ŞeybanLütfi-1005

The Journal of Academic Social Science Studies

International Journal of Social Science

Doi number: http://dx.doi.org/10.9761/JASSS1938

Volume 6 Issue 7, p. 1005-1018, July 2013

SPANYADA ENDLS-SLAM MEDENYETNDEN KALAN

ZLER VE ESERLER-I: ENDLS-SLM SANATI VE

MEDENYETNN TEMEL NTELKLER*

THE REMAINS AND ARTIFACTS OF ANDALUSIAN-ISLAMIC CIVILIZATION

IN SPAIN-I: BASIC CHARACTERISTICS OF ANDALUSIAN-ISLAMIC ART

AND CIVILIZATION

Do. Dr. Ltfi EYBAN

Sakarya niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, Ortaca Tarihi ABD.

Abstract

In the last century and today, in Spain or the Iberian Peninsula, nothing

else left practically from Islamic heritage except several architectural works.

Architectural works are in several cities (Cordoba, Granada and Seville). They

are using as tourist attractions. The Mudjar Style (Arte Mudejar) in

architecture that caused by Islamic influence used in a lot of Spanish buildings.

And should count the about four thousand Arabic words of Spanish in the

Islamic heritage-listed from the past.

In Al-Andalus has emerged a new style was born from harmonious blend

of Mashreq-Maghreb-Iberian art. With the all kinds of motifs, patterns and

decorations, this art is one of the most beautiful examples of Islamic art. Muslim

and Christian architects and artists worked together to create this art. Mingling

the Maghribi, Byzantine and European influences with Mashrik traditions

emerged unique synthesis masterpieces.

* Bu makale Crosscheck sistemi tarafndan taranm ve bu sistem sonularna gre orijinal bir makale olduu

tespit edilmitir.

1006

Ltfi EYBAN

On top of specialities that makes Al-Andalus different from their

counterparts and carry it further points there are certainly their their

outstanding efforts in science, agriculture, and trade. Therefore, the

regeneration of Spain came not hrough the northern barbarian tribes, but has

from the south by the Muslim conquerors. This development was a civilization

move much more than being a conquering. In this way, the most brilliant and

developed civilization known during the Middle Ages of Europe was born in

Spain in VIII-XVth centuries.

Key Words: Spain, Al-Andalus, Remains, Artifacts, Art of Al-Andalus-

Islam

z

Son asrda ve bugn spanyada veya ber Yarmadasnda, slm

mirastan sadece birka mimar eserden baka grnrde hemen hibir ey

kalmamtr dense yanl olmaz. Mimar eserler de hemen sadece lkenin

gney eyaleti olan Andaluciadaki Cordoba, Granada ve Sevilla gibi birka

ehirde bulunmakta ve bunlar turistik mekn olarak kullanlmaktadr. Kurtuba

Ulucamii, Elhamra Saray, el-Melviye (La Giralda), Caferiye Saray, Altn Kule,

eitli ehirlerde bulunan Alkazar tr yaplar, be ehir, hamam ve kale

kalnts. te, lkenin slm gemiini gnmze tayan grnrdeki eserler

bunlardan ibarettir. Mimaride Mslman etkisiyle olumu bir sanat gelenei

olan Mdeccen slubu (Arte Mudejar) ise, eski-yeni pek ok spanyol

yaplarnda kullanlmtr. spanyolcada yer etmi drt bin civarndaki Arapa

kelimeyi de slm gemiten kalan miras listesinde zikretmek gerekmektedir.

Endlste Mark-Marib-ber sanatlarnn henkli bir karmndan

doan yeni bir tarz ortaya kmtr. Motif, desen ve her eit sslemeleriyle bu

sanat, slm sanatnn en gzel rneklerinden birisidir. Mslman ve Hristiyan

mimarlar ile sanatkrlar bu sanat oluturmak iin birlikte almlardr.

Marib, Bizans ve Avrupa etkileri Mark geleneklerine kararak ortaya

neredeyse esiz sentez aheserler meydana getirmitir.

Endls her bakmdan emsallerinden farkl klan ve onu daha ileri

noktalara tayan hususiyetlerin banda, phesiz Endlsllerin ilim, tarm ve

ticaret alanlarnda sergiledikleri stn gayretleri gelmektedir. Bu nedenle,

spanya'da yenilenme, Barbar kavimler vastasyla kuzeyden deil, Mslman

ftihler vastasyla gneyden gelmitir. Bu gelime, bir fetih olmann ok daha

tesinde bir medeniyet hamlesiydi. Bu sayede spanya'da VIII-XV. yzyllar

arasnda btn Ortaa boyunca Avrupa'nn bilinen en zengin ve en parlak

medeniyeti doup gelimitir.

Anahtar Kelimeler: spanya, Endls, zler, Eserler, Endls-slam

Sanat

spanyada Endls-slam Medeniyetinden Kalan zler ve Eserler-I: Endls-slm Sanat ve 1007

Giri

Bu almann amac, tarihte asrlarca Mslmanlarn yurdu olmu olan

Endlste in edilmi olan medeniyetten artakalan ve bugne gelebilen eserlere

dikkat ekmek, bir baka deyile, Endlsten geriye bugn neler kalmtr sorusuna

cevap verebilmektir.

spanyol yazar Miguel de Unamuno der ki: Allahtan baka Tanr yoktur

(slam hkimiyeti), yaam dtr (Don Kiot) ve topraklarmda gne batmasn (XVII.

