SURI SA MGA PAGSUSURI SA FLORANTE AT LAURA NI BALAGTAS – ni Tomas F. Agulto

“Sa bayan ng mga bulag, ang pisak

ang isang mata ang siyang hari…”

-  Padre Damaso

 

 “S (signifier) = s (the statement),

s (signified)

With S = (-1), produces: s = sqrt(-1)”

–          Lacan’s piece of reasoning

 

 

Style has become an object of first importance,

and what a style it is! For me it has a prancing,

high-stepping quality, full of self-importance;

elevated indeed, but in the balletic manner,

and stopping from time to time in studied attitudes,

as if awaiting an outburst of applause. It has had a deplorable

influence on the quality of modern thought . . .

–  Peter Medawar’s Lecture on “Science and Literature, 1968

 

Florentino H. Hornedo Vs. Virigilio S. Almario et al…

 Nang tipunin ng Balagtas Bicentennial Commission ang  panayam ng mga writers at scholars tungkol

kay Francisco Baltazar sa ika-200 taon ng Sisne ng Panginay, kumbaga sa pagpapastol, hindi lahat ng

nasa kural na sumasamba sa Florante at Laura ay pulos maaamong tupa.  Dahil nahaluan sila ng  nag-

iisang alamid. (At ikararangal kong maging ka-alagad ng isang alamid) –  walang iba kundi si Florentino

H. Hornedo. Nauna nang nailathala sa Kuntra Krusada ang buong artikulo at analisis ni Hornedo sa

kanyang Discourse of Power in Florante at Laura. –  at naipakita niya kung anong klaseng kaisipan ang

nakakubabaw kay Balagtas.

Magsisimula ako sa pagsang-ayon (muna) sa matulaing katangian ni Balagtas bilang panandang

muhon sa panulaang Tagalog/Pilipino/Filipino.  Bagama’t hindi kasama sa panayam, ipambubungad ko

sa pagsusuring ito ang isinulat ni Resil B. Mojares sa kanyang librong Origins and Rise of the Filipino

Novel pp. 70 Balagtas:

“Francisco Balagtas (1788-1862) represents an important nodal point in the development of Philippine

literature. Like Pedro Bukaneg, Gaspar Aquino de Balen, and Jose de la Cruz before him, he widened by

an imaginative act the limits of the Philippine literary tradition and thus revealed possibilities for the

writers who came after him.”

Tinapos ni Mojares ang kanyang talakay kay Balagtas sa pahina 75 ng naturang libro:

“…With Florante, therefore, new ground is broken: in the amplification of the resources of Tagalog as a

literary medium, in the creative adoption of the corridor as vehicle for socialy relevant expression,

and in the artistry of the literary work itself.”

Socialy relevant?  Para sa mga prayle at kulturang saradong katoliko Kristiano.

“The importance was not lost to his contemporaries and to the Filipino nationalists who came after

him; it entered into the consciousness of the readers and hearers of his time. It is an interesting

sidelight to the continuity of the literary tradition in the country that when Rizal left for Europe in 1882,

he carried with him a copy of the 1870 edition of Florante at Laura.”

Bagamat may himig pagpupugay si Mojares kay Balagtas, hindi pagtuturing sa kahenyuhan ng makata

ang  binabanggit sa libro; tungkol iyon sa impluwensiya ng Florante at Laura - sa tinahak ng tradisyon

ng nobelangFilipino.

Dangal ng Lahi / Dangal ng Kotoliko!

Totoong impluwensyado ni Balagtas sa porma ng pagtula sina Rizal, Del Pilar at Andres Bonifacio.

Namumukod naman talaga ang pagkakasulat ngFlorante at Laura kaysa  Ibong Adarna o  Bernardo

Carpio. Laluna sa mga dasal-awit ng mga kauri ng Ang Mahal na Passion  ni Jesu Christong P. Natin na

Tola na pinalaganap ng mga Prayle. Kaya nga lumabas na moderno ang obra ni Balagtas sa porma at

anyo nito pero hindi nagbago ang esensya o ang – worldview o pagpapahalaga at pananaw sa

buhay- bilang isang sakop na sarado-Katolikong Kristianong Indio na nabatbat ng pamahiin ang utak

at pinalala ng kolonisasyong Kristiano.

Para lasahan ang pinaka-atay ng pagsamba-pagdiriwang sa ika-200 taon ni Balagtas ng Bicentennial

Commission, na itinaguyod ng Departamento ng Filipino sa Ateneo de Manila University,  sa

introduksyon ng inilathalang koleksyon ng mga panayam ay ganito ang sinabi: dapat ipagmalaki ang

mga akda ni Balagtas bilang dakilang pamana ng lahi.

Pamana kuno ng Lahi? Inangkupo!

Binanggit ng editor – Dr. Soledad Reyes, sa loob at labas ng serye ng panayam – halos lahat ng

Mananagalog na matanda at batang desipulo ni Balagtas – mga  “importanteng” manunulat/manunuri

ng Florante at Laura ay kanyang inisa-isa bagama’t pahapyaw ang kanyang lagom sa naging pagdulog

kung paano pahahalagahan ang obra at mismong si Balagtas – mula sa mga nasirang Mananagalog –

kay Hermenegildo Cruz, Epifanio de los Santos, Macario Adriatico, Rafael Palma, Julian Cruz

Balmaseda.  Sinambilat din ni Reyes bilang dagdag na ebidensiya sa karangalan ng lahi  ang mga 

kritikong sina  Teodoro Agoncillo, Buenaventura Medina, Jr., Patricia Melendez Cruz , Resil Mojares,

Virgilo S. Almario, Bienvenido Lumbera, Epifanio San Juan, Jr., Lucila Hosillos.

Sa artikulo, may binanggit si Reyes, na noon pa lamang panahon ni Lope K. Santos ay mga pumupuna

na at nagsasabing si Balagtas bilang manunulat ay hindi maaaring ihanay kina Rizal at Bonifacio. 

Ngunit sa kasamaang palad ay hindi inilabas ng editor kung kailan at sino ang mga mga pumupuna

kay Balagtas. O baka sadyang walang suminop kung meron mang pormal na pag-aaral na kaiba sa

mga haka-haka ng mga Balagtasista. Maganda sigurong magsaliksik at tipunin sa isang publikasyon

ang kabilang mukha ng katotohanan at pagkilala kay Balagtas.

Bakit kaya pahapyaw lamang ang pagbanggit ng editor sa kaibahan ng pagsusuri ni Florentino H.

Hornedo sa mga artikulo sa libro? Sa realistikong pagbasa – may ikinatatakot kaya ang mga sarado-

Katolikong Kristianong manunuri sa interpretasyon ni Hornedo kay Balagtas?  Gayunman,

maipagpapasalamat sa mga naging hurado sa Don Carlos Palanca Awards for Literature na

ang Discourse of Power… ni Hornedo ay nagwagi ng unang gantimpala noong 1989. Sinipi sa bandang

huli ng sulating ito ang matalim na suri ni Hornedo na nagpapakita ng kabaliktaran ng kanyang

pagpapahalaga kay Balagtas kumpara sa lahat ng manunuri sa panayam.

Sinabi rin ni Reyes na si Agoncillo “ang kauna-unahang Pilipino na naglarawan ng tunay na kalagayan

ng bayan sa isang panahong madilim at batbat ng panganib.” Subersibo kuno si Florante “hindi lang

sa pagiging tula ng tula, kundi sa pagiging tagahawan nito ng landas na tatahakin ng mga bayani. Sa

madaling salita, ang makata ay isang mahusay na tapagsalaysay, isang historyador na napaglalangan

ang Comision Permanente de Censura.”

 Samantala, ayon naman sa palagay ng mga sinaunang Mananagalog  – na pinaniwalaan din ng

maraming sumunod na Balagtasista’t Modernista –  ang Florante at Laura ang naging padron ng

nobelang Noli at Fili ni Rizal.

Utot n’yo! (Poetic license po, at pahingi ng paumanhin.)

Tulad ni Pedro Bukaneg – may-akda ng Lam-ang, nagamit ng mga prayle sa pagpapalaganap ng

krusadang Kristianong Katoliko sa ka-Ilocohan; si Balagtas naman ay sa ka-Tagalugan at

naging pambansang kadakilaan.

Florante Bilang Padron ng Noli at Fili?

Sa ganang akin, naisulat man o hindi ni Balagtas ang Florante at Laura, walang katiting na epekto ito

sa naging takbo ng ating kasaysayan na humantong sa Himagsikan 1896;  hindi mababalam  ang pag-

aalsa ng mga sundalo sa pamumuno ni Novales sa Cavite  kung saan idadawit ng mga Prayle ang

tatlong paring martir; magagarote ang Gomburza; di magtatagal at magiging aktibista sina Marcelo del

Pilar, Jose Rizal, Andres Bonifacio;  masusulat at malalathala ang Noli at Fili –  at di mababawasan ang

kalidad ng nobela ni Rizal; gagamitin ng Katipunan ang pahayagangKalayaan at mailalabas ang mga

akda nina Bonifacio, del Pilar at Jacinto.

Sa gayon, matutukoy ang Florante at Laura na isang akdang pinagkakawingan ng panlasa at

halagahan sa buhay ng masang Katoliko at ng mga edukadong Katoliko. Nakapagbuo ito ng isang

kalinangan o kulturang nagpapahalaga sa pananatili ng isang “makabayan” o maka estadong protocol

at kulturang “saksakan sa likod” ng Filipinong-pulitika.

Samahang Mananagalog at Krusadang Balagtasista

Ang pagsigabo ng kampanya sa pagdakila sa Florante at Laura – ay matutunton sa mga manunulat na

Mananagalog mula sa isang dokumentong iniingatan ni Virgilio S. Almario. Katitikan iyon ng unang

pulong ng mga Mananagalog noong Marso 8, 1905. Dinaluhan ang pagtitipon nina Lope K. Santos,

Hermenegildo Cruz, Gabriel Beato Francisco, Aurelio Tolentino, Bonifacio Arevalo, Jaime C. de Veyra,

Epifanio de los Santos, Rosauro Almario, Rosa L. Sevilla, Julian Cruz Balmaceda, Carlos Ronquillo,

Gonzalo Cue Malay, at Patricio Mariano. Putol mang dukomento ang katitikan – ayon kay Almario ay

mistulang ulat ng isang istenograper ng hukuman. Isang makinilyadong dokumento na ibinigay ng

kababayan ni Almario – si G. Maniquis – isang retiradong kawani ng pamahalaan at mahiligin sa

kilusang pangwika sa bayan ng San Miguel. Nailathala na ang dokumento  nang paulit-ulit sa  Kung

Sino ang Kumatha kay kina Bagongbanta, Ossorio, Herrera, Aquino de Belen, Balagtas atbp.

