja i zaista je nemotivisana.

2) Na osnovu činjenice da većina zasada kestena8 nije privatizovana po osnovu gazdinstva/porodice, već je privatizovana po osnovu naselja/sela ili grupe porodica (u skladu sa tradicijom), ovo je dovelo do opadanja kolektivnog radnog duha u pogledu agrotehničkih usluga (uglavnom za proređivanje, skaliranje, zaštitu od bolesti i štetočina, zaštitu od erozije itd). Stoga, biljke su prošle vegetativna odstupanja od kultivisanih do divljih i/ili polu divljih biljaka, a proizvodnja je značajno opala na preko 55-65 % manje od uobičajenog kapaciteta.

3) Nedostatak brige o biljkama, vegetacija uzgajana pod krošnjom biljaka (jer nisu očišćene), odlaže blagovremeno ubiranje opalih plodova. Ovo je uticalo na gubitak njihovog kvaliteta i pojavu infekcije od larvi carpocapsa pomunella. Ne postoje sredstva za skladištenje voća na duže vreme u uslovima gazdinstva, kao što su korpe, posebni sanduci itd. koji stvaraju mikroklimatske uslove za specijalizovanije skladištenje.

4) Nedovoljna radna snaga, gde su se mladi uglavnom odselili, a gazdinstva ostala samo sa radnicima koji zbog starosti, uprkos tome što su dobro specijalizovani, nemaju fizičke mogućnosti da izdrže potrebe za pružanjem tehničkih usluga biljkama. Nestašice na tržištu i nestabilnost ostaje jedan od glavnih problema koji obeshrabruju poljoprivrednike da se brinu o zasadima kestena. Na osnovu prikupljenih podataka, trgovci (naročito ulični trgovci) se previše igraju sa cenama otkupa plodova od gazdinstava, pošto razlika između nabavne cene i prodajne cene na tržištu/u prodavnicama iznosi oko 50-60 ljeka/kg, što je još jedan demotivišući činilac za ovaj sektor. Nedovoljna mobilizacija i organizacioni rad (nedostatak formalnih ili neformalnih grupa i udruženja, kao i fobija od istih) doprineo je smanjenju interesovanja za ovom biljkom itd.

4.9.3 Glavne prepreke i poteškoće u aspektima prerade

Iz sprovedenih istraživanja i prikupljenih informacija, ispostavilo se da postoji niz poteškoća, a najvažnije su sledeće:

• Tehnologija je skoro zastarela (jednostavna), a najočiglednija je činjenica da postrojenja za preradu imaju ograničen kapacitet za preradu plodova u nusproizvode poput brašna, testa, osušenih plodova itd.

• Postoji nedostatak potrebnih tehničkih kapaciteta za postizanje blagovremenog i kvalitetnog pranja, procesa kalibrisanja i sušenje. Kao posledica toga, mogućnost otkupa i skladištenja takvog proizvoda u mestu proizvodnje je mala.

8 Prirodne parcele drveta kestena

19

• Postoji nedostatak odgovarajućih alata i opreme za guljenje proizvoda uz pravi kvalitet i pakovanja prema potrebnim međunarodnim standardima.

• Problemi sa prevozom proizvoda i izvoza do odredišta, dug i nemoguć put od Tropoje do Ćafe e Maljit (trajektom na jezeru Koman je nemoguće, zbog veličine prikolica). Takođe, mogućnost prelaska na Kosovo, a zatim do luke Drač čini ovaj postupak izuzetno otežava.

• Lokalni otkupljivači, koji otkupljuju plodove od gazdinstava, a zatim ga transportuju do mesta za preradu, nemaju adekvatne uslove skladištenja, a samim tim i kvalitet ploda se oštećuje, sa visokom temperaturom i/ili ispod propisanog kvaliteta.

• Prevozna sredstva od otkupne stanice od postrojenja za preradu. Obično, koriste se kamioni za različit prevoz i nisu pogodni za transport kestenja.

4.9.4 Učinak preduzeća za lekovito bilje u poslednjim godinama

Tokom protekle 3 godine, prema podacima, preduzeća su povećala svoje delatnosti i prihode za 30 %. Shodno tome, ona su takođe ulagala u izgradnju skladišta i kapaciteta.

U Albaniji i na Kosovu, postoji veliki potencijal neiskorišćenog lekovitog bilja i šumskih plodova. Prema stručnjacima za šume, koristi se samo 60 % kapaciteta lekovitog bilja i šumskih plodova. Osim toga, postoje hiljade hektara neobrađivanog, raspoloživog poljoprivrednog zemljišta, na kom može da se zasadi lekovito i aromatično bilje.

Prema INSTAT-u, izvoz lekovitog bilja i šumskih plodova tokom poslednje 3 godine porastao je za više od 30 %. Ova činjenica je potvrđena i u razgovorima sa otkupljivačima ovog bilja. Svi, bez izuzetka, naglašavaju da ovaj sektor ima ogroman potencijal za zapošljavanje i stvaranje prihoda, posebno za porodice u stanju socijalne potrebe.

Isto tako, ovaj sektor je pomognut od jeftine radne snage, naročito žena i mladih. Lokacija naselja u blizini područja sa lekovitim biljem i šumskim plodovima omogućava berbu takvog proizvoda. Još jedna velika prednost je da siromašne porodice imaju mnogo članova i berba lekovitog bilja se poklapa sa periodom kada su učenici i studenti završili školsku godinu.


20

5. koSovo

Kosovo ima površinu od oko 1,1 milion hektara. Od ove površine, oko 50 odsto je klasifikovano kao poljoprivredno zemljište, 44 odsto je šumsko zemljište, a preostalih 6 odsto je definisano

kao zemljište za druge namene. Na osnovu rezultata popisa iz 2011. godine, Kosovo ima ukupno 1,739,825 stanovnika, ne računajući stanovništvo koje živi u opštinama Leposavić, Zubin Potok, Zvečan i Severna Mitrovica (KAS, 2013). Isti podaci pokazuju da većina kosovskog stanovništva živi u ruralnim sredinama (62 %), dok 38 % živi u urbanim sredinama.

Ukupno 180,800 ha (38 %) kosovskih šuma klasifikuje se kao šume u privatnom vlasništvu, a 295.200 hektara (62 %) se klasifikuje kao državne šume. Kosovo je usvojilo Zakon o šumama (2004), koji predstavlja pravni osnov za definisanje šuma kao nacionalnog resursa, kojim se mora upravljati da bi se obezbedio održivi razvoj.

Kosovski Zakon o šumama (Službeni glasnik Republike Kosovo, 2004) predstavlja pravni osnov koji definiše šume kao nacionalni resurs, kojim se mora upravljati da bi se obezbedio održivi razvoj šuma kao resursa od opšteg interesa.

Prema nalazima iz Izveštaja o nacionalnim zalihama šuma na Kosovu (Tomter i ostali, 2013), zemlja ima ukupnu površinu šuma od 481.000 ha. Šumama uglavnom preovlađuje listopadno drveće, koje pokriva 93 odsto ukupnog šumskog zemljišta, kao i četinari, koji pokrivaju skoro 5 odsto. S obzirom na činjenicu da je 44 odsto ukupne površine zemlje pokriveno šumama, koje odlikuje visoka produktivnost i raznovrsnost. Sve relevantne studije ukazuju na to da ako se ovim resursima održivo upravlja, šumarski sektor, posebno šumski proizvodi koji se ne sastoje od drveta, uključujući i šumske plodove i lekovito bilje, može da obezbedi više mogućnosti za zapošljavanje, posebno za stanovnike ruralnih područja.

