Spór i jego rozwiązanie - ipsir.uw.edu.pl · SPÓR I JEGO ROZWIĄZANIE1 Dispute and Its...

Jacek Kurczewski

SPÓR I JEGO ROZWIĄZANIE1

Dispute and Its SettlementAbstract

The main assumption of this paper is that it is both practically and theoreticallynecessary to separate the processes of conflict and dispute and the processes of con-flict resolution and dispute settlement. The latter processes may be characterized asintentionally aimed at the elimination of conflict and of conflicting claims pursued bythe parties in a dispute. Then the most essential features of the dispute settlement pro-cesses are discussed, and typology of procedures is made according to two criteria; first— whether the entrance of third parties into a dispute depends on the decision madeby parties, and second — whether the decision made by the intervening third party isimposed on the parties to the dispute. The following three questions are proposed asthe main questions which may help in the development of more comprehensive theoryof dispute settlement processes: 1) what factors influence the decision of the partiesto present their dispute to third parties and the decision of a third party to interveneinto a dispute on its own or on public’s behalf? 2) what factors determine the choicebetween mediation and settlement of the dispute by the third party? 3) what factors

1 Artykuł jest przedrukiem artykułu Jacka Kurczewskiego pt.: Spór i jego rozwiąza-nie z Tomu 4 „PRAC IPSiR UW”, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warsza-wa 1979. Zawarte w nim koncepcje wydają się być aktualne dla opisu oraz interpretacjidziałań społecznych.Prof. dr hab. Jacek Kurczewski jest profesorem w Instytucie Stosowanych Nauk Spo-łecznych UW, Kierownikiem Katedry Socjologii i Antropologii Obyczajów i Prawa.Adres email: [email protected]

22 Jacek Kurczewski

determine the effectiveness of mediation in a dispute that in case of success puts anend to conflict, and what is the relation between the settlement of dispute that hasno necessary relation to the further development of conflict? The results of the publicopinion poll of 1974 are then discussed, which may be relevant to the second question. Itis found that incongruence of social status increases the tendency toward the choice ofsettlement by official authorities acting according to the preestablished standards anddecreases the tendency, otherwise more frequent in the society, to choose informal andunauthoritative mediation. This is interpreted as a result of fear of underestimation ofone’s status that leads to withdrawal from interactions like negotiations where the eval-uation of social status of the parties may be important. Finally, these research resultsare used to characterize the dispute settlement culture and institutions of Polish societyin general. The discrepancy between the ideal of compromise and individual desires towin one’s own case is supposedly resolved by expectations of settlement addressed toofficial institutions even if they are of mediatory or conciliatory character. The need fordevelopment of mediatory procedures for social group conflicts is stressed.

Jeśli konflikt jest jednym z procesów uniwersalnych, występu-jących w życiu każdej grupy społecznej, to również rozwiązywaniekonfliktów jest zadaniem uniwersalnym, przed którym stoją wszystkiegrupy społeczne. Problematyka rozwiązywania konfliktów ma swojecechy szczególne, które wyodrębniają ją z teorii konfliktów. Możnainteresować się przyczynami, przebiegiem i skutkami konfliktu, nieinteresując się przy tym jego rozwiązaniem. Rozwiązywanie konfliktuz kolei musi brać pod uwagę pewne cechy samego konfliktu, choć niesą to jedyne czynniki istotne. W artykule zajmiemy się przeglądemniektórych czynników odgrywających rolę w procesie rozwiązywaniapewnego typu konfliktów. Przedtem musimy jednak dokonać pewnychustaleń pojęciowych, które pozwolą na bliższe określenie przedmioturozważań.

Konflikt, spór i rozwiązanie

Walka zbrojna dwóch politycznie zorganizowanych związkówspołecznych, spór cywilny rozstrzygany przez sąd państwowy, wza-jemne obniżanie szans awansu zawodowego przez dwóch kolegówz jednego zakładu pracy, wzajemne znoszące się działania poszcze-gólnych komórek organizacji gospodarczej, zmierzające do takiegoczy innego określenia zadań produkcyjnych i przywiązanych do nichefektów finansowych — wszystko to są typowe przykłady konfliktu.Ogólnie przez konflikt rozumiemy proces społeczny, w toku które-

Spór i jego rozwiązanie 23

go jedni uczestnicy podejmują działania zmierzające do zapobieżenialub osłabienia skuteczności działań innych uczestników. Przy takimokreśleniu konflikt staje się negatywną wersją kooperacji i vice versa2.Określenie to, jak pokazał Russell L. Ackhoff3, może być sformali-zowane po przyjęciu założenia o racjonalności działania uczestnikówprocesu społecznego. Otrzymamy wówczas pojęcie miary współpracyjednostki J2 z jednostką J1/(SK21) jako różnicy między oczekiwanąużytecznością działania J2 przy obecności J1 a użytecznością działaniaJ1 pod nieobecność J2. Odpowiednio SK12 to różnica między ocze-kiwaną użytecznością działania J2 przy obecności J1 a oczekiwanąużytecznością działania J2 pod nieobecność J1. Ujemne wartości stop-nia kooperacji (SK) są stopniami konfliktu. Może być wreszcie tak,że SK = 0. Nie podajemy tutaj porządnego zapisu Ackoffa, albowiemważne jest dla nas tylko uzmysłowienie sobie, że konflikt jest odwrot-nością kooperacji, jak też i to, że konflikt — podobnie jak kooperacja— może być niesymetryczny. SK21 i SK12 nie muszą być sobie rów-ne i przy takiej nierówności jedna ze stron „wyzyskuje” drugą stronę.Stopień wyzysku (SW):

SW12 = −SW21 = SK21 − SK12

jest różnicą między stopniami kooperacji resp. konfliktu pomiędzystronami dla poszczególnych stron. Zauważa się, że strony często dą-żą nie tyle do usunięcia konfliktu, ile do usunięcia asymetrii konfliktu,czyli wyzysku. Ackoff wprowadza jeszcze na arenę osobę trzecią —J3, co prowadzi go do określenia współzawodnictwa. Jeśli J1 i J2 sąw konflikcie i konflikt ten zwiększa oczekiwane użyteczności dla J3,wówczas J1 i J2 współzawodniczą między sobą ze względu na J3. J3może to być rzeczywiście inny osobnik albo grupa, do której J1 i J2 nienależą, np. konsument zyskujący wskutek konkurencji między kupca-mi zgodnie z zasadą, że „gdzie dwóch się bije, tam trzeci korzysta”.J3 może to być jednak również grupa, którą tworzą J1 i J2 wtedy, gdykonflikt dotyczy jednego typu działań (gra w tenisa), a kooperacja —innego (rozrywka). W tym ostatnim przypadku powiemy, że „konflikt

2 Por. T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, Warszawa 1965, s. 95 i n.3 R. L. Ackoff, Conflict, Cooperation, Competition and Cupid, w: Essays on Eco-

nometrics and Planning, Pergamon Press, 1964.

24 Jacek Kurczewski

tenisowy” jest współzawodnictwem między graczami przynoszącym imobopólną korzyść w postaci mile spędzonego czasu.

Zdaniem Anatola Rapoporta konflikty mogą być rozgrywane naszczeblu

1) walki, zmierzającej do wyeliminowania drugiej strony z sytu-acji, w której dokonują się działania,

2) gry, kiedy to strony starają się o zwiększenie stopnia wyzyskuSW na swoją korzyść,

3) perswazji, gdy strony starają się wzajemnie zmienić hierarchiępreferencji’4

Problematyka konfliktu komplikuje się dodatkowo, jeżeli przypo-mnimy, że Viłhelm Aubert5 wprowadził rozróżnienie między współ-zawodnictwem w przypadku niezgody interesów i niezgodnością po-glądów jako dwoma odmiennymi typami konfliktu. Bez wnikania w tekwestie przyjmijmy za Tadeuszem Kotarbińskim, że „w poszczegól-nym, najzwyklejszym, bodaj i najciekawszym przypadku oba podmiotynie tylko dążą obiektywnie do celów niezgodnych, lecz nadto wiedząo tym i liczą się w budowaniu swoich planów działania też i z działania-mi strony przeciwnej6. Takie rozumienie konfliktu sprawia, że pewnetypy zjawisk oznaczane tym terminem przestaną nas interesować. Niebędziemy więc zajmować się tzw. konfliktami wewnętrznymi — ukry-tymi bądź też uświadamianymi sobie przez przeżywającą je jednostkę.Nie interesują nas również tzw. konflikty obiektywne pozostające pozasferą rozmyślnie podejmowanych działań bądź też wiązane z podmio-tami działania lub z elementami życia społecznego innymi niż ludziei grupy społeczne. Ta ostatnia uwaga prowadzi zresztą do zagadnieniatzw. sprzeczności. Owóż utożsamianie konfliktów ze sprzecznościami,o których mówi np. marksowska teoria rozwoju społecznego, było-by grubym nieporozumieniem. Sprzeczność pomiędzy elementem Aa elementem B, to — zdaje się — tyle, co niemożliwość współwy-stępowanie wszelkich możliwych skutków działania tych elementów,przy czym rzeczą teorii jest wskazanie na pewne istotne typy skutków,

4 A. Rapoport, Fights, Games and Debates, University of Michigan, Ann Ar-bor 1960.

5 V. Aubert, Competition and Dissensus: Two Types of Conflict and of ConflictResolution, „Journal of Conflict Resolution”, t. 7, 1963.

6 T. Kotarbiński, op, cit., s. 239.


które powinny być wzięte pod uwagę. Tak więc, pojęcie sprzeczno-ści dotyczy obiektywnych konsekwencji współwystępowania różnychzjawisk społecznych, podczas gdy pojęcie konfliktu jest rezerwowa-ne dla współwystępowania serii działań społecznych, które w sposóbzamierzony mają sobie wzajemnie przeszkadzać w osiągnięciu celówcząstkowych i ewentualnych celów zasadniczych. Zauważmy wreszcie,że konflikt nie jest bynajmniej przeciwieństwem stabilności systemu,w skład którego wchodzą uczestnicy konfliktu. Konflikt bowiem to nieto samo, co zmiana społeczna. Wzajemny konflikt może doprowadzićdo uniemożliwienia realizacji zarysowującej się zmiany społecznej,podczas gdy konsensus i kooperacja mogą właśnie zmianę ułatwićprzez wyeliminowanie hamujących czynników oporu. Znana jest teza,że zmiany następują zawsze wskutek konfliktu, ale nawet z tej tezy niewynika, że każdy konflikt musi do zmiany doprowadzić. Odróżniwszysprzeczność od konfliktu możemy zgodzić się na dyrektywę heurystycz-ną zalecającą poszukiwanie pewnych sprzeczności wewnątrz systemuspołecznego jako wyjaśnienie zaobserwowanych zmian i konfliktów,ale z góry odrzucimy dyrektywę , która nakazywałaby łączenie zmianz uprzednimi konfliktami w przyjętym tu sensie.