Nasa katitikan nabanggit ang mungkahi ni P. Mariano  – Kung hindi mamasamain ng lahat, nais kong

imungkahi ang isang Cruzada, isang mataimtim na pagkilos nating lahat upang masalag ang

pagdaluyong ng banyagang kamulatang ikapanganganyaya natin sa kamay ng mga Amerikano.

Subalit ipagpapaunawa kong marapat itong isang mahinahong pagkilos upang hindi tayo

mapahambing sa naging dustang kapalaran ng masilakbong Ricarte at Sakay at upang maiwasan din

ang panggigipit na kapara ng ikinalilitis ngayon ng kasama nating Aurelio Tolentino.

 Bagama’t nagamit sa isyu ng katutubong wika ng mga Tagalog laban sa Ingles ng mananakop na

Amerikano, nasa kaisipan ni Mariano ang diwain ng isang Cruzadang pampanitikan – gustong matawag

na makabayang manunulat – ngunit takot maging dusta? Dusta ang pakahulugan ng Mananagalog na

ito sa mga rebolusyunaryong sina Ricarte, Sakay at Tolentino dahil lumaban sa mananakop hindi

lamang sa salita at pagsulat kundi talagang lumaban at nagtaya ng buhay.  Nais ni Mariano kung

maaari, maging makabayan at dakila, makinabang sa status quo, magtamo ng karangalan at

palakpak, magkapaglathala ng sangkatutak na libro – nang hindi nanganganib usigin ng mga

awtoridad.

Ganito rin ang pagpapahalaga ni Almario kay Balagtas sa pagsulat ng tula bilang dakilang karera ng

makata:

 “Ang kahusayang sumulat ang magiging hagdan sa tagumpay ng pobreng si Kiko. Sisikat siya.

Makapagpapaibig ng magagandang binibini. Magkakaroon ng mahusay na hanapbuhay. At kung sakali

mang lumasap ng ilang kabiguan, gaya ng kanyang dalawang ulit na pagkabilanggo, ang mga

iyon dagdag na anekdota lamang at pampakulay sa kanyang dakilang karera bilang

makata.”

Bigyan natin ng diin –  “dagdag na anekdota lamang at pampakulay”  sa dakilang karera bilang

makata sa pagkabilanggo ni Balagtas?  Huwag na nating alamin ang dahilan kung bakit siya

nabilanggo. Na baka siya’y biktima nga ni Mariano Kapuli na kanyang karibal kay Celia sa unang

pagkakapiit; at sa ikalawa’y nabilanggo naman siya dahil sa pangangalbo sa isang utusang babae?

Hindi po ito paghahanap ng kapintasan kay Balagtas, ngunit kung ipagpalagay na siya’y dakila, dapat

ilabas ang ebidensiya ng kadakilaan – wala tayong ebidensiya sa kanyang karakter kung ano ang

kanyang naging “gawa o pakikipamuhay” bilang tao at bilang makata, bukod sa kanyangFlorante at

Laura at ilan pang akdang kurido at moro-moro. Silipin natin ang kakornihan ng Florarante at Laura sa

pagtatahi ng istorya sa sinopsis ni Almario mismo:

“Pagpakuan natin ng sipat ang sitwasyon at pamimighati ni Florante. Nakagapos sa isang

punungkahoy sa gitna ng gubat at inaasahang lalapain anumang oras ng mababangis na hayop doon,

si Florante ay halos kaanyo o anyong pisikal ng bihag na kamalayan. Wala siyang kayang gawin kundi

managhoy habang ginugunita ang nagdaang buhay. Ang paggunit sa pagkakataong ito ay may

pangunahing layunin (bilang kasangkapang pansalaysay ni balagtas) na ilahad sa mambabasa ang

mga pangyayari bago ang tagpo sa gubat. Lilinaw din sa mambabasa, pagkatapos basahin ang buong

awit, na may mga mali sa paggunita ni Florante – unang una na ang kanyang akala na pinagtaksilan

siya ng kanyang pinakamamahal na si Laura at ipinagpalit sang kanyang pag-ibig sa kontrabida’t sanhi

ng lahat ng kanyang kasawian na si Konde Adolfo.

 “Dahil sa napakalungkot na sinapit ni Florante sa kabila ng kanyang kabutihan sa kapwa at

kabayanihan ay nasa kanya ang lahat ng katwiran para managhoy. Ang paghahanda lamang na ito ng

saligan o katwiran sa kahit labis na pagluha ay isa nang bisang intelektuwal ng akda ni Balagtas at

ikatatangi nito sa baliw na pamimighati ng haranistang mangingibig  sa kundiman. Ngunit inihahanda

pa tayo ni Balagtas sa higit makabuluhang layunin ng kanyang panambitan at paggunita. Gagamitin

niya ang matinding hinagpis at nabubulagang akala ni Florante upang bumigkas ng mga taludtod na

may diwaing subersibo, gaya ng mga saknong tungkol sa masamang kairalan “sa loob at labas ng

bayan kong sawi” at ng saknong na nag-uusisa hinggil sa diumano’y makatarungang mata ng Langit.”

Ngunit bakit biglang gagawing ebidensiya ni Almario ang matitinding hinagpis at mga saknong na “ sa

loob at labas ng bayan kong sawi” upang ipagpilitang ito ay tanda ng subersiyon.

“Ngunit si Balagtas ang mas lantay na halimbawa hinggil sa alamat ng kapangyarihan ng panitik. Hindi

siya kasapi sa anumanng samahang makabayan. Hindi siya naging bilanggong pultikal (bagaman

maaari tayong tuksuhin ng ilang impormasyong nalikom ni H. Cruz upang isusog na biktima si

Balagtas ng matindi noong inhustisya laban sa mga Indio). Ni hindi siya nabaston man lamang ng

isang prayle dahil nakalimot magbigay-galang. Ngunit waring bunga ng kanyang dakilang talino bilang

makata, bilang isang nilikhang may pambihirang kakayahang isaloob at damahin ang nagaganap sa

kanyang paligid at lipunan, tulad ng karaniwang paliwanag sa ganitong pangyayari, ay nalikha niya

ang Florante at Laura na isang akdang sa paniwala natin ngayon ay batbat ng mga kahulugang

makalipunan.“

Dahil sa pantasya at kahusayan sa pananagalog, hindi nga kataka-takang magustuhan ng mga

saradong Katoliko at Mananagalog ang isang akdang napaka-corny. Ang balangkas ng kuwento

ng Florante at Laura ay pilit na pilit – mga tagpo ng pagliligtas, kudeta, relasyon sa pamilya at pag-

ibig. Magugunita rito ang impluwensiya ng pagtatahi-tahing balangkas ng mga katatawanang dulang

panradyo noong dekada sisenta – ang mga programang Tang-tarang-tang hanggang sa John and

Marsha , mga katatawanang istoryang inakda ni Ading Fernando.

Impluwensiya ito mula sa mapantasya’t romatikong istoryang Kristiano versus Muslim na nilait-lait

noon pa ni Miiguel de Cervantes Saavedra (1547 – 1616) .  Modelo sa ironiya ang kanyang

nobelang  Don Quijote .Bagamat  panunudyo, ang pamimilosopo nito ay himagsik sa makalumang

anyo at dekadenteng kultura at panitikang dinala naman ng mga prayle hanggang sa Pilipinas. Hindi

pa man malay ipanganak ang mga impo’t lelong ni Francisco Baltazar, ang impluwensiya ng Florante

at Laura ay isinuka na sa Europa. Ngunit muling pinauso sa Pilipinas para  maging mabuting aliping

Kristiano ang ating mga ninuno. Bilasa na at kahiya-hiya sa “sibilisadong” literatura sa Europa ang

“akala” ni Balagtas na mga bagong istoryang tanda ng “karunungan” ng mga nakapag-aral na tulad

niya. Siyempre magugustuhan ang Florante at Laura ng mga Indiong nakikisakay sa “bagong panlasa”

ng mga edukado pagkat nabibilaukan na sa mga akdang tulad ng istilo ng Pasyong Genesis, Bernardo

Carpio atIbong Adarna.

Balagtasan: Kulturang Sa Pula – Sa Puti!

Kahit sa mga programang panliteratura sa UP-Diliman o sa Cultural Center of the Philippines, nagiging

tampok ang pagbabalagtasan. Malimit  gawing pasakalye ang balagtasan sa mga book launching ng

mga sikat na manunula. Kadalasang gumaganap na lakandiwa nito ang sikat na makatang sina Vim

Nadera at Mike Coroza. Ang Balagtasan ay debateng “sa pula sa puti”. Kaliwa/kanan – 

Langit/impyerno.

Ang masama, dahil sina Nadera at Coroza ay mga guro sa malikhaing pagsulat ng mga pangunahing

unibersidad sa bansa, ang mga makatang ito ang nagiging ehemplo at ginagaya ng mga bagong

manunulat.  Mga modernista/balagtasista/posmodernista etc. etc.

Kaya nga katawa-tawa ang pilosopiyang gumagabay sa Florante at Laura. Lumikha ito ng Kristiano

Pilipinong moralidad – ang pagbi-victoria ng Mabuting Haring Kristiyano ng Albania, at sa kabila ay

masasamang budhing Muslim na kinakatawan ni Sultan Ali-Adab at Heneral Osmalic ng Persiya. sa

kabilang panig ay ang Kahariang Albanya.  Dalawang magkalabang kaharian ito na siyempre ay

pagwawagian ng Kahariang Kristiyano na sinisimbolo ng romantiko-metapisikal na katauhan ng mag-

sintang  Florante at Laura.  Isaalang-alang pa, na kung hindi dahil sa di rin kapani-paniwalang

pagliligtas ni Aladin kay  Floranteng panay ang nguyngoy sa gubat; at sa napakalaking katatawanan

na maging si Laura ay nailigtas naman ni Flerida sa pamamagitan ng pana nang tangkain na itong

halayin ni Konde Adolfo sa loob na naman ng gubat.

Ang pahabol pang katatawanan ay nang matagpuan naman silang lahat ni Menandro sa loob ng gubat

– ang rurok ng mga di-sukat-akalaing pagtatagni-tagni para mabuo ang istorya at happy ending lalo

para sa mga Prayle.  Sa kabila nito, dahil sa magilas, madulas at walang paltos na sesura at sukat,

naging “rebolusyunaryo” na ang akda at sabi nga ni Amario’y nakapasa na sa pagsubok sa kadakilaan

si Balagtas. Sa kabila ng kawalan ng rekord ng mga aktwal na ginawa sa buhay ng “dinadakilang

sisne” ng Panginay o bayan ng Bigaa, Bulacan.

Napaglalangan nga ba ni Balagtas ang mga Frayle nang pahintulutan ng Comision

Permanente de Censura na  mailathala ang Florante at Laura?