Izveštaj Promocija hortikulture na Kosovu (Bur, 2011) pokazuje da Kosovo ima potencijal da sakupi najmanje 29.000 tona šumskih proizvoda koji se ne sastoje od drveta, uključujući i 85 vrsta visokog ekonomskog potencijala, kao što su origano, nana, primula veris, kupine, maline, kamilica, majčina dušica itd. Prema istom izveštaju, ima oko 11.400 berača, 100 uzgajivača, 40 otkupnih stanica i 10 aktivnih prerađivača na Kosovu.

Prema izveštaju o popisu aromatičnog lekovitog bilja na Kosovu (Milaku, 2010) za izvoz se najviše traži: borovnica, kleka, prolećni jaglac, breza, zova, divlja jabuka, divlja lagerstremija, drenjina, kantarion, hajdučka trava, kopriva, bosiljak, šipurak.

5.1 Opštinski Profil

U ovom delu izveštaja date su kratke informacije o svakoj opštini (OEBS, Opštinski profil, 2018) obuhvaćenoj ovim istraživanjem.

21

5.1.1 Opština Prizren

Opština Prizren se nalazi na jugoistoku Kosova. Prostire se na površini od oko 640 km2 i obuhvata grad Prizren i 74 sela. Prema podacima sa popisa stanovništva iz 2011. godine, ukupan broj stanovnika je 177.781. Klima Prizrena ima kontinentalni karakter sa blagim uticajem mediteranske klime na nižim nadmorskim visinama, dok na planinama preovlađuje umereno alpska klima. Blage klimatske karakteristike razlog su za njegove bogate prirodne resurse. One pomažu kod uzgoja grožđa i drugog voća i povrća. Šume u Prizrenu imaju površinu od 8.500 ha, sa gustim šumama i šumama niskog intenziteta koje čine samo 13 % teritorije opštine (Opštinski profil Prizrena, 2007).

Privreda opštine Prizren uglavnom se zasniva na poljoprivredi, trgovini, građevinarstvu i prehrambenoj industriji, u celosti samostalna. Postoji oko 5.400 registrovanih samostalnih privrednih subjekata koji posluju u opštini. Ne postoje pouzdani podaci o broju zaposlenih u privatnom sektoru.

5.1.2 Opština Dragaš

Opština Dragaš se nalazi na jugu Kosova. Prostire se na površini od oko 435 km2 i obuhvata grad Dragaš i 35 sela. Prema podacima sa popisa stanovništva iz 2011. godine, ukupan broj stanovnika je 33.997. Privreda opštine Dragaš uglavnom se zasniva na poljoprivredi i malim privrednim subjektima. Postoji oko 744 registrovanih samostalnih privrednih subjekata koji posluju u opštini, sa oko 1.152 zaposlena. Ova opština ima relativno visoku kotu, u rasponu od 700 do 2550 metara nadmorske visine, zbog čega su u ovoj opštini duge zime i kratka i sveža leta.

Uz mali ekonomski potencijal, nezaposlenost je visoka, što je dovelo do značajne migracije iz date sredine. Međutim, bogata je prirodnim resursima, sa planinskim područjima, velikim šumama i plodnim poljoprivrednim zemljištem. Poljoprivrednici u regionu Dragaša poznati su po proizvodnji mleka, uključujući i mnoge vrste sira, dok je berba malina i drugih šumskih proizvoda koji se ne sastoje od drveta takođe uobičajena. To je jedan od najgušće naseljenih i najsiromašnijih regiona na Kosovu. Procenjuje se da je oko polovina stanovništva je ispod 30 godina starosti (KAS, 2011).

5.1.3 Opština Mamuša

Opština Mamuša se nalazi na jugoistoku Kosova i zauzima površinu od oko 11 km². Prema podacima sa popisa stanovništva iz 2011. godine, ukupan broj stanovnika je 5.507. Privreda opštine Mamuša uglavnom se zasniva na poljoprivredi i trgovini. Postoji oko 800 registrovanih samostalnih privrednih subjekata koji posluju u opštini. Ne postoje pouzdani podaci o broju zaposlenih u privatnom sektoru.

5.1.4 Opština Suva Reka

Opština Suva Reka se nalazi na jugoistoku Kosova. Prostire se na površini od oko 361 km2 i obuhvata grad Suva Reka i 42 sela. Prema podacima sa popisa stanovništva iz 2011. godine,


22

ukupan broj stanovnika je 59.722. Od ukupne površine opštine, 15.074 ha ili 41,7 % je prekriveno šumom, 19.373 ha ili 53,7 % čini poljoprivredno zemljište i 1.652 ha ili 4,6 % čine druge površine (Opštinski profil Suve Reke, 2005).

Privreda opštine Suva Reka uglavnom se zasniva na gumi, odeći i piću, alkoholnom i bezalkoholnom, maloj proizvodnji i trgovini. Postoji oko 3.700 registrovanih privrednih subjekata od čega je oko 2.316 aktivno, dok se ostali smatraju neaktivnim. Ne postoje pouzdani podaci o broju zaposlenih u privatnom sektoru.

5.1.5 Opština Orahovac

Opština Orahovac se nalazi na jugozapadu Kosova. Prostire se na površini od oko 275 km2 i obuhvata grad Orahovac i 35 sela. Prema podacima sa popisa stanovništva iz 2011. godine, ukupan broj stanovnika je 56.208.

Opština Orahovac je poznato poljoprivredno područje. Ova opština je cenjena zbog kvaliteta grožđa i vina koje proizvodi. Privreda opštine Orahovac se uglavnom zasniva na poljoprivredi, posebno vinogradarstvu i proizvodnji plastike, grejalica, zamrzivača i reciklaži. Postoji oko 1.120 registrovanih samostalnih privrednih subjekata koji posluju u opštini. Ne postoje pouzdani podaci o broju zaposlenih u privatnom sektoru.

5.1.6 Opština Mališevo

Opština Mališevo se nalazi na jugoistoku Kosova. Prostire se na površini od oko 306 km2 i obuhvata grad Mališevo i 43 sela. Prema podacima sa popisa stanovništva iz 2011. godine, ukupan broj stanovnika je 54.613. Privreda opštine Mališevo uglavnom se zasniva na poljoprivredi i malim maloprodajnim privrednim subjektima. Postoji oko 1.434 registrovanih samostalnih privrednih subjekata koji posluju u opštini.

5.2 Nalazi istraživanja

Informacije u ovom odeljku daju pregled izazova i potreba poslodavaca koji se bave sakupljanjem, obradom, kultivisanjem i prodajom šumskih plodova i lekovitog bilja.

Podaci iz obavljenih razgovora ukazuju na to da je u regionu izabranom za istraživanje, prepoznato ukupno 9 preduzeća koja se bave ovom delatnošću. U Dodatku B, postoji spisak kosovskih otkupljivača, zajedno sa detaljima o tome šta oni otkupljuju i gde vrše svoju delatnost, zajedno sa drugim identifikujućim podacima.

Većina preduzeća koja su prepoznata u ovim opštinama relativno je stabilna finansijski, posebno preduzeća koja su na tržištu duže vreme. Dva od ukupnog broja preduzeća ostvaruju direktan izvoz u evropske zemlje, dok ostala prodaju proizvode najvećim izvoznicima na Kosovu. Samo jedno od prepoznatih preduzeća ima lokalno tržište kao svoj primarni cilj, a u srednjem roku ne planira da izvozi svoje proizvode. Pored preduzeća u regionu Dragaša, čiji proizvodi se beru

23

direktno u šumama, većina drugih firmi se bavi uzgojem šumskih plodova i lekovitog bilja na poljoprivrednom zemljištu, koje ispunjava organske uslove za obavljanje takve delatnosti.