Yzyln spanya mparatorluu), bunlar anmsar insan Kastilya ovalarn

seyrederken.1

Sylenmese de vurgulanmasa da tarih boyunca Hristiyanlk inancna smsk

sarlmasyla n salan spanyann birok yeri Hristiyan olmayan, hatta Hristiyanla

kart bir kltrn izlerini tayor. Hristiyanlk ile yarmaday paylam olan o

kltrn izleri Hristiyanlk-ncesi dneminkiler veya pagan Romannkiler gibi

kazbilimine ml olmu deiller, bilakis yaayan ve binbir biimde varln hl

srdren izlerdir. Hem evrede gryorsunuz o izleri hem insanlarda. ou zaman da

spanyay bir baka Avrupa yapan ey olarak yalnzca sezinliyorsunuz. Cordobada

bin yllk Yahudi mahallesinin darack sokaklarnda bn Rtn heykeliyle burun

buruna gelirsiniz. Kurtuba Ulucmiinin kemerleri altnda Avrupay hepten unutur,

kendinizi amda bulursunuz. ber Yarmadasnda domak demek, milli kltrnden

gl bir dinsel inanc devralmak olduu kadar, ona kart ve onun kadar mutlak

baka inanlarn bilincini zmsemek, hatta kimi durumlarda ekiciliini duymak

demektir. te bu, spanyollara geni bir bak as salayan iyi bir elikidir. spanyol

kltrnde slam varl bastrlm, unutturulmu ve yadsnm da olsa, kendini

dolayl ya da dolaysz binbir yoldan duyurmutur. O etkinin orann ve ayrntlarn

bilimsel olarak hesaplamak artk herhalde olanakszdr.2

Btn dnyada kabul edildii gibi, bugn Endls kelimesi Mslmanlarn

kafasnda gemiin ihtiamn ve ann canlandrr. Fakat ayn zamanda Ortaada

slmiyetin gcnn doruunda olduu gnlerin geride kaldn hatrlatarak hzn

dourur. spanyadaki 800 yllk Mslman ynetimi, Mslman-Hristiyan-Yahudi

kltrlerinin yan yana gelitii zengin bir kltrel, dnsel ve ticar hayat meydana

getirerek btn Avrupada uygarln doruk noktalarndan biri olmutu.3

spanyollarn kendi tarihlerinin ok nemli bir paras olan Endls devirlerine

nasl baktklar da mhim bir mevzudur. Bunu Robert Irwinin tespitleriyle zetlemek

mmkndr: Modern ada cahil, yozlam ve tembel Katolik spanyolunu, kltrl

1 Gl Ik, spanya: Bir Baka Avrupa, Metis, stanbul 2005, s. 49 2 Ik, s. 57-59

3 Graham E. Fuller - Ian O. Lesser, Kuatlanlar: slam ve Batnn Jeopolitii, ev. zden Arkan, Sabah,

stanbul 1996, s. 29

1008

Ltfi EYBAN

Endlsl atalaryla karlatrmak pek ok Amerikal ve Avrupal yazarlar arasnda

son derece yaygnd. Bu yzden de birok spanyolun Endls Mslman mirasna

kararszlkla hatta dmanca yaklamas pek artc deildir. 19. ve 20. Yzyllarda,

spanyann tam anlamyla ada bir Avrupal ulus olmasn engelleyen eyin

zellikle Arap barbarl olduunu ileri srmek spanyollar iin ok alldk bir

durumdu. Onlarda Mslmanlarn kltrel eserlerini Hristiyanlara mletme eilimi

de vard. Daha ok milliyeti dnrlerde yaygn olan olumsuz baka karn, liberal

aydnlar ile Cumhuriyetiler arasnda Endls gemii ve kltryle gurur duymak ve

1492den sonra Katoliklerin Mslmanlar ile Yahudilere uyguladklar zulme zlmek

yaygnd.4

spanyada Mslmanlar, gerek dardan gelen gerekse bizzat lke insanlar

arasndan ihtida eden kiilerin artmasyla, 1980li yllardan itibaren oalmaya

baladlar. zellikle Endls'te birok spanyol, Mslmanlardan devraldklar

kltrel miras kefediyor ve Mslman oluyor.5

A. Endls-slm Sanatnn Temel Nitelikleri

Marib-i Aksda denen Marib ve Endlste, Mark-Marib-ber sanatlarnn

henkli bir karmndan doan yeni bir tarz ortaya kmtr. Her yan saran

sslemeleriyle bu sanat, slm sanatnn en gzel rneklerinden birisidir ve ilhamn

ald ruhun en karakteristik rneidir. Mslman ve Hristiyan mimarlar ile

sanatkrlar bu sanat oluturmak iin birlikte almlardr. Marib, Bizans ve Avrupa

etkileri Mark geleneklerine kararak ortaya neredeyse esiz sentez aheserler

meydana getirmitir.

Endls yaplarnn duvarlarn, tavanlarn kaplayan geometrik soyut ve

bitkisel sslemeler paralel, simetrik, kegen, iie eritler halinde dolaan, sonu

olmayan bir doku arzetmektedir. Gz, ssleme yzeyinde bir izgiye taklr ve

sonsuzluk iinde dner dolar. nsan bylece sonsuz bir btn iinde olduunu

hisseder. Bu ebedlik iindeki seyahat, slmdaki tevhit ya da Allah dncesine

paraleldir.

Bu mistik doku, ayn zamanda ebed oluun, lmszln bir forml gibi

gelir insana. Ayn zamanda da, Allahn her yerde ve meknsz olduu grn de

aklar. Her altgen, her desen, her kvrlp uzayan yaz bu anlama hizmet eder. slm

sslemesi, kadere boyun emi bir monotonluk, keskin hatl matematiksel bir kesinlik

iinde slm mistisizminin lmsz bir arks gibidir.6

4 Robert Irwin, Elhamra, ev. Fatma Uslu, YKY, stanbul 2007, s. 150-154

5 Konuyla ilgili geni bilgi iin baknz. Muhammed Abdullah nn, el-srul-Endelsiyyetil-bkye f

sbanya vel-Burtugal, Mektebetl-Hnc, Kahire 1997. slm kltr ve sanatnn Batya tesirleri

zerine daha fazla bilgi iin baknz: W. Montgomery Watt, slm Medeniyetinin Avrupaya Tesiri,

ev. Hulusi Yavuz, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, haz. Heyet, a (Esra), III, Konya 1994;

Bekir Karla, slm Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, Litera, stanbul 2004; Abdurrahman

Bedev, Bat Dncesinin Oluumunda slmn Rol, z, stanbul 2002

6 Adnan Turani, Dnya Sanat Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul 2000, s. 253


Endls-slm sanat, zengin ve gl bir kltrel altyapya oturmaktadr. Bu

sanatn bilinen en nemli temsilcileri, az saydaki mimari eserlerdir. Mimari, kendine

has bir ustalk ve ince zevkin bir rn olan binalaryla hem yaz hem plastik sanatlar

hem de seramik gibi sanat kollar asndan ana kaynaktr ve sekin bir yere sahiptir.

