Suangmantam Digest February 2003

67
  

Transcript of Suangmantam Digest February 2003

Suangmantam Digest February 2003

1

www.zogamonline.com

2

Suangmantam Digest February 2003

www.zogamonline.com

CONTENTS** Mithupite Hinkhua: Thomas Alva Edison ** Sinlaite a ding: Idioms - Origin & Meaning ** Damtheihna: Lungtang (Heart) Natna ** Science & Technology: Mobile Phone ** Current Story: North Korea ** Nui Leng Chi Dam Hi ** Developing your leadership abilities - V ** Honhilhve Bangziak a? ** Story Section: Itna ziak a kaihtuah ** Movies Review ** Electronics: Computer leh damtheihna ** Career: Indian Navy ** Mihindan bawlphatna: Ei leh ei kaal ah ** Mystery: Siberia a Meikuang lamdang (Siberian Firebawll) ** Khovel gamte theihna: South Africa ** Nu-le-pate a ding... ** Music: Marshall Bruce Mathers-III (EMINEM). ** Sports: Williams-te Unau ** Poem: 2 7 8 16 17 23 25 28 30 37 39 40 44 46 49 52 55 62 64

Suangmantam Digest Editorial Board Editor : KC Thang Jt. Editor : K Thangpi Manager(Finance) : Muanniang Manager(Advertising) : Khup Thomte Layout Artist : Muanthang Address For Correspondence: Suangmantam House No. 99-D, Sector - 6, Pocket 2 Dwarka, New Delhi - 110 045Published by GK Siam Thomte, A-76, Games Village, Zone III,Imphal - 795004, Manipur State, India and printed by him at Power Printers, Daryaganj, Delhi.

Suangmantam Digest February 2003

3

www.zogamonline.com

Mithupite Hinkhua

THOMAS ALVA EDISON( 1847 - 1931 )

Z

an khomial vaksaktu dia electric bulb ana bawlkhia, Khawl pausak leh milem tangthei dia bawlpa Thomas Alva Edison tuh khovel a thil bawlkhia thupipente lak a khat ahi. A thil bawlkhiakte a patent(sorkal apan venbitna) 1,093 ngut nei hi. Huaituh mikhat in patent aneih lak a tampen ahi lai hi. Electricity and Edison: The Heroes of the Age kichi laibu ah amah tungtang hichiin kigen: Thomas Edison sang a, tuhun a dia khantouhna toh kisai a panna nei lianzaw omkei.kumsang paita sung a dia mi hinkhua thuzoh tupen ahi. Thomas hunlai in Thomas tuh naupangte skul room February 11, 1847 in khat chauh nei ah kai Milan, Ohio ah piang. A uh. A laizildan uh nu-le-pa Sam leh ahihleh a lungsim ua Nancy Edison ahi ua, vomthoh leh a zilte uh nekzonna toh kisai in a genkhiak thakthak ahi. laihawlpawl ahi uh. Kum Naupang 39 toh kal 12 1854 a Thomas kum sung skul akai nung in sagih a phak in Port Thomas in chimtaak Huron, Michigan ah mahmah. A thil zilte pem uh. Tua a pemna theisiam ut diak khua uh Long a ahihziak in a sinsaktu sumdawnna munpi dong zihzeh hi. A thupitak hongsuak hi. sinsaktu pan dawtna hau thei salua in a lungsim buai leh A neulai in thil thei-ut/thuduh thiltheihhak mahmah chi hi. Thomas mahmah. Thil paidante nun a zaktak in gingta lou. A tapa pil/ ngaihtuahkhiak/suikhiak sawm gige. fel mahmah chih gingta tinten hi. A theilouh chiang in mi dong zel hi. A Nancy Edison, sinsaktu ana hi ngei tangthu a genna uah kumguk ahihlai ahihziak in skul apan lakhia in aman in Vatawt liante khat in a tuite inn ah lai honhilh panta. Huaiziak in keuhsak dia a opkhum mu a, Thomas kha 3 sung chauh skul kai amahleng a keuh khak leh chiin kha hi. Thomas in William Vatawt dang tuite tungah vatu hi. Shakespeare laibu gelhte leh Sir Issac Newton in Science bu

4

Suangmantam Digest February 2003

www.zogamonline.com

Thomas Alva Edison

minthangtak a gelh Principia Mathematica kichi inn ah sim hi. Kum 9 ahih in a lupna room ah Laboratory khat koih hi. A khonung lam in a inn nuai uah tuah a, a vanzatte - lou tuamtuam min a khoih ding uh alauh ziak in a bawm tungah GU chih belh. Thomas kum 11 aphak in a lawmpa Jim Clancy toh a inn kikal uah Telegraph khung uh. 1838 kum a Samuel Morse in telegraph tungtawn a kihoutheihna dia ana bawlkhiak Morse code kichi zang uh. Hiai Morse code bel laimal leh number kawksak dia sutvom leh giitphei(dot and dash) zang a telegraph tungtawn a kihou theihna ahi. Kum 12 aphak in Port Huron leh Detroit kikal a Grand Trunk Road ah Newspaper, Laibu, Thei leh Chikhum zuak in om hi. A rail Port Huron a akilehkik ma in Detroit ah 10.30 A.M apan 4:30 P.M sung khawl a, hiaisung Thomas in laibu simna leh thil tuamtuam bawl dingdan etkhiakna hun in zang hi. A rail nunglam a van puakna mun ah Laboratory bawltawm a, etkhiakna nasep sunzom zel. Huaituh khovel a Laboratory taithei masapen ahi. Thomas leng Detroit Public Library ah vahoh gige. A kigendan in aman Library a laibu om tengteng simsuak vek.Laibu khenkhat/ tawmchik ka sim kei. A library pumpi ka sim chi hi.

Rail a khawl chiang in Thomas in rail platform ah avante va zuak zel. Khatvei a rail in ana taisan man hi. Thomas in a delh leh a conductor pan mu a, a bil a man in rail tungah kaitou hi. Thomas bittak in a rail tung mahleh a bil sung a banghiam kitan ging za hi. Huainung mipau zatheilou hiaihiai hi. Nangong lam manoh deuhdeuh mahleh hiai a thiltuah ziak kia hilou a, amalam a scarlet fever a vei ziak hiding a gintak ahi. Kum 15 a phak in laisutna khawl lei a, newspaper khat The Weekly Herald rail a van puakna mun apan honpankhia hi. Hiai paper rail tung a kisunkhia masapen ahi. A rail lampi a tengte leh tuangte tanchin kigelh. Thomas in kalkhat in copy 400 val bang zuakkhia. Kum 1862 nipilai in Thomas in Mount Clemens Train Station a rail lampi a naupang kimawl khat mu hi. Rail hongtai in gawikha ding dinmun a om tak in kintak a taiphei in naupangpa va man a, kilepkhiak pih hi. Naupangpa pen Mount Clemens a station master James Mackenzie tapa ahi a, a pa kipak lua in Thomas rail lampi a telegraph operator nna sepding dan sinsak hi. A kumnawn in Thomas, kum 16 a upa in a kaam masapen ding in Port Huron ah telegraph operator in pang. Hiainung tuh US leh Canada ah telegraph operator in zinkual hi. Kum 20 aphak in telegrapher kinpente lak a khat a theih in om. Thomas telegraph operator a

Suangmantam Digest February 2003

5

www.zogamonline.com

apan kawm in thil bawlkhiak lam sunzom zel. Stratford, Ontario, Canada a asep lai in dakkal kimkhat teng a khakkhiak ding thukhah(message) khat om hi. Thomas in baihlamtak in Sanapi, a phawngtu(alarm) nei khat toh a telegraph thuahkhawm a, dakkal kimkhat teng a phawngtu a ging chiang in a thukhah pen amahmah in kikhak ziahziah hi. Thilthak bawlkhiak Thomas in a poimoh ngaih mahmah ziak in Telegrapher ahihna tawpsan in thil bawlkhiak honpanta. A ngaihdan/ geldante note book a hoihtak a gelhkhiak honpan a, a method zatte a pilvang sem in thil etkhiakna aneih chiang a amuhsuahte hoihtak in gelhkhia hi. Kum 1868 in Thomas in Electrical Vote Recorder a dia patent masapen ngah. Patent ichih pen sorkal in thil bawlkhetu khat kiang a athilbawlkhiak tung a thuneihna liauliau a piak ahi. A taangpi in bangtan hiam sung a ding ahideuh. Patent in mikhat thil bawlkhiak, midangten amah phalna lou a zat hiam, ahihkeileh huchibang mah sumdawnna dia bawl khaam a, thilbawlkhetu a din venbitna poimohtak pia hi. Hiai Electrical Vote Recorder machine in vote khiakte ana chiamteh geihgeih a, vote khiak toh kisai leh a simna ah hihkhelh/simkhelh omding dal hi. Thomas in hiai a thil bawlkhiak

US Congress ah pulaak mahleh Congress in zanglou. Huainung in mi zat ut dingte kia bawlkhiak sawm hi. Hileleng kum 24 nung a, 1892 kum in, amasapen ding in New York State Legislature ten voting machine zang uhi. Kum 22 aphak in Thomas tuh New York khopi ah pem. Khatvei The Gold Indicator Company a alawmpa avaveh lai in a Companyte Stock Ticker hong sia hi. Stock Ticker kichi pen thilman chiamtehtu Khawl khat ahi. Khovel a gold man kikheek zelte theihtheihna dia kizang ahihziak in poimoh mahmah. Thomas in ava bawlhoihsak ziak in a Companyte kipak mahmah ua, a nasem ding un la ngal uhi. Kum 1869 in Thomas in Edison Universal Stock Ticker, tua azat sang ua hoihzaw, kinzaw leh thilmante chiangtak a sunkhe theizaw bawlkhia hi. A kumtawp lam in zuakkhiak a, a sum muhte Newark, New Jersey a Laboratory bawlkhiakna dia zat ding honsawm hi. A bultung a $ 5000 sak a, $ 3000 tan khong a zuak ding a chihsim leh a Companyten $ 40,000 in dawp uhi. Edison in a zak in lungam in puk dek hial hi. Stock Ticker tampi bawlkhiakna din dawr honpan. Sumdawnna dia thil bawlkhiak a pat masakna pen ahi. US a stock exchange (Sum kikheektuahna mun) lianpenten a thilbawl kum 80 sung vingveng zang uhi. Thomas in mihingte zat dia thil bawlkhiakte a hoihzaw sem in

6

Suangmantam Digest February 2003

www.zogamonline.com

puahthak zel. Christopher Sholes in 1800 kum a typewriter a na bawlkhiak a laimalte tang sa chiah lou in puahhoih a, 1872 kum in electric typewriter, a laimalte tang zaw a kilem bawlkhia hi. 1832 kum vel a Samuel Morse in ana bawlkhiak telegraph in khatvei thu in gui khat ah thukhah khat khak thei. Thomas in puahhoih in telegraph gui khat a thukhah li khatvei thu a khak theih din bawlkhia hi. April 1876 in Menlo Park, New Jersey ah Laboratory khat lamkhia hi. Hiai factory thilthak bawlkhiakna ding chauh a factory masapen ahi. Hiai mun a thil poimoh taktak a bawlkhiak ziak in Menlo Park Dawisiam(Wizard of Menlo Park) chih in om hi. Nasep lam hahkan mahmah a, zan khovak in leng tamveipi tu hi. A dohkan tung hiam, a nasepna mun ah tom chikchik ihmu zel. Khatvei houh Chemistry Dictionary lukham a zang in ihmu hi. 1877 kum in Thomas in Khawl Pauthei(Phonograph) etkhiakna nei. Nursery rhyme Mary had a little lambchih a Khawl Pauthei ah khum a, khovel a thil khum masakpen hongsuak ngal hi. Phonograph pen tun Record player kichi hi. Hiai tungtawn in mipiten ging kilawm koimun peuh ah leh a ut hunhun un ngaikhia theita uh. Nikhat Thomas in a Phonograph naungek milem sung ah koih hi. A laihna khat a mek chiang un nursery rhymes hong gingkhia. Khovel a naungek

milem pauthei masapen hongsuak nawn hi. Thomas in meivak man tawmchik leh hoihzaw neih dingdan zongkhia ut hi. Huai hunlai in miten thautui ahihkeileh gas khawnvak zang uh. Hiaite a mantam mahmah banah meikang hongkipat khak ding lauhuai mahmah hi. Kum 1877 in light bulb hon bawlkhia. Hilele a glass bulb sung a koih ding hoihtak a muh ngai hi. Thomas in kum nih sung thil tuamtuam a samzang, zubi hawng zang, sakol samzang, buhpawl zang, ngakuai gui leh singthem chiamteh a, atawp a 1000 val vei a chiamteh nung in khauzang, carbon toh mekkhawm(carbonized thread) zang hi. October 19, 1879, dak 9:30 P.M in light bulb masapen vaksak hi. A lightbulb dakkal 40 vak zou hi. Thomas in America tuh electricity hun a pilut a hita mai a, khovel tuh khantawn a dia kikheek ahi tamai hi. 1882 kum in New York khopi amasapen ding in electric power in vaksak in om hi. 1887 kum in Thomas tuh West Orange, New Jersey ah pem. Movie projector bawlkhiak na dia poimohtak khawl tampi bawlkhia nawn hi.1893 kum in movie studio khat phutkhia. Huaituh Kinetographic Theatre kichi. 1903 kum in cinema, a ging omlou khat The Great Train Robbery kichi suahkhia. A khonung in a movie projector toh phonograph thuahkhawm in cinema, a ging neite bawlkhia hi.