Ispitanici na području Dragaša uglavnom otkupljuju, suše, prerađuju i prodaju maline, koprivu, virak, badem, lipu, brezu, kantarion, kamilicu, lekovite jagode, divlje jabuke, borovnice, zovu i prolećni jaglac.

Različita istraživanja pokazuju da je ovaj region bogat šumskim plodovima i lekovitim biljem, a među najtraženijim proizvodima za izvoz su: kleka, prolećni jaglac, zova, borovnice, drenjina, divlja lagerstremija, kantarion, hajdučka trava, kopriva, bosiljak, divlje jabuke, lipa, kupine, maline i razne vrste pečuraka.

TABELA 4. Prepoznata preduzeća, delatnost, potrebe i izazovi

Mesto Delatnost Izazovi i potrebe

Prizren

Otkup, sušenje, prerada i pakovanje (za izvoz) šumskih plodova i lekovitog bilja. Privredni subjekat se bavi i kultivisanjem kupina.Privredni subjekat proizvode prodaje preduzeću Agroproduct, Istok.

• Nelojalna konkurencija na tržištu; • Nepredvidive promene cena ovih proizvoda; • Nedostatak institucionalne podrške;• Nezainteresovanost mladih ljudi za rad u ovom

sektoru; • Potreba za povezivanjem sa kosovskim

preduzećima, ali i iz regiona; • Upravni kapaciteti za preduzeća koja imaju za

cilj izvoz; • Potreba za dodatnom opremom za skladištenje

i preradu.

Dragaš

Otkup, prerada i izvoz šumskih plodova i lekovitog bilja. Dva od prepoznatih preduzeća ostvaruju sopstveni izvoz proizvoda, dok druga dva proizvode prodaju najvećim izvoznicima na Kosovu.

• Nema dovoljno radnika/mladih da rade, posebno u zasadima.

• Uključivanje žena u ove delatnosti je previše malo.

• Bankarske kamate su previsoke • Problemi sa beračima iz Albanije: proizvod

lošeg kvaliteta, berba pre sazrevanja. • Nedostatak institucionalne podrške• Nedostatak prostora; magacini i skladišni

prostor za skladištenje robe (karakteristično za nova preduzeća)

• Rezultati analize proizvoda (u pećkoj laboratoriji za poljoprivrednu analizu) ponekad kasne;

• Potrebna obuka o različitim carinskim procedurama;

• Potreba za dodatnom opremom za skladištenje i preradu.


24

Suva Reka

Prerada, kultivisanje, pakovanje i prodaja čajeva kao što su: kamilica, đumbir, žalfija, zova, brusnica i borovnica. Preduzeće za cilj ima lokalno tržište. Otkupljuje, prerađuje i prodaje prerađene proizvode od bilja.Privredni subjekat proizvode prodaje preduzeću Agroproduct, Istok.

• Nedostatak obučenih radnika za berbu i preradu; • Nezainteresovanost mladih ljudi za rad u ovom

sektoru; • Nedostatak institucionalne podrške • Potreba za povezivanjem sa kosovskim

preduzećima, ali i iz regiona; • Upravni kapaciteti za preduzeća koja imaju za

cilj izvoz;• Potreba za dodatnom opremom za skladištenje

i preradu.

Mališevo

Privredni subjekat otkupljuje, prerađuje i uzgaja aromatično bilje i proizvodi organske sadnice. Privredni subjekat je o 2014. god. počeo uzgoj lekovitog bilja.

Privredni subjekat proizvode prodaje preduzeću Agroproduct, Istok.

• Praćenje podrška/privrednim subjektima dok ne postanu finansijski održivi;

• Složene izvozne procedure, administracija i dodatni troškovi za pripremu dokumenata;

• Visok porez (18 % za proizvode);• Potreba za bunarima (sistemi za

navodnjavanje) za poljoprivrednike koji se bave kultivisanjem takvih proizvoda;

• Obuka kadra o sklapanju ugovora; • Pomoć oko reklamiranja i promocije proizvoda i

njihove biološke dodate vrednosti; • Omogućavanje učešća na poslovnim sajmovima• Podrška održavanju studijske posete u Albaniji/

na Kosovu• Potreba za dodatnom opremom za skladištenje

i preradu.

OrahovacOtkup, kultivisanje, sušenje i prodaja čaja i bilja.Privredni subjekat proizvode prodaje preduzeću Agroproduct, Istok.

• Osiguranje kvaliteta proizvoda - veoma visoki standardi koji moraju da se ispune;

• Vrlo visoka ulaganja iz sopstvenih izvora na početku razvoja poslovanja;

• Ne olakšavanje bankarskih kredita preduzećima u ovom sektoru;

• Potrebno povećati saradnju između poljoprivrednika;

• Nedostatak iskustva oko kultivisanja; • Potreba za obukom u oblasti bio-sertifikacije;

OrahovacOtkup, kultivisanje, sušenje i prodaja čaja i bilja.Privredni subjekat proizvode prodaje preduzeću Agroproduct, Istok.

• Osiguranje kvaliteta proizvoda - veoma visoki standardi koji moraju da se ispune;

• Vrlo visoka ulaganja iz sopstvenih izvora na početku razvoja poslovanja;

• Ne olakšavanje bankarskih kredita preduzećima u ovom sektoru;

• Potrebno povećati saradnju između poljoprivrednika;

• Nedostatak iskustva oko kultivisanja; • Potreba za obukom u oblasti bio-sertifikacije;

25

Razjašnjenje: Većina prepoznatih preduzeća ima skoro iste probleme i potrebe; u zavisnosti od stepena razvoja i trajanja njihovog prisustva na tržištu. Međutim, namera je da tabela pruži informacije koje su više tipične/karakteristične za određena preduzeća. To ne znači da potrebe prepoznate u jednoj opštini nisu prisutne u preduzećima u drugoj opštini. Više informacija o izazovima i potrebama poslodavaca dato je u odeljku u nastavku.

5.2.1 Razvojni potencijal ovog sektora

Prema istraživanju sprovedenom za ovu delatnost, u poslednjih nekoliko godina otkup šumskih plodova i lekovitog bilja bio je spontan, slabo organizovan, a okarakterisan je nedostatkom kontrole i nadzora od strane lokalnih institucija koje su odgovorne za upravljanje šumama (Milaku, 2010). U istom izveštaju pokazano je da je to izazvalo štetu i smanjenje u fondu, uglavnom aromatičnog lekovitog bilja, kao što su žuta lincura i arnautski raven, za koje se smatra da su u opasnosti od izumiranja.

Generalno, prepoznata preduzeća imaju odgovarajuću infrastrukturu i sredstva za sušenje, hlađenje ili skladištenje otkupljenih proizvoda, u zavisnosti od njihovog kapaciteta. Regionu u kom su obavljeni razgovori sa poslodavcima veoma je bogat šumskim plodovima i lekovitim biljem. Istraživanje je još jednom potvrdilo da je za mnoge meštane ruralnih naselja u blizini područja bogatih lekovitim biljem i šumskim plodovima, ova delatnost izvor dodatnih prihoda, pa čak i njihov jedini prihod.

Tokom godina, preduzeća su povećala kvalitet ubranog proizvoda, poboljšali metode praćenja rada berača, kao što je kodiranje berača kako bi se izbegli problemi sa kvalitetom proizvoda. Prema predstavnicima preduzeća, u poslednjih nekoliko godina došlo je do povećanja ubrane količine proizvoda, pošto je potražnja na stranom tržištu porasla, dok su zahtevi za organskom sertifikacijom proizvoda takođe povećani. Osim toga, preduzeća su poboljšala svoje upravne i logističke kapacitete.