Dekoratif dil, Badad ve Smerr rneklerinin devam gibidir.

Mimari eserlerden sonra sray fildii, ahap oyma ve seramik almaktadr. Bu

trden eserler, ok snrl sayda olmalarna ramen stn nitelik ve

mkemmellikleriyle sanatlarnn ustal kadar, yaptranlarn da sanat zevkini,

grgsn ve koruyucu zelliklerini yanstmaktadr.

slm dnemdeki i ekimeler srasnda ve spanyollarn lkeyi tekrar ele

geirmeleri srecinde maruz kaldklar saldrlarn, doal ya da bilinli tahribatlarn

etkisiyle pekou ortadan kaybolmu olan mimari eserlerin bugne gelebilen snrl

saydaki rnei, slm Sanatnn Avrupadaki zerfet mmessilleri olarak varlklarn

devam ettirmekte ve artk turistik gelir saladklar iin zenle korunmaktadrlar.

Balangta kaaklarn yurdu saylan Endls, sadece Abbs ve Ftm

tasallutundan kurtulmak isteyen siyaset adamlarnn deil, ayn zamanda rahat

alma ortam arayan ilim adamlar ile sanatkrlarn da sna hatta

dllendirildikleri bir cennet haline gelmiti.

Kltrel ve siyasi bakmdan Hristiyan tebaaya kar takndklar hogry

dini bakmdan da byk lde srdrmeye alan Endlsl hkmdarlarn

yaptrdklar sanat eserleri, slm lkelerinde olduu kadar Hristiyan lkelerde de

byk vgye mazhar olmutur.7

Endls mimrsi ve sanat genel olarak iki ana oluum devresine sahiptir: 1.

Mstarib (Mozarab) Tarz, 2. Endls Devresi.

1. Mstarib (Mozarab) tarz ve Emev sanat (756-1031)

Bu birinci devreye Mstarib tarz denmesinin nedeni, bu dnemdeki Endls

yaplarnn Mvelled, Mstarib veya krallk vatanda olan kuzeyli Hristiyanlar

tarafndan bina edilmi olmasdr. Daha ok Endls Emevleri dneminde geerli

olduu iin Endls slm mimrsindeki Hristiyan spanya tesirleri bu devrede

youn olarak grlmtr.

7 Evariste Levi-Provenal, el-Hadrat'l-Arabiyye f sbnya, ev.Thir Ahmed Mekk, Khire, Drul-

Marif, 1994, s. 29 vd.; Seluk Mlayim, Endls Sanat, Endlsten spanyaya, Ankara, TDV, 1996, s. 97-108; Engin Beksa, Endls:

Sanat, DA: Diyanet slam Ansiklopedisi, XI, 226; Charles Burnett, An Islamic Divinatory Technique

in Medieval Spain, The Arab Influence in Medieval Europe, Ed. Dionisius A. Agius-Richard Hitchcock,

Lebanon, Ithaca Press, 1994, s. 100-135. slm sanatnn ruhu veya felsefesi konusunda deerlendirmeler

iin bkz. smil Rci el-Frk-Luis Lmia el-Frk, slm Kltr Atlas, ev. M. O. Kibarolu-Z.

Kibarolu, nklb Yaynlar, stanbul 1999, s. 185-203

1010

Ltfi EYBAN

Bu dnem, spanyadaki Mslman kimliinin en grkemli eserlerinin

meydana getirildii dnemdir. meyyeoullar soyundan gelen hkmdarlarn g ve

zenginliklerine paralel olarak, ortaya konan sanat eserleri de byk bir ihtim

aksettirmektedir. Bu devrin sanat ile Emev sllesinin ata memleketi olan am

arasnda balant varsa da, Endlsn sanat tamamen kendine has zelliklere

sahiptir ve amllarnkinden farkldr. spanyann gemiinden gelen miras da

zmseyen bu sanat, yeni bir anlayn ifadesidir.

Emev devrinin spanyada brakt en nemli ve en nl bina, hi phesiz

btn dnya cmileri iinde de mstesna bir yere sahip olan Kurtuba Ulucmiidir (el-

Mescidl-Cmi). Emev mimarisine gzel bir rnektir. Yzlerce stun ve at nal

kemerler ile tezyntl yzeyleri cminin en karakteristik yanlardr. 360 adet kemer,

850 il 1200 civarnda stun, en by 1000 adet kandil tayan 113 avize..

Yeryznde ei olmayan minberi d aac, sa aac, abanoz ve bakkamdan 7 yl sren

iilik sonucu iml edilmitir. 1236 Ylnda ehir igale uraynca cmi kiliseye,

minaresi de ankulesine evrilmitir. Bugn, Katolik Reconquistasnn simgesi bir

mze olarak kullanlmaktadr.

ber Yarmadasnda bazlar eski Roma-Vizigotlardan kalma olup tamir

grm, bazlar da yeni in edilmi onlarca kaleden bir ksm gnmze ulamtr.

Bunlar hakknda fikir verebilecek en nemli rneklerden biri, II. Abdurrahman

tarafndan yaptrlan Mride Kalesidir. 835 Ylnda tamamlanmtr.