Suangmantam Digest February 2003

7

www.zogamonline.com

Thomas kuhkalna leh lohching dia a tupna thupi mahmah in ettontak hi. Etkhiakna a neihte a paidiklouh chiang in lohsapna a ngai lou in huai apan zilding hoihtak om in muzaw hi. Khatvei a seppihte khat in etkhiakna kibawlte lak a sang bangzah hiamte lohsapna ahi achih leh aman, lohsapna e? Hidek lou. Hihlouh dingdan sang tampi i zilkhia vele chiin dawng hi. A inn West Orange, New Jersey ah October 18, 1931 in si. Kum 84 a upa ahi. A luang vui ni October 21 nitak in mipin amah zahna in a meivak uh minit khat sumit uhi.

Milan, Ohio a apianna mun ah tun Museum khat, Edison Birthplace Museum om. 1929 kum in lightbulb pian champha 50na lop in om a, kum 1979 in leng kumza a chinna lop hinawn. 2029 kum chiang in leng light bulb kum 150 a chinna lopna omdin gintakhuai mahmah. Thomas Alva Edison thilbawl khiakten i hinkhua honkhekden hi. Amah America a mi poimoh pen chih in om. A kuhkalna, chihtakna, anasep a kipiakzohna leh mite a nuamzaw/ baihlamzaw a ahin theihnang ua anasep ziak in khovel pumpi a mite lungtang ah omden ding hi.

ll

MEDALS OF GLORYIndia gam a pahtawina sangpen piaktheihte leh tukum a dia a sang khate a nuai a bang ahi:1. Bharat Ratna - Civil min a ngah theihte laka pahtawina sangpen ahi. Tukum kuamah khuksak in omkei. 2. Padma Vibhusan - Civil mi a dia pahtakna sangpente lak a anihna ahi. Tukum a ngahte - Odissi laamsiam Sonal Mansingh, Sikkim CM lui kaziLhendup Dorji, lailam a minthang Balram Nanda leh Ayurvedic Doctor Vaid Bhrishaspati Dav Triguna. 3. Padma Bhushan - Tukum in mi 34 in ngah. Amaute lak a khenkhatte Jamshed Godrej, Naseerudin Shah, Heart Specialist Purshottam Lal, Journalist TVR Shenoy, Padma Subramaniam, Novelist O.V.Vijeyan 4. Padma Shree - A kigawm in mi 54 in mu. A minthang deuh khenkhatte Amir Khan, Danny Denjongpa, Jyotirmoyee Sidkar, Rakhee Gulzar, Mukesh Kumar, S.Venkataraghavan etc. 5. Ashok Chakra - Galmuan hun a hangsanna jiak a hangsanna jiak a pahtawina sangpen ahi. Tukum a ngah - NSG Commando Sub. Suresh Chand Yadav, nikum Sept. kha a Gujarat a Akshardham temple a helpawlte toh kikaptuahna a si ahi.

8

Suangmantam Digest February 2003

www.zogamonline.com

Sinlaite a ding:

IDIOMS - ORIGIN AND MEANING1. Badger, to badger someone: Reporters constantly badger her about her private life. A khiatna: Thudong ut hiam, nget neih ut ziak a khollou a mi philphil, mi suheh/subuai chih genna a kizang ahi. A kipatna: Nidanglai a kimawlna mulkimhuaitak, Badger kichi ganhing khelgawtna apan kila ahi. Badger ichih ganhing lianlou khat, leinuai a kua nei, mulsau, vompian ahi a, a lu tungah a vom leh ngou a gittang pai hi. Hiai ganhingte Phelpi(barrel) sung a khum in a Phelpi lehbut ua, Ui hon khahkhum uhi. A Uiten huai ganhing vangsiatak kaihkhiak sawm in sual nilouh ua, atawp a alohchin chiang un a Uite hawkzak ua, a Badger pen Phelpi sung mah a khum nawn in Uite khahkhum zel uhi. 2. Bat an eyelid: He didnt bat an eyelid when he heard the news. A khiatna: Mitphia, lungphawng hiam lamdangsak ziak a mitphia. A kipatna: `Eyelid i mitsin/mitkhu ahi a, huaipen French pau luitak ahi `Bat kichi sappau a thumal tua kizang nawnlou `bate apan kilasawn `batre apan ahinawn leuleu. Batre chihna bel kha zaap/phelelep ahi a, huai apan mitphia chihna dia `bat an eyelid hong kizangkhia ahi. 3. Blood is thicker than water: The Director chose his nephew instead of me for the job. I guess blood is thicker than water. A khiatna: Mikhual/mitheih ngeilouhte sang in inkuanpihte hiam, tanaute apan hehpihna/panpihna kilam et theih zaw chihna a kizang ahi. A kipatna: Hiai Idiom Germany gam ah kumzabi 12 na apan hong kipankhia hi. Tui in a sukkhakna munte ah a khonung in nin bangmah baanglou a, hileleng sisan in a tak khakna munte ah a nin sawtpi baang den hi. Hiai in a gennop bel midang i kinaihpih hetlouhte sang in tanaute poimoh zaw uhi. 4. Bated Breath: Mark listen to the announcement of his results with bated breath. A khiatna: Naak ngam zezen lou, doizeen a om. A kipatna: French pau luitak `abatre apan hong paisawn ahi a, huaituh khenpuk, kipuk chihna a kizang ahi.

Suangmantam Digest February 2003

9

www.zogamonline.com

Health:

LUNGTANG

NATNA

M

ihing taksa hiangte laka poimoh mahmah khat tuh lungtang(Heart) ahi. Lungtang nasep pipen ahihleh, taksa hiang tuamtuamte leh sapum a sisan leh huihsiangthou(Oxygen) hawmkhiak ahi a, tawlnga lou hial in a poimoh ding zahzah uh hawmkhia hi. Hiaibang nasep poimohtak semtheilou/semzoulou a hong omchiang in Lungtang natna nei ana kichi hi. Hichibang a lungtang nasepna hongbuai theih dan chi tuamtuam tampi om hi. Lungtang a sisan luanlutna siguite(arteries) buaiziak bang, lungtang sung a sisante vialpaina buaiziak bang, lungtang taksa himhim (heart muscle) ana chauh/hatlouh ziak leh a dangdangte ziak hikha vek hi. Huaite tengteng lungtang natna chi tuamtuam hivek uhi. A maute khat-le-khat kizoitawnvek dan in om ua, munkhat ana buaiziak a a mundang hong buaisawn chihbang in om hi. Mitampi ten hiai natna ana nei ua, tamtak in leng ana sihpihta uh. Khovel pilna leh siamna khantouh dungzui in hiai natna hong kipatdan, kepdingdan damdoi leh vanzat hoihpipi muhsuah ahita a, sihpih teitei ding natna hivek nawnlou hi. Doctor thupiak zui a, hinkhua hoihtak a kikep in, lungtang natna nei himahleh, hinkhua nuamtak in zattheih veve. Lungtang natna chi tuamtuamte Coronary artery disease: Coronary arteries kichite, sigui chikhat, mihing lungtang(heart) a sisan polutte ahi uhi. Sisan lak a thau hoihlou(fats) omte siguite(arteries) baang a kikhol/belh in omthei uhi. Sisan lungtang a luanglut ding a hongpaite lak a hongtel calcium, protein leh substance tuamtuamte toh hiai sigui(arteries) a thau hoihlou ana belhte hong kipolhkhawm/ki gomkhawm chiang un, hong khalpian ua, hong tam deuhdeuh /sawt deuhdeuh chiang in saakgawp in sigui vang suneu/hubing thei in om uhi. Huchih chiang in lungtang ah sisan leh oxygen kiningching tak luanglut theilou a, ana sepding bang semsak theilou hi. Hiaibang lungtang natna neite coronary artery disease a na/nei kichi hi. Huchibang a sigui(artery)te bing dek hiam sisan luthoih theilou a

10

Suangmantam Digest February 2003

www.zogamonline.com

hong omchiang in Angina kichi hon tun hi. Angina kichi bangdang hilou in, sisan luthoihlouh luatziak a lungtang a taksa (heart muscle) ten oxygen leh nek-leh-tak poimohte(vital nutrients) a taaksap ziak a natna/ nuamlousakna hong omte genna ahi. Hiaite awmsung(chest) na vulvul, gik/ bing eek-uuk, honphu eel-uul, sa-huthut chih khawng a om ahi. A tangpi in awm (chest) lak a kilang deuh mah leh, mun tuamtuam - Liang veilampang (left shoulder), ban(arms) ngong(neck) gawl, nungzang(back)te ah hiai atung a kigente bang a nuam lou sakna/na sakna omthei veve hi. Sigui (artery) a sisan paitheilou bikbek a hong omguih chiang in Heart Attack hong om hi. Lungtang in na hoihtak a a septheihna din an sisan leh oxygen supply kiningching amuh ngaigige hi. Hiai sisan leh oxygente paina hong ki-huk bing chiang in lungtang a satak(heart muscle) susegawp/ a naseptheihna kiamsak thei hi. Hiaibang a mi hong om chiang in heart attack kichi. Hiai siguiten(arteries) lungtang a sisan a supply na mun tuamneih chiat uh ahihman in, hiai supply-line kisia pen in a supply na mun alet leh neu zil in a suksiatna mun alet-le-neu leng kinga hi. Ban ah, heart attack inaphak nung a keppah(treated) ahihleh hihlouh dungzui in leng lungtang bangchia susia hiam chih kinga. Heart attack ziak in heart muscle-te in siat loh a, hong dam chiang in leng ama a bang in na semhoih theilou hi.

Heart Valve Disease: Mihing lungtang(heart) in pindan 4(4 chambers) nei hi. Hiai pindante kal a sisan paikualhna control tute valve kichi a, hiai pindante a pan sisan hong luanpawtna a om ahi hi. Min hiai heart valve natna honneih chiang in, lungtang sung ah sisan paidan dukdak theilou hi. Hiai natna chi 2 in khentheih: (I) Stenosis valve vang neulua, sisan paidingzah pai theilou. (ii) Regurgitation valve hoihlouh ziak a sisan potkhesate lehlutthei. Hiaibang natna neite heart chamber ten anasep ding bang hoihtak in sem theilou a, lungphu(heartbeat) a paiding bang a pai theilou, lungphu haatlua/awllua chihbang in om theih(abnormal heartrythm), Heart failure hontunthei hi. Heart failed I chih chiang in, lungtang in nasem theilou bikbek chihna ahi kei. A sepding a kulzah sem theilou chihna ahi. Lungtang natna nei tampite hiaibang natna nei ahi uh. Heart muscle disease: Hiai natna pen lungtang sung a taksa omte natna ahi. Hiai natna in heart failure hon tunthei a, lungphu mumallou in koihthei hi. Congenital Heart disease : Mi tamtak piantung a kipan lungtang natna neisa/lungtang deldep sa a piang pawl omhi. Heart valve hoihlou deuh, siguite neudeuh, poihlong deuh chih khawng in omthei a, hiai bang pianpih lungtang natna neite Congenital Heart Disease nei kichi hi. Huchibang mite aneu ua pan buai

Suangmantam Digest February 2003

11

www.zogamonline.com

toupah pawl om ua, pichinnung a kithei pan/buaipan leng omthei veve hi. Pericarditis: Lungtang natna chikhat ahi a, lungtang tuamtu natna khenkhat ziak a hong poihlong ziak a buaia hong om chiang in hiaibang lungtang natna hon tunthei hi. Hiainatna nei atam hetkei. Lungtang natna nei hihleh hihlouh kitheihnate (sypmptoms): Atung a kigen lungtang natna chituamtuam ten symptoms kibang simsim neimahleh symptom khenkhat anatna zil a tuambik omhi. Coronary Artery disease symptom-te Angina Awmsung na vulvul bing ekuk, Sa huthut. Hiaibangmah in nungzah guh, liangbop lak, ngawng, gawl, leh khabeguh lak ah leng om thei veve hi. Naktom/hu-sau latheilou (shortness of breath) Lungphu mumallou lungphu pai ziahziah lai khatvei khawng khawl guih(irregular heartbeat/skipped heart beats). Lungphu haat lam a omdeuh gige.Taksa chau/lung-am khawng a omdeuh gige.Sungnim pahpah, khoul khawng in mawk buah phutphut. Heart Attack Symptom-te

(a) Omnuamlou, honphu/honneh chibilh om hileh kilawm bang a om, sapum gikkisakna om, Omsung/ baantawn khawng na vulvul. (b) Sungdim phephu hileh kilawm a om, sung hatlou, annek/thil nekte bang gawl a tangdek hileh kilawm dan khawng a om. (c) Kho-ul in hon buak, tha hong zoi, lua/lung-am. (d) Thazoi petmah a om, naak chiang bang a tomchikchik a bei lutlut. (e)Lungphu kinoh, lungphu mumallou. Hiai atung a symptomte bang a na omleh Heart attack nei/ honphadek bang ahithei. Doctor kietsak ngeingei a kitheihchetsak ding ahi. Heart attack hong omchiang in hiai symptom kigente minute 30 hiam/huaisang a sawtzaw bang leng omsek a, damdoi nekthoh maimai in phazoulou hi . Himahleh khenkhatte Symptom kilang hetlou bang in leng om theih veve. Atangpi in zunkhum natna neite hiaibang in omnuamdeuh uhi. Heart Attack in hon phak leh, lungtang(heart muscle) a suksiat nasatluat venna ding in kintak a keppah kiphamoh hi. Heart Valve disease symptom-te (a) Nasep/gamtat chiang hin ommaimai/khawltawldam a om chiang hitaleh, nak-sau/hu-sau latheilou, tomchikchik a nakbei lotlot. (b) Thazoi, lung-am, awmsung nuam