Preduzeća (u zavisnosti od delatnosti) imaju sušare, hladnjače i prevozna sredstva za najudaljenija područja. Većinu njih su podržali donatori sa izgradnjom kapaciteta. U principu, najveća ulaganja su izvršena samofinansiranjem, i to u fazi pokretanja poslovanja. Ovo je bilo veoma teško za većinu preduzeća, s obzirom na visoke kamatne stope komercijalnih banaka na Kosovu, nedovoljnu podršku od državnih institucija, centralnih i lokalnih.

Od 9 preduzeća, 2 se bave izvozom, dok 6 prodaju svoje proizvode za izvoz preko preduzeća Agroprodukt iz Istoka. Samo jedno od ispitanih preduzeća usmereno je na lokalno tržište (kultivisanje, sušenje i pakovanje čaja) i ne pokazuje interesovanje za izvoz.

Svi izveštaji u ovoj oblasti potvrđuju da je sektor LB i ŠP na Kosovu u celini izuzetno razvijen. I njegova struktura se promenila. Veća preduzeća su mnogo ulagala u poslednjih nekoliko godina. Neka su možda vođena razvojnim projektima koji su ponudili sufinansiranje kroz nabavku opreme, a možda osećaju pritisak zbog visokih kamatnih stopa koje moraju da plaćaju bankama. Osim preduzeća koja su već direktno izvoze svoje proizvode, većina ima poteškoće oko uspostavljanja kontakata sa preduzećima ove vrste u regionu, ili čak umrežavanja sa preduzećima iz EU koja mogu da kupuju njihove proizvode.


26

Bera takvog proizvoda se smatra generatorom prihoda za mnoge porodice, u čemu su uključeni svi članovi porodice. Međutim, ne postoje podaci o tačnom broju stanovnika, posebno žena i dece, koji su uključeni u ove delatnosti, jer su u većini slučajeva svi članovi porodice uključeni u berbu. Većini berača nedostaje relevantno obrazovanje, posebno za poslove posle berbe, što je jedan od razloga zašto je kvalitet ubranog proizvoda često ugrožen i, samim tim, podriva predmetno poslovanje.

5.2.2 Zapošljavanje u sektoru otkupa i prerade LB i ŠP

Iz podataka dobijenih od devet ispitanih preduzeća, broj stalno zaposlenih tokom 12 meseci je u rasponu od 3 do 20. Generalno, sektor radi tokom meseci kada postoji velika produktivnost takvog proizvoda, koji su meseci od maja do novembra. Ovo je period kada preduzeća zapošljavaju veći broj radnika, koji su uglavnom raspoređeni u tzv. zasadima, a broj sezonskih radnika kreće se od 10 do 70.

Ispitana preduzeća imaju ugovore o delu sa velikim brojem domaćinstava, u rasponu od 40 do 150 porodica koje se angažuju od maja do novembra za berbu šumskih plodova i lekovitog bilja, ili porodicama koje kultivišu takve proizvode poštujući organske standarde.

Prema mišljenju većine ispitanika, prihodi porodica od berbe i kultivisanja tokom cele sezone u iznose od 7.000 do 10.000 evra; u zavisnosti od njihovog angažovanja i dostupnosti određenih proizvoda na terenu.

Iako postoje informacije o približnom broju porodica koje se bave ovom delatnošću, nije jasno da li ista domaćinstva beru proizvode za različita preduzeća.

5.3 Izazovi i potrebe za razvoj poslovanja

5.3.1 Uslovi za razvoj poslovanja

Deo prepoznatih poslovnih izazova odnosi se na uslove i ambijent poslovanja na Kosovu. Visoke kamatne stope komercijalnih banaka problem su za sva ispitana preduzeća. Nedostatak marketinške i promotivne aktivnosti njihovih proizvoda i preduzeća viđen je kao izazov za širenje tržišta u ovoj delatnosti, naročito za preduzeća koja imaju za cilj da prošire svoj domet na lokalnom tržištu. Obično, proizvodi se promovišu samo tokom različitih sajmova za prodaju na lokalnom tržištu.

Nedostatak lojalne konkurencije u poslovnom razvoju ostaje jedan od izazova poslodavaca u ovom sektoru. Nedostatak mehanizama za praćenje koji će obezbediti doslednu praksu otkupa takvog proizvoda, licenciranje aktivnih otkupljivača na tržištu ne samo da će suzbiti neformalnost u ovom sektoru, već će obezbediti i dugoročnu održivost takvih proizvoda.

27

5.3.2 Ljudski resursi

Većina predstavnika preduzeća izražava zabrinutost zbog nedostatka interesovanja mladih za rad u ovoj delatnosti tokom sezone, pogotovo u zasadima. Uključivanje žena je takođe suviše malo.

Preduzeća trebaju obučen kadar za berbu, kultivisanje i preradu ŠP i LB, kao i drugi stručni kadar, kao što su upravnici ili računovođe. Saradnja sa centrom za socijalni rad u opštinama smatra se izuzetno neophodnom. Ovo obuhvata i podizanje svesti, ali i obučavanje berača o prepoznavanju proizvoda, vremenu berbe i odgovarajućem sušenju, uzimajući u obzir standarde kvaliteta. Ovo obuhvata i berbu, kultivisanje i preradu šumskih plodova i lekovitog bilja.

5.3.3 Mesta i oprema za čuvanje i skladištenje proizvoda

Mala preduzeća posebno imaju probleme oko obezbeđivanja mesta za svoje proizvode, za njihovo sušenje i pravilno skladištenje, kao što su magacini.

Odgovarajući objekti za sušenje i skladištenje smatraju se glavnom potrebom preduzeća. Iako je većina njih uložila svoje resurse da kupi takvu opremu ili je dobila opremu kroz donacije, posedovanje opreme za određene proizvode, koja je u većini slučajeva veoma skupa, ostaje izazov za preduzeća koja žele da razviju svoje delatnosti sa novim proizvodima.

Potreba za pomoći oko nabavke opreme posebno je velika među novim preduzećima, koja često nemaju zalog i ne mogu da podignu kredite od komercijalnih banaka.

5.3.4 Kvalitet ubranog proizvoda

Poseban problem u obezbeđivanju kvaliteta proizvoda, posebno za izvozna preduzeća, jeste pitanje kvaliteta. U tom smislu, glavne žalbe su da proizvodi koje uberu pojedini berači nisu spremni za berbu i često sadrže otpad, kako bi bili teži prilikom prodaje. Ovo je izazov za preduzeća, posebno u pograničnom području sa Albanijom, a više se odnosi na berače takvog proizvoda koji dolaze iz Albanije. Kodiranje berača je doprinelo adekvatnijem rešavanju ovog problema, međutim, ostaje jedan od izazova.

5.3.5 Umrežavanje i stvaranje novih poslovnih veza

Dok najveća i ekonomski održiva preduzeća nemaju ovaj problem, za manja i startap preduzeća izazov je stvaranje novih poslovnih odnosa sa preduzećima u zemlji i preduzećima u regionu, umrežavanje i obuka kadra za brži i stabilniji prodor ovih preduzeća na tržište. Osim toga, potrebna im je pomoć da učestvuju na različitim sajmovima, gde mogu da izlože svoje proizvode. Mnogi od njih ističu da su donatori bili jedini koji su pomogli da započnu svoje poslovanje, bilo kroz obuku, donaciju opreme, ili čak omogućavanja kontakata sa tržištem za prodaju proizvoda unutar i van zemlje.


