PROLEGOMENA

1. De ipso opere, quibus ex causis Alberto Magno quam dubitaverunt, quin De homine Alberto Magno 40attribuendum et quo modo cum aliis eius scriptis conexum sit attribuerent. Sed etiam argumentis vel indiciis, quae et

in scriptis Alberti et extra ea reperiuntur, probari potestIn suo De homine opere, quod in hoc volumine edidi- De homine opus Doctoris universalis esse.mus, Albertus Magnus naturam hominis ab omni parte5secundum doctrinam medii aevi theologicam et philo- I. Indicia, quae in Alberti scriptis reperiuntursophicam exposuit. Est autem altera pars illius summae 1. Indicia magni ponderis habemus locos operis De 45ad creationem spectantis, quae titulo De creaturis in- homine, ubi auctor lectorem delegat ad sua opera prio-scribi potest, ut apparet non solum ex iis verbis in fine ra, quae sine dubio opera Alberti sunt. Afferre possu-positis, quae appellantur Explicit, sed etiam ex primis mus imprimis magnum numerum locorum, ubi lector10verbis (Incipit) et titulis quorundam codicum.1 Prima ad opus De IV coaequaevis revocatur. Praeterea auctorautem eius summae pars, qua Albertus de creatione semel allegat opus suum De incarnatione, quater De 50quidem et creaturis agit, sed imprimis de illis quattuor resurrectione. Ex eo autem, quod in De homine tamquae dicuntur coaequaevis (i. e. materia prima, caelum, saepe verba e suo De IV coaequaevis opere affert, ap-tempus, angelus), titulo abbreviato De IV coaequaevis paret auctorem haec duo opera adeo inter se conectere15inscribi solet.2 Haec duo opera sunt referenda in nu- voluisse, ut quodam modo efficeretur unum corpusmero sex operum Alberti, quae subsecuta sunt primum quaestionum, quibus una Summa de creatione et de 55opus eius, scilicet De natura boni. Sunt argumento qui- creaturis contineretur, cuius prima pars iam confectadem diversa, sed tamen propinqua cognatione inter se erat, cum alteram conscribebat. Sed utraque pars ta-coniuncta, cum respicimus omnia esse eodem tempore men propria et in se ipsa posita est, cum et rebus, quae20exorta, omnia eadem ratione conscripta, omnia eius- tractantur, et traditione manuscripta inter se distent etdem generis litterarum scilicet summarum , denique seiuncta sint opera De homine et De IV coaequaevis. 60omnia saepe lectorem ad se invicem delegare.3 Sunt Quandoquidem auctor sua ipsius verba allegat, ubi-autem haec opera, quae enumeramus secundum ordi- cumque lectorem ad priora opera revocat, afferimusnem, quo confecta sint:4 1. De sacramentis, 2. De in- unumquemque locum non modo in huius editionis ap-25carnatione, 3. De resurrectione, 4. De IV coaequaevis, paratu fontium, sed etiam in Indice Auctorum ab Al-5. De homine, 6. De bono. Itaque cum quaerimus, num berto allegatorum. Ut illustremus, cuius modi sint illa 65opus De homine sine ullo dubio Alberto adscribi possit ab ipso auctore nostro oblata indicia, quibus probaturet quo tempore conscriptum sit, non fieri possumus, quin opus De homine sine dubio Alberto attribuendum esse,etiam cetera opera modo enumerata respiciamus. Sed in- afferimus hic ex eorum numero solum ea, quae nobis30itium faciamus cum illis duabus Summae de creaturis par- videntur maxime esse idonea. Quem ad locum unum-tibus, quarum primae, i. e. operis De IV coaequaevis, re- quodque exemplum spectet, indicatur in apparatu fon- 70spectum non habemus nisi quatenus lucem affere potest tium ipsius editionis.ad alteram partem, scilicet ad opus De homine.5 (1) haec ratio plenius supra expedita est in quaestione

Opus de homine ab Alberto scriptum esse inde ab de materia: infra p.12 v.1235initiis traditionis manuscriptae apud omnes constabat. (2) supra in quaestione de diffinitione angeli dictumNeque ii, qui primos operum auctorum Ordinis Prae- est: infra p.13 v.73 75dicatorum catalogos composuerunt, neque aequales Al- (3) supra habitum est in quaestione de angelis: infraberti, qui ex eo opere hauserunt, neque posteriores um- p.15 v. 8

1 De operis titulo vide infra 2. 2 Hic titulus abbreviatus legitur cum in codicibus illius operis manuscriptis, tum in vetustissimo catalogo operumAlberti Magni, scilicet in Catalogo Stamsensi, et in catalogis posterioribus. Cf. B. Geyer, Der alte Katalog der Werke des hl. Albertus Magnus, in:Miscellanea Giovanni Mercati, II, Citta` del Vaticano 1946 (Studi et testi 122), 399 n. 9, 400 n. 39, 405 n. 34. A. Auer, Ein neuaufgefundener Katalogder Dominikanerschriftsteller, Lutetiae Parisiorum 1933, 88 n. 13. Laurentii Pignon catalogi et chronica, accedunt catalogi Stamsensis et UpsalensisScriptorum O.P., cura G. Meersseman, Romae 1936 (Monumenta Ordinis Fratrum Praedicatorum Historica XVIII), 22, 57. P. Simon, Ein Katalogder Werke des hl. Albertus Magnus in einer Handschrift der Ltticher Universittsbibliothek, in: R. Haas / J. Hoster (ed.), Zur Geschichte und Kunstim Erzbistum Kln, Dsseldorf 1960, 83 (n. 4). 3 Cf. B. Geyer, Ad summam Alberti Magni De bono prolegomena 1, in: Alb., De bono. Ed.Colon. t. 28 p.IX. H. Anzulewicz, De forma resultante in speculo des Albertus Magnus, Mnster 1999 (Beitrge N.F. 53/I), 1314, impr. nota 41.4 Hoc loco non curamus, utrum postea retractata vel additamentis aucta sint an non. 5 In prolegomenis voluminum 26 et 28 Editionis Coloniensis,quae cetera eius temporis opera continent, editores iam disseruerunt non modo de quaestione auctoris, sed etiam quando unumquodque opusconscriptum et num semel vel pluries retractatum sit. Quam ad rem cf. praeterea C. Rigo, Zur Redaktionsfrage der Frhschriften des AlbertusMagnus, in: L. Honnefelder e. a. (ed.), Albertus Magnus und die Anfnge der Aristoteles-Rezeption im lateinischen Mittelalter, Mnster 2005(Subsidia Albertina I), 325374, impr. 347358.

VI PROLEGOMENA

(4) probatum est supra in quaestione de angelis: infra (27) supra determinatum est in quaestione de scientiap.19 v. 89 angelorum: infra p.391 v.23

(5) de angelis dictum est supra: infra p.26 v.30 (28) de hoc plura notata sunt in quaestione de ima- 55(6) Dicendum secundum supra determinata de ange- ginibus angelorum: infra p.391 v. 4041

lis: infra p.31 v. 4041 (29) supra in quaestione de caelo determinatum est:5(7) supra in quaestione de caelis patenter ostensum infra p. 412 v.7172

est: infra p. 40 v.7172 (30) dictum est supra de angelis: infra p. 429 v.2728(8) probatum est supra in quaestione de caelis: infra (31) sufficienter explanatum est in quaestione de an- 60

p. 41 v.7172 gelis: infra p. 430 v.5455(9) supra diximus in quaestione de materia: infra p.51 (32) sicut diximus de conversione angeli ad angelum10

v. 43 in quaestione de angelis: infra p. 431 v.1516(10) responsum est supra in quaestione de caelis: infra (33) Probatum est enim supra in quaestione de aeter-

p. 65 v. 66 p. 66 v.1 nitate et tempore: infra p. 478 v.910 65(11) diximus supra in quaestione de operibus sex die- (34) hoc supra explanatum est in quaestione de temp-

rum: infra p.72 v.3839 tationibus: p.502 v. 484915(12) responsum est supra in quaestione de angelis, ubi (35) de illuminationibus, de quibus in tractatu de an-

quaesitum est, quando angeli sint creati: infra p.73 gelis est expeditum: infra p.562 v.2829v.5658 (36) in tractatu de caelis multa quaesivimus, utrum 70

(13) Plures autem rationes sunt assignatae supra in caelum esset factum vel non: infra p.581 v.3334quaestione de creatione: infra p.76 v.3334 (37) supra probatum est in quaestione de aeternita-20

(14) supra in quaestione de angelis est expeditum: in- te quod tempus est sub aeternitate et post ipsam (. . .).fra p.76 v.6465 Sed quia multa supra in quaestione de creatione et in

(15) hic potest adduci tota disputatio, quae supra habita quaestione de materia prima dicta sunt valentia ad 75est in quaestione de simplicitate angeli: infra p.91 v.1314 istud, sufficiant praehabita: infra p.585 v. 6061.6467

(16) Solutio omnium harum rationum et similium ha- (38) supra ostendimus in quaestione de creatione: in-25betur ex quaestione de simplicitate angeli: infra p.92 fra p.586 v.3940v. 4647 (39) sufficienter responsum est in quaestione de tem-

(17) in quaestione de caelis distinximus xiv modos pore et aeternitate: p.586 v.5960 80simplicitatis in articulo ubi quaeritur, utrum caelum sit (40) ut supra in quaestione de creatione expeditumsimplex vel compositum: infra p.92 v. 6062 est: infra p.588 v.181930

(18) Probatum est in quaestione de materia: infra (41) hoc supra determinatum est in quaestione dep.107 v.3738 operibus sex dierum: infra p.591 v.3031

(19) Probatum autem est supra in quaestione de ma- (42) quia multa supra in quaestionibus de anima et in 85teria: infra p.123 v.1516 quaestionibus de caelis de hac materia disputata sunt,

(20) Sine praeiudicio aliorum non discedimus a nostra sufficiant praedicta. (. . .) animam appellavit illa ratione35sententia, quam supra posuimus in quaestione de creatio- quae assignata est in quaestione de caelis: infra p.594ne: infra p.137 v. 6264 v. 46.1011.

(21) hoc satis diligenter discussum est in quaestione (43) de his plura dicta sunt in quaestione de operibus 90de operibus sex dierum: infra p.139 v.2325 sex dierum: infra p.595 v. 89

(22) videtur dicendum sicut supra in quaestione de40qualitatibus stellarum dictum est. (. . .) Aliae etiam quae- Praeter eos locos, ubi lector operis De homine revo-dam solutiones tactae sunt supra in quaestione de qua- catur ad primam partem Summae de creaturis, afferen-litatibus stellarum: infra p.162 v.2122.3032 di sunt quattuor loci, qui ad De resurrectione opus spec-

(23) supra probatum est de caelis quod non est corpus tant, quod exortum est post De incarnatione et prius- 95generabile et commiscibile aliis elementis: infra p.163 quam Albertus De IV coaequaevis absolvit:45v.3839 (1) Et quia de hoc satis disputatum est in quaestione

(24) nos hoc supra determinavimus in quaestione de de resurrectione (. . .), de his breviter hic nos absolvimustempore: infra p.179 v.5354 ad utrumque dicentes (. . .) sicut ibi determinavimus: in-

(25) supra in quaestione de tempore probatum est: fra p.108 v.2430 100infra p.206 v. 6061 (2) Huius autem causa in quaestione de resurrectione50

(26) supra expeditum est in tractatu de angelis: infra plenius expedietur6 in loco illo, ubi quaeretur de ter-p.390 v.5960 mino illo, a quo est resurrectio: infra p.567 v.5154

6 Ex locis sub n. 1, 3, 4 allatis intellegi potest opus De resurrectione eo tempore, quo Albertus De homine conscripsit, si non totum, at certe ex parte(tr. 1) iam confectum fuisse. Etiam in loco sub n. 2 allato lector ad primam partem (tr. 1) eiusdem operis remitti videtur. Tempus autem futurum vocis

VIIPROLEGOMENA

(3) Sed quia de hoc multum disputavimus in tractatu quidem est ea, quae infra sub n. 13 praebemus, abde resurrectione, propter hoc rationibus supersedemus: Alberto in textum inserta esse, cum opus suum retrac- 45infra p.581 v.3032 tavit, scilicet post opus De homine absolutum et vel

(4) una est responsio, quam etiam posuimus in quae- antequam se convertit ad commentarium in librum IIstione de resurrectione, scilicet quod motus caeli in Sententiarum Petri Lombardensis conscribendum vel5comparatione ad motorem et mobile non habet princi- dum conscribit:8

pium per generationem nec finem per corruptionem: (1) Alibi tamen in quaestionibus de anima redibimus 50infra p.587 v.26 ad hanc quaestionem: De IV coaeq. tr. 3 q. 16 a. 2: Pa-

Denique praeterire nolumus illum locum, quem Al- ris, BNF lat. 18127 (=P ) f. 34vb; Ed. Paris. t. 34 (=p )bertus allegat ex opere De incarnatione, quod ante de p.446a; Lilienfeld, Stiftsbibliothek 209 (=Ln ) f. 96va: de-10IV coaequaevis et De resurrectione confecit: ficit; Wien, Bibliothek des Dominikanerklosters

prima est unibilitas ad imaginem increatam, quae in 150/120 (=Wi ) f. 98rb: deficit; Oxford, Merton College 55quaestionibus de incarnatione determinata est: infra O.1.7 (=O ) f. 10vb: deficit.p.546 v.3537 (2) In quaestionibus tamen de anima quaedam iterum

de hac materia dicentur: ibid. a. 3: P f. 35ra; p p. 447b; LnQuos locos7 ex operibus De resurrectione et De in- f. 96vb: deficit; Wi f. 98rb: deficit; O f. 10vb: deficit.15

carnatione allatos cum diligentius inspexeris, intelleges (3) haec infra in tractatu de anima quaestione de me- 60eorum testimonium scilicet Albertum esse auctorem moria rationalis animae determinabitur: ibid. tr. 4 q. 23scripti De homine tanti aestimandum esse quanti il- a. 1: O f. 12rb; P f. 40ra; p p.472a; Ln f. 102vb: deficit; Wilorum operis De IV coaequaevis locorum. f. 101ra: deficit.