12

Suangmantam Digest February 2003

www.zogamonline.com

lou/ bing ek-uk, lungphu mumallou kinlua/kailua bang a om. Ban ah, a tunglam a gensa symptom tuamtuamte bang leng neithei uh. Nak-sam dek a ihmulai thakhat a khanglou chihbang in leng omtheizel uh. (c) Kintak a gikna pung/khangguih nikhat thu chauh a leng selkhat phial bang a gikna khangthei. (d) Heart valve natna ziak a lungtang nasemtheilou a om heart failure tan atun a ahihleh chibawk, ngal leh khepek bawk, gilpuak chih khawng om nuam. Congenital Heart Disease symptomte Hiai pianpih lungtangnatna neite theihsuah pahpah pawl om mahleh pichin nung a theihsuahpat pawl bangleng om. Symptoms bangmah omlou a omthei nilouh khat ahihziak mah ahi. Mi piching ah, symptoms a tunglam a kigensate toh kibang.Naungek/naupangte ah nak kinoh, an netamlou, khangtheilou/ gikna pung hatlou, tuap natna/ damlouhna(lung infection) neipahpah, kimawl chih khawng hihtheilou in om nuam uh. Heart Muscle Disease symptomte (a) Hiaibang natna neiten nasepchiang/exercise lakchiang khawng in a awm(chest) uh nasa in bingdek hileh kilawm bang in theipah uh. Khenkhatte ah, bangmah semlou

a om maimai chiang leh annekzoh chihkhawng in hichibang in omthei zel uh. (b) Chibawk, khepek/ngal bawk, gilpuak, gimbaih/tha tawldeuh gige, khophawklou a puk guih, lungphu mumallou chih khawng a kilatdan tangpi hideuh hi. Pericardotis symptom-te Awm nasa uh, himahleh a a natdan tuam. Hiaibang natna neiten a awmlaizang tak uh nasa vulvul uhi. A na in a vangkim in a ngawng, baan leh nungzang lak khawng zel suk ngeingei zel. Lupchiang, khuhchiang leh thil nek chiang in ana uang diak. Mailam awndeuh a tut khawng nuam tuam. Khosik sanglualou bang toh kithuah nuam, lungphu kinoh/hat pahpah. Hiai atung a symptomte tampi nei mahlechin lungtang natna thupilua nei chihna hi sese kei. Symptoms thupitak nei, natna lah serious lua hilou in omtheih. Ban ah, natna serious lua hingal, symptoms om manglou inleng omtheih thepthup zel. Huaiziakmah in silent killer ana kichi hi. Atung a symptom tuamtuamte kibang tampi om ahihman in lungtangna nei hidia kimuanmohna neiten, a koipen a na hiding ka hihiam chih kichet teitei a, kikepna hoihtak lak kiphamoh hi. Lungtang natna vei baihlamsakte (Risk factors)

Suangmantam Digest February 2003

13

www.zogamonline.com

(a) Pu-pa /khanggui a lungtang natna neimi ten avei baihlamdeuh uh. Hiai omdan tak tuh, mi khenkhat lungtang(heart) deldep deuh leh sekdou lou deuh himhim pawl om hi. Tua bang miten a suan-le-pak te lak uah hiai chi(gene) pesawn thei ua, a tu-le-ta te un midang sang in hiai bang natna nei baih lam zaw uhi. A vei teitei ding uh chihna bel hituan kei. Hiai pen ei kiventheih thil ahihlouhman in a lampi omsun tuh thildang hiai natna hon supuangthei tuamtuamte apan kivensiam ding ahi mai. (b) Cholesterol level Sanglua Cholesterol kichi thau hoihlou leh substances - protein, calcium khawngte genna ahi. I nek-le-dawnte si-le-sa a pangzel ahihman in hiaibang tel tamlua nek/dawn hahbawl luat in sisan ah hiai thauhoihlou(cholesterol) pungsak in lungtang siguite suneu/ subing thei hi. Huiaiziak in kholak a tuahtuah nek chingmi, sathau hahnekluat miten hiaibang natna a neih uh a baihlamsak. (c) Blood pressure sanglua keplouh a om nilouh in lungtang natna atun baihlamsak. (d) Overweight Mihing in taksa letdan/sandan zil in gikna leng kihunpih ding omhi. Taksa gikna thunun lou, mawkthau neinoi a om pen lungtang in lel a, lungtang natna tuamtuam tun baihlam mahmah hi. (e) High Stress Ngaihtuah hau / Lungsim tawl/ lungsim gim/

lungkhamna toh khosak gige in lungtang natna a tunbaih mahmah. Insung buaina ziak, nasepna lam toh kisai, khosakna buailuatziak leh thiltuamtuam tampite ziak in lunggim leh thatawl in omtheih gige mawk hi. Hiaite thuakdan siam/khinkhiakdan siam kei leh lungtang natna gentaklou natna guhpipi tuntu in pangthei hi. (f) Exercise neilou, ommuanglua, hun-awl hauhluat leh a limlim nek ziak in khovel ah lungtang natna nei tam mahmah ta hi. Khaw-ul pawtsak teitei (walking, jogging leh nasep) lungtang natna lak a pan kivenna hoihpen ahi. (g) Laizial tep: Laizial tepmiten a teploute sang in Heart Attack a neihtheihna uh a leh nih in baihlam zaw. Huai kia hilou in a teploute sang in damsuahna ding chance a neitawm zaw uhi. Huaiziak in laizial tepmite ding in tepnawnlouh bikbek ahoih a, a teploute leng kipat vetlouh ding himai. (h) Diabetes natna leh lungtang natna kizoitawn mahmah ahihman in, diabetis control louh a omleh lungtang natna tuamtuamte a tunthei. Kikep/Kiven dingdante: Kikep/kiven ding dante (1) Nek-le-dawn pilvang tak a bawlding - Nek-le-dawn hoihtak a kivensiam in sisan guite hubing thei thilte sisan lak a pan suniamthei in, heart disease neihding hondal thei. Lungtang adia hoih thilte nek in mihing

14

Suangmantam Digest February 2003

www.zogamonline.com

taksa tung a cholesterol level suniam a, Blood Sugar, BP chihte suniam in, taksa gikna/thauhoihlou (Weight) te naktak in suniam. A hih leh bangte nek ding a bangte nek louhding: (a) Haichi louhing(vegetables), theigah(fruits) graining hahnek ahoih (b) Sathau/thau tampi tel a kibawl thilte a tawmthei pen ne in (eskn: butter, sweets, Icecream) thau tampipi tel a kibawl ahihziak in nektamlouh ahoih. Sa lampang ah Bawngsa, Voksa, Aksa leh aktui chihte khawng heart disease tunbaih lamte a hi ua, nek tamlouh ahoih. Hiai te sang in ngasa/sa-nga(fish) bang ahoih zaw. (c) Hunbi neitak a annek leh avallua neklouh sa-le-sisan a ding in hoih a, sisan a cholesterol tamluat ding veng a, lungtang a ding in leng hoih hi. (d) Chi(Salt) tamnek luat in BP a sukpung ziak in tawmnek ahoihzaw. (e)Tui siangthou tamtheilam dawn gige ahoih hi. (2) Om maimai chiinlouh ding Mihing sapum om maimai ding a bawl hi khollou hi. Tangtang leh phiaphia ding a bawl ihih jiak un ommaimai taksa a ding in phattuamna hilou zaw hi. Mitampi ten ommaimai hahbawl luat ziak in lungtang natna chituamtuam an nei uh. Huaiziak in nasep/exercise hih zel ding ahi. Hiai in Heart muscles a suhat a, sisan luan dan/paidan hih kichup a, BP suniam in taksa a thau hoihlou omte khisiang in taksa ki fit tak in mi omsak hi. Hiai bang a taksa kep in taksa sukilawm in lungkimna hontun a, stress, ten-

sion, anxiety leh depression-te nasatak in suniam hi. Exercise lakdan chi tuamtuam tampi ommahleh kimsipsip in igenzoukei. Apoimoh mahmah ahihleh, gimlua a hih louhding. Lungtang natna neita-te diak in doctor hoihtak a dot a kituahpih zawng ding exercise lakding dan/hun theih ding a zuihding. Huaiban ah, exercise hih/lak chiang a nopmoh sakna - ban thazoi, lung-am leh taksa hiang tuamtuam nung, ngawng, liang, baan khawng hongnat leh tawppah ahoih. Exercise lak a omdan honsu nuamtuam/phattuampihte sutzop zel ding. Khatvei thu a sawtpi hihlouha, awl-awl a a hun suksau thoh zawk ding. Nasep tuamtuam Puansawp, tuitawi, inzut, in hahsiang,loukuan/ singpuak, leh nasep tengteng exercise chikhat hivek hi. (3) BP sangluat ding vending Hiaiding in exercise neih zelzel ding. Chi(Salt) nek tam louh ding. Gikluat/ thauluat ding kiven ding. Mi a thau/ gik sansan leh a blood pressure uh khang semsem, ban ah mi thau khengval ten mi tangpi sang in BP sang a neih uh a leh 4/5 bang in baihlam zaw hi. (4) Lunggim/lungngai/lungkham (stress) chihte tawpsan dingLeitung mihing khat a piang ihih man in lunggimna/lungkhamna/lungziinna chihte tuah louh ding chihna vual

Suangmantam Digest February 2003

15

www.zogamonline.com

omlou hi, Himahleh hiai lungkham buainate hepkhiatdan siam lou a I ki lettang sakdet leh pen, lungsim leh taksa damtheihna subuaithei thamlou in, lungtang natna tuamtuam hon posuahtu thupipen khat ahi. Hiai te pumpelh theihna ding in lunggim na hon tuntu zonkhiat/theihkhiak a, sukveng ding/kisuklungkhamsak louh ding dan/thuaktheihdan zon khiak a kisin theih hi. Hiaibang kisinna a theihding poimoh mahmahte: (a) A hoih lam peuhmah kipiakgige ding (Positive Attitude) Thilteng a hoihkim chih omtheilou/ hoihsakdan a paikim thei lou mah ahi chih theihsiam ding. Hihtheihtan hihnung a a kisam lai te puaksiam ding/kisubuaisak louh ding/taisan ding. (b) Nang-le-nang kimuang ngam/ kigingta in- Mi hon ngetteng leh hon lam-etna teng uh hih bukim ngai sese lou ahi chih theih ding. Huaimah bang in mite ngaihdan leh gintakdan te leng zahtak sak ding. (c) A poimoh masa theih ding Nasep ding tamlua huntawmlua. Huai hun ah a poimoh masa zongkhiak a sep masak ding. Khatvei thu a tampi buaipih vengvung in lungsim a subuai semsem. (d) Khawltawldam ding Khawltawldam poimoh dan theih a tawldam na hun kipiak teitei ding. Huai hun in taksa leh lungsim tawldam thei pen/muangchang thei

pen a omsak ding. Daitak a lup zinzen a music ngaikawm a nak hiauhiau in lung sim leh tha a sudam. (e) Thil khempeuh a hoihlam zawng kia ki piak a ngaihtuah gige ding. (f) Ihmut kham gige ding - Ihmut honsubuaithei hi a theihte hihlouhding/ Lupna room a koihlouh ding. Lungkimlouhna/kisuanlahna/ lungkhamna chihte ihmut kuan a lupna tung a ngaihtuah vettak louh ding. Huaite nu-le-pa hiam, lawmlevual/ zi/pasal kiang khawng a gen zaw a ihmut kisukbuai sak het louh ding. Diagnosis Lungtang natna nei hih kitheihchetna ding in etkhiakna (Test) tuamtuam om. Atangpi deuhte: (i) Achocardiogram - Hiai etkhiakna tungtawn in lungtang in nna hoihtak a aseptheih leh aseptheihlouh Doctor-ten a theichian thei uh. Pianpih a lungtang natnaneite (Congenital Heart Defects) theihsuahna in leng aphatuam mahmah. (ii) Angioplasty - Hiai etkhiakna zang in sisan gui a bing leh binglou theihtheih hi. Hiai a dia vanzat Catheter kichi, suguite ah kithunlut a, sigui leh lungtangten a nnasepdan uh hoihtak in ettheih. Siguite ana bing (Blockage) bang aomleh muhsuahpah theih a, hiai vanzat

16

Suangmantam Digest February 2003

www.zogamonline.com

tungtawn in sigui kihubing pen sukvangkiikna nnasep bawltheih pahngal hi. (iii) Electrocardiogram (ECG) - Hiai etkhiakna pen lungtang in Electrical Activity hon piakkhiakzah tehna/etna huai tungtawn a lungtang in nna hoihtak a aseptheih leh septheihlouh etna ahi. Hiai a vanzat Electrodes kichite baan (arms), khe (legs) awm (chest) ah kikoih a, Electrical Activity hon piakkhiakdan zil in lungtang hoih leh hoihlou theihtheih hi. (iv) Thallium/Cardiolite Scan Damdawi chikhat (Radioactive Substance) sigui a gaaplut in, a lungtang lim hoihtak a laak ahi. Hiai limlaak tungtawn in lungtang a sisan hoihtak a aluantheih leh luantheihlouh/buaina omleh omlouh theihtheih. Treatment Kikepna damdawi chituamtuam om. A natna zil, athupi leh thupilouh dungjui in, akepdan/ damdawi leng tuamzel. (i) Medication - Lungtang nnasepna panpihtu ding damdawi kizang khenkhatte - Digoxin, Nitroglycerine, Diuretics, ACE inhibitors, Betablockers. Lungtang natna hon

piangsak tute khamdaih (control) nang damdawi neksak pawl leng omthei. Etsakna: BP control nang damdawite, sisan a cholesterol sukniamnang damdawite (Doctor dongmasalou a damdawi mawknek louh ding). (ii) Pacemaker - Lungphu mumallou (Abnormal Rhythm) a omgigete zatdia kibawl ahi. Hiaipen khawl (machine) neuchik ahi a, awm-sung (chest) ah koih angai hi. Hiai thuahna ding in Aat (operation) angai. (iii) Angioplasty - I gensa bang in sigui bingte holhvangna a kizang ahi. Hiai vanzat tungtawn in sugui bingte kikaapvang (Balooning) a ahong binnawn ding venna in huaimun ah vanzat chikhat Stent kichi kikoih zel. (iv) Bypass Surgery - Sigui bingte bawltheih vuallouh a aom chiang in Bypass Surgery hihngai. Hiai omdan tak tuh, sigui dang zang a hiai sigui segawppen tawmkan a lampidang bawl chihna hilel hi. Lungtang natna damdawi hoihpente lak a khat - Hindan bawlphat (Life style change ahi. Damdawi nekding, exercise bawlding dan, nek-le-tak toh kisai (Exercise & Diet Plan) Doctor thupiak (advise) hoihtak lak a zuih ding ahi. ll