Na koniec, odrzucimy przeciwieństwo pomiędzy konfliktema konsensem społecznym, jako że zakresy tych dwóch zjawisk wy-dają się krzyżować, a poza tym nie wyczerpują one łącznie wszelkichmożliwych stanów społecznych. Obojętność i brak zainteresowaniadziałaniami innych jednostek i grup nie nosi znamion konfliktu, aniteż konsensu społecznego, podczas gdy pewna klasa konfliktów po-wstaje w warunkach:

1) zgody, co do zasad działania,2) tej samej hierarchii preferencji,3) tej samej wiedzy o rezultatach podejmowanych działań,4) tego samego celu zasadniczego.Przykładem podobnie konsensualnego konfliktu może być po-

jedynek między dwoma rywalami walczącymi po to, aby zwycięzcamógł wyeliminować trzeciego rywala do ukochanej kobiety. Jest tosytuacja dość krańcowa, ale również krańcowa jest sytuacja konfliktu,w której żadne z powyższych założeń nie zostaje spełnione. Istotnie,w potocznej czy teoretycznej interpretacji mamy skłonność do upa-trywania źródeł konfliktu w rozbieżności co do celów zasadniczych.Wątpliwości z tym związane wynikają po pierwsze z faktu, że ów cel

26 Jacek Kurczewski

zasadniczy jest często nieznany, a po drugie, z obserwacji konfliktówcodziennych, w których często okazuje się, że przy sprzeczności celówcząstkowych, wzajemnych oczekiwań i interpretacji oraz niezgodnościwiedzy, którą posiadają uczestnicy konfliktu, panuje zgodność co docelu zasadniczego, jakim jest np. właściwe wychowanie dzieci, sprawie-dliwy rozdział zadań czy osiągnięcie zgody i harmonii we wzajemnychstosunkach między stronami sporu. Te wątpliwości przypominają namraz jeszcze określenie konfliktu przez Tadeusza Kotarbińskiego ja-ko „kooperacji negatywnej”, w czym zawiera się coś więcej niż tylkokombinacja cech podziału klasyfikacyjnego.

Słownik prawoznawstwa przypomina nam o terminie „spór” jakoodmiennym znaczeniowo od terminu „konflikt”, Socjologowie czy teżantropologowie prawa potrzebują bardzo tego pojęcia. „Konflikt mo-że rozwinąć się w spór, jeżeli sprzeczne roszczenia są potwierdzonepublicznie, tj. jeżeli roszczenia i ich niezgodność jest zakomunikowa-na jakiejś osobie”7. Intuicja każe nam uznać odmienność gatunkową„sporów” i „konfliktów”, bo przecież nie każdy konflikt, nawet rozu-miany zgodnie z uprzednio przyjętą definicją, jest sporem. OkreślenieAbela — choć zgodne z tradycją prawoznawstwa — pozostawia pe-wien niedosyt. Przy takim określeniu odradzają się na nowo problemy,które już rozstrzygnęliśmy, definiując na użytek naszych rozważań po-jęcie konfliktu. Czy idzie o niezgodność obiektywną czy też odczuwanąprzez strony w konflikcie? Na czym polega owa niezgodność? Przy-najmniej na te dwa pytania godzi się odpowiedzieć określając pojęciesporu, jeżeli nasza definicja ma być użyteczna dla dalszych badań em-pirycznych.

Konsekwentny przekład określenia konfliktu na język normatyw-ny wymaga przyjęcia za spór sytuacji, w której strony zgłaszają rosz-czenia do wzajemnej kooperacji i obowiązek wzajemny powstrzymaniasię od konfliktu, przy czym roszczenia te i obowiązki wzajemnie sięwyłączają, Tek więc, J1 zgłasza pod adresem J2 roszczenie o powstrzy-manie się od jakiegoś działania D2 po to, aby mogła wykonać jakieśdziałanie albo roszczenie o wykonanie przez J2 jakiegoś działania D2.Jeśli J2 nie uznaje tego roszczenia, wówczas powiemy, że spór jestasymetryczny. Jeśli natomiast J2 jednocześnie zgłasza pod adresem J1

7 R. L. Abel, A Comparative Theory of Dispute Iustitutions in Society, „Law andSociety” 1973, s. 217–347.


roszczenie o powstrzymanie się od D1 po to, aby J2 mogła wykonaćdziałanie D2 albo roszczenie o wykonanie przez J1 działania D1, przyczym wedle wiedzy J1. i J2 działania D1 i D2 nie mogą być jednocześniewykonane — wówczas mamy do czynienia ze sporem symetrycznym.Taka charakterystyka nie obejmuje zapewne wszystkich sytuacji nazy-wanych „sporami”, ale zdaje się wystarczyć dla tych, jakie ma się namyśli w odnośnej literaturze.

Kiedy powiemy, że konflikt i spór zostały rozwiązane? Czy rozwią-zanie to tyle, co zakończenie konfliktu i sporu, a więc np. zwycięstwojednej ze stron? Czy proces rozwiązywania konfliktu i rozwiązywaniasporu to tyle co kontynuacja konfliktu i sporu aż do ich zakończenia?

Obserwacja życia społecznego każe nam przyjąć, że odpowiedźna dwa ostatnie pytania może być negatywna, o ile nasze pojęcia mająbyć dostosowane do osobliwości zjawisk psychospołecznych, którymisię zajmujemy. Przecież nawet uczestnicy ostrych, antagonistycznychkonfliktów dochodzą czasem do wniosku, że konflikt ten może byći powinien być „rozwiązany” niezależnie od tego, jakie rozwiązanieprzyniosłaby dalsza walka. Otoczenie społeczne bardzo często inter-weniuje w konflikty po to, aby je rozwiązać i nie pozostawić ich swemudalszemu biegowi. Nawet obserwacja, że instytucje służące pokojo-wemu rozwiązaniu sporu, jak np. sąd cywilny, mogą być wykorzy-stane właśnie jako narzędzie walki, jako instrument konfliktu przezzacietrzewione strony, wspiera intuicję nakazującą oddzielić od sie-bie obydwa procesy. 0 ile proces konfliktu objawiający się poprzezwzajemne znoszenie skuteczności działań uczestników jest charakte-ryzowany zazwyczaj przez dalsze ich cele, o tyle proces rozwiązywaniakonfliktu może być scharakteryzowany właśnie poprzez cel, którymjest bezpośrednie usunięcie stanu konfliktu. Jak wiadomo, we współ-czesnej literaturze przedmiotu silne są tendencje do unikania pojęcia„rozwiązania” konfliktu czy też sporu. Richard L. Abel pisze np., żeponieważ stosunki społeczne związane z przejściem od konfliktu dosporu i odwrotnie są nadzwyczaj płynne, będzie traktował „sytuację,w której znajdują się spierające się strony w jakimkolwiek danymmomencie czasowym jako wynik (outcome)” sporu”8. Takie podej-ście stanowi nieuzasadniony wtręt naturalistyczny w schemat analizy

8 Ibidem. s. 228.

28 Jacek Kurczewski

konfliktu i sporu, przyjmujący skądinąd założenie o racjonalności i ce-lowości działań ludzkich, 1 prowadzi do traktowania dowolnej fazyprocesu konfliktu i sporu jako jego wyniku. Wynikiem sporu będziewięc równie dobrze wniesienie pozwu do sądu, wystąpienie pełnomoc-ników procesowych, jak i ogłoszenie przez sąd wyroku. Otóż bardziejrozsądne wydaje się przyjęcie, że dopiero z pewnej perspektywy cza-sowej można ustalić, który z tych stanów procesu był jego wynikiem.Może się zdarzyć, że po wygłoszeniu przemówień przez pełnomocni-ków procesowych strony nagle rzucą się sobie w objęcia i zdecydująsię na zakończenie sporu, ale nawet wtedy nie powiemy, że wynikiemprocesu były wystąpienia adwokatów, tylko że wynikiem wystąpień ad-wokatów było zakończenie sporu. W ogóle, wydaje się niekorzystnetraktowanie „rozwiązania” jako pewnego stanu, a nie procesu, często-kroć bardziej długotrwałego niż proces przekształcania się stosunkówkooperacji w stosunek konfliktu, a następnie w spór między stronami.Rozwiązywanie konfliktu i rozwiązywanie sporu, tak jak je tutaj rozu-miemy, to zespół działań zmierzających do wyeliminowania konfliktui sporu w uprzednio określonych znaczeniach. Inna rzecz, że proceskonfliktu i proces rozwiązywania konfliktu mogą pozostawać w za-wiłych relacjach wzajemnych, których wyłuszczenie wydaje się nie namiejscu. Toteż tylko dla przykładu wspomnimy o rozwiązywaniu kon-fliktu, które samo jest jednocześnie konfliktem, wtedy gdy np. policjaogniem i fizyczną przemocą pacyfikuje dwa walczące między sobą gan-gi. Ten wzajemny stosunek między wynikami konfliktu i rozwiązywaniakonfliktu możemy przedstawić za pomocą diagramu (tab. 1).

Tabela 1. Relacja między rozwiązywaniem konfliktu a procesem konfliktuze względu na ich wyniki

Wyniki rozwiązywania konfliktu

Wyniki konfliktu

Tak więc, nie zawsze zwycięstwo jednej ze stron konfliktu będzieprzez nas uważane za „rozwiązanie” tego konfliktu. „Rozwiązanie”jest wynikiem procesu, którego przynajmniej niektórzy uczestnicy na-stawieni są na osiągnięcie innego celu, a mianowicie wyeliminowaniestanu konfliktowego, mogącego na płaszczyźnie normatywnej przyjąćformę symetrycznego lub asymetrycznego sporu. Wzgląd na zamiary


uczestników procesu rozwiązywania konfliktów i sporów nie jest ni-czym szczególnym w porównaniu do typowej charakterystyki samegokonfliktu czy sporu, w których intencje stron są brane pod uwagę.

Procedury ireniczne

Proces rozwiązywania konfliktów może być charakteryzowanyz pomocą różnych wymiarów. Chcemy zwrócić uwagę na te, któreprowadzą do wyróżnienia typów procedury irenicznej. Tak jak „ago-nistyka” bywa proponowana jako nazwa problematyki przebiegu kon-fliktów9 tak też od greckiego eirene (pokój) bywa tworzony rzeczow-nik „irenistyka”, mający oznaczać problematykę pokoju społecznego,międzynarodowego czy międzyosobniczego. Tutaj używamy przymiot-nika „ireniczny” dla oznaczenia działań zmierzających do rozwiązaniakonfliktu i sporu.