Kailangan lang ipagunita sa mga scholar na desipulo ni Balagtas na noong 1838,  taong

inilabas  ang Florante at Laura – unang limbag’ (ayon kay Herminigildo Cruz)  Pinalalakas

ang kampanyang Krisitianisasyon ng mga frayle  laban sa mga Muslim sa Mindanao.  Anupa’t

ang istorya ni Aladin bilang maginoo, matapang na mandirigma ay gagamitin lamang ng krusadang

Vatican versus ka-Musliman.  Nangangahulugan din na ang akdang ito ni Balagtas ay isang pagtuya sa

literaturang Muslim dahil sa pagbi-victorya ng Kristianismo.

Ang malaking siste, kung nabubuhay ngayon si Balagtas, ikahihiya niya na sa kasalukuyang panahon,

ang pantasya niyang kahariang Albanya ng mga Kristiyano ay bansa ngayon ng mga Muslim.  Sa

totoong buhay, ang mga apo pala  nina Florante at Laura ang yumakap sa Ka-Musliman.  Baliktad ang

propesya ng Sisne ng Panginay.   Paano kaya ito ipapaliwanag ng mga Balagtasyano’t

Balagtasyana na ang kanilang idolo ay ipinanganak nang una  sa kanyang panahon?  Utot n’yo.

Si Balagtas na mas bata ng 657 taon kaysa kay Omar Khayyam, sumulat ng Rubaiyat kung hihiramin

ang patutsada ni Nietzsche sa pagsusuring pampanitikan, ang “dakilang makatang Balagtas”

ni Almario ay hindi bibigyan ng prebilehiyong maging tagapagtali ng sintas ng sapatos ni Omar

Khayyam – ang polymath na makatang kababayan ni Aladin na bininyagan sa simbahang katoliko ni

Balagtas bago umuwi kasama ni Flerida sa kahariang Persia na ngayon ay Iran.

Hiramyutiks ni  Ileto mula kay Foucault: Layaw, Utang-na-loob, Damay, Daya, Kristo,

Bernardo Carpio etc. etc. etc. 

Labis at mahigpit ang mungkahi ni Virgilio S. Almario na basahin, katasin at limi-limiin ang mga susing

salita na aniya’y kanyang napili tulad  ng mga salitang “kagalingan,”  “bait” “ loob”, “puri,” “asal,”

“katwiran,” “ katotohanan,” at “awa.” Mga salita itong posible aniyang maging susi sa pagtukoy sa

kahenyuhan at kadakilaan ng obra ni Balagtas.   Kaugnay na posibleng “bisa” ng mga salitang

pinaglilimian ni Almario – magugunitang nauna nang ginamit ang ganitong “abrakadabrang”

instrumento sa pagsusuri ng mga salita o wikang Tagalog, ni Reynaldo C. Ileto sa kanyang

librong Pasyon and Revolution Popular Movements in the Philippines, 1840 -1910.

Samantala, maging si Bienvenido Lumbera ay nagdadalawang isip na rin mula sa orihinal niyang

pagkuwestiyon na may “rebeldeng” intensiyon si Balagtas sa pagsulat ng Florante at Laura. Sa

kanyang  Ang Kritiko at Historyador sa Lapit kay Balagtas na kanyang isinulat para basahin sa

panayam noong 2 Abril sa Club Filipino –  ganito ang kanyang sinabi:

“Nangangahulugan lamang na kailangang maging masikhay at malikhain ang mananaliksik sa

pagpuno ng mga guwang at puwang sa mga dokumentong kanyang mahahawakan, nang sa ganoon

ay makabuo siya ng panlikod na pondo ng impormasyong magsisilbing makabuluhang konteksto ng

mga akdang itatampok. Halimbawa ng pagkamalikhain ang pananaliksik na ginawa ni Reynaldo Ileto

upang mapalitaw ang naging bisa ng Pasyon sa kamalayan ng mga magsasakang umanib sa mga

kultong milenaryan at nagmithing kamtin ang “Bagong Herusalem.” Nilikom niya ang iba-ibang dasal

na bahagi ng ritwal ng mga kulto, sinuri ang mga susing salita ng mga dalangin, at inugnay ang mga

ito sa mga dalumat na hinango sa Pasyon. Sa pananaliksik naman sa panahon ng kolonyal na

paghahari ng mga Amerikano, kahanga-hanga ang sinop at tiyaga ni Galileo Zafra, ang iskolar ng

anyong Balagtasan, na nangalap ng mga texto ng mga tulang binigkas sa tagisan ng mga makatang

napatangi bilang mambabalagtas.

Marami nang pag-aaral ang iniukol sa Florante at Laura, at sa librong Himalay, Kalipunan ng mga Pag-

aaral kay Balagtas, tinipon nina Patricia Melendres-Cruz at Apolonio Bayani Chua ang mga prinsipal na

sanaysay na nagtatampok sa sining at kabuluhan ng klasikong akda. Subalit hindi pa natatapos ang

gawain ng kritiko at historyador. Sa pag-aaral niyang “Kung Sino ang Kumatha kay Francisco

Balagtas,” sinabi ng kritikong Virgilio S. Almario na “walang makatitityak sa hinaharap ng pagbasa kay

Balagtas” at doo’y ipinanukala niya ang isang istrakturalistang pagbasa na magtutuon ng pansin sa

wika ng Florante at Laura na iinog sa mga susing salita tulad ng “kagalingan,” “bait,” “loob,” “asal,”

atbp.”

Anupa’t mula kay Foucault, ang pagbabagong konsiderasyon ni Lumbera ay pakikiayon na  rin sa

hiramyutikong pagbasa ni Ileto at Almario sa pagsulat ng naratibo ng kasaysayan at mga akdang

panliteratura.

Bukod sa mga eskapularyo, anting-anting, dasal, dalit at mga salitang loob, giting, pagpapakasakit,

kapatiran, etc. napahanga ni Ileto ang di kakaunting sarado-Katolikong tradisyunal na manunulat.

Naging isang kasangkapang panunuri ang pagsisid sa mga kahulugan ng salita – na ginagamit ngayon

ni Almario sa teksto ng Florante at Laura – mga salitang hahalukayin sa mga teksto ni Balagtas.

Maaalalang pati ang tula ni Hermenegildo Flores at Plaridel, hanggang kay Bonifacio tungkol sa tulang

sagutang umikot sa temang Hibik ng Pilipinas, ay ipinipilit ni Ileto na impluwensiyado ng mga salitang

kinatas niya sa Historya Famosa ni Bernardo Carpio. Sagisag kuno ng Hari ng Espanya si Haring

Alfonso, sina Don Sancho at Jimena ay magkapatid na sagisag ng Filipinas, ang masamang si Don

Rubio naman ay ang kumakatawan sa mga prayle, at si Bernardo Carpio ay sagisag ng katapangan ng

rebeldeng Indio laban sa mga Moro ngunit maiipit sa nag-uumpugang bundok sa Cueba ng Montalban

kung saan magiging kuta ng mga Katipuneros.

Bakit balang kibot ng damdamin ng Indio ay ihahakab ni Ileto sa mga salitang nadudukal niya sa mga

istoryang popular na kumubabaw sa kamalayan ng ating mga ninuno? Para bang kung walang

alegorya ni  Bernardo Carpio at/o ni Kristo, ay walang gagayahing “kagitingan” ang mga Indio at mga

Katipunero. Maging ang mga salitang “utang-na-loob, kahiya-hiya, damayan, pagtitiis, pighati ay limos

ng halagahang kolonyal.  Tila nakalimutan ni Ileto na may sariling isip at damdamin ang tao, kahit na

siya’y inaakalang idinuyan sa literatura’t awiting kurido, istoryang moro-moro  at sinakulo. Anupa’t ang

pagluwalhati ni Ileto sa mga alamat at pamahiing istorya ay lalong naglulubalob sa mga Indio sa

pamahiing pinamarali ng prayle na ang ating mga ninuno ay walang sariling bait, mahina at laging

nangangailangan ng tulong kahit sa mga pekeng superherong tulad ni Haring Bernardo Carpio,

Prinsepe Florante at Hesukristo.

Bukod sa  hiramyutikang pagdulog ni Ileto, na napulot kay Foucault, natukso si Almario na dagdagan

pa ang listahan ng mga nahuhukay niyang salitang “kasamaan,” at “sama,” “kahanay ng kaliluhan,”

‘lilo,” “sukab,” “asal-hayop,” “taksil na pita,”masamang loob,” at “lupit” gayundin ang “sawi,”

kahanay ng lugami,” “dusta, “pighati,” “ininis,” “kimi’t nakayulko,” “hapo,” “kutya’t linggatong,”

“dusta,” “kahabag-habag at luha na lamang ang pinatutulo.”

Ani pa ni Almario:

“Hindi ako magtataka kung dumating ang panahon na pagkabungkal ng lamang-ugat ng iba pang

salitang aking inihanay ay lalong mamukadkad sa atin ang akda ni Balagtas bilang isang munting

Tractatus Logico-Philosopichus.”

 Tractatus Logico-Philosopichus!

Dakilang Karera ang Pagiging Makata?

Tawagin na nating Dakilang Salamisim ng mga Mananagalog ang pagtatangi kay Balagtas.  

Alalahaning sa panahon ng kabataan ni Balagtas, hindi pa hinog ang sitwasyon sa Pilipinas para

yumabong ang likas na katalinuhan ng makata. Halos isang taon pa lang siya nang magkaroon ng

rebolusyon sa France.  Kahit may bulung-bulungan na ang kanyang mga naging propesor na Kastila

tungkol sa kaguluhan sa Europa, hindi pa naipupunla sa kamalayan ng mga istudyante ang kaisipan ng

mga rebeldeng mga intelektwal at scientists tulad nina  Voltaire at Condorcet, dalawang higanteng

manunulat ng Age of Enlightenment na totoong umimpluwensiya kay Rizal. Si Marie-Jean-Antoine-

Nicolas de Caritat  (a.k.a.) Marquis de Condorcet, na naging martir tulad ni Rizal ay nasa tradisyon ng

literaturang pinasimulan nina Galileo na sumulat ng The Starry Messenger at Dialogue on the Chief

World Systems – dalawang akda itong salungat sa interpretasyon ng Papa ng Vatican hinggil sa

paglikha ng Diyos sa mga planeta kung saan ang mundo ang sentro ng uniberso.  Dahil sa maka-

Agham na akdang ito ni Galileo, naging target siya ng Inquisition ng Simbahang Katoliko kaya napilitan

siyang bawiin ang mga isinulat.  Ngunit kung babalikan ang kaso ni Balagtas at ang bisa ng

kanyangFlorante at Laura, ang librong ito’y pinakinabangan at pinakikinabangan pa ng simbahang

katoliko sa kasalukuyan dahil  ang itinataguyod ng akdang ito ni Balagtas ang pagbi-Victoria ng

Katoliko laban sa Ka-Musliman.  Ipinakita ni Balagtas sa kanyang obra maestra na ang mabubuting

Muslim tulad ni Aladin at Flerida ay dapat magpabinyag sa simbahang Vatican. Ito ang latak ng

polusyon sa literatura ng Ama ng Panulaang Filipino – na ayon kay Almario ay nakapasa na

sa pamantayan ng kadakilaan.