Naupang khat in vasa si konglai ah mu a, anu ensak in Nu! Hiai vasa bangchi a? chi in dong hi. Anun Bawi! Hiai vasa maw, si inchin, van-gam kaita eivoi achihleh, naupang in Ahihleh, nu, amah van-gam kai inchin, Pathian in hon khesuk thak eive maw? chi thouthou.Suangmantam Digest February 2003

17

www.zogamonline.com

Science & Technology:

MOBILE

PHONE

T

ulai a kithang mahmah Mobile Phone ahihkeilehCellphone/PCS Phone chi a kilou vanzat khat antennae toh kithuah gui neilou telephone chikhat ahi. Guineilou phone zangkhai mahmah paina peuh a puak vialvial theih ahihziakin tulai in miten thang sak mahmah uhi. India khopi liante ah leng kizang nak mahmah ta hi. NorthEast ah Guwahati ah leng kizang panta a, tunungzek chiang in Manipur leh Mizoram bang ah leng hong tung pah ginhuai hi. Mobile phone in bangchibang in nasem hiam? Hiai Mobile Phone-te radio chikhat ahi. Mobile Phone zang a mi na houpih chiangin na aw pen hiai vanzat - handset in Radio Wave(Radio Frequency energy) ana suaksak in hiai Radio wave pen huihkhua a paisak in hiai Radio wave dawltumunpi(Base Station) a om a dawltu(receiver) in ana la hi. Hiai Radio wave pen Base Station in telephone gui tangpite tungtawn a na thonsawn in na houpih ding mipa/minu tan vatung thei hi. Huchibang mah in, midang in hon houpih chiang in a aw pen telephone gui a hongpai in nakiangnai penpen a om, Base Station tan hongtung hi. Hiai Base Station in aw pen Radio wave hon suah nawn leuleu in huihkhua tungtawn in na mobile phone a adawltu(receiver) kithuah in ana la in, hiai Radio

wavepen aw hon suaksak kiknawn in na za thei hi. Hiai Mobile Phone zat theihna mun huamsung Radio wave dawltu - Base Station omna ah kinga hi. Base Station khat in a huamzoh sung om hi. Gentehna in Base Station khat in kilometre khat kiimkot tan huamthei hitaleh hiai mun apan kilomtre 2 tan a zat theih a hihna dingin Base Station dangkhat a om ngai hi. Huaiziakin Service Operatorten khopi khat sung pumpi a zatsuak theih ding a bawl chiangun Base station, kilometre 1 hal a khopi sungteng a akoih suak uh ngai hi. Hiai Mobile phone handset-te chituamtuam, company tuamtuamte bawl tamtak om hi. Handset neu leh zangkhai deuhte leh Battery sawtdaih deuhte bang mantam deuhse hi. Tulai a suakthak WAP kichite zang in Internet leh computer toh bang leng zoptheih hi. ll

18

Suangmantam Digest February 2003

www.zogamonline.com

Current Story:

NORTH

KOREAS

NUCLEAR

CRISIS

N

orth Korea kichi khovel pumpi a gam kitangzial pen(most secretive and Isolated) ahi chile hang a khial lawmlawm kei ding in a gintak huai hi. Communist vaihawmna nuai a kipua gam ahi a, Russia leh China chihlouh khovel gamdang toh leng kikawm vaklou, gamdang in leng vakawm ding /kizoppih ding a leng ana ngaihtuah vaklouh uh, hun sawttak amau kia kipingpazial a om ana hi hi. China Huchih ziak mah in, bang chibang lel a agam mipite khawsa uh hiam? Gam vaihawm ten bang chibang a vaihawm u hiam? Agam in bang lampang ah khantouhna anei ua? Chihte khovel pumpi in ngaihsak in a neihlouh ban uah, theilou in hun sawtpi om hi. Communist vaihawmna gamte a banban a hong kikhenkhiak dungzui in, North Korea leng kumtamlou paita apan in, a kim-lekiang gamte, adiak in South Korea leh Japan-te toh bang kikawmtuahna/ kitanauna bawlthei ding dinmun in hong kilang hi. Kituamzial sawm nonlou uh hiding eive chin khovel pumpi in ngaihtuah a, lam-etna liantak toh omlai un October, 2002 in America ten, North Korea in Nuclear Weapons Development Programme (Nuclear Galvan bawlna) aguk a thupitak nei uh ahi chin ngohna honbawl hi. Khovel pumpi a tangkoupih in, North Korea-te galvan bawlna teng sukchi-mih ding, panpihna amuh tengteng uh khawlsakding chin lumzen in kipei

No rth So Ko ut h re K a or ea

hehu. North Korea ten hiai ngohna a nial ban uah, suthangpai in khauhsak semsem a, om maimai tuanlou ding ahihdan uh tangkoupih sam uh. Kingamthoh tak in ka huchihding ka khachih ding chi a akichou tuahna thawmgingte uh leh a gamtatdan/panlakdan tuamtuamte un khovel pumpi patausak mahmah a, dotna leh ngaihtuahna tampi piangsak hi. Huaite khenkhat i ensuk ding. Bangziak a North Korea in galvan bawllampang hichi pi bawl ahia? Hiai theihsiamna ding in Korea hongpian khiakdan/sehnih hong kisuahdan i enzual ding. Kidoupi 2

Suangmantam Digest February 2003

19

www.zogamonline.com

na (IInd World War) hong bei toh kiton in, khovel kivaipuakna toh kisai ngaihdan tuamvilvel 2 (capitalist leh communist societies) a kikhenna hong uang mahmah hi.Capitalist ideology, America-te makaihna nuai leh communist ideology, Russia-te makaihna nuai ah, khovel pumpi gam tuamtuam kivaihawmna hong kisehkhen pian hi. A langtang a kitauhtuahna om chiah kei mahleh, aguk-agal a kiphiltuahna, gam tuamtuam a angaihdan uh thehdalh tupna toh, America leh Russia hahpan mahmah. Huchih dungzui in, hiai ngaihdan kibangloutak kithehzak in Korea gam honzel tahi. Korea mallam pang (Northern) a omte lak ah Communist ideology kithehdalh hat mahmah a , Simlampang (Southern) ahihleh America-te husa in huapzou zaw a, Capitalist ideology kithang zaw hi. Huchih vingveng lai in Northern Korea lam a omten, Russia-te panpihna toh 1950 kum in southern Korea tha-khat in hondou mawk uhi. America leh a kaihzatam ten leng Korea pumpi Communist vaihawmna a hong omding ngaihtheilou ua, nasatak in South Korea panpihna pia uhi. Kum 3 sung vingveng kidou ua, mihing maktaduai 3 (3 million) bang in a sihloh nung un, 1953 in kikap khawlsan ding chin, America leh North Korea in Cease Fire Agreement suai honkai uhi. Hiai dungzui in Korea gam seh 2 (South leh North Korea) in hong kikhena, chi-khat-sakhat himahle uh, annkuang khat

umkhawmthei nonlou ding bang in omtou den uhi. Tuni tan in hiai a kikhenna gamgi uh sepaih a siing a sim ten, amaulam chiat veng in om phetphut ua, khovel a gamgi kiveng nasapen hi maimah hi. South Korea leh North Korea kihuphulhtuah tak a om ngitnget ahih ban uah, South Korea pen America-te khazak nuai a om ahihman un, sepaih hin galvan hoihpente hitaleh omvek ding a lemet ahi. Hiai in North Korea galmuangsak theilou. South leh North Korea in kilemna suai tuni tan a kainailou uh ahih zawkmah toh, North Korea-te lungmuang theimoh uh. Hiaiteng khawng ziakmah in North Korea in galvan bawl lampang ana hahbawl mahmah uhi. America leh North Korea kikal bang chi lel? North Korea in Nuclear galvan neitaktak hiding uh hiam? America in a ngohna uh a dik hiding hia? North Korea leh America chikmah in kihouthei tak in omngei lou uhi. I gensa bang in, Noth Korea ichih gam kitangzial, sepaih thahatna toh ki-enkol gam ahi. Gamdang mi lah lutsak moklou, mitoh lah kikomlou ahihman un, bangteng nei uh hiam chih chiangtak in theih hikei. Himahleh, American Intelligence te leh Nuclear Weapons Expert tuamtuam- ten angaihdan un bel, Nuclear Galvan nei ngeingei ding in gingta uh.

20

Suangmantam Digest February 2003

www.zogamonline.com

1993 kum in North Korea Nuclear Non-Proliferation Treaty a pan kizukkik ding in hong kiphin hi. Nuclear Non-proliferation Treaty(NTP) kichi bangdang hilou in, khovel galmuang tak a omtheihnang deihna a U.N in daan abawl ahi. Hiai treaty a suaikai peuhmah in, galvan lauhuai(nuclear weapons/weapons of mass destruction) himhim bawllouh ding, leilouh ding, abawlna a kuamah panpih louhding, zuaklouh ding chih ahi. North Korea leng hiai a suaikai-te lak a khat ahi. Hitamahleh, America in N.Korea-te amuanmoh thu puangpuang ahihman in thangpai sam ua, 1993 kum in N.Korea in NPT apan kizukkik ding anasawm hi. Huailai inleng tutung mahbang in buai vengvung ua, kha tamtak nung, October, 1994 in American President Jimmy Carter, North Korea vazin zen in kilemna vanei uhi.A kilemna uhNorth Korea in nuclear development programme tengteng kholsan ding. International Atomic Energy Agency (IAEA) ten inspection abawl ding. America in North Korea thautui a poimoh dandan pe ding a, Ligh-Water Reactors 2 bawlsak ding. North Korea Yongbyon Plutonium Producing Reactor khak in ompah. Hiaibang kilemna ommahleh, North Korea in a Nuclear galvan bawl uh a topsan uh chih theihnang omlou. International Atomic Energy Agency (IAEA) ten lah chiantak a verification vabawl theilou(North Korea in phallou), North Korea-te a ding Water Power

Reactor bawlding a chiam a ompen lah bawl om nailou. Kum 2000 in North Korea in a Nuclear Program te uh patnawn ding thu honpuang uhi. Hiateng khawng in America te muanmohna liansak semsem. George Bush in American President hihna honlet nungsang America in North Korea a nolkhinna hong uangdiak hi. Hiai in N.Korea patau sak semsem a, June 2001 in N.Korea ten,America in hon nawlkhin gige leh ka galvan bawlte/ Missiles test- te uh sunzom nawnding kahi uh chin puang uhi. January, 29, 2002 a President Bush in State of Union Address a bawlna ah, North Korea, Iran leh Iraq Axis of Evil(thilsual hih dia ki-uitui) chi in ngoh hi. Nawlkhin a omkia uh hilou in, Iraq toh kibang a koih a omtel khawng uh, North Korea te patauhna lian saktu hong hi semsem. October, 2002 in American Delegation, Secretary of State, James Kelly makaih in North Korea vazin uhi. Hiai a North Korea official te toh akihouna ua thu hong piangte a pan tua khovel pumpi in a buaipih North Korean Nuclear Crisis hong kipansuah/hong sousuah ahi. October 16. 2002 in America ten khovel pumpi theih ding in North Korea in Nuclear Weapon programme aneih thu uh American palai-te kiang a gen uh chi in hon puangkhia uhi.

Suangmantam Digest February 2003

21

www.zogamonline.com

Ban ah, Uranium zang a Nuclear galvan bawlkhiakna dang nei uh chi. Alehlam ah, North Korea ten Nuclear Weapons Programme kanei uh chih hilou in, kaneih ut uhleh kuamah khamtheih kahi kei uh, kaRight uh ahi chih ahi kagen uh chi. Ka thu gen uh ahiloulam a America in a kaihkoi a, a puankhiak uh ahi chi uh. Ban ah, ka Nuclear programme uh galvan bawlna toh kisai ahikei, kagam un ka taksap uh electricity bawlkhiaknang khawng ahi a, Weapons programme hilou in peaceful programme hi, chin N.Korea-te pang uhi. November, 2002 a pan America leh a nungzuiten North Korea-te thautui a piak uh kholsak. North Korea in Yongbyon Nuclear Reactor honkhiak non sawm ua, IAEA te kiang Monitoring Seal leh camera teng lakhe ding in thupia in, IAEA Inspector 2 omte North Korea apan potsak. January 2003 in Non-proliferation Teary(NTP) apan kizukkik uhi. North Korea in Nuclear galvan nei uh ahi chihtheihnang Full-blown Nuclear Tests a neingeikei uh. Hitamahleh, tulai khovel ah vanzat hoihpipi/computer hat taktak omta a, huaite zang a Nuclear galvan tuamtuam diktak a test theihna lampi om ahihman in, aneikei ding uh chiangtak in chihtheih hituan lou hi. Huaiban ah, North Korea Nuclear galvan bawltheihna munte leinuai thukpipi khong a kibawl ahi a, Spy Satellite te a pan matkhiak theih vual ahikei. Nuclear Inspection Team-te lah a Nuclear Facilities-te uh

ensak utlouh ahihziak un, theihchet hikei mahleh, galvan lauhuai nei ding a muanmoh ahi uh. Nuclear Expert khenkhat ten bel, Nuclear Bomb lianlou lou tamkhop bawlkhiak theihnang neita ding in gingta uh. CIA ten bel, North Korea in bomb 1 hiam 2 hiam beek anei uh chi. Huaikia hilou in, North Korea in agen bang ua a Nuclear programme neihte uh galvan toh kisai hilou a, Peaceful Program aih leh, bangziak a NTP a pan kizukkik uhiam? Bangziak a Missile testing sutzop ding thu puang pah? Bangziak a IAEA Inspector-te holpawt uh ahia? Bangziak a Yongbyon Reactor sukhing thak sawm uh? ban ah, Yongbyon Nuclear Reactor Site

a kampau uh meikuang toh halmang ding Alehsangtampi a thukding chihte mipi tampite dotna leh lungbuaisaktu ahi. Yongbyon Nuclear Reactor pen 1994 a America toh a kihoulemna ua kholsan a om ahi. Hiai pen Pluto-