Jednym z możliwych punktów wyjścia w konstruowaniu listy róż-nych procedur irenicznych jest wzięcie pod uwagę poszczególnych in-stytucji, które skrystalizowały się w praktyce społecznej. Może to byćjednak zawodne dlatego, że wyodrębnienie się tych instytucji jest rezul-tatem wzajemnego oddziaływania różnych czynników, często w ogólenie związanych z przedmiotem działań irenicznych. Różnice pomiędzypodobnie nazywającymi się i w podobnych sferach działania pozosta-jącymi instytucjami mogą być bardzo duże. Wystarczy tu wspomniećo instytucji arbitrażu handlowego w systemach kapitalistycznych i pań-stwowym, przymusowym arbitrażu gospodarczym w systemach socja-listycznych. Ten ostatni przyjmuje w praktyce formę postępowaniasądowego i wyrokowania z urzędu w dość szeroko określonej klasiesytuacji. Zwracanie uwagi na poszczególne instytucje tego czy innegokraju może doprowadzić do tego, że będziemy zmuszeni analizowaćróżne aspekty funkcji wykonywanych przez tę instytucję. Może to byćciekawe zadanie badawcze, ale nie ma to związku z zagadnieniem,którym zajmujemy się w chwili obecnej, a mianowicie z ustaleniemlisty podstawowych wymiarów, które łącznie zastosowane dają w efek-cie typy procedur irenicznych, różniące się procesami towarzyszącymiich zastosowaniu.

9 Por. np. T. Kotarbiński, op. cit.

30 Jacek Kurczewski

Jednym z najczęściej stosowanych wymiarów jest przeciwstawie-nie sobie procedur mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych, coznajduje wyraz w wyróżnianiu „nieformalnego i „zinstytucjonalizowa-nego” rozwiązania sporów i konfliktów. Do podziału tego będziemyodwoływać się parę razy w ciągu naszych dalszych rozważań. Wydajesię jednak, że rozróżnienie to, niezależnie od związanych z nim pew-nych problemów terminologicznych i pojęciowych — dotyczy przedewszystkim zagadnień powstawania i funkcjonowania różnych form roz-wiązywania konfliktów i sporów w szerszym kontekście społecznyma mniej psychodynamiki procesu rozwiązywania sporu.

Torstein Eckhoff przedstawił prosty schemat zależności międzyczynnikami, które sprzyjają wytworzeniu się wśród stron konfliktu lubw ich otoczeniu społecznym dążenia do wprowadzenia w spór stronytrzeciej. Działanie tych czynników opisują następujące twierdzenia,które przytaczamy tutaj za oryginałem10.

1. Im większy stopień zgodności stron na temat czynników nor-matywnych, które ich zdaniem są ważne dla rozwiązania, tym większaszansa, że strony potrafią same rozwiązać konflikt i mniejsza potrzebawciągnięcia w spór strony trzeciej.

2. Im większy wspólny interes stron w rozwiązaniu konfliktu, tymwiększa szansa, że strony albo będą same rozwiązywać spór, albo wcią-gną w spór trzecią stronę, jeśli same nie potrafią dojść do rozwiązania.

3. Jeśli strony mają wspólny interes w rozwiązaniu konfliktu,wówczas potrzeba wciągnięcia w rozwiązywanie sporu strony trze-ciej będzie tym większa, im silniejsze są konkurencyjne interesy stroni niezgoda co do czynników normatywnych uznanych za ważne przezstrony.

4. Jeśli konflikt stwarza zagrożenie dla interesów otoczenia spo-łecznego i trzeciej strony, innymi słowy, jeśli rozwiązanie konfliktu leżyw ich interesie, wówczas wzrasta nacisk na strony konfliktu w kierun-ku zainteresowania ich rozwiązaniem i wzrasta szansa wejścia stronytrzeciej w konflikt.

5. Niepodzielność dobra będącego przedmiotem sporu zwiększapotrzebę wejścia w spór strony trzeciej, podczas gdy istnienie mechani-zmów „rynkowych” określających możliwość wymiany i koncesji wza-

10 T. Eckhoff, The Mediator, the Judge and the Administrator in Conflict — Reso-lution, „Acta Sociologica”, t. 10, 1966, s. 148–172.


jemnych zwiększa szanse samodzielnego rozwiązania konfliktu przezzainteresowane strony.

Ten prosty schemat zaproponowany przez Eckhoffa określa czyn-niki sprzyjające wejściu w spór strony trzeciej. Bywają sytuacje, w któ-rych interwencja strony trzeciej dokonuje się niezależnie od oczeki-wań uczestników sporu i niezależnie od tego, czy otoczenie lub stro-na trzecia są zainteresowane samym wynikiem danego, konkretnegosporu. Tak jest w przypadku zawodowych interwentów, jak np. orga-ny porządku publicznego. Bywają również sytuacje, w których, mimowyraźnie uświadomionej przez strony i otoczenie społeczne potrzebyinterwencji nie można znaleźć chętnych czy odpowiednich do podjęciasię interwencji.

Określenie czynników zewnętrznych w stosunku do dwustronne-go konfliktu zostało przez Eckhoffa dokonane w bardzo ogólnikowysposób i sprowadza się do stwierdzenia, że otoczenie i potencjalnyinterwent będą oddziaływać na rzecz interwencji w spór, tam gdziesą zainteresowani rozwiązaniem, do którego strony nie potrafią dojśćsamodzielnie. Jeśli ograniczyć się do motywacji samych zainteresowa-nych stron, to twierdzenia 1, 2, 3 i 5 można przedstawić w następującymtwierdzeniu:

6. Niezgodność normatywna i niepodzielność dóbr zwiększają za-interesowanie interwencją strony trzeciej u bezpośrednich uczestni-ków sporu, o ile są oni zainteresowani rozwiązaniem konfliktu.

Wartość informacyjna tego twierdzenia nie jest zbyt wielka, tymbardziej że kryje się za nim potoczna wiedza, iż czasem strony nawetchcąc rozwiązać spór, nie potrafią tego uczynić, ponieważ me zgadza-ją się co do norm, na podstawie których wysuwają swe roszczenia,albo na podstawie których można ustalić rozwiązanie pośrednie, a do-bro będące przedmiotem konfliktu wymaga rozstrzygnięcia na korzyśćjednej ze stron (do tego sprowadza się czynnik niepodzielności dóbr).Jednocześnie, wydaje się, że niezgodność co do norm może dotyczyćwielu różnych aspektów konfliktu i jego faz. Skłania to do podejrzeń,że za prostą formułą Eckhoffa kryją się bardzo różne sytuacje kon-fliktu, podobnie, jak bardzo różnorodne mogą być sytuacje objęteprzezeń w ogólnym pojęciu wspólnego zainteresowania rozwiązaniemkonfliktu.

W obszernym podsumowaniu dotychczasowej literatury natemat instytucji rozwiązywania sporów dokonanym przez Abe-

32 Jacek Kurczewski

la11 nie znajdujemy dalszych informacji na temat czynników sprzy-jających wejściu w spór strony trzeciej. W praktyce więc mamy doczynienia bądź z bardzo ogólnymi sformułowaniami, takimi jak przy-toczone twierdzenia Eckhoffa, bądź z określeniem czynników, którezostały wzięte pod uwagę w konkretnych badaniach nad wyboremtej czy innej instytucji w określonym kontekście społecznym. Z dru-giej strony, istnieje powszechna zgoda, że interwencja strony trzeciejw spór jest zmienną w istotny sposób modyfikującą przebieg konflik-tu, jak też jego rozwiązywanie, przy czym główny nacisk kładzie sięna różne typy interwencji, jako w istotny sposób ograniczające cha-rakter osiąganych rozwiązań. Typologie te są różnie budowane przezposzczególnych autorów, aczkolwiek wydaje się, że można je sprowa-dzić do kilku wspólnie przyjmowanych zasad podziału. Zatrzymamysię obecnie przy propozycjach typologicznych podanych przez OranaR. Younga i — nieco dłużej — przy propozycjach zawartych w cyto-wanej już pracy Eckhoffa.

Young rozróżnia trzy podstawowe typy interwencji w spór:1. rozstrzygnięcie (settlement) sporu przez trzecią stronę, która

narzuca swoją decyzję spierającym się stronom;2. rozszerzenie (expansion) konfliktu, kiedy to trzecia strona in-

terweniuje przede wszystkim po to, aby dopomóc jednej ze stron spie-rających się w osiągnięciu lepszego rozwiązania;

3. częściowe przekształcenie (partial transformation) sporu, kiedyto głównym motywem interwenta jest ułatwienie rozwiązania spo-ru, a nie poprawienie szans jednej ze spierających się stron12. Tenostatni przypadek jest następnie utożsamiany przez Younga z media-cją. Typologia stosowana przez Younga wzbudza zastrzeżenia przedewszystkim ze względu na przeciwstawienie rozstrzygnięcia dwóm po-zostałym przypadkom. Narzucenie rozwiązania może doprowadzić dopoprawienia sytuacji jednej ze spierających się stron, może być teżprzeprowadzone wręcz w tej właśnie intencji. Zauważmy, że rozwią-zanie narzucone może mieć również charakter kompromisu w stosun-ku do roszczeń wysuwanych na początku sporu przez zainteresowanestrony. Z kolei rozszerzenie konfliktu nie jest teoretycznie interesują-

11 R. L. Abel, op. cit.12 O. R. Young, Intermediaries: Additional Thoughts on Third Parties, „Journal of

Conflict Resolution”, t. 16, 1972, s. 51–65.


ce dla problematyki rozwiązywania konfliktów i sporów, gdyż polegaono na liczebnym (i przeważnie — nie tylko liczebnym) wzmocnie-niu pozycji jednej ze stron w walce czy też w przetargu. Niezależniewięc od faktu, że Young ma wiele interesujących rzeczy do powiedze-nia, zwłaszcza na temat mediacji13, wyjściowa typologia nie wydaje siębyć użyteczna dla celów teoretycznych, nie mówiąc już o konkretnychpracach badawczych.