28

Predstavnici preduzeća kao izazov smatraju i nedostatak razmene informacija između preduzeća koja se bave ovom delatnošću, posebno preduzeća iz istog regiona.

5.3.6 Nedostatak tržišnih informacija u vezi sa izvozom

Većina ispitanih preduzeća ističe da su carinske procedure i uputstva sasvim razumljiva da bi ih preduzeća pratila. Međutim, preduzeća koja žele da započnu izvoz treba da nauče carinske procedure i pravila, kao i da budu obaveštena na vreme o promenama carinskih procedura.

Obično, preduzeća angažuju porodice iz regiona za berbu proizvoda. Ova saradnja se prvenstveno ostvaruje kroz ugovore sa porodicama berača, a plaćanje se vrši u gotovini istog dana kada se proizvod dostavi. U slučaju neuspeha da se proizvod preproda, (bez izvoza) preduzeća se mogu suočiti sa rizikom da im proizvod propadne ako se ne proda izvoznicima u relativno kratkom vremenskom roku, a u zavisnosti od vrste proizvoda.

5.3.7 Malo prisustvo na lokalnom tržištu

Većina ispitanika nema strategiju za povećanje vidljivosti svojih proizvoda na tržištu Kosova. Osim jednog preduzeća u Blaci, Suva Reka, koje ima kupce na domaćem tržištu i dugoročne ciljeve za ovo tržište, ostala za cilj imaju izvoz. Ovo direktno utiče na nizak nivo svesti o takvom proizvodu na tržištu Kosova i uvozu istog proizvoda (koji se izvozi), ali po višoj ceni za lokalne potrošače.

5.3.8 Svest stanovništva o značaju šuma kao izvora prihoda

Svi ispitanici naglašavaju značaj i neophodnost da se podigne svest i obezbede pravovremene i sveobuhvatne informacije o ulozi, značaju i prednostima šumskih proizvoda koji se ne sastoje od drveta, kao što su šumski plodovi i lekovito bilje. Ovo se smatra izuzetno važnim, posebno za porodice koje žive u neposrednoj blizini šume i za koje ova delatnost može da obezbedi optimalan porodični prihod.

Sva prepoznata preduzeća potvrđuju potencijal regiona da razvije ovu delatnost. Međutim, pored gore navedenih izazova, postoje i oni koji se odnose na ljudske resurse. Neki od njih imaju poteškoća oko angažovanja sezonskih radnika, pošto je interesovanje stanovništva, posebno mladih i žena, veoma malo. Prema jednom od predstavnika preduzeća iz Dragaša, „potražnja na stranom tržištu za takvim proizvodima je sigurna i raste svake godine, ali se bojim da u bliskoj budućnosti neće biti mladih ljudi zainteresovanih za beru takvih proizvoda“. Iz tog razloga, svest i informisanje stanovništva o ulozi, značaju i prednostima koje mogu da dođu od takvih proizvoda smatra se ključnim za održivost ove delatnosti u odgovarajućem regionu.

Druga istraživanja su takođe potvrdila nezainteresovanost za berbom u sektoru bilja (UNDP, 2016). Prema istom izveštaju, stanovništvo ne pokazuje interesovanje za berbu bilja, uglavnom zbog nedostatka kapaciteta potrebnih posle berbe, kao što su: sušenje i skladištenje, a ujedno je udeo učešća stanovništva u ovom sektoru opao tokom godina.

29

6. zaključci i preporuke (zajednički za dve zemlje)

Lekovito bilje i šumski plodovi se smatraju važnim prirodnim resursom za razvoj ruralnih područja. Istraživači i stručnjaci treba da prate i ocenjuju ovaj potencijal, kako bi se osiguralo

njihovo održivo korišćenje. Kontinuirano praćenje će odrediti potencijal za korišćenje i odrediće proizvode koji su u opasnosti od izumiranja. Borba protiv neformalnosti cena je složeno ali veoma važno pitanje za stanovništvo i preduzeća uključena u ovaj sektor. Iz tog razloga, treba uvesti standardizaciju i objavljivanje prodajnih cena takvog proizvoda.

Iako su u poslednjih nekoliko godina vlade dve zemlje pokazale spremnost da razviju ovu industriju na nivou zemlje, kroz subvencije za preduzeća koja se bave berbom i kultivisanjem takvih proizvoda, više podrške još uvek je potrebno da unaprede svoju tehnologiju prerade, ali i da se zaštite. Podizanje svesti poljoprivrednika o standardima za berbu takvih proizvoda, tako da su čisti i bez drugih mešavina, još jedna je preporuka koja proizilazi iz ove studije. To bi dovelo do povećane standardizacije i rasta kvaliteta proizvoda u Albaniji i na Kosovu. Postizanje ovih standarda i kvaliteta ubranih proizvoda prirodno bi dovelo do povećanja nivoa konkurentnosti sa zemljama u regionu. Iz tog razloga, neophodno je sprovesti aktivnosti zalaganja u vezi sa tehnikama berbe, sakupljanja i sušenja među seoskim stanovništvom koje je uključeno u berbu.

U izveštaju se potvrđuje da su berači šumskih plodova i lekovitog bilja uglavnom članovi porodice koja živi u blizini šume gde se ti proizvodi beru, što je specifično za region Dragaša i regione Albanije. U ostalim opštinama, šumski plodovi i lekovito bilje prvenstveno se kultivišu na obradivom zemljištu, uz očuvanje čistog organskog kvaliteta koji je potreban za obradivo zemljište.

Preduzeća se suočavaju sa brojnim izazovima, kao što su nedostatak povoljnih bankarskih kredita za razvoj poslovanja, nedostatak opreme koja osigurava, ali i poboljšava kvalitet, čime se povećava vrednost na međunarodnom tržištu, potreba za obukom otkupljivača i njihovog sezonskog i rukovodećeg kadra, potreba za umrežavanjem sa preduzećima u zemlji, ali i u regionu itd.

U cilju rešavanja svih izazova i potreba utvrđenih tokom razgovora sa predstavnicima preduzeća, ovde su navedene preporuke koje imaju za cilj da se pristupi nekim od nalaza u izveštaju:

1) Olakšati poslovanje u ovom sektoru - Podrška preduzećima, naročito startap preduzećima, sa grantovima i subvencijama od relevantnih institucija, ali i razvojnih organizacija.

2) Jačanje kapaciteta ljudskih resursa - Lica koja se bave berbom, kultivisanjem i preradom ŠP i LB treba da budu obučeni da prepoznaju proizvode koje beru, o načinu berbe, procesima kultivisanja i daljim aspektima obrade, vremenu i procedurama koje moraju biti primenjene tokom procesa. Preduzeća treba da budu podržana u izgradnji rukovodstvenih, finansijskih i administrativnih kapacitete zaposlenih.


30

3) Osmišljavanje i izrada nacionalne strategije - Ovo će osigurati održivi razvoj i adekvatno upravljanje ovim sektorom. Veoma je potrebno poboljšati zakone, tako da se otkupom lekovitog bilja i šumskih plodova bave samo ovlašćeni subjekti.

4) Podsticanje otkupljivača, pomoć i ulovi za sadnju lekovitog bilja u degradiranim mestima. Podići svest, privući i podstaći donatore da ulažu u ovom pravcu.

5) Podrška razvoju lokalne strategije za razvoj sektora šumskih plodova i lekovitog bilja u skladu sa nacionalnim strategijama za razvoj šumskih proizvoda koja se ne sastoje od drveta. Ova strategija treba da obuhvati angažovanje svih relevantnih aktera u ovoj oblasti.