Emev mimarisinin gnmze ulaan snrl rnekleri ierisinde yer alan bir

dier cmi, Tuleytuladaki Bbl-Merdm Cmiidir (Bibmardon). 1000 Yllarnda

yaplmtr.

Emev hnedan tarafndan yaptrlan saraylarn ounun bugn izi

kalmamtr. Bunlar hakknda ancak edebi-tarihi eserlerden bilgi edinmek

mmkndr. Bu saraylarn ihtimn az da olsa yanstabilecek balca rnek,

Mednetzzehr ynetim klliyesindeki saraydr. Harabe halinde gnmze gelen

eserin restorasyonu yaplmaktadr.

784 Ylnda I. Abdurrahman tarafndan yaptrlan Rusfe Saray da Emev

saraylarndan birisidir. Kurtubada Vdlkebr nehri kysnda bulunan sarayn

baheler iinde yer alan kklerle deiik yap birimlerinden meydana geldii

bilinmektedir. Bugn bunun yerinde el-Kasr (Alcazar) bulunmaktadr. Ancak, el-Kasr

denen saray, sonradan Hristiyan devirlerinde yaplan deiiklikler sonucu Emev ya

da Endls eseri olmaktan kmtr.

Emevler, Dmakdaki atalar gibi din binalarda daha ok bitkisel (et-tevrk) ve

geometrik motiflere, dier binalarda ise insan ve hayvan tasvirlerine yer vermilerdir.

Fakat tasvir rneklerinin ou bugne ulamamtr. Din resimlerin byk ksm

Kurtuba Ulucmii iinde yer alrken, dier rnekler saraylarda bulunmaktayd.

Mozaikler ise, Bizans tesirini yanstmakla birlikte tezyin nitelikler ve kullanlan


motifler itibaryla slm geleneine bal olup, zellikle altn yaldz zemin zerinde yer

alan bitki motifleri Endls Emev zevkini yanstmaktadr.

berya Yarmadasnn kuzey ehirlerinde Mstarib slubuyla ina edilmi

kilise ve manastrlar bulunmaktadr. Bu tarz eserlerden bazlar unlardr: Geronada

San Julian de Boada ve San Feliu de Guixols, Logrooda San Millan de la Cogolla,

Orensede San Miguel de Celanova, Soriada San Baudelio de Berlanga.8

Bu devirde az olmakla birlikte heykele de raslanmaktadr. Mermer ve al

kabartmalar din-sivil mimarinin dekoratif elemanlar arasnda yaygn biimde yer

alrken, ta ve maden gibi eitli maddelerden yaplm olan heykeller sadece sivil

mimaride (saraylarda) kullanlmtr.9

Endlste inat ve ssleme ilerini yrten Mstarib ustalar, daha sonralar

kuzey blgelerinde de ayn ileri stlenir olmulard. Bu durum, iki medeniyetin bu

alanda etkileim gsterdii ortak bir alan meydana getirmitir. zellikle, Mstarib

tarznn Fransa ilerine kadar bina yapmnda etkili olduu, rengini ve tarzn oralara

tad da bilinmektedir. Dolaysyla, iinde insann yaad ev, konak ve saray gibi

binalardan baka, Endls mimrsinin cmi, su kemeri, kpr ve hamam gibi altyap

elemanlar konusunda da ber sanat zerinde etkisi olmutur.

2. Mlkt-Tavif sanat (1031-1090)

Endls slm mimrsinin ikinci devresini tekl eden Endls Devri tarzna

gelince, bu tarz Mlkt-Tavif, Murbtlar, Muvahhidler ve Nasrler dnemlerinde

geerli olmutur.

Kurtubada 1010 ylnda balayan byk kargaa dneminden sonra 1031

ylnda Emev hnedannn hkimiyeti sona erince merkez otorite dald ve Endls

Devleti yirmiden fazla kk paraya blnd. Hem kendi aralarnda hem de

Hristiyan krallklarla mcadele halinde olan bu kk emrliklerin sanat, daha ok

koruma ve saldrma duygusuna uygun olarak asker bir zellik arzeder.

8 Jose Fernandez Arenas, Mozarabic Architecture, New York 1972

9 Daha fazla bilgi iin bkz. Ebl-Abbs ihbeddn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed et-Tilemsn el-

Makkar, (. 1041/1631), Nefhu't-tb min gusnil-Endelsir-ratb ve zikri vezrih Lisnddn bnl-Hatb,

thk. Ysuf M. el-Buk, Drul-Fikr, Beyrut 1998, II, 95; Emr ekb Arslan, el-Hulel's-sndsiyye f ahbri

vel-sril-Endelsiyye, Khire 1936, I, 296-297, 301 vd. ; Eduardo Manzano Moreno, La Frontera de al-

Andalus en epoca de los Omeyas, Consejo Superior de Investigaciones Cientificas, Madrid 1991, s. 424-42;

Mehmet zdemir, Endls, DA, XI, 218; Mez, s. 509; Hseyin Mnis, Tatavvurul-mretil-

slmyye fl-Endels, Mecellet Klliyetil-db, I, 1951, 186, 212-13; Beksa, XI, 225-232; Seyyid

Abdlaziz Slim, Trhu'l-Mslimn ve sruhum fi'l-Endels, Beyrut 1988, s. 375-417. Kurtuba Ulucmii

ile ilgili geni bilgi iin bkz. Seyyid Abdlaziz Slim, el-Mescid vel-kusr fl-Endels, skenderiye 1986,

s. 9-29

1012

Ltfi EYBAN

Daha ok iir gibi edeb sanatlarn gelime gsterdii bu devirde, beyliklerin

iinde bulunduu artlardan dolay byk boyutlu sanat eseri ya da faaliyeti meydana

getirilememitir. Bu devrin yerel hnedanlar, genellikle eski Emev kalelerini veya

kendi yaptrdklar atolar merkez olarak kullandklarndan dolay, saray ve dier

sivil mimari eserleri de bu mstahkem binalar dhilinde kalmtr.