Kailangan ba ang Makapangyarihang Pagbasa para sa Kadakilaan?

Henyo raw si  Balagtas! May ginto bang kaisipang naipamana si Balagtas?

Maaaring nakapangolekta si Balagtas ng mga kasabihan, pero lahat ng sinisipi ng mga tanga-hanga

niya ay puro aral-Katoliko! Walang sulong na kaisipan na makakatas sa mga linya ng Florante at Laura;

walang orihinal na kaisipang bago sa mga akda ni Balagtas; manapa, ang ikinahuhumaling ng mga

kritikong mapupurol ang pagsusuri – ang sinasamba nila ay ang sanlaksang aral sa buhay na

makakatas sa pinagburak nang tubig sa balon na pinalalim nang pinalalim sa paghahalukay tungo sa

sagradong salitang KADAKILAAN –  ng mga taga akademyang kabisote at panatikong mananagalog.

Alam naman ng lahat ng tao ang mga sinabi ni Balagtas sa Florante at Laura, lalo noong panahon ng

mga Indio na laging nasa loob ng simbahan at kumpisalan – na masama ang maghangad ng labis na

kayamanan, masama ang mang-agaw ng syota ng iba; masama ang pabayaan sa layaw ang anak;

masama ang ipokrisya, masama ang mainggitin, masama ang mang-agaw ng korona at imbing

karangalan, masama ang ngumiti para lamang manaksak sa likod ng may likod.  – ano bang bago ang

sinabi ni Balagtas na hindi alam ng karaniwang Katolikong Pinoy/Finoy noon at ngayon? Indio man o

postmodernistang ilustrado?

Isang konkretong ebidensya ng impluwensiya ni Balagtas sa mga intelektwal ay ang isinulat ni

Chairman Joe Lad Santos ng Komisyon sa Wikang Filipino sa kanyang introduksyon sa librong

inilathala ng ahensiya para sa taunang kaarawan ng Sisne ng Panginay, ayon sa Komisyuner, nang una

raw niyang basahin ang Florante at Laura ay nakatagpo siya ng kung ilang daang aral, sa ikalawa

niyang pagbasa ay umabot na sa libong mga aral; anupa’t madaragdagan ito sa ikatlo na aabot at

lalagpas sa libong aral na malamang abutin ng laksa-laksang aral tuwing babasahin niya ang dakilang

obra.

Isang popular na halimbawang aral sa buhay at moralidad ni Balagtas ang isinulat niya sa Florante at

Laura sa istansa 80:

“O pagsintang labis ng kapangyarihan

sampung mag-aama’y iyong nasasaklaw!

Pag-ikaw ang nasok sa puso ninuman,

hahamaking lahat masunod ka lamang.

Mula kay Aladin ang taghoy na ito dahil inagaw ng kanyang sariling ama – Sultan Ali-Adab ang

kasintahang si Flerida.  Isang aral ito na dapat maging matiisin at masunurin ang anak at

magpasensiya na lamang sa buktot niyang ama gayong inagawa ang kanyang nobya.

Ito ang moralidad ni Balagtas. Maging masunurin sa magulang at sa mga awtoridad, gaano man

kasama / sapagkat ayon na rin sa kanya ay wala namang nangyayari sa balat ng lupa na di

kagustuhan ng Diyos. Pero gandang-ganda sa aral na ito ang mga intelektwal tulad ni Komisyuner Joe

Lad Santos – epitome ng mabuting Kristianong edukado.

Pag-unlad ng Wika

Maraming sinauna at postmodernistang Mananagalog ang nagtuturing na  utang  kay Balagtas ang

pag-unlad ng wikang Tagalog/Pilipino/Filipino ?   Inangkupo!

Ang wikang Tagalog ay naging Pilipino/Filipino dahil wika ito ng bayan. Umuunlad, at patuloy na uunlad

hindi dahil sa MAKATA- hindi dahil kay Balagtas. Dahil sa katangian at kondisyon ng kasaysayan,

mamamayan, lipunan, gyera, ekonomya, palengke, edukasyon, masmidya; kahit wala si Balagtas,

uunlad at uunlad at magkakaroon ng ebolusyon ang wika sa buong bansa; magkakaintindihan sa

Tagalog ang mga taga isla ng Sabtang sa Batanes hanggang sa Sitangkai Tawi-Tawi kahit naging

Ilocano o Waray si Francisco Baltazar.

Magiging Filipino ang Pilipino o ang Tagalog, kahit maraming ipinanganak na mapanlason sa wikang

butsikik tulad ni Yoyoy  Villame sa massmedia; o kahit sangkaterba ang nahuhumaling sa akademya

ng eleganteng parikala o parakale, hulagway o hugalway; lawas o walas, tulad ng matitimyas na

salagisim at solipsismo sa mga berso ni Almario at mga rekrut na makatang LIRA. Pansinin kung paano

napapag-iwanan ng panahon ang walang kawawaang laro ng salita ng kabataang makata tulad ni

Bobby Anonuevo na isang clone ni Rio Alma:

LAWA NG WALA

(Pagkaraan ni Jim Libiran, at matapos makinig

 sa lektura ni Bien Lumbera)

 

Mga bagay na gabay ang yabag

sa pook ni Poko, Siya, na puspos

ng Salita, ang itatali sa supsop

na pisi” ang ulam na luma sa ating isip.

 

Langhap niya ang panghal-panghal

at kusot na landas o tuksong kusot,

upang gabayan ang banyagang noo

(sa katutubong paglalamay ng malay)

noon at magpahanggang ngayon.

 

Gapang-nayon ang pagang sa kulob

niyang utak: Utak na kuta, bulok na kubol,

ang ulok ng hangin para hingan ng ukol

sa Lawa ng Wala ang pag-iral ng lira.

Taglay niya ang sandalyas at sandal

na balag tuwing tinatahak ang katha

ng itik-kiti, alinsunod sa sundot sundot

hinggil sa mga usapang pang-usa.

 

Pumupula ang kapuwa Ulap at Lupa

habang kumikibot, tumitibok-tibok

ang kaniyang nauupos na kambal-puso.

Labag man sa loob tila lobo o bolo

ang bota niyang tila salit-salit na tilas

sa sandaling obat o bato o tabo.

(Sino ang aarok sa karo ng mga daan?)

 

Siya ang bagay sa ating karaniwang

tila arak na pinahinog sa panahon;

sa ating gata na taga sa ahon ng pana;

sa ating di-kailanman naging bagay

na bagay. Ibang-iba ang bai natin,

at wika nga’y kaakuhang kuhang-kuha

sa gaya ng Kara ni H’wan: Wala. Wala…

Galing ang tulang ito sa antolohiyang Sansiglong Mahigit ng Makabagong Tula sa Filipinas na

ikinatutuwa ni Anonuevo (ayon sa isang guro sa UP at miyembro ng LIRA)  dahil sa nabanggit na

antolohiya, makakasama daw siya (Anonuevo) ni Almario sa imortalidad.

Si Almario na rin ang nagsabing ang mga akda ni Balagtas, ay napag-

iwanan ng uso sa Europang pinagmulan nito. Samantala, ang mga sulong at importanteng manunulat

tulad ni Voltaire ay umaakda na ng obrang realistiko, maka-agham at rebolusyunaryo, mga akdang

nagpabilis sa pagbabagong panlipunan at pampulitikang umiimpluwensiya sa mamamayan sa Europa

laluna sa Rebolusyong Pranses. Mga subersibong kaisipan laban sa mga Hari o monarkiyang sistemang

pampulitika, pang-ekonomya at panlipunan.

Hindi natin tinatawaran si Balagtas, ngunit hindi pa sapat ang kondisyon sa Pilipinas noong siya’y

ipinanganak at naging manunula para mabuksan ang kanyang utak sa mga bagong pangyayari sa

Europa. Bagama’t malaking agwat ng panahon ang kaunahan nina Voltaire kaysa kay Balagtas,

mangangailangan pang mabuksan ang Suez Canal noong 1869,  para maging mabilis ang biyahe sa

pagitan ng Pilipinas at Europa; at makapasok ang mga bagong aklat at impormasyong

umimpluwensiya sa mga bagong henerasyong kinakatawan nina Del Pilar, Rizal, Bonifacio at Jacinto.

Kapangyarihan ng Panitik

Konsistent si Almario sa kanyang ideang pampanitikan, na mababasa rin sa kanyang librong: Kung

sino ang lumikha kay Bagonbanta, Ossorio, Herrera, Balagtas etc…

 

“Ang ikalawang hibla ay hinggil sa alamat ng kapangyarihan ng panitik bilang kasangkapan sa

pagbabagong panlipunan. Hindi sinasabing hindi ito totoo. Ang ibig ko lang sabihin, hindi naiibang

romantisistang konseptong ito at sa gayo’y igiit ang sarili nilang halimbawa hinggil sa kadakilaan ng

pagsulat.”

Napakaromantiko at idealista ang pananalig ni Almario sa bisa ng panulat kaysa aktwal na

pagkasangkot ng buhay ng isang makata sa panlipunan at historikal na paksa ng kanyang akda.

Ganito ang halaga ng pagsusulat ng makata:

“Si Rizal at ang kanyang kambal na nobela ang pangunahin nilang halimbawa. Kaya nakatimo ngayon

sa ating kamalayan ang Noli at Fili na tila mga Banal na kasulatang “yumanig sa daigdig.” kaya

kailangang bitayin siya noon ng mga Espanyol. Kaya sumiklab ang Rebolusyong 1896. At kaya ngayo’y

si Rizal lamang yata ang bayaning higit na inaalala sa araw ng kanyang kamatayan. Kung maaari

lamang sana at kung matutukoy ang petsa ay baka ipagtakda natin ng isang pagdiriwang na

pambansa ang unang araw ng pagsulat ni Rizal sa kanyang nobela upang tandaan natin itong higit

kaysa unang lihim na pulong ng Katipunan o Unang Sigaw ng paghihimagsik.

Mas mahalaga kung gayon kay Almario ang “paggunita ng unang araw ng pagsulat ni Rizal sa kanyang

nobela upang tandaan natin itong higit kaysa unang lihim na pulong Katipunan o Unang Sigaw ng

paghihimagsik.” Gusto niyang mas pahalagahan ang unang araw ng pagsulat ni Rizal sa Noli kaysa

pulong ng KKK o sa Unang sigaw sa Balintawak.