(4) de his voluntatibus erit amplior disputatio in trac-2. Secundum locum inter indicia, quae ex scriptis Al- tatu de anima hominis: ibid. q. 25 a. 1: Ln f. 107rb; Wi 6520

berti afferri possunt, ut probetur eum esse auctorem f. 103va; O f. 13rb; P f. 44rab; p p.488a.operis De homine, obtinent aliquot loci operis De IV (5) Et de his erit (fit p ) sermo in quaestione de ima-coaequaevis, ubi Albertus loquitur de operis de creaturis gine: ibid. q. 26 a. un. Ln f. 107vb; Wi f. 104ra; O f. 13va; Ppartibus adhuc conscribendis et nulla nisi ad naturam f. 44vb; p p.490b.hominis pertinentia tractaturis. Quod autem spectat ad (6) Utrum autem liberum arbitrium sit unius rationis 7025opus De homine, illam alteram partem Summae de in deo, angelo (et angelis Ln Wi ) et homine, et in quo sitcreatione et de creaturis, elucet e testimonio sub ipso liberius, inferius in quaestione de libero arbitrio deter-fine operis De IV coaequaevis reperto (infra n. 8). Sed minabitur: ibid. q. 27 a. 2: Ln f. 108va; Wi f. 104rb; Ounum titulum, qui totam Summae partem ad naturam f. 13va; P f. 45rb; p p.493b.hominis spectantem complecteretur, non nisi paulatim (7) Secundum quem autem modum differant animae 7530exortum et inde per manuscriptam traditionem catalo- rationales, inferius disputabitur in quaestionibus de ani-gosque vulgatum esse cognoscere possumus ex eo, quod ma hominis: ibid. q. 28 a. 2: Ln f. 109rb; Wi f. 104va; OAlbertus, cum spectat ad opus adhuc conscribendum, f. 13vb; P f. 46ra; p p.496b.ceteris in locis (n. 17) promittit tractatum de anima (8) Consequenter antequam de homine quaeratur,vel quaestiones de anima, quamquam in opere abso- quaerendum est de his operibus (sex dierum) in com- 8035luto multa alia, quae ad naturam hominis pertinent, muni: ibid. q. 73 a. 9: Ln f. 181rb; Wi f. 137va; O f. 37va; Pexposita invenimus. Ex eo autem, quod Albertus inter- f. 112ra; p p.760ab.dum lectorem operis De IV coaequaevis remittit ad De Hoc loco (8), qui reperitur in De IV coaequaevis subhomine, cum utitur verbis infra vel inferius in quae- ipsum finem tractatus proximi ultimo, Albertus promit-stione . . . , apparet auctorem inde ab initio unicum tit se, ubi primum quaestionem de opere sex dierum 8540opus, scilicet summam bipertitam, scribere voluisse. absolverit, disserturum esse de hominis natura, i. e.

Afferimus hic ex testimoniis in De IV coaequaevis scriptum De IV coaequaevis confectum statim subse-opere repertis, quae sunt maioris momenti. Notandum cuturum esse opus De homine.

expedietur inde intellegi potest, quod auctor non temporis, sed rerum respicit rationem, quae intercedit inter De homine et De resurrectione.Quamquam concedendum est hunc locum fortasse omnino non ad De resurrectione spectare, sed ad Sententias (librum IV) Petri Lombardensis, quasAlbertus in animo habebat commentariis instruere. Cf. B. Geyer, Ad summam Alberti Magni De bono prolegomena, p.XIa. H. Anzulewicz, Deforma resultante in speculo des Albertus Magnus, 113. C. Rigo, Zur Redaktionsfrage der Frhschriften des Albertus Magnus, 347sq. 7 Etiam illelocus inter locos ad De resurrectione spectantes sub n. 2 allatus, ubi Albertus utitur tempore futuro (expedietur), testatur De homine inter auctorisnostri opera numerandum esse, sive illud tempus futurum respicit temporis vel rerum rationem, quae intercedit inter opera De homine et Deresurrectione, sive locus spectat ad De resurrectione opus vel ad IV Sent. (cf. nota 6). 8 Opus De IV coaequaevis aliquoties retractatum est, quam adrem cf. C. Rigo, Zur Redaktionsfrage der Frhschriften des Albertus Magnus, 324374. Eum textum, quem Albertus primo composuit, invenimus inhis duobus codicibus: Lilienfeld, Stiftsbibliothek 209 (=Ln ) et Wien, Bibliothek des Dominikanerklosters 150/120 (=Wi). Ceteri autem testantur opusvarie retractatum. Editio Parisiensis (=p ) tradit textum, cui ultima lima adhibita est. Quae cum ita sint, nobis visum est semper rationem habere textuscodicum Ln, Wi et editionis p.

VIII PROLEGOMENA

3. Denique de illis indiciis tractandum est, quae inve- b) tractatus De animaniuntur in Alberti operibus post De homine conscriptis. ostensum invenitur in tractatu De anima: De bonoPlurima, nisi fallimur, praebet opus De bono, multa et- p.94 v.75 50iam Commentarius Sententiarum (imprimis III Sent.) nos probavimus hoc in tractatu de anima: De bonoet Quaestio de sensibus corporis gloriosi, praeterea pars p.243 v. 49505altera Summae theologiae, cuius tamen respectum hoc patet ex supra determinatis in tractatu De anima: Deloco habere non possumus, cum sit quaestio difficillima bono p.245 v.4142adhuc non explicata, utrum vel potius quatenus Alber- Quid tamen nobis de hoc videatur, expresse invenitur 55tus auctor habendus sit.9 in tractatu De anima: De bono p.246 v.3536

Operis De bono editores locos, qui ad De homine Probatum est enim in tractatu De anima: De bono10spectant, omnes in prolegomena congesserunt iisque, p.246 v.5859; p.252 v. 4849; p.261 v.2829, p.286quoad tunc fieri potuit, ipsos operis De homine locos et v.3233in apparatu fontium et in Indice auctorum (Opera Al-berti ab ipso allegata) adiunxerunt.10 Inter opera sua, c) quaestiones in tractatu De anima 60quorum Albertus in De bono mentionem facit, De ho- huius ratio posita est in quaestione De concupiscibili15mine longe principem locum obtinet. Cuius rei causa in in tractatu De anima: De bono p.135 v. 6768eo videtur posita esse, quod opus De homine modo ab- in tractatu De anima in quaestione De viribus motivissolutum adhuc memoriae Alberti infixum erat, cum ac- dictum est: De bono p.137 v.2325cessit ad De bono conscribendum. probatio evidens secundum philosophiam invenitur 65

Satis sit aliquot exempla ex opere De bono afferre, in quaestione De odoratu in tractatu De anima: De20quae haec tria demonstrent: unum opera De bono et bono p.143 v.7476De homine eiusdem esse auctoris, alterum quo modo Diximus enim in quaestionibus De actibus irascibilisvel nomine illa altera pars Summae de creaturis ap- et concupiscibilis in tractatu De anima hominis: Depelletur, tertium quam propinqua cognatione opera bono p.187 v. 4851 70De bono et De homine inter se sint conexa atque con- recolendum est id quod diximus in tractatu De ani-25iuncta, cum spectas ad tempus, quo conscripta sunt, ma, quaestione De voluntate: De bono p.219 v.13vel ad ea, de quibus agitur. Utrumque enim disserit Probavimus enim in tractatu De anima quaestionesimili modo de quaestionibus ad naturam hominis ei- De motivis: De bono p.227 v.5658usque animam pertinentibus. Digessimus autem haec Probatum est enim in tractatu De anima quaestione 75exempla secundum modum, quo opus De homine al- De movente: De bono p.228 v.272830legatur:11 in tractatu De anima quaestione De ratione dictum

est: De bono p.234 v.3132a) quaestiones De anima habitum est in tractatu De anima quaestione De me-

supra in quaestionibus De anima monstratum (pro- moria: De bono p.247 v. 6263 80batum) est: De bono p.27 v.1415; p. 80 v.7273; Supra enim in quaestionibus De viribus humanis in trac-p.198 v.3233; p.231 v.5051 tatu De anima probavimus hoc: De bono p.267 v.323435

probavimus supra in quaestionibus De anima: Debono p.196 v.3132 d) quaestiones

probavimus in quaestionibus De anima: De bono Supra enim determinati sunt modi unius in quaestio-p.58 v.52 ne De perfectione universali: De bono p.23 v.5052 85

probatum (habitum, sufficienter notatum, declara- haec ratio invenitur plene assignata in quaestione De40tum, dictum, ostensum) est (invenitur) in quaestionibus imagine (=infra p.539 v.2sqq.): De bono p.28 v.91012

De anima: De bono p. 62 v.1112; p.74 v.5051.7475; probavimus (probatur) in quaestione De tactu: Dep. 80 v.28; p.90 v.91 p.91 v.1; p.99 v.3637; p.110 bono p. 45 v. 6970; p.122 v.54v. 8283; p.122 v. 8283; p.135 v.31; p.209 v. 8081; diximus (notatum est) in quaestione De voluntate: De 90p.245 v.1819; p.263 v. 4344; p.291 v.1617 bono p.56 v.2728; p.74 v. 858645

alibi expeditum est in quaestionibus De anima: De ostensum est in quaestione De libero arbitrio: Debono p.50 v.5556 bono p. 61 v.5455

9 Latiore quidem sensu altera pars Summae theologiae Alberto attribui potest, quippe cum multa ibi inveniamus, quae ex primis operibus eius sumptasunt. 10 B. Geyer, Ad summam Alberti Magni De bono prolegomena, p.IXX. Alb., De bono. Ed. Colon. t. 28 p.312ab (Index auctorum).Nonnullos locos, ad quos Albertus in De bono lectorem revocavit, editores in opere De homine reperire non potuerunt, ut ex. gr. quaestiones Deimagine et De primo statu Adae; cf. B. Geyer, Ad summam Alberti Magni De bono prolegomena, p.XIa. 11 Cf. B. Geyer, ibid. p.X.12 B. Geyer hanc quaestionem De imagine investigare non potuit in opere De homine: cf. Alb., De bono. Ed. Colon. t. 28 p.28 nota 10 (app. II) etp.XIa (Proleg.).