Pod tym względem trzy typy interwencji w spór wyróżnione przezEckhoffa wydają się bardziej obiecujące. Mówi on o trzech ideal-nych typach roli, jaką trzecia strona może pełnić podczas interwencjiw spór, a mianowicie o roli mediatora, sędziego i administratora. „Me-diacja polega na wywieraniu na spierające się strony wpływu poprzezodwoływanie się do ich własnych interesów tak, aby doszły do poro-zumienia”14, podczas gdy sędzia działa raczej na płaszczyźnie normniż na płaszczyźnie interesów i stara się „nie o pogodzenie stron, aleo ustalenie, która z nich ma słuszność na mocy przyjętych norm15, poczym podejmuje sam decyzję, podobnie jak administrator, który jed-nak — w przeciwieństwie do sędziego — ustala wzajemne obowiązkii uprawnienia stron na przyszłość16. Sędzia i administrator decydują,podczas gdy mediator tylko „wpływa”; sędzia decyduje na podsta-wie już obowiązujących norm, podczas gdy rezultatem działalnościmediatora i administratora są pewne nowe powinności. Eckhoff nieodpowiada nam na pytanie, co z kolei łączy sędziego i mediatora,i przeciwstawia ich administratorowi. W tej sytuacji możemy tylko do-myślać się, że trzy wyróżnione przez Eckhoffa typy interwencji w spórsą rezultatem połączenia dwóch wymiarów: wiążący dla spierającychsię stron charakter decyzji interwenta oraz oparcie decyzji na normachobowiązujących niezależnie od woli spierających się stron. W takimrazie typologia ta może być przedstawiona w tabeli (tab. 2).

Jak widać, dwa pola w tej tabeli są zajęte przez ten sam typ inter-wencji trzeciej strony w spór, a mianowicie przez mediację. Nie wydajesię to być uzasadnione logicznie. Jeśli bowiem uważamy, że oparciedecyzji na już obowiązujących normach jest czynnikiem w sposób istot-

13 Ibidem.14 T. Eckhoff, op. cit., s. 158.15 Ibidem s. 161.16 Ibidem s. 166.

34 Jacek Kurczewski

Tabela 2. Rekonstrukcja typologii Torsteina Eckhoffa

jest wiążąca?Czy decyzja trzeciej strony

NIE TAK

jest oparta na obowią-zujących normach

NIE mediacja mediacja administracja sądzenie

TAK

ny różnicującym działanie sędziego od działania administratora, tonie widać a priori przyczyn powodujących nieistotność różnicy mię-dzy mediatorem starającym się apelować do stron ze względu na ichwłasne interesy a mediatorem (tutaj naruszamy już konwencję defi-nicyjną Eckhoffa, który ograniczał działanie mediacji do apelowaniado interesów spierających się stron) starającym się namówić stronydo kompromisu ze względu na pewne już przyjęte normy (np. umo-wę, w której strony zobowiązały się do zgodnego i pojednawczegorozwiązywania wzajemnych sporów), niezależnie od tego warto zwró-cić uwagę, że musi budzić wątpliwości wydzielenie roli sędziego zewzględu na normy, na podstawie których dokonuje on rozstrzygnię-cia sporu. Abel, rozważając przeciwstawienie rozwiązań prawnych, tj.opartych na normach, i tzw. rozwiązań politycznych przypomina, żezarówno rozważania współczesnych teoretyków prawa, jak i wyniki so-cjologiczno-prawnych badań empirycznych każą wątpić w zasadnośćtakiego przeciwstawienia17. Przede wszystkim bardzo rzadko zdarzasię, aby z treści normy można było jednoznacznie wyprowadzić decyzjęrozstrzygającą konkretny spór. Jak wiadomo, etnometodologowie sąw ogóle przekonani, że normy są przywoływane przez ludzi (włączającw to również i sędziów) dopiero po wykonaniu odpowiednich działańi podjęciu decyzji w poszczególnych sytuacjach i — w ten sposób —dostarczają uzasadnienia ex post facto. Nawet, gdyby pogląd ten byłzbyt jednostronny, to i tak nasuwa wątpliwość, co do teoretycznej i em-pirycznej przydatności jednego z dwóch podstawowych dla Eckhoffakryteriów umożliwiających typologię interwencji w spór.

Nikt nie ma jednak wątpliwości, że istnieją zasadnicze różnicemiędzy rozwiązywaniem sporu, tak jak ono zazwyczaj przebiega podkierownictwem sędziego w sądzie czy „administratora”, a postępowa-niem mediacyjnym. Możemy przyjąć, że — niezależnie od roli, jaką

17 R. L. Abel, op. cit., s. 232–239.


w tym procesie odgrywają normy — podstawowa różnica polega nawymogu akceptacji rozwiązania sporu przez spierające się strony, wy-mogu tak charakterystycznego dla różnego typu mediacji. Właśnie takonieczność akceptacji przesądza o trudności działań legislacyjnych,wymagających szczególnych umiejętności osoby trzeciej, co i tak zresz-tą nie wystarcza dla osiągnięcia sukcesu, jak i atrakcyjności mediacjiw związku z przekonaniem, że raz już zaakceptowane rozwiązanie mawiększe szanse trwałości niż rozwiązanie narzucone stronom z góry.

Nasze dotychczasowe rozważania na temat procedur irenicznychmożemy więc streścić w formie tabeli, która raz już oddała nam przy-sługę, wtedy mianowicie, gdy usiłowaliśmy usystematyzować różneformy interwencji w spór spotykane w społeczeństwach bezpaństwo-wych18. Wprowadziliśmy jednak pewne zmiany terminologiczne, ma-jące przybliżyć wydzielone typy procedur do doświadczenia prawnegonaszej kultury (tab. 3).

Tabela 3. Typy interwencji w społeczeństwach bezpaństwowych

Typy interwencjiWejście w spór neutralnej strony trzeciej

zgoda stron jestkonieczna

zgoda stron nie jestkonieczna

Wiążący charakterorzeczenia stronyneutralnej

zgoda stron jest ko-nieczna

I. pośrednictwow sporze, mediacja

II. postępowaniepojednawczez urzędu

zgoda stron nie jestkonieczna

III. rozjemstwo, ar-bitraż

IV. wyrokowaniez urzędu

Oś pionowa tego podziału przypomina nam problem, którymzajmował się Eckhoff, a mianowicie, w jakich sytuacjach spierającesię strony będą skłonne poszukiwać strony trzeciej, która przy zacho-waniu neutralności chciałaby wziąć udział w procesie rozwiązywaniakonfliktu. Czynniki uwzględnione w twierdzeniu 6 dotyczą tej właśniesytuacji, gdy zgoda stron jest konieczna dla rozpoczęcia interwencji(przypadki I i III). W innych przypadkach (II i IV) nastawienie stronnas mniej interesuje, dlatego że ważne jest ustalenie czynników pro-wadzących do narzucenia interwencji (twierdzenie 4).

18 J. Kurczewski, Prawo prymitywne, Warszawa 1973, s. 190.

36 Jacek Kurczewski

Przeciwstawienie wyrokowania ogólnie rozumianej mediacji, takjak spotykamy je w literaturze, odzwierciedla z kolei oś pozioma w po-wyższej tabeli. Z jednej strony mamy do czynienia z mediacją i postę-powaniem pojednawczym przeprowadzanym z urzędu (np. w postępo-waniu rozwodowym), z drugiej zaś (III i IV) z rozwiązaniem konfliktunarzuconym przez stronę trzecią spierającym się niezależnie od tego,czy o to prosili, czy nie.

Typologia powyższa nie ma za zadanie wydzielenia poszczegól-nych instytucji prawnych czy pozaprawnych biorących udział w proce-sie irenicznym w tym czy innym społeczeństwie. Ta sama instytucja, np.sąd państwowy, może bowiem przyjmować różną proceduralną formę— zależnie od typu sprawy i zależnie od sytuacji procesowej(np. postę-powanie pojednawcze jako faza postępowania sądowego, które możezakończyć się wyrokiem rozstrzygającym spór). Wydaje się jednak, żeza pomocą dość prostych kryteriów wydziela się tutaj pewne typoweformy proceduralne, które skądinąd mają wiele osobliwości pobudza-jących ciekawość teoretyków i praktyki. Zauważmy przy tym, że dlauzasadnienia przydatności teoretycznej przedstawionej typologii wy-starczy, że wskażemy na specyficzne twierdzenia odnoszące się razdo przeciwieństwa między interwencją narzuconą a zaakceptowaną(twierdzenia 4 i 6), a kiedy indziej do przeciwieństwa między inter-wencją, której rezultatem musi być rozwiązanie zaakceptowane („me-diacja” w znaczeniu szerokim), i interwencją, która może doprowadzićdo narzucenia rozwiązania spierającym się stronom („wyrokowanie”w znaczeniu szerokim). Tym ostatnim przeciwstawieniem chcemy sięzająć w następnym fragmencie artykułu.

Mediacja a wyrokowanie

Wyobrazimy sobie, że dla każdej ze stron konfliktu i J2 potrafimyskonstruować skale użyteczności poszczególnych rezultatów działania.Jeśli skale te umieścimy w tym samym układzie współrzędnych tak, żepunkt przecięcia się współrzędnych jest zarazem początkiem obu tychskal, wówczas możemy wyodrębnić następujące trzy różne sytuacjekonfliktu (rys. 1).

Na każdym z trzech wykresów (a), (b) i (c) odcinek OJ1 oznaczaskalę użyteczności wyników dla strony J1, odcinek OJ2 skalę użytecz-


Rys. 1. Strefy przetargowe rozwiązań konfliktu

J1

D1

D2

J2

B

A

0

sytuacja (a)

J1

D1

D2

J2

B

A

0

sytuacja (b)

J1

D1

D2

J2

B

A

0

sytuacja (c)

ności wyników dla strony J2, rzędna D1 zamyka obszar wyników, nazewnątrz których J1 preferuje rozwiązanie oparte na porozumieniuz J2 zamiast braku porozumienia lub dalszego konfliktu, D2 zamykaobszar wyników, na zewnątrz których J2 preferuje rozwiązania opartena porozumieniu z J1, krzywa AB jest granicą obszaru wyznaczonegoprzez tzw. funkcję dobrobytu społecznego, tj. „regułę, która przypo-rządkowuje każdemu profilowi uporządkowań preferencyjnych upo-rządkowanie preferencyjne dla samego społeczeństwa19. Niezależnieod treści owej funkcji dobrobytu społecznego i sposobu jej ustanowie-nia możemy ją przyjąć jako daną w naszych rozważeniach. Ograniczaona zakres rozwiązań dopuszczalnych w wyniku rozwiązywania sporuw zależności od tego, czy wyznaczony przez i D1 i D2 obszar negocjacjiznajduje się wewnątrz obszaru dobrobytu społecznego (sytuacja b),styka się z granicą tego ostatniego (sytuacja c) czy też poza tę granicęwykracza (sytuacja a).