Maihihiwalay ba ng isang kritiko ang Noli at Fili sa Rebolusyong Filipino laban sa kolonyalistang

Kastila?  Hindi pwedeng magkaroon ng Noli at Filikung wala ang Rebolusyon. Sapagkat ang rebolusyon

ay hindi nagsimula sa Tondo at Natatapos sa Cavite o kahit saan na lamang.

Nasa tugatog ng kadakilaan ang Noli at Fili. Ang kariktan ng kambal na nobelang ito ay ang realidad

at  siyentipikong pagbibigay halaga ni  Rizal sa nobela bilang akdang pampanitikan. Kaiba ito sa urong,

metapisikal at sarado-katolikong pagpapahalaga sa literatura ng  Florante at Laura niBalagtas.  Kung

kailan ito sinimulang isulat ni Rizal ay hindi na importante – ang mahalaga, isinabuhay ni Rizal at

pinanindigan hanggang kamatayan ang laman ng kanyang Noli at Fili. Ang Noli at Fili ay hindi

simpleng tulad ng solipisimo ni Almario – kumbakit ang Panitikan ay Panitikan.  Ang Noli at Fili ay

kasaysayan, mamamayan, kolonisasyon, pang-aalipin, pandaraya, panlilinlang, aksyon, ebolusyon,

himagsikan, KKK.  Ang Noli at Fili ay sining at panitikan ng  makata sa kanyang katapatan bilang

manunulat. Hindi siya ang makata tulad ni Balagtas na hinahalimbawa ni Almario na  nangangailangan

ng husay sa “panlilinlang”!  Si Rizal, tulad ni Condorcet ay scientist, manunulat at makata na naging

martir.  Bilang scientist, makata at manunulat, kapwa sila naging martir. Mahiwaga ang naging

kamatayan ni Condorcet sa karsel ilang araw matapos siyang ipabilanggo ng mga Jacobins sa France,

samantalang si Rizal, matapos hatulan ng kamatayan at barilin sa Bagumbayan ay siniraan pa ng mga

Frayle sa pagpepeke ng isang sulat o retraksyon sa kanyang mga ginawa. Ang kaso ni Galileo at

Condorcet ay pinagbuhol-buhol na trahedya sa kaso ni Rizal.  Isang dahilan kumbakit hanggang

ngayon ay hindi mapantay-pantayan ang akdang Noli at Fili sa dahilang ang mga sikat na manunulat

at intellectual sa kasalukuyan ay naniniwala sa pekeng retraksyong ikinalat ng simbahang katoliko

upang siraan si Rizal – tulad ni Nick Joaquin at Ambeth Ocampo at ng penikula ni Marilou Diaz-Abaya

nang ipakita niyang may hawak na rosaryo ang martir habang sinasaliwan ng tambol sa paglalakad

patungo sa lugar na pagbabarilan sa dakilang scientist, polymath at makatang biktima ng Krusadang

Vaticano.

Uulit-ulitin kong sa tanggapin at sa hindi ng mga kritiko, kahit wala angFlorante at Laura, masusulat

ang Noli at Fili; Nagsulat man o hindi si Balagtas, ipapanganak si del Pilar, at tutudyuhin niya sa

panulat ang mga Prayle sa pamamagitan ng kanyang Dasalan at Tocsohan; At kahit walangFlorante at

Laura, merong isusulat na dapat ipabatid si Bonifacio sa Katagalugan! At mabubuo ang KKK.  Hindi rin

pwedeng ihiwalay ang Noli at Fili sa KKK. Imposibleng hindi sumulpot ang dalawang nobelang ito kung

paanong hindi rin puwedeng mabalam ang Himagsikan ng mga Katipunero sapagkat hinog na hinog na

ang kondisyon sa loob at labas ng Pilipinas – handa na rin sa rebolusyon si Bonifacio, ngunit ang hindi

handa sa pagtatagumpay ay ang mga suwapang at ganid na sarado-Katolikong tulad ni Aguinaldo – 

papahina na ang monarkiya at humihina na ang kontrol ng Espanya sa mga bansang sinakop nito kaya

halos magkapanabay at parang magkarugtong ng pusod at buhay ang Noli at Fili at ang KKK. Ang Noli

at Fili ay maituturing na dugo at kaluluwa ng KKK; samantalang ang Florante at Laura ay isa lang ipot

ng ibong adarna na puwede namang maging pataba o fertilizer sa kasaysayan ng literaturang maka-

Hari na ang pinagmulan ay ang impluwensiya ng Banal na Bibliang kipkip ng mga kolonisador.

Huwag ibilang sina Rizal, Plaridel at Bonifacio – sa halimbawa – ng mga makatang sinasabi ni Almario

na may kagalingang “manlinlang” tulad ng pagpuri niya kay Balagtas bilang matinik na makata. Hindi

maihihiwalay ang mga gawa at pagkabuhay nina Rizal, Plaridel at Bonifacio sa kanilang mga sulatin.

Kaya nga sila kinikilalang tunay na makata – Dakila at Bayani.  Hindi maaaring palagpasin natin ang

isang metapisikal na akdangFlorante at Laura, dahil lang sa husay nito sa porma at pagkakasulat. At

lalong hindi rin natin mapapakinabangan ang isang makatang may “makulay” na karera – dahil

dalawang beses nabilanggo – at hindi naman naging myembro ng anumang samahang repormista at

ni hindi napukpok ng baston ng prayle, wika na rin ni Almario. Litisin natin ng realistiko at maka-agham

ang kanyang obra.

Kung nabuhay ba si Balagtas sa panahon ni Gloria Arroyo, okey bang maging tuta si Balagtas ng

Administrasyon basta siya’y magaling na makata, mahusay manlinlang – at baka-sakaling dumating

ang oras  ng makapangyarihang pagbasa para kilalanin, pag-aaralan ang pwersa ng kanyang mga

librong nasulat na namumutiktik sa mga salitang – loob, suklam, anakpawista, linlang, tiyanak, ganid,

parikala, hulagway, lawas, utot, salamisim, para gulatin tayo balang-araw ng tunay na kahenyuhan at

kadakilaan ng isang makata.

Hinahon, Kababaang-Loob at Sentido Kumon

Kailangan lang ng mga alagad ng mga Mananagalog ang hinahon at sentido kumon, para

makapaghasa ng kuru-kuro at maiwasan ang kapurulan ng isip para hindi sila tuluyang makain  ng

sariling  kalawang.  Kaunting hinahon at pagsasaisantabi ng mga nanigas na dogmang

pangkatagalugan na matagal na nilang pinakinabangan o pinamamayagpagan sa loob at labas ng

akademya.

Kahit mismong si Almario’y nahihirapang hanapin ang ebidensiya ng sinasabing apat na himagsik ni

Balagtas na ipinagpauna ni Lope K. Santos bilang patunay ng pagkarebelde ng makata – himagsik

kuno laban sa malupit na pamahalaan; himagsik kuno sa mababang uri ng panitikan; himagsik kuno

laban sa maling pananampalataya; at himagsik kuno laban sa maling kaugalian. Himagsik ba ito o

mas angkop sabihing Pananangis?

Ang kasaysayan ng Florante at Laura ay pananagumpay ng krusadang Katoliko Kristiyano laban  sa

mga Moro.  Kultura po ito ng mga pamachong sabungero, sa pula- sa puti.  Labanan ito ng mga Hari,

Hari ng Persiya, hari ng Albanya, Labanan ng Masama at Mabuti. Kultura itong ipinangaral sa loob ng

tahanan ng ating mga lola –  sumunod lahat tayo sa Padre de Pamilya upang manatili ang kaayusan

tungo sa kabutihan ng pamilya at buong kaharian.

Si Francisco Baltazar bilang Prinsipe ng Kulturang Makahari

May likas na katalinuhan si Balagtas bilang makata ngunit walang sapat na ayudang pang-intelektwal

at pampulitika ang kanyang panahon para malinang ang kanyang pagkahenyo kung gifted man siya at

kahit nakapag-aral.  Ang tanging patunay ng kanyang kahusayan ay katas ng edukasyong Espanyol – 

maalam siya sa  pagbanggit  ng panitikang Griego at Latin na pinahihintulutan ng edukasyong Kastila. 

Kung maalam man si Balagtas sa literaturang Griego, hindi pa pinahihintulutan sa Pilipinas ang mga

“subersibong” karunungang ipaghihimatay o ipaglalaban ng patayan ng mga Prayle kung may

magtangkang magpasok kahit ng bagong idea laban sa Banal na Biblia at Diyos na kinakatawan ng

mga Hari sa lupa.

Nanatiling sarado/Katoliko ang kaisipan ni Balagtas sa kabila ng pangyayaring matagal nang  natapos

sa Europa ng mga pilosopong  sina Diderot, Abbe, Maury, Condorcet –  ang pagsulat ng encyclopedia.

Ni hindi marahil narinig ni Balagtas ang mga pangalang Francoise Marie Arouet  A.K.A. Voltaire. Si

Voltaire na masugid na mag-aaral ng agham at masasbing alagad ni Newton, at John Locke.  Noong

1769, kahit nalikom na nina Jean d’ Alambert at Denis Diderot at nakompleto ang unang 28 bolyum ng 

encyclopedia mula 1713- 1784 baka hindi pa ito naisasalin sa Espanyol.  Anupat hindi talaga

naambunan ng mga bagong kaalamang  kuntra-Simbahan at kuntra-Monarkiya si Balagtas para siya

maging rebelde sa Inang Espanya.

Kung narinig lamang ni Balagtas ang mga pangalang –  Copernicus, Galileo, Newton, Voltaire at kung

napag-aralan niya ang mga naisulat tungkol o akda ng mga manunulat at scientist na sinisensor ng

Vatican – baka nakagawa siya ng matinong obra; baka nakaalagwa sa pamahiin ang kanyang

“pamimilosopo.”

Ngunit teksto mismo ang ebidensiya kung paano  nagpapalaganap ng metapisikal na relihiyong –

sarado Katoliko Kristiano ang epiko ni Balagtas. Wala siyang iniwan sa isang karismatik na

ebanghelista  kung paano niya inihandog kay Celia at ipinintakasi kay Papa Jesus at Mama Mary ang

kanyang obra:

“Ikaw na bulaklak niring dili-dili

Celiang sagisag mo’y ang eMe  A  eRe;

Sa birheng mag-ina’y ipamintakasi

Ang tapat mong lingkod na si eFe Bee.”\

Ni baka hindi nahigingan ni Balagtas ang “masama/mabuting” balita ng napipintong pagkadurog ng

sistemang monarkiya sa Europa. Na  kinukuwestiyon na ang kapalsuhan  ng katwirang “basbas” ng

Diyos ang pinagmumulan ng  kapangyarihan ng mga Hari.  Binanggit din ito ni Hornedo:

“The text of Florante at Laura sufficiently indicates that Balagtas shared the worldview of many of his

contemporaries who were products of an intellectual and social environment, though shaken by the

upheavals in world history of the late 18th century and first half of 19th century, were still basically

believers in a vertically structured hierarchical universe where fathers (paternalism) and kings

(monarchy) were the rigthfull heads of family and state; and beneath them, in their order of ranks and

offices people held their rightful places. Ang when anyone disturbed that order, chaos and ills followed.