IXPROLEGOMENA

invenitur in quaestione De phantasia: De bono p.61 locos, qui sunt alicuius momenti. Apparet autem Alber- 45v.63 tus in Commentario Sententiarum opus De homine ple-

notatum est in quaestione De potentiis motivis: De rumque fere eodem modo allegasse atque in De bono.bono p. 63 v. 6869 Quod cum fecit, usus est his verbis: alibi, in tractatu

diximus in quaestione De quantitate animae: De nostro de anima, in alia summa, in alio opere, in5bono p.100 v.3637 quaestionibus de anima, in conclusionibus nostris de 50

probatum est in quaestionibus De sensibus animae: anima:De bono p.118 v.5556

notatum est in quaestione De movente parte animae: a) I Sent.De bono p.196 v.4445 Et quia alibi de hoc plura posuimus, ista hic suffici-10

supra probatum est in quaestione De practica parte ant: d. 3 a. 33 (Ed. Paris. t. 25 p.137b)animae: De bono p.202 v.5556 Et alia multa de hoc adduci possunt, quae alibi a 55

in quaestione De primo statu Adae (=infra p.557 nobis tradita inveniuntur: d. 3 a. 33 (Ed. Paris. t. 25v.3sqq.) explanatum invenitur: De bono p.214 p.138a)v.293013 Et quia de hoc alibi multa dicta sunt, ista sufficiant:15

nos supra explanavimus in quaestione De movente: d. 8 a. 25 (Ed. Paris. t. 25 p.257b)De bono p.230 v.8182

dictum est in quaestione De reminiscentia: De bono b) II Sent. 60p.250 v.3637 Quia vero de hac materia alibi tractavimus, tenebimus

probatum est in quaestionibus De intelligibili intellec- hic viam breviorem: d. 1 a. 10 (Ed. Paris. t. 27 p.24a)20tus practici et speculativi: De bono p.265 v.6163 Nos autem in tractatu nostro de anima iam disputa-

in quaestione De conscientia est dictum: De bono vimus, inducendo super hoc omnes opiniones, et an et-p.267 v.4445; p.289 v.22 iam visus fit extra mittendo, vel tantum intus suscipien- 65

diximus etiam in quaestione De synderesi in articulo, do. Et ibi positae sunt rationes plurimae Aristotelis etubi quaeritur, si synderesis aliquando errat vel non: De Avicennae et Iacobi Alkindi et perspectivorum et Gre-25bono p.275 v. 8890 gorii Nixeni, et ideo hic non laborabimus amplius: d. 13

a. 2 (Ed. Paris. t. 27 p.246b)e) ceteri allegationum modi In hac parte transeo breviter obiciendo, quoniam ista 70

probatum est alias: De bono p.49 v.56 quaestio, utrum anima sit facta de substantia dei, aut dealibi declaratum (probatum) est: De bono p.100 v.95; materia aliqua praecedente ipsam, aut ante corpora sint

p.115 v. 43; p.121 v.92; p.123 v.1112; p.125 v.74 creatae animae in comparibus stellis, vel simpliciter,30supra enim habitum (probatum) est: De bono p.59 sicut dicebat Pythagoras et quidam alii, alibi diligenter

v.71; p.79 v.1011; p.245 v.21 investigata sunt: d. 17 divisio textus (Ed. Paris. t. 27 75plena expositio invenitur in disputatione De gustu: p.296b)

De bono p.127 v.2930 Videtur enim anima creata extra corpus, quia Plato,patet in tractatu De viribus motivis: De bono p.254 Macrobius et Gregorius Nixenus etiam hoc probare vi-35

v.38 detur, quia dicit, quod aliter mortalis esset, et horumverba et rationes quaerantur alibi: d. 17 a. 2 (Ed. Paris. 80

Quod autem Albertus in Commentario Sententiarum t. 27 p.298a)saepius lectorem ad De homine (et ad De IV coaequae- Hic enim incidit quaestio, utrum anima sit ex tra-vis) remittit, fieri videtur potissimum ex eo, quod in his duce. Et quia alibi prolixe tractata est, ideo hic breviteroperibus nonnullis locis de eisdem rebus agitur. Sed id transeo: d. 18 a. 8 (Ed. Paris. t. 27 p.324a)40quidem mirum est, quod operis De homine (et aliorum Qualiter autem nulla anima sit ex traduce et nulla in 85eiusdem temporis operum) imprimis in II Sent. mentio semine, alibi diligenter est ostensum, per haec tameninfertur, rarius in I Sent. et in IV Sent., fere nusquam in satis patet solutio obiectorum: ibid. (Ed. Paris. t. 27III Sent.14 Praebemus hic non omnes, sed eos tantum p.325b)

13 Etiam hanc quaestionem B. Geyer reperire non potuit: cf. Alb., De bono. Ed. Colon. t. 28 p.214 n. 2930 (app. II) et p.XIa (Proleg.). 14 Adoperis De IV coaequaevis tractatum de tempore spectant inter alios hi operis I Sent. loci: d. 8 a. 8 (Ed. Paris. t. 25 p.229b): de aeternitate breviteraliquid tangendum est, eo quod de ea alibi latius sit tractatum; a. 10 (p.234a): de his qui sunt in poenis aeternis, non dicitur quod sint in aeternitate,sed potius tempus eorum erit in saecula. Et quia plurima dicta sunt de hoc alibi, ista sufficiant. Ad tractatum de angelis revocat Albertus in I Sent.duobus minimum locis: d. 9 a. 13 (Ed. Paris. t. 25 p.293a): Item, Damascenus dicit, quod tradunt sibi suas intelligentias sine voce prolato sermone.Sed quia alibi de hoc plurima dicta sunt, ista sufficiant; d. 25 a. 1 (p.626b): sed hoc alibi expeditum est. Cum autem in I Sent. d. 8 a. 16 (Ed. Paris.t. 25 p.246a) similibus verbis dicit: De motu autem angelorum alibi habet quaeri, decerni non potest, quorsum spectet, quandoquidem de hacquaestione non modum in De IV coaeq. disserit, sed etiam in II Sent. (et in De cael. hier.). Gratias habeo Dr. Mariae Burger, collegae editionemcriticam operis I Sent. curanti, quae mihi auxilio fuit multis in rebus ad hoc opus pertinentibus.

X PROLEGOMENA

Circa primum incidunt duae quaestiones, quae am- operetur ad visum, etiam cuiuscumque luminis sit. Etbae alibi diligenter tractatae sunt. Est autem prima, de hoc alibi multa dicta et scripta sunt: Q. de sensibus 55utrum homo secundum animam sit immortalis. Secun- corp. glor. Ed. Colon. t. 25,2 p.118 v.3943.da, utrum primus homo in corpore poterat esse immor-talis: d. 19 a. 1 (Ed. Paris. t. 27 p.328a) Apparent igitur ex indiciis, quae in scriptis Alberti5

Et alia similia his multa posui alibi: ibid. (p.328b) inveniuntur, haec tria:De omnibus his alibi plura inquisita sunt: d. 20 a. 7 (1) Scripto De homine propinqua cognatio est cum

(Ed. Paris. t. 27 p.349a) scriptis De incarnatione et De resurrectione necnon 60De omnibus his et sequentibus multa valde et exqui- cum prima parte Summae de creaturis et cum illa, quae

site disputata inveniuntur in tractatu nostro de anima, Summam de creaturis subsecuta est, Summa de bono.10quaestione de potentiis motivis et de libero arbitrio: Quae opera inter se et modo, quo scripta sunt, et rebus,d. 24 a. 5 (Ed. Paris t. 27 p.402b) quas tractant, conexa atque coniuncta sunt;

Multa autem de ista materia et sequenti articulo in- (2) at contra ab his operibus, quorum in numero De 65venies in alia summa quaestione de tentationibus et vi- homine reposuimus, seiungendus est Commentariusribus animae motivis: d. 24 a. 8 (Ed. Paris. t. 27 p.407a) Sententiarum, qui non modo posteriore tempore con-15

haec omnia cum studio et probatione diligenti ex- scriptus est, sed etiam pertinet ad aliud genus littera-posita sunt in alio opere ab isto: d. 24 a. 14 (Ed. Paris. rum, quoniam opus alterius auctoris, scil. Petri Lom-t. 27 p.414b) bardensis Sententias, commentario instruit. 70

Et haec omnia puto esse absurda, et sunt alibi im- (3) Omnia illa, quae supra nominavimus, opera eius-probata, ut videtur, rationibus necessariis et cogentibus, dem auctoris sunt.20et ibi etiam posita est ars per quam invenitur principi- Ergo ex illis indiciis, quae ipsius Alberti scripta prae-um distinctionis potentiarum: d. 25 a. 1 (Ed. Paris. t. 27 bent, sine dubio intellegi potest opus De homine abp.424b) auctore nostro conscriptum esse. 75

In alio autem opere plura de libertatibus istis inveni-untur: d. 25 a. 7 (Ed. Paris. t. 27 p.440b) II. Indicia, quae externa dicuntur25

habitum est in I libro Sententiarum, quod potentiae In eorum numero habemus testimonia primum codi-fluunt a natura animae, et hoc etiam diligenter proba- cum, quoad operi De homine nomen auctoris adiun-tum est in tractatu nostro quem de anima disputavimus: gunt, deinde aequalium Alberti (et eorum, qui postead. 26 a. 12 (Ed. Paris. t. 27 p.468b) vixerunt), qui testantur opus De homine ab auctore no- 80

Hoc totum supra disputatum est, et in alia Summa: stro conscriptum esse, tum aliorum monumentorum ad30d. 29 a. un. (Ed. Paris. t. 27 p.491b) auctorum saeculi XIII vitam et scripta spectantium, in-

quam (scil. conscientiam) alibi inter quaestiones de ter quae primi operum Alberti Magni catalogi maximimotivis viribus animae in tractatu nostro de anima ponderis sunt.prout potuimus, notavimus, et ideo superfluum hic esset Longe maior pars codicum operis nostri et in his et- 85eisdem folia replere: d. 39 a. 2 (Ed. Paris. t. 27 p.622b) iam vetustissimi extant autem numero 37, ex quibus35

dicendum, quod sicut probatum est in quaestionibus septem saeculi XIII sunt, quattuor saeculi XIII exeuntede anima, nullus sensus simpliciter habet delectabile nisi vel XIV ineunte, 26 saeculi XV opus De homine Al-tactus tantum, et gustus secundum quod est quidam tac- berto attribuunt.tus: d. 42 a. 6 (Ed. Paris. t. 27 p.664b) Ex 32 codicibus, qui integrum textum tradunt, 28 plane 90

testantur Albertum esse auctorem. Quattuor autem co-c) IV Sent. dices integri et quinque in initio vel in fine mutilati auc-40

de talibus hoc quod intelligere potuimus, scripsimus torem non nominant. Ex illis septem iam saeculo XIIIin conclusionibus nostris de anima in tractatu de poten- exaratis codicibus quattuor (vide infra 5 codd. n. 1, 2,tiis motivis: d. 14 a. 8 (Ed. Paris. t. 29 p.421b) 5, 7) opus De homine vel Summam de creatione (n. 2) 95

in initio vel in fine textus attribuunt Alberto. Tres reli-Postremo afferendi sunt loci Quaestionis de sensibus qui codices eius saeculi, qui sola (codices Oxonienses,

corporis gloriosi, qui lectorem ad De homine remittunt: n. 3 et 4) vel maxima ex parte (cod. Parisinus, n. 6) Al-45constat, quod tactus non fit extramittendo nec audi- berti opera continent, neque huic operi neque ceteris

tus; ergo nec visus, si bonum est argumentum Philoso- auctorem adscribunt (nisi quod cod. n. 3 Commentaria 100phi. Nos autem de hoc alibi in quaestione de visu in in De anima et in De morte Alberto attribuit). Nontractatu de anima late tractavimus: Q. de sensibus corp. praetereundum quidem esse videatur, quod duo ex hisglor. Ed. Colon. t. 25,2 p.117 v.3538 tribus codicibus (codd. n. 4 et 6) textum nostrum in fine50

Ad hoc quod obicitur de angulo, sub quo fit visus, mutilatum praebent. Sed tamen, cum omnes etiam ce-dicendum videtur, quod licet ibi sit quidam angulus, tera Alberti opera praebeant auctore non indicato, for- 105tamen non puto, quod sit luminis intrinseci nec quod tasse licet suspicari opera Alberti illo tempore inter eos,

XIPROLEGOMENA

qui se Oxoniis et Parisiis studiis philosophiae vel theolo- vivit. Inter eos numerandus est Vincentius Bellovacen-giae dedebant, tam nota fuisse, ut non videretur opus sis, qui, ut naturalem historiam suam, cui titulus estesse titulis auctorem adiungere. Duo codices illorum Speculum naturale, conscriberet, opus De homine inter 50quattuor, qui saeculo XIII exeunte vel XIV ineunte ex- principes fontes, ex quibus hauriret, adhibebat.15 Saepearati sunt (n. 811), opus De homine sub titulo summa singulas quaestiones totas in opus suum recepit verbis5de anima in fine (Explicit) (cod. n. 8) vel in inscriptione omnino non vel parum immutatis. Ubi indicatur fons(n. 10) Alberto Magno attribuunt; unus (n. 9) in primae esse opus De homine, quod rarius fit, Vincentius loqui-partis Summae de creaturis fine (Explicit) indicat li- tur de Alberto vel Auctore vel Alberto in tractatu de 55brum de quatuor coequevis et de opere sex dierum ab anima.16