el-Meriye Kalesi, bu dnem iin nemli bir rnektir. Caferiye Saray ise, bu

devrin karakteristik bir mimari eseridir. Sarakustada (Zaragoza) Hdlerin emri Eb

Cafer Ahmed b. el-Muktedir (1049-1082) tarafndan yaptrlmtr.10

3. Marib (Murbt ve Muvahhid) sanat (1090-1229)

Murbtlarn ksa mrl Endls hkimiyetlerine karn, uzun hkimiyetleri

sresince Muvahhidler, sanat ve mimrde arlklarn hissettirmilerdi. zellikle,

geni gemelerle temsil edilen sade tezynt tarz, Fasta benzerlerine rastlanan yaln ve

marur yaplarla kaynatrlm, dolaysyla Muvahhid zevki eski Emev stiliyle

badatrlarak yeni slupta eserler vcuda getirilmitir.11

Muvahhidlerin bliyede yapm olduklar binalardan bugn hibir eser

kalmamtr. Halfe Eb Yakb Ysuf zamannda yaplan bliye Ulucmiinin sadece

minaresi el-Melviye (La Giralda) ayakta kalmtr. Hristiyanlarla olan youn sava

artlarnn tehdidi altnda askeri amalarn ncelik tamasna ramen devletin gcne

bal olarak gelien Marib sanat ve imar faaliyeti kendini en fazla asker amal

binalarda gstermitir. Kale ve ato benzeri bugne gelebilen pekok tahkmatl bina,

Andalucia blgesinde sk rastlanan eserlerdir. Bunlarn en gzel rnei, La Giraldann

yaknndaki Altn Kuledir. Ayrca, Muvahhidlerin ina ettirdii Cebel Trktaki kale

ve sriinde bulunan el-Kasr, klliyesiyle birlikte lkenin drt bir yanndan getirtilen

mimarlarn eseridir. 57 Yllk Murbtlar dnemine (1090-1147) nazaran zellikle 85 yl

sren Muvahhidler zamannda (1147-1229) sivil alanda da nemli eserler verilmitir.

Geni boyutlu imar faaliyetleriyle kendini gsteren bu devrin temel karakteristii

kendini enok tezyntta hissettirir.12

4. Nasr (Ben Ahmer) Sanat (1231-1492)

spanyadaki slm varlnn son temsilcileri olan Nasr hkmdarlar, artk

askeri glerini yitirdikleri iin byk lde diplomasi yoluyla ve krallara hara

vererek hkimiyetlerini srdrmlerdir. Bu yzden sanat faaliyetlerine ayracak

zaman bulabilmiler ve yaptrdklar zarif eserlerle hret bulmulardr.

Nasr Sanat daha nceki devirlerden etkiler tamakla birlikte, aslnda

Endlsl Mslmanlarn tabiatna ok daha uygun bulunan bir zellik arzetmektedir.

10 Beksa, XI, 227

11 bn Abdlmmin el-Himyer (. 900/1495), er-Ravzu'l-mi'tr f haberi'l-aktr (Sfat Cezretil-Endels),

thk. hsan Abbs, Beyrut 1984, s. 391; Beksa, XI, 227-228; Mez, s. 503

12 Eb Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Abdullah el-Hammd e-erf el-drs, (. 560/1165),

Nzhet'l-mtk f ihtirk'l-fk, Beyrut 1989, I, 541; Levi-Provenal, Trsl-Endels, Mecelletl-

Ktibil-Msr, Ocak 1947, s. 136; Beksa, XI, 228


zellikle i tezyntta ok baarl olan sanatkrlar mermer, yalanc mermer, al ve ini

gibi farkl malzemeleri ustalkla biraraya getirmiler, nceki devirlerde kullanlan

mozaiklerin yerine kk inilerle yaplan yeni bir ssleme tarzn hkim klmlardr.

Mlkt-Tavif anlaynn bir takipisi olan bu sslemeler, binalara canllk katyor

ve de mimari meknlara ar kumalarda grlen ihtiml havay veriyordu.

Bu dnem sanat belirgin bir asker nitelik de arz eder. Asker binalar ve kaleler,

el-Hamr ynetim klliyesinde olduu gibi hem savunma hem de sanat zevkinin

doal uyumlu bir kaynamas niteliindedir ve ok da gl yaplardr. Bu tip asker

yaplardan biri Mleka (Malaga) Cebell-Fevre Kalesidir (Gibralfaro).

Dnemin en mehur eseri ise phesiz el-Hamr ynetim klliyesidir. el-

Hamr, ancak ina ettirenlerde hkim olan slm anlayn kendine has terimleriyle

aklanabilen nrin gzelliiyle Endls sanatna rnek tekil etmektedir.13

5. Mdeccen (Mudejar) Sanat

Mslman ve Hristiyan ustalarn beraberce meydana getirdikleri ve slm

sanatnn Hristiyan sanatna uyarlanm ekli olan Mdeccen sanat, genel hatlaryla

Endls slm sanatnn devam niteliindedir.

Endls slm sanatn meydana getiren ve ortaya byk aheserler koyan

Mslman sanatkrlar, zellikle son dnemlerde Hristiyan krallara da hizmet

vermilerdir. zellikle Kurtubann gl tesirleri Tuleytula ve Sarakustadan telere

tanrken, eskiden beri Hristiyanlarn elinde bulunan ehirler de bu slupta in

edilmi binalarla dikkat ekmeye balamtr. Bunlarn en belirgin nitelikleri, at nal

kemerli kap ve pencereleri ile kaburgal kemerlere oturan kubbeleridir.

