RJ 0 9LPDU¿DL - jagadgururambhadracharya.org€¦ · Sanskrit University in 1974 and 1976,...
Transcript of RJ 0 9LPDU¿DL - jagadgururambhadracharya.org€¦ · Sanskrit University in 1974 and 1976,...
Adhyātmarāmāyaṇersquopāṇinīyandashprayogāṇāṃ Vimarśaḥ
Ācārya Giridharalāla Miśra Prajntildeācakṣuknown later as
Jagadguru Rāmānandācārya Svāmī Rāmabhadrācārya
Edited with notes byNityānanda Miśra
AdhyātmarāmāyaṇersquopāṇinīyaprayogāṇāṃVimarśaḥ
Originally authored in 1981 this book is the PhD dissertation ofthe polyglot and polymath Hindū saint Jagadguru RāmānandācāryaSvāmī Rāmabhadrācārya (then known as Ācārya Giridharalāla MiśraPrajntildeācakṣu) Svāmī Rāmabhadrācārya is the founder of Tulsi Peetha social and religious organization at Chitrakoot and the founderand lifelong chancellor of a university for the diferently abled atChitrakoot Without eyesight since the age of two months and withoutformal education till the age of 17 years Svāmī Rāmabhadrācāryaspeaks 22 languages and has authored more than 100 books in Sanskritand Hindi In this work Svāmī Rāmabhadrācārya has examined lsquonon-Pāṇinianrsquo usages in the Adhyātma Rāmāyaṇa using traditional andnovel methods drawing from the Pāṇinian framework This editionof the book is edited and annotated by Nityānanda Miśra a Sanskritenthusiast who works in the investment banking industry at MumbaiHe is an initiated disciple of Svāmī Rāmabhadrācārya
ldquoBy authoring this gem of a work Rāmabhadrācārya has opened a newdirection of research in the science of VyākaraṇardquomdashMadhav Deshpande
ldquoSvāmī Rāmabhadrācārya has examined many principles of Pāṇiniangrammar with acute discernmentrdquomdashDevarshi Kalanath Shastri
ldquoDeserves wide distribution Clearly relects a mastery of Pāṇinian methodsand traditionrdquomdashGeorge Cardona
Shri Tulsi Peeth Seva NyasAamodavana Post Naya GaonChitrakoot Satna MP Indiahttpjagadgururambhadracharyaorg
२०३८तम वमऽ सणा नसतिविवालयिवावािरिधः (पीएच डी) इपाधय तः शोधबः
अारामायणऽपािणनीययोगाणा िवमशः
णतारःपदवामाणपारावारीणाः षशनपरमवीणाः सनातनधम सरणधरीणाः
आचाय िगिरधरलालिमाः ाचषः(तया म जगरामानाचाय ािमरामभाचाया ः इित ाताः)
स च िवमश गौतमायन िपपरागौतमाममलकन पिडतगायीभषणिमसननािनानिमण
यथामित सािदत उरणमलनामोकसािटणीियािभः सविध त
काशकःीतलसीपीठसवाासःिचकटः सतनाजनपदः मदशः भारतम
ततीयसणकीयसरणम िवजयदशमी िवमाः २०७१(October 22 2015)
copy सवा िधकारःणतसादकायः
Cover art created using two images The first image is of amanuscript of the work Śābdabodha (MS Add2464) available fromthe UCDL website under httpcudllibcamacukviewMS-ADD-024641 The second image is that of a painting from HimachalPradesh (1775-1800) titled as lsquoRamarsquos Court Folio from a Ramayana(Adventures of Rama)rsquo available from the LACMA website underhttpcollectionslacmaorgnode198599
पकािानम httpwwwjagadgururambhadracharyaorg
अरसयोजकःिनानिमःTypeset in XƎLATEX using XƎTEX engine version 09998
अनमिणका
सादकीयम १
पिरचयः ११
कत जीवनवम १९
आचाय चरणाना िवदावली २७
शिवाचः २९
शसा ३७
आलोकनम ३९
आभारदशनम ४१
मलाचरणम ४५
ावना ४७
१ सिकारकसमासकरणम १२५थमः पिरदः १२७
बालकाडीययोगाणा िवमशः १२७अयोाकाडीययोगाणा िवमशः १५९
ितीयः पिरदः १८२अरयकाडीययोगाणा िवमशः १८२िकिाकाडीययोगाणा िवमशः २०५सरकाडीययोगाणा िवमशः २२०यकाडीययोगाणा िवमशः २२१
उरकाडीययोगाणा िवमशः २२७
२ कितकरणम २३१थमः पिरदः २३१
बालकाडीययोगाणा िवमशः २३१अयोाकाडीययोगाणा िवमशः २५१
ितीयः पिरदः २७३अरयकाडीययोगाणा िवमशः २७३िकिाकाडीययोगाणा िवमशः २९२सरकाडीययोगाणा िवमशः २९९यकाडीययोगाणा िवमशः ३०१उरकाडीययोगाणा िवमशः ३०६
३ धातकरणम ३०९थमः पिरदः ३०९
बालकाडीययोगाणा िवमशः ३०९अयोाकाडीययोगाणा िवमशः ३३९
ितीयः पिरदः ३६९अरयकाडीययोगाणा िवमशः ३६९िकिाकाडीययोगाणा िवमशः ३८०सरकाडीययोगाणा िवमशः ३९०यकाडीययोगाणा िवमशः ३९७उरकाडीययोगाणा िवमशः ४०३
सतारसची ४०७
सादकीयम
शाातोः का िणिच सिन यिङ वा नामजाोपसगा -ातोवा ित द िवकरणिविधिभागमादशकायःकािता ितपदजनकााधयन सिभिाकव न सव शा जयित गवरः ियााननः
lsquolsquoDeriving the conjugational form (tiṅanta) and theform with a primary suffix (kṛdanta) using the rules ofinserted conjugational affixes (vikaraṇa‑s) and the operations ofaugmentation (āgama) and substitution (ādeśa) in the natural(prakṛti) causative (ṇic) desiderative (san) or intensive (yaṅ)sense from an original root (dhātu) or from a denominative root(nāmadhātu) or from a root with a prefix (upasarga) [deriving]the form with a secondary suffix (taddhitānta) from a form witha primary suffix (kṛdanta) [and deriving] the inflected form(subanta) from a lemma (prātipadika)mdashthus explaining the entirescripture [of Vyākaraṇa]mdashthe foremost Guru one of whoseeyes is the knowledge of the derivational process (prakriyā) [ofVyākaraṇa] is [ever] victoriousrsquorsquo
अााय सभाा सवरिचकित कठ दधानोायान सवा न िवजानन भरणहिरकतौ वा कीण मिसाान कािरकाथा न फिणपितरचनाः कौडभाय सारचाणः शाबोध जयित गवरो दशनाननः
lsquolsquoHaving committed to His memory the Aṣṭādhyāyīalong with the work of Vararuci (the Vārttika‑s) and the
सादकीयम
commentary (Mahābhāṣyam) specially knowing all the axioms(nyāya‑s) [the three books titled] Brahma Vākya and Prakīrṇain the work of Bhartṛhari (Vākyapadīyam) the principles(siddhānta‑s) [of Vyākaraṇa] the meanings of the kārikā‑s [inthe Vaiyakaraṇasiddhāntakārikāḥ] the works of Nāgeśa andthe sāra (Vaiyākaraṇabhūṣaṇasāraḥ) of the noble Kauṇḍabhaṭṭaand expounding on verbal cognition (śābdabodha)mdashthe foremostGuru one of whose eyes is the knowledge of the philosophy [ofVyākaraṇa] is [ever] victoriousrsquorsquoThis phenomenal work is the result of spontaneous dictationover only thirteen days by my Gurudeva the polymath saintJagadguru Rāmānandācārya Svāmī Rāmabhadrācārya earlierknown as Ācārya Giridharalāla Miśra Prajntildeācakṣu WhileGurudeva and His life need no introduction the events whichled to the authoring of this work certainly deserve a mentionGurudeva entered the academic world of Vārāṇasī in 1971 afterfour years of schooling in Jaunpur He completed His bachelorrsquos(śāstrī) and masterrsquos (ācārya) degrees from the SampurnanandSanskrit University in 1974 and 1976 respectively In 1976He was awarded the Chancellorrsquos gold medal along with sevengold medals He then registered for a doctoral (vidyāvāridhior PhD) degree at the same university but hardly spent anytime on research over the next five years during which as awandering kathā artiste (kathāvācaka) and ascetic (tapasvī) Hetraversed across the length and breadth of northern and westernIndia In 1981 when Gurudeva wanted to be initiated as avirakta saṃnyāsī in the order (sampradāya) of Rāmānanda oneof His close associates suggested that He complete the taskwhich He had set on five years ago before severing all ties ofpūrvāśrama Gurudeva then came to Vārāṇasī and dictated thiswork over thirteen days as I have heard from Him and His close
२
सादकीयम
associates It may sound incredible to some but it does nottake much to believe All one needs to do is to take a lookat the endless literary output of Gurudeva consisting of morethan one hundred books and innumerable articles speechessongs and versesmdashand consider the fact that all of this comesfrom somebody who has been without eyesight since the ageof two months and had no formal education till the age ofseventeen Although I was not born in 1981 I can attest toanother such miraculous feat in December 2013 when Gurudevaauthored a 300-page bookmdashthe Mūlārthabodhinī commentaryon the Bhaktamāla of Gosvāmī Nārayaṇadāsa (Nābhājī)mdashin justsixteen hours of recording spread over nine days1 Being awitness to this feat I have no doubts that this PhD thesiswas dictated by Gurudeva over thirteen days On September24 1981 the thesis was examined by Paṇḍita BhūpendrapatiTripāṭhī the former Head of Department of Vyākaraṇa at theSampurnanand Sanskrit University and recommended for theviva voce examination The signature of Paṇḍita BhūpendrapatiTripāṭhī in green ink still adorns the first page of the typedmanuscript The thesis was then successfully defended inSanskrit by Gurudeva in the viva voce examination where theexaminers included stalwarts like Paṇḍita Kālikāprasāda Śuklaand Paṇḍita Paṭṭābhirāma Śāstrī2
I had read about this work in the bibliography of Gurudevapublished in many books authored by Him as well as inSvarṇayātrā Gurudevarsquos autobiographical account of His life till
1 I co-edited the book While proofreading I listened to the completerecording twice There was never a pause to think or reflect and nobodyrecited or read the original text of the Bhaktamāla for Gurudeva during therecording
2 It is unfortunate that no recording of the session existsmdashtechnology wasnot as ubiquitous in India then as today We all can only imagine what awonderful treat for the ears it would have been to hear the conversationsbetween the examiners and the researcher
३
सादकीयम
the year 2000 I was very curious to read this work given itsrather interesting title I unsuccesfully tried to search for thiswork at the Citrakūṭa āśrama of Gurudeva during my severalvisits to the āśrama between 2009 to 2012 Nobody at theāśrama remembered where Gurudevarsquos copy of the thesis wasIn 2011 I tried to find it in the Rajkot āśrama of Gurudevawith no success I had almost given up on my search andhad decided to go to the Sampurnanand Sanskrit Universityhoping against hope to procure this thirty-year old thesis whenfortunately in the month of June 2012 I paid my first visitwith my gurubhrātā Pavana Śarmā to Vasiṣṭhāyanam Gurudevarsquosāśrama at Haridvāra There while going through a stack of rareand old books I found Gurudevarsquos copy of the thesismdashburiedunder many other books and with a torn cover weak bindingand yellow and brittle pages I flipped through its pages andstarted readingmdashlike a curious child who has just learned thebasics of linear algebra going through derivations in the notesof Isaac Newton or Carl Friedrich Gauss Though I had beenteaching myself Vyākaraṇa since 2007 my five years of self-learning was cast away by reading a few lines of the thesis Soengrossed I was in the two or three derivations of the work thatthe typographic mistakes became invisible to me After aroundfive minutes I could not read it any furthermdashit was too much forme to understand I put down the thesis and said to myself ldquoThiswork has to be published else one day it may be lost foreverrdquoGurudeva kindly gave me the permission to take the thesis withme and also gave His blessing to my wish I feel His blessing iswhat has materialized as this editorrsquos note after three years
For those who work in the investment banking industrytime is a luxury they can rarely afford The typed manuscriptwas full of errorsmdashunfortunately the scribe and the typist did
४
सादकीयम
not have even basic knowledge of Sanskrit Due to the manymistakes I abandoned my idea of typing the work myself as itwas too time-consuming I decided to scan the book and posteda message on several mailing lists asking for help in data-entry Iwas enthused by the several responses some of them offeringto work for free that I received3 One of the responses wasfrom the Bangalore-based scholar Vedavāridhi Dr P Ramanujanthe āsthāna vidvān (assembly scholar) of the Ahobilamaṭha anauthority on the Kṛṣna Yajurvedarsquos Taittirīya Śākhā and currentlya member of the Second Sanskrit Commission Dr RamanujanrsquosParankushachar Institute of Vedic Studies (PIVS) is engaged inthe digitization and publication of many Sanskrit works Dr KS Mukundan of the institute ably typed the work in a few monthsand Dr Ramanujan did the first round of proofreading I offermy fervent thanks to both Dr Mukundan and Dr Ramanujanwithout whose help this work would not have been published