Alberto scriptum esse, sed textum operis De homine in Petrus de Dacia OP (1289), qui fere aequalis Alberti,10fine mutilatum praebet neque in initio auctorem eius sed minor natu, a. 1266(?)1269 Coloniae incubuit innominat; unus codex autem (n. 11) opus nostrum tradit Studium generale Ordinis Praedicatorum, priusquam sesola cum inscriptione de anima. Saeculi XV codicum contulit studiorum philosophiae causa Parisios 6026 maxima pars opus De homine vel in inscriptione vel (a. 12691270), praeter alia Alberti scripta etiam De ho-in colophone Alberto Magno plane adscribunt. Quattu- mine usus est in conscribendo suo De gratia naturam15or tantum codices (n. 22, 24, 33, 34) auctorem non in- ditante sive de virtutibus Christinae Stumbelensis opere,dicant; unus ex his (n. 22) in fine mutilatus est. In duo- quod ante a. 1280 absolvit. Quamquam Albertum non-bus codicibus (n. 16 et 17) aliquot saeculis post, quam numquam ad verbum reddit, raro commemorat, quo ex 65exarati sunt, nomen Alberti additum est. Etiam illi 15 fonte hauserit. Qua de causa non est, cur miremur eumcodices (n. 3953), qui operis De homine partem, cui silentio praeterire auctorem et titulum operis De homi-20titulus est De forma resultante in speculo, seiunctam ne, cum tribus locis scripta Alberti nominet, scilicettradunt, omnes praeter duos (codd. n. 44 et 50) nomi- Summam de IV coaequaevis, De anima, De intellectunant Albertum Magnum auctorem. Item illa duo ma- et intelligibili.17 Itaque Petrus de Dacia quasi tacitus te- 70nuscripta (n. 58 et 59) eius partis continentia compila- stis textus Albertique auctoris eius habendus est, nisitionem, quam Vincentius Bellovacensis confecit, ut in opera De homine et De IV coaequaevis illo uno titulo25Speculum naturale insereret. Epitoma ex opere De ho- Summa de iiiior coequevis complexus est.mine (et De IV coaequaevis necnon De resurrectione) a Ad conscribendam illam Summam philosophiae,quodam Martino Brandenburgensi Ordinis Praedicato- quae Roberto Grosseteste attribui solet (quod opus 75rum saeculo XIII confecta, quae extat in codice Wien, scholae Oxoniensis fortasse iam paulo post a. 1260 velsterreichische Nationalbibliothek 1688 (cod. n. 38), in- certe intra lustra sequentia exortum est), multis in locis30scripta est titulo opusculum de anima extractum de scripta Doctoris universalis De homine, De IV coae-opere fratris alberti lectoris. Est autem haec inscriptio quaevis, De mineralibus adhibebantur. Albertus inter-magni ponderis, quippe quae exorta esse appareat in dum, titulus operum numquam nominatur. Viro docto 80Ordine Praedicatorum eo tempore, quo Albertus non- A. Fries inquirente, quantum et quemadmodum auctordum episcopatu functus est, i. e. ante a. 1260. Etiam ii Summae philosophiae ex Alberti operibus hauserit,1835codices, qui solum partes vel particulas e textu De ho- apparuit eum etiam illa de visu quaestione ab Albertomine operis excerptas tradunt (n. 5457), praeter unum postea inserta, infra p.189 v.51 p.202 v.32, usum esse,(n. 54) omnes auctorem esse Albertum indicant. At con- quam editiones priores a Iammy et Borgnet curatae 85tra ex 26 codicum (n. 6085), qui duas alias continent Appendicem ad quaestionem XXII (Iammy perperamcompilationes ex De homine confectas, scilicet De sensu XXI) appellant. Inde apparet ei auctori, ut iam Vincen-40communi et De quinque potentiis animae, maior pars, tio Bellovacensi, non textus operis De homine, quem16 numero (n. 6064, 66, 68, 70, 7374, 77, 7982, 85), Albertus primum confecerat, praesto fuisse, sed ille tex-eas Thomae de Aquino attribuunt, cum quattuor Alber- tus postea auctus, quem invenimus in codicibus univer- 90tum Magnum (n. 67, 69, 71, 78), reliqui (n. 65, 72, 75, sitariae quae dicitur traditionis.19

76, 83, 84) nullum auctorem nominent. Saeculis XIV et XV opus De homine passim lege-45Pro gravissimis testibus etiam illi habendi sunt, qui batur. Satis sit enumerare solum gravissimos auctores,

opus De homine legerunt vel eo usi sunt, dum Albertus qui ex hoc opere alius alio modo utilitatem ceperunt: vir

15 Cf. H. Anzulewicz, De forma resultante in speculo des Albertus Magnus, 245sq. 16 Cf. ibid., 269sqq. Quae Vincentius ex opere De homine(inde a De sensibus in communi, infra p.256 v.34sqq.) in Speculum naturale recepit, semper in apparatum fontium et similium editionis nostraeretulimus. Optandum est, ut haec excerpta aliquando via ac ratione perquirantur, cum praebeant textum, qui singulari quidem modo extra solitas viasad nos pervenit, sed tamen traditionem illam vulgatam testatur, quae Parisiis exorta traditio universitaria appellatur. 17 Petrus de Dacia, De gratianaturam ditante sive de virtutibus Christinae Stumbelensis, ed. M. Asztalos, Stockholm 1982 (Acta Universitatis Stockholmiensis. Studia LatinaStockholmiensia 28), p.108 v.1921; cf. infra 5 notae 96 et 97. 18 A. Fries, Werke Alberts des Groen als Quellen der Summa philosophiae unterdem Namen des Robert Grosseteste, in: Freiburger Zeitschrift fr Philosophie und Theologie 10 (1963), 257289. 19 A. Fries, l. c., 261sq.

XII PROLEGOMENA

doctissimus Iuda Romano (Yehudah ben Mosheh Ro- sunt quinque codices saeculi XIII (cf. infra 5, codd.mano, post a. 1330), Nicolaus de Argentina ( post n. 1, 2, 5, 6, 7), quattuor saeculi XIII ex./XIV in. (n. 8, 45a. 1331), Henricus de Hervordia (1370), Guillelmus de 9, 10, 11), quattuordecim saeculi XV (n. 15, 16, 17, 19,Vorillon (1463), Dionysius Cartusianus (1471), card. 23, 24, 25, 26, 27, 30, 31, 33, 36, 37); recentioris tra-Bessarion (1472), Iohannes Hulshot de Mechlinia ditionis sunt undecim codices saec. XV (n. 12, 13, 14,5(1475), Valentinus de Camerino (1515).20 18, 20, 21, 22, 28, 29, 34, 35).24

Restat, ut in medium proferamus testimonium vetu- Quantopere haec, quae tituli vice funguntur, inter se 50stissimorum catalogorum, qui scriptum De homine in- differant, quamquam cognosci potest in 5, ubi unum-ter Alberti opera afferunt; quorum pars iam saeculo quemque codicem brevi descriptione instructum afferi-XIV ineunte confecta est, dico catalogos Stamsensem, mus, tamen hoc loco in unum contulimus. Leguntur in10Pragensem, Leodiensem.21 Quod autem titulus operis codicibus vetustissimis haec:De homine desideratur in Tabula Alberti Magni a Lu- de anima: codd. n. 1, 2, 11 55dovico Valleoletano a. 1414 confecta, cum ibi nomine- questiones super librum de anima: cod. n. 3tur Summa de IV coequevis, minoris ponderis est, questiones anime: cod. n. 7 (coloph.)quandoquidem Ludovicus alias magnum numerum summa de anima: codd. n. 8 (coloph.), 1015operum Alberto perperam attribuit.22 tractatus de anima: codd. n. 4, 37 (XV saec.)

2a pars sume theologie incomplecta . . . quae dicitur 60 2. De operis titulo, genere, dispositione 23 de creaturis: cod. n. 5

Recentiores autem codices (saec. XV) etiam maiorem inOpus de homine, ut supra demonstravimus, est altera modum inter se discrepant. Quin etiam inscriptio textuspars summae, quam Albertus conscripsit de creatione et non raro differt ab iis, quae idem codex praebet in co-de creaturis. Hanc summam ex duabus partibus con- lophone vel in tabula. Praeterea notandum est tunc de- 6520stare intellegi potest ex ultimis posterioris partis verbis mum titulum De homine exortum esse et magis ma-. . . et haec de creaturis dicta sufficiant, quae congru- gisque in usum venire. Invenimus autem haec in codi-unt cum primis prioris partis verbis Quaeritur de crea- cibus eius temporis:turis. Quamquam illae duae partes, scilicet De IV co- liber de homine: codd. n. 12 (coloph. tabulae), 15aequaevis et De homine, tam artis vinculis inter se co- (coloph.), 18, 20 (coloph. tabulae), 21 (inc. tabulae), 22, 7025nexae sunt, ut uno titulo De creaturis appellari possint, 23, 25, 27, 29, 30, 32 (coloph.), 35tamen utraque suas proprias res tractat. Cuius rei indi- liber qvestionvm de homine: cod. n. 18cium praebet iam initium prioris partis, ubi auctor, cum de homine: codd. n. 19, 20 (inc. tabulae), 27 (co-exponit, quibus de rebus disserturus sit, solum opus De loph.), 36 (coloph.)coaequaevis respicit. de homine et diversis diffinicionibus eius: cod. n. 26 7530

Albertum ipsum verisimile est neutrum opus certo tractatus de homine: codd. n. 31, 36titulo instruxisse. In traditione manuscripta verba prima summa de homine: codd. n. 14 (coloph.), 15, 28 (co-operis tituli vice functa esse videntur. Sed iam in illis loph.)verbis textui antepositis (Incipit) codices inter se discre- secunda pars Summe de creaturis (. . .), que pars com-pant. Librarii et ii, qui catalogos operum auctorum Or- muni nomine vocatur Liber de homine: cod. n. 13 (co- 8035dinis Praedicatorum confecerunt, operam dabant, ut ti- loph.)tulum, quo opus inscriberent aut quem in colophone secunda pars summe de creaturis: cod. n. 35 (coloph.)adderent, eruerent ex primis verbis vel illius traditionis, Haec, quae tituli vice fungi videntur, cum valde interquae fere testatur textum, quem Albertus primo con- se discrepant, tum plerumque non a librario sunt ex-scripserat Consequenter transeundum est ad quae- arata, sed manu scribae recentioris. In tribus codicibus 8540rendum de homine , vel recentioris traditionis Cir- integris (n. 24, 33, 34) et in duobus fine mutilatis (n. 6ca secundam partem summae de creaturis restat quae- et 9) desunt, quae ullum indicium tituli operis praebe-rere de homine. Vetustioris traditionis textus autem ant. Qui autem in codicibus n. 16 et 17 operi nostro

20 Cf. ad eos necnon ad complures alios Italicos philosophos aevi renascentium litterarum H. Anzulewicz, De forma resultante in speculo des AlbertusMagnus, 241250; id., Einleitung, in: Albertus Magnus, ber den Menschen / De homine. Nach dem kritisch erstellten Text bersetzt und heraus-gegeben von H. Anzulewicz und J. R. Sder. Mit einem Geleitwort von L. Honnefelder, Hamburg 2004 (Philosophische Bibliothek, 531), XXIV, XLIXLVI cum notis. 21 B. Geyer, Der alte Katalog der Werke des hl. Albertus Magnus, 399 n. 15, 400 n. 45, 405 n. 40. A. Auer, Ein neuaufgefun-dener Katalog der Dominikanerschriftsteller, 89 n. 43. Laurentii Pignon catalogi et chronica, accedunt catalogi Stamsensis et Upsalensis ScriptorumO.P., 22, 58. P. Simon, Ein Katalog der Werke des hl. Albertus Magnus in einer Handschrift der Ltticher Universittsbibliothek, 83 n. 10. H.Ch.Scheeben, Les ecrits dAlbert le Grand dapre`s les Catalogues, in: Revue Thomiste 36 (1931), 260292, impr. 274275 (Catal. Stams., Henricus deHervordia, Albertus de Castello), 286 (Petrus de Prussia). Cf. H. Knaus, Ein rheinischer Gesamtkatalog des 15. Jahrhunderts, in: Gutenberg-Jahrbuch51 (1976), 516 et Tab.2. 22 Cf. H. Ch. Scheeben, l. c., 282283, 292. 23 Cf. H. Anzulewicz, Einleitung, in: Albertus Magnus, ber denMenschen / De homine, XXIVXXIX. 24 Duo saeculi XIII codices Oxonienses (n. 3 et 4) praebent singularia textus initia; codicis n. 32 (saec. XV)textus capite mutilatus est.

XIIIPROLEGOMENA

adscriptus reperitur titulus De homine, post medium cuius altera pars De homine est variis modis in unumquod dicitur aevum additus est. Quae omnia probare titulum redigere conatae sunt.videntur opus ab auctore suo nullo eius modi titulo,qualem nos libris inscribere solemus, ornatum fuisse. De genere et dispositione operis De homine

Quae autem e codicibus elucent, indiciis ex operibus Ut cetera fere eiusdem temporis opera, scilicet De sa- 555Alberti sumptis confirmari possunt. Nam ex iis locis, ubi cramentis, De incarnatione, De resurrectione, De IV co-Albertus in aliis operibus (scilicet in De IV coaequaevis, aequaevis, De bono, sic etiam opus De homine, cum adDe bono, in Quaestione de sensibus corporis gloriosi, in genus spectas, quo sit scriptum, inter Summas numeran-Commentario Sententiarum) mentionem operis De ho- dum est.26 Constat enim ex quaestionibus ad hominem etmine fecit, non potest erui certus, quo auctor utebatur, vivendi condicionem ei a natura attributam spectantibus, 6010titulus, qui non modo accomodatus sit parti operis ad quas auctor via ac ratione compositas in unum corpusanimam spectanti, sed etiam illam partem complecta- congessit. Sub voce quaestionis non solum genus scriben-tur, qua agitur de origine hominis eiusque habitaculis, di, sed etiam modus docendi intelligendus est. Operis Dequi paradisus et mundus dicuntur. homine quidem quaestiones verisimile est Albertum con-

Albertus ipse quidem plerumque respicit illas de ani- scripsisse, quibus uteretur ad iuvenes studiosos docendos. 6515ma quaestiones, quae, etsi sine dubio maximi ponderis, Quomodo autem opus suum disposuerit, brevibus pro-tamen solum pars totius operis sunt.25 Cum autem ali- logis exponit et in primo operis initio et cum accedit adquoties in III Sent. ad alias operis De homine partes alias res tractandas. Prima textus dispositio docet opus despectat, utitur verbis, quae non plane ad opus nostrum homine constare ex duabus partibus, quarum prima auc-remittunt, ut in alia summa, vel etiam quae valde am- tor disserat de statu hominis in seipso, altera de habita- 7020bigua sunt velut alibi, in alio opere. culo primi hominis. Sequitur dispositio primae partis.