spanyada siyas ve asker bakmdan gcn kaybeden Mslman varl, en

nemli rneini bliye el-Kasrnn (Alkazar)14 tekl ettii Mdeccen slup vstasyla

mimr etkilerini X./XVI. yzyln ortalarna kadar srdrmtr. Bu slubun zellikle

seramik gibi sanat kollarndaki etkileri ise daha uzun olmutur.15

13 Daha fazla bilgi iin bkz. James Dickie (Yakub Zeki), "Endls Nasr Mimarisinde Alan ve Hacim", ev.

L. eyban-Y. Sar, Mimar ve Mhendis Dergisi, S. 50, Eyll-Ekim 2009 (stanbul), s. 70-72

14 Sargon Erdem, Alkazar, DA, II, 469-470

15 drs, I, 581; Beksa, XI, 229. Konu ile ilgili daha geni bilgi iin bkz. Levi-Provenal, el-Hadra, s. 34,

122 vd.; P. Khuri Hitti, Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, ev. S. Tu, stanbul 1989, III, 868 vd.; Jean-Paul

Roux, LIslam en Occident: Europe-Afrique, Paris 1959, s. 141; S. M. Imamuddin, Some Aspects of the Socio-

Economic and Cultural History of Muslim Spain 711-1492 A.D., Brill, Leiden 1965, s. 166 vd.; Tlib Yzc,

Arap-Sanat, DA, III, 309-16; Marcel Dieulafoy, Art in Spain and Portugal, N.York, Charles Scrbners

Sons, 1913, s. 29 vd.; Christian Ewert, Almoravid Art, Dictionary of Middle Ages, I, 196-197; Adnan

Turani, Dnya Sanat Tarihi, stanbul, Remzi, 2000; Engin Beksa, Avrupa Sanatna Giri, stanbul 2000;

Titus Burckhadt, La Civilization Hispano-Arabe, Madrid 1985, s. 49-54

1014

Ltfi EYBAN

Mudeccen sanatn din mimaride verdii rneklerin en nemlileri arasnda,

Burgutaki (Burgos) Las Huelgas Manastr ile Sarakustadaki Seo Kilisesini saymak

mmkndr. Her iki binada da tezynt ok dikkat ekicidir. Dini yaplardan sonralar

kiliseye evrilen Tuleytula ve Kurtuba havralar, Mudeccen sanatn dier en nemli

rneklerinden ikisidir.16

B. Endls-slm Medeniyetinin Temel Nitelikleri

Endlslleri Markllardan ayran birok nitelik vardr. Mesela Endlsller

ilmi ve ilim ehlini ok severler, ilim tahsili ve ticaret maksadyla vatanndan uzaklara

seyahati (rihle) ok yaparlard. Tabakt kitaplarnda ne kan kaytlardan biri olan bu

yaygn rihle ve seyahat kltrnn onlarn hem kltrne hem de sanatna, dier

Mslman adalarnnkine oranla daha st nitelikler ve evrensel bir karakter

kazandrdn sylemek mmkndr.

Endls her bakmdan emsallerinden farkl klan ve onu daha ileri noktalara

tayan hususiyetlerin banda phesiz ilimde, tarmda ve ticaretteki stn gayretleri

gelmektedir. Bu nedenle, spanya'da yenilenme, Barbar kavimler vastasyla kuzeyden

deil, Mslman ftihler vastasyla gneyden gelmitir. Bu gelime, bir fetih olmann

ok daha tesinde bir medeniyet hamlesiydi.. Bu sayede spanya'da VIII-XV. yzyllar

arasnda btn Ortaa boyunca Avrupa'nn bilinen en zengin ve en parlak

medeniyeti doup gelimitir. Bu dnemde kuzeydeki halklar din savalar yznden

paralanmakta ve kana susam barbar srleri halinde hareket etmekte iken, Endls

toplumu 30 milyonu amakta, o dnem iin ok byk olan bu nfus yaps iinde her

rk ve din grubu henk iinde hareket etmekte ve toplum ok canl bir nabz at

sergilemekteydi. Bu verimli atmosfer iinde btn fikirler, btn gelenekler ve

yeryznde o ana kadar ortaya konmu olan btn bulular, sanatlar, bilimler,

endstriler, yenilikler ve klasik dnemin disiplinleri birarada bulunuyordu. Bu

farkllklarn birbiriyle karlamasndan yeni bulular ve yaratc yeni enerjiler

domaktayd.17

Ortaa Hristiyan Avrupas iin slm, soyut bir dini inan deildi. O, 711

ylnda Mslmanlarn spanya'ya geliinden 1492 ylnda kayboluuna kadar Avrupa

topraklar zerinde, Endlste gelien canl bir kltrn can damar olmutur.

Endls, zellikle 9. yzyldan 13. yzyla kadar ounluu cehletin ve iktisad-

sosyal rmln glgesinde kalan bir Avrupada renmenin deniz feneri ya da

yol gstericisi oldu. slm kltr Badad, Dmak, Semerkand, Buhra ve Khirenin

kalabalk metropollerinde gelimitir fakat, bu kltrn Avrupay enok etkileyen

paras Endls olmutur.

16 Beksa, XI, 228-229

17 Daha fazla bilgi iin bk. Evariste Levi-Provenal, Espana Musulmana, Madrid 1987; Evariste Levi-

Provenal, La Civilization Arabe en Espagne, Paris 1961; Joseph McCabe, Splendour of Moorish Spain, Watts

& co., London 1935; Joseph F. OCallaghan, A History of Medieval Spain, Cornell University Press, Ithaca

1975


Hristiyan Avrupa, bu grece stn kltr ile balant kurarak son dnem

insanlk tarihinin seyrini belirlemitir. Hal Seferleri ile ilgili mitlerin aksine,

gelecekteki olaylar belirleyici almalar yapan Avrupann birka aydn lideri, bu

kltr yok etmek iin dmanca bir vaatle yant vermedi. Aksine onlar, Hydn ve

Mozartn etkileriyle ortaya kan mzik inklbnn kendilerine getirdii meydan

okumayla yzleen Brahms ve Beethoven gibi byk mzik bestecilerinin yapt

ekilde, karlarna kan zorlukla yzletiler. Onlar, Endlsllerce retilen ve

gelitirilen bylesi bir kltrel mkemmelliin zellikle Rnesans iin itici bir g

olarak Hristiyanln kaynak terimlerinde ne olduunu aratrdlar.