6) Razviti registar svih otkupljivača na opštinskom nivou i svih drugih aktera koji rade u ovom sektoru.

7) Pomoći oko plasmana i promocije dodate vrednosti takvog proizvoda, naročito na lokalnom tržištu.

8) Pomoći oko unapređenja kapaciteta preduzeća i onih koji žele da započnu poslovanje u ovom sektoru u postupcima koji se odnose na konkurisanje za grant i subvencije.

9) Pomoći preduzećima, posebno onim koja su tek osnovana u procesu umrežavanja, stvaranju novih poslovnih veza, učešću na sajmovima itd.

10) Svi otkupljivači šumskih plodova i lekovitog bilja koji se bave ovom delatnošću treba da budu licencirani od strane relevantnih institucija, i trebalo bi postaviti kvote za berbu takvih proizvoda. Kvotu treba postaviti bez rizika da dođe do nestajanja tog proizvoda na duže staze.

11) Pomoći preduzećima koja se bave ovom delatnošću oko stvaranja regionalnih udruženja ili zadruga, kroz koje će se podsticati i omogućiti zapošljavanje posebno mladih i žena. Ovo takođe može uključiti stvaranje malih udruženja/zadruga otkupljivača, raspodeljenih u određene regione.

12) Pružanje pravne i administrativne pomoći novim preduzećima. 13) Promovisanje uključenja žena i žena na čelu preduzeća u ovu delatnost, posebno u

najudaljenijim ruralnim područjima, ili kroz subvencije, grantove ili izrade biznis planova da se prijave za grantove.

14) Omogućiti studijske posete preduzeća iz obe zemlje, sa ciljem sticanja novih, različitih iskustva i razmene priča o uspehu.

31

7. literatura

UNDP (2016). Lanac vrednosti mlečnih i mesnih proizvoda; voće, povrće i žitarice; bilje; pčele; šumski plodovi; i tekstil i odeća. Detaljan plan primene sa procenom troškova. Opština Dragaš (dostupno na: http://www.ks.undp.org/content/dam/kosovo/docs/Inter%20Dev/Dragash%20Value%20Chains%20Implementation%20Plan%20ALB.pdf)

Bur B. (2011). Promocija hortikulture na Kosovu (2011). Helvetas, Swiss Cooperation.Priština. (Dostupno na: http://helvetasks.org/HPK/documentation/marketing/Market%20

studies/HPK%20NWFP%20Report%2 0Birgitt%20Boor%202011.pdf)

KAS (Kosovska agencija za statistiku). 2013. Popisa stanovništva Kosova 2011. Priština. (Dostupno na http://ask.rks-gov.net/media/2129/estimationof-kosovo-population-2011.pdf)

Službeni glasnik Republike Kosovo. 2004. Zakon br. 2003/3 o šumama na Kosovu. (Dostupan na: http://www.gazetazyrtare.com/egov/index.php?option=com_content&task=vieë&id=244 &Itemid=28&lang=en).

MŽSPP (2005). Opština Suva Reka. Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja. (Dostupno na http://www.ammk-rks.net/repository/docs/AH_-_Suhareke.pdf)

Milaku F. (2012). Popis - Aromatično lekovito bilje i divlji plodovi na Kosovu. Dostupno na: http://www.helvetas-ks.org/HPK/documentation/technical_reports/101007Raportiiinvetaritte BMAdhePFE.pdf

Tomter S. M, Bergsaker E, Muja I, Dejl T. i Kolstad J. 2013. „Nacionalne zalihe šuma na Kosovu 2012“. Priština, Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i ruralnog razvoja na Kosovu i Norveška grupa za šume. (Dostupno na http://www.nfg.no/userfiles/file/kosovo/kosovo%20national%20forest%20inventory%202012.pdf)

Vojt M. i Barijentos M. (2013). Opštinski razvojni plan opštine Dragaš 2013-2023. Razvojni program Ujedinjenih nacija (UNDP). (Dostupno na: http://www.ks.undp.org/content/dam/kosovo/docs/Dragash/mdp/AL_MDP%20Part%20%202013-2023%20Dragash%20Final%2026.08.2013.pdf)

Centar za zvanične publikacije (www.qbz.gov.al; www.legjislacioni.gov.al ).

Muljaj Z, 880 lekovitih biljaka na Alpima Albanije, Edloar, Tirana, 2008. Lekovito i aromatično bilje Albanije, Tirana 1976, str. 5


32

Vanđelji J, Ruci B, Mulaj A. Crvena knjiga, Tirana 2007, str. 6 JAK ĐINI - Upravljanje lekovitim biljem – Jak Đini, Lježe, 2018.

UNDP Albanija – Savet Kukeškog okruga, Razvojna strategija Kukeškog okruga 2012-2016.

UNDP Albanija – Savet Lješkog okruga, Razvojna strategija Lješkog okruga 2012-2016.

SNV, program ProMountain, 2011, Prirodni potencijali aromatičnog lekovitog bilja u Albaniji

RAPA Regionalna uprava zaštićenih područja - Kukeš 2018.

DLDP – Opština Kukeš: Opšti lokalni plan Opštine Kukeš.

DLDP - Opština Tropoja: Opšti lokalni plan Opštine Tropoja.

DRB - Statistički godišnji podaci regionalne uprave a poljoprivredu i hranu u Kukešu

33

8. dodatak a - privredni Subjekti u albaniji

Br.Naziv privrednog subjekta

Kontakt Mesto Delatnost/broj zaposlenih

Da li otkupljuje ŠP(sa, koje/ne)

Gde se prodaju proizvodi

Lježe

1 UJKA0692426938

Nikoljin UjkaBaldre, Lježe

Otkupljuje lekovito bilje: Žalfija, majčina dušica, bosiljak2 stalno zaposlena i 4 sezonska radnika

Kleka, divlja jabuka, konoplja, divlja lagerstremija, divlji nar, šišarke

Primarno na domaćem tržištu

2 ÇUPI

0683393726

Prenge Čupi Išul Lježe

Otkupljuje lekovito bilje: Žalfija, majčina dušica, bosiljak, borove igle, mellage, teucrium, kantarion, lovor itd.2 stalno zaposlena i 5 sezonskih radnika

Kleka Strano tržište

3 KOLNDREU Đeto Koljndreu Torovic

Otkupljuje lekovito bilje: Žalfija, majčina dušica1 stalno zaposlen i 3 sezonska radnika

Ne Domaće tržište

4 PALI0692621637

Ljudovik PaljiBaldre

Otkupljuje lekovito bilje: Žalfja, majčina dušica, detelina 1 stalno zaposlen i 3 sezonska radnika

NeDomaće tržište

5 IVANAJ0694428300

Endžel IvanajIšul Lježe

Otkupljuje lekovito bilje: Žalfija, majčina dušica, bosiljak 1 stalno zaposlen i 4 sezonska radnika

NeDomaće tržište


34

Mirdita

6 PERSHQEFA0693192762

Nikol Peršćefa

Rešen Mirdita

Otkupljuje lekovito bilje: bokvica, čkalj, lovor, kantarion, bosiljak, beli slez1 stalno zaposlen i 4 sezonska radnika

Da, borovnice, kleka (maloprodaja)

Domaće tržište

7 LIKA Đeljina Ljika Rešen Mirdita

Mnoge vrste lekovitog bilja u Mirditi1 stalno zaposlen i 3 sezonska radnika

Domaće tržište

Kurbin

8 Filipi Co 0682021352

(Filjip Đoka)Đorme, Kurbin

Otkupljuje lekovito bilje: Žalfija, svo lekovito bilje na severu Albanije160 stalno zaposlenih i 40 sezonskih radnika

Sve divlje bobice, poput borovnica

Strano tržište, Evropa, SAD

9 BOCI0685876173

Mark BociMamuras Kurbin

Otkupljuje lekovito bilje: Žalfija, majčina dušica, bosiljak, beli slez, kantarion2 stalno zaposlena i 3 sezonskih radnika

Ne Domaće tržište

10 AGROHERBAL Arifi Daci Mamuras

Otkupljuje lekovito bilje: Mnogo sekundarno lekovito bilje, poput koprive, bobica, kantariona, belog sleza, teucriuma itd.90 stalno zaposlenih i 30 sezonskih radnika

Da, sve divlje bobice, poput borovnica.