The only remedy against the abuse of power, as in Plato and Aristotle, and St. Thomas, is virtue – the

Cardinal Virtues and their subsidiary speciations and expressions…”

…The primary metaphysical model of the earthly order is God’s government of the universe intimated

in STz. 24:

 

Datapwa’t sino ang tatarok kaya

sa mahal mong lihim, Diyos na dakila?

walang nangyayari sa balat ng lupa,

di may kagalingang iyong ninanasa.

 Sa ika-398 istansa ng Florante at Laura mapapatunayan ang kanyang politikang kuntra sa

taumbayan:

Kaya nga’t nagtaas ang kamay sa langit

Sa pasasalamat ng bayang tangkilik

Ang hari at reyna’y walang iniisip

 Kundi ang magsabog ng awa sa kabig.

Anupa’t maliwanag pa sa sikat ng araw ang pagsusuri ni Hornedo kay Balagtas – na ang Florante at

Laura ay likha ng isang Indiong kampun ni Abraham –  kapon at isang pundamentalista.

Sa maniwala kayo’t sa hindi –  bukod sa pagiging metapisikal na makata – si Balagtas ay Ultra

Rightist! Par excellence!

Kay Balagtas bilang magaling na makata, ang pinakamabuti kong masasabi sa kanya:

kapon, eunoch, dapo, banal na parasito sa literatura at kulturang Filipino.

  

KOMENTULARYOS (Ikalawang Edisyon)

ADIOS SA VATICAN IDOL!

 

“Hateful, blasphemous, prejudiced, vulgar,

rude, or ignorant  remarks are the music

of a free society, and the relentless patter of idiots

 is how we know we’re in one. When all the words

 in our public conversation are fair, good,

and true, it’s time to make a run for the fence.”

-  DANIEL GILBERT

 

Si Francisco Baltazar ang top Vatican Idol sa kakulturahang Filipino. Siya bilang makata ang sentrong

target ng KOMENTULARYOS ni Tomas F. Agulto.

Bakit Komentularyos? Palibhasa’y mamamalakaya rin ng mga tao, kakaibang tabas, hubog at sukat ng

mata ng lambat ang hinayuma para sa panulaan ng  makatang kababayan ni Balagtas. Kinatnig-katnig

niya ang mga komentaryong patula bilang Ars Poetica. Kundanga’y taliwas na taliwas sa doktrinang

Kristiano ang kanyang  kuntra-relihiyong paradigm – pansawata sa hibo at impluwensyang

pangkaisipan ng nasirang Kikong- Balagtas. 

Gustong burahin ng makatang mangingisda ang pag-aakala na merong  look sa panitikan  na hindi

kayang arukin o sobrang kinatatakutan  ng ibang pumapalaot sa literatura. Bakit kasi sasalungatin 

ang Kristianong pananaw ng mga kanonigong manong at deboto ni Balagtas: Hermenegildo Cruz,

Epifanio de los Santos, Julian Cruz Balmaceda, Lope K. Santos, Teodoro Agoncillo, Virgilio S. Almario et

al.  Aba’y 360 degrees na pagbaliktad sa pagsambang ginagawa ng mga panatiko kay Kikoang agenda

ni Agulto.Sapagkat hindi lang mababang-uri ang Florante at Laura kundi obrang sobra sama.  Kung 

ang  Doctrina Christiana ay nagluwal ng Mahal na Pasyon,  nagkaapo ito ng Florante at

Laura; pinakadakila ang dalawang obrang nabanggit sa mga akdang ‘kayawa’ na pulos katas ng mga

luma’t panis na karunungan mula sa Bibliya. Pangit. Napaka! Masamang damo itong nagpamulaklak

ng mga akdang tabubok. Literaturang napinsala sa hibo ng paurong na kaisipang Kristiano: Tandang

Baciong Macunat, Urbana at Feliza; Mga awit at korido:  Moro-moro at kung anu-anong akdang sapal

ng pinagsapalan. Mapait pa sa apdo – ang katas ng Mahal na Pasyon atFlorante at Laura – ang

ipinapangahas na yamang taglay ng Kristiano sa lupa pasaporte biyaheng langit. Sabi nga ni Rizal:

GINTO ang turing ng alipin sa posas/pulseras sa kanyang galang. At iyon ang ipinagpuputok ng butse

ni Ka Tomas; na sanhi rin ng kabag at nagpapasakit sa kanyang tiyan sa katatawa tuwing nakakabasa

ng press release na meron na namang  balagtasan sa book launching, o conference ng  mga kenkoy sa

literatura.

Kaya napakapaklang katatawanan sa Komentularyos ang pagsamba kay Balagtas ng sikat na kritikong

Virgilio S.  Almario. Ganito ang pamumustura ng National Artist sa Florante at Laura:

“Hindi ako magtataka kung dumating ang panahon na pagkabungkal ng lamang-ugat ng iba pang

salitang aking inihanay ay lalong mamukadkad sa atin ang akda ni Balagtas bilang isang munting

Tractatus Logico-Philosopichus.”

Gaya-gayang hiramyutiks (hermeneutics) toolkit na pulot yata kay Ludwig Wittgenstein sa pantasyang

ipin-down ang relasyon ng wika at realidad sa pamamagitan ng personal na kutob at humahalihawhaw

na imahinasyong batayan ng  pagbusisi sa obra.  Pagbungkal ng lamang-ugat? Mga corpus na

katagang minumuni-muni? Paghahanay sa mga salitang kaliluhan, lilo, sukab, asal-hayop, taksil na

pita…  Ayon kay Almario, kailangan ang makapangyarihang pagbasa? Nagrerekrut si Almario ng

referee para mamagitan sa makata at mambabasa? Extra-gastos sa ekonomyang panliteratura. Kung

Tagalog ang makata at Tagalog din naman ang mambabasa, paghamak at pangmamata sa babasa.

Huwag na!  At ano kaya ang kredensyal ng kritiko?  Ng imported na toolkit? Kahit saBalagtasismo

Versus Modernismo, napakakomportable ng pagkakategorya sa mga makata. Konseptong sabungero:

Sapula/Saputi.  Kung Modernista si Alejandro G. Abadilla – Balagtasista naman si Jose Corazon de

Jesus. Bagamat may bahid ang naratibo  ng tribyang pulitikal at kasaysayang pang-estado, porma-

porma lamang at bahaw na sentimyentong bersopikasyon ang nagsilbing baklad sa paghahati.  Kahit

magtangkang sumisid nang malalim, paano babakuran ang look  ng  solipsismo’t imahinasyon ng  mga

makatang ikinategoryang Balagtasista at  Modernista. Gahol sa psychological na pagsipat  ang textual

na paghahati. Saan manggagaling ang mandate sa paglalagay ng boundary? Sa National Artist? Sa

status quo?  Pansinin:  Kung si Batute  ay may romantikong gunam-gunam at pusong Kristianong

mangingibig ng pekpek at nasyunalismong pinagtutugmang rekotitos ng  Estado — si AGA naman ang

rebeldeng lagalag sa porma at pagpapasiklab. Ano ang anatomikong parametro at timbangan para sa

dalawang makata? Lansakang State Nationalism. Reaksyong palliative laban sa malakas, manlulupig,

dayuhan at puti, etc. Hindi makapag-isip nang lagpas sa doktrinang Kristiano – kung ano at hanggang

saan susundan ang ebolusyong kultural ng tao.  Mga obrang romantiko’t pantastiko para magsilbing

borloloy panliteratura sa “Dakilang Liping Kayumanggi” na tatawaging “Hiyas” ng Panitikang

Pambansa.  Paradoxical, ganito nahubog ang ating identidad: Xenophobic/Xenophile. Kutkot-kalawang.

Mala-kawali.  Maputla ang tiyan, mauling ang puwit. 1) Dogmatikong rejection ng anumang banyaga;

2) Debotong pagsamba sa Lahing-Puti! Epekto ng kolonyalismo’t lupig na kamalayan. Krisis ng ating

pagkatao ang mismong bumulag sa mga tradisyunal na scholar. Inuupod ang pagkatao ng self denial,

polite-hypocrisy-complex. Kababawang-loob Kristiano.  Kapinoyan. Pinoyness, Filipinoness. Isip-alipin.

Lakad-alimango. Ito ang kalibreng Kikonian.  Hindi pwedeng magsalita si Kapitan sa harap ni Mayor;

hindi rin pwedeng magsalita si Mayor sa harap ni Gov; lalo namang hindi pwedeng magdisisyon si Gov

kung walang signal sa Malacanang. Kikonian paradigm. Sapula/Saputi. Parang magkabilang basyo ng

itlog na isinaklob sa tingting sa plorerang plastic sa opisina ng National Archives. Isa’y puti (penoy)

isa’y pula (itlog na maalat.) Kambal na itlog. Bayag ng Balagtasismo. Bugok!

Dadakilain sina Balagtas at Batute? Pagpapapusyaw ito sa kalidad ng tula ng rebolusyonaryong

makatang tulad ni Emmanuel Lacaba.  Ano pa’t ang padron ng Bagong Formalismong Balagtasyano

ang epitome ng panulaang tagalog/filipino na luglog sa paghahalughog sa elegansyang pangwika,

porma at borloloy na sinasakluban kunyari ng walang pulitikang pulitikapero marubdob ang linya ng

pag-ibig sa nacion o estado at himodismong pagdeskarte sa sinumang Trapong nakapoder.  Kaya ang

pagkatas sa mga lamang ugat ng mga katagang Kikonian sa Florante at Laura ay  alinsunod  sa

kaisipang ‘dakila, makadiyos, at maka-Filipinas’ para ipakalat-ipauso ang kulturang palasunod sa

gobyernong bulok at anti-mamamayan. Mapandaya.  Katulad ng paggamit sa literaturang katas ng

Banal na Bibliya ng  mga sinaunang theologians at philologists.  Kung may  batikang National Artist

ngayon,  si Balagtas naman ang Vatican artist noon. Mga pakawalang lobo ng mga Hari at Diyos-

diyosan. Nagpauso sa panitikan ng estetikong maka-Idolatriya, maka-Hari, maka-Diyos, anti-Tao,

bangkarote, panis na sapal ng pinagsapalan.  Pesteng yawa!

 Hindi naman mahirap intindihin ang mga kataga’t talinghaga ni Balagtas kaugnay ng

salitang maawaing langit, kahanay ng walang nangyayari sa balat ng lupa, di may kagalingang iyong

ninanasa, sugo ng langit kaugnay  ng  hari at reynang walang iniisip, kundi ang magsabog ng awa sa

kabig.”