Over the next few months I proofread and edited the workadding original verses of Adhyātma Rāmāyaṇa and citing theworkrsquos around 1650 references in the process Several membersof the Bhāratīyavidvatpariṣad mailing list helped me trace theoriginal sources of many citations and I thank all of them Thefirst edition of the work was released online in HTML format inJune 2013 one year after I had first seen the work The secondedition which made many corrections was released online inHTML format in October 2013
Although the second edition was complete and manytypographic mistakes in the typed manuscript had beencorrected I was nevertheless not satisfied as I knew I had not
3 And also amused by a self-proclaimed Sanskrit scholar who tried hisbest to fleece me by quoting a ludicrously high price Frustrated with hisrepeated questioning on who I was engaging and how much I was payingwhen I told him even esteemed scholars were quoting one-fourth of his ratehe responded nonchalantly ldquoThat is very reasonable [sic]rdquo
५
सादकीयम
understood the work and may had not done complete editorialjustice to the work due to the lack of my understanding Inaddition I knew that at some places words or sentences weremissing in the manuscript leading to a lack of continuity Thefollowing words of Gosvāmī Tulasīdāsa in the Rāmacaritamānasa(130A-B) were echoing in my mindmdash
म पिन िनज ग सन सनी कथा सो सकरखतसमझी निह तिस बालपन तब अित रहउ अचत
ोता बा यानिनिध कथा राम क गढ़िकिम समझ म जीव जड़ किल मल िसत िबमढ़
lsquolsquoAnd then I heard the same kathā from my Guru atVārāhakṣetra but I could not understand it as I was extremlyignorant in that phase of childhood The kathā of Rāma isdifficult to understand the listeners and speakers are rich withknowledge How could I an especially foolish and unintelligentbeing seized by the vices of the Kali age understand itrsquorsquoThe answer came from what Tulasīdāsa had said next in theRāmacaritamānasa (1311)mdash
तदिप कही ग बारिह बारा समिझ परी क मित अनसारा
lsquolsquoStill the Guru narrated it again and again and then Iunderstood it somewhat in accordance with my intellectrsquorsquoI decided to read the work my edited version againand again After three iterations I was confident of myunderstanding and decided to publish a third edition withfootnotes reflecting my insights In addition I decided that thethis new edition would be typeset in XƎLATEX The typesettingwas completed in December 2013 following which I startedediting the work again My understanding of grammaticalprocess and philosophy increased manifold while editing thework second time and I could successfully solve the derivationsfor the explanations These derivations were also included as
६
सादकीयम
footnotes The work on the third edition began in January2014 and was completed in February 2015 interrupted byanother book of Gurudeva which I proofread typeset and co-edited4 and my move from Hong Kong to Mumbai in July 2014From February to August 2015 I was occupied with authoringtypesetting designing and publishing my first English bookMahāvīrī Hanumān-Cālīsā Demystified5 This delayed the onlinepublication of the third edition of this book Adhyātmarāmāyaṇersquo-pāṇinīyaprayogāṇāṃ Vimarśaḥ
The text of the third edition with nearly 1200 footnotesruns into nearly 375 pages now as opposed to around 240 pagesfor the text of the first and second editions The number ofworks cited in the second addition is close to 175 as opposedto 65 in the first and second editions Hundreds of vyutpatti‑s(etymologies) and prakriyā‑s (derivations) have been includedin footnotes Most of the original text in this third edition isthe same as that in the first and second editions except fororthographic and editorial corrections and supplying the textmissing from the manuscript after consultations with GurudevaSome minor additions have been made at some places followingmy discussions with Gurudeva regarding several usages andforms in order to facilitate better understanding of the matterat hand
I am indebted to the many sources I have used for myunderstanding and editing of Gurudevarsquos work The Hindicommentaries on the Aṣtādhyāyi by Devaprakāśa Pātantildejala andPaṇḍita Īśvaracandra (each in two volumes) the six-volumeEnglish commentary by Prof Ramānātha Śarmā and thethree-volume Hindi commentary on the Laghusiddhāntakaumudī
4 This book was the Mūlārthabodhinī commentary on the Bhaktamāla5 The book is a translation and expansion with notes of the Mahāvīrī
commentary on the Hanumān-Cālīsā by Gurudeva
७
सादकीयम
by Ācārya Govindaprasāda Śarmā have been of invaluablehelp Their focus on the derivational process of Pāṇiniangrammar is remarkable Puṣpā Dīkṣitarsquos Aṣṭādhyāyī SahajabodhaT R Kṛṣṇācāryarsquos Bṛhaddhāturūpāvalī and S RāmasubrahmaṇyaŚāstrīrsquos Kṛdantarūpamālā have been especially helpful inunderstanding the third chapter (Dhātuprakaraṇam) arguablythe most involved chapter of the work6 The Kṛdantarūpamālāhas also been helpful in understanding the second chapter(Kṛttaddhitaprakaraṇam) The Upasargārthacandrikā of CārudevaŚāstrī is another work which I have found very useful The Śabda-kalpadrumaḥ and Vācaspatyammdashpossibly the greatest dictionariesever written in any languagemdashand the Amarakoṣa and its variouscommentaries (especially Vyākhyāsudhā) have been helpful formany etymologies as has been Aptersquos Sanskrit-Hindi dictionaryComments and responses over emails from members of theBhāratīyavidvatpariṣad mailing list and discussions over phoneand email with Mātājī Puṣpā Dīkṣita Prof Ramānātha Śarmāand Prof George Cardona on specific forms and derivationshave greatly benefitted my understanding The meticulousproofreading by Dr H N Bhat has helped correct several errorsin the draft and add some more insightful footnotes Lastly Iam indebted to all the traditional commentaries including thegreat Mahābhāṣya the brilliant Kāśikā the useful Nyāsa theilluminating Siddhāntakaumudī the delightful Bālamanoramā theenlightening Tattvabodhinī and the small yet illuminating Laghu-siddhāntakaumudī
I cannot thank enough Prof Mādhava Deśapāṇḍe DevarṣiKalānātha Śāstrī Dr Himāṃśu Poṭā and Dr BaladevānandaSāgara for taking time out of their busy schedules to write
6 I have heard that mastering verbal derivations is the most challengingpart of Sanskrit grammar and I can attest to the samemdash(s)he who can deriveverbal forms can easily derive all other forms
८
सादकीयम
praśasti‑s for this work I offer special thanks to ŚatāvadhāniR Gaṇeśa for writing a citrakāvya praśasti in praise of GurudevaAll these are exemplary scholars in the field of Sanskrit and it isa privilege for me that they have adorned my first edited workin Sanskrit with their words I shall be forever indebted to all ofthem
Before I end this note I would like to offer thanks to my nearand dear ones who made this work possible The cooperationof my wife was indispensable in completion of the workmdashhersupport has always been present for the digitization and editingof Gurudevarsquos works My children Nilayā and Nirāmāya oftenmade me get up from long sessions spent with my books andlaptop and return afresh to solve intricate derivations My eldersister and her children were often troubled by my early morningand late night work on the this edition for nearly a month inHong Kong and were very kind to adjust Relentless and selflesshard work is what my mother has taught me not by her wordsbut by her actions and the same spirit kept me going during theediting The genius of my father and his indomitable self-beliefhas been and will continue to be my inspiration Lastly the workis dedicated tomy late grandparents Śrīmatī Kausalyā Devī Miśraand Śrī Śrīgopāla Miśra to whom I owe my love of all the threetreasures of humansmdashliterature (sāhitya) music (saṅgīta) and art(kalā)
No part of this work would have been even conceivablewithout the divine grace of Gurudeva the saint of our times andthe personification of all of Indiarsquos traditional knowledge I bowto His lotus-feet again and again for giving me this opportunityto serve Him and taking time out to adress doubts I had whileediting the work
I respectfully offer this work to all scholars and students of
९
सादकीयम
Sanskrit grammar and request them to excuse and point out anyeditorial mistakes that may have still remained I summarize myhumble effort asmdash
रामभो िह जानाित रामभसरतीमरामभो िह जानाित रामभसरतीम
तपयव जानाित िनानः िचिचत
lsquolsquoVerily [only] Rāmabhadrācārya understands the speechof the auspicious Rāma Verily [only] the auspiciousRāma understands the speech of Rāmabhadrācārya By thedivine grace of both Nityānanda understands [the speech ofRāmabhadrācārya] here and therersquorsquo
Nityānanda MiśraMumbai August 22 2015
१०
पिरचयः
Adhyātmarāmāyaṇersquopāṇinīyaprayogāṇāṃ Vimarśaḥ(English Deliberation on non-Pāṇinian usages in the AdhyātmaRāmāyaṇa) is a comprehensive Sanskrit essay (nibandha) inaround 50000 words authored in 1981 by my Gurudeva ĀcāryaGiridharalāla Miśra Prajntildeācakṣu (known in his current Āśramaas Jagadguru Rāmanandācārya Svāmī Rāmabhadrācārya) Thework was spontaneously dictated by Gurudeva over only thirteendays in 1981 A disciple of Gurudeva Dayāśaṅkara Pāṇdeyawas the scribe who took dictation from Gurudeva The entirework was authored by Gurudeva without any book or referenceswith all the text of Adhyātma Rāmāyaṇa AṣṭādhyāyīMahābhāṣyaand many other works in the memory (kaṇṭhastha) and all thePāṇinian prakriyā‑s in the mind (buddhistha) At the end of thework Gurudeva saysmdash
बा ीगपादपरजसा सशया सादरका लखकमाशीलयशस िश िशश राघवमबालो निवलोचनो िगिरधरः शान िवभााऽनाबाित िनबमतममल तोषाय सीतापतः
lsquolsquoMaking the infant Rāma his disciple endowed with moralconduct and fame as the scribe the child Giridhara devoidof physical vision after respectfully examining words with hisintellect which was made especially pure by the pollen fromthe lotus-feet of the revered Guru composed this work for thepleasure of the lord of Sītārsquorsquo
पिरचयः
The work was then typed and presented as a doctoral thesis(śodhaprabandha) at the Sampurnanand Sanskrit University forwhich the degree of Vidyāvāridhi (PhD) was conferred uponGurudeva in 1981 The thesis was reviewed by the grammarian(vaiyākaraṇa) and epic-poet (mahākavi) Kālikāprasāda Śuklawho wrote the following verse in the Vasantatilakā metre todescribe itmdash
शोधबपिरशीलनतः समाायत मतिमद मम यियमशोधबमकरमधतोऽय िविमयिवद लभतािमदानीम
lsquolsquoMy logical conclusion that arises from having thoroughlyexamined the dissertation is that he (Giridhara Miśra) isthe bumblebee for the nectar of literary compositions forpurification May he now [effortlessly] obtain the praise andfame which is especially sought after by the learnedrsquorsquoThe work is divided into four partsmdashPrastāvanā Sandhi-kārakasamāsaprakaraṇam Kṛttaddhitaprakaraṇam and Dhātu-prakaraṇam
Prastāvanā The introduction begins with tracing thetradition of Vyākaraṇa A wide range of topics are first coveredlike nature of Veda origin of Veda apauruṣeyatā of Vedavedatrayī and vedacatuṣṭayī śruti and Veda lakṣaṇa of vidhi andniṣedha relation between śruti and smṛti five sampradāya‑s basedon smṛti‑s five types of Vaiṣṇava upāsanā‑s Vedānta PurāṇaItihāsa fourteen vidyā‑s including six darśana‑s three types ofāgama‑s and two types of mārga‑s and the six vedāṅga‑smdashthechief amongst which is Vyākaraṇa Next the importance ofVyākaraṇa is stressed The nine vyākaraṇa‑s are mentionedfollowing which some unique aspects of Pāṇinirsquos grammar arediscussed The terms āpta and śiṣṭa are defined along withgeneric definitions of śiṣṭaprayoga and sādhutva which are to befollowed by Vyākaraṇa and not the other way round Sādhutva is
१२
पिरचयः