Nihilominus fieri potest, ut eruamus titulum, qui auc- Quomodo autem altera pars disposita sit, docetur nontori videbatur toti operi accomodatus esse. Ipse enim in nisi in primo initio huius ipsius partis.duobus locis maioris momenti complexus est totum Ubi Albertus explicat, quemadmodum cuiusque par-opus brevi titulo de homine, scilicet et sub fine operis tis multiplicia argumenta discripta sint in capita et ca- 7525antecedentis et in ipso operis nostri principio. Nam pitula, non invenimus ea vocabula velut pars, tracta-scriptum, quod sub fine operis De IV coaequaevis pol- tus, quaestio, articulus, quibus auctor noster alibi in-licetur se nunc accessurum esse quem locum iam su- terdum utitur, cum lectorem ad alios locos remittit. Atpra p.VII sub n. 8 attulimus plane de homine ap- contra talia inveniuntur in editionis Lugdunensis (1651)pellat: Consequenter antequam de homine quaeratur, inscriptionibus et inde in editionem Parisiensem recepta 8030quaerendum est de his operibus (sex dierum) in com- sunt. Quae cum sine dubio a Petro Iammy in textummuni: De IV coaeq. tr. 4 q. 73 a. 9 (Ed. Paris. t. 34 Alberti addita sint, removimus a textu editionis criticae,p.760ab). Quocum loco congruit atque concordat initi- quae sequitur testimonium traditionis manuscriptae. Itaum nostri operis, infra p.1 v.2: Consequenter transeun- operi De homine structuram congruentem restituimus.dum est ad quaerendum de homine. Cum autem Al- Sed tamen, ut respectum haberemus eorum, quae Al- 8535bertus utroque loco, quae in eo opere tractaturus sit, bertum operi suo accomodata iudicavisse verisimile est,quam brevissime complectitur sicut fecit in ceteris eius discripsimus textum, cum inseruimus inscriptiones extemporis operibus nominandis (De sacramentis, De in- ipsis verbis, quibus Albertus dispositionem textus expli-carnatione, De resurrectione, De bono) , de homine cat, repetitas. Quas ut indicaremus non ab Alberto, sedhabendus est titulus totius operis, in quo Albertus dis- a nobis in textum insertas esse, inclusimus uncinis in 9040serit de anima hominis, de ratione, qua conexa est cum acutum exeuntibus. Omnia textus capita secundum or-corpore, de statu primi hominis et de habitaculo eius. dinem ab Alberto constitutum numeris notavimus. NonItaque nobis visum est hoc opus, praesertim cum auctor semper quidem Albertus dispositionem textus initio pro-nusquam alio titulo utatur, illo brevi titulo De homine positam diligenter sequitur. Nam dum opus conscribit,inscribere, qui non modo Alberto ipsi aptus videbatur, aliquoties sibi visum est quaedam alio modo tractare 9545sed etiam fulcitur vetustissima operum catalogorum tra- atque primo cogitaverat. Inde necesse est fieri, ut struc-ditione. At contra nobis non videntur probari posse tura textus, quam in editione nostra illis inscriptionibuspriores editiones (cf. infra 6), quae exemplum fere ter- dilucidiorem reddimus, interdum discrepat a dispositio-tiae partis codicum secutae operis verba prima (v. supra nibus ab auctore explicatis. Quibus autem in locis struc-p.XII v.4143) et ultima . . . et haec de creaturis dicta tura operis discedat ab eo, quod auctor sibi primo pro- 10050sufficiant, quae quidem spectant ad totam Summam, posuit, elucet ex Appendice II Prolegomenorum.

25 Vide supra p.VIII v.32sqq. Cf. B. Geyer, Ad Summam Alberti Magni De bono Prolegomena 1, p.X. 26 Cf. H. Anzulewicz, Die theologischeRelevanz des Bildbegriffs und des Spiegelbildmodells in den Frhwerken des Albertus Magnus, Mnster 1999 (Beitrge, N.F. 53/II), 69.

XIV PROLEGOMENA

3. De tempore et loco, BNF lat. 18127), qui medio saeculo XIII in conventuquo Albertus opus De homine conscripsit27 S. Iacobi Ordinis Praedicatorum exaratus est,33 fortasse 40

iam paulo post opus De homine absolutum Parisiis in-Desunt certa testimonia, quae indicent, quo tempore vel sertum est textui. Quandoquidem eandem rem tractatquo loco opus De homine conscriptum sit. Quae ut atque II Sent. d. 13 a. 2, etiam fere eodem tempore at-eruamus, nihil aliud facere possumus nisi recurrimus que II Sent. conscriptum esse potest, i. e. ante vel circa5cum ad quaedam indicia, quae non recta via nobis ad- a. 1246. In II Sent. mentio quoque eius facta est.34 Sed 45iumentum afferunt, tum ad relativam, ut dicitur, chro- hoc additamento excepto opus De homine conscriptumnologiam. Ex iis locis, ubi Albertus lectorem ad alia est post De IV coaequaevis et ante De bono, quod qui-scripta sua revocat (cf. supra 1), apparet eum De ho- dem ante I Sent. exortum est opus. Si adsentimur viromine statim post opus De IV coaequaevis absolutum docto O. Lottin, qui concludit Albertum circa10conscripsisse et, postquam opus nostrum confecisset, a. 12431244 Parisiis accessisse ad Commentarium 50se contulisse ad scriptum De bono componendum.28 Sententiarum conficiendum (primum ad I Sent., tum adTamen sunt, quae obstent, quin pro certo affirmare pos- III, deinde ad II; IV Sent. autem absolvit a. 1249 Co-simus, quando unumquodque primorum operum con- loniae), necesse est putemus Albertum De bono et Descripserit. Nam ex iis, quae O. Lottin29 investigavit, factum homine paulo antea conscripsisse.35 Quod si ita est, se-15est manifestum Albertum nonnumquam uno tempore in quitur opus De bono circa a. 1243, De homine circa 55partibus plus quam unius operis conficiendis laboravisse. a. 1242 absolutum esse. Cum autem Albertus De ho-Praeterea ex iis, quae D. Salman, H. Stadler, B. Geyer, mine conscripserit post De IV coaequaevis confectumC. Rigo eruerunt, cum perscrutati sunt De unitate intellec- sed nondum retractatum, coniciendum est eum a. 1241,tus,30 originem textus operum ad animalia spectantium,31 i. e. simulatque Parisios migravit, vel etiam paucis annis20corpus primorum Alberti operum,32 apparuit Albertum so- antea, i. e. dum adhuc in Teutonia munere lectoris stu- 60litum esse opera sua iam absoluta retractare vel addita- diorum Ordinis Praedicatorum fungitur, accessisse admentis augere, praesertim cum doctrinam aliquam docen- De homine conscribendum.36

do immutaverit. Non attingunt haec quidem ordinem, quo Indicia autem, quae non recta via aliquod adiumen-prima opera exorta sint, sed tamen fieri potest, ut, cum tum afferunt ad solvendam quaestionem, quando et ubi25lector remittitur ad alia scripta et imprimis ad partes postea opus De homine sit conscriptum, et varia et varii pretii 65insertas, ratio temporis, quae intercedat inter prima opera, sunt.37 Inter alia respiciendum est genus operis De ho-commutata esse videatur. mine. Quod numeratur (ut iam opus De IV coaequae-In opere De homine quaestio de sensu visus habita lon- vis) inter opera generis Quaestionum, quae exortae essegiore additamento postea aucta est, cuius prima verba videntur a disputationibus in scholis habitis.38 Opus no-30sunt Sed ad hoc, ut lucidius fiat propositum, reverta- strum quidem, nisi fallimur, originem traxit a disputa- 70mur et quaeramus, utrum visus sit per emissionem ra- tionibus, quas Albertus cum discipulis suis habuit, sivediorum vel per immutationem oculi a medio et medii Parisiis, antequam ad gradum doctoris promotus est,ab obiecto visibili (infra p.189 v.51 p.202 v.32). sive in Teutonia, antequam Parisios missus est. Non fieriQuod additamentum non invenitur in iis codicibus, qui potest, ut De homine exortum sit ex illis quaestionibus,35textum tradunt, quem Albertus primo conscripserat (codd. quae Albertus coram publico disputavit magister, quon- 75n. 1, 17, 24, 25 = IYMN ). Cum autem legi possit in uno e iam non antequam commentarium Sententiarum Petrivetustissimis codicibus Parisiensibus, cod. n. 6 = P (Paris, Lombardi magna ex parte absolvit, vere a. 1245 Parisiis

27 Cf. id., De forma resultante in speculo des Albertus Magnus, 109114. 28 Cf. O. Lottin, Ouvrages theologiques de saint Albert le Grand, in: id.,Psychologie et morale aux XIIe et XIIIe sie`cle, VI, Gembloux 1960, 266sq. 29 Cf. id., ibid., 267269. 30 D. Salman, Albert le Grand etlAverrosme latin, in: RSPhTh 24 (1935), 48 nota 1, 5964. 31 Cf. H. Stadler, Albertus Magnus von Cln als Naturforscher und das ClnerAutogramm seiner Tiergeschichte, in: Verhandlungen der Gesellschaft Deutscher Naturforscher und rzte fr die 80. Verhandlung zu Kln, Leipzig1908, impr. 1011 (Separatum); id., Vorbemerkungen zur neuen Ausgabe der Tiergeschichte des Albertus Magnus, Mnchen 1912 (Sitzungsberichteder Kniglich Bayerischen Akademie der Wissenschaften. Philos.-philolog. Klasse, Jahrgang 1912, 1. Abhandlung), impr. 4558. B. Geyer, Dieursprngliche Form der Schrift Alberts des Groen De animalibus nach dem Klner Autograph, in: A. Lang / J. Lechner / M. Schmaus (ed.), Ausder Geisteswelt des Mittelalters, Mnster 1935 (Beitrge, Suppl. III/1), 578590. 32 Cf. C. Rigo, Zur Rezeption des Moses Maimonides im Werkdes Albertus Magnus, in: W. Senner e. a. (ed.), Albertus Magnus, Berlin 2001 (Quellen und Forschungen zur Geschichte des Dominikanerordens, N.F.10), 3134. 33 Ad hunc codicem cf. H. Anzulewicz, De forma resultante in speculo des Albertus Magnus, 160162. 34 Alb., II Sent. d. 13 a. 2(Ed. Paris. t. 27 p.246b). Etiam in Quaestione de sensibus corporis gloriosi, quae conscripta esse videtur, postquam Albertus a. 1249 IV Sent. absolvit,mentio facta est huius additamenti; cf. Alb., Quaest. de sensibus corp. glor. Ed. Colon. t. 25,2 p.117 v.3438. 35 Cf. H. Anzulewicz, De formaresultante in speculo des Albertus Magnus, 112. 36 Cf. C. Rigo, Zur Redaktionsfrage der Frhschriften des Albertus Magnus, 360sq. 37 Cf.H. Anzulewicz, ibid. 110111. 38 Cf. O. Lottin, Ouvrages theologiques de saint Albert le Grand, 274277. B. C. Bazan, Les questions disputees,principalement dans les facultes de theologie, in: B. C. Bazan e. a. (ed.), Les questions disputees et les questions quodlibetiques dans les Facultes deTheologie, de Droit et de Medecine, Turnhout 1985 (Typologie des sources du Moyen Age Occidental, 4445), impr. 40sqq., 50sqq. K. Jacobi, Derdisputative Charakter scholastischen Philosophierens, in: Philosophie und geistiges Erbe des Mittelalters, Kln 1994 (Klner Universittsreden 75),3338.