spanya'da, Avrupa topraklar zerinde gelitirilen slm medeniyeti, Rnesans

Altn ana (Golden Renaissance) ivme salad. O, bunu sadece Eski Yunan ve Hint

almalarn Arapa tercmeleri yoluyla ileterek savunulan tarihsel sylentiler olarak

deil, fakat ayn zamanda daha nce benzeri grlmemi bilimsel, ekonomik ve

sanatsal bir kltr ina ederek yapmtr. Arap dili ve slm kltr spanya, Fransa,

talya ve Almanyadaki Avrupann nemli blgelerine ait ve ulus devletin olumas

iin olmazsa olmaz koul olan btn byk iirsel geleneklerdeki gelimeyi harekete

geirmitir.18

Yeniada Avrupallarn Amerikay kefetmelerinden sonra Amerika ktasna

yaanan gler gibi, zellikle Emevlerin devrilmesinden sonra Abbs iktidarna kar

krgn ya da kzgn olan limler ya da nemli insanlar iin Endls, Dou slm

dnyasnn uzak batsnda bir g merkezi, korunakl bir snak ve bir czibe merkezi

haline gelmitir.19

Mslman Endls halk, siyasi hayattan ziyade kltrel hayatta daha gl

bir varlk ortaya koymutur. Bunun yannda, onlar slma ve onun getirdii hukuk

sistemi erate de kuvvetle ve muhabbetle balydlar. Kltrel ve din alandaki bu

stn zelliklerini onlarn gnlk hayatlarnn btn yansmalarnda, klk-

kyafetlerinde, mesleki-zira mahretlerinde aka grmek mmkndr. Onlar bu

konuda ne kmaya iten ana etken, anavatanlarndan ok uzaklarda slm leminin

bir paras olarak dier Mslmanlardan geri kalmama hatta her bakmdan onlardan

daha ileride olma arzusu olmaldr.

Sonu

Bilindii gibi bugn dnyada hem Mslmanlarn hem de btn insanln

tarih vn kaynaklarnn ilk sralarnda yer alan Endls Medeniyeti, slm

Medeniyetinin de zirvesini tekil etmektedir. Bu tarih gerei artk dnyann hemen

18 Muriel Mirak Weissbach, Andalusia, Gateway to the Golden Renaissance, Fidelio, The Schiller

Institute, Vol. X, No, 3, Fall 2001, evrimii (http://www.schillerinstitute.org/fid_97-

01/013_andalusia.html), 04 Ocak 2012

19 Levi-Provenal, el-Hadra, s. 19-21

1016

Ltfi EYBAN

btn tarihi ve dnrleri yazmaktadrlar. Bugnn spanyollar yazdklar tarih

kitaplarnda, kendi tarihlerinin byk ve deerli bir paras olan Endls dnemlerini

5-10 sayfayla geitirseler de20, artk birok Batl yazar tarafndan da ifade edilen bir

gerek ki, spanyollar Endls dnemlerinde sahip olduklar meden stnle

sonraki devirlerde bir daha asla eriememilerdir.

Bugn ber Yarmadasnda ve zellikle spanyada Mslmanlardan kalan

mcerret izler, lisanda ve belli lde gney blgesi insanlarnn karakterinde

gzlemlenebilmektedir. Mahhas izler ise daha ok mimr alandadr. Ancak,

Endls devirlerinden kalan mimari eserlerin %95indan fazlas bugne ulamamtr.

nk bir defa ou bakmszlktan yklmtr. Bunda Endls yaplarnn genellikle

uzun asrlara dayanabilecek malzemeden yaplmam olmasnn da pay byktr.

Nitekim Endlsllerin, din inanlar gerei kendilerinden nce det lmsz

antlar brakan Romallar gibi binalar in etmekten geri durduklar da

belirtilmektedir. Yklmayp ayakta kalan eserlerden mesel cmilerin ou ya bilinli

ekilde yklm ya da kiliseye evrilmi, yklan bazlarnn yerine kilise in edilmi,

minareler ise ankulesi yaplmtr. Saray, kk ve konak gibi yaplar ise yeni

Hristiyan sahiplerince yenilenmi, yenileme esnasnda Endls unsurlar ksmen ya

da tamamen yok kaybolmutur. Endls mahallelerine gelince, bunlar da yeni

yaplarla byyen ehirlerin iinde nerdeyse kaybolup gitmi, geriye onlardan dank

baz paralar kalmtr.

Tarihte sekiz asrlk parlak bir yer edinmi olan Endlsller, sonunda

vatanlarn kaybettiler ve ou lkesini terk etmek zorunda kald, srgn edildi,

gidemeyenler ya zorla hristiyanlatrld ya da Mslmanca yaamakta direndikleri

iin ldrldler. Fakat onlarn en azndan bir ksmn hibir kuvvet kendi hayat

tarzlar olan kltrlerini yaamak ve yaatmaktan uzun sre alkoyamad. Her zaman

ve zeminde glerini aan bir mukvemet gstererek dmana kar varlklarn

korumay baardlar. Asrlar iinde her eit devlet veya Engizisyon basksna ramen

bugn spanyada ya da Endlste yaayan insanlarn iinde Mslmanlktan kalan

izlerin ortaya kmas, Endlsllerin tarih direnile kendi hayat tarzna

ballklarnn bir eseridir.

spanyada Mslmanlar, gerek dardan gelen gerekse bizzat lke insanlar

arasndan ihtida eden kiilerin artmasyla, 1980li yllardan itibaren oalmaya

baladlar. Aradan 500 yldan uzun bir sre getikten sonra bugn spanya'da birok

spanyol, Mslmanlardan devraldklar kltrel miras kefediyor.