then redefined in the context of the prakriyā of Pāṇinirsquos grammarDeeper insights going beyond the realm of grammar are arrivedat from some sūtra‑s of Pāṇini The essay then delves on sūtratvaand lakṣaṇa of six types of sūtra‑s and their interplay is explainedwith the comprehensive example of iko yaṇaci (PS 6177) Thisis followed by the position of works of Kātyāyana and Patantildejali inthe Vyākaraṇa tradition Mahābhāṣya and its position is describedin detail with examples Following this prakriyā and darśanamdashthe two eyes of the Vyākaraṇa traditionmdashare described withthe works of both and the philosophy of Vyākaraṇa traditionis compared with that of other darśana‑s Śābdbodha and śaktiare then explained as per Vyākaraṇa The relevance of Pāṇinirsquosgrammar is discussed in the context of the Rāmāyaṇa traditionincluding the Adhyātma Rāmāyaṇa Some insights into theRāmāyaṇa tradition from Pāṇinirsquos grammar are discussed andall the fourteen Śiva Sūtra‑s are then interpreted in the contextof Rāmāyaṇa The question of seemingly non-Pāṇinian usagesin śiṣṭaprayoga‑s like those in Adhyātma Rāmāyaṇa is raisedGurudeva says that it is very much possible to explain allśiṣṭaprayoga‑s by Pāṇinirsquos grammar After explaining the therelation between Vyākaraṇa and Adhyātma Rāmāyaṇa the latterwork is described in some detail Adhyātma Rāmāyaṇarsquos originpoetic features rasa‑s nāyaka and its relevance and usefulnessin the context of the Rāmāyaṇa tradition is discussed Theauthor stresses that since both Pāṇinirsquos grammar and AdhyātmaRāmāyaṇa come from Lord Śiva there must be consistency(ekavākyatā) between the two Gurudeva says that in theAdhyātma Rāmāyaṇa there are 700-odd usages that ldquoappear tobe non-Pāṇinianrdquo Around half of these usages are examined andexplained using the Pāṇinian framework (others being similar tothose explained)
१३
पिरचयः
I Sandhikārakasamāsaprakaraṇam The first chapteris split into two parts and examines 140 sequential usagesin the Adhyātma Rāmāyaṇa pertaining to sandhi kāraka andsamāsa It begins with an insightful grammatical explanation ofthe compound Adhyātma Rāmāyaṇa Quite often two or threesolutions and sometimes upto six or seven solutions in thePāṇinian framework are given for the seemingly non-Pāṇinianforms
II Kṛttaddhitaprakaraṇam The second chapter is alsosplit into two parts and examines 90 sequential usages in theAdhyātma Rāmāyaṇa pertaining to kṛt and taddhita affixes Againmultiple Pāṇinian explanations are offered for many usages
IIII Dhātuprakaraṇam The third chapter explains 135sequential tiṅanta usages in the Adhyātma Rāmāyaṇa that areseemingly non-Pāṇinian Mostly one and sometimes two or threeexplanations are offered in the Pāṇinian framework for theseusages
FeaturesSome unique features of the work includemdash
1 Pāṇinian explanations of 365 seemingly non-Pāṇinian usagesusing various Pāṇinian sūtra‑s vārttika‑s kārikā‑s niyama‑sparibhāṣā‑s and jntildeāpaka‑s in accordance with traditionalcommentaries
2 More than 1500 citations from works of diverse fields andmany more from oral traditions On including the editorrsquosfootnotes and derivations in the third edition there are morethan 6500 citations from around 175 works
3 Śiva Sūtra‑s explained in the context of Rāmāyaṇa with aRāmāyaṇa-centric interpretation of each sūtra This sectionof the work compares with the Nandikeśvara Kāśikā
१४
पिरचयः
4 Hundreds of Pāṇinian prakriyā‑s some abridged and somedetailed In the second addition hundreds of completePāṇinian derivations are given in the editorrsquos footnotescorresponding to the abridged and detailed derivations bythe author
5 Lucid explanations of complex grammatical concepts6 Vivid descriptions in poetic style with some daṇḍaka-
style samāsa‑s formed from several hundreds of wordscompounded together
7 Didactic approach with many counter-questions and doubtsraised by nanu na ca et cetera and all of them resolved infavour of the proposed solutions
8 Nyāya-styled lakṣaṇa‑s of many concepts both grammaticaland non-grammatical
9 Vaiyākaraṇa śābdabodha‑s of common terms (śruti vedaanuśāsana vyākaraṇa et cetera) and involved grammaticalusages (vāraṇārtha karmamūlakasambandha samāsa śaiṣika-ṣaṣṭhī tatkaroti usage tadiva ācarati usage tiṅanta usage froma pacādyajantakvibanta nāmadhātu ṇijanta usage svārtha-ṇijanta usage vartamānasāmīpya usage et cetera)
10 Critical insights into many original verses of AdhyātmaRāmāyaṇa using traditional methods of interpretation Thework may be thought of as a mini-commentary on theAdhyātma Rāmāyaṇa
Besides satisfying scholars of Vyākaraṇa and theconnoisseurs of Adhyātma Rāmāyaṇa the work is very useful forstudents learning Pāṇinirsquos Vyākaraṇa Having acquired all mylimited learning in Sanskrit grammar exclusively from self-study(svādhyāya) I can personally attest to the extraordinary benefitsthe work offers for grammar students especially those studying
१५
पिरचयः
by svādhyāya Just like a picture is worth a thousand wordssimilarly a prakriyā is worth the understanding of tens of sūtra‑sa grammatical insight is worth tens of such prakriyā‑s and aśābdabodha is worth tens of such grammatical insights Theworkmdashreplete with prakriyā‑s insights and śābdabodha‑smdashoffersa rare source of learning for students and scholars of PāṇinianVyākaraṇa
I am a quantitative analyst by profession and AppliedStatistics is one of my areas of work From the viewpointof Statistics I see the Pāṇinian grammar as a parsinomiousstatistical model which Pāṇini formulated to explain the variationin the infinitely many śiṣṭa prayoga‑s which formed his datasetNo statistical model with finite predictors can explain all ofthe variation in an infinitely large dataset Pāṇinirsquos model wasthe best model ever formulated for this purpose and couldaccount for a very large degree of variation Vararucirsquos vārttika‑sand Patantildejalirsquos bhāṣya extended the model by introducingadditional model complexity and explaining further variationin the data of śiṣṭa prayoga‑s All of these great grammarianswere mathematicians and I see them as statisticians since likeStatistics Sanskrit grammar also combines mathematics andphilosophymdashthe two eyes of Sanskrit grammar being prakriyā(mathematical derivations) and darśana (philosophy) This workis also largely mathematical in nature interpreting or extendingPāṇinirsquos model to explain the variation of śiṣṭa prayoga‑s seen inthe Adhyātma Rāmāyaṇa With this conclusion I believe studentsand scholars of computational liguistics also stand to gain fromthe study of this work
The original work and the editorrsquos footnotes in the thirdedition (except for some citations) are entirely in Sanskrit Forthe benefit of students of Sanskrit and linguistics I plan to
१६
पिरचयः
translate the work into English and Hindi some day The nextedition of the work will hopefully come with an English or Hinditranslation
Nityānanda MiśraMumbai August 22 2015
१७
कत जीवनवम
लखकौ ndash वाचितिमः तलसीदासपरौहा(सादकः ndash िनानिमः)
सतसािहजगित िथतकीत यो िवलणितभावः पदवामाण-पारावारीणाः पिवभषणसािहाकादमीराियपरारािदपरताः किवकलरािनमदश सतनामडलवित िन मािकनीसिललिवमलसिललास िचकटकतिनवासा अहोरा कारचनााजन सरभारतीसमच न समिप तजीवनाथा चिवकलाजनतोपासनाया सतत सलाः शतावधािनकवयः ािमरामभाचाया ः कन नाय
वदन सादसदन सदय दय सधामचो वाचःकरण परोपकरण यषा कषा न त वाः
इित यत हिरणा साकत समाभािण तदतदशष समस तर णतष धम चवित ष महामहोपाायष वाचितष महाकिवष सव ततष ानयी-भाकारष सवा ायीिचकटतलसीपीठाधीरष ीमगीरामानाचाया द-ािमीरामभाचाय चरणष
ज ndash ािमरामभाचाया णा जिनरदश जौनपरजनपदावित िनशािडखद नामक ाम िसहािधकष वमऽ माघककादया तदनसारपाशरकोनिवशितशत ईसवीया मकरसाौ (१४ जनवरी १९५०) ववत-वासर िनिश िनशीथािभमा मकररािशगत सिवतिर विसगोीयसरयपारीणिवामलकल िविवताणकलालार ीराजदविम चतथा पपणाखड-सौभायवाः ीमाः शचीदा दिणकितः समभवत एतषा नामकरणिगिरधरलाल इित का िपतरौ मोदमावहौ मासयाविधमव यािपतवौ हा हतदानीमव दविव पाकात रोआजाकोपाालक बािग ता वतसारमतससार नावलोकियतकामनानन नवजातिशशनव िमासन भौितक चषी िनमीिलतइामह एतान िबािधतान िवाय महःखमनभवः िपतामहाः ीसय बिल-
कत जीवनवम
िममहोदयाान ीमगवीता वार वार ािवतवः तन पवष ावायामवजारीयितभाागभगवजनसाधनधना िवलणितभाशीलाः ाचोिगिरधरनामानोऽशषा गीता कठीकतवः
िशाज नम ndash बा िगिरधरलालािभधयाना जगरामभाचाया णााथिमकी िशा िपतामहसिधावव सा एत जानकीजीवनलीलालािल-िधयो िपतामहचरणो गोािमतलसीदासणीत ीमामचिरतमानससाोपा सानपवक पिसासिहत ाामव मासाा कठीकाम एववष रामनवामावयन एतषा िविशा ा लोच लोच िपतामहाः सय बिल-महोदयाः िपतरौ च सत पारिरकिशा दापियत िनकटवित न सजानपरीगौरीशरसतमहािवालयमतान षयन कशाबिसा एकता१िगिरधरिमा ारिकाकरणिशा ताकरणिवभागाः ीशीतला-सादिमः सावः ोकसाररचना च समिधगतवः तसािह-िवभागाः ीराममनोरथिपािठमहाभागः ीगौरीशरसतमहािवालयनाकरण मिवषयन ीक थमातो ममाणीपय सवा ः परीाःसिवषशा सव ाथन थमया समीयिशाथ वाराणा सणा न-सतिविवालय िववः तालीनाकरणिवभागााणा ीभपपित-िपािठना शीतलहायाया वयाकरणभषणसारम एव शािकिशरोमिणीपिडत-कािलकासादशमहाभागाना ीचरणकमलसिधावा ाकरणटीकाान समधी पनाितिरसमय ितिदन साय षोराविध२ समपिवय शसागर-मरमिताकरणिवभागाचराणानामिभनवपािणनीना डॉरामसादिपािठनासिधौ भाााकरणानामषा नाकरण पदवामाणानासपिरार िनगढतबोधपरःसर िवशषमयन िविधववा णाः शािकामीसवीयाचतःसरकोनिवशितशत िविवालय सवमाः सह समीय थम ानलवः आचाय कायामधीयानाः सो भारतसवकारारा ायोिजतािखल-भारतीयितयोिगतास सवा निप ितयोिगनः ितभया पिरभा वादिववादाारी-समापित ाकरणसाितपितयोिगतास थम ान लवः त परत यसमागता तालीना धानमिणी ीमतीिरागाी पपरारः सहोरदशकत िवशालरजतपिकाप चलवजयीपरारमिप ससाधवादमदात ईसवीयाषरकोनिवशितशत आचाय का िविवालय सविप िवभागष सवा िधकाः
१ एकपािठन एकसिािहणो वा२ कालानोरसयोग (पास २३५) इनन ितीया
२०
कत जीवनवम
सह समीय िविशा कीित माभजः ािमवयो िगिरधरलालािभधयः सण-पदकािन कलािधपितणपदक चािमलन सणा नसतिविवालयवपीएचडी (िवावािरिधः) इपाधय अारामायणऽपािणनीययोगाणा िवमशःइित िवषय शोधबमिप िलिखतवोऽनसानिवधया कवलयोदशिभरव िदवसःतथा च पािणनीयााााः ितस शाबोधसमीा इित िवषय िसहपाकशोधब णीय तादव िविवालयतो डीिलट (वाचितः) इपािधमलभ
िवरदीोरजीवनम ndash १९८३ ईसवीया काि कशपौण माा ीरामान-ववसदाय िवरवषो गहीतो िगिरधरलालिमचरणः ीमदलकपरीयागिनवािसःफलाहािरसया िसः ीीरामचरणदासमहाभागः यिप िमचरणःीराममो िवरववसदायदीा च गहीत जीवनाम एव वष ीमामवभा-शरणमहाराजचरणारिवमखकपापाः ीमदीरदासमहाभागो िवरवष-समकालमव पसारिविधनाऽमीषा पवा मौपचािरकताऽपीितहासप समिधिशियअतोऽतगोाणामषा महाना रामभदासः इित नाम ाितमगमत रामभदासाःसमिमलाय १९८७ ईसवीय तलसीजया मािकनीिवमलसिललास आमोदवन ीतलसीपीठ ामािणक िता िवधाय ीिचकटतलसीपीठाधीरपदालता जाताःनारदभिस ईशाकादशोपिनष ीमगवीताया स च ीराघवकपाभािविल ानयीभाकारन िथतयशसः सारा ितभया योयतयाािमवया न ीरामानसदाय जगपद काशीिविरषाऽखाड़ा-पिरषहाो मनीिषणो गयमाा िवासो जगरव समवतघोषणन ससानितािपतवोऽिभषिचतव एव िह ािमवया ः ीिचकटतलसीपीठाधीर-ानयीभाकारजगरामानाचाय ािमरामभाचाया इान भिवलयशोराशयः सततमव िवकलाजनतोपासनाया समििहताय रासवाय चसमिप तजीवना राजमाना जाताः
िवशषः ndash िनगढाना शािवषयाणामवगमन नवनवोषशािलनी ितभा-कनाकमनीयता तकककशमि ौढपािड गजन िवनता निक चयीरामोपासनािचामीषा दिशकवया णा िनसग िसा िवशषता कारचनापाटवमीषा साध िवषा वायामव समतम राभाषासतभाषयोराशकिवसहजिसम एिभः ीिचकट नव पयोताािप िवशालािन षमासपय ािनिविहतािन शरीर विसगोीयािदम िशशपराघवमव समपासत लालयि चवाभावनया दवतसमाराा अाक सरवः जगािमरामभाचाय -महाराजाः शात भासािमह लोक याविदवाकरािवित मल कामयमानाषा
२१
कत जीवनवम
चरणकमलयोरप य णतीः कथय इद िवरमामः ndashरामभो िह जानाित रामभसरतीमरामभो िह जानाित रामभसरतीम
सची ndash जगरामभाचाय णीताः मखा अधोिलिखताः सि
bull पकतयः
ndash महाकाािन अती (१९९४) िहाम ीभाग वराघवीयम (२००२) सत िहनवादसिहतम अाव (२०१०) िहाम गीतरामायणम (२०११) सत िहनवादसिहतम
ndash खडकाािन काका िवर (१९८०) िहाम मा शबरी (१९८२) िहाम आजादचशखरचिरतम (१९९६) सत िहनवादसिहतम लघरघवरम (२००१) सत िहीपगानवादसिहतम ीसरयलहरी (२००१) सत िहनवादसिहता भतम (२००४) सत िहनवादसिहतम अवध क अजोिरया (२०११) अवाम ीसीतासधािनिधः (२०११) सत िहनवादसिहतः
ndash पकाम कापम (२००३) सत िहनवादसिहतम
ndash गीतकाािन राघवगीतगन (१९९१) िहाम भिगीतसधा (१९९३) िहाम
ndash रीितकाम ीसीतारामकिलकौमदी (२००८) जभाषायाम िहनवादसिहता
ndash शतककाािन२२
कत जीवनवम