Zdaniem Younga możliwości pośrednika próbującego mediacjiw sporze są wyznaczone przede wszystkim przez rozmiary obszaru ne-gocjacji pozostającego w ramach obszaru dobrobytu społecznego orazprzez dostępność rozmaitych technik rozwiązywania konfliktu20. JeśliD1 i D2 przecinają się poza granicą dobrobytu społecznego, wówczasnie istnieje punkt, który dawałby korzyść obu stronom. Tak jest wła-śnie w sytuacji (a). Ponieważ nie ma takiego obustronnie korzystnegorozwiązania, nie są możliwe skuteczne zabiegi mediacyjne. W sytu-acji (c) jest jeden taki punkt porozumienia, co sprawia, iż mediacja

19 R. D. Luce, H. Raiffa, Gry i decyzje, Warszawa 1964, s. 308–309.20 O. R. Young, op. cit.

38 Jacek Kurczewski

jest konieczna o tyle, że mediator może liczyć na rozwiązanie się spo-ru po poinformowaniu obu stron o tym właśnie jedynym możliwymrozwiązaniu. Wreszcie w sytuacji (b) istnieje wiele punktów przyno-szących korzyści obu stronom, ale każdy z nich przynosi różne korzyściw różnym stopniu dla poszczególnych stron. Tutaj właśnie rozgrywasię typowa działalność mediacyjna starająca się o to, aby strony nie„wypadły” poza obszar negocjacji. Możemy to sformułować w formiedość banalnego twierdzenia:

7. Szanse powodzenia mediacji wzrastają z powiększeniem sięobszaru negocjacji dla spierających się stron.

Można oczywiście przyjąć, że rozmiary obszaru negocjacji będąwpływać na skłonność stron do przyjęcia interwencji i strony trzeciejdo podjęcia się interwencji poprzez procedurę mediacyjną.

Podjęcie działań mediacyjnych przy istnieniu przynajmniej jed-nego punktu pozostającego wewnątrz obszaru negocjacji jest dla spie-rających się stron bardziej korzystne niż wyrokowanie, mogące prze-cież doprowadzić do narzucenia rozwiązania, które nie będzie dlażadnej ze stron korzystne. Wydaje się, że do tego można równieżsprowadzić twierdzenie Eckhoffa, który powiada, że „warunki dlamediacji są najlepsze wtedy, gdy obie strony są zainteresowane roz-wiązaniem konfliktu. Im silniejszy ten wspólny interes, tym większeuzasadnienie ma dla stron zgłoszenie się z konfliktem do trzeciej stro-ny i tym silniejszą mają one motywację do aktywnego współdziała-nia z trzecią stroną przy poszukiwaniu rozwiązania i do wzajemnegodostosowywania swoich żądań tak, aby rozwiązanie można było zna-leźć”21.

Chcąc dalej rozwijać nasze rozważania na temat mediacji „może-my, oczywiście, pogrążyć się w spostrzeżenia takie, że sama obecnośćosób trzecich skłania strony do właściwego zachowania, że media-tor może wymianę zdań między stronami odwrócić od wzajemnychoskarżeń w kierunku spraw, które muszą być rozwiązane, że otrzy-mując oddzielne i poufne informacje od stron, mediator może stop-niowo postawić na porządku dziennym zagadnienia tak silnie dzielą-ce strony, że one same podzielały nie wypowiedziane tabu przeciw-ko ich omawianiu i że wreszcie mediator, kierując wymianą zdań,

21 T. Eckhoff, op. cit., s. 159.


może udowodnić stronom możliwość dyskutowania spraw konflik-towych bez niedomówień i złości. Czy jednak możemy posunąć siędalej poza podobne ogólniki?” — zapytuje Lon L. Fuller22 i uwa-ża, że możliwość taka istnieje: należy jednak najpierw szczegółoworozważyć różne funkcje, jakie może spełniać postępowanie media-cyjne.

Young wyróżnia cztery podstawowe funkcje mediacji23. Pierwszapolega na przekazywaniu informacji spierającym się stronom. Stronymogą nie mieć pewności co do rzeczywistego przedmiotu sporu, licz-by możliwych rozwiązań, swojej własnej funkcji użyteczności różnychwyników konfliktu, liczby i tożsamości innych uczestników konfliktu,różnych aspektów sytuacji decyzyjnej, w której znajdują się inni uczest-nicy sporu. Niepewność ta będzie skłaniała strony do powstrzymywa-nia się przed przyjęciem takiego czy innego rozwiązania sporu, czyteż w ogóle przed przyjęciem jakiegokolwiek rozwiązania. Mediatormoże przekazać „obiektywnie” informacje eliminujące poziom nie-pewności decyzyjnej stron, może też w sposób selektywny, aczkolwieknadal bezstronny, manipulować informacjami, jakie są w jego dyspo-zycji, tak, aby zwiększyć gotowość stron do przyjęcia proponowanegorozwiązania.

Drugi ważny zakres działania mediacyjnego nazywa Young funk-cjami taktycznymi. Jak zauważono to wcześniej, rozwiązanie kompro-misowe często jest trudne do zaakceptowania dla stron dlatego, że„związały się” one taktycznie w toku dotychczasowego przebiegu kon-fliktu i sporu. Strony zapowiadają z góry program swych działań, copóźniej wiąże im ręce, boją się, że kompromis zostanie potraktowanyjako oznaka ich słabości, pojednawcze propozycje oponenta traktu-ją podejrzliwie i wietrzą w nich stronniczość, wreszcie boją się często„utraty twarzy” wskutek ugody. Funkcje taktyczne mediatora polegająwięc na rozbiciu i przezwyciężeniu takich zahamowań.

Funkcja nadzoru jest szczególnie ważna w przypadku rozwiązań,których wypełnienie musi być przedmiotem kontroli. Myślę, że funkcjenadzoru to również kontrolowanie przebiegu sporu, zanim zostanieosiągnięte jakieś rozwiązanie, a zwłaszcza kontrola, czy strony stosu-

22 L. L. Fuller, Mediation — Its Forms and Functions, „Southern California LawReview”, t. 44, 1971, s. 305–339.

23 O. R. Young, op. cit.

40 Jacek Kurczewski

ją się do uzgodnionych przez siebie lub też zaakceptowanych zasadpostępowania.

Wreszcie, w praktycznie rozgrywającym się postępowaniu media-cyjnym ważną funkcją jest „reconceptualization”, inspirowane przezmediatora zmiany w określeniu przedmiotu sporu i innych istotnychokoliczności. Często umożliwia to odnalezienie nowych punktów ob-szaru negocjacji, które nie istniały przy początkowym określeniu spo-ru. Na realizacji tej funkcji polega najbardziej aktywna wersja działańmediacyjnych.

Powstaje pytanie, czy analiza funkcji mediacyjnych — przepro-wadzona zresztą przez Younga w bardziej systematyczny sposób niżprzez Fullera — pozwala na wyjście poza dość banalne i trącące tauto-logią ogólniki? Obawiam się, że nawet jeśli z tych rozważań wynikajątwierdzenia:

8. Szanse skuteczności mediacji wzrastają wraz ze zmniejszaniemprzez mediatora niepewności stron, a zwłaszcza wraz ze zwiększaniempewności stron, że proponowane rozwiązania znajdują się wewnątrzobszaru negocjacji;

9. Szanse skuteczności mediacji wzrastają wraz z eliminacją ne-gatywnych uprzedzeń stron co do samego rozwiązywania sporu (bez-stronność mediatora, eliminacja „usztywnień” taktycznych, gwarancjanadzoru nad wypełnieniem porozumień);to i tak są to sformułowania nader ogólnikowe. Zdając sobie spra-wę z tego niebezpieczeństwa Abel wybiera inną drogę budowy teoriiinstytucji rozwiązywania sporu, drogę polegającą na podaniu możli-wie wyczerpującej listy czynników „procesualnych” i „strukturalnych”,które mogą odgrywać rolę w wyznaczaniu działania poszczególnychinstytucji, jak i też w ich funkcjonowaniu w szerszym kontekście spo-łecznym24. Ta prawdziwa biblia zmiennych, jakie mogą tyć uwzględ-nione w badaniach, umożliwia mu skonstruowanie ponad stu hipotezwiążących różne aspekty procesu rozwiązywania sporów i instytucjirozwiązywania sporów z podstawowymi procesami społecznymi, doktórych zalicza specjalizację funkcjonalną, zróżnicowanie ról i biu-rokratyzację. Niezależnie od różnych zastrzeżeń, jakie można wysu-wać przeciwko takiej technice konstruowania teorii, zauważmy, że

24 R. L. Abel, op. cit.


jest to w intencji autora ogólna teoria porównawcza mająca mieć za-stosowanie do różnorodnych instytucji rozwiązywania sporów w róż-nych społeczeństwach. Opisując te instytucje z pomocą niezliczonejliczby zmiennych, Abel odchodzi od prezentowanej przez nas tra-dycji rozpatrywania podstawowych, charakterystycznych typów pro-cedur irenicznych, poza tą ich cechą, która nas tutaj nie intereso-wała, a mianowicie stopniem „instytucjonalizacji” formy i działaniaosób zajmujących się cudzymi sporami. Myślę, że ten dylemat wy-boru między kilkoma twierdzeniami na tyle ogólnymi, że wręcz niepoddającymi się kontroli empirycznej a dającą się rozciągać pra-wie w nieskończoność listą czynników hipotetycznych jest charak-terystyczny dla wielu zagadnień socjologii. Wyjściem doraźnym jestalbo przyjęcie pewnej określonej teorii, z której wynikają twierdze-nia odnoszące się między innymi również i do naszej problematyki(a więc nieadekwatne), albo uznanie, że mamy do czynienia z poten-cjalnie adekwatnymi klasami zjawisk, których nie potrafimy jeszczedobrze analizować. W tym ostatnim przypadku dobrze będzie, jeślipoprzez stawianie pytań dojdziemy do określenia problemu, którybyłby przedmiotem ewentualnej teorii. Zapomina się bowiem, że jed-no z kluczowych pojęć teorii wiąże wyjaśnienie teoretyczne z pew-nym problemem wymagającym wyjaśnienia. Cóż to jest teoria np.instytucji rozwiązywania sporu? Zapewne nic więcej jak tylko listatwierdzeń, które mogą być ze sobą powiązane tylko w ten sposób,że w każdym z nich coś się o instytucjach rozwiązywania sporów wy-powiada. W tym sensie, o który nam teraz chodzi, teoria to pewienzespół twierdzeń dających odpowiedź na jakieś pytanie, choćby np.pytanie o czynniki prowadzące do utworzenia instytucji irenicznych.Sądzimy, że wobec stanu teorii takiego, jak przedstawiony dotychczas,bardziej pożyteczne zamiast wymyślania ad hoc kolejnych twierdzeńbędzie sformułowanie pytań, na które twierdzenia powinny dać odpo-wiedź.