Masama pa nga kung pangunahan ng bait ang mga estudyanteng mambabasa. Madalas kaysa hindi,

nakapagliligaw ng isip na parang tiyanak ang ilang kritiko. Lalo pa’t may kabuntot na “respetado at

batikan” ang kanilang pangalan.  Sa totoo lang kahit katiting, walang impluwensya ang pagbasang

abrakadabra sa obrang mapamahiin at palaasa sa ‘kaloob ng langit’.  

Kailangan ang anatomikong toolkit ng mga kritiko sa  sining at literatura para makatagos sa mukha,

laman, buto, kabuuan at kalook-lookan ng anumang anyo ng isang likhang-sining. Anatomiko:

balanseng pagbusisi sa tekstong kasalabid sa aktibidad at kaakibat ng buhay-makata. Hahagilapin nito

ang mga metaporang organiko at  ‘aral’ o teknikal na sinahod niya sa tradisyon; pati na ang pag-

iimbento o pagpapalusog/pagpapasiklab ng makata sa pagtula. 

Anatomikong pagsaklaw sa kasaysayang personal at panlipunang hibo sa adka ng may-akda;

sumusuysoy kung albularyo ba ang manunulat sa kinayawang kultura. Galamay ng Status Quo.

Tagahimod!  Kikonian!

Ang Tula ay masarap at masustansya, nagpapasigla, nagkakarga ng kalidad/dignidad sa buhay ng

Tao.  Hindi ito ‘hiyas’ o borloloy ng isang estadong bulok. Ayaw ng tula sa eleganteng ornamentong

kurtina sa dulingas na mata at utak; bagkus, ang tula ay langis ng buhay. Nagpapaluningning sa

kahubdan; binubusigsig ang kaano-anohan ng tao at inuurirat ang kabakit-bakitan ng kalikasan;

Masipag at tapat na ‘bastos’ ang tula; tahas at bukas sa pag-unlad. Pampalakas-loob. Maka-Buhay at

maka-Tao, hindi palaasa sa grasyang isasabog ng hihinda-hindarang Hari at Reynang sugo ng Diyos sa

lupa. Sa ganitong panukat:  Kayawa angFlorante at Laura. Pesteng yawang magnum opus!

Ibinubuluntaryong Taraw ang Komentularyos.  Itinutundos sa isang panukalang oryentasyon na

pagtatayuan ng parola para sa mga kapwa mamamalakayang naglalayag sa laot ng sining at

panitikan. Kung nasa angkop na spot ang parola,  hindi basta-basta maliligaw ang mga

mamamalakaya. Walang magtatali ng sariling baloto sa komersyal na barko  ng mga  kulturating

barbarían laluna’t kung ang kapitan at piloto ay  nagmamatang-manok pagkagat-ng-dilim.  Kung may

tumaob na bangka, matuto silang lumangoy; humandang malalad at magpakatatag; may ipasisiwang

na opurtunidad ang klima at kalikasan; kahit pawikan o page na maaaring maghatid sa kanya  pabalik

sa buralan ng mga kapatid na mamamalakaya; o makarating kaya sa palaw ng mga Badjao sa Sabah,

sa El Nido ng Palawan o sa Itbayat ng mga mangingisdang Ivatan. Hangga’t posible, sa pamamagitan

ng libro, iwawagayway balang-araw sa parola ang signal na ilaw  ng KOMENTULARYOS. Malisik na

liwanag laban sa mapambansot na islogan at bulok na kaisipang dakila, makabayan, makadiyos. Ito

ang pondong kaisipan sa panulaang kayawa: dakila, makabayan, makadiyos – Bugok sa dilang Bugok. 

Reaksyunaryo. Anti-Tao. Kuntra-Masa.  Sa malao’t madali, igugupo ng  tulang realista, makatao, maka-

agham ang bugok na kaisipan at bulok na istilo ng panulaang tagalog/filipino.  

Pansinin ang bahid ng kanyang pamimilosopo’t katusuhan:  Sa mga Makatang Eat All You Can:

 … “Karapatan ninyong kumain nang kumain

      Kakagutom talaga ang paglulubid ng buhangin

      Okey lang umutot na kayo nang umutot tulog  man o gising

      Basta huwag na lang po  kayong tutula ng pururot

      Tungkol  sa amin…”

 

Mas mapanduro ang dura sa Kung Kaya’t Sabay-Sabay Tayong Dumura sa Langit:

 

     “Kung merong Kristianong malinis na malinis

     Kung budhing-alkampor ang nakakawangis

     Kung merong banal na unang pupukol ng kamatis  

     Kung kaya’t sabay-sabay na tayong dumura sa langit”

 

Malupit na parunggit na may ansal pang Laway Pestebal:

    

“…Hindi na nakakatawa ang paulit-ulit  nyong pag-utot…

… Hala! Pataasan tayong dumura sabay-sabay patingala

 

     Palaputan ng plemang sasaluhin ng bunganga…

…Bago at pagkatapos ng Komentularyos:

   May laway pa kaya kayong ipaghahambog?…”

 

 Nambabalibol na panulat. Nambubutas. Pasaway na sipat ng isang makatang-tapak.  Ulupong na

pandama. Dinig  ang halinghing at hibik ng kalapati sa hawla o soliloquy ng nakatiwarik na paniki. Sa

pagkilatis saFlorante at Laura, swerte namang ‘nagkasakay’ sa bangka ang makatang mangingisda at

si Dr. Florentino H. Hornedo.  Ayon sa guru: 

 “The discourse of power, then, in Florante at Laura is the discourse of Command Politics, of Monarchy,

of Authoritarianism, of the Divine Right Kingship, which  may be benign if headed by a Philosopher-

King, but brutal and  tyrannical if headed by an Adolfo. For after all, the rule of Adolfo and of Florante

in the same Kingdom of Albania is politically rooted in the same politico-social structure differing only

in the ethos of the two – one a Platonic  philosopher-King, and the other a usurping tyrant.  It says

plainly: “Keep the structures, change the persons.”  In this sense, the pre-Revolution reform

movement of the Ilustrados was Balagtasian; and that is what they did after they had killed Bonifacio.

 

Isinama sa koleksyong ito ang seksyong  Sa Hulo’t Liwasan ng Dekada Otsenta, bilang paglingon sa

kanyang ‘kabanuan’ na hitik sa mga negatibo at positibong pag-aakalang pampanulaan. Kundanga’y

pinuspos niya’t di nasuheto ang ‘poot’ na nakalangkap sa kanyang mga huling obra upanding sarilinin

ang masaligutgot na pagdurusang idinulot sa kanya mismo ng realistang pagsisino sa idolo niyang

Makata sapul pagkabata.  Pero sa kanyang Pahimakas kay Balagtas hindi naampat ang alingawngaw

ng kababawang-loob ng isang Kristianong gustong ‘bumait pero hindi magawa:’

         “Dinggin yaring awit” na dapat maturol

           Ng bawat inapong gapos ng linggatong 

           Kung dito nalibing ang musa mo Ingkong,

           Sa aba mong puntod kami magbabangon.”

           

Habang kinakalkal niyang parang sakwa ng apulid sa linang ang binhing virus ng mga konkistador na 

naghelmet ng Kristianismo, determinado ang kanyang panghihikayat:

           

“Tigilan na natin ang pagsamba sa kung

            sino-sinong Bathalang Maykupal. “

 

            Kaya’t lagpas ang Komentularyos sa pagpuksa lamang ng masasamang damo sa pinipinitak

para sa kanyang pintuhong ‘Pulitika at Kulturang Maka-Agham.’ Sandamakmak ang tukso, pamahiin,

takot, katamaran, pakikisama, karuwagan, kayabangan at kawalanghiyaan. Magkakrus ang balakid na

pasan-pasan ng katauhang Pinoy/Kristiano: Kahambugang wala sa lugar at kababaang-loob na

paimbabaw. Kambal na sakwa ng Mediocrity.  Kabanuan sa obrang bunga ng sinusong pamahiin, aral,

asal at gawang altruistiko. Ang mantra ng Kababawang-Loob-Kristiano. Magpasensya ka’t wagi ka sa

huli. Dahil kakampi ng maawaing Diyos ang api at mapagtiis. Maipamamata kaya ng mangingisda sa

mga pantas sa akademya na hindi pa man ipinapanganak sa labangan ng tupa sa Betlehem ang

kanilang Niňo Jesus, meron nang labirinto ng talinghagang hindi masinsay sa puklo ni Ariadneng

pinagnasaan ding lutasin ng

mga makata’t pilosopong Griego? Tapat na pagnanasa ang sentrong magneto sa kaibuturan ng

makata para malayo siya sa kabanuan. Polite-hypocrisy sa kanya ang ‘sakripisyong-kristiano’.

Katunggakan ang konsepto ng sakripisyo; na unahin ang pagiging Makadiyos at ikalawa’y atupagin

ang pagtulong sa mahihina at sakitin. Sa ganitong pagpapahalaga, ang natural na katangian ng tao –

ang likas na pagpapahalaga  sa kapwa ay ginagawang puhunan para makarating sa langit. Nagiging

peke ang damdaming makatao sa pagtuturing na investment ang sakripisyo sa paggawa ng ‘mabuti’. 

Lason sa dugo ng makata ang bribery. Laban sa pantasyang hadlang sa empowerment ng indibidwal

para malasap  nang sagad-sagaran ang sarap ng  pagiging tao.  Pero kailangang bukas siya sa pang-

uusig ng kritiko’t mambabasa sa kabaduyan at pambabalasubas.  Sa huling tuos, kaiga-igaya ang

kanyang pananalig:

 

“Sa persona trinidad ng Homo sapiens

              Sex Sining at Agham…”

 

At para limasin ang katas ng Doctrina Christiana sa mga aral-kristiano ni Kikong-Balagtas,  

alalaumbaga’y kaura-urali ng dithyrambong mangingisda ang ehemplong Dionysus sa pagtuya sa

kakulturahang Vaticano. ‘Nagsangla’ pa mandin ng kaluluwa sa ayudante ni Satanas para turuan

siyang tumula ng totoo.