XVPROLEGOMENA

promotus est.39 Adhuc quidem fere inter omnes viros pro creatura et imagine Dei, ad naturam eius percipi- 45doctos constabat Albertum opus De homine composu- endam uti solent.43 Quod autem totam naturam homi-isse ex disputationibus habitis in universitate Parisiensi nis lumine ab omni parte admoto collustrabat, apparetvel in collegio Ordinis Praedicatorum, i. e. in conventu iam ex operibus, quibus iudicio nimirum semper adhi-S. Iacobi, quod studium generale incorporatum fuit uni- bito usus est ad doctrinam suam instituendam, excolen-5versitati Parisiensi. Opus Parisiis scriptum esse indicare dam, confirmandam. Ut enim opus, cui conscribendo 50videbatur primum nova multitudo operum, ex quibus incumbebat, nullius opinioni vel doctrinae plus aequoAlbertus haurire potuit (primo loco nominanda sunt faveret, componebat ea, quae sancti de homine eius-scripta Aristotelica), tum illud genus Quaestionis, de- que natura senserunt, cum sententiis philosophoruminde textus quibusdam traditus maioris pretii codicibus, saepe valde discrepantibus. Titulo sanctorum autem10qui eo, quod peciis instructi sunt, docent se Parisiis esse latiore sensu utitur, cum loquitur de iis hominibus, qui- 55exaratos.40 Quacum opinione soli dissentiebant M. H. bus maxima auctoritas est in rebus theologicis. InterLaurent et A. Fries, qui sibi persuaserunt Albertum quos numerantur autem et egregii viri Sacrae scripturaeopus De homine (et nimirum omnia opera priora) iam velut Moyses, qui auctor Pentateuchi habetur, et scrip-conscripsisse, priusquam e Teutonia Parisios migravis- tores Christiani, quos ecclesiastica traditio pro auctori-15set.41 Quorum sententia nuper aliis argumentis probata bus gravissimis habet. Sed quoniam his auctoribus non 60confirmataque et ex parte gravior quoque reddita est a raro opera perperam adiudicabantur, inveniuntur interC. Rigo; quae, postquam via ac ratione necnon summa opera sanctorum ab Alberto allegatorum etiam non-diligentia perscrutata est omnia indicia atque testimonia nulla scripta, quae non semper cum eis congruunt, quaead originem primorum Alberti operum pertinentia, Sacrae sentiunt scripturae de homine eiusque natura,20conclusit verisimile esse Albertum omnia opera sua pri- velut illud De natura hominis opus Nemesii Emeseni, 65ma iam in Teutonia conscripsisse, dum lectoris munere quod cum a Burgundione Pisano in Latinam linguamfungeretur, et postea Parisiis atque Coloniae (post stu- translatum et perperam Gregorio Nyseno adscriptumdium generale a. 1248 conditum) tantum retractavis- esset, inter huius sancti opera numerabatur. E ceterisse.42 Sed neque haec femina doctissima consecuta est, ut operibus pseudepigraphis exempli gratia nominemus25erueret ideoque certum haberet, quando opus nostrum De spiritu et anima (Ps.-Augustinus) et Epistulam ad 70sit exortum. Cartusienses Guillelmi de Sancto Theodorico, perpe-

Ut autem complectamur, quae pro certo affirmari ram Bernardo Claraevallensi adscriptam.44 Huc perti-possint de tempore et loco, quo opus De homine con- net etiam illud corpus scriptorum Dionysio Areopagitaescriptum sit: constat e testimonio, quod auctor ipse dat perperam adiudicatum, quod Albertus in De homine30in II Sent., Albertum opus De homine a. 1246, quo allegavit et postea totum commentariis instruxit. In nu- 75tempore Parisiis vixit, una cum additamento confecisse. merum fontium, e quibus Albertus hauriebat, cum opusSed cum iam antea opera De bono et I Sent. atque III erat adiumento in rebus ad theologiam pertinentibus,Sent. absolverit, fieri non potest, ut Albertus De homine praeter Sacras scripturas (et imprimis librum Genesis)post a. 1242 conscripserit. Utrum autem Parisiis Glossamque Bibliae Ordinariam et eos auctores, quos35a. 12411242 an intra superiores annos, dum in con- iam nominavimus, referendi sunt primo loco Augusti- 80ventibus Teutoniae primum lectoris munere fungitur, nus et Iohannes Damascenus, deinde inter alios Ps.-non liquet, quia incertum est, quo anno De IV coae- Clemens Alexandrinus (Recognitiones), Hilarius Picta-quaevis, opus ante De homine conscriptum, absolverit. viensis, Basilius, Iohannes Chrysostomus, Hieronymus,

Gregorius Magnus, Anselmus Cantuarensis, Beda Ve- 4. De fontibus operis nerabilis, Bernardus Claraevallensis. Disceptat quidem 8540

auctor noster etiam de sententiis magistrorum scholasti-Albertus, ut ratione atque via quam accuratissime ex- corum, sed eos praeter Petrum Lombardum admodumponeret, quid sit homo, ea, quae philosophi de hominis rarum nominat, cum neque sanctorum neque aucto-natura, anima, virtutibus sentiunt, contulit cum illo mo- rum dignitate excellant. E theologis scholasticis, quorumdo adeundi, quo theologi, quoniam hominem habent vestigia repperimus in De homine, nominandi sunt im- 90

39 Ergo assentiri non possumus viro docto B. Geyer (Ad Summam Alberti Magni De bono Prolegomena, IX), qui opinatur De homine sicut ceteraopera Parisiensia De sacramentis, De incarnatione, De resurrectione, De IV coaequaevis, De bono exortum esse ex illis disputationibus, quasAlbertus magister in universitate Parisiensi habuit. 40 Cf. H. Anzulewicz, De forma resultante in speculo des Albertus Magnus, 110111.41 M. H. Laurent, Les grandes lignes de la vie du bienheureux Albert, in: Revue Thomiste 36 (1931), 257. A. Fries, Hat Albertus Magnus in Parisstudiert?, in: Theologie und Philosophie 59 (1984), 417419. Secundum O. Lottin Albertus praeter De natura boni tria tantum opera conscripsit,priusquam Parisios migravit, scilicet De sacramentis, De incarnatione, De resurrectione; cf. A. Fries, ibid., 417 cum nota 26. C. Rigo, Zur Redakti-onsfrage der Frhschriften des Albertus Magnus, 358. 42 C. Rigo, ibid., 369. 43 Cf. H. Anzulewicz, Der Anthropologieentwurf des AlbertusMagnus und die Frage nach dem Begriff und dem wissenschaftssystematischen Ort einer mittelalterlichen Anthropologie, in: J. A. Aertsen / A. Speer(ed.), Was ist Philosophie im Mittelalter?, Berlin New York (Miscellanea Mediaevalia, 26) 1998, 756766. 44 Cf. id., Anthropologie des AlbertusMagnus als Ort des Dialogs zwischen den sancti und philosophi, in: F. Prcela (ed.), Dialog, Zagreb Mainz 1996, 4753, impr. 48.

XVI PROLEGOMENA

primis Richardus de S. Victore (cuius nomen adiungit in- Magnum adiumentum ad opus De homine conscriben-fra p. 459 v.5455), Petrus Comestor (magister in Histo- dum et imprimis ad scientiam de anima, quatenus pertinet 45ria: infra p.573 v.2223, p.577 v. 40), Guillelmus Altis- ad metaphysicum, afferebat auctori nostro ille Liber desiodorensis, Iohannes de Rupella, Alexander Halensis, causis neoplatonicus, quem iam in primo suo opere, i. e. inPhilippus Cancellarius, Guillelmus Alvernus. De natura boni, adhibuerat. Apparet autem Albertum om-5

Principem locum inter philosophos tribuit Albertus nino non ignoravisse hunc Librum debere multum Peripa-Aristoteli atque Platoni.45 Praeter eos novit quidem mul- teticis, sed etiam pendere e philosophia Arabica, cum 50tos auctores vetustissimos, vetustiores, recentiores, oc- declarat eum ex dictis Aristotelis, Avicennae, Algazeliscidentis et orientis, quibusvis disciplinis vel sectis stu- et Alfarabii esse compilatum.50

dentes, sed ipse fere favet Aristoteli et Peripateticis, in Sub fine operis De homine Albertus allegat nonnulla10quorum numerum non solum refert auctores Graecos scripta auctorum cosmologiam vel astronomiam trac-ut Alexandrum Aphrodisiensem, sed etiam Arabicos ut tantium, quorum gravissimi hic nominandi sunt: Plato 55Alkindi, Avicennam, Algazelem, Averroem (cuius Com- (Timaeus), Aristoteles (De caelo), Ptolemaeus (Almages-mentariis in Parva naturalia Albertus uno loco excepto tum), Alfraganus (al-Farghan, Differentiae scientiaeadscribit auctorem Alfarabium46), et Iudaicos ut impri- astrorum), Albategni (al-Battan, Opus astronomicum),15mis Isaac Israeli et illum sapientem Iudaeorum, qui vo- Alpetragius (al-Bitruj, De motibus caelorum). Quae au-catur Rabbi Moses Maimonides. tem philosophi saeculorum XII et XIII Latine conscrip- 60

Ubi autem disserit de natura animae sensibili atque de serunt, ab Alberto raro adhibentur nomine auctoris in-eius potentiis et organis vel ubi exponit, quae ratio inter- dicato. Cum enim disserit ea, quae viri docti vel suaecedat inter vires corporis et animae vel qua ratione ani- vel superioris aetatis de variis quaestionibus ad naturam20mantes alterna vice somno opprimantur et vigilent vel hominis spectantibus senserint, plerumque loquitur dequidnam sit somnium, imprimis nititur iis scriptis Aristo- quibusdam, magistris, modernis. Quorum in nume- 65telis ad rem naturalem spectantibus, quae animae na- ro invenimus philosophi scholae Carnotensis, ut Guil-turam explicant et animalibus describendis operam na- lelmum de Conchis et Alanum ab Insulis, deinde Io-vant; praeter cetera nominanda sunt De anima et Parva hannem de Rupella, Ps.-Nicolaum Peripateticum,25quae dicuntur naturalia necnon De animalibus, corpus Robertum Grosseteste. Admodum pauci sunt, quorumtractatuum pertinentium ad zoologiam, ex Arabico in nomina Albertus adiungit: praeter illum David Dinan- 70Latinum sermonem conversum a Michaele Scoto.47 tensem Alfredus de Sareshel et Dominicus Gundissali-

Sed nititur iis quoque auctoribus, qui scripserunt de nus, ab nostro auctore semper Toletanus appellatus.arte medicinae et de corporis humani compage; e qui- Praeterea Albertus in De homine conscribendo etiam30bus enumerentur Hippocrates, Galenus, Iohannitius, operibus auctorum gentilium usus est. Imprimis nomi-Costa ben Luca, Constantinus Africanus, Avicenna.48 nandi sunt Cicero, Ovidius, Seneca, Porphyrius, Ma- 75Inter eos autem, ex quorum operibus hausit ad quae- crobius, Priscianus, quibus addendus est ille auctor ope-stiones De visu conscribendas, reperiuntur non modo ris De sex principiis, qui Ps.-Gilbertus Porretanus ap-scriptores magnae in hac re auctoritatis, ut Plato, Ari- pellari solet. Denique inter Alberti fontes praeterire non35stoteles, Euclides (et Ps.-Euclides), Chalcidius, Ptole- possumus Marium Victorinum, Boethium, Isidorummaeus, Alkindi, Ps.-Nicolaus Peripateticus, sed etiam vir Hispalensem. 80doctus, qui saeculo XII inter primos auctores LatinosAristotelis opera ad rem naturalem spectantia exposuit, 5. De codicibus manuscriptis operis De homine51

dico David Dinantensem, qui ab Alberto vehementer40refutabatur et propter doctrinam principiorum et prop- Traditio manuscripta operis De homine in quinque ge-terea quod censebat omnem rem divinam in natura re- nera discribi potest: a) codices, qui opus totum traduntrum sitam esse.49 (vel tradebant, antequam variis ex causis detrimentum

45 Cf. id., Die platonische Tradition bei Albertus Magnus, in: S. Gersh / M. J. F. M. Hoenen (ed.), The Platonic Tradition in the Middle Ages, Berlin New York 2002, 207sqq. 229sq. (cum nota 79), 242sq., 245sqq., 270, 273277. 46 Vide infra p.297 v.2728. Cf. R. de Vaux, La premie`re entreedAverroes chez les latins, in: RSPhTh 22 (1933), 238240. H. Gtje, Der Liber de sensu et sensato von al-Farab bei Albertus Magnus, in: OriensChristianus 48 (1964), 107116. H. Anzulewicz, De forma resultante in speculo des Albertus Magnus, 234 cum nota 82. 47 Cf. H. Anzulewicz, Diearistotelische Biologie in den Frhwerken des Albertus Magnus, in: C. Steel / G. Guldentops / P. Beullens (ed.), Aristotles Animals in the Middle Agesand Renaissance, Leuven 1999 (Mediaevalia Lovaniensia. Series I/Studia XXVII), 160sq., 180184. 48 Cf. id., Milungene medizinhistorischeAnnherung an Albertus Magnus, in: Studia Mediewistyczne 33 (1988), 56sq. 49 Cf. id., Perspektive und Raumvorstellung in den Frhwerken desAlbertus Magnus, in: J. A. Aertsen / A. Speer (ed.), Raum und Raumvorstellungen im Mittelalter, Berlin New York 1998 (Miscellanea Mediaevalia,25), 261267; id., Person und Werk des David von Dinant im literarischen Zeugnis Alberts des Groen, in: Mediaevalia Philosophica Polonorum 34(2001), 1544. 50 Cf. infra p.584 v.2627 cum nota 26. Alb., De causis et proc. univ. Ed. Colon. t. 19,2 p.59 v.1113, p. 61 v. 6568. 51 Cf.W. Fauser, Die Werke des Albertus Magnus in ihrer handschriftlichen berlieferung. Teil I: Die echten Werke, Mnster 1982 (Alberti Magni OperaOmnia, tomus subs. I), 261271 n. 61 et 61A, 478 n. 61; id., Albertus-Magnus-Handschriften. 12. et 4. Fortsetzung, in: Bulletin de PhilosophieMedievale 24 (1982), 125127 n. 61; 25 (1983), 117118 n. 61; 27 (1985), 140141 n. 61 et 61A. Studia virorum doctorum, quae ad codices operis Dehomine spectant, contulit H. Anzulewicz, De forma resultante in speculo des Albertus Magnus, 7184.