Jak to się dzieje, że ludzie, którzy weszli w spór, są w pewnymmomencie gotowi zrezygnować ze sporu? Jakie czynniki sprzyjają ak-ceptacji rozwiązania w sytuacji skądinąd konfliktowej? Pytanie to —na gruncie przyjętych uprzednio definicji — ma sens tylko w odniesie-niu do szeroko rozumianej działalności mediacyjnej. Nie ma co pytaćsię o warunki akceptacji narzuconej z zewnątrz decyzji rozwiązującejspór. Istnieje pytanie o skuteczność zabiegów mediacyjnych, ale non-

42 Jacek Kurczewski

sensowne będzie pytanie o skuteczność wyrokowania. Oczywiście, o ilepunktem odniesienia pozostaje spór, a nie konflikt. Wyrok znosi spórw sposób automatyczny, co jednak nie znaczy, że rozwiązuje konflikt.Wydaje się, że pytanie o skuteczność mediacji w sporze jest zarazempytaniem o skuteczność mediacji w konflikcie, którego spór dotyczy.W odniesieniu do wyrokowania możemy sensownie pytać się o to,czy doprowadziło ono do rozwiązania konfliktu, na podłożu któregorozwinął się spór.

Drugie pytanie, które już uprzednio omawialiśmy przy okazji re-ferowania poglądów Eckhoffa, brzmi następująco: jakie czynniki spra-wiają, że spierające się strony decydują się na wciągnięcie w spór stro-ny trzeciej, niezależnie od tego, czy będzie to interwencja mediacyjna,czy też interwencja o charakterze wyrokowania? Wejście w spór stro-ny trzeciej niezależnie od woli zainteresowanych stron jest odrębnymzagadnieniem wiążącym się z problematyką zinstytucjonalizowaneji niezinstytucjonalizowanej kontroli społecznej nad konfliktami i spo-rami.

Wreszcie, łącząc dwie zasady podziału wyznaczające naszą typo-logię procedur irenicznych, możemy zadać sobie trzecie pytanie: jakieczynniki sprawiają, że zainteresowane strony decydują się na wcią-gnięcie w spór strony trzeciej, oczekując z jej strony wyrokowaniarozstrzygającego spór, a jakie czynniki sprawiają, że wybierana jestinterwencja o charakterze mediacyjnym?

Wzory rozwiązywania sporów

To ostatnie pytanie możemy przełożyć na zagadnienie badawczepolegające na ustaleniu, czy w świadomości społecznej zaznacza siępreferencja procedur bardziej lub mniej autorytatywnych pod wzglę-dem wiążącego charakteru rozwiązania zadecydowanego przez stronętrzecią, która „weszła” w spór. W badaniach ankietowych losowej pró-by dorosłych Polaków25 pojawia się pytanie, które nawiązuje do tegorozróżnienia.

25 Ankieta pt. Jak rozstrzygamy spory? autorstwa J. Kurczewskiego i K. Frieskeprzeprowadzona w 1974 roku przez OBOPiSP przy PRiTV na ogólnopolskiej próbielosowej liczącej 972 osoby.


Czy lepsze jest Pana(i) zdaniem? 972 = n = 100%1. rozwiązywanie sporu przez instytucję urzędową(np. sąd), która ma władzę i może narzucić swojerozstrzygnięcie 32%2. rozwiązanie sporu przez postronnych ludzi,którzy mogą jedynie doradzić zwaśnionym, jakpostępować 52%3. trudno mi powiedzieć 16%

Warto tutaj zastrzec się, że widoczna preferencja rozwiązań mniejautorytatywnych występuje wtedy, gdy pytamy o sposoby rozwiązywa-nia konfliktów między jednostkami, co wynikało z treści wstępu doankiety.

W dalszej analizie wyników wzięto pod uwagę pięć zmien-nych charakteryzujących sytuację społeczną badanych, a więc płeć,wiek, miejsce zamieszkania, przynależność społeczno-zawodowa i wy-kształcenie. Ze zmiennych tych tylko wiek wykazuje bardziej wy-raźny związek z wyborem mniej lub bardziej autorytatywnych pro-cedur irenicznych. Jest to związek istotny statystycznie na pozio-mie istotności 0,05 (ss = 1), tym niemniej bardzo słaby (wartośćwspółczynnika zbieżności Q Yule’a = 0,16). Młodsi wykazują nie-co większą skłonność do wyboru procedur bardziej autorytatyw-nych.

Analiza trójczynnikowa wprowadziła jednak pewne dalsze kom-plikacje do tego obrazu, przy czym pewne złożone związki pomiędzyparami cech położenia społecznego jednostki a wyborem typu pro-cedury rozwiązywania konfliktów okazały się silniejsze od wynikówuzyskanych w toku analizy dwuczynnikowej. I tak, związek międzywiekiem badanych a interesującymi nas odpowiedziami utrzymał siewśród kobiet (Q = 0,39); osób z wykształceniem powyżej podstawowe-go (Q = 0,53); robotników wykwalifikowanych i pracowników umysło-wych (Q = 0,18); mieszkańców wsi (Q,= 0,24). Związki między wie-kiem a wyborem typu procedury okazały się natomiast nieistotne sta-tystycznie wśród mężczyzn, ludzi z wykształceniem co najwyżej podsta-wowym, wśród rolników i robotników niewykwalifikowanych i wśródmieszkańców wielkich miast (nota bene miasta do 100 000 mieszkań-ców zostały usunięte z analizy dychotomicznej dla większej jasnościwyników).

44 Jacek Kurczewski

Jeżeli wziąć pod uwagę inne zmienne, wówczas istotne statystycz-nie okazały się związki między wyborem bardziej autorytatywnej pro-cedury rozwiązywania konfliktów a wykształceniem co najwyżej pod-stawowym (Q = 0,22 w wielkich miastach i 0,17 wśród osób mającychco najmniej 35 lat); mieszkaniem w wielkich miastach (Q = 0,21 wśródniewykwalifikowanych robotników i 0,20 wśród osób z wykształceniemco najwyżej podstawowym); wykonywaniem niewykwalifikowanej pra-cy fizycznej (Q = 0,17 w wielkich miastach); wykształceniem powyżejpodstawowego (Q = 0,19 na wsi i 0,18 wśród młodszych) oraz z miesz-kaniem na wsi (Q = 0,21 wśród osób z wykształceniem powyżej pod-stawowego).

Chaos powyżej wymienionych wyników ulegnie pewnemu ogra-niczeniu, jeżeli zwrócimy uwagę na najsilniejsze spośród zaobserwo-wanych związków. Dwa czynniki wydają się odgrywać rolę zasadni-czą, a mianowicie wiek i wykształcenie. Lepsze wykształcenie zwięk-sza szanse wyboru procedur autorytatywnych wśród osób młodszych.Młodość zwiększa szanse takiego samego wyboru wśród lepiej wy-kształconych, ale również wśród kobiet, mieszkańców wsi, robotnikówwykwalifikowanych i pracowników umysłowych. Jako hipotezę ex postfacto wyjaśniającą te wyniki skłonny byłbym przyjąć, że decydującąrolę odgrywa tutaj względne upośledzenie aktualnej sytuacji material-nej w stosunku do sytuacji oczekiwanej w przyszłości wskutek awansuw pracy, spodziewanego wzrostu zarobków i zmiany sytuacji rodzin-nej. W zawodach opartych na kwalifikacjach wzrost pozycji osobistejdokonuje się wraz z wiekiem, wraz z wiekiem wzrasta też szansa ob-jęcia gospodarstwa rolnego na wsi, z kolei wśród młodszych wpływwykształcenia na pozycję materialną może być mniejszy niż wśródstarszych. Gdyby wyjaśnienie to było do przyjęcia, wówczas mogli-byśmy powiedzieć, że z wyborem bardziej autorytatywnej proceduryrozwiązywania konfliktów wiąże się niezadowolenie ze swego obec-nego statusu społecznego prowadzące do nieufności wobec dobrejwiary bliźnich, zarówno tych, z którymi wchodzi się w konflikty, jaki tych, którzy usiłują pomóc w rozwiązywaniu konfliktów już powsta-łych.

Jedno z pozostałych pytań ankiety dotyczy innego wymiaru, zapomocą którego można charakteryzować rozwiązywanie konfliktów.Ten właśnie wymiar miał na myśli Eckhoff, odróżniając rolę sędzie-go od roli administratora i mediatora w konflikcie. Niezależnie od


tego, czy normy są faktycznie czynnikiem wyznaczającym treść roz-wiązań sporu, wiadomo że w świadomości społecznej istnieją roz-wiązania „sprawiedliwe” formalnie, ale niekoniecznie „sprawiedliwe”moralnie. W tym wieloznacznym określeniu zawiera się przeciwsta-wienie rozwiązań uzasadnionych przez pewne fakty zewnętrzne wo-bec danego konfliktu, jak np. materiał prawa obowiązującego, roz-wiązaniom uzasadnionym wyłącznie przez pewne okoliczności da-nego konfliktu i racje spierających się aktualnie stron. Zapytaliśmywięc:

Czy lepsze jest Pana(i) zdaniem? 972 = n = 100%1) rozstrzygnięcie sporu ściśle według przepisówprawa, choćby nie wszyscy zainteresowani byli z te-go zadowoleni 28%2) rozstrzygnięcie sporu ku zadowoleniu obu stron,choć nie byłoby to ściśle według przepisów prawa 59%3) trudno mi powiedzieć 13%

Antylegalistyczne nastawienie większości odpowiadających jestzresztą zgodne z inną, jeszcze bardziej powszechną tendencją do ak-ceptacji zasady wzajemnych ustępstw kosztem realizacji zasady słusz-ności. Większość Polaków (79%) uważa bowiem, że „doprowadzeniedo obopólnej zgody na tej zasadzie, że każdy po trosze rezygnuje zeswoich żądań (roszczeń)” jest lepsze niż „zaspokojenie słusznych żą-dań jednej ze stron, choćby druga strona była z tego niezadowolona”(12% badanych). Elastyczność w rozwiązywaniu sporów i dążenie douzyskania obopólnej zgody i satysfakcji stanowią więc wyraźny ideał,co nie musi znaczyć, że jest to ideał respektowany w praktyce.