22

Suangmantam Digest February 2003

www.zogamonline.com

nium bawlkhiak theihna dia kibawl ahi. Plutonium kichi Nuclear bomb bawlkhiakna a vanzat poimoh pen ahi. North Korea ten, America in thautui honpiak nonlouh ziak a electricity kitasam ung a, hiai kapuahthak uh ngai ahi chi in pang uh. Himahleh, Nuclear Expert-te gendan in, Yongbyon Reactor in Electric power bangmah tham piang khesak zoulou ding, galvan bawlnang loungal a zatnang thupi dang omlou chi uh. Amaute gendan in, hiai pen sukhing thak ahihleh, tomchik sung in bomb bawlkhiakna ding khop plutonium bawlkhe zou pah ding chi uhi. Khovel galmuang a omding deih a, a phiat vengvung lai ua North Korea in Nuclear issue hichituk a hon pholhsuah pen bangziak hiding hiam? Mi khenkhat ten, North Korea pen gam buaisegawp dia kisa, nek-le-tak kiching omlou, panpihna kitasam, khovel in a nolkhin leh manghilh a om, hon ngaihsak sam un chih deihna ziak a Nuclear Card zang a kihou khia hiding in ngaihdan nei. Alehlam ah, America in siain-pha-leh North Korea dou thouthou ding ahi chih ngaihdan aneihziak ua, kiven theihtop a kivenna ding lampi zong hiding uh ahi, chih ngaihdan neipawl bang leng om hi. North Korean Nuclear Weapons Programme kuate

panpih hiding? Nidanglai a Russia leh China toh a kihoutheih mahmah lai (Cold War Era) ua panpihna apiakte uh bang hithei. Russia hong kekzaknung a Scientist tampi loh ginatak muh louh ziak/sepna neilou a omte, North Korea in ana la mengmeng uh hikha ding hi. Middle East lak a pan a laklut uh Scientist bang leng omdia gintak ahi. Pakistan in leng panpih uh ahi chi in tunai chin in America ten gen uh. Bangziak a America-ten North Korea-te Nuclear Galvan neihding hichilauh tel uh hiam? (i) America Sepaih 37,000 vel South Korea gamgi veng dia koihdet in om ua. Huchimahbang in, North Korea sepaih maktaduai a sim mah, galvan chituamtuam toh kithuam in gamgi veng in om uhi. A kikal uh kilometer 4 lel a lian sung Demilitarise Zone (DMZ) kichi in hal. North Korea in Nuclear galvan nei hitaleh, kidouna om hunhun in South Korea a America sepaihte suahtakna ding lampi omlou hi. Ban ah, South Korea mipite leng suaktalou ding uhi. (ii) North Korea-ten Japan tan kaptungzou ding Missile nei uh ahihman in Japan zong bit zoutuanlou ding. Ban ah, America tan lengtung zou ding Missile bangleng nei maithei ahi uh chih tanpha ngaihdan nei pawl zong om. Japan leh South Korea gamte America-te a dia lawmhoih mahmah leh kisumdawntuahna lam a akizoppih thupi mahmahte uh

Suangmantam Digest February 2003

23

www.zogamonline.com

ahihman un, North Korea in Nuclear galvan aneihleh pen amaute a ding in leng thil lauhuaipi suakthei hi. (iii) North Korea pen gam buaisegawp ding a kisa ahi. Nek-le-tak kiningching neizoulou a, kial-le-sat thuak a mipi a siing asim om, sum-le-pai poimoh gige ahi uh. Huchihziakmah in, a galvan neihte uh zuaktheihna mun liai a zuak poisalou uhi. Nuclear galvan zuakding tham bawlkhethei/nei in hong omtale-uh zuak mawk ding ua, melmate khut/Helpawlte/Al-Qaida-te lak khawng a hong lutkhakding America-te lauhpipen khat ahi.(iv)

Galvan a kitaitehna hong uang ding. A kiim-le-kiang a gamte - a diak in, South Korea leh Japan bang galmuangtak in omtheilou ding ua, hong ommaimai thei samlou, kham vuallouh a galvan neih a ki-elna hong pian khak ding America-te lauh nawn mahmah higeet.

Bangteng gen in ngaihdan tuamtuam tampi kigen om mahleh, hiai buaina kintak a sukveng ahihkeileh ngaihtuahngam huailou leh mulkimhuai tak thil piangsak thei himawk hi. Khovel pumpi in hiai buaina phelhvuallouh a hong puangzak ding lau in sukveng ding dan ngaihtuah in kipei hehu. North Korea inlah hiai buaina ventheihnang lampi omsun - America in hon tuambawlna uh abeisak ua, kisubuailou dia kilemna (Non-aggression Agreement) suai hon kaihpih banuah panpihna honglut dingte hon phalsak ding uh ahi chi uhi. America inlah - kihouna omtheihna ding in North Korea in a Nuclear galvan programme teng uh a sukchimih ding uh chi uh. Hiaibang kaal ah khovel gam tuamtuam in bang hongpiang peuhmah ding hiam??? chi in bildoh in ngai dide lel... Bang hongsuak ta diam maw??? ll

Cartron Laga na

24

Suangmantam Digest February 2003

www.zogamonline.com

NUI LENG CHI DAM HINaupang khat lupna tung a khuukdin kawm in A AW B CHZ tan aleh-amak in gen lomlom mawk. Anun amuhtak in lamdang salua a, Bawi! Bang chidan a akizomlou dandan huchigen zuauzuau neita? Chi a adotleh atanu in Nu! Thumna nei keivoi chi in dawng hi. Hiaibang a thum chih omngeikei anun achihleh Ka ngetding theilou ing a, Pathian in A AW B CH-te kei adia hoih asak bangbang a ana leptawm di chi kahi chimawk dan eee.

EE

maw chimawk dan e.

EE

Vuah nasatak a azukni in khua khat ah nitaak kikhawm ding in Pastor pa leh midang khat kia BiakInn kaikha uh. Pastor pan Midang kuamahlah ahong kaai kei ua, bangmah hihselou in eileng paikiik phot maileng adiam maw chi in dong hi. Mipan Vok 8 kanei a, ann kapiak hun a khatkia ahongpai leleng ka pethouthou chihsan geihlel.

EE Naupang khat in Bible changkigentehna ah bangtanhiam agen khit in mangngeilh guih mawk. Anun awlmoh lua a agal apan akam phunsak a, (Keituh khovel vaak kahi) chi a anahilhguukleh, atapa in haklian lela kawm in Kanu tuh khovel vaak ahi chikhe ek mawk.

EE

EE

Naupang tei mahmah khat apan huansung ah vakpih a, paak chituamtuamte Hiaite Pathian thilsiam ngen ahi ua, kilawm leh nalh uh nasa hia? chi in atapa dong hi. A tapa in Pathian in a veilam khut a abawldia kilawm theilua uh maw chi hi. Apan Bawi! Bangchidan a Pathian veikolong ahi chih thei neita chia adot kiikleh atapa in Ka heutunu un Jesu asihkhit nung a van a kahtou a Pathian taklam khut a tu ahi achi a, huchihileh, aveilam thil abawl nadia akhut veilam chauh awng dei vele

Nipi Skul ah a Hilhtunu un Pathian in mihing Adam bawl masa a, huaikhit a Adam naakguh khat lakhia a, huai apan azi ding Evi bawl ahi chih hoihtak in hilh hi. Tua class a tel naupang khat azinglam chiang in apang nnasa in lum a, anun Bawi! Bangdia hichilup e? Na natna om amaw? chi a avadotleh a tapa in Ash! Ka pang naluaZi neidek kahi di maw chi ek mawk.

EE

Naupang khat ommoh lua, phevelvul ahihman in anun a ngaihna theilou a, Bangchitel e? Hichi lawmlawm a van gam kaidi hilechin le bangchi omdi chi nahia? chi a atapa adotleh atapa in Van gam kongkhak gei a om ding, taipawt zel ding, tailuut zel ding, taipawt zel ding, tailuut zel ding. Huchi hileh Peter in tawpchiang a ning lokhong dia, Muanpu nang hongluut inlan munkhat ah om kinken ou

Suangmantam Digest February 2003

25

www.zogamonline.com

honchimai nalou ding hia. Chimawk dan eee.

EE

Putek khat kum tamtak nna ngong in bangmah zatheilou a, atawp in Doctor ah vakiensak hi. Doctorpan Zaktheihna Khawl (Hearing Aid) hoihtak khat ana bulhsak a, tua abulh apan in thilteng a ngeina bang in zatheita hi. Puteekpa tua Doctor kiang ah kha khat nung in vahohnawn hi. Doctor-pan Tun chu hoihtak in na zatheita a, na sungkuante a kipaak mahding uh maw chi in dong hi. Puteekpan Oh! Ken ka sungkuante kahilh naikei a, a houlimna uh ka ngaikhe gige a, tu kha khat sung in ka sihnung chiang a ka gou neihsunte kahawm ding dan kagelh 3 vei (thum vei) ngut ka khengta aka chihsan daih.

bangzah nakhut ah aom dia? Chi in dong hi. Lianboi zong dingtou lauh in Makhai (50 p.) chipah geih hi. Sinsaktupan Bangchidan a nakhut a Makhai kia omthei ding eita? Na Sialkop theihna chaulongalachihleh Lianboi in Kapa natheihlouh ziak aihkhaKapa kiang a sum kanget teng a honpe ngeilou chihsan daih.

EE

Nupi khat Dak-Inn (post office) ah vahoh a, Kum masalam a laithon hongtunna dia ni 3 kan langeilou, tua bangchidan a ni 10 phialphial lagige thei aKathei siam kei. Noulawi in na ahidingbang a semlou nahi ding uh...? chi in va hang zauzau hi. Tua Dak-Inn ngak pan Kum bangzah hiam paita a laithon hawmpa haatlai inchin, tua teekdeuhta houh ahi diam maw anachihsan daih.

EE

Tangvalnou khat in a ngaihzawng nu kiang ah kiten ding thu genpih. A ngaihzawngnu zong phurlua ahihman in apate kiang ah hilhpah hi. Nikhat a ngaihzawngnu mudia avahohleh apa kia anaom a, apan MangpuSungkuan khat vaakzou din na kiman taktak na maw? Ahoih eKou sungkuan katamkei ua, 8 chauh kahi uh ana chi tamai

EE

EE

Skul ah Sinsaktu khat in a naupangte sialkop (Math) hilh a. Naupang khat kiang ah Ahihleh Lianboi, nakhut ah Makhai (50 p.) nanei a, napa kiang ah Tengnih leh Makhai (Rs. 2.50) ngetbeh leteh

Naupang khat nitaakteng in apu pheitung ah tu in apu in tangthu hilhzel hi. Nitak khat naupang in apu biangvun vuai nimnem lak khoihsak zel a, akhoih zohchiang in amah biang khoihkiik zel a, atawp in naupang in Pu! Nang Pathian in honbawl hia? chi guih mawk. Apu in lamdang sasim kawm in He! Ka tu-it, Pathian in hun sawtpi paita a kei hon siam ahi chi hi. Naupang in Pu! Kei le Pathian in honbawl mah kahi hia leh? chinawn leuleu hi. Apu in He! Hitham e. Nangleng Pathian in kum 4 paita a honna bawl ahi chi hi. Naupang in Ahihleh, Pathian le khutsiam deuhdeuh hidi eive maw? chitaek mawk. ll

26

Suangmantam Digest February 2003

www.zogamonline.com

Developing your leadership abilities - V

KAWKMUHNA

(Briefing)

N

asep ding telkhiak a om khit chiang in kuan, koi ah, bang, bang ziaka, bang chik chiang a, bang chisep ding chih gelkholh a poimohdan khalui in I taklangta. Hiai teng gelfel ahih chiang in, a kisai pihteng hoihtak a hilh a, theihsiamsak leh kawkmuh a poimoh hi. thei mi hih kisam hi. Mipi mai a thugen siam poimoh chihna bel hipah lou hi. Khat le khat houlim bang, tukhawm maimai a mi thuzoh thei tak leh gintak huai tak a thil sawmdan gen khawng in kikawk muh theih hi. A tup pipen bel panla ding in na kihoupihte na kimansak/chouphur zou hia, chih ahi. Tanglai a Greekte thugen siam Domosthenes in a ki-el pih sek khat kiang ah, Nang thu na gen chiang in ngaikheten Gensiam na e hon chia ua, ken ka gen chian bel Kuan ngal ni achi uh chi hi. Kikhe simdan chu eive ua. How you can do it

Kuapeuh in kei nna ding, pankhakna ding bang ahia? chih a theih ngeingei ding uh ahi. Mahni mohpuakna chiat sepsuahna ding in hun bang tan nei uh ahia, vanzat ding bangbang om a, sum bangzah tan zatbei phal ahi ua? chih kuapeuh in lunghimoh chiat uhi. Michih in amau apan bang lamet a om ahia chih leh, amau sep ding pen pawlpi thiltup tangtunna dia bangchi tuk a poimoh leh pangkha ahia, chih a theih ngeingei ding uh ahi. Hiaiteng seppihte thei saktu hiding in thil gensiam leh genchiang Definition

Briefing SkillsSkillKisakkholh dan(preparing) Na gen sawm pen thei Na thugen ah a bul, a lai leh a tawp chih kichiantak chiang mahmah inla, na gen in khen diudeu in. Thugen panpihtuding limlak, khiak didan kisa khawl in figure etc. omleh kaikhawm in.