आया शतकम (१९९६) सत िहनवादसिहतम ीगणपितशतकम (१९९६) सत िहनवादसिहतम ीचडीशतकम (१९९६) सत िहनवादसिहतम ीराघवशतकम (१९९६) सत िहनवादसिहतम ीरामभिसवम (१९९७) सत िहनवादसिहतम ीराघवचरणिचशतकम (२००१) सत िहनवादसिहतम ीजानकीचरणिचशतकम (२००१) सत िहनवादसिहतम मथािरशतकम (२००७) सत िहनवादसिहतम ीरघनाथशतकम (२०११) सत िहनवादसिहतम
ndash ोकाािन ीहनमािरिशका (१९८३) सत िहनवादसिहता ोकमौिकम (१९८३) सत िहनवादसिहतम मकरणम (१९९६) सत िहनवादसिहतम ीजानकीकपाकटाोम (१९९६) सतिहनवादसिहतम भिसारसवम (१९९७) सत िहनवादसिहतम ीगामिहःोम (१९९८) सत िहनवादसिहतम नमोराघवायाकम (२००१) सत िहनवादसिहतम ीिचकटिवहाय कम (२००१) सत िहनवादसिहतम ीरामवभाोम (२००१) सत िहनवादसिहतम ीराघवभावदशनम (२००२) सत िहनवादसिहतम चरणपीडाहराकम (२००८) सत िहनवादसिहतम सव रोगहराकम (२०१०) सत िहनवादसिहतम
ndash सभातकाम ीसीतारामसभातम (२००९) सत िहनवादसिहतम
ndash विकाम अाााः ितस शाबोधसमीा (१९९७) सत
bull नाटक
ndash उाह (१९९६) िहाम२३
कत जीवनवम
ndash ीराघवादयम (१९९६) सत िहनवादसिहतम
bull गकतयः
ndash ाना ीराघवकपाभाािण ीसष ीराघवकपाभाम (१९९८) सत िहा च ीमगवीतास ीराघवकपाभाम (१९९८) सत िहा च कठोपिनषिद ीराघवकपाभाम (१९९८) सत िहा च कनोपिनषिद ीराघवकपाभाम (१९९८) सत िहा च माडोपिनषिद ीराघवकपाभाम (१९९८) सत िहा च ईशावाोपिनषिद ीराघवकपाभाम (१९९८) सत िहा च ोपिनषिद ीराघवकपाभाम (१९९८) सत िहा च तिरीयोपिनषिद ीराघवकपाभाम (१९९८) सत िहा च ऐतरयोपिनषिद ीराघवकपाभाम (१९९८) सत िहा च तातरोपिनषिद ीराघवकपाभाम (१९९८) सत िहा च छाोयोपिनषिद ीराघवकपाभाम (१९९८) सत िहा च बहदारयकोपिनषिद ीराघवकपाभाम (१९९८) सत िहा च मडकोपिनषिद ीराघवकपाभाम (१९९८) सत िहा च
ndash अ ीराघवकपाभा ीनारदभिसष ीराघवकपाभाम (१९९१) सत िहा च ीरामवराजो ीराघवकपाभाम (२०००) सत िहा च
ndash िहीभाािण ीहनमानचालीसाया महावीरी टीका (१९८३) िहाम ीरामचिरतमानस भावाथ बोिधनी टीका (२००५) िहाम ीभमाल मलाथ बोिधनी टीका (२०१४) िहाम
ndash िवमश अारामायणऽपािणनीययोगाना िवमशः (१९८१) सत ीरासपाायीिवमशः (२००७) िहाम
ndash वचनसहाः मानस म तापस सग (१९८२) िहाम
२४
कत जीवनवम
सीव का अघ और िवभीषण की करतित (१९८५) िहाम ीगीताताय (१९८५) िहाम सनातनधम की िवहप गोमाता (१९८८) िहाम ीतलसीसािह म ककथा (१९८८) िहाम मानस म सिमा (१९८९) िहाम सीता िनवा सन नह (१९९०) िहाम भ किर कपा पावरी दीी (१९९२) िहाम परम बड़भागी जटाय (१९९३) िहाम ीसीताराम िववाह दशन (२००१) िहाम तम पावक मह कर िनवासा (२००४) िहाम अहोार (२००६) िहाम हर त भ हनमान (२००८) िहाम स राममी ीदशरथ (२००९) िहाम वणगीत (२०११) िहाम
२५
आचाय चरणाना िवदावली
ीसीतारामपदपमकरमधतीसदायवत कसकलशााथ महाण वमरमित-ीमदाजगरामानाचाय चरणारिवचरीकाः समववालारभता
आष वायिनगमागमपराणितहाससििहतगीरताषणतराःपदवामाणपारावारीणाः सायोगायवशिषकपव मीमासावदानारदशािड-भिसगीतावाीकीयरामायणभागवतािदिसाबोधपरःसरसमिधकताशष-
तलसीदाससािहसौिहाायवचनाानपरमवीणाःसनातनधम सरणधरीणातरामचातव य मया दासरणिवचणा
अनािविसपररााीमीतारामभिभागीरथीिवगाहनिवमलीकतमानसाःीमामचिरमानसराजमरालाः सतत िशशराघवलालनतराः
समातीिवािवनोिदतिवपितो राभाषागीवा णिगरामहाकवयो िवध ाःीमाममसाधनाधनधाः ोियिनाः ानयीभाकारा महामहोपाायावाचतयो जगरामभाचाय िवकलािविवालय जीवनपय कलािधपतयःीिचकटमािकनीिवमलपिलनिनवािसनः ीतलसीपीठाधीरा धम चवित नः
ीमगरामानाचाया अनीसमलतािमरामभाचाय महाराजािवजयतराम
शिवाचः
नवीना सशोधनिदक
ndash ाचाया माधवशमा णो दशपाड इपााः
१९८१ ईसवीसवर सणा नसतिविवालय िवावािरिधउपािधाय महापिडत रामभाचायिलिखतः बः अारामायणऽपािणनीययोगाणा िवमशःइित नाा सित तिण पिडतिनानिमण स ाकाय नीयत इित ाािनतरा मोदत म चतः ासवाीिकभितिभम िनिभिव रिचतष महाभारतरामायणािद-महाकाष सव ापािणनीयाः योगा य इित नािविदत िवषाम तषामपपिः कथदश ियतित िचा कव िः ाचीनरत योगा यपािणनीयाथाऽिप तषामाष ाष दोषो नारोपणीयः िक तषा याष ााध तथाऽिप न दवचिरत चरत इितवत न ऋिषचिरत चरत इित िनयमनाष योगाणा लौिककना नकरण कत िमिभायोदिश तः अ त ndash
याहार माहाासो ाकरणाण वातपदरािन िक तािन सि पािणिनगोद
इचः अनया िदशा पािणनीयाकरणादिप ाचीनतरािण माहािदाकरणाासन यानस ासािदिभः कताः शयोगा अपािणनीया अिप साधव एव तषा चसाध पािणिन माणीक न परीितिमित कषाितम अारामायण-ानीयानपािणनीययोगानिधक रामभाचायिलिखतोऽयमधना कायमानः बःीय विशमावहित अ ानया िदशा परीण न कनािप कतपव म काष कोमलिधयो वयमव ना तक ष ककशिधयो वयमव ना इित पिडतराजजगाथ-सरिणमनकव ी रामभाचायः कािवषय शािवषय च ब परााम अिन ब त सव ाचीना िनाकरणािदशापररामनस शािददशन कव ि यथा तः ीयबावनायाम अथवशः अथशन अवश सयोािदतः नवीन िवषय ाचीना शासरिणः कथमपयताय बः परम
शिवाचः
िनदशनम आपाततोऽपािणनीयन तीयमानाना योगाणामत रीरण पािणनीयसाधयि तदतषा सव तत माणयित एतर णीय रामभाचाया करण-शा नवीना सशोधनिदगािटता अत सव था धवादानहि इित शम
माधवशमा दशपाड इपाः३१०८२०१४
ाचाय ः िमिशगन िविवालयःऍन आब र िमिशगन यएस ए
अिभननवाचःndash दविष कलानाथशािणः
सकलशापारगः सतवायवािरिधमरायमाणः पदवामाणपताका-वाहकः सरतीपलसीपीठािधपितिभज गरामानाचाय महालारभतम हा-महोपाायः ी१०८ािमीरामभाचायः पवा म िविलिखत शोधब वीसमहा मोदमभवम यिप शोधबा धानिवषयन तरा-रामायणीया योगा गहनिवमशशा परीिता य अपािणनीयाः इित पिदयिकतन िवमशाजन तः पािणनीय बहवः िसााः सशा िवविचताष तष च सनक सताः ीतलसीदासा अ च शािवधयोऽलौिककिवषण-पाऽनशीिलता इित ापक शोधब फलक सवम
बमा िवमश बहोः कालादनर ससादनमपापनकवा णो बायािमितभाधनः ीिनानिमोऽाक शतशः साधवाचा पािमितीरामभाचाय चरणान सय णमन सभाजयािम ीिनानिम धवादः
अारामायणवायोगानाधारपण सकहीायो ापक पािणिनशशा मम साधपरीणायल ल ाितभिशोधः ाितिपतनशायीःगभीरमषणकिम शोधब िनबब सक
शोधोपािध िगिरधरवरो िमला गहीासोऽभदथ च तलसीपीठक िचकटपीठाधीशो िवमलिधषणो रामभित नाासा थयित नव िविवालय तम
३०
शिवाचः
शोध तिमह गहनौढशलीिनबिनानः कशलिधषणः साध सा धसाय सकलिवषा सिधौ दववाणी-
ा मिदतदा ागत ाहरामः
दविष कलानाथशाी१४१०२०१४
अचरः राजानसताकादमीिनदशकः सतिशाभाषािवभागः राजानसवकारः
धानसादकः भारती (सतमािसकपिका)सदः सतायोगः भारतसवकारः
अः आधिनकसतपीठम जरारासतिविवालयःजयपरम भारतम
शिपािनndash शतावधािननो रागणशाः
इयिमह मपा कािचीयसी तथाऽिप भिमकरभरना सवण मयीच शिपसमनोमािलका अनया ािवलोकनवता त भवता महता सताीीरामभाचाय मिरणा मरतया विरवा भविदाशास िचावहा खीचरणाना सारतसाधना शा का च अतो िह िचकिवतव िविहताऽ मयाईशाना वरन च साितक यग ायण कामिप ितनवा सषमामहतीय ममवागपमियित म अ किवतजा नक नीनाः ख कय रयाचानया रसमयरीा पानीित मा मदीयिमद तातयक व समातम
गोमिकाबःmdashरामभयितजयाकीकतवािविधःधीमकितभ यााकीकतवािरिधः
रा
म
भ
य
ित
ज
या
की
क
त
वा
िव
िधः
धी
क
भ
ा
की
त
िर
३१
शिवाचः
गतागतमmdashजय ह यजन ान भजनऽजभणण
मिहमन िहमहोह वनाव शश
ज य ह न ा भ ज नऽ ण
म
िह
मन
ह
ो
व
ना
श
पबःmdashनम मनसा भासा नकानयियनभशोभनसास नननवव
भा
न
ा
शो
ि
का
व
स
भ
य
सा
म
न
मदबःmdashभज मिहतमादश जम परमादरम
िवम गिरमाग वमिह तमागमम
३२
शिवाचः
भ ज म िह त मा द श
ज
म
प
र
मा
द
रम
िव
म
ग
िर
मा
ग
म
व
म
िह
त
मा
ग
मम
पगबःmdashअलोकलोलोकन दयाऽभयायाह वचोचोऽिधचोदन किविविवहमयायायाजन नमािम मापमाह भवऽभववतन जनावनाना महम
व
या
चो
लो
न
न
न
न
ना
मा
िव
या
हम
भ
ऽभ
त
ज
व
द
ऽिध
अ
क
क
ज
व
म
न
िम
प
क
द
ऽभ
शतावधानी रागणशः२६१०२०१४
बनगरम भारतम
३३
शिवाचः
अिप अिप रित डककरणndash पोटोपाा िहमाशवः
भज गोिव भज गोिव गोिव भज मढमतसा सििहत काल निह निह रित डककरण
ndash चप टपिरकाो १आिदशराचाय उोषयित निह निह रित डककरण इित अिन
जगरामभाचाय उोषयित अिप अिप रित डककरण इित अिन जगरामभाचाय ः श ाकरण रामरसनौतोत का पाठकायोपहरित एककःशो रामरसन िलोऽि ाकरणाजन जगरामभाचाय रामचणाािदापयित अिप अिप रित डककरण
सताना गोिवलालमहतामहाराजाना दौिहःिहमाशः पोटा१२८२०१५
ाचाय ः अिभयािकीसचनाौोिगकीिवालयःऑिलयाराबलाकादमी
साऊथविसविवालयःकनबरा ऑिलया
लोकोपकारकोऽनसानःndash बलदवानसागराः
कितपयिदवसः ाक सदा िहमाशपोटावयण साध वताजा लमामनसाषमाणोऽह जगवया णा ीमता रामानाचाया णा रामभाचाय ािमपादानािवषय ीमगवीताया दशमााय ोकिमममndash
यिभितम ीमिज तमव वातदवावग मम तजऽशसवम
ndash भगी १०४१उरगािदष यदता िवभतयः मानवसमाज काणाथ समाराथ जगती-तलऽवतरि
३४
शिवाचः
अारामायणऽपािणनीययोगाणा िवमशः इित महतो लोकोपकारानसान- रचनाया काशन च गिशयोः पिरिनितयासा नन वत मानाना भािवनाजनाना कत रणादीभताः सीित म ढीयान िवासः
अनयोः सव िवधानामयहतोः भगव राघव ाथ य
िवषा वशवदःबलदवानसागरः
२१८२०१५महासिचवः भारतीयसतपकारसः
दहलीनगरम भारतम
३५
शसा
शोधबपिरशीलनतः समात सायत मतिमद मम यियमशोधबमकरमधतोऽय
िविमयिवद लभतािमदानीमकािलकासादशः
१४१०८१
आचायऽाकरणिवभागः
सणा नसतिविवालयःवाराणसी
आलोकनम
सणा नसतिविवालय िवावािरिधः (पी-एच डी) इपािधाय िगिरधरलालिमः (ाचः) अारामायणऽपािणनीययोगाणा िवमशःइित िवषयमिधक मम िनदशन शोधब तवान शोधबोऽय मयासगालोिकतः परीणाहऽयिमित सौित ndash
िदनाः २४९८१
भपपितिपाठीभतपव ाकरणिवभागाः
सणा नसतिविवालय
आभारदशनम
(१)उव गव कव िजपदकमलाखला यस
िबाणः िशमाणः सिनयमिनगमा बाणिवा विसातकयामोऽिभरामो िविहतजनमनवासो वसानःपात ीरामचचमथ िचरा रौरव रौरवााम
(२)साकार जगदाधार क कािजनारतसाीपन िच ानदीपन दीपय
(३)मरौ भवपाथोधः काशीकलासमिरौराता राम रित रा भवानीभतभावनौ
(४)भागीरथीिवमलवीिचिवलासरावारकािवबधविवरणाीिवनाथपदपजपतरण-
वा राणसी िवजयत जनकामधनः(५)
िदोसििरधराितगाधाराचडाशजािसतजलाितचागीतािबगसिलला जनरना साधारायी लसित पतमनःयाग
(६)यामिया याममखसता जगत पाथ िमषण भता
यामावदाता धतशाजाता मानस सा िवचका गीता
आभारदशनम
(७)मखागोािमनः सव भवानीपतः काकवय िवलसामसीतायशोवािरपर मनो राजहसो भवानस म
(८)यरणा समभवम जीवनायपीयषयषिवलसवचलखाता रामचचरणाजचरीका
गीता भज बमता भिगन कीयाम(९)
ीराजदव िपतर शच तथा ा मातर पिपतामह तथाातर मह रमापित नमािम पोऽि िशशय दािशषा
(१०)ीचकाः सशशाशखरो िहमाशरो मिहतो मनीषयासदोकाशः भवतासधीय वयाऽह िवपदो वारयम
(११)िपडीजिन सनिशवय िवर शािकपपादमचिरमित ग सशील िपािठभपपित प
(१२)अारामायणशजातमपािणनीय यदनहणमशय ीयिनदशक त सदव भपपित रािम
(१३)यदािशषा निवलोचनोऽह शोधबािमहोऽवतीण वानिनदशक सरल िपािठन नमािम भपपित समादरात
(१४)शाटवीिसहमदबि िशिय मलभाषण
िपािठन शासपािठन त रामसाद गमानतोऽि(१५)
नासशशासनिवधाारसाययो-रा कलयदा सरगवीीिविवालयीराधाचरणारिवमधपो वभषाितो
िन शवरो गिव जयत वाराकरः
४२
आभारदशनम
(१६)शाटवीकसिरण महामित छािय िशदयावशवदमकिव च श णमािम कािलकासादमाय ग मम ः
(१७)दोषाः शोधब चमत नचषः
गणािरलोरणा च त टम(१८)
ायः बऽ िवमय बा मयव भावा िनिहताः समाःिटय िद ानजभावाा िशश ता सिधयः माम
(१९)िहदाहरण द मौिलकाया िचतता चापल ाा भाव ग साधवः
(२०)अायितय चािन बिहभ ता पािणनःशाः ीयोपपा च यथाबि समािहताः
(२१)गतबि शासाधनविज तःयासमाचर चन ा न सनाः
(२२)िनरी भावका ब परीा परीकाःसका कणाा रामभोऽिप वीताम
(२३)मावान पिरधा वण वसन शोधबऽ िहसा गणा सिवतनत रा च यखनीसवाभावपरायण कतिधय वाभाज मदा
ाशीिभ ः पिरलालयािम सतत िश दयाशरम(२४)
नीलनीरजसाशकाय िदकायरामाय पण कामाय जानकीजानय नमः
(िगिरधरलालिमः ाचः)
४३
मलाचरणम
(क)कौसानपानलालसमना मितोऽवा-गक गडालकावतमखाोजो घनयामलःखलिरथािजर रघपितबा लानजः सरो
दवो धिलिवधसरो िवजयत रामो मकः िशशः(ख)
ीजानकीनयननीरजनीरजशोिबनन वतमालतनन रशः
सौिमिमाितनतो भरताजाअनोिवयित राजत रामचः
(ग)ीरामचमखचमसकोरी
भनिनी च िमिथलानपतः िकशोरीीहसवशवरवभववजयी
सा जानकी जयित म जननी च सीता(घ)
वाण गौिरिगरीरौ गणपित गा च काश गन पािणािदमनीकीयिपतरौ दवोपमौ सादरमना सटमोचन किपपित िमो विसायःसान कत िशशिग िरधरः शोध सता तय
(ङ)शवा य िगिरशन सिगिदत अारामायण
शाः पािणिनशासनािहरथो य व याः ताःतानवा िवमशय गकपासलया मधया
दोष म पिरशोधय सिधयः शोधब कतम
ावना
वदो व िवगिलतिवभदो िवखातखदो िविदोषदो िनराशषममाद-िविलाकरणापाटवािदप दोषशापकलावकाशो िवलिसतभगवीलािवलासोिवलसित लीलागहीतिदिवह िविहतखलगणिनह िनिखलिवभितसह सीता-पिरह नारायणािदसहपरनामलतावदकतया सतीत दाशरथः सििहत-सिदानशमणो धम वम णो ापकणः परणो िनासभतो लोकािभरामीरामित िनिखलतािककिवपिदपिममनिमािनता माता अतो य िनिसतवदाः (ऋवस साभा उ २) इिभयोिः भाषािवासोऽिप तलसीदासभित-मनीिषणः कवयो मातािममा नतमका मानयो महीय यथा रामचिरतमानस ीतलसीदासः कथयित ndash
जाकी सहज ास ित चारी सो हिर पढ़ यह कौतक भारी१
ndash राचमा १२०४५अापौषयताऽिप िनिव वादा यिप वयाकरणधौरयाः श ामनि
तथा च पातलमहाभापशािक ािलः पतिलः शिन ितपादयन वाि कमाह िस शाथ स (भाप) इित तथाऽिप शयोजनामोनिधयावदाितिरवाय पौषयता अथा गवतो वद शमोऽिप सनातनः यथापव माणा पाठथाऽिन क ताािविन कऽिप कादौ जीवः सहिवोपसतपव वदोऽिप यथाऽऽनपा भगवतो णो दय समािसतो भगवतानारायणन तथा चा राा पौ गितबिवसानाथ शकमा कम काणामिण कता स णौ (पास १४५२) इित स योगिददशनावसर कारककरण वयाकरणिसा-कौमा ीभोिजदीितोऽिप िलखित यत ndash
१ एतपारमndashय ाभािवकः ासतः तयो मताः स हिरः पठतीतरम कौतक ि-तम (माभा १२०४५)
ावना
शनगमयग वदाथ ानवदयतआशयामत दवादमापयििधमआसयिलल प यः स म ीहिरग ितः
ndash विसकौ ५४०इित एव च पराणिप समाायत इयमााियका कय सिललसव-
पिरािवत सागरीभत िनिखलऽविनतल चराचर च िनम ल च िनाया भगवितिवौ शषशाियिन द एको मखत वदरािशमहाषत ततो िनरी वदापहरणमपण समवतीय हा िदितसत प बनौकामारो समपिदय िवाववतमनव प यामास भयो वद िवधा भगवान वासदवः तथा च भागवत ndash
लयपयिस धातः सशम खः ितगणमपनीत पाद हािदितजमकथयो सताना तमहमिखलहत िजमीन नतोऽि
ndash भाप ८२४६१अनमानरीाऽिप विदपौषयताऽवग शत यथा वदोऽपौषयोऽिवि-
गपररापाठमात यव तवमष ितरिकािमलकानमानकारः अमाहा सकलशािकिशरोमिणदा श िनककरहिरः ीभत हिरः पािणनीयाकरण-दाश िनकसरणभत कीयवापदीयनामक काड शािम-मामतया ोकषन मकठ सगौ यथा ndash
ापायोऽनकार त वदो महिष िभःएकोऽनकवव समाातः पथथकभदाना बमाग कम यक चाता
शाना यतशि त शाखास यततयो बपा ायोजनाः
तमवाि िलो वदिविः कािशताःताथ वादपािण िनिताः िवकजाःएकिना ितना च वादा बधा मताःसा िवशिोा िववकपदागमाया णवपण सववादािवरोिधना
िवधात लोकानामोपािनबनाःिवाभदाः ताय ानसारहतवः
ndash वाप १५ndash१०एव िनिखलानाभ ितानमिखलदशनिनधान गा पवग सोपान चतव ग साधन