20 Mesel bk. Ramon Sopena, Historia de Espana, EMEGE, Barcelona 1998, s. 82-100; Historia General de

Espaa, F. PLANETA, Madrid 1980, I-XII. Prehistoryadan balayarak 1980lere kadar gelen 12 ciltlik bu

kitabn, ilk 2 cildi slam ncesine, 9 cildi slmiyet sonras veya Hristiyanlarn tarihine, sadece 3. cildi

Endls/slam tarihine tahsis edilmitir. 3. Cildin de nerdeyse yardan fazlasn, Endls Devleti

devirlerinde Mslmanlara kar Reconquista hareketini balatarak yaklak 5 asrda neticeye ulatran

Hristiyan spanya krallklarnn geliim tarihi igal etmektedtir.


KAYNAKA

ARENAS, Jose Fernandez, Mozarabic Architecture, New York 1972

AYDIN, Cemal, spanyada slamn Dirilii, Zafer Dergisi, Aralk (2002), Say: 312

BEDEV, Abdurrahman, Bat Dncesinin Oluumunda slmn Rol, z, stanbul

2002

BEKSA, Engin, Endls: Sanat, DA: Diyanet slam Ansiklopedisi, XI, 225-232

BEKSA, Engin, Avrupa Sanatna Giri, stanbul 2000

BURCKHADT, Titus, La Civilization Hispano-Arabe, Madrid 1985

BURNETT, Charles, An Islamic Divinatory Technique in Medieval Spain, The Arab

Influence in Medieval Europe, Ed. Dionisius A. Agius-Richard Hitchcock,

Ithaca Press, Lebanon 1994

DICKIE, James (Yakub Zeki), "Endls Nasr Mimarisinde Alan ve Hacim", ev. L.

eyban-Y. Sar, Mimar ve Mhendis Dergisi, S. 50, Eyll-Ekim 2009 (stanbul),

s. 70-72

DIEULAFOY, Marcel, Art in Spain and Portugal, Charles Scrbners Sons, New York

1913

ERDEM, Sargon, Alkazar, DA, II, 469-470

EWERT, Christian, Almoravid Art, Dictionary of Middle Ages, I, 196-197

FRK, smil Rci -Luis Lmia el-Frk, slm Kltr Atlas, ev. M. Okan

Kibarolu-Zerrin Kibarolu, nklb Yaynlar, stanbul 1999

FULLER, Graham E. - Ian O. Lesser, Kuatlanlar: slam ve Batnn Jeopolitii, ev. zden

Arkan, Sabah, stanbul 1996

HMYER, bn Abdlmmin (. 900/1495), er-Ravzu'l-mi'tr f haberi'l-aktr (Sfat

Cezretil-Endels), thk. hsan Abbs, Beyrut 1984

Historia General de Espaa, F. PLANETA, Madrid 1980, I-XII

HITTI, P. Khuri, Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, ev. S. Tu, stanbul 1989

IMAMUDDIN, S. M., Some Aspects of the Socio-Economic and Cultural History of Muslim

Spain 711-1492 A.D., Brill, Leiden 1965

IRWIN, Robert, Elhamra, ev. Fatma Uslu, YKY, stanbul 2007

IIK, Gl, spanya: Bir Baka Avrupa, Metis, stanbul 2005

DRS, Eb Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Abdullah el-Hammd e-erf (.

560/1165), Nzhet'l-mtk f ihtirk'l-fk, Beyrut 1989

1018

Ltfi EYBAN

NN, Muhammed Abdullah, el-srul-Endelsiyyetil-bkye f sbanya vel-

Burtugal, Mektebetl-Hnc, Kahire 1997

KARLIA, Bekir, slm Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, Litera, stanbul 2004

LEV-PROVENAL, Evariste, Trsl-Endels, Mecelletl-Ktibil-Msr, Ocak 1947

LEV-PROVENAL, Evariste, el-Hadrat'l-Arabiyye f sbnya, ev.Thir Ahmed

Mekk, Drul-Marif, Khire 1994

LEV-PROVENAL, Evariste, Espana Musulmana, Madrid 1987

LEV-PROVENAL, Evariste, La Civilization Arabe en Espagne, Paris 1961

LEB, Sigi (Redaktr), Deutche Wella Radyo Web Sitesi, 09.02.2000

MAKKAR, Ebl-Abbs ihbeddn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed et-Tilemsn (.

1041/1631), Nefhu't-tb min gusnil-Endelsir-ratb ve zikri vezrih Lisnddn

bnl-Hatb, thk. Ysuf M. el-Buk, Drul-Fikr, Beyrut 1998

McCABE, Joseph, Splendour of Moorish Spain, Watts & co., London 1935

MORENO, Eduardo Manzano, La Frontera de al-Andalus en epoca de los Omeyas, Consejo

Superior de Investigaciones Cientificas, Madrid 1991

MNS, Hseyin, Tatavvurul-mretil-slmyye fl-Endels, Mecellet Klliyetil-

db, I, 1951

MLAYM, Seluk, Endls Sanat, Endlsten spanyaya, TDV, Ankara 1996

OCALLAGHAN, Joseph F., A History of Medieval Spain, Cornell University Press,

Ithaca 1975

ZDEMR, Mehmet, Endls, DA, XI, 218

ROUX, Jean-Paul, LIslam en Occident: Europe-Afrique, Paris 1959

SOPENA, Ramon, Historia de Espana, EMEGE, Barcelona 1998

EKB ARSLAN, Emr, el-Hulel's-sndsiyye f ahbri vel-sril-Endelsiyye, Khire

1936

EYBAN, Ltfi, spanya Alan Aratrmas, Eyll-Ekim 2011

TURAN, Adnan, Dnya Sanat Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul 2000

WATT, W. Montgomery, slm Medeniyetinin Avrupaya Tesiri, ev. Hulusi Yavuz,

Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, a (Esra), III, Konya 1994

YZC, Tlib, Arap-Sanat, DA, III, 309-16

ŞeybanLütfi-1005

Documents

Transcript of ŞeybanLütfi-1005