Na lung sim a chianglou om leh suchiang masa Theihtelsakdan(clarifying) Chiangtak a genkhe thei, hiam mi theihsiam zawng a in. Nanglenang dotna tuamtuam kidong kawm in sukchiang sawm in. Hemdeuh a gen ching ken. gen siamna Mawlchik a gendan (simplifying) Thuguh leh theihhaksa leng Miteng theihsiam pah theih etsakna zang in. Paukam/thumal mawlchikte zang in. Etlawkna khenzak a, mawl deuh a nei inla, tomkim a gen sawm in. gen ding ahi. Thugen pen poimoh diak hileh kilawm a latsak dan Kammal/thumal leh gen chiangdan tel in. Kilawptak in gen inla, ngai khetute suk phur tum in.

Kilangchian/Hingsak (Vivifying)

Suangmantam Digest February 2003

27

www.zogamonline.com

A honpi(group) a kawkmuhna: Meeting na khawng a hon a kawkmuhna dia hunlem pen ahi. Pankhawm a poimohdan taklat a, lawi khat in a mohpuakna uh subuching kei leh lawi dang subuai kha ahihban ah pawlpi thiltup tanpha sunawngkai ahihdan taklatna ding hun hoihtak ahi. Tua ban ah, mimal/lawi chih in haksatna hiam theihsiam louh a neih uleh hoihtak a ngaihkhiak ding ahi. Hiai tan tunna ding a ana pangkha kholdiak om leh tuate nnasep pulak zong a phatuam mahmah hi. Mihing in kiphawkphak lah I ngai thupi chiat ngal ua. Another essential aspect of leadership is to remember to thank and to praise those who do well. Lt. General Sir John Glubb. Mengmuhte leh sepsuahna dia kipiakdan khawng gen in seppihte suphur thei hi. Seppihte lungliap sim hi a na theih leh pauhang sim leng a ngai kha ding. Tua bang na hih leh, na pauhang tuk in na sem zui in thupukna khauh na la hia chih etzui mahmah in na om chih thei in. Thil omdan et in, thunei tak a pau a poimoh hun leng a om ding hi. Kidoupi nihna lai a Germante General Rommel a chet san lai in Britishte Eighth Armyte Africa a Alamein kichi mun ah lungliap tak in om uhi. Rommel zou din a kikoih kei ua, vuallelh chiang a tai kikna ding leh bukna ding a mun hoih khawng hisap in Cairo leh a kim ah

panmun a khoh uhi. Tuabang lai in Commander thak ding in General Montgomery hong kuan hi. Aman, Here well stand and fight; there will be no further withdrawal. If we cant stay here alive, then let us stay here dead., chi in a sepaihte kawkmuha; nungkik ding vai gelkholhna om tengteng haltum sak a; nungtolhna mun ding buatsaih a om sepaihte a nnasep uh tawpsan ding in thu pe ngal hi. Tuanung kha 3 sung in hong kidou takpi ua, kidoupi nihna sung a vualzohna poimoh penpente lak a khat hon tang hilhial uhi. A pawlpi kawkmuhna: Kawkmuhna pen meeting hun kia a neih hoih huntawk lou hi. Pawlsung a mi teng meeting ah kihel kim kha thei lou ahihman in, a pai sawnsawn dia kikawkmuh ngai hi. Hiai ding in a suk zawng in chih bel, a sangpen a pan a niam lam a paisuk in kipesawn tangpi hi. Thu hong pai sawnsawn na ah hong dau gawp thei a, kikai awk thei zomah hi. Tuaman in, makai in a pawl a neupente lak, a vek in pha zou kei mahleh, bangzah hiam kiang bek a phak a, hoih tak a kawkmuhna a neihding ahi. Pawl a hongtel thak khawng om chiang a hiai hih teitei ding ahi. Pawl sung a om kuapeuh in, mahni mohpuakna neu in lian taleh, sepkhelh ziak a pawlpi minse thei ahi

28

Suangmantam Digest February 2003

www.zogamonline.com

chih a theih ngeingei ding uh ahi. England a Rowntree Chocolate Factory a President Mr. Rowntree in nasem dia a lak thak te hiai bang in kawkmuh hi. Bang chi in e? He tells them what their work is all about, he shows them how one person being careless in dipping chocolate may make the Youngman who takes a box of chocolates to his best girl on Saturday night say that he wont get Rowntrees chocolate next time. And then Mr. Rowntree shows how this affects far more than Rowntree profits, how in time reduced sales will mean less employment for girls and boys, for men and women. Mimal kawkmuhna: Thubuai hiam poimoh kin om chiang in mimal kawkmuhna pen thupiak bang in paisek hi. Hun kinoh ahih kei nak leh thupiak bang a kikawkmuh sang in kinget thoh hiam ngaihdan kup thoh lel a hoihzaw hi. Mihingten thil khat hih ding a sawl

thoh a om sang in nget thoh a om I utzaw chiat ua, I kipahpih zaw chiat uhi. Mi banghiam hih dinga na sawl hiam, na nget hiam leh, a sepding na piak pen a poimoh dan hilh inla, thei siamsak teitei in. A poimohna san thei kei leh a ngaidau dia, theihtawp suah in a sem kei kha ding hi. Sepsuahna ding hunchiam om leh tua leng hilh tel ngeingei in. Sial lou tan nung a sialdai kaih in phattuamna a nei tawm mahmah hi.

Mimal a kikawkmuhna hoihtak om chiang in kuapeuh in bang thil om ahia chih a thei chiat ua, khat le khat kimuantuahna hon tun a, pankhawm dan a baihlam tuan mahmah hi. Semkhawm hi ngal a kithuzak tuahna a kitaksap chiang in thil paisualte a kitheihsiam tuahna a om kei a, ki mohsa tuah in pukna bul a suak thei hi.

A short course on Leadership The six most important words... The five most important words.... The four most important words.... The three most important words... The two most important words... The one most important word... The least important word... I admit I make a mistake I am proud of you What is your opinion If you please Thank you We I.

l

l29

Suangmantam Digest February 2003

www.zogamonline.com

Nathei hia?

HONHILH

VE

BANGZIAK

A??

Tuinuai thuktak a Ngate leh ganhing dangten amau a vakkhiak theihna nei chiat uh. Hiaimun a nisa lutlou ahih ziak in mial demdom a, Dumde leh ganhing ganhingten a vakna uh nekding khenkhatte taksa apan vak pawtkhia muhna ding leh tuinuai a apaina ding mawk hi. Hiai thilhingte apan vak uh muhna dia khawnvak bang a azat pawtkhia pen Science in Biolumi- uh ahi. Bioluminescence omtheih na nescence hiam Chemilumines- ding in chemical compound khat luciferin kichi cence chi. oxygen toh a Ganhingte lak a Bioluminescent - Snail & Mushroom kihel ngai hi. A thiltung hideuh panpihtu ding mahleh sing leh enzyme khat lulou khenkhat ah ciferase leng leng omthei hi. poimoh. LuGanhing vakna ciferin bel vak neiteng lak a vak phapen tuh South America a pawtsak thei compound khat, Cucujo Beetle(Keelkum chikhat) ahi. ganhingten amau sung mah a Dumde pan vakna zang in laibu leng akibawlkhiak theih uh hiam, a annek tungtawn ua a ngah uh ahi. A chemisimtheih dan eive. cal reaction a nuai a bang ahi Ganhing vakna nei khenkhatte - Bacteria(mit a muh luciferin + luciferase + oxygen +salt khamlouh hiik), Fungi(Pateh inkuante oxyluciferin + water + light + leh loupa khenkhat), Dinoflagellates heat ( a mul thilthel neite), Jellyfish(Nga A tung a chemical reaction i chikhat), Squid(Tuipi a ganhing chikhat), Starfish(Tuipi ganhing, khut et leh heat leng piangkhia. Hileleng nga nei leh Aksi bang a pek), lumna piangkhia pen tawm mahmah. Cordates(Lung inkuante), Dumde apan vak kimu pen meivak a Molluscs(ganhing liip khauhtak neite), zat din hoih mahmah hi. A vak Arthopods(Aisa leh Kaikuang pawtkhia teng akizatdan 90% hizou inkuante), Beeltes(keelkum) leh a, lumna a piakkhiak bel 3% chauh pha. Electric bulb i zat taangpi ten Fireflies(Dumde) ahi uh. lumna a piakkhiak uh 97% hi a, vakna Bangziak a Dumde leh ganhing khenkhat zanchiang a vak mawk uh ahia? Suangmantam Digest February 2003

30

www.zogamonline.com

bel 3% chauh chiin kigen. Scientistte gen dan in hiai ganhingte apan vakna mihingte a dia meivak dia zatding a bawlkhia ding chileng sumtam beilaw ding hi. Thilhingte apan vakna apawtkhiak na ziak thil chi lii a kinga a gintak ahi. Huaite mahni kivenbitna, galvan, nu-pa kipolhna leh kihelna leh kithuzaktuahna ahi. Mahni kivenbitna: Ganhing khenkhatte lauhuai dinmun a om a akitheih chiang un vakkhia uhi. Hiai in a delhte mit mialsak hiam, subuai in amau taikhia man zel uh. Tuinuai a ganhing lianten nekding a zonchiang un, ganhing dangte liim zui sek uhi. Ganhing vakna neiten a vak uh tuitaw tangtak a asalh suksak chiang un a liim uh mangthei mawk a, a ne utten mutheilou uhi. Galvan: Ganhing vakna nei khenkhatten a kam gei uah vak pawtsak ua , ganhing neute a vapai chiang un ana nezel uhi. Nu-pa kipolhna leh Kihelna: Ganhingte a dia kipolhna hunbi a tun chiang in a vak uh mihiipna in zang uh. A pi leh tal vakkhiakdan kibanglou a, huaiziak in a nu/pa kikhen thei pahpah. Nu-pa bang a kipol dia man chih a taklatna ding un leng vak pawtsak uhi. Kithuzaktuahna: Ganhingten a vakkhiakna uh kithuzaktouhna a zang uh hiding a gintak ahi. Vak zel, mit zel chihkhong leh omzia neitak a vakkhia chihte signal dan a azat uh hiding a leng gintak ahi.

Mibuai mahmahte hiam, hun kibichilh saten hundelh a tai chih kampau a zang nak ua, thil hithei mah ahidiam? A tung a dotna dawnna din tehkhinna khat en ta leng Vladisvostok zing dak 8 a nusia in Moscow a ni mah zinglam dak 8 in tun theih hi. A ziak bel, Vladivostok leh Moscowte huntehna (zonal times) dakkal 9 a kikhia ahihziak ahi. Lenna a tuang din hisap taleng, a lenna hiai khopi tegel kikal dakkal 9 a atunzoh leh Vladivostok a akipat khiak hungeih in Moscow tung ding, a ni mah in. Hiai khopite kikal 9,000 km a hisap ahi a, hiai apan a lenna a hat dingdan tuatkhiak theih hi. 9,000 km pen dakkal 9 in hawm(divide) taleng 1,000km/h kimu. Huaibel dakkal khat a kilometre 1,000 a hat a alen ding chihna ahi. Tulai in lenna hattak tampi omta. Huaiziak in thil hithei mahmah ahita. Hundelh a tai chih a thumal a-et mai in thil hitheilou himahleh scientifically a thil hithei mahmah ana hita. Bangziak a Tuipi a tuite let a, a kiim a kiang a khuate taisia chih om ngeilou ahia? Tuipi a tuite nisa khauhtak in a hai chiang in a Hu in lengtou uhi. Hiai in a Tuipi tham kilual tak in koih gige a, luanglet chih om ngeilou hi. Hileleng leitung khungnung leh tawlam a vukkhalte hongtui lebel Tuipite hong khang dia, a kiim a khuate tum thei ding hi. ll

Suangmantam Digest February 2003

31

www.zogamonline.com

Story Section:

ITNA

ZIAK

A

KAIHTUAH

Hiai tanchin Readers Digest apan kilakhia ahi. Ta neitheilou Nupa hausatak in hun sawttak a buai pih nung un naungek kilawmtak, a ta bang ua a kep ding uh (adoption) hon mu uhi. Himahleh hiai naungek Pa in a tapa hondeih kik hang in nasatak a kibuaina hong om

N

ovember ni 10, 1997 ahi a, Los Angeles Hospital ah naungek melkilawmtak, sam kang thiuthiau hong piangkhia tuh, a enkoltu doctor in leng hichituk a naungek melkilawm kamu naikei chi hial hi. Himahleh, naungek Nu, Crystal Kane in bel khoihkha nuam vetlou hi. Aman, Hiai naungek na hon pomsak uh leh khahkhia zou nonlou ding kahi, kei a ahi nonkei a, Aaron leh Lynda Kass-te a hita ahi chilel hi. Aaron leh Lynda Kass-te a kiang ah ding ua naungek deihthohhuaitak tuh honpom thinthen uhi. Hun sawttak taneilou a om, ta deih a a thumthum uh, tuni a tangtung tamai tuh, Lynda mitte kipahna khitui in tuamdim ta a, Naungek min ding in Spencer i chi ding uh chin honpuangkhia hi. Huchihlai in, kilometers 3000 bang a kihal, Texas gam a Houston Khopi ah pasal khat, Michael Elskes, kichi in a tapa zong in anabuai mahmah hi. A lawm-le-vual leh inkuanpihte kiang ah Kuahiam khat in katapa hontuah mangsak ahi chin a na tangkou hehu hi. Aaron leh Lyndia, nupa hausatak himahle uh tanei theilou in om chitchiat uhi. Ta adeihna uh lianlua ahihman in, sum tampi (US $ 15,000) zen seng in adoption altorney (Ukil) khat a ta ding uh zonsak ding in honguai uhi. Huchihlai in, Crystal Kane, a naupai kha 8 vel hita in hiaithu honza in Ukilpa honhoupih pah hi. Crystal Kane pen Michael Elskes toh ana kitengngei, tua anaupai leng Michael toh a ta uh ahi hi. Anupa-kal uh kibuai gige, kina leh kisel a om gige ahihman un, Crystal in a sung a naungek hongpiangding pen a pasal Elskes a kipan hepkhiakteitei som tinten hi in kigen hi. Huchi komkal ah hiai Nupa hausa leh ki-it tak-te honmuh in, a tangek hong piangding pen hiai nupate kepding/tading a piakkhiak lem ana sa ahi hi. Himahleh, kuamah lam-et phaklouhpi in, hiai naupang neituding/ kemtuding kituhna thupitak kum 3 sung vingveng hong om hi. A naungek pa Elskes in, Crystal (azi) in amah donglou leh phalna tellou a thupukna a bawl ahi chi. Kasses-te nupa in, Hiai naupang hutdam ding ka thiltup uh ahi, a pa Elskes pen naupang enkolding in a chin kei, chi in pang uhi. Nasatak a kikaihtuahna omnung leh genveng zawhvual ding banglou a akilat nung in, lamdang, gintak