Domaće tržište

Kukeš

11 HALLAÇI0692358705

Škeljzen Halaci

Kukeš

(Indus-trijska zona)

Otkupljuje lekovito bilje: Žalfja, majčina dušica, crna kleka, prolećni jaglac2 stalno zaposlena i 6 sezonskih radnika

Sve divlje bobice, divlja jabuka, šipurak i borovnice

Domaće tržište Licenciran za strano tržište

12 TAHIRI

0682019183

Ćemalj TahiriKukeš,

Novi park

Otkupljuje lekovito bilje: Žalfja, majčina dušica, crna kleka, prolećni jaglac.2 stalno zaposlena i 4 sezonska radnika

Sve divlje bobice, divlja jabuka, borovnica, kupina

Domaće tržište

35

13 SHEHU0682290292

Eduart Šehu

Kukeš

(Nj. A. Bicaj )

Otkupljuje lekovito bilje: Žalfja, majčina dušica2 stalno zaposlena i 4 sezonska radnika

Divlja jabuka, borovnica, kupina

Domaće tržište

14 YLBERI0692796645

Uljber Šehu

Kukeš

(Nj. A. Buštric)

Otkupljuje lekovito bilje: Žalfja, majčina dušica, crna kleka, prolećni jaglac.1 stalno zaposlen i 4 sezonska radnika

Divlja jabuka, borovnica, kupina

Domaće tržište

Tropoja

15 ÇELA0682659512

Aljbert Čelja

Tropoja

(Sopot)

Otkupljuje sekundarno lekovito bilje, žalfiju itd.2 stalno zaposlena i 6 sezonskih radnika

Kesten, divlja jabuka, divlja kleka

Domaće tržište

16BERBATI

0686264859

Aljtin BerbatiTropoja

Otkupljuje svo lekovito bilje, žalfiju, majčinu dušicu, šipurak2 stalno zaposlena i 5 sezonskih radnika

Kesten, divlja jabuka, kupina, borovnica, divlja kleka

Domaće i strano tržište

17 MILUSHI0686412033

Valjter MiljušiTropoja

Otkupljuje svo lekovito bilje2 stalno zaposlena i 5 sezonskih radnika

Kesten, divlja jabuka, borovnica, divlja kleka

Domaće tržište

18 ZENELI0682006768

Aljtin Zenelji Tropoja

Otkupljuje svo lekovito bilje2 stalno zaposlena i 3 sezonska radnika

Kesten Domaće tržište


36

9. dodatak b - privredni Subjekti na koSovu

SPISAK PREDUZEĆA PREPOZNATIH NA KOSOVU

Naziv privrednog subjekta

Mesto Aktivnost Izvoznik Kontakt

BIOTICA Blaca - Suva Reka

Prerada, kultivisanje, pakovanje i prodaja čajeva kao što su: kamilica, đumbir, žalfija, zova, brusnica i borovnica. Preduzeće ima za cilj da razvije delatnost prerade eteričnog ulja.Preduzeće ima 2 registrovana zaposlena i 4 sezonska radnika u mesecima od maja do novembra.

Preduzeće svoje proizvode prodaje na lokalnom tržištu, uglavnom apotekama i drugim prodavnicama.

Vlasnik: Husni Guraziu Tel: +383 44 537-708 +383 44 945 743 E-pošta: [email protected]

Hit Flores Dragaš

Preduzeće je jedan od najvećih prerađivača i izvoznika proizvoda koji nisu od drveta na Kosovu. Trenutno, ima ugovore sa 150 porodica, koje koriste površinu od preko 37.000 hektara za berbu šumskih proizvoda osim drveta. Preduzeće ima 150 hektara za uzgoj malina i jagoda. Ima ukupno 20 stalno zaposlenih tokom godine, a sezonskih radnika ima od 70 do 100.Preduzeće sarađuje sa oko 4.000 berača sa celog Kosova.

Direktni izvoznik u evropske zemlje (Nemačka)

Vlasnik: Arafat Beriša http://[email protected]: +383 44 148 155 +383 44 760 782

NTH 2000 Brezne, Dragaš

Otkup i čišćenje šumskih proizvoda osim drveta u regionu Dragaša.Preduzeće ima ugovore sa 40 porodica. Ima 4 sezonska radnika između maja i novembra koji čiste otkupljene proizvode i 15 redovnih radnika na otkupu.

Proizvodi se otkupljuju za izvoz. Prodaju se preduzeću Agroprodukt, Istok.

Vlasnik: Besarb Krasnići Tel: +383 45 686 844

37

Alko-Natura Kosava,

Dragaš

Ovo je novo preduzeće sa sedištem na Šari (Dragaš) koje se bavi otkupom, proizvodnjom i plasmanom BIO biljaka i voća. Za sada, ovo preduzeće nudi preko 10 proizvoda koji prirodno rastu na Šar planini.Ima 2 stalno zaposlena radnika (članovi porodice) i ima kooperantske ugovore sa 30 porodica, koje se razlikuju u zavisnosti od angažovanja i obima posla.

Preduzeće direktno izvozi u zemlje EU (Nemačka)

Vlasnik: Ensar Gurihttp://[email protected] +377 44 408 057Adresa: Kosava, Dragaš, Kosovo

Agro Shqiponja

TrpezaMališevo

Privredni subjekat otkupljuje, prerađuje i uzgaja aromatično bilje i proizvodi organske sadnice. Privredni subjekat je o 2014. god. počeo uzgoj lekovitog bilja.

Preduzeće angažuje 6 redovnih radnika (sa ugovorima) tokom cele godine. Otprilike 60 porodica prerađuje proizvode u svojim gazdinstvima, a kasnije ih prodaje preduzeću Agro Shqiponja, a potiču iz različitih delova Kosova.


Vlasnik: Šefćet KrasnićiTel: +377 44 403 715

Natural Frut Budakovo,

Suva Reka

Otkupljuje, prerađuje i prodaje prerađene biljne proizvode kao što su pečurke, rizome, divlju kupinu, divlju borovnicu, divlju brusnicu, divlju jagodu, crnu i crvenu kleku, prolećni jaglac, zovu. Zaposleni: 10-15 sezonskih radnika za pečurke (žene) u radionici - otkupna stanica, uglavnom članovi porodice. Preduzeće ima 25 otkupnih stanica na celom Kosovu, gde je angažovano oko 500 porodica sa celog Kosova.


Vlasnik: Hamit BužaljaTel: +377 44 206 324


38

Fito Trade SHPK

Šajne - Dragaš

Otkupljuje, prerađuje i prodaje prerađene biljne proizvode kao što su pečurke, rizome, divlju kupinu, divlju borovnicu, divlju brusnicu, divlju jagodu, crnu i crvenu kleku, prolećni jaglac, zovu. Preduzeće ima 4 redovna i 8 sezonskih radnika i 25 otkupnih stanica, do 500 porodica koje beru proizvode.