Wybór legalistycznej procedury rozwiązywania sporu okazał sięnie związany bezpośrednio z żadną z pięciu cech sytuacji społecz-nej badanych. Dopiero analiza trójczynnikowa prowadzi do pew-nych, bardziej wyraźnych zależności. I tak, młodsi są bardziej skłon-ni do wyboru procedury legalistycznej wśród wykwalifikowanych ro-botników i pracowników umysłowych (Q = 0,19) i młodsze spośródkobiet (Q = 0,19); mający co najwyżej wykształcenie podstawowewśród wykwalifikowanych robotników i pracowników umysłowych(Q = 0,57) i odwrotnie , wykwalifikowani robotnicy i pracownicyumysłowi wśród osób z wykształceniem co najwyżej podstawowym(Q = 0,54).

46 Jacek Kurczewski

Jak wiadomo z wcześniejszych badań Adama Podgóreckiego26,postawy legalistyczne są w społeczeństwie polskim związane z wyko-nywaniem bardziej prestiżowych i bardziej wykwalifikowanych zawo-dów, ogólnie, z wyższą pozycją społeczną. W naszych badaniach nato-miast aprobata procedury legalistycznej jest przede wszystkim zwią-zana z niespójnością statusu społecznego. Wolno bowiem przyjąć, żewłaśnie niespójność statusu charakteryzuje robotników wykwalifiko-wanych i pracowników umysłowych mających tylko podstawowe wy-kształcenie. Zauważmy na marginesie, że w badaniach nad postawamimoralnymi młodego pokolenia27 okazało się między innymi, iż dziecipracowników umysłowych z wykształceniem co najwyżej podstawo-wym odróżniają się swymi postawami od innych kategorii pochodze-nia społecznego, a znajdowało to wyraz w częstszej aprobacie wzorówascetycznych, krytycyzmie wobec społecznych zachowań ludzi doro-słych i nacisku na obowiązki jednostki wobec społeczeństwa i państwa.

Bardziej szczegółowa analiza upoważnia dodatkowo do stwier-dzenia, że legalizm procedury irenicznej jest preferowany równieżprzez tych pracowników umysłowych, którzy mieszkają w wielkich mia-stach. Ten ostatni wynik może być uznany za zgodny z ustaleniami Pod-góreckiego. Jest natomiast wysoce prawdopodobne, że tendencje le-galistyczne są reprezentowane również przez ludzi odczuwających roz-bieżność czynników swojego statusu społecznego i szukających w for-malnych i bezosobistych zasadach „obiektywnych” oparcia w skądinądtrudnym do uporządkowania i nieprzewidywalnym świecie kontaktówmiędzyludzkich na „pograniczu” dwóch spójnych warstw społecznych.

Wynik ten jest dodatkowo wzmocniony przez porównanie roz-kładów odpowiedzi dwóch wybranych kategorii społecznych, a mia-nowicie osób o spójnym niskim statusie społecznym (rolnicy i robot-nicy niewykwalifikowani, o wykształceniu co najwyżej podstawowym)i osób o spójnym wysokim statusie społecznym (pracownicy umysło-wi, o wykształceniu co najmniej średnim ukończonym). Wyniki dladotychczas rozważanych dwóch pytań oraz dla wybranych aspektówtrzech innych pytań ankiety przedstawia tabela 4.

26 A. Podgórecki, Prestiż prawa, Warszawa 1966.27 Ankieta dotycząca poglądów etycznych młodzieży autorstwa K. Kicińskiego i J.

Kurczewskiego przeprowadzona przez OBOPiSP przy PRiTV w 1973 roku na ogólno-polskiej próbie 1951 osób w wieku od 16 do 29 lat; por. K. Kiciński, J. Kurczewski,Poglądy etyczne młodego pokolenia, Warszawa 1977.


Tabela 4. Wybór zasad rozwiązywania sporów wśród osób o wysokim i niskim spójnymstatusie społecznym

Czy lepsze jest?% odpowiedzi wśród osób

o niskim statusie(n,= 125 = 100%)

o wysokim statusie(n = 170 = 100%)

1) autorytatywne rozwiązanie sporu 36 30

2) rozwiązanie nieautorytatywne 46 53

1) rozwiązanie legalistyczne 30 26

2) rozwiązanie nielegalistyczne 54 63

Jako rozwiązanie najbardziej sprawiedliwe

1) poleca negocjacje dwustronne 60 69

Jako rozwiązanie najbardziej skuteczne


Dla rozwiązania kłótni między sąsiadkami


Jak widać, różnice procentowe są nieznaczne i przebiegają przytym w odmiennym kierunku niż sugeruje hipoteza łącząca nastawienialegalistyczne z wyższym statusem społecznym. W tabelce uwzględni-liśmy poza tym dane dotyczące trzech innych pytań kwestionariusza,w których badani wybierali między rozwiązaniami autonomicznymi,dokonywanymi w czasie bezpośrednich negocjacji między spierają-cymi się stronami, a rozwiązaniami innymi, zakładającymi różnegorodzaju interwencję osób trzecich. Rozwiązania autonomiczne są ge-neralnie najbardziej akceptowane w świadomości społecznej. Pozajednak szczególnym przypadkiem tzw. pyskówki między są sąsiadkaminie ma specjalnych różnic między dwiema porównywanymi kategoria-mi statusu społecznego.

Wnioski z badań

Badania ankietowe nie cieszą się dobrą opinią, gdy idzie o ichprzydatność dla rozwiązywania problemów o bardziej teoretycznymcharakterze. Wydaje się jednak, że nie tyle odpowiedzi udzielanewprost na pytania kwestionariusza ankiety, ile pewne prawidłowości

48 Jacek Kurczewski

rządzące ujawniającymi się po opracowaniu wyników ankiety zależ-nościami mogą dostarczać bardzo cennych informacji dla teoretyka.W ocenie przedstawionych powyżej badań musimy jednak wziąć poduwagę obecny, dość przecież skąpy stan wiedzy na temat czynnikówokreślających wybór poszczególnych typów procedur irenicznych. In-terpretacja uzyskanych wyników miała charakter hipotetyczny. Jeśliprzyjmiemy ją za słuszną, wówczas nasuwają się następujące możliweuogólnienia zaobserwowanych w społeczeństwie polskim tendencji.

10. Strony, których aktualna sytuacja społeczna jest upośledzo-na w stosunku do grupy odniesienia porównawczego, będącej zarazemgrupą przewidywanego uczestnictwa, mają tendencję do akceptowaniaprocedury wyrokowania na niekorzyść procedury mediacyjnej, częściejpopularnej wśród stron nie przewidujących zmiany grupy uczestnic-twa.

11. Strony, których status społeczny zawiera rozbieżność skła-dowych czynników mają tendencję do akceptowania procedury roz-wiązywania sporów przez odwołanie się do zewnętrznych czynnikównormatywnych na niekorzyść rozwiązywania sporów przez wzajemnykompromis, co jest częściej popularne wśród stron o spójnym statusiespołecznym.

Powyższe sformułowania powtarzają nasze uprzednie rozważanianad wynikami trójczynnikowych analiz związku między preferencjamiproceduralnymi a sytuacją społeczną badanych. Powstaje pytanie, czytwierdzenie 10 i 11 można połączyć z jakimiś innymi twierdzeniamipsychologii społecznej? Wśród przedstawionych przez Andrzeja Ma-lewskiego twierdzeń na temat behawioralnych następstw rozbieżnościczynników statusu28 nie znajdujemy takiego, które wprost łączyłoby sięlogicznie z twierdzeniem 11. Twierdzenie to musi być punktem wyjściaw poszukiwaniu bardziej ogólnego schematu wyjaśnienia, jako że opie-ra się ono na najsilniejszych spośród zależności stwierdzonych w tokubadań. Myślę, że odpowiednie wyjaśnienie powinno opierać się na za-grożeniu, jakie odczuwają osoby o niespójnym statusie w interakcjachz innymi. Przypomnijmy sobie pierwsze z twierdzeń sformułowanychprzez Malewskiego, zgodnie z którym „im wyższy stopień rozbieżnościmiędzy równocześnie postrzeganymi przez innych czynnikami statusudanej jednostki, tym bardziej niepewny jest jej status. Znaczy to, że

28 A. Malewski, O zastosowaniach teorii zachowania. Warszawa 1964, s. 160–173.


inni mają tendencję do reagowania wobec tej jednostki tak, jak gdybyposiadała ona niższy status, niż ma rzeczywiście”29, dodajmy — niż-szy status niż rzeczywiście posiadany wedle tej jednostki. W praktyceoznacza to, że jednostka o niespójnym statusie jest traktowana przezniższych od niej jako im równa, a przez równych sobie jako od nichniższa, przynajmniej wedle swojej prywatnej samooceny. W toku nego-cjacji dwustronnych czy też podczas obejmującej elementy negocjacjii przetargu działalności mediacyjnej strona, której status jest „nie-pewny” w oczach drugiej strony i mediatora, odczuwa więc zagrożeniepolegające przede wszystkim na tym, że niedocenianie „rzeczywiście”przez nią posiadanego statusu społecznego doprowadzi do wymusze-nia na niej zbyt daleko idących ustępstw na rzecz przeciwnika w sporze.W związku z tym należy oczekiwać, że jednostki o niespójnym statusiebędą wolały rozwiązania sporów niezależne od siły przetargowej stron,a więc po pierwsze, wyrokowanie, a po drugie, wyrokowanie opartena zewnętrznych i niezależnych od takiego czy innego zestawu uczest-ników sporu zasadach decyzji. Ponieważ lęk przed „niedocenianiem”statusu dotyczy nie tylko przeciwnika w sporze, ale również stronyinterweniującej w sporze, możemy oczekiwać, że ta druga tendencja,którą określiliśmy jako legalistyczną, będzie przeważać nad tendencjądo rozwiązań autorytatywnych. Cały ten tok rozumowania prowadzido sformułowania twierdzenia:

12. Lęk przed niedocenieniem aktualnie zajmowanego statususpołecznego skłania jednostki o statusie niepewnym dla innych wsku-tek rozbieżności jego składników do wyboru procedur rozwiązywaniasporu niezależnych od oceny statusu społecznego stron przez przeciw-nika i stronę neutralną interweniującą w spór — a więc wyrokowaniaopartego na przyjętych przed sporem i niezależnie od niego zasadach.