32

Suangmantam Digest February 2003

www.zogamonline.com

huailou leh khasiathuaitak in hiai naungek tungtang genveng in hong om khong hi. Michael Elskes, kum 37 mi, pasal phatak leh sa kiphut mahmah ahi. Laizilna lam ah, high School tan leng ana simkei a, nektawm zong a khosa mi ahi. Alehlam ah, Aaron leh Lynda Kass ahihleh leitung khosakna lam a minuamsa mahmah, Hollywood a Television production toh kisai a sem ahi uhi. Nupa hahkat mahmah, kihoutheitak, lawm-le-vual khawl mahmah ahi uhi. Michael leh Crystal Kane, hun bangtanhiam kingai a omnung un, 1977 kum bullam in hong kiteng uhi. A kiten tunglam un ahihleh kihouthei leh nuamsa tak in hong om uhi. Michael pen Pathoi ahi a, a zi masa toh a tanu, Tina kichi, kum 5 ding kem in omhi. Tate hehpihna nei mahmah mi ahi a, a tanu bang homthoh in enkol hoih mahmah. Sakol tungtuangdan, tuileuhdante khong sinsak in khual mahmah hi. A kiteng nung uh Crystal in nau hon pai pah hi. Hun hong paizel in, awlawl in a nupa kal uh buailam hon manoh hiaihiai. Nupa kingam mahmah tuak ahihziak un, kiniamkhiak zaw ding omtuanlou ua, a kinakchiang bang un ngaih pipi in kisel kongkong zel ua, in-kim, inkiang teng bang in zazel uhi. Hichibang kinak kiselna insung a kata hong khang kiak ding hithei kasa mahmah kei chi in Crystal in gen hi.

May, 1977 in Crystal leng Michael Elskes in a pan hong potkhia hi. Hiai in a pasal suthangpai mahmah. A zi van tengteng leng insung a pan paihpotsak vek hi. Hun bangtanhiam hongpainung in Crystal in police te kiang ah, ka pasal in kavante la dia kava paileh thau a honkap som ahi chi in ngohna vabawl. Himahleh a pasal in thuzuaupi ahihdan gen in, a thau leng huaihunlai a amahkiang a omlou ahihdante gen a, police-ten leng bangmah gentuan theilou ua, case bangmah bawllou uhi. A pasal muhphakna a omsungteng soisak a om gige ding hi a akitheihziak in, gamlapi a paimangsan sawmta hi. Huchin California gam ah honglut a, hiai ah ata hongpiang phet chiang a adoption dia koihkhiak ding hon lunggel hi. Aman, ka ta apa khut a pan ka humbit theihnang om sun, hoihtak a enkolthei ding ka muhsuah a ka piak khiak ahi chi in gen hi. Huchihlai in a pasal Elskes in leng a zi Crystal in Texas gam potkhiaksan ahihlam bangmah thei lou in om hiuhiau. Himahleh, nikhat, a nasepna a pan in hongtungphet, lehkhathon khat, Los Angeles a Law firm khat apan honmu hi. Hiai laithon pen a zi Crystal Ukilpa apan ahi a, a tangek hongpiang pen apan kisutkhia ding/pa hihna taisan ding / ka ta ahi chi a tunung chiang a bangmah genlouding a ngetna ahi. Hiaitoh kisai a kichiamna suaikai ding in nget in om. Hiai laithon amuh phet in Elskes

Suangmantam Digest February 2003

33

www.zogamonline.com

leng tapa nei ahihlam kitheikhia tuh kipak petmah in hong om hi. Himahleh, azi tung a ahehna nasatak in hong puangkik hi. Ukilpa office kintak in phone in honhoupih a, Ka tapa chikmah chiang in ka taisan/ pekhia kei ding, koitak a om ahi hiam? chin kikou khum loiloi maimah. Hichihlai in a tapa pen, Aron leh Lynda kass-te angsung ah bangmah phoklou in om thinthen hi. Naungek kilawmtak gintaklouhpi a honmuh pah zenzen pen un hiai Nupa-te tung ah kipahna simsenglouh hon tun hi. Ta a deihluat hang mah un damdoi, kikeptheihna chituamtuam teng ana sinvekta ua lohsam veve uhi. Nau honpaipat chiang in leng sawtlou in hongkise zel a, adoption bawlding naupang zongdia a goih uh Ukil pan lah, kum khat bek ngakngai ding chi zomah ahihman in beidongtak in om uhi. Himahleh, hun sawt paimanlou in Ukil pan, Crystal Kane in a ta hongpiang pah ding kemtu ding mi zong ahi chih hiai nupa-te hon hilh hi. Huchi in a nung sawtlou in, Crystal leh hiai nupa-ten hotel khat a annekhom in kihouna honnei uhi. Lungsim kihongtak in kihoulim ua, Aaron in leng ta a deih dan a lawmte taneite a kipahdan uh leh nuam asak dante uh gen in, huchibang a a om ut dante khong gen hi. Crystal leng hiai nupa-te mihoihnate in zou petmah ahihman

in, ann a nekzoh un a ta hongpiang ding pen hiai nupa-te kepna nuai a koih ding in thutanna hon bawl pah lian hi. Aman nupa-te kiang ah, Ka hon ngetnop omsun ahihleh, hiai nuapang toh kakimuh zel uh honphalsak a, hong pichin tan a hon muhphal sak zel ding in kon ngen hi chin hon gen hi. Huchin naungek deihhuaitak Spencer chia a minphuah uh hong lut nung hiai nupa-te insung leh hinkhua hong kikheng lamdangta hi. A hun tamtheipen uh naungek toh zatkhom sawm ua, Lynda in leng a sepna topsan in inpansan in part-time in honsem hi. Hiai naungek insung a a laklutnung uh kha khat leng pai nailou in nikhat, zingkal baihtak in door bell hong kimek ging a, mikhat in laipek khat hongpia hi. Hiai lehkha pen, Texas Court a hong kipan, naungek Spencer a pa taktak kiang a pekik ding a thupiakna lai ana hi hi. Lynda leng hiai lai a muh phet in lamdang sa in kinguih in kongkhakbul ah ding belbul a, Bang maw? Hiai naupang maw ka piak kik ding uh?... chin kilou khia hi. Naungek pa Elskes in, ka tapa kei phalna tellou in honlakmangsak uh chi a Texas Court a heekna a bawlziak a hiaibang teng hong tung ahi. A tapa lakkik teitei sawm tinten ahihman in, a sepna nasan tawpsan/nusia in, Los Angeles khopi ah atanu toh hongpai ua,

34

Suangmantam Digest February 2003

www.zogamonline.com

inn khat luah in hong om zezen uhi. Huchi in Kasses-te nupa in leng Ukil siamtaktak bangzah hiam honguai thak ua, naungek pen a kiang ua pan lakkhiak a omding dalnang leh a pa Elskes thuneihna tengteng sukbei ding in Court ah honleh bawl uhi. Court in thukhenna chiangtak bawlkhitma teng naungek pen Kasses-te nupa etkolna nuai a omphot ding in phalsak uhi. Hiai in nupa-te naak nuamtuamsak mahmah. Naungek pa, Elskes ahihleh thangpai mahmah a, Thukhentu ten leng a pa taktak kahihna neuchik leng hon ngaihtuah kha mahmah kei uh, chin a lungkimlouh dan gen. Himahleh, thukhentu ten Elskes pen in a tapa a va muh zel ding Kal khat a khat vei, dakkal khat sung phalsak uhi. Apa leh a tapa akimuhna ding un Los Angeles khopi a biak-inn khat sehkhia in, hun bikhiah hoihtak bawlsak uhi. A hunchiam geih in hiai nupa ten naungek pen hiai biak inn enkoltu (Chaperone) khut ah va koih zel ding ua, Elskei hiai chaperone khut a pan naungek pen va la khe zel in va kha-kik zel ding hi. A kimuh masak ni pen in Kasses-te nupa in ngaklahtak in Car sung ah, Biak-inn compound a car park na mun ah ngak mai uhi. Elskes a ding in ahihleh, a tapa amuh patna ahih toh kilawplua in hi hiamhuam zezen a, Angel bang a melkilawm pu eivele chikom in Chaperone khut

a pan naungek la a, pomthinthen kom in Ka hon-it lua, Michael, ka hon it lua chi tuantuan zezen hi. Naungek min pen Spencer chi in Kasses te nupa in phuak mahle uh, a pa Elskes in ta nei ahihlam akitheih phet in Michael chih a tapa min ding in ana phuak hi. Elskes in a tapa it taktak mah hiding hiam? Akilat dan in ahihleh a it kei chihnavual omlou hi. Ahihkeileh, hiai nupa-te gintak dan bang a, a zi Crystal Kane tung a lungkimlouh ziak a phuba lakna maimai a gamtang hiding hiam ? September 1988 in hiai naupang kemtuding toh kisai Court ah thugen hongkipan in, hiai atung a dotna tengteng a-nen-a-ham in suikhiak/genkhiak sipsip in hong om hi. Nupa-te Ukil ten, Elskes pen ta enkol ding a chinlou ahi chi in naktak in pang uh. Naungek Nu Crystal a theih pih tu in pang a, a pasal pen lungsim mumal neilou, drug addicts khong in ngoh a, a tanu leng huham tak a soisa zel ahi chi in ngohna bawl hi. Elskes leng thangpai petmaha, zuau bulom, zuau bulom ngen ahi chi. Huchi in Elskes in leng ngoh a omna tengteng nialvek a, ahihlouh dan a gentheih dandan in gen hi. Aman agen na ah, ka tanu tung a khut nihvei ka kha mah hi, huaileng lamlian gari tai vengvung lak a Cycle toh a vatai khiak ziak a ka hihkhak ahi chi.

Suangmantam Digest February 2003

35

www.zogamonline.com

Elskes in a khonung a tanchin saiten a interview na uah, a changchang a hiphutphut a gamtang khasek ahih dan gen a, a tapa tangzou takpi leh leng hiai nupa-te kepdan (neih-le-lam ki ningching tak) a pezou lou ding ahihdan leng gen. Aman, ka tapa niteng nektawm zong tapa himahleh, a pan a itna a khiamtuan kei a, a hinkhua a omding leh a kiang a teng ding in it in deih petmah hi. Kasses te nupa a hauhsak mahmah hang un, kei sang in a it zaw tuan ding uh chih na thu omtuan kei chi in gen hi. Naupang kemdingtu bangmah thutanna tawp bawl hinaikei mahleh, thukhentu ten, hiai Kasses te nupa naupang kemphot ding a a phalsak ziak un Elskes pen khasia in thangpai mahmah a, a tapa tanzoh ding leng kilam en phalou in om hi. A tanu Tina School kai hun nawn ta, sum-le-pai leng tasam simta ahih man in, Los Angeles apan a khua uh Texas ah hongpai kik hi. Elskes in thukhentute vaihawmdan mohsa mahleh, a langlam a angaihtuah chiang in mohsak taktak haksa sa zel sam hi. Hiai nupa ten naupang pen it tak leh deihthohtak a enkol uh ahihban uah, a naupang mahmah in leng nuamsa a lungkimtak a om ahih man in, hiai vasukbuai pen thunamailou hi a, huaiziakmah in leng thukhentu ten haksa sa uh ahihdan Elskes in thei mahmah hi.

A tungthu Court in thutawp a gen ngak in om tuak uhi. Elskes leng sum kiching deuh ding a muhsuah zoh in a tapa muding in Los Angeles lam honzuan nawn. Kasses-te nupa in, naupang pen a pan a puakmang khak dinglaulua ahih man un, akimuh niding chiang un enzui tuding in lawmle-vual te tampipi koih sek uhi. Biakinn Chaperon kiang ava khak khiak chiang un, Bawi, lungkham het ken, hongpi pah ding kahi uh chi zel uhi. Amau lauh banglou tak in, naupang in a pa toh kithuah nuamsa mahmah a, a pan kimawl na van tuamtuamte a kimawl pih in, a tung bang a tusak in ihmu sak thenthan hi. A dak chiam hong chin tak in hong kikhen ua, naupang in leng a nu-le-pa (Kasseste nupa) a galmuh phet in, Nunu, Papa chi a kikou kawm in tai phei tantan hi. Atapa hilhial in amah kua hi hiam chih leng theilou hitel hi a! chin Elkes in ngaihtuah lel a, a lung sim suna mahmah. Hiai nung sawtlou in, Texas a thukhentu (Judge) khat in hiai naupang kemding tungtang genna Texas gam a neih ahi ding chi in thutanna honbawl hi. Elskes leh Kasses-te nupa in, Texas gam a gen ding ahih leh thukhentu ten Texas gammi mah (Elskes) panpih/hehpih zaw ding uh ahi chih ngaihdan nei uh. Hiai thu Lynda in honzak tak in, hitheilou ding, hithei lou ding, chin kapkhe vongvong a, kha kham vei in kipuk zezen hi. Elskes ahihleh kipak mahmah.