XVIIPROLEGOMENA

acceperunt, e. g. foliis excisis); b) epitoma; c) codices, de homine de quo primo querendum est secundum statumquibus partes textus separatim traditae continentur; eius in seipso et postea de loco eius qui est paradisus. Circa 45d) fragmenta et excerpta; e) compilationes. Nominamus statum eius in seipso . . . Expl.: . . . bene influit sine tercia. ethoc loco omnes, quos habemus, textus testes, sed tan- sic de aliis. et hec de creaturis dicta sufficiant. post hoc ultratum codices primi generis accuratius describimus, de duo folia sequitur de virtutibus.5ceteris (solo codice Wien, NB 1688 excepto) nihil do- f. 310r: Notulae de virtutibus cardinalibus et theologicis.cemus nisi quo loco, in qua bibliotheca, quo signati nu- f. 310v: vacat. 50mero asserventur necnon quibus foliis textus operis De f. 311ra413va: Albertus Magnus, De bono. Titulus (inhomine contineatur. summa col., litteris maiusculis): De virtutibus. Inscr. (manu

poster.): Incipit tractatus fratris alberti de virtutibus car-a) Codices, qui textum integrum tradunt dinalibus. Inc.: Questio est de bono secundum commu-10

nem intentionem boni . . . Expl.: . . . et constituentes spe- 55Saec. XIII cies determinatas.55

f. 413va417vb: Thomas de Aq., De ente et essentia.I 1. Ann Arbor/Michigan, University Library, Alfred

Taubman Medical Library Ms. 201 X 3. Oxford, Magdalen College 17456

membr., 104 + Iff., 310 210, 2 col. Prov.: Francia; membr., I + 214 + Iff., 340 250, 2 col. Prov. (f. 1v): Deasservabatur usque ad a. 1935 in collectione Le Roy dono venerabilis patris Wilhelmi Waynflete Winto- 6015Crummer. nensis episcopi;57 postfolium (f. Iv): Liber domus beatef. 1ra104vb: Albertus Magnus, De homine. Inscr. ( f. 1 rab, marie magdalene de eleccione thome Kerver.ras.): Pars SecuNda de CreaTuris AlBertI De f.Ir: Notulae.AnImA. Inscr. recentior (f. 1 r): Secunda pars Alberti Magni f. Iv: Tabula contentorum.que de homine dicitur. Inc.: Consequenter transeundum f. 1ra49vb: Albertus Magnus, Meteora. Inscr.: Incipit pri- 6520est ad querendum de homine. de quo primo querendum mus liber metheororum. Tractatus primus de causis im-est secundum statum eius in seipso. et postea de loco pressionum materiali et efficiente. C. I. de divisione ha-eius qui paradysus dicitur. Circa statum eius in seipso . . . bitorum et habendorum in tota scientia naturali et deExpl.: . . . bene influit sine tercia. et sic est de aliis. et hec de nomine libri. Inc.: In scientia naturali corpus . . . Expl.: . . .creaturis dicta sufficiant. Hic finitur opus. Ad quod stupet et ideo sequens scientia in tria dividetur. 7025ipse canopus. Vir qui fecit opus. vireat bene sicut ysopus. f. 49vb60vb: Albertus Magnus, Mineralia (desunt quae-Est labor inmensus. sed parvus erat mihi census. dam ). Inscr.: Incipit primus liber mineralium qui est de

lapidibus. Tractatus primus de lapidibus in communi.B 2. Berlin, Staatsbibliothek Preuischer Kulturbesitz, C. I. De quo intencio est et que divisio et modus et ordo

Lat. qu. 586 dicendorum. Inc.: De commixtione et coagulatione si- 75membr., I + 41852 ff., 225 160, 2 col., codex peciis militer autem . . . Expl.: . . . Dictum igitur est de substan-30instructus.53 Prov.: Ex Universitate Parisiensi. Codex a tialibus causis metallorum per hunc modum.J. Rosenthal, bibliopola Monacensi, in Italia emptus et f. 61ra76va: Albertus Magnus, De generatione et cor-a. 1901 bibliothecae regiae Berolinensi venditus est (n. ruptione. Titulus (in summa col., manu poster.): De gene-accessionis 1901140).54 ratione liber primus. Inscr.: Incipit liber de generacione 80f. 1ra117rb: Albertus Magnus, De IV coaequaevis. Titu- et corruptione. Tractatus primus de generacione et cor-35lus (in summa col., litteris maiusculis): incipit summa alberti ruptione in communi simpliciter dictis. C. I de prohe-de creatione. Inc.: Queritur de creaturis. et primo que- mio in quo declaratur que sit intencio libri. Inc.: Cumritur de creatione . . . Expl.: . . . Sed horum amplior ratio due sint consideraciones de mobili simplici . . . Expl.: . . .habebitur in tractatu de preceptis. Hec autem de generacione elementorum sufficiant dic- 85f. 117va309vb: Albertus Magnus, De homine. Titulus (in ta, quia cetera ad naturam elementorum pertinencia in40summa col., litteris maiusculis): de anima. Inscr. (manu poster.): tercio et iiiio de celo mundo (!) dicta sunt. Explicit.Questio xiiia de homine et primo de diversis diffinitionibus f. 76va86vb: Albertus Magnus, De causis proprieta-ipsius. Inc.: Consequenter transeundum est ad querendum tum elementorum. Inscr.: Incipit primus liber de causis

52 Folium 179 bis numeratum est. 53 Inveniuntur in marginibus notae peciarum: vja : f. 132vb, xa: f. 145vb, xia : f. 148vb, xiiija : f. 158vb,xva: f. 161ra, xxxiiija : f. 246ra, xxxvia : f. 253ra, xla : f. 266vb, xlvia : f. 287ra. 54 Gratiam habemus Dr. P. J. Becker Berolinensi,administro illius bibliothecae, quae dicitur Staatsbibliothek Preuischer Kulturbesitz zu Berlin, qui nos plura edocuerit de hoc codice. 55 Cf. Alb.,De bono. Ed. Colon. t. 28 p.299 v.5960. In ea traditione textus, quam hic codex testatur, finem operis De bono facit quaestio De iustitia generali; deestibi adhuc illa quaestio De iustitia speciali ab Alberto postea addita. 56 Cf. Alb., Meteora. Ed. Colon. t. 6,1 p.VI v. 4548 (n. 5). L. E. Voigts, A Doctorand His Books: The Manuscripts of Roger Marchall (d. 1477), in: New Science out of Old Books. Studies in Manuscripts and Early Printed Books inHonour of A. I. Doyle, ed. by R. Beadle and A. J. Piper, Aldershout 1995, 249314, hic 284sq. 57 Wilhelmus Waynflete (1486), episcopusWintoniensis (Guintoniensis), fundator Collegii S. Mariae Magdalenae Oxonii.

XVIII PROLEGOMENA

proprietatum elementorum qui est de proprietatibus Expliciunt questiones super librum de anima.elementorum naturalibus in communi. C. I. que sit libri f. 180ravb: Tabula quaestionum libri De homine.intencio et de proprietatibus elementorum que sunt gra- f. 181ra212ra: Albertus Magnus, De anima (inter foliave et leve ex quo eliditur error eorum qui dixerunt 204 et 205 deest magna pars operis ). Titulus (in summa col., 55ignem non esse elementum. Inc.: Quoniam autem iam manu poster.): Liber primus de anima. Inscr.: Incipit liber5complevimus communiter ea . . . Expl.: . . . ut de gene- de anima cuius tractatus primus est de modo quo co-ratione et corruptione generabilium et corruptibilium gnoscenda est anima. Digressio quod de ipsa sit scientiadeo auxiliante disseramus. Explicit. naturalis. Inc.: Omnibus que de corpore mobili et def. 87ra89vb: Albertus Magnus, De memoria et remini- mobili secundum locum dicenda erant . . . Expl.: . . . hec 60scentia. Inscr.: Incipit liber (iius de sensu et sensato del.) igitur de anima secundum quod in se ipsa consideratur,10qui est de memoria et reminiscentia. C. I. Et est digres- determinata sufficiant. liber de anima secundum fra-sio declarans sentenciam avicenne et averoyz de me- trem albertum.moria. Inc.: Reliquorum autem primum considerandum f. 212ra214ra: Albertus Magnus, De nutrimento et nu-est de memorari . . . Expl.: . . . et propter quas causas trito. Titulus (in summa col., manu poster.): de nutrimento et 65contingit utrumque ipsorum. Explicit liber (iius de sensu nutrito. Inscr.: Incipit liber de nutrimento et nutrito trac-15et sensato del.) qui est de memoria et reminiscentia. tatus primus est de nutrimento et nutrito per se. Capi-f. 89vb93ra: Albertus Magnus, De intellectu et intelligi- tulum primum quid sit libri intentio et quid est nutri-bili, l. 1. Inscr.: Incipit liber de intellectu et intelligibili. mentum. Inc.: De anima secundum se ipsam in prece-Tractatus primus de natura intellectus. C. I. de quo est denti libro dictum est . . . Expl.: . . . hec igitur de nutri- 70intencio et quis dicendorum ordo. Inc.: Sicut a principio mento et nutrito secundum suum diversum esse secun-20istius operis diximus . . . Expl.: . . . de comparacione dum perypateticos dicta sint a nobis.unius ad alterum et de distinctione utriusque. Explicit f. 214rb: vacat.liber de intellectu et intelligibili. f. 214v: Notulae quaedam.f. 93ra104va: Albertus Magnus, De somno et vigilia.Inscr.: Incipit liber primus de sompno et vigilia cuius O 4. Oxford, Merton College Library O.1.7 (Coxe 283) 7525tractatus primus est cui conveniat sompnus. C. I. digres- membr., II + 14758 ff., 305 230, 2 col. Prov. (f. IIv etsio declarans que sit libri intencio et modus et quis ordo f. 1r in marg. super.): Liber Domus Scolarium de Mer-in sciencia naturali. Inc.: Sompnus autem et vigilia non ton Oxon. ex legatione Magistri Johannis Raynhamsunt passiones nisi animalis . . . Expl.: . . . et hoc totum Sacrae Paginae Professoris et quondam Socij eiusdemest quod intendimus a principio querere de hac. Explicit domus. Joh. R. Ed. Nota f. IIv: Istum librum fecit de 8030liber de sompno et vigilia. novo ligari Magister Ricardus Scardeburgh anno do-f. 104va106ra: Albertus Magnus, De iuventute et senec- mini 1453.tute. Inscr.: Incipit liber de etate sive de iuventute et f. 1ra20vb, 24vb37va: Albertus Magnus, De IV coae-senectute. Tractatus I. de etate in communi et de ordine quaevis. Inc.: Queritur de creaturis. Et primo querituret causa dicendorum. Inc.: Iam explevimus omnia que de creatione . . . Expl.: . . . horum amplior ratio habebi- 8535de operibus anime . . . Expl.: . . . patet ex hiis que nos tur in tractatu de preceptis.determinamus in 4 physicorum. f. 20vb23ra: Quaestio de prophetia Alberti, ab alio red-f. 106ra107va: Albertus Magnus, De morte et vita. Titu- acta (desunt De speculo aeternitatis, a. 2 1, De prophetia utlus (in summa col., manu poster.): Incipit liber de morte et donum, a. 2 2 ).59 Inscr.: de prophetia. Inc.: Questio est devita per albertum. Inc.: Probatur in fine primi celi et prophetia. Et queruntur tria . . . Expl.: . . . et per hoc 9040mundi quod nulla virtus rei . . . Expl. (mutil.): . . . in illa patet responsio (?) ad omnia.enim lampade triplex est humidum. f. 23ra24rb: Albertus Magnus, Quaestio de raptu. Inscr.:f. 107vb: vacat. De raptu. Quid sit raptus. Inc.: Postea querendum est def. 108ra179vb: Albertus Magnus, De homine. Titulus (in raptu . . . Expl.: . . . et non secundum statum patriae.summa col., manu poster.): Incipiunt questiones super li- f. 24va: vacat. 9545brum de anima. Inscr.: De homine et primo et primo (!) f. 41ra108ra, 37va40vb: Albertus Magnus, De homine.de anima et de diversis diffinicionibus eius. Inc.: De ho- Titulus (in summa col., f. 41 r, 42 r): tractatus de anima. Inc.:mine querendum est primo secundum statum eius in Queritur hic primo de substantia anime et natura ipsiusseipso et postea de loco eius qui est enim paradysus. anime, secundo autem de partibus et de divisione . . .circa statum eius in seipso . . . Expl.: . . . bene influit sine Expl. (mutil.): . . . secundum hunc modum est processus 10050tercia et sic de aliis et hec de creaturis dicta sufficiant. primi motoris in movendo mundum.60

58 Per errorem duo folia, quae sequuntur f. 107, iterum numeris 106 et 107 notata sunt, praeterea deest numerus 133, qua de causa f. 132 subsequiturf. 134. 59 Cf. Alb., Quaestiones. Ed. Colon. t. 25,2 p.V v.7172, p.XIII v.94sqq., p.72 v.51 p. 85 v.26. 60 Vide infra p.594 v.1415.