४८
ावना
भागवतपरमधन वणा मधम सदन सकलकिलकषकदन वदन कमलवदन वदिममचतधा ाचिर वदासवया ऋयजःसामाथव भदन यथा भागवत ndash
ऋयजःसामाथवा ा वदाार उताःइितहासपराण च पमो वद उत
तवदधरः पलः सामगो जिमिनः किवःवशायन एवको िनातो यजषामभतअथवा िरसामासीमदा णो मिनःइितहासपराणाना िपता म रोमहष णःत एत ऋषयो वद नकधा
िशः िशिवदा शािखनोऽभवनतथव वदा मधधा य पषय था
एव चकार भगवान ासः कपणवलःndash भाप १४२०ndash२४
तवद ऋचा सह एव च यजवद यािकयोगाणा समपह एव सामवद लिलत-ोारा भगवशोगानपिरहथाऽथववद सामिरकशासितहः या मा वद-यी अत एव िशवमिहःोादौ यीन चचा तथा ndash
यी सा योगः पशपितमत वविमितिभ ान परिमदमदः पिमित चचीना विचाजकिटलनानापथजषानणामको गमिस पयसामण व इव
ndash िशमो ७एव च महिष वाीिकणीत आिदका ीमाीकीयरामायण िकिा-
काड ततीयसग भगवशनन शमानन सीवण िषत पिरचयमनीषया पवधीम हनम शसता लण ित वदमानन२ िवगतमानन भगवता राघवणीरामचण याणामव वदाना चचा समचिच ३ यथा ndash
२ वदमानन इ भासनोपसाषाानयिवमपमणष वदः (पास १३४७) इनन भासन (भासमानन वदता) य (उाह कटयता वदता) उपमण (लण ित रहिस वदता) वाऽऽनपदम
३ चचा समचिच इित कम िण योगः िषिदािदोऽङ (पास ३३१०४) इनन िचि-पिजकिथकिचच (पास ३३१०५) इनन वा िन चचा श कम यतोऽनजीिवनापरािधकारचचा सव था न कत ा (िह २३१) मम िनयोग चचा या न कत ा (िह २३२)िनयोगचचा ियताम (िह २३५) इितवत
४९
ावना
नानवदिवनीत नायजवदधािरणःनासामवदिवषः शमव भािषतम
ndash वारा ४३२८माक डयपराणाभ तायाः ोरगा सशातथा ाय शोऽिप
यीमयीमव भगवत ौित यथा ndashशािका सिवमलय जषा िनधानमीथरपदपाठवता च साामदवी यी भगवती भवभावनाय वाता च सव जगता परमाित ही
ndash सश ४१०ीमागवतऽिप ीकबाललीलास मणलीलाया भगवख िनिखल-
ाडमवलो ा यशोदा पनपया ाभगवदय िवितवा िधयाीकमखकमल लालयी साय शकाचायणाऽिा अािप च यीशनव चचाचकार भगवान बादरायिणः यथा ndash
ा चोपिनषि सायोग सातःउपगीयमानमाहा हिर साऽमताजम
ndash भाप १०८४५एवमव ीमगवीतायामिप ीकचयीिममा सानराग समगायथा ndash
िवा मा सोमपाः पतपापा यिरा ग ित ाथ यत पयमासा सरलोकमि िदाििव दवभोगान
ndash भगी ९२०गकािनातो महाकिवबा णोऽिप कादया मलाचरण थमोक भगव
यीमयमव ताव यथा ndashरजोजष जिन सवय ितौ जाना लय तमःशअजाय सग िितनाशहतव यीमयाय िगणान नमः
ndash का ११उपबहणनतन वदाना िव सम तथा च ानिसावणनधान ऋवदो
यिनदशकतया कम काडाधाितपादनपरो यजवदः वनगानपरायणतयोपासना-िसासीत नतरः सामवदः अथववदिाभ वित यिन यिवायाःाधान वण नमवलोत यतो थवशः शय सिहतपः अवशोघोटकपरः अवणसावनञः (पास ६४१२७) इित समिप माणम अथ-शोऽिधकारवाची यथा पातलमहाभा अथय शोऽिधकाराथ ः यतशानशासन नाम शामिधकत विदतम (भाप) इित इमिधकारवाचकाथ-
५०
ावना
शन सहाव श सिः ताकितगणादथवशः शकािदगण आकागयत मनीषािदवत एव शकािदष परप वाम (वा ६१९१) इितवाि कसहकारण अचोऽािद िट (पास ११६४) इित िटसया४ परपमइमथवश िसिः अथाऽथशघटकाकारण सहाव शघटकाकार सौदीघ ः ात अतोऽिधकतोऽव वद इित सरलाथ ः सपत ऋवद मदवताान यजवद योपयोिगदवतानामाान सामवद भगविभितभतदवाना भगवत यशोगानमथववद रणयाण विण त पय वसीयत इम वदा एव िनिखलानिवानकलाकौशलसकल-सिसमवानािन भगवानिप सवततः सवा सवा या मी सकामःससः ससः सवा िधानपः कत मकत मथाकत समथऽिप कदाऽिपया जगिददन िससित सोऽिप वदितपादनकारमवानकरोित िक बनापरमानः ामायमिप वदमवािधशत अत एव वदमाताबिहभ तमीरो वयमािकानाियामह यथा बोम ईरोऽिप कदािचमसमिधीष या भदयिविजहीष याऽसर-दपा पिजहीष या िचकीष या च सरकाय समवतीणऽविनतल िवडयनजलोकमानवोिचतलपािदकमीकरोित अा यौ जालरवधसः माणम िक वदः कदािचदिप ममादिविलाकरणापाटवािदप दोषारतो न परामशित अत एववदाना तः ामायिमित मीमासकिसाः सिप सकलपिडतसतः वदाः तःमाणम ततः पव कािप ानपलाद तः ामायमपरशााणाच परतः ामायम इम वदाः पररयतरदवताः ितपादयोऽिप परमाानमवितपादयि यथा कािचलाना पिरवारजनाभतीषमाणाऽिप सााितमवपिरचरित तथव वदापरनामधयाः तयोऽिप पिरवारजनािनवतरदवान गायोऽिपसााहाताय तया कीय पित परमरमव ितप इय भगवती ितरवसमषा माता परमाा च परापराणा िपता यथा च प कत िपतः साया मातामाण तथव परमरसायामत ितः माणम अतोऽिभया आमनिसव वदा यदमामनि (कउ १२१५) भगवती ितरिप ावयित अमतप ाः (शयवामा ११५ उ २५) तमव िविजास (तउ ३११) तमवाणाः तन तपसाऽनाशकन च िविविदषि (बउ ४४२२) स ानमन (तउ २११) इद िव िव चम (ऋवस १२२१७ शयवामा ५१५) ख (शयवामा ४०१७ बउ ५११) इािदमः गीताऽिप परमान एव वदवतव च वदव गायित यथा ndash
४ lsquoशकािदष परप वामrsquo त टः (विसकौ ७९) शकािदात अथवशिसौिटसाया उपयोिगता नाि पर मनीषा पतिल इािदष िटसया िवना शिसिन
५१
ावना
सव चाह िद सििवो मः िता नमपोहन चवद सवरहमव वो वदाकदिवदव चाहम
ndash भगी १५१५ितशः वणाथ क धातोिन त ( वण धापा ९४२) एव च यत
आनपा ऽनािदकालापररया या सा ितः इित ौ कम िण ियऽनब-लोप कयाािभिकाय थमकवचन ितः इ िह अदिभकत क-वत मानकािलकवणानकलापारिविशिनःसीमशकमकवणकमप फलम इितफलमिवशकः शाबोधः या यत परमाा यया सा ितः इित ौ ियािन (पास ३३९४) इित सण करण िन एव वत मानकािलकवणानकल-ापाराविवणकमािभफलिनकारतािनिपतफलिनिवशताशािलफल-करणम एव ितः अथवा ावयित परमाान िपतर पः पिरचाययित या सा ितःइित ावभा िवतयथ तावदकधाताविधातोबा लकिन यःएव च वत मानकालावििवषयकवणानकलापारानकलापारायः ितिरितिदक एवमव वदशोऽिप चतिभ धा तिभिन ादियत शत त िवद सायाम (धापा ११७१) इााथ कधातोः िवत िनरर वत त यिवषयकान तदववद इित कत िर घञयऽिच वा गण कत सित वदशः िसित एव वत मान-कालाविभवनफलानकलापारायः इित शाबोधः ितीयिन क िवदिवचारण (धापा १४५०) इाातोः िव त िवचारयित जनो यिन स वदः इित िवह हल (पास ३३१२१) इननािधकरण घञयः तथाचानबकाय पगलघपध च (पास ७३८६) इनन गण िनो वदशःतथा च िवचारकािभकत कवत मानकालाविमनोबिसयोगानकलापारािधकरणवदः इित िनग िलतोऽथ ः ततीयिन क िवद ान (धापा १०६४) इाातोःवि जानाित सनातन परम िनरन िनग ण िनराकार िनकार िनलप िनमा न िनमह सिदानसोह िनिव क तथा चानकमकसततमिनजनपिरपीत-चरणारिवाममकरसिदानिचयसमलतणियदयकोसलसरयतरल-तरभििवािलतचरणसरोजमनोजविरवितपादपयोजकोशलवीिचिवघण धिलधसर-सरसिशरोजकपोलावलिरोलिनककिटलकलसािरतपाटलकोशिवहािरभ-सौभगकौसाोडवि दशरथनयनवित वत लमखमगासीिडतशारदशशापरम-कणनीलतणतामरसशरीरपरमरणधीररघवीरपण चिनभाननिनहतदशाननयाम-सरपरसगणिवहसाकारभगव ीरामच वा यन स वदः अथ साधकािभ-कत कवत मानकालाविानानकलापारिविशिनग णसगणिवषयकानपफल-
५२
ावना
मापारा करण वदः इित फिलताथ ः चतथ क िवद लाभ (धापा १४३२) इितलाभाथ कधातोः िवित लभत सगण ीरामच यन स वदः इित ौ करणघयनबकाय गण च सित वदश िसिः एव वत मानकालाविलाभानकल-ापारिविशफलकरण वदः िनग ण सगण वा वदितपापायरवानभिवत वा शत त वद य उपायाििभः काडः ितपािदताः कम उपासना ान चितकम काड कम ितपादकमशीितसहमाकम उपासनाकाडमपासना बोधयितत षोडशसहमाकम ानकाड ानिनपणपरम त चतहमाकमत वदिणिहतो धम ः (भाप ६१४०) इित वचनन वदितपामव कम त ििवधिन निमिक िन नाम कत सफलाजनकऽिप न कत पापजनकम निमिक नाम िनिम िवधीयमान सित पयजनकतावदकम िन कम सािदक ौत ात च तावय करणीयता यथा गीतायामशषिवशषातीतोऽतसी-कसमोपमयकािः पाथ सारिथिन िखलगणगणिनलय उमोको भानहकातरःीकचः साटोप पाथ ित पादयत ndash
िनयत क कम कम ायो कमणःशरीरयााऽिप च त न िसदकमणः
ndash भगी ३८एव ाा कत कम पवरिप ममिभःक कमव ता पवः पव तर कतम
ndash भगी ४१५कमयवािधकार मा फलष कदाचनमा कम फलहतभ मा त सोऽकमिण
ndash भगी २४७िक बना काया काय वाया शामव माण गीताकारः िममीत यथा ndash
यः शािविधम वत त कामकारतःन स िसिमवाोित न सख न परा गितमताा माण त काया काय वितौाा शािवधानो कम कत िमहाहिस
ndash भगी १६२३ndash२४इ कम णोऽ ौ भागौ िविधिन षधित ताकमणोऽााौ
िवधीयमानकमतावदक िविधम तथा अहरहः सामपासीत५ इित५ मल मयम
५३
ावना
िविधः अव िनषधव ोड ावपरावशौ िनयमः पिरसा च िनयमः पािक सित(तवा १२४२) यथा ीहीनवहि अावहननमावयक नखवा ऽः साधनवा पिरसा त िवधयाशऽािवधयाश चााौ पिरसा यथा िवासो िनगदि ndash
िविधरमाौ िनयमः पािक सितत चा चााौ पिरसित की त
ndash तवा १२४२िनषधो नाम कत सित पापजनकतावदकः शासमिभातनञथा वदक-
वदिभाः कमिवशषः यथा ाायवचनाा न मिदतम (तउ ११११)मा िहाः सव भतािन६ मा गधः किनम (ईउ १) इािद एवमपासना-काडितपादन भगव वदमािवोपामानः परमाा साधकाना कामदो भवितशामितिर िकमिप कत नव फलदम अतो गीतायाः पव िनिद यः शािविधम (भगी १६२३) इािदोक शािवधरव सफल सकल पािद भगवता ीकनउपासनाया ितसत िनतरामपितम त वदाथ ितपादकनसार पसदायाः तिह वदमलकन ामायम वद िनगढाथा न ितः रितितकता र ऋषयो मादयः तः ामाय पव मव वदः शसित यथा य िक चमन रवदषजम (कय तस २२१०२) महाकिवकािलदासोऽिप तवदान-गमपमया ौित यथा रघवशमहाका ndash
ताः खरासपिवपासमपासलाना धिर कीत नीयामाग मनरधम पी तिरवाथ ितरगत
ndash रव २२तानमोिदतानवाथा न ितः रित ता गाणपसौरशाशव-
ववनामधयाः प सदायाः गाणपसदायो गणशमव ममाियतऽान गौणनवोपा त बामािप महारा िवलोत सौरसदायः सय मवधानन समथ यतीतरान तदनवाित अ ाधा गज रा शासदाय शः ाधाम अय सदाय कमीरबयोः चरः सरित शवसदाय ामनशशाशखरो भतभावनोऽभयरः लयरः काशीरः चडताडवोपसतभतवथ-भिसतभािसतभालपिकः करालभालतविदकाजामानसिमनघनधिष तिनिखल-जजलािरधनयसमलिलसमातीकतिनिखलजनमनःोभकरमकरकतनःकलासिनकतनो िवरिसतवरायरसिनमजगतीतलभीषणभोगलालसामनोिनकतनभवानी-समलतवामिवहः कतजालरगजासरिपरभितचडदानविनहः शावासनाहो
६ मल मयम
५४
ावना
भगवािवः ाधान पिरगयत एताचय करलकणा टकादौ ववसदाय मखतया िनिखलकोिटाडाधीशो जगदीशः पररिपरहरवसिविरिपावकपवमान-िहमभानिचभानकशानिनिखलनगणसकलसरासरयगविकरचारणिससा-नरनागलोकपालनाकपालकालकरालालमालमौिलसिजतपादारिवलखाधीश-मकटमिणसलािलतचरणसरोजरजोमकरलोलीनवनिलनलिलतलोचनलिसत-कमनकटासवीितशभितभसौय सारसव सकलसषमासारभतमनोरमसाव भौम-शवरीाणवभसीडकमदनमानपीडकवदनसरसीहिनसग िनिहतसिधतसधामाधरीक-ीवलानशरशााननमधरमिततिहनाशदीिधितिविहतपदयसरसी-करविवकासलिलतलीलािवलासमहालीिनवासीरसागरसनसातकणसश-भभभिरभवभयणपािणपवजगतीतलपाथोिधवनािशतिणपातविवरिचत-गिणकागजाजािमलपिलपकलभविविहतभवसवकणाण वसकलशरयवरय-तणाणसरिसजचरणतणतमालनीलसरसीहमरकतमिणकािलीकीलालिविनक-भवनािभरामयामशरीरदािमनीितिविनकसवीतपीतपिरधानानमदममनोभवधीर-मधकटभनरकमरचरमहासरभिरमदगिव तगजगडलिविनग तशोिणतकरकमल-किलतकौमोदकीधरशचधरकमलकिलतकमलकरकयरकडलकटकवनमालानपरािद-भषणमिडतसकलकलाकलापपिडतकमलामलमखचचकोरवकठिवहरणपरायण-नारायणभिविवदयमिर महीयत अ ायशो िविन िव चारःसार अ वत का रामानजरामानवभिनाकमसरतलसीदासमखाःउपासनाितपादकशाष वदमलकष नारदपाराशािडसनारदभिसभि-रसायनभिरसामतिसभिसधाभितनामािन तोपासनाया भावानसािरणः पकाराः त सि शावादासमधरााः शा शापरमकाशपपरमोितम यमखडमन भगव दयसहदलकमल समपासत योिगनः िशवादयःवा प िश वा मा िशशप िनग णमिप सगण िनरनमिप सान ापकमिपा िपतरमिप प पराणमिप नतन ाचीनमावा चीन िनराकारमिप साकारमकलमिपसकल िनरामयमिप सामय लभमिप सलभमचलमिप चल िनलपमिप धिललपिनरावरणमिप साभरणावरणमवण मनगतिपतवण ममिप कौतकमिवषादमिपपानाथ िवलिसतिवषाद िनराधारमिप ीकतकौसकाधार ीराममपमिपसमाितनीलनीरधरयाम भवनािभरामसकलिवाम७धामिनिखललावयललामलोक-लोचनािभरामबालप परमर सज दशरथकौसािवािमविसादयः दाजगदाान परमाानमय बा सकलिनमा तार रचियतार िभवन िनिखलपभत
७ िवामो िवमािप इित िपकोश ीहष ः
५५
ावना
िलोकिपतर कत मकत मथाकत समथ सससकामसौयरमाधय -सौशीसौजसौलसौरसारतारकायतायवाािदगणगणराकरकणाकर ीराघव ािमन सव मा सव भावन भावयि हनममखाःसः स कटमिप भिय दयशमिप िवडितनरशवषमदहमिप लीलागहीतदहसव गहमिप ीकतपण कटीरगह सिदानसोह कोशल णतसहाय सखायमा सत सीवादयः माधयण िनिखलरसामतमित सौय ीरिनिधरोिहणीशभवनसर सीतापािणहणलालस धतवरवष धनध रमिप कामािरकाम कखडनपरपरमाान मधर तसमाय मा भज भावका िमिथलािनवािसनः एष सवष भावष मौिलकतया दामव भावनावषा काराः ादिश षत अतो िवपितोवि दासभतातः सव ाानः परमानः (अिहस ११) इित उपासनाऽिपितमिलका अवा चीनकिताया भौ नव फलजनकतावदकता अतो मातषामााना महानाम ndash
ितितपराणािदपरािविध िवनाऐकािकी हरभ िातायव कत८
तलसीदासोऽिप वदानमोिदतामव भि वरीयस वरयाभव यथा ndashित सत हिर भि पथ सजत िबरित िबबकतिह न चलिह नर मोहबश किह पथ अनक९
ndash राचमा ७१००खानकाड ानितपादक चतःसहमाकम इदमव वदादशनिमित
कत त वदाः िसाः परमताय वा यिन सः इित िवह अित बन (धापा ६१) इाातोरित बाितवापयित वदाना महाताय यः स वदाःअः इ पचािदात अच यः१० त वदशन सह िधकरणबीिहःयिप अनकमपदाथ (पास २२२४) इित स समानािधकरणबीिहपरम तथऽपदाथ वत मानमनकसब समत स च बीिहः अपदाथ इ समीसा चािधकरणसापरा त च िवषयतापाऽिधकरणता सा च वत मानपातादपदाथ िनवत मानिवषयतापरमनकसब तदव परर समत इथा नरोधनथमाानामव समासः त समानािधकरण नाम शिविशम विश चसमिभातसमानिवभिकिमतभयसन तथाऽिप समीिवशषण
८ मल मयम९ एतपारमndashयो माग आ ितसतः ीनाथ भः सिवरिबोधः तिरा याि न
मोहिना मागा ननकानिप कयि (माभा ७१००ख)१० नििहपचािदो िणचः (पास ३११३४) इनन कत िर
५६
ावना
बीहौ (पास २२३५) इित स समीश िवशषणाथगपादानन िधकरण-बीहः कना अथा िवशषणशनव समानािधकरणबीहः सहः िकमतनसमीपदिवासन अ समीश पथवणािशषण िवशसमानिवभिकमवत थमामव तन पीतमर य स पीतारः इािदलािन ससतािन पीत-शो रश िवशषणावदकतया पव यः यिप भतल घटः इादौसािप िवशषणता अत एव गदाधरभाचाया िवाद वदाः माणम इल११ ाावसर िवशषणिवशपदयोः समानिवभिकिनयम साव कािलक नीचः अत ििममा िणय त य िवशवाचकपदोरिवभिताय -िवषयसािवसाया अिववित त िवशिवशषणवाचकपदयोः समानवचनक-िनयमः (वा का) तथा सरो रामः इ िवशवाचकपद रामर-िवभिः सिवभिायिवषयसकसा तिसायािादः सरपदोर-सिवभा िववा नाि अतोऽ समानवचनकम िक वदाः माणम इिवशवाचकपद वदारिवभिज िभिाय िवषयसा बसा ति-साया एकनामसायाः माणपदोरसिवभा िववितमव अतोऽ िवषम-वचनता िवगतसमीपदपथगपादानादिियमऽ सोच चकार भगवान पािणिनःअतः िसा िधकरणबीहौ कठकालः (कठ कालो य सः)१२ पाणौमहा-सायकचाचापम (पाणौ महान सायका चाप च य तम) इािदलिमवाािपसमाधातम वदाऽिायाजीवाना िनपणम वदाो नामोपिनषमाणतपकारीिण शारीरकसादीिन च (वसा ३) इित वदासार वदाऽत-वादो िविशातवादः शातवादो तातवादोऽिचातवादो तवाद इित मतािनतााचायः इदमव दशनमरमीमासाशन वियत
इममव वदमिधकाादश पराणापबिहतािन वदासन तषा सहोकः ndash११ लशः स िवषय भाग चाकोशः१२ कठकालः इ अमध मकााादकाम (पास ६३१२) इित सण कािशकाकौमदी-