Vlasnik: Eljvis Osmani Tel: +386 49 130 572 [email protected]

Malësia Herbs

RadosteOrahovac

Preduzeće Malesia Herbs osnovano je u okviru preduzeća Tradita a.d. Preduzeće se bavi otkupom, kultivisanjem, sušenjem i prodajom čaja i bilja. Stalno zaposlenih radnika je 7 tokom 12 meseci, a sezonskih radnika 7-8, u zavisnosti od potreba. U okviru saradnje sa preduzećem Malesia Herbs, 7 poljoprivrednika/porodica opremljeno je sušilicama za berbu i sušenje proizvoda koje ubere. Preduzeće ima dugoročne ugovore sa 40 porodica.


Vlasnik: Armend [email protected]: +377 44 185 331

Bio farma „Lorena“ Prizren

Otkup, sušenje, prerada i pakovanje (za izvoz) šumskih plodova i lekovitog bilja. Privredni subjekat se bavi i kultivisanjem kupina. Lekovito i aromatično bilje kao i sušeni plodovi uglavnom se koriste u farmaceutskoj, prehrambenoj i kozmetičkoj industriji.

Preduzeće posluje sa živinarskom farmom istog vlasnika.


Vlasnik: Ćazim Morina +383 44 [email protected]

39

10. dodatak c - metodologija Istraživanje tržišta u oblasti otkupa i prerade šumskih plodova i lekovitog bilja u Albaniji i na Kosovu

Na osnovu opisa zadataka, ovo istraživanje je usredsređeno na: 1) Prepoznavanje preduzeća, poslodavaca ili otkupnih stanica za šumske plodove i lekovito

bilje na teritoriji pograničnog područja Albanije i Kosova; 2) Potrebe poslodavaca u oblasti otkupa i prerade šumskih plodova i lekovitog bilja, da bi

se smanjio jaz između ponude i potražnje;3) Razvojni potencijal u oblasti otkupa i prerade šumskih plodova i lekovitog bilja na

području granice između Albanije i Kosova.

Metodologija koja se primenjuje za sprovođenje ovog istraživanja obuhvata različite tehnike, i to: 1) Pregled literature (istraživanja, izveštaji sa terena, tehnički izveštaji) i postojećih

podataka specifičnih za svaki region, uključujući potencijal za razvoj i proširenje delatnosti otkupa i prerade ovih proizvoda;

2) Mapiranje preduzeća u pojedinim regionima - Neposredni sastanci sa relevantnim opštinskim institucijama, nevladinim organizacijama (NVO), upravama za šume, regionalnim agencijama za zaštitu životne sredine, poslovnim centrima i drugim interesnim grupama koje su uključene u razvojne projekte ovog sektora.

3) Terenske posete, vođenje detaljnih, polustrukturisanih razgovora sa otkupljivačima i prerađivačima lekovitog bilja, uključujući i velika preduzeća i glavne otkupne stanice u ovim regionima;

4) Obrada i analiza podataka; 5) Sastavljanje izveštaja o nalazima;6) Konačni izveštaj (nakon konsolidacije komentara od strane predstavnika projekta

SWEI).


40

11. dodatak d - upitnik

1. Podaci o privrednom subjektu:

1. Naziv privrednog subjekta:2. Naziv anketiranog lica: 3. Položaj anketiranog lica u preduzeću:4. Broj telefona: 5. Adresa e-pošte: 6. Godina osnivanja: 7. Broj zaposlenih: 7.1 Broj stalno zaposlenih: 7.2 Broj privremenih radnika7.3 Broj sezonskih radnika

Predstavljanje anketara,

Zdravo, ja se zovem _____ (ime anketara) i angažovali su me KAPZ/ISI u okviru projekta SWEI. SWEI - „Kvalifikovana radna snaga za ekonomsku integraciju“, projekat pograničnog programa Albanije i Kosova, koji finansira Evropska unija. Projekat je osmišljen za promovisanje saradnje, razmenu iskustava, poboljšanje efikasnosti i kvaliteta usluga centara za zapošljavanje i strukovno usavršavanje u cilju održivog zapošljavanja nezaposlenih i obuku mladih da bi se podržala društveno-ekonomska integracija u pograničnom regionu Albanije i Kosova.

Obavljamo razgovore da bismo prepoznali preduzeća, poslodavce i otkupne stanice za šumske plodove i lekovito bilje u pograničnom području Albanije i Kosova. Cilj ovih razgovora je ne samo da se prepoznaju preduzeća, već i da se utvrde potrebe poslodavaca u ovoj oblasti, sa posebnim naglaskom na smanjenje jaza između ponude i potražnje. Pored toga, projekat je zainteresovan da sazna više o razvojnom potencijalu u oblasti otkupa i prerade šumskih plodova i lekovitog bilja u pograničnom području Albanije i Kosova.

Rezultati ovog istraživanja će podržati svrhu projekta. Moram da objasnim da moram da vodim detaljne beleške o vašem imenu, položaju u instituciji i vašim kontakt podacima, koji će biti prosleđeni projektu.

41

2. Da li ste povećali/smanjili broj zaposlenih ove godine?

_________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________

3. Kakav je učinak preduzeća poslednjih godina?

_________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________________________________________

4. Koje su prednosti vašeg preduzeća u poređenju sa drugim preduzećima u ovoj oblasti?

_________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5. Koji su izazovi sa kojima se suočavate kao preduzeće? (Pročitati: Na primer: Nema tržišne potražnje za našim proizvodom, cena je opala zbog velike konkurencije, uvoz jeftinih proizvoda na lokalna tržišta, prepreke za potrošače (ako postoje, koje) itd.)

_________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________________________________________

6. Na kakve poteškoće je naišlo vaše preduzeće (rukovodstvo preduzeća)? (Pročitati: Na primer, poteškoće oko pronalaska zaposlenih, potrebe za dodatnim usavršavanjem zaposlenih da bi radili u ovom sektoru, poteškoće oko planiranja i reklamiranja preduzeća)

_________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________________________________________

7. Koje su vaše poteškoće oko otkupa, skladištenja i prerade proizvoda? (Pročitati: Na primer, nedostatak radne snage za otkup proizvoda, nedostatak opreme za propisno skladištenje i preradu proizvoda, problemi sa električnom energijom itd.)

_________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________________________________________


42

8. Koje su prednosti ili prilike za razvoj ovog poslovanja? (Pročitati: Na primer, stabilni politički i društveni uslovi, potencijal da ova poslovna oblast raste još više u budućnosti, radna snaga - lokalno stanovništvo je zainteresovano da radi sa ovim proizvodima itd.)

_________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________________________________________

9. Da li mislite da postoji potencijal za rast delatnosti šumskih plodova i lekovitog bilja ubuduće? _________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________________________________________

10. Sa koliko domaćinstava (berača proizvoda) sarađujete u toku godine? Koliko po vama porodica može da zaradi (tokom godine) ako se bavi berbom takvih proizvoda i prodajom istih otkupnim stanicama?

_________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________________________________________

11. Koje su glavne potrebe u vašem preduzeću? (Pročitati: obučavanje radnika (ako je odgovor potvrdan, u kojoj oblasti), dodavanje opreme za berbu/skladištenje/preradu proizvoda itd.)

_________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________________________________________

swe1 - appk.org · Ovaj projekat finansira Evropska unija swe1 SKILLED WORKFORCE FOR ECONOMIC...

Documents

Transcript of swe1 - appk.org · Ovaj projekat finansira Evropska unija swe1 SKILLED WORKFORCE FOR ECONOMIC...