XIXPROLEGOMENA

f. 108v: vacat. f. 3ra4rb: Tabula operis Alberti De IV coaequaevis.f. 109ra143rb: Albertus Magnus, De bono. Inscr. (in marg. f. 5ra112rb: Albertus Magnus, De IV coaequaevis. Inc.:super.): de bono secundum communem intencionem bo- Queritur de creaturis et primo de creacione queritur . . . 50ni. Quid sit bonum. Titulus (in summa col. a) f. 110 r: de Expl.: . . . sed horum amplior ratio habebitur in tractatuvirtutibus. Inc.: Questio est de bono secundum commu- de preceptis.5nem intencionem boni . . . Expl.: . . . secundum theolo- f. 112v Nota: Titulos questionum sequentis operis Conse-gum ad hoc quod accio sit meritoria. explicit tractatus quenter require infra tali signo . . . folia xxxii et questio-de virtutibus cardinalibus. ne 13. 55f. 143v: vacat. f. 113ra144rb, 147ra254vb: Albertus Magnus, De homi-f. 144ra145vc: Tabula. Inscr.: Incipit tabula in libro sex ne. Inc.: Consequenter transeundum est ad querendum de10dierum et quatuor coequevis et super tractatu de anima homine. De quo primo querendum est secundum statumet aliarum moralium questionum. eius in seipso et postea de loco eius qui paradisus dicitur.f. 146ra147vb: Notulae quaedam. Circa statum eius in se ipso . . . Expl. (mutil.): . . . non sequi- 60

tur quod sit scientia sed est perfectio potestatis.64

Z 5. Paris, Bibliothe`que Mazarine 875 (olim 367; 949) f. 144rb Nota in marg. infer. adscripta: pecia sequens conti-membr. (antefol. et postfolium chart.), II + 134 + Iff., nuabit isti. que sic incipit. Deinde queritur de augente15315 225, 2 col., codex peciis instructus.61 Prov. (in cal- et aucto etc.65

ce f. 11r manu saeculi xviii): Bibliothecae Augustinianae f. 144va146rb: Tabula quaestionum operum Alberti De 65Generalis Collegii Parisiensis fol. 10. homine et De bono atque tractatus De gratia (i. e. ex-f. IIIr: vacant. cerptum libri III Summae fratris Alexandri).f. IIv Nota manu recentiore scripta: 367, et infra alia manu: f. 255ra342rb: Albertus Magnus, De bono. Inscr.: (. . .) de20Secunda pars Sumi Theologici (!) Alberti Magni. bono. Inc.: Questio est de bono secundum communemf. 1ra133rb: Albertus Magnus, De homine. Inscr. ( f. 1 r in intencionem boni . . . Expl.: . . . differentias actu entes et 70marg. super.): 2a pars sume theologie incomplecta domini constituentes species determinatas.66

alberti magni ordinis predicatorum que dicitur de crea- f. 268v: vacat.turis inquantum tractat de creatura corporali et spiritu- f. 342va355vb: Excerptum libri III Summae fratris Alex-25ali, scilicet homine et defecit tractatus de creatura pure andri. Inscr.: Tractatus de gratia. Inc.: hic queritur decorporali et pure spirituali. Post haec al. manu: et est in gratia et primo an sit. et probatur quod sic . . . Expl. 75prima archa in tertia bancha super claustrum iuxta (mutil.): . . . unde istius dilectionis.Petrum de tharentasia. Inc.: Consequenter transeun-dum est ad querendum de homine de quo primo que- Vg 7. Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana, Marc.30rendum est secundum statum eius in seipso et postea de Lat. VI. 14 (2460)loco eius qui est paradysus. Circa statum eius in se ip- membr. (antefol. et postfolium chart.), III + 69 + VIff.,so . . . Expl.: . . . bene influit sine tercia et sic de aliis. et 350 250, 2 col. (f. III: 3 col.). 80hec de creaturis dicta sufficiant. Explicit liber. gratia sit f. I: vacat praeter notam (f. Ir) XCVI/2 plumbo scrip-christo quoniam labor explicit iste. tam et schedam ex catalogo J. Valentinelli indicantem,35f. 133v: vacat. quae hoc codice continentur.

f. II: Fragmentum textus incerti auctoris de re philoso-P 6. Paris, Bibliothe`que Nationale de France lat. 18127 phica. Inc.: // quo quelibet res formaliter est. hoc enim 85

(olim S. Iacob. 39) esse quod dei est huius condicionis est ut nulla sibi addiciomembr., I + 35662 ff., 250 170, 2 col. Prov. (f. 1r): fieri possit . . . Expl.: . . . propter suam simplicitatem in quoConventus S. Iacobi Parisius. Assignatio codicis (f. 4v, sit finis est consummacio huius sermonis. Explicit.405r): frater Iohannes. f. IIIravc: Tabula quaestionum libri De homine.f. 1rava: Albertus Magnus, De IV coaequaevis, fragm. f. 1ra69vb: Albertus Magnus, De homine. Inscr.: Incipi- 90Inc.: // sive illa sit finis sive eorum . . . Expl.: . . . ut su- unt questiones primi libri de anima aristotelis. Inc.: Con-periores assistant.63 sequenter transeundum est ad querendum de homine.f. 2rava: Anon., Quaestio de creatione. Inc.: Queritur de de quo primo querendum est secundum statum eius in45illo verbo in principio creavit deus celum et terram . . . se ipso. et post ea de loco eius qui est paradisus. CircaExpl.: . . . potentia divina equalis sapientie. statum eius in se ipso . . . Expl.: . . . bene influit sine tercia et 95

61 Notae peciarum inveniuntur in codicis marginibus haec: p. : f. 36va; p: f. 41ra; p: f. 43ra; pa. : f. 56va; xxv. pa. : f. 62va; xxv. pa. :f. 67va; xxvij. pa. : f. 72va; xxvij. pa. : f. 76bis vb; . . .xviij. pa. : f. 82ra; xxx. pa. : f. 87ra; x p: f. 88ra; . . .xxvi. pa. : f. 99va; xxxvij pa. :f. 101ra; xxxix. pa. : f. 105ra; xl. pa. : f. 106vb; xli. pa. : f. 111ra; xliii. pa. : f. 115ra; xliiij. pa. : f. 117ra; xlv. pa. : f. 119rb; xlvi. pa. : f. 121rb;xlvij. pa. : f. 123rb; xlviij. pa. : f. 125ra; xlix. pa. : f. 126vb. 62 Folium 47 bis numeratur. 63 Alb., De IV coaeq. tr. 4 q. 55 a. 2 q. 57 (Ed.Paris. t. 34 p.598b p. 601a). 64 Infra p.514 v. 4041. 65 Infra p.122 nota ad v.17 (app. I). 66 Cf. supra nota 55.

XX PROLEGOMENA

sic de aliis et hec de creaturis dicta sufficiant. Expliciunt f. 157ra288vb: Albertus Magnus, De homine. Inc.: Con-questiones anime (!) ab alberto. sequenter transeundum est ad querendum de homine.Post f. 69 sequuntur sex folia non numerata, quibus de quo primo querendum est secundum statum eius infragmenta cuiusdam de re philosophica textus et vita seipso, et postea de loco eius qui est paradisus. CircaS. Nicolai non absoluta continentur. statum eius in seipso . . . Expl. (mutil.): . . . quod dicit au- 505

gustinus quod tria sunt.68

Saec. XIII/XIVS 10. Salamanca, Biblioteca Universitaria 1788 (olim

Om 8. Omaha/Nebraska, McGoogan Library of Me- Madrid, San Bartolome 114; Palacio VIIE4,dicine,67 s. n. (olim Cod. 326) 2C4; 187)69

chart. (f. 1 et 10: membr.), 192ff., 385 270, 2 col. No- membr., I + 20870 + Iff., 300 210, 2 col. Folia 96208 55men librarii (f. 192rb): Iohannes. Prov.: Italia. exaravit Nicholaus Vencar.10f. 1ra190va: Albertus Magnus, De homine. Inc.: Conse- f. 1ra95va: Albertus Magnus, De homine. Inscr. (in marg.quenter transeundum est ad querendum de homine de super. al. manu): summa fratris alberti de anima. Inc.:quo primo querendum est secundum statum eius in se Consequenter transeundum est ad querendum de ho-ipso et postea de loco eius qui est paradysus. Circa sta- mine. De quo primo querendum est secundum statum 60tum eius in se ipso . . . Expl.: . . . bene influit sine tercia et eius in se ipso et postea de loco qui est paradisus. Circa15sic de aliis. Et hec de creaturis dicta sufficiant deo gra- statum eius in se ipso . . . Expl.: . . . bene influit sine tertiacias. Explicit summa de Anima fratris alberti theotho- et sic de aliis. et hec de creaturis dicta sufficiant. Explicitnici ordinis predicatorum. summa de anima (Expl. anima: ter iter.) qui scripsitf. 190vb192rb: Tabula quaestionum libri De homine. scribat semper cum domino vivat. 65Colophon: Et sic est finis sit laus et gloria trinis. Si Jo. f. 95vb: Notulae quaedam erasae et vix legibiles.20ponatur et han sibi associatur. Et nes addatur qui scrip- f. 96ra160va: Aristoteles, De anima cum commentariosit ita vocatur. Deo gracias. Averrois. Inc. text. Arist.: Quoniam de rebus honorabili-

bus est scire aut de rebus que differunt . . . Inc. comm.Pj 9. Paris, Bibliothe`que de la Sorbonne 40 Averr.: Intendit per subtilitatem . . . Expl. text. Arist.: . . . 70membr. et chart., II + 288 + IIff., 410 280, 2 col. lingua vero ut significet aliquo modo etc. Expl. comm.(f. 80r v: 3 col.). Prov. (f. 1r): Ex Bibliotheca Domus chole- Averr.: . . . melius et precipue visus et auditus et hoc ma-25terorum; ab a. 1764 in Collegio Ludovici Magni (189.6.9). nifestum est. Hic finis mete venit explicit ergo valete.f. 1ra70rb: Albertus Magnus, De bono. Inc.: Questio est f. 161: vacat.de bono secundum communem intencionem boni . . . f. 162ra208ra: Aegidius Romanus, Super De generatio- 75Expl.: . . . differentias actu entes et constituentes species ne et corruptione. Inscr.: Incipit sentencia super libro dedeterminatas et sic est finis. Explicit. generacione edita a fratre egidio de roma ordinis fra-30f. 70va79vb: Thomas de Aquino, De perfectione spiritu- trum heremitarum sancti Augustini. Inc.: Anima ut te-alis vitae. Inscr.: Incipit liber de perfectione spiritualis statur philosophus est quodammodo omnia . . . Expl.: . . .vite. capitulum primum que sit auctoris intentio. Inc.: Ad presens autem hec supradicta super libro de gene- 80Quoniam quidam perfectionis ignari . . . Expl.: . . . et ratione sufficiant. Laus sit ipsi christo filio dei unigenitohomo exacuit faciem amici sui et est finis. Explicit liber cuius inenarrabilis generatio omnis generacionis est35de perfectione status vite spiritualis. principium causa et ratio qui cum patre et spiritu santof. 80ravc: Articuli Parisiis condemnati a. 1277. est unus deus benedictus in secula seculorum. Amen.f. 81ra155vb: Albertus Magnus, De IV coaequaevis. Inc.: Explicit sentencia super libro de generacione edita a 85Queritur de creaturis et primo queritur de creacio- fratre egidio de roma ordinis fratrum heremitarumne . . . Expl.: . . . Sed horum amplior racio habebitur in sancti Augustini. Nicholaus Vencar scripsit hunc li