36

Suangmantam Digest February 2003

www.zogamonline.com

Kha 2 vel hong pai nung in, Wilhite kichi, Lawyer, upa simtak, mihoih mahmah leh aw-neem tak a pau hianhian thei khat sawlkhiak in hong om. Amah nasep ding ahihleh, Elskes leh a tapa akimuh chiang ua a omdan uh, Elskes insung/hinkhua/ omdan teng hoihtak a etkhiak ding leh nupa-te insung/naupang a etkol dan uh teng etkhiak ding. A muhsuah dandan Texas thukhentu-te kiang a report a piak ding chih ahi. Etkhiakna a bawl zoh in thutanna bawlding dan haksa sa mahmah get hi. Ama muhdan in, Elskes in atapa it mahmah hin mu a, a zilui Crystal in ngohna ana bawlte a uanglua a gen hiding in gingta hial hi. Alehlam ah, Kasses-te nupa lah mi ki houtheitak, ittak leh deihthohtak a naupang ana enkoltou uh ahihna toh, thuksem a a sui louh in thutanna bawl ding haksa sa. Huchi in Wilhite in naungekpa Elskes hoihtak in hon houlimpih thak hi. Aw-neem tak in, na tapa tang zou ta le chin bangchibang a keptouh na sawm a? Nang leh na ta-tegel a ding inn-le-lou kiningching na ngaihtuah zou diam ? Na tanu toh na tapa bang kibang loupi/kituakloupi in hong om thei, bangchin a ki adjust ding dan uh na gel khol a? chihte hon dong ta hi. Hiai a a thudot ten a gennop pentak theihtheih mai hi: Elskes in a tapa tang tak pi leh leng a buaipih ding dan leh a nasep taktak/buai taktak hong kipan ding ahih dan taklang hi.

Wilhite in Elskes kiang ah, Naupang etkol haksapi etkol sawm a kipan dek na hi khading chin gen hi. Dai dide a bangtanhiam a om nung in Elskes in, Pu, ka tapa kipahna ding ahih nak leh bangkim hihngap kahi chih nangleng na thei vele chin hon dawng hi. Wilhite in, kingaihtuah thak himhim in, Na tup teitei leh na tapa na tangzou ding, himahleh a hinkhua susia dimdem thei na hi chin hon gen nawn. A zing in,Elskes leng Kasses-te Ukil Lisa Myers office ah hongtung hi. Hiai Ukil nun Elskes kiang ah, a tanu Tina lungsim paidan, hiai naupang toh ki enkol ding a a chin leh chinlouh, doctor siamte etsak masak ngai ahi chi in hon gen hi. Elskes leng dai dide in room a pan pawtkhia a, insawngnuai lam ah laizial tep ding in kumsuk hi. Kidek zou nawn mahmah lou, baang a kingai kawm in, Ka pang ngap nawn mahmah kei, Ka tanu, hiai buaina kipattung apan lungsim thoveng tak a leng omkha nawnlou, tua amah nasan ut-le-dah a hon bawlgawpsak sawm uh ahi. Hiaithu ziak a ka tapa a thuakgim lailai ding leng ka ut nawn kei chin tanchin saite, a kiang a va om kha khat kiang hon gen kha hi. Huainung sawtlou in, Elskes Ukil pan kihoulem ding ut uh ahih dan hon puangzak pah hi. Aaron Kass, office a omlai in hiaithu honzak in kiguih zezen hi. Huchi in, nitaklam in

Suangmantam Digest February 2003

37

www.zogamonline.com

Elskes leh Aaron tutna khat a tukhawm helhal zen in kihouna neiding in hongkisa uhi. Bangtanhiam dai dide a om nung un Elskes hong kipan a, Ka tapa in nakiang ua om nuamsa in kipak mahmah hin ka mu a, na it uh ahi chih leng chiangtak in ka thei hi chin aw-ling pelhpelh in hon gen pan hi. Aaron in, Kou leng na tapa na itdan leh a hinkhua a telkhak ut na hi chih kathei ua, huchithei ding in kouleng ka hondeih uh. Amah a dia hichituk a napan leng ka mu uh, huaiziak in kibuailou in pankhawm sawm zaw ta ni chi in hon dawng hi. Huchi in a Ukilte un hiaibang in kilemna suaikaihding honbawlta uhi; naupang Spencer pen Kasses te nupa kiang a tengden ding. A pa Elskes in kha khat a khatvei, a ut hunhun in, va vehthei gige ding. Kasses-te nupa in naupang minding aSpencer Kass ana phuah uh ahi. Naupang min a apa minleng telsak lemsa ua, huaidungzui in a min ding in Spencer Elskes Kass chih ding chi in. Hiai kilemna suai kaih hong hunta. Elskes leng suaikai dia hong kisa, a khut ling-in-hong-ling a, kai theilou phial in om zezen hi. Kilemna suai kaih zoh ahi ta a, Elskes leng Kasses te nupa kiang a ding in a tapa kongtual a kimawl en in om hi. Huachia omlai, a tapa hong kiheiphei in, Papa, Nunu chin Kasses-te

nupa hon sam hi. Elskes lam hong nga a, lamdang sak chitak in leh kua hi hiam hiai mipa chi hileh kilawm tak in en hiaihuai lel hi. Lynda in Elskes kiang ah, Lungkham het ken, hoihtak a hon etkolsak nading ka hi uh chi kawm in Elskes nung a beng thrauh thrauh hi. Elskes leng lusing ngaungau kawm in ki nunghei a, Ka kahmai honmuh ding ka deih kei chi lel hi. November, 2002 in Spencer kumthum a chinna pianchampha (birthday) thupitak in lawm ua, tanau, lawm-le-vual tamtak ten uap uhi. Huai a mipi paikhawmten a muh dan uh: Aaron leh Lynda-te lungkimlua uh ahi ngei ding, a mel bang uh avaktuan a, a kum 10 bang a naupang sot hile uh kilawm in kilang hial, chin gen uhi. Huchihlaiin Elskes, a omna Houston khopi a a inn ah tanchin saite khat toh a houlim ua, Thutan na ka bawl pen ken haksa kasak mahmah hang in hihkhial lou hi in ka ki thei. Ka tapa in khatveitei ka deihlouh a ka taisan ahihlouh dan, amah tansawm a kapanlakdante hontheih hun hong om thou ding in lam-etna lianpi ka nei hi. Huai hun chiang in bangchituk in nuamsa mahleh, a pa taktak kianga om hileh leng it tak a enkol thou ding ahi chih honthei thou ding in gingta ing chi in gen lel hi. ll

Nipi Skul heutupan Ahihleh Lalboi! Nang ann nekdek chiang in thumna nanei zel hia? Imlou in nahih dandan hon gen ou chi in dong hi. Lalboi zong dingtou in Heutupa! Kanu Ann huan asiam dan chu... thumna neihselouh a le lim-a-lim mai chihsan telveh .

38

Suangmantam Digest February 2003

www.zogamonline.com

Film Review:

MOVIE - MOVIEFilm Starring Director : Maid in ManhattanComedy/Romance Film

MOVIE

: Jenifer Lopes, Ralph Fiennes : Wayne Wang

: Two weeks Notice Comedy/Romance Starring : Hugh Grant, Sandra Bullock, Director : Marc Lawrence

Marisa Ventura (Jenifer Lopez), hotel thupitak Manhattan a room khong hahsiang a nekzong maimai ahi. Ralph Fiennes ahih leh Politician, Senate Candidate thei ding khop a minthang leh thupi ahi. Mi office kai kuan hut lai, zingkal newspaper-te khawng sim a om souhsouh lai un, Jenifer Lopez pen numei changkang deuhmai bang a kichei in, laibu serious deuhmai khat en in om mengmang. Fiennes in hiai minu honmuh phet in hoihsa pah in hon ngaih bawl pah. Suak nasem(maid) maimai ahihlam Fiennes in thei bunlou. Ban ah, Jennifer leng numei maimai lou ahih sam ziak in kilim bawl siamlua chitchiat, a kizepdan leh omdan a theihkhiak mawkding hilou. A etsak: Tulai khovel ah mihing in phu/ phulouh chih omnawnlou. Khuak zatsiam peuh le himai.

Hugh Grant, tangval hausa mahmah leh playboy tak, Land Developer ahi. Sandra Bullock ahihleh nupa kithutuak mahmah khotang hinkua hoih nang deihmah mah khat tanu ahi a, Lawyer siamtak, mihoih/ midikte gum a pang ut mi ahi. Hugh Grant in asepna land development toh kisai a mipite munle-mual-te khuallou a ut-le-dah a a bawlna dal dia pangzaw dia kilawmtak himahleh, Sandra Bullock in Hugh Grant gamtatna honpanpih tamai hi. Itna kichi zaw hattak eive chihphet lel in om.

Suangmantam Digest February 2003

39

www.zogamonline.com

: Catch me If You Can Action/Crime Starring : Leonardo DiCaprio,Tom Hanks, Amy Adams

Film

nasan leng zoulou himahleh, a pil/fel nalam a fel mahmah. US commercial pilot dan a kisiam in, cheque dikloupi zang in leh zuauthu in sum tampi lakkhiak sawm. Pilot Uniform kilawmtak silh chetchat a hong gamtang, Airline a semte hi in bank a semte hile uh, kuamah in ginmoh ding in koih lou ua, khem khe hiau hi. Mithupi tuamtuam Doctor, Lawyer, College Professor dan khawng a kibawl lamdang in, FBI- te thang a pan kihem khe hiau zel. Carl Hanralty(Tom Hanks) FBI agent kuhkal mahmah ahi a, kimaituah khaphial, mankha taktak tading bang a hong kilatnung in leng khemkhe hiau zel hi. Film theme Frank, a nu-lepa a neulai a ana kikhen, insung buaitak a hong khangkhia ahih ziak a hiai bang lampi hon zui kha hidan a kibawl ahi. ll

Director : Steven Spielberg

Na honmat zoh leh honman in(catch me if you can). A film min zakmai in leng Crime Story ahi chih theihtheihmai. Frank W.Abagrale, Gunda minthang leh Smart mahmah hinkhua tanchin toh kisai a film kibawl ahi. Frank(Dicaprio) sepna neilou, sum-le-pai neilou, high school

INDIA A DING IN LENG AIRFORCE ONE

American Presidentten a khualzin chiang ua azat sek uh lenna, Airforce One kichi dandeuh India in leng neihsawm giap. Khat chauh leng hilou in thumtak hizomah lai. I President, Prime Minister leh Deputy Prime Ministerte zat ding in. VVIPte(mi poimoh mahmahte) a dia lauhuaina a ni a pung hulhul ahihtoh kiton in Phualpi Sorkal in America apan Boeing Aircraft thum leisawm. Hiai lenna-te ah kivenbitna dia vanzat thakpen leh hoihpente banah anti-missile system leh polam toh kihoutuahna ding hoihpen kithuah vek ding. Airforce One a thil omteng leng koihsawm uh ahihdan PMO a official khat in gen hi. Home Ministry apan kiza dan in hiai Boeing Jet-te pen Boeing 737-700 bawl lamdang deuh hidia, lupna room, dining table, kisilna leh conference hall omvek ding. Hiai lenna-te etkolna ah Indian Airforce in mohpua ding.Suangmantam Digest February 2003

40

www.zogamonline.com

Electronics:

COMPUTER & MIHINGTE DAMTHEIHNA1. Carpal Tunnel Syndromes:(i) Key Board : Computer a nasep

theih na ding in, leh lam chiteng a zat ahih theihna ding in comand tuam tuam koihkhawm na ding in peklian lou khat kizang hi. Huai sung ah khutzung ten biahlam tak a a sawkphak ding un a mekna neu chikchik(button) ki phut dim hi. Aneu thei pen leh khutzung te batphak dia kilem khawm, 1930 lai vel a kimukhia laigelhna khawl(typewriter machine) a banggeih a kivual in kikoih hi. Huai a mekna(button) te sawn a command piak ahi hi. Tua button ki koihna pen keyboard kichi hi. Tua button te khutzung a sawn/mek in command te baihlamtak in ki pawtsakthei hi. Tua bang a button te sawn na ding tha(force) 3gm a pan 5 gm gikdan kikimpih bang tha a sawn(press) ngai mah leh 7 - 8gm tan khawng in khutzungte kizang kha gige hi. Huchi bang in khutzungte huai Keyboard tung ah command pia in diang tuahtuah hi. Huai keyboard nemtak tung ah atangpi in thumal minute khat in 60-70 tan bang gelhzoh hithei hi. Key board zang a nasep ahihna ding in i khutbom hahpan mahmah a gim mahmah hi. Tuabang in minute khat a thumal 60-70 bang gelh in nikhat in dakkal 6 sung semta le hang thumal 25,000 vel kisuzou

ding a, na khut zung te kivialleh na pen kilometers 2 sang in gamla zaw ding hi. Tua bang a tha pawtsak tu khutngawng/khutbomguh chituamtuam giat (eight carpal bones) kilemkhawm a kibawl khia khat le khat zomkhawmtu ding in thaguite/ taksa pang hi . Tuate ban ah theihtheihna (nerve fibre) chinih Median Nerve leh Ulnar Nerve kichi pai tuak tuak ua huaiten ngaihtuahna a hong lut bang bang khutzungte semsuahsak ding in tha ana pesawn gige uhi. Tuabang a diang tuahtuah ahihman in mihing damtheihna a ding in lauhuai a, khutzungte kia hilou in nungzang tha leh ipumpi a thagui te lak ah thaguinat