Biorąc pod uwagę słabsze zależności leżące u podstaw twierdze-nia 10 dochodzimy do wniosku, że i w tym przypadku nasz schematwyjaśnienia może mieć zastosowanie. Mamy bowiem tutaj do czynie-nia z rozbieżnością między aktualnymi a przewidywanymi czynnika-mi statusu społecznego, która również może wywoływać lęk przedniedocenieniem owych jeszcze przecież niewidocznych oznak poten-cjalnego statusu jednostki. Lęk ten będzie dotyczyć przede wszystkiminterakcji z osobami, których status społeczny został już — przede

29 Ibidem, s. 161.

50 Jacek Kurczewski

wszystkim z racji wieku — w pełni zrealizowany. Zarówno osoba o ni-skim statusie, jak i osoba o wysokim statusie może przecież uważać,że osiągnięcie przez jednostkę wyższego statusu jest co najwyżej tyl-ko prawdopodobne, a w danej sytuacji sporu i negocjacji mogą sięliczyć dla nich przede wszystkim aktualne cechy statusu społecznegooponenta. Strony o rozbieżności między aktualnym a potencjalnymstatusem społecznym nie mają jednak również subiektywnej pewnościco do swej pozycji społecznej, innymi słowy, ich status jest niepewnyrównież dla nich samych. Rozwiązanie lęku z tym połączonego możnauzyskać poprzez zaufanie wobec autorytetów należących do kategoriio już zaktualizowanym, wysokim statusie społecznym, a więc równieżi przez zaufanie do sędziego. Zaufanie do sędziego wyklucza się jednakz przeciwstawieniem między wyrokowaniem przez sędziego opartymna przyjętych zasadach ogólnych a wyrokowaniem przez sędziego zewzględu na okoliczności danej konkretnej sprawy.

Muszę dodać jednak, że moje przekonanie o słuszności tego wy-jaśnienia i związanego z nim twierdzenia:

13. Strony, których status jest subiektywnie niepewny ze względuna rozbieżność między statusem aktualnym a prawdopodobnie wyż-szym statusem potencjalnym, preferują wyrokowanie na niekorzyśćmediacji, ponieważ swój lęk związany z niepewnością statusu i niedo-cenieniem prawdopodobnie wyższego statusu potencjalnego rozwią-zują poprzez zaufanie do bezstronności wyrokujących sędziówjest o tyle słabsze, o ile słabsze i mniej jednoznaczne były wyniki,które posłużyły jako podstawa empiryczna dla powyższych rozważań.Przyjmijmy jednak, że twierdzenia 12 i 13, podobnie zresztą jak twier-dzenia poprzednie, powinno się traktować jako hipotezy w dalszychbadaniach falsyfikacyjnych.

Wyniki badan ankietowych przedstawionych w poprzednim pod-rozdziale można wykorzystać nie tylko do budowy pewnych twierdzeńo uniwersalnym charakterze, ale również jako punkt wyjścia dla cha-rakterystyki kultury rozwiązywania sporów w społeczeństwie polskimlat siedemdziesiątych. Stwierdziliśmy już, że w dziedzinie sporów mię-dzyludzkich społeczeństwo polskie dość jednomyślnie preferuje roz-wiązania autonomiczne, pozostające w rękach samych bezpośredniozainteresowanych przebiegiem konfliktu stron, a dopiero wtedy, gdynie zdaje to egzaminu, najbardziej preferowane są procedury o cha-rakterze mediacyjnym i rozjemczym, t j. takie, przy których przyjęcie


rozwiązania jest uzależnione od decyzji spierających się stron. Brakdanych porównawczych nie pozwala na ustalenie, czy jest to uniwer-salna tendencja (co jest bardziej prawdopodobne), czy też mamy tu doczynienia z pewnymi uwarunkowaniami strukturalnymi i historyczny-mi30. Jeżeli wziąć pod uwagę tę tendencję oraz skłonność do aprobatyrozwiązań nielegalistycznych, wówczas możemy naszą kulturę scha-rakteryzować jako kulturę kompromisu. Ideałem kulturowym rozwią-zania konfliktu jest sytuacja, w której strony „dogadują się” międzysobą, idą na wzajemne ustępstwa, przy czym dokonuje się to poza sfe-rą działania instytucji oficjalnie powołanych do kontroli konfliktu i dojego uregulowanego rozwiązywania. Można to wiązać z generalną nie-chęcią do korzystania z działania instytucji oficjalnych i przenoszeniaproblemów prywatnych na forum publiczne.

Gdyby przypuszczenie o związku nastawień legalistycznych z roz-bieżnością czynników statusu miało być potwierdzone w dalszych ba-daniach, wówczas obraz ten moglibyśmy wzbogacić o jeszcze jedenważny element. Kompromis negocjowany poza instytucjami oficjalny-mi jest rozwiązaniem odpowiednim dla ludzi znajdujących się w mniejwięcej podobnej sytuacji społecznej, niezależnie od tego, czy jest towzględnie niska czy względnie wysoka pozycja w ogólnospołecznychlub lokalnych hierarchiach władzy, dochodów czy prestiżu społeczne-go. Jeżeli ludzie o niższej pozycji społecznej preferują automatycznei nieoficjalne rozwiązania kłótni sąsiedzkich, to musimy z kolei przy-pomnieć, że takie autonomiczne rozwiązania są preferowane równieżprzez np. kierowników jednostek gospodarki uspołecznionej w przy-padku konfliktów pomiędzy kierowanymi przez nich przedsiębior-stwami31. Niezależnie zatem od miejsca w strukturze społecznej roz-wiązywanie sporów przybiera postać negocjacji pomiędzy mniej więcejrównymi sobie „sąsiadami” z danego układu interesów i działań spo-łecznych. Na tym tle wyróżnia się sytuacja ludzi i grup o rozbieżnychczynnikach statusu. Dążenie do obiektywnego wzorca uzasadniające-go rozwiązanie sporu, do niezależnej i autorytatywnej instytucji, która

30 Ostatnio te same pytania zadała w celach porównawczych S. Naumowa w swychbadaniach nad świadomością prawną wsi bułgarskiej (por. S. Naumowa, Świadomośćprawna mieszkańców wsi bułgarskiej, „Studia Socjologiczne” 1977 nr 2).

31 J. Kurczewski, K. Frieske, Z zagadnień prawnej regulacji działania instytucji go-spodarczych, w: Socjotechnika, red. A. Podgórecki, t. 4, Warszawa 1974.

52 Jacek Kurczewski

jest w stanie takie rozwiązanie przeforsować, będzie rodziło się u tych,którzy nie mają jednoznacznie określonej pozycji w stosunkach z in-nymi. Możemy więc powiedzieć (choć ma to charakter hipotezy niepopartej wynikami badań empirycznych), że wykorzystanie instytucjioficjalnych będzie dokonywać się przede wszystkim na styku dwóchróżnych „grup sąsiedztwa” o różnej mocy oddziaływania społecznego.

Zarysowane powyżej nastawienie ogólne jest jednak tym, cze-go oczekuje się od innych. Tylko hipotetycznie mogliśmy przyjąć, żewypowiadane preferencje odzwierciedlają prywatne preferencje od-powiadających. W przypadku konkretnego sporu możemy oczekiwaćkonfliktu między presją podobnych oczekiwań a interesem jednost-ki lub grupy bezpośrednio uwikłanej w spór. Z jednej strony mamyoczywiste dążenie do wygrania swojej własnej sprawy, do realizacjizgłoszonych roszczeń, z drugiej zaś ogólny klimat kompromisu ja-ko najbardziej właściwego rozwiązywania sporów. Sprzeczność ta jestrozwiązywana między innymi poprzez przerzucenie odpowiedzialno-ści za realizację swoich roszczeń na osobę lub instytucję zajmującą sięrozwiązywaniem konfliktu. Jest charakterystyczne, że tzw. społecznekomisje pojednawcze cieszą się dość dużym zainteresowaniem opiniipublicznej, przy czym akcentowany jest ich koncyliacyjny styl działania. Z drugiej strony klienci owych komisji są często z nich niezadowoleni,ponieważ nie otrzymują wiążących rozwiązań, jak też nie zostaje za-spokojone ich dążenie do ukarania strony przeciwnej. Dzieje się tak,jak gdyby ideałami było wydawanie autorytatywnych decyzji, wspar-tych środkami karnymi przez organy społeczne, których uruchomienienie stwarza podejrzenia o naruszenie zasady kompromisu i negocjacji.Stosunkowe powodzenie tych komisji wydaje się związane z otacza-jącą je aurą kompromisu, której brak było tzw. sądom robotniczym,w praktyce będącym dziś instytucją martwą. Niepowodzenie sądów ro-botniczych wynika prawdopodobnie z tego, że ich działanie wymagałozanegowania kulturowego ideału rozwiązywania konfliktów, a mia-nowicie wymagało podejmowania racjonalnych, represyjnych i auto-rytatywnych decyzji przez osoby nie dysponujące usprawiedliwiającąotoczką funkcji oficjalnych.

Jak widać, jesteśmy zdania, że jednym z powodów utrudniającychrozwiązywanie konfliktów (które po przejściu przez instytucje oficjalnei rozwiązane jako spór są nadal kontynuowane w innych dziedzinachi innymi środkami) jest przekonanie, że konflikt jest czymś wstydliwym


niewłaściwym. Działania zorganizowane zmierzają przede wszystkimdo zapobiegania powstawaniu konfliktów i są w tym wspierane przezopinię publiczną. Dąży się do indywidualizacji konfliktów i zdefinio-wania ich w kategoriach konkretnych, pojedynczych sporów pomiędzykonkretnymi jednostkami. W ten sposób jednak instytucjonalizacjimogą ulegać przede wszystkim konflikty prywatne pomiędzy jednost-kami, przy trudnościach w instytucjonalizacji konfliktów i rozwiązywa-niu konfliktów o charakterze grupowym. Dla tych ostatnich brak więcetapów pośrednich pomiędzy procedurami autonomicznymi a rozwią-zaniem autorytatywnym, represjonującym stronę czy też strony w kon-flikcie. Na poziomie świadomości społecznej przybiera to postać al-ternatywy między próbą „dogadania” się z przeciwnikiem a próbą „za-łatwienia” go za pomocą różnych, niekoniecznie do tego powołanychinstytucji społecznych. Jako zalecenie praktyczne chciałoby się zatemsformułować postulat szerszej rozbudowy różnych zinstytucjonalizo-wanych procedur, zawierających się pomiędzy tymi dwoma, powyżejzarysowanymi biegunami rozwiązań autonomicznych i wyrokowaniaz urzędu. Ich zinstytucjonalizowany, co nie znaczy sformalizowany,charakter dopuszczałby bardziej adekwatną prezentację konfliktów,przy czym nie tylko konfliktów między jednostkami, ale i konfliktówgrupowych. Rozwój tego typu instytucji odciążyłby również instytucjeoficjalne od prób mediacji w konfliktach, które weszły już w taką fazę,źe kompromis faktycznie jest nie do osiągnięcia.

Spór i jego rozwiązanie - ipsir.uw.edu.pl · SPÓR I JEGO ROZWIĄZANIE1 Dispute and Its...

Documents

Transcript of Spór i jego rozwiązanie - ipsir.uw.edu.pl · SPÓR I JEGO ROZWIĄZANIE1 Dispute and Its...