           

“O Mephistopheles

Na mapagpakana

Download mo ang hibik

Ng Sinta kong Tula

           

Huwag kang magulat

Kilapsaw ko’y taos

Gusto kong umalpas

Sa kuko ng Diyos”

 

                        Ang nasisiguro ni Ka Tomas, paglabas ng Komentularyos, magmaliw man o hindi ang

mestisong katuwaa‘t pamimighati, Kristianong Filipino pa rin ang mananaig kung pwede bagang

ipanregalo ang libro pagkabasa; o ipambalot ng tinapa?  Sabi naman ng iba: 

 

“Ibang Tomas F. Agulto ang sumulat sa Komentularyos, rebelde kay Francisco Balagtas, hindi sinino

maging si National Artist Virgilio S. Almario, minaliit ang maraming makata sa panulaang Filipino;

iniluklok sa pedestal si Dr. Florentino H. Hornedo at umaming panatiko sa … Kulturang Makabuhay,

Makatao at Makamasa ni Gat. Jose Rizal. Bagamat mapakla ang kanyang mga talinghaga at paminsan-

minsang nagbubuhat ng sariling bangko, nakaigpaw si Agulto sa ‘kayawa’ ng sinaunang literatura

kaya hayaan na lamang natin siyang tumula nang tumula nang tumula bilang Makatang tunay na

diyos at manlilikha!”

 

                         - Ariel Dim Borlongan

                         Editor, Premyadong Makata

                         Kababayan ni Balagtas

 

“Sa panahong nangingibabaw ang kultura ng mga hari at diyos-diyosan sa panitikan, solo gerilyang

pag-atake laban sa idolatriyangVaticano ang heretikong tulambuhay ni G. Agulto sa kanyang

Komentularyos.”

 

                           - Atty. Fermin Salvador

                           Makata, State of Illinois

                           Habilitation  Program Coordinator

 

 

“Mapakla, mapait at maanghang ang Komentularyos ni Mang Tomas. Bagama’t mahirap lunukin ang

kanyang mga hamon, nakapagpapalaya ito ng isipan (laluna sa kabataan)

upang magtanong, maging kritiko at walang takot na ilahad ang kanilang arte at ideya sa

nakaambang pader ng mga institusyon.”                      

 

                          -Arvin Acosta

                          Environmentalist,

                          Pilosopo, Makata                                 

                                                        

“Tomas F.  Agulto actively participates and strives to lead a reevaluation of the work of Balagtas…

Only very few writers of the rural life know grassroots culture, folk wisdom and values, especially in

their progressive expressions and manifestations, that will always be part of our nationalist and

transformative project.  I think it is time that we shift our emphasis from the traditional intellectuals of

the academe to the generic, mostly self-taught writers and intellectuals who may have deeper insights

to share on Philippine life.

  

     - Alice G. Guillermo, Ph.D, 

                          Professor Emeritus,

                          University of the Philippines

  

             Maniniwala po ba kayo sa sabi-sabi?  Ang tangi pong panawagan ng libro: paglagot sa

“tanikalang ginto.” Pagwasak. Wakasan ang idolatria sa buhay, sining at panitikan.  Pagkat ang pag-

ibig ng makata’y nasa pagtatayo ng parolang moog ng kulturang maka-Agham. Na hindi maitatayo sa

Pilipinas kahit sa loob ng isanlibo’t isandaang  taon.  Gargantuan Gigantic Colossal na proyekto ito

para sa mga Filipino.  At ang puso ni Agulto’y isa lang munting bato. Kailangan ang barko-barkong

tipak ng bato, bakal at semento para maitayo ang moog. Umaasang magkakatotoo, tutula nang tutula

ang makata;

masayang aalagatain ang di mapipigilang pagtindig/pagkabuo ng parola bago maubos ang nalalabing

3.5 bilyong taong liwanag ng mortal na araw.

 

PS:

             Sadyang isinulat sa english ang magkabuntot na artikulo sa huling dahon ng libro

– Postscript: Literacy from Literature at ang Towards a Culturally Evolved Alternative para sa mga

intelektwal na hindi nahirating magbasa sa Tagalog at dukha ang isip sa sariling wika. Kasama rin sa

suplemento ang mga tula nina Marcelo H. del Pilar, Jose Rizal, Andres Bonifacio at Emmanuel Lacaba;

ang mga realistang makatang inspirasyon ng may-akda.  Inaasahang magsisilbi rin itong paalala sa

mambabasa na sana’y mahilig at magpakahusay sa Filipino kasabay ng pagpapakadalubhasa sa

english; at kung magkagayon – sa pagbasa ng obrang tagalog-filipino’y maging pamilyar sila sa katig,

pisote at timon ng baloto;  mga integral na bahagi ng kumpit para sa matatag na paglalayag at

determinadong pag-ugit ayon sa direksyong i

hinuhudyat ng hangin at ng malilisik na bituing katipan ng kapana-panabik na panganib sa

pagdaragat – sa buhay, sining at panitikan.     

 

Masayang pagninilay!

 

Ang May-akda

Novaliches, Quezon City

Hunyo  2011

Halaw sa panahon ng pananakop ng mga Kastila noong 1521 hanggang 1898 ang Florante at Laura, isang mahabang pasalaysay na tula ng katutubong si Francisco Balagtas. Dahil sa pamamalakad ng mga dayuhan, nagkaroon ng maraming pagbabago at karagdagan sa katutubong panitikan lalo na sa uri at paksa. Sa kaso ng Florante at Laura, isa itong karagdagang uri sa katutubong panulaan sapagkat isa itong awit (na binabalatkayuan ang totoong katutubong porma nitong epiko). Makikita rin sa awit na ito ang mga pagbabago sa paksang panrelihiyon, pangmoralidad, at pangromansa na mga katangiang palasak na sa Europa noong panahong iyon. Samantala, awit man ang Florante at Laura, nasa nakalimbag na porma na rin ito sapagkat inangkat dito sa Pilipinas ang sistema ng imprenta. Sa pananalasa ng mga hiram na panitikang Europeo, masasalamin sa akda ang mga dayuhang kaharian at tauhan sa halip na katutubong kalikasan. Samantala, dahil sa kolonyal na kaligirang bumabalot sa pagkakaakda sa Florante at Laura, masasalamin dito ang dayuhang tradisyon ng pulitika, pamamalakad ng kaharian, pagtrato sa mga di-Kristiyanong lipi, pag-aaral, kaisipan ng katarungan, Kanluraning kaisipan ng kagandahan, Kristiyanong pananampalataya at pagpapahalagang naiimpluwensiyahan ng mananakop. Tungkol naman sa diwang sinasambit ng Florante at Laura hinggil sa indibidwal, mahalagang isakilos ng bawat mamamayan ang paggawa ng kapalarang nasa awa ng Diyos. Sa kaso ni Florante na bida sa awit, mahusay siyang mandirigma ngunit nang sakupin ng traydor na si Adolfo ang kahariang ipinagtatanggol ni Florante, nadakip ang huli at iginapos sa kagubatan. Kahit patraydor ang pagkatalo ni Florante kay Adolfo, hindi nito naisip na paghigantian ang taksil bagkus ay nanawagan ito sa Diyos sa malaking bahagi ng kanyang hinagpis sa gubat. Tungkol naman sa diwang sinasambit ng Florante at Laura hinggil sa kolektibong mamamayan, ipinapakita na kinakatawan ng bayani ang pagpapanatili ng sarili sa kabila ng pananakop. Sa kaso ni Florante, nananatili siya sa kahinahunan kahit dapat niyang paghimagsikan ang pananakop ni Adolfo sa kaharian ng Albanya. May paghihimagsik man, hindi dahas ang kinasangkapan ni Florante para labanan si Adolfo bagkus ay ipinagkatiwala na niya sa Poong Maykapal ang kapalaran. Dahil dito, masakop man ang bansa ng kung sinu-sino, mananatili ang sarili alinmang pagkakakilanlan ang kinamulatan. Nanggagaling naman ang Florante at Laura sa konteksto ng Panahon ng Pananakop kung kailan naipapamalakaya na ang mga buto ng himagsikan. Dahil hindi na eksklusibo sa mga imprentang pansimbahan ang mga palimbagan, nakapaglimbag na rin ng mga akdang hindi nauukol lamang sa mga Kristiyanong ritwal at panalangin. Nag-umpisa na ring makapaglimbag ang mga katutubo ng mga akdang panromansa, anti-Kristiyanismo at anti-Hispanikong imperiyalismo at isa na sa mga iyon si Balagtas sa pamamagitan ng kanyang obrang Florante at Laura. Gumamit man si Balagtas ng mga dayuhang tauhan at tagpuan, ginawa lamang niya ito para pagtakpan ang paghihimagsik sa pananakop ng mga traydor na Kastila sa kahariang walang iba kundi Pilipinas. Sa adaptasyong ito rin ni Balagtas ng maraming dayuhang sangkap pampanitikan, ipinapamukha rin niya na kaya rin ng mga indio ang gumawa ng obara-maestrang nahahawig o nalalagpasan pa ang mga Europeong akda. Sa kaso ng Florante at Laura, para sa mga indio ito na nagsisimula nang magising ang kamalayang

makabansa. Ginawa ni Balagtas ang kanyang subersibong awit upang ipakita ang pagkakagapos ng mga mamamayan habang nasa pananakop ng mga Kastila ang kanilang bayan. Naghahari sa bayan ang kasamaan ngunit sa pagpapakitang ito ng kahima-himagsik na kalagayan ng bansa, ipinagpapasa-Diyos ang kapalaran dahil darating din ang panahong matatapos ang pananakop, gaya ng pagtapos ng armada nina Florante at Aladin sa pananakop sa Albanya, dahil magtatagumpay ang mabuti para sa Pilipinas.Sa ngayon, matutunghayan pa sa kasalukuyang panitikan, lipunan at kasaysayan ang natirang impluwensiya ni Florante. Sapagkat maraming aspeto pa ng lipunang Filipino ang hindi nakakalaya matapos ang apat na dantaon ng pananakop, lumilitaw pa rin sa panitikan ang mga bayaning rebolusyunaryo na kinokondena ang pananalasa ng kapitalismo, neokolonyalismo at imperyalismo. Halimbawa ng mga akdang ganito ang Zsa Zsa Zaturnnah kung saan nagiging superheroine ang baklang bida upang kalabanin ang mga dayuhang Ingleserang pseudo-peminista. Sa lipunan naman, lumilitaw pa rin ang mga kabayanihang nagpapakita ng taglay na katapatan, kalakasan at pagkabansa sa pamamagitan ng mga Filipinong manggagawa sa ibang bansa na napagkakatiwalaan ng kanilang mga amo, ng mga taong nagsasauli ng kagamitang hindi sa kanila, lakas ng ‘di-matinag-tinag na ispiritu ng mga mahihirap na nananatiling may pag-asa sa kabila ng karukhaan at mga mamamayang nagsisilbi pa rin sa loob ng bansa kahit maraming oportunidad ng pag-unlad sa ibayong-dagat. Nasa dugo pa rin nila ang mga katangian ni Florante. Sa kasaysayan naman, makikita pa rin ang impluwensiya ng mga akda sa bisa ng mga Rebolusyong EDSA na nagtaboy sa mga abusadong Presidente upang panaigin ang demokrasya sa bansa. Tulad ni Florante, bayani ng bayan ang mga bayani ng EDSA.