शकमवाचािदष समासः ादिश कठ कालोऽ कठकालः (काव ६३१२) इितकािशका कठकालः (विसकौ ९७०) इित कौमदी कठ कालः ीरोदमनोविवषपानिनदशन-पनीलवण य सा अक इित शकमः कट कालः कठ कालोऽ वा सा अक इित वाचम भा च समानािधकरणसमासाीिहः (वा २१६९) इित वाि क बीहरवकाशः ndashकठकालः इित बीिहसमासमदा सपमानपव पदोरपदलोप (वा २२२४) इित वाि ककठः कालोऽ कठकालः इम इभयथा िवहः
५७
ावना
मय भय चव य वचतयमअनापकिलािन पराणािन चत
ndash सहोकः१३इित आचाया इित शषः यथा मपराण माक डयपराण भिवोरपराण भागवत-पराण ववत पराण ाडपराण पराण वाराहपराण वामनपराण िवपराणवायपराणमिपराण नारदपराण पपराण कम पराण पराण िलपराण गड-पराणिमादश पराणािन त दवीभागवतमष ीमागवतमहापराण ः पथकमहापराणात इदमवोनिवश वदासदव चरमा रचनित िवपिता मनीषा१४इितहास धा रामायण महाभारत चित रामायण वत क आिदकिववाीिकय ः खपरा ठकोऽिप सिष सादसललािलपण ितमालिवसिमोहमहामहीहोदयसरसीसमिसतसीतािनवासचरणसरोहो मिनतीकारसविध तललाटतपपन-दीिधितसिमतीतरतापसिहतपोऽनानोपयोिगयोिगजनलभजटीभतिशरोहोिवमलवरायिविहततणायमानकटागपिरपीतरामचपदपाथोजपरागरससरस-मानसकिजतमलमयकागानसतमककणावलसौशीसौलािद-मनजतरगणगणिविहतभितवीकवथशरीरणरघपितिचनिवचणकिवकल-शरणसिडतारयवरयवागीरसादबिहतवाचितशमषीलभमनीषोष चरण-पजभािवतभारतवष तोटादशरघनाथलीलातरलतरसरतरिणीिनमानम-सधापानसमानहषष पयपलिकततनहः ीरामिवपरीतनामजपभावसल-समानवभवोऽिप१५ सीतापितपदपभिमिदरया मिदरणो नरिपशािचतगहदारािद-जगतीतलभोगसार समिसतषिकारमनभतपीपातकठोरितरार ाथ ारपितत पिरवार तणिमव ितरकार य ख धािरततपोत किवकलगरोः ाचतसभगवतो वाीकः ककोपमा िनपमा कोिवदकलमनोरमा गितिवमा िवलिसतििवम-िवमा पिरतपिडतपिरमा भभवभयमा समिसतकाकलाकलापसवम-सरणसमा ीरामलीलासरधनीिवमलवीिचकीलालीडागीतकिवकलितमामलमयी लोकिहतिषणी जगपकािरणी किवताकाननिवहािरणी धज िटजटा-चािरणीव िपथिवहािरणी मिनमनोहािरणी पितततािरणी तरिणिकरणमािलकव िनम लामनीषा ौिनधनिनरीणसाततणकणशोकसमालोिकतजगदीशा थम का-१३ मय भय चव य वचतयम अनापिलकािन पराणािन पथथक (दभाप १३२)१४ ीमागवतमादशपराणो िभ महापराण ासदवािमा रचनित िवपिता मतिमित भावः
उपपराणािन त ना परामािन१५ िवपरीतनामजपोऽारामायण विण तः ndash इा राम त नाम ारपव कम
एकामनसाऽव मरित जप सवदा (अरा २६८०)
५८
ावना
सग ध करतलचतव गा पवग सोिदतभग सलभीकतग ोकमव िवरिचतसग िमवसमसज च स च ोकोऽनसा समगीयत ndash
मा िनषाद िता मगमः शातीः समाःयौिमथनादकमवधीः काममोिहतम
ndash वारा १२१५अयमव िनिखलकाजगित थमो रचनािवशषः शापाकोऽाथ ः ndash ह िनषाद
नीचः सीदित िततीित िनषादौ िनषाद िनगािमिित भावः शातीःसमाः अनाः समा वषा िण यावत िता सान मा अगमः मा ािह यत यतोिह ौिमथनात ौयमतः काममोिहतमक पषिमित भावम अवधीः पषहा ाररसमिप कणरस पिरवित तवािनित भावः िवचार कतऽय ोकः सव का-ाथभायाऽमलशापोिमया कथ पिरणिमतः अतोऽपरा ाा ndash मा सीताइिरा लोकमाता मा (अको ११२७क) इित कोशात सव मा सीता िनतरा सीदितितित यिन स मािनषादः अिधकरण घञ१६ अथवा माया सीताया िनतरा सीदितितित यः स मािनषादः कत िर घञ१७ ीरामच इित भावः अथा त ndash ह मािनषादसीतािनवास ीराम भवान शातीः समाः अनवषा िण यावत िता सानपजाम अगमः ावान यत यतो िह ौिमथनात ौयोः पिवावणमोदय-िम थनामात काममोिहत कािमनम एक रावणम अवधीः हतवान रावण हा भवतामहती िता समिज तित ोक भावः अयमव सव थमः ोकोऽनर नारदोपिद-सिसीतारामकथा िवगतथा भगवान वाीिकरािदकापा पशतसगा िकाषाडा रामायणनामधया चतिवशितसाहीसिहतािममा१८ कावसकोिकलः कोिकल-काकलीिमव चकज इदिमितहासभत वदसतम त ातम यथा िवान सितसाई नामधय योगयोगौ िथअरीिकल शाा वियत तथव वदः िथअरीइित अथा िासहः रामायण िकल इित अथा योगसहः अ वदसणा ः िसाा अनककथााजन सिवर ितपािदताः अयमवितहासः इितहास-शो िह ििभः शिन त इित ह आस इितशः पव कालघटनामसचको हशो१६ िनतरा सीदित यि िनषादः िनपव कात सद धातोः (षदऌ िवशरणगवसादनष धापा ८५४
१४२७) हल (पास ३३१२१) इननािधकरण घिञ धाादः षः सः (पास ६१६४) इनन सअत उपधायाः (पास ७२११६) इनन वौ सिदरतः (पास ८३६६) इनन ष िवभिकायिनषादः माया िनषाद इित मािनषादौ मािनषाद१७ िनतरा सीदित िनषीदतीित िनषादः साया बालकात िर घञ िया पव वत माया िनषाद
इित मािनषादौ मािनषाद१८ चतिवशहािण ोकानामवानिषः तथा सग शता षट काडािन तथोरम
(वारा १४२)
५९
ावना
िनयवाचक आसशो भतकालियासचकः एविमद िनितमासीिदविमितहास-शाथ ः अ सण तो वदमलता य वाीिकरकथयत ndash
इद पिव पाप पय वद सितमयः पठामचिरत सव पापः मत
ndash वारा ११९८ितीय इितहासो महाभारतनामधयः अयमादशपवयो लोकाकः
अ रचियता ीमारायणकलावतारः साागवान वदासः यथा रामायण महिष णावाीिकना परणः सनात मया दापषोम चाचिर सजीविचिमव िचितत रामो महािवः पर सरकाय िचकीष या दशरथपता ीक कौसायाकटयाभव यथा ndash
स िह दवदीण रावण वधािथ िभःअिथ तो मानष लोक ज िवः सनातनः
ndash वारा २१७तथव महाभारतऽिप परमभागवत पाडवश वणनलनातसीकसमोपमय-
का िणीरमण भगवतो गहीतनराकार पाथ सत वासदव ीकचभवयतोपबिहता वदासन अ भगवान कपणवलो ासः ीशिजबनाकतऽिप वदाथ यथा सरलः ािदित हतोः समवद विण तिवषयाणा कथोदाहरणसष िनबनमकाषत अतः यत य भारत त भारत इित ीमागवतऽिप महाभारत-रचनाकारणिमदमव ादिश ndash
ीशिजबना यी न ितगोचराकम यिस मढाना य एव भविदह
इित भारतमाान कपया मिनना कतमndash भाप १४२५
एव िनगढा वदाथा इितहासपराणाामपब यमव वदासः कथयित ndashइितहासपराणाा वदाथ मपबहयतिबभतादो मामसौ हरिदित
ndash मभा ११२६७ ११२९३ ११२९४इममव वदमाधारीक वित तातद श िवाः त षशनााीिकी यी वाता
दडनीितः पराण मीमासा धम शा सीत चित त षशनष सा योगो वशिषकायः पव मीमासोरमीमासा चित दशन नाम यत ायत परमात यन तत इितौ श धातोः (िशर ण धापा ९८८) करणािधकरणयो (पास ३३११७)
६०
ावना
इित सण ट टकारा हलम (पास १३३) इित सण तलोपः (पास १३९) इनन लोप लकार लशतित (पास १३८)इित सणा पनलपः१९ उकार िवधानसामा पदशाननािसकऽिप नमलकार िलराथ ः योगः२० तिाजनकप फलम ततो यवोरनाकौ(पास ७११) इननानादश गण २१ रपर२२ कत दश नम इित िसम तािक-दशनािन षट आिको नाम वदितपादकवदितपामातााावान अि-नाििद मितः (पास ४४६०) इित सण अिशात ठकयः िवधान-सामा त चट (पास १३७) इनन ठकार न कालोपयोः ठकादश ठकः (पास ७३५०) इित सण यिच भम (पास १४१८) इननभसाया यित च (पास ६४१४८) इननािघटककारलोप तितचामादः(पास ७२११७) इनन वौ िवभिकाय आिकः इित िसम अथा द-शाितहासपराणितधम शा िसा धान सतीरपजक सित गोिवितमा-पजकमािकम अत एव ास आिकानाहयित ndash
सिधऽिप पर लोक कत ो धम सहःनाि चदि का हािनरि चािको हतः२३
इित महाभारत शािपविण त सादशनवत को भगवदशावतारः साागवान किपलः अ ीिण तािन म इित योिवशिततिनकरःमहदहारो दशियािण चःोरसनााणािणपादपायपवागाािन मनः श-शपरसगाः िितजलपावकगगनसमीरा इित योिवशिततािन ािन अ१९ िशर इ इर उपसानम (वा १३७) इननर इा त लोपः (पास १३९) इनन
लोप बोः२० िलित (पास ६११९३) इनन िलर याव ः र उदाः दशनम rarr
िलित (पास ६११९३) rarr अनदाौ सितौ (पास ३१४) rarr अनदा पदमकवजम (पास ६११५८) rarr दश नम rarr उदाादनदा िरतः (पास ८४६६) rarr दशनम rarrिरतािहतायामनदाानाम (पास १२३९) rarr दशनम ऋवदसिहताया च दशनाय(ऋवस १११६२३) इित न च उदाादनदािरतः (पास ८४६६) इ िपादीात िरतािहतायामनदाानाम (पास १२३९) इ सपादसाायीसािस िरतकाय कथवििरित चत िवधानसामा िपादीसकाय िसम या िरताध ोदाादोदािरत-पर सतरामदाादनदा िरतााय िरतािदित िसथ म (पास १२३२) इितवाि कवचनािम या न म न (पास ८२३) इ न इित योगिवभागात पव ािसम (पास ८२१) इित साविः ािचा अिमप िवराय २००तम प १ ८५ जायितसीतित इित योग िवमश पय२१ पगलघपध च (पास ७३८६) इनन२२ उरण रपरः (पास ११५१) इनन२३ मल भारत शािपविण मयम
६१
ावना
कितः पष ः षिशो िह पषः इद तावा साय गय योारोयिन ताश ःखयािभघातप य स वित तिमित साम स बशो यादौय यथा एवमाऽज नः स (भगी १४७) इित२४आिधभौितकािधदिवकाािक-नामधयाना याणा ःखाना ितकलतयाऽऽिन ाघातादिभघातकहतिवषयक-िजासाया ाानदीपकपिमद ाचीनतमम तथा ndash
ःखयािभघातािासा तदपघातक हतौ साऽपाथा चकाातोऽभावात
ndash साका १अ कितपषसयोगन सिः तयोः सयोग पवयोगः अ धारायी
किचिरीरवाद किच सरवाद वापयि इद दश न तवादपरम अपिवशितताना सहः कितः क पषः परपलाशविलपः पषण सयायाकतौ पषिनचतनमारोत पष च कितगतकत मत तथा चोम ndash
मलकितरिवकितम हदााः कितिवकतयः सषोडशक िवकारो न कितन िवकितः पषः
ndash साका ३अिशन ीयव माणािन ीचिर मनमानमावचन च२५ अनमानमिप
ििवध पव वषवामातोभदन२६ य हत ा ािरणपरःसर भतपवकाय मनमीयत त पव वथा जलसल जलाशय ा पव वषा ऽनिमता२७ य शषा काय मनमीयत त शषवथा िबमा समजल िनपीय शष ारमनमीयतय सामापिरिा िवशषानमान त सामातोम यथा किचदाफलानादश ननतर रसालफलानमानम शाऽिाव पषशन वियत तथा चपिर शरीर शत सािन ितित यः स पषआा२८ सााः पषबमिप साधयि२९२४ यमायोधन ज धन िवदारणम मधमान स समीक साराियकम
(अको २८१०३-१०४) इमरः२५ मनमानमावचन च सवमाणिसात ििवध माणिम मयिसिः माणाि
(साका ४)२६ ििवधमनमानमाातम (साका ५) ििवधमनमानमाातम पव वषवामातो
चित (साका गौभा ५) ायशाऽिप ndash अथ तव क ििवधमनमान पव वषवामातो च (ास ११५)२७ वष थ वषा शो बवचनाो वथ चकवचना इाकोशः२८ पषोदरािदााधः पिर दह शत शीndashड पषो इित वाचकारः भागवत च ndash परायन सािन
नितय गिषदवताः शत जीवन पण परष पषो सौ (भाप ७१४३७)२९ जननमरणकरणाना ितिनयमादयगपव पषब िस गयिवपय याव
(साका १८)
६२
ावना
यतो किन सित पष सवषा सहव यगपमरण ाताम३० यथका िवदागित तदा सहव सवष ककारो भवित तदागमन यगपदव सकलधामस सकाशःसहव िवजनवीजनम ताषाणा बम एक सित जनाना सखःखभतीनाभाव च वष कथमिप न सत रााोऽय समीचीनो यियो वव-सत अथा यिद सवक एवाऽा तिह कथमकिव ण कोऽिप ियत कोऽिपजायत कोऽिप ितित कोऽिप वध त कन िवपिरणमित किसित कथ वा कोऽिप िवान किख ः कचन खलाः किचाधवः अ इद शा चािप वदमलकमव पषबितरिप माण यथा इो मायािभ पप ईयत (ऋवस ६४७१८)
योग िचवििनरोधपरः यथा योगस योगिवििनरोधः (योस १२)िचवििनरोधायाायोग चचा यमिनयमासनाणायामाहारधारणाान-समाधयोऽाािन एतिवििन त अय च हठयोग इित कत राजयोगीर-िणधानाकः यथा योगस ईरिणधानाा (योस १२३) हठयोग ाणजयनमनो जयि योिगनः राजयोग च मनोजयारण ाणमितशरत सयिमनः अाऽचायभगवान पतिलः स एव पािणिनाकरणमहाभाकारः स एव चाऽयवद चरक-सिहतारचियतित यत गः तथा च सीत यि गचरणाः ndash
योगन िच पदन वाचा मल शरीर च वकनयोऽपाकरो वर मनीना पतिल ािलरानतोऽि३१
अथा ोगस िनमा य िचमलममिलतव ाकरणशा पदपदाथ ितपादकपरम-माणभतमहाभासागरसरचनया वाण िनदषय चरकसिहताितपादनन शरीरभषय ािलः पतिल िणपतामीित ताय म शा िकार अलौपतन इित िवह सािलश शतयाथमापतन शन मयर-सकािदामासः३२ पतन श च पव िनपातः३३ एव शकािदगणमाकितगणमा शकािदष परप वाम (वा ६१९४) इित वाि कन परप िवभिकायपतिलः इमााियका ता गमखो यदीसापवा िमशताा पािणिनसाथ -पिरिकीष याऽशषिवशषातीतो भगवाष एकिचपोिनाण साथ गत३० यक एवाऽा ात एक जिन सव एव जायरक मरण सवऽिप ियरन (साका
गौभा १८)३१ मल मयम३२ मयरसकादय (पास २१७२) इनन३३ पतः अलयोऽिन नमाय ािदित पतिलः (तबो ७९) पतिलिरित पतन
अिलय िन नमाय ािदित िवहः अ lsquoअत rsquo इित टरकार च ान परपमकारः किच गोन दादश किचषोपासनसमयऽलिन ग त इितात lsquoअलः पतन rsquo इित िवगिमयरसकािदामासः (बाम ७९)
६३
ावना
सरोवराासमिल साय सहरिममािलन परमकाशशािलन कमिलनीकलवभभगवाकारप िदरोिचषा िवभािसतभवनमडल दीिमयमडल जगदाखडलभा िवव िनिखलजगपादानभत शान कयपननमिदित-कीित कत विदकधम सतमलौिककतजस शा भगव भार समपितमानसमपतप शावकीभयािलपट आकिककरपटभोिगतोकपतनसातबलकतहलतयािजना कोभ वान इित पः सन सोऽहम इित समदतीतरिरकिलतसकल-िवािवशषो भगवाषः सप घटकरफः कित ितपः सन को भवान कोभ वान इित िनरथ क मरफ वहरता भवता पव मवो इित वयकटा समािप पतस एव सप शावकः शािकसदायनभोमडलसमागतपािणिनसाथ ानतणतल-ितिमरपटलपाटनबलभनोपमो िनिखलपिडतमनोरमापिरणतपिरमो िवगतमःतााायीमौिलकपाठमः पिडतजगारिचकीष या िवपतामीचकार स एवभगवान पतिलः पाोिगजनसिवत रारा सकलकामकाणकम गा पवग -चतव ग सोपान साधनाजािटकटकटकिवषम सग म योिगव योगदशनदीपकनपिरकार इद दश नमिप तवादपरमीरवादितपादकमािक वदमलक
वशिषक दशन तावपदाथा कम अ गणकमसामािवशष-समवायाभावनामधयसपदाथा ना ानाोः एताऽचाय ः काणादः इद सकल-शाोपकारकम तथा च गचरणाः ाय त काणाद पािणनीय सवशाोपकारकम इित३४ इदमिप वदमलकमािकदशनमीरवादपरम ायदशन तावमाणमयािद-षोडशवमीमासापरम अ षोडशतानादव मोः ायदशनाऽचाय भगवान गौतमः इदमपीर कत न ीकरोित तथा याय तकत किमित ािरो नयाियका इमनमाि यिरािदक कत ज काय ाटािदवत इद त परमािकदशनम एत ाचीनाचाया िमिथलाभवः शखरीभताः ीमदयनाचाया ईरिसावव ायिसाकसमािलनामक तवः ायशा परमनािक-िवामदमगजगडलभदनशील तरलतकतीनखयिसहोपमम बौादीनाखडनायदमव धािरतसनम आकय त ाचीनो गचरणो यदािचीथ याा-पदशन चरणसरोजरजःसनािथतोलदशाः ीकतशााथ सनरतपिडतवशाःीमदयनाचाय चरणाः शरीरसििहतनािककतरखडनसापगीरणाःिनगावभतरितरलतरसािलतपादकमलाममला जगाथपर समलःत ीमगाथभवनपावनपादारिविनममकररोलायमानमानसतयाभगवखमगासौय सधामाधर िपपासवो िजासव तििहतारोाटन-३४ मल मयम
६४
ावना
कालमच कािलवणसातरोषालाजाल ना धय धरो ाहाष िमोकिममम यत ndash
ऐय मदमोऽिस मामना ितिसउपितष बौष मदधीना तव िितः
ndash मकम आकय तमिवला वाण पिडतमचिच काया भवलो भगवानकालमा
ारमदयनमदयिगिररिविमवाऽान दश यामास अिाय सदायय ावत ताचीनाय नाय च ाचीनायवत का उदयनाचाय मखमिथलाःनायाचाया गशोपाायगोकलचरघनाथिशरोमिणिवनाथतकपाननगदाधर-भाचाय भतयो मिथलबीयाः
त पव मीमासादश न कम काडितपादकम इद वद योगपितपिरारमीमासत एताऽचाया जिमिनमहाभागाः मीमासास ादशाायपरम अिन धम िजासव मीमािसता यथा अथातो धम िजासा (मीस १११) इद त सव भावनवदमायित अािप ौ सदायौ भाः ाभाकर एततऽपौषयवद एव िनिखल-लोकिनया त कमव न ितपािदतम३५
वदादशन षम इद वद ानकाड सयित एत वत का नारायण-कलावतारा दयसििहतसकलितसारा वदिसाानशीलनभागवतधमपिरशीलन-पिरतिवचारा िविहतपरमधमरसतरिणीचारा िनिखलकोिवदकिवकलालारािनरहाराः सिशतसमाजोिचतमिनमनोलभरासदहरग मा-सामीसारा िनिखलयोगीमनीयतीसरासरनरसाधकववित-चरणकमलकाराः परमोदारा बादरायणापरनामधया महिष वदासवया ः इदसमायचतयाकम एतदवलव िविभवदामतवत काः -सदायानसार भाािण बभािषर अ व िनिपतम अथातो िजासा(स १११) इित इद वद िशरोभागाानभतम अ णो िनग णसगणपौिनिपतौ
एवमव वदखडनपरािण ीिण नािकदशनािन बो जन चावा किमितकारारण सव ािप वाय वद एवाऽयः सव च भगवान ा िचियाच तः यथा बो महावीरामी च वद िशतया िनतः िक च चावा कोऽिशतया३५ य शवाः समपासत िशव इित ित वदािनो बौा ब इित माणपटवः कतित नयाियकाः
अहिथ जनशासनरताः कमित मीमासकाः सोऽय वो िवदधात वाितफल लोनाथो हिरः(हना १३)
६५
ावना
िनितवदमाि य आगमाः आगमो नाम ाचीनिवचारसहः स च ििवधः शवो
ववः शा ताऽगमिवषयक एकः पारिरकः ोकः तो गः ndashआगत िशववो गत च िगिरजातौमत वासदव तादागम उत
ndash इित सादाियकाःइदमव तशािमित कत अ ौ माग दिणो वाम दिणमाग आशि-
पव किसिः ीकता वाममाग चाऽडरपणा चमारमयी िसिः सात मागऽयपमकारसवनपरतया हयायः
इममव वदमिधग षडािन िशा को िन ौितष छो ाकरण चषडवदायन पराऽाक िवधयमासीत वाीिकरिप सरकाड षडाना शसासोाहमकाषत यथा ndash
षडवदिवषा तवरयािजनामशाव घोषान स िवरा रसाम
ndash वारा ५१८२िशाया वदरपाठिया बहव आचाया ः पथथिाान िविलिलखः
पािणनीयिशाऽिप महपणा कष विदकमयोगाणा िनयमाः िन वदगहनशाना वपणा िः एतदाचाय भगवान याः छःशा वद-सा वा िनिव शित गायिगनहती पििगतीित स ािसशषष यिप विदकी रचना िमलित तथाऽिप धानतया लोक तषामव योगः इदमविपलशा कत एतवत कः िपलनामधयः सप ः यत महामखोयदािचगवाीलीरमणरमणीयचरणकमलसमलतपभागभोिगवथश-महापरामसमहििवमिहरमयपाघातिवमदीकतददानवाराितपलो वनतयोभगवान गडो बभापरः सप मािजहषरधावत स च ाव अिनवत मान-हिरयानमालो ाथ या सप यव मा जिह िवामका गोिपतपवा मः ाहीितिनग भगवान सप भतः िपलः पलायमानो गड िवामवाच तदव िपलशाकत अिम छो भजयात िशयन शीमव राप कीय िवलमािववश तदविपलशाम
ाकरणमव वद माम यिप षडवदोऽय इित ितितय थापतिलः माणयन ोवाच ाणन िनारणो धम ः षडो वदोऽयो यः (भाप)िनारणः इ िनग त कारणमथ धम काममोभितवियोजक याथाभतः इ
६६
ावना
सवतोभावन वदानाय षडाना सामपयोिगतायामिप सवाथन ाकरणायनिनताोपयोिग िविा करण भगवतो वद मखिमधािय मख ाकरणोम इित ाचीनोः थम छसाम ाा करण बधाः (वाप १११) इितभत हिरस ाकरणमरा वितभाषाानमसवम ऋत भाषाान वदाथ -ानमिप सवतोभावनासवम ाकरण भाषाया अलारः यथा ाचीनम ndash
यिप ब नाधीष तथाऽिप पठ प ाकरणमजनः जनो माऽभकलः शकलः सककत
ndash ाचीनोिःअथा शाायनऽलचऽिप प ाकरणमिधग ाकरण िवना सिसमास-ानकोषानशतया सकारशकारयोारणमण जनम कट जनम इितशनः कर जन मा माः दसकारघिटतः श आीयवाची तालशकार-घिटतः शः करवाची ाकरणान िवनाऽय िववकः कथ सवत इमव द-सकारघिटतसकलश समदायोऽथ ालशकारघिटतशकलशः खडवाचक इितकथ िनणयत तथकवारवािचदसकारघिटतसकत श३६ परीषवािचतालशकार-घिटतशकत शात ३७ का िभतित ान कथ ात ाकरण िवना िवधवाललाटचिच त-िसरिमव मखारिविनिहतशामिप नव शोभामाटीकत तथा वाः ाः ndash
अीकत कोिटिमत च शा नाीकत ाकरण च यनन शोभत त मखारिव िसरिबिव धवाललाट
ndash वोिःिक बना सिप पयजनकतावदकतावती िनिखलिनगमागमशादशनपराणितहास-नाटकचगपहिलकािदिचबमिणबबिवधःवाहकमनका-ोितती िनिखलसारशोधनशीला भगवती दवभारती ाकरणानमरणापयकलाकलितकव भाित यतो िह योगिविधानपव कश एव ददाित समीित फलमयथा ितः एकः शः सातः शााितः सयः ग लोक कामधवित(भापास ६१८४) ताानपव कयोग एव पयजनकतावदकः तािदतर-भाषव ाकरणानशजनोिरतसतभाषाऽिप वा गौिरव िनयोजना तथाच ndash३६ एक सक (पास ५४१९)३७ शकितन (पउ ४५८) उारावरौ शमल शकत (अको २६६७)
६७
ावना
यथा शशान िवना िवभावरी जल िवना भाित न िनगा यथासबोधभाषा सरला रसािता न शोभत ाकरण िवना तथा
ndash इित ममसता वायव पषमलरोित उ नीितशतक ndash
कयरािण न भषयि पष हारा न चोलान ान न िवलपन न कसम नालता मध जाःवायका समलरोित पष या सता धाय त ीय ख भषणािन सतत वाषण भषणम
ndash भनी १९इ िनरषण भषणभषण वाषण भषणसय सारमपत स च सारोाकरणमरणाऽकाशपिमव कािनकः तायजनकतापरःसरयथभाषाान-स ाकरण रदीपमािलकव ममाय यः साधशाना योगणव धम ः
ाकरणायन मतया प योजनािन ितपािदताशषिवािवशषणभगवता शषण ािलना पतिलना यथा ताित क रोहागमलसहाः योजनम (भाप) इमािन प योजनािन अोयदलानरोधन िवधयदल कथ न ब-वचनतित चदकशषमिहवधयम त राशः ीिल ऊहागमासहाउभय लघ नप सकिल एव च रा योजहः योजन आगमः योजनोलघ योजनमसहः योजन इित योजनी च योजन योजन योजन चयोजनित िवह नप सकमनप सकनकवाातराम (पास १२६९) इितसणानप सकाना चतणा मिप लोप सित वकिकमकवचनम या वदाः माणम इितविशवाचकपदोरसिवभिताय साया बाायाः योजनपदोर-सिवभिताय ाहककसया सिप िवरोध ता एकव योजनसकलयािवितमव
वदाना राथ ाकरणमयम ाकरणान िवनाऽथा भाव कथ वदष ाकथ वाऽवगमनम सवऽिप मा नव िवभिष िनिदाः ाकरणान िवना यथायथपिरणमियत कथ शवयाकरणः यथा अय ाहा इित िनिदिमस चतथान िवनाऽवयाकरण इाय कथ कथियित
जीवनाविधरः शा िवशालम यत यत बहितिराय िद वष सहितपदोाना शाना शपारायण ोवाच ना जगाम बहित वा इातािद वष सहमयनकालो न चा जगाम िक पनर यः सवथा िचर जीवित सोऽिपशत जीवित चतिभ कारिव ोपया भवित आगमकालन ाायकालन वचन-
६८
ावना
कालन वहारकालनित (भाप) एकिव काल यिद समाऽयषः य-काराणा का गितः एवमव बहित वा इाता िद वष सहमयनकालोन चा जगाम (भाप) त ाक का कथा अतोऽन कालन िवपल शसागरयथा पार जम लघनोपायनय ाकरणम ाकरण च वयो सामािसक-िसापय वसािय इित िवपिता मनीिषतम
समवाय यथाथा वगमन कथ ािदय ाकरणम असहाथचाय ाकरणम (भाप) यतो िह वद रिवचारः धानः ितरि ndash
ः शः रतो वण तो वा िमायो न तमथ माहस वावो यजमान िहनि यथशः रतोऽपराधात
ndash भापअथा रतो वण ताशो म इमथ न यिप त विमव यजमान
हि वद आानिमद िसम कााथ साधनिनपणन पररण हत परोधिसिवप सतिनधनदीोधानलनाशनपर य समीज त इशो िववध ३८
अिखड रितमािद िवजयो व च पराजयो जातः ाकरण िवनाकथ समाससहिनवारण ात वयाकरण कितर ा बीिह समासाोदाा तष सारनावग पारियित अतोऽसहाथ ाकरण पिठतम
इ समशाोपकारकतया पिडतमचिच काचिच त समिच त चिवजिव बधभारतीसरण शिवहरण सकलिवालरण ाकरणऽािभःयता िनरापद धारणीया िवचारणीया च त शसागरसमथनमनोरममतर-िदमगाीय सरिणः इदमव सकलिवाना सोपानभत परमपत पाटवमय िनरामयरसमय ससारामय िवगतभवभय दाभय परमकाशप शापक मोारसकलसौवमयम एव रााित ाकरणमिहमिन सकलिवनोरमतया ितपािदत परमरमणीयशािवलोचनऽिशा समभवन बहवः वत काः
त परा नवाकरणािन िसाासन परा यथा वाीकीयरामायणोरकाडभगवमव सोधयगो हनमिषय ाह यत ndash
सोऽय नवाकरणाथ वा ा भिविप त सादातndash वारा ७३६४७
अथ कालमण ायष नवस ाकरणनवा जाता अलोकलोकलोचनिनभ-शािवषयष जिटलतापष च शाीयिवचारष िशिथलीभतष च धम िसाचारष ३८ हतपता जहावाय शव इशो िववध मा िचर जिह िविषम (भाप ६९११)
इािभचारो वणार lsquoइशव ध rsquo इित म ऊिहतः (भा) इित पशाया कयटः
६९
ावना
सकलकलाकलापकलनो िनिखलजगरणशीलताडविथतलीलो लीलावतीहमवती-लिलतलोचनिवलासलािलतमकरकतनवदनतामरसरसशलसतामनोिमिलोमरिरपपादपयोजनखमिणचकावीभतपरमपतिनिखलिनगमसारसवविभण-समातयोगीमनीववदपराणपरतभगीरथजिटलसाधनधतशरीरफलभवनपावन-नीरनीरजनयननयनवभानीरािजतिजतमिनमनोमलयसमीरणसमीिरतभभयसभ-िनरिरपजटाजटजिटलजानदतरलतमतरभारामलिटकिनम ल-मिदतकमलशिमतससारानलिपतसगरसनशापतापपापचडदावानलदिमतषिकार-गरलधारापििविजतसरलपरमिवमलपरमतरलमौिकमहोलसधासितजलजीण -जगराजजालमालतीमालोपमिदनभधतभिरमानभागीरथीभािवतसिवशाल-भालदशो वलयीकतशषः शशामौिला करणमरा जगतः काणमसविमित कापरमस ितभया िवलस पािणिनमव ाभा वयामास
स च िशवलवदसादो िवगतिवषादो दभ पिवपािणदखः सकलाकरण-समयभत लघकाय सकलशाायनसहाय िनिहताााय िवशालिवशदसरलीकत-सिशशााायमाायीसपाठ सपठ पपाठ इद िशवचतद शसािणसमाि ावत त तािन च (१) अइउण (२) ऋऌक (३) एओङ (४) ऐऔच (५) हयवरट (६) लण (७) ञमङणनम (८) झभञ (९) घढधष (१०) जबगडदश (११) खफछठथचटतव (१२) कपय (१३) शषसर (१४) हल इित माहरािणसायणािदसाथा िन एषामा इतः लसऽकार हकारािदकार उारणाथ ः(विसकौ साकरण)
त माहरािण इ महरादागतािन शरवरसादाािणिनना लानीितभावः पमहरशात तत आगतः (पास ४३७४) इित सण अण यःभाहरघटकाकारलोपो वििव भिकाय ३९ इ यत भगवान पािणिनःशालातरीयः कदािचकलऽधीयानः कितमबिरासीत होनहार िबरवान क होतचीकन पात इित ामीणसनसार भिवजनाना जीवनमिप ायशो िवषमतामयननमव महापषो भीषणपिरिितचडझावातन सहवावतरित आघात िवना३९ महर rarr तत आगतः (पास ४३७४) rarr महर अण rarr महर अ rarr अचो िणित
(पास ७२११५) rarr माहर अ rarr यिच भम (पास १४१८) rarr भसा rarr यित च(पास ६४१४८) rarr माहर अ rarr माहर rarr िवभिकाय म rarr माहर जस rarr जशसोःिशः (पास ७१२०) rarr माहर िश rarr माहर इ rarr िश सवनामानम (पास ११४२) rarrसवनामानसाrarr नप सकझलचः (पास ७१७२)rarr िमदचोऽारः (पास ११४७)rarrमाहर न म इ rarr माहर न इ rarr सवनामान चासौ (पास ६४८) rarr माहरा न इ rarrअावायऽिप (पास ८४२)rarr माहरा ण इrarr माहरािण
७०
ावना
िपिरारो न भवित को जानीयाकलः पािणिनिव ािथ जीवन मख च-चडामिणः पाििखलिवनसमिच तचरणकमलो भिवतित तदा क दीमनमान भत ादधना यः परीािथ िवािथ ना पिरहासभाजनतामपतः स एव पािणिनःकदािचाचतरिप सानपाता पाियतीित अतो नीितोकः पत ndash
नप िच कपण िव मनोरथ ज नमानवानामीणा चिर पष भाय दवो न जानाित कतो मनः
ndash नीितोकःसवतोऽनयव धारणयत नाम पािणिनिरित पािणा गहीा नीयत गसििधयः स पािणिनः अथा यमयनब लतया गसििध न गित तदा ग-िषतिव ािथ िभः पािणा गहीा कशष सावोऽय नीयत सात त पािणगहीाऽान नयित रिचताकरणानारा मो ापयित यः स पािणिनः पव -ौ ततीयापािणशोपपदपव कात नीधातोः (णीञ ापण धापा ९०१) कम िणिप ततः सवा पहािरलोप िवभिकाय पािणिनः४० ितीयिन क ितीया-पािणशोपपदात नीधातोः कत िर िप सवा पहािरलोप साय पािणिनः४१ स एवकदािचााथ सतीः परािजतो लािनझावातिविलतकोमलदयतः ीकतमिन-तः सरधनीतरलतरसािलतमाल गौरीतपीरसयपिवीकतिवटपजाल शशा-मौिलमलिवलाससमासभभभवभयाल सकलशलिशरोमिण िहमाचल समाििनिखलिवािनकत िगिरजासमत रोषिनिटलासमतभीषणपावकिलभीकत-मीनकत िशशशिशमधरमयखसधायषसोिषतपदपाथोजपवग सससकल-सग ममाव भगव पिरमिहतमहसा बलतरतपसा सोषयामास िशवमाशतोषमस व चावतसः ितिविहतशसो ढािननादलन चतद श सरािन समकीयाकरणमहासागराम पािणनय सकलिवोपकारक कणािवह पिरत ाकरणशा णत चाााय सरयाभव अतः ोको गीयत ndash
नावसान नटराजराजो ननाद ढा नव प वारमउत कामः सनकािदिसानतिमश िशवसजालम
ndash नका १स एव पािणिनः िशववरभावपिरतिवमलमनीषो मनीषीशतःसह-
साकमभतपव र लौिककविदकसकलशसाधपर परायण िवषा४० पषोदरादीिन यथोपिदम (पास ६३१०९) इनन पषोदरािदा इित शषः४१ पषोदरादीिन यथोपिदम (पास ६३१०९) इनन पषोदरािदा इित शषः
७१
ावना
पारावारिमव िणनाय४२ यताव मचाादीिन ाकरणाासवकायपशाकटायनोटायनािपशिलभाराजभतीनामाचाया णा नामािन चिच तािन यथािभितष शाकटायन (पास ८४५०) अवङोटायन (पास ६११२३) सव शाक (पास ८४५१) ऋतो भाराज (पास ७२६३) दीघा दाचाया णाम (पास ८४५२) वा सािपशलः (पास ६१९२) हिल सवषाम (पास ८३२२)इािदष तथाऽषा िवशालादसमया लौिककविदकशाना भगवान पािणिनःपरमसरल परमलघाकरण ाचकार यथोदाहरणमक म इकारोकारऋकार-ऌकाराणा४३ ान र परतः माकारवकाररकारलकारवापनाथ माचाया ािरसािण पठः तािन यथा ndash (१) इ य र (२) उ व र (३) ऋ र र(४) ऌ ल र इित४४ िक भगवान पािणिनतणा साणा ान ाहार-सरया लाघवाथ मकमव समसयाय मिप सण चकार यथा इको यणिच(पास ६१७७) इक शन चतणा ािनना चचा यण शन च चतणा मादशानामतािप सवण योिरगचोय िनवय बाबाधको भावः ाािव यथा मनीशः अश-घटक ईकारऽिच परतः मिनघटककार ान यण ाः स च अकः सवण दीघ ः(पास ६११०१) इनन बािधतः अथा दसवण योरवगचोय सिहता
िवारभीाऽनविरिप पािणनः पटतायाः पिडतिवापन माणम यथाअतो िभस ऐस (पास ७१९) इित सम अदादार िभस ऐिसितसाथ ः िक तपराल (पास ११७०) इित सण तपरकारारकार-पव वत वा समकाल बोधकः समानोारणसशोारणकाल ायक इथ इित िनिदयत अ अतो िभस ऐस (पास ७१९) इित सऽकारकारपव -व िप समानोारणकारािप बोधकः ात तथा च हिरिभिर िभसऐात अिसाम अणिदवण चायः (पास ११६९) इित पव -वित सात सवण इितपदमनवम अथा परः सवण समकाल सथजात इकाराकारयोः सावया भावाोधकाविितयोिगकाभावन नव दोषः अतोलघिसाकौमा वरदराजाचाया ः ाः स पद सारादनवत नीय सव (लिसकौ १)
एवमव ब एतयत सपियावाथ मव महामिनना सपादसााा४२ अथ कालन बहवः िशा वष मपाययः एकोऽिप पािणिनना म जडबिपाययौ िशारोपहासन
सावमानः स पािणिनः शषाशतो यातः कदािचिहनाचलम आरा तपसा त िवाकामः सशरम ाप ाकरण िद स च िवामख शभम (हचिच २७७२-७४)४३ अ ऋकः (पास ६११२८) इनन कितभावः४४ मल मगयम
७२
ावना
िपाामरोरसवा कता अतो लानरोधन पथिनमा णमराऽिपपव ािसम (पास ८२१) इित सबलन सपादसााय ित िपािसािपाामिप पव ित पर शामिसम (लिसकौ ३१) पव इ सल -यः तथा पव िन इित िवह सपव शात साल (पास ५३१०)इित सण ल य िवभिकाय तितासव िवभिः (पास ११३८) इननाय-सायाम अयादापः (पास २४८२) इनन िवभिलोप पव इित िसमतथा च पव परमिसिमित फिलताथ ः पव िन परमिसिमथ कतऽ समीिवषयतापा िवषयता च कत तापा एव पव िन कत शा परमिसिमितजातम कारिमित िजासाया करणमवलो िनीयत सिमदमाााअमााय ितीय पाद थमम पव परशयोाव ििितफिलतमता परम इ िनिदसावा सपादसाायी परा च िपादी अतःसपादसााा कत ाया पव शसाया परा िपािसा अिश सािविध ितभाित िपाामिप पव ित परशामिसम अयमथऽिधकारगः यथाकििदशकः ितजनसमदाय गन दडन िनिदशित य पव ाऽिसकाय भवतथव सिमद िपाा ितस गा िनिदशित सपादसााय ित पव िपादित चािस भवित िपाश एत अिधकारसता इय म मनीषा यआचाया भोिजदीितहिरदीितनागशभपादमखा इद सामणािधकारमव ीकव ि यथायिनदशस ीभोिजदीिततर एव यानारान ीकव न ितपादयित ndashावण योग सवतम ियादशाया त िववतमव (विसकौ १०) तथाच स अ अ (पास ८४६८) इनसारण िववतमन सवतोऽनन िवधीयत अचाााय सणा िसाााा िववतमव (विसकौ ११) तथािह स ldquoपव ािसमrdquo (पास ८२१) अिधकारोऽयम (विसकौ १२) इितअथा दकार वज िया सवषामिप राणा िववत आरः यः कवलमकार सवतइित स च अ अ (पास ८४६८) इित सण िवधीयत त थमः अ इित षीकःअ अ इित ताय सामाम िववताकार ान सवतो भवकार इितभावः तदा रामागमनम इ रामघटकाकार सवतादागमनघटकाऽऽकारिववताोभयोिव षमारयतया सावय ितयोिगकाभावन अकः सवण दीघ ः(पास ६११०१) इनन दीघा नपपौ पव ािसम (पास ८२१) इननााााअिमसाण तािसौ िसाया दीघ िवधायकसकत तायामतचािसौ योिव वतयतयाऽकाराकारयोः सावय सित दीघ रामागमनम इिपयोगः सिसः इय ता पिरिितः िक पव शाविधसापनो-
७३
ावना
सामाायितीयपादथमातः पव िन कत इतः परमिसिमथ ःस एव ततः सपादसााय ित िविधनव काय िसौ तदशऽलमिधकार-कनया अिधकार नाम दश वााथ ानश सित परदश वााथ ान-बोधकमरोरसक वा िपाामिधकार भवतरोरसापाद-सााामोऽ ोऽमिसिमापव नाि अतोरोर-समलकािधकारसचकािसििवधायक पव ािसम (पास ८२१)इ सरपिरसर एव नाि त िह िवितषध पर काय म (पास १४२) इितस जागकात िवितषधो नामाालावकाशयोरक यगपविःयथा इको यणिच (पास ६१७७) इित सपाः इादौ चिरताथ म अकःसवण दीघ ः (पास ६११०१) इित च दािरः इादौ चिरताथ म उभयोरिप ीईशः इादौ यगपािः पराीघ ः तापादसााा पव ािसिमसरणाभावन तािधकारानपयोगापादसााय ित िपािस श-मिहव िसतया कवल िपाामवतािधकारता सोपयोगा ितभाित म बाल-मनीषया तािधकारता नाि इदमािसिसचकम यनािसिमाटीकत यथा किाणदडदाता नव य दो भवित एकिवदडदातदधमयोरसविमव एकिन सऽिसिसचकािसधम नघटताम न चतरोऽिप नटः नव मारोढ शोित यतािधकार-सचचा िसाकौमदीौढमनोरमाशरशशखरष साटोप ितपािदताइलमितपिवतन
िविवधलाणामरव सया या चातय पण तण ितभया वा दाभगवता पािणिनना सा नन ामलौिकनपमा मनीिषमनोरमा च अोाकरणोऽमिन पािणनीयाकरण एक वलय यषिचदिप विदक-शानामनशासन न वत त िकिन लौिककविदकानामभयषामनशासन विदक-शियासलनम िसाकौमा विदककरण रकरण च सवषामानावरणिनणोित सष िशतायसािण लौिककशतोिवलणविदकशसाधिया-कारितपादकािन४५ यथा थमााय ितीयपाद ndash
फनीोपदाना च नछिस पनव ोरकवचनम
४५ लौिककशतोिवलण इ सपासमासः
७४
ावना
िवशाखयोितपनव ोन बवचन िवचन िनम
ndash पास १२६०ndash१२६३पातलमहाभाऽिप अथ शानशासनम अथय शोऽिधकाराथ ः
यत शानशासन नाम शामिधकत विदतम कषा शानाम लौिककानाविदकाना च इित (भाप) शास अनिशौ (धापा १०७५) इाातोः ट च(पास ३३११५) इित सण नप सक भाव ट अनबकायऽनादश ४६ िवभिकायअन उपसग जतया अनशासनम इित िसम यिप शासनश एवाऽनपवपण -शापोऽथ िनग लित तदाऽनपसग ोपयोिगताऽऽनकितपादनाथा एव चपािणिनः शाननशाि इ पािणिभककत कवत मानकालतावदकतावि-शकमा नकपरःसरानपवसमितशानिशनकलो ापार इित शाबोधकारःधो भगवान पािणिनय ः ख िनिखलपिडतभयावह भिवपिय रािशमगाधसागरिमव साार रासद ध ष य रवगम सव ततमन श-कठीरवमिप सवमनशशास आनक साधम त िशय सित पय-जनकतावदकम लणनानन तलसीकतादौ नाािः तलसीकतमानसमिपिशय पयजनकतावदकमिप यिप सामाभाषाभिणतािदद न पयजनक य ीकव ि िवाा अााताठन लौिककपारलौिककिसयो य
समानािधकरणयोरवावावदकभाविनयमः यथा गोावदकसाािदममकिव गिव गोसाािदमधम िततः अतो गोाविोगौः इित योगो गोयपरः िकय िनयमोऽिप ाियक एव अवावदक-भाववाया िवशष दश नमवदकिनौ िनिपतम िश नामामत सकलग णश सित िदिवानिवकष सित िकालदिश सितयथाथ वम अत एव ायवत काः ीगौतमपादा आवामव शमाण मयथा आोपदशः शः (ास ११७) आप ाौ (धापा १२६०) इाातोःआोित िकालतया सव मिप चराचर ाोित इित िवह कत िर ः४७ अयमवाऽशोभाषायामपशतया आप इित कत आो नाम यथाथ वा रागािदवशादिप नानथा-वादी यः स इित चरक पतिलः (लम पलम) इित वयाकरणिसालघमषायावयाकरणिसापरमलघमषाया च नागशभपादाः अिप च ndash४६ यवोरनाकौ (पास ७११) इनन४७ गथा कम किषशीासवसजनहजीय ित (पास ३४७२) इनन कमणोऽिववाया
अकमकम धातोरथा र वधा थनोपसहात िसरिववातः कम णोऽकिम का िया(वाप ३७८८)
७५
ावना
रजमोा िनम ा िनानबलन ययषा िकालममल ानमाहत सदा
आाः िशा िवबधा तषा वामसशयमस वि त कादस नीरजमाः
ndash चस सा १११८१९इित ममादिविलाकरणापाटवािददोषिषताःकरणाथ नािशतचषोऽमाणव पारयि िक य िदिवानसाः पा हरः पदमपपा कथ यिव पाइव िषतम तलसीदासोऽिप मानस आवाव ामाय बाभात ndash
त ोता बा सम शीला समदरशी जानिह हिर लीलाजानिह तीिन काल िनज याना करतल गत आमलक समाना४८
ndash राचमा १३०६७ऋषय एवाऽाः त खितरराजकवय इव राो न िकमिप गि रामायणइदमाान िस यत ndash
िनमा य रामायणमािदका ीमिथलीरामरसायनअा सतयकशीलवौ तौ वाीिकवय ः िकल िनिददश
गा रामायण का गायता रामसिधौयवाा किहिचाो हीत न िकनगहीत िवण राो बिमािलकारणाताहताता वौ िनलभ गायतामतः४९
एताशवीतरागमाहासमानािधकरणमवाम एषामव वा ामािणकम अत एव ndashइाकवशभवो रामो नाम जनः तः
िनयताा महावीय ितमान धितमान वशीबिमाीितमान वामी ीमािनबहणःिवपलासो महाबाः कीवो महाहनः
ndash वारा ११८ndash९इािद वाीकीय माणम अथा रामो राजा बभवित को मत वदासोऽिपिनलभवाऽता समामनित ndash४८ एतपारमndashतावभौ ोतवारौ समशीलौ समणौ जानीत हरलला सकला सव भावतः
िनजानभावण तौ कालितय पनः करामलकवाावदवावगतः (माभा १३०६७)४९ मल रामायणष मयम
७६
ावना
चीरािण िक पिथ न सि िदशि िभानवािपाः परभतः सिरतोऽशना गहाः िकमिजतोऽवित नोपसान काजि कवयो धनम दाान
ndash भाप २२५ईशाोिरतमव साधावदकम साध जाितः जाित नामक सितिन सनकसमवतम यथा घटम तक िनमनकघटसमवतमषायामत चचा ५० साधसाधष च वाचकािवशषः पयपापयोरव त िनयमः५१साधना शानामारण पय जायत यथा भाकारोऽिप भषा लीिन िहतािधवािच (ऋवस १०७१२ भाप) इित कथयित नयाियकाना नय साधशष वत मानमथ मसाधशष वाथ ितपत५२ यथा कित गगरीशमारयितत घट वत मान कीवािदमािनथ ा भाव ितपत िक वयाकरणानानय इय माता निह यतो िह वष को बालः श घटश न जानिप गगलीइारणनव तमथ ितपत अतो वाचकमभय िक पयजनकता साधवसाधनामाान ाकरण साधन साधशो ाकरोित एव ाकरणािभक-कत कवत मानकालाविासाधशकमकसाधशाविधकपथरणानकलापारःािय साधशा यन ताकरणम इित ौ िव आङ पव क डकञ करण(धापा १४७२) इित धातोः करणािधकरणयो (पास ३३११७) इनन िटलटोतोलप योरनादश ५३ ण५४ यिण५५ िवभिकाय च ाकरणम इित िसमििह शाथ फलयोजनानम त कधातना साक िव आङ इपसग यसमिभाहारोऽपव मथ नि त िव इाथ िववचनम आ इाऽसमातअथा ाकरणन िविवाऽसमाियत साधशः कत५६ इित ताय म तदवललण ाकरणिमित कथयित ाकरण नाम पािणिनभितिमिरतससाधशपथत सित साधशानातम इित म मतम५० साध च ाकरणोऽथ िविशशिनपयजनकतावदको जाितिवशषः (लम)५१ वाचकािवशष वा िनयमः पयपापयोः (वाप ३३३०)५२ असाधरनमानन वाचकः कििदत (वाप ३३३०)५३ यवोरनाकौ (पास ७११) इनन५४ अावायऽिप (पास ८४२) इनन५५ इको यणिच (पास ६१७७) इनन५६ सोद कटच (पास ५२२९) इनन िनात कटशात तरोित तदाच (धापा
गस १८७) इनन िणिच धातसाया कम िण लिट यिक णरिनिट (पास ६४५१) इित िणलोप ितिपिटत आनपदाना टर (पास ३४७९) इनन कत इित िसम कटीियत इथ ः
७७
ावना
एव िशोिरत सित पयजनकतावदकप साध साव भौमम अाकरणसत नाहः तन वाीिकरामायण पराणष त ब सिप पािणिन-िसािवयोग नव साधोििः िशयात यथा सीतायाः पतय नमः(रारो २७) अासमपितशािसाफलपो घिङित (पास ७३१११)इित गण अपािणनीय एव पािणिन समास एव य पितश िघस वाितयथा त पितः समास एव (पास १४८) िकपािणनीयऽिप िश-याद साधम एवमव साधवो दय मम (भाप ९४६८) अासो मम ान मिमित िलखित िक िशयना साधता ईशष लाष ािदव समाधान समादधित सिधयः अ ादौ षयः परमा-िचका नवमपगि ाकरणम अिप त सफलताथ ाकरणमव ताननगतअतः िशयानव शान साधितपादनपसमनोिभः स कतकता जिताकरणम अत इदान पािणनीयियोपयोिगसाध मीमासामह पवसाधत साव िकम इदान पािणनीयियाया साधमनसध साध नामाव-िनिवयतावदकतानााम यथा सपाः इावो यो िन-िविधदघ गणािदयतावदकता याऽापा तदनाा सपाः इसाधमव अवित पद बाभवित इासाधिनरासाथ म अथा विवघातप िवधिरपोयतावदकतया भवतीित पदमाामवअतोऽवितिनिविधशोपादान िवकलऽिप साधितपादनाथ यथा ची अ इित लइकोऽसवण शाक (पास ६११२७) इननासवणा जपिाः पदाा इकःशाकमत समिचत कितभाव भज इथा नसारम घटकऽकारऽसवणऽपरपदाीघटक ईकारः स कितभावमभजिकन चि अ इित प ची अइवाया यिण च अािप िवकिवयतावदकतााऽिप साध नितः इदमव साध पािणनीयियाथ मपयोिग अतः शिनपऽयमथ ः ियतइको यणिच (पास ६१७७) इादः अजपिघिटतान यघिटतः योःस च साधः अतो भाकारः कथयित ndash
सव सव पदादशा दाीप पािणनःएकदशिवकार िह िन नोपपत
ndash भापास ११२० ७१२७अतः ियाथ शष कािनको िवकारः कितयकना तदथ िवकारकनासवा ऽौपचािरकी यथाऽऽह ीहिरः ndash
७८
ावना
उपायाः िशमाणाना बालानामपलालनाःअस विन िा ततः स समीहत
ndash वाप २२३८अतः स शणः पिरचयाथ मसाऽिप ाकरणिया िनतरामपयोिगनी यथासोपानमरा कोऽिप ासादमारोढ न शोित तथव शानमरण कनािप परन साात मी अतो गरवः पठि ndash
शिण िनातः पर ािधगितndash उ १७
वतोट एव मः स चािवधः५७ यथा िटक जपाकसमसयोग ततरिा रतामपित तथा िनम ल चतमाा कगािदिनपिषताः-करणाविः सन ोटसा लभत अयमव मः अ िय ट िवकसन (धापा २६० १३७३) इाातोः त कायत इित कम ौ कम िणघञ५८ अनबकाय गण ५९ िवभिकाय च ोटः ितीय च टथ यन इितिवह बालकाट बा पनः करण घञ६० इ िन सथ िवषयक-बोधजनकतावदक ोटम इित लणम इम ी भादीपसतअथ गौिर कः शः इित िजासाया यनोािरतन साालालककदखरिवषािणनासयो भवित (भाप) इित िसाित भगवता भाकता अोािरतनाान ाचत कयटोपााया ndash उािरतन कािशतनथ ः६१ यथा तभा-दीपौ एत वापदीयवयाकरणभषणसारवयाकरणिसामषावयाकरणिसा-परमलघमषादौ सिवर चचा
अााााा ाय चारः पादाः ायतःसहशो िविचािणसािण अहो आयमतत कोिटकोिटयोगाणा िक बना िनिखलािप वाय-वािरधतःसहसरवानशासनिमवा ाकरण म विशम अत एव सव-माम एककस िविवधिवषयाणा समयः स च शािवशषः शानशासन कव िपमानवमनोविमिप ाच यथा स यवमघोनामतित (पास ६४१३३)५७ वण ोटः पदोटो वाोटोऽखडपदवाोटौ वण पदवाभदन यो जाितोटा इौ
पाः िसािसाः (वभसा १४६१)५८ अकतिर च कारक सायाम (पास ३३१९) इनन५९ पगलघपध च (पास ७३८६) इनन६० सोऽिप अकत िर च कारक सायाम (पास ३३१९) इनन६१ अ नागशभपादा ndash कािशतनिभकरीित शषः
७९
ावना
तित िवहाय यजािदय पर६२ न यवन मघवन शाः ससारण लभयनन शनः यनः मघोनः इादयः योगाः िसि तथाऽिप सहोा याणा वि-सामिप तीयत तथा ा करो यवा यवको मघव इम यः समानमव िवषय-लोपाः कामकाः ाथा ा अतलसीदासो रामचिरतमानसऽिप ndash
लिख िहय हिस कह कपािनधान सिरस ान मघवान जबान६३
ndash राचमा २३०२८इममवाथ ितपादयन किवरकोऽकथयत ndash
काच मिण कानमकस ािस बाल िकम िचमततअशषिवािणिनरकस ान यवान मघवानमाह
ndash मौिकम एवमव ब वहारपापण चचा कता वत त यथा सावय ाचाणःपािणिनः ताय सवण म (पास ११९) सिप सवण सा-िवधायकऽिोऽथ िनग लित ययोरव वण सा ययोरायावथा दाकारकारौसशौ भवताम
इमव ाितपिदकसािवधायकसिवषयऽका िकवदी हिलका यत ndashधीरः कीवचो त को रोगी क नािकःकी न पयि त पािणनव द
ndash मौिकम इित अथा ीरोऽथ वचो त अधात रोगी भवित अयो नािकःकत ाितपिदक च न पयि सण स चतणा मिप ानामरप यत अथ वदधातरयः ाितपिदकम (पास १२४५)
सतना चािप ाा कता अः ायशोऽथ वान धातरिहत ईरयरिहतो भवित शा यिप िडडिवसाितकनामशानामवामतदथ मव सिमदम िक वहारऽननवालण समियत शत -ाितपिदकसािवधायक स कितसमासा (पास १२४६) अनन कता वाराणसयः रामदासः इादौ कितसमासाना ाितपिदकसा तािप वहार-लण म कदथा ः सियः तितोऽथा िहतः परोपकारी समासाअथा मयवािदनः त एव ाः यिप शाकटायनमत सव मिप ाितपिदक६२ भसायािमित भावः यिच भम (पास १४१८) इनन यजािदय पर पव भसा
भवित६३ एतपारमndashदशा वी िवहािप वोचपािनिधः मघवा ा यवा चव वत समतािताः
(माभा २३०२८)
८०
ावना
मथा ातज कितयिवभागपव कम यथोम ndashनाम च धातजमाह िन ाकरण शकट च तोकमय िवशषपदाथ सम यतः कत तम
ndash भापास ३३१िक भगवान पािणिनम हासामथा मत अतोऽथ मिवचाया वा चीनिविहतनामस भाषारीयशष च िमीकव न तषा साधाथ िवभिितपयऽ-ाितपिदक ीकोा चाथ नाम रामादीना साधाय ाितपिदकसाथकितित स सयामास अाितपिदक नाम धातययारिहतसित लोकऽथ बोधक सित ाितपिदकसावम यथा िडादौाितपिदकनाम कितयजलौिककाथ बोधक सित कितसमासातम सित ाितपिदक-साभाम यथा किचप नाम मदनमोहन इित िः ियत मदनकाम मोहयित तिह कप इय िघ िटत अत एताशष लष सवायाौ नसारमथा भाव कितयाथ कनााग एव ीकाय इित ढानापव किथतलाना कत चााितपिदकतवित पािणिनमनीिषत म ितभाित -ाितपिदकता च रामादीनामथा ना कत यथा रामः रम योिगनो यिन स रामःअथवा रमयित सवा िण भतािन यः स रामः अथवा रमत सवष भतष यः स रामः इादयःसहशोऽिप यः साथा अथा पियत श रामश वातावदकलतावदक परमािन सिदानघन परिण दशरथाज अतोऽ कताितपिदकता यथा किचोजनाथ ियमाण परमदिर प नाम राज-कमारः इित सिप सलभतया तषसमाससव राः कमारः इित दिरकमारजजनकभावसाविराजितयोिगकमारता नाथा अत एतत अथ वत (पास १२४५) इित समव राम धातना धातः याना य कतऽधात-घिटतस साथ न म रोचत
अथ विदित स चतदम एतण चतदन चतदतानामानामवसा करणीया तथा च कितऽित स यत चतदम पव -सतोऽथ वाितपिदकित पद अनवत एव तानवसलनन षदम ndash
(१) कत (२) तित(३) समासाः(४) च(५) अथ वत
८१
ावना
(६) ाितपिदकम षडय ndash
ऐय सम धम यशसः ियःानवराययोव षणा भग इतीरणा
ndash िवप ६५७४अतः षडय स राम भगवतो वाचक रामः इित श ितीय-सण ाितपिदकसा करणीया या समासमिहा कितसमासाः इक पदच इित ितीयम अतो िपदसण िपद मनमनकव तो रामभ वाचकरामः इित श ितीयसणव ाितपिदकसा मऽितिचकरा लगित िपद-सण सीतासमतरामचवाचक रामः इित श ितीयसण ाितपिदकसायिया भिसहकता दयरमणीया च ताथमसणावा चीननाा भाषारीय-शाना िडादीना ढतावदकवता ाितपिदकसा राममाना च ितीय-सण एव लघिसाकौमदीवयाकरणिसाकौमादावथ वोदाहरण रामक-मकािद िकमिप चतदित कदािचिदमावा चीनजनसाधारणवाचकािन तदा सिक बना दशरथापवाचकरामशमाितपिदकिमीकत महमािशरिसदमिप नोह इित िवासो बालचापल माम एविवधािन बिन लािन सि यष पद पद वहािरकता सामािजकता वािनकताऽऽािकता च िक बना अााारामकथया समयः यथा रामकथाया वौ ताय रामायणा किवकोिकलो भगवान वाीिकः कथयित ndash
बल िवोः वध तामndash वारा ६१२८१२१
एवमव भगवान पािणिनराााः थम स िलखन विश रामायण सारपमहाम रित विरादच (पास १११) इित भवादयो धातवः (पास १३१)इ भा भाषमाणाः पतलयः ाय त मलादीिन मलमािन मलाािनशाािण थ वीरपषािण भवायषािण चातार िसाथा यथा िरित(भापास १३१) मािलक आचाय मलाथ विश य त िवचारिलतोयिः साऽऽद सी िनयमोऽयमय पव मतः कथयाचाया ः उयशः पविवधय ततः परम िककथ िवधय पव मय परिमित तद समाधान कत शतयय पव योगः ाियकः यथा अदणः (पास ११२) अोयः पव िवधयपरम
पनः िवितपिय था घ िट भ िघ इादयो लघवः साः तथव कथ
८२
ावना
ना लघसा िक महासया तदाऽऽचाय मलाथ िमित समारयामास तविप मल रामकथायाः िसाभतम अाायी रामचिरतमानसोभाविप ौवकारतः ारौ६४ वकारामतबीजम६५ सणऽिन पािणनीय शामतचचा न ियत इमतम मङ ाणाग (धापा १४०३) इाातोः कत िर ोनसमास श जमरणरिहत यथा ndash
अनािदिनधन शत यदरमिववत तऽथ भावन िया जगतो यतः
ndash वाप ११एवमादौ विप मलाचरण का अ अ अ (पास ८४६८) इित िविल अकारोवासदवः इित नसार पनरकारवा वासदव ीरामच एव रन िवरमित रामअा ाय चारः पादाः सम वाय सिपिरचयो भौगोिलकपिरितःपिरशीलनमाष चषा शाना पिरलोकनम यथा उद िवपाशः (पास ४२७४)इािद
िक नाम सिमपायाम अार सित बथ बोधकम इित६६अिण ीकत हिरशऽितािः ताऽारािदसय सप िसहिव-भितबथ बोधका६७ हिरशानकाथ तामाश किवकलगः किवताकािमनी-िवलासो महाकिवकािलदासः कीयरघवशमहाका योदश सग थम ोकपकाढराम सीतायायाशस सम हिरश रामािभधानः इित िवशषण यानदशरथापीरामपवाचक वापयितराथो ावत यित ndash
अथानः शगण गणः पद िवमानन िवगाहमानःराकर वी िमथः स जाया रामािभधानो हिरिरवाच
ndash रव १३१रामािभधानः इित िवशषणमव हिरशानकाथ माणयित ता६४ विरादच (पास १११) इनन सणााायी ारा वणा नामथ साना रसाना छसामिप
(राचमा १मो१) इननानपा रामचिरतमानस ारम अय ोऽिप वकारतः ारः६५ यथा िशवपराण ndash श िन सखमानिमकारः पषः तः वकारः शिरमत मलन िशव
उत तादव माान िशव काऽच यिवम (िशप १८७६ndash७७) तशाऽिप ndashldquoर यवा कलप महिर त सकसरोपत सहारमधोमखमrdquo इािदना ldquoािपनी कवलाशिरमतौघविष णीrdquo इन सहोरीाऽमतमयो वकारः (यो दीटी ३१३७)६६ पव पोऽयम६७ यमािनलचाक िविसहाशवािजष शकािहकिपभकष हिरना किपल िष
(अको ३३१७४-१७५) इमरः अिप च ndash हिरिव ावहािव भक िसह हय रवौ च कोलव च यम वात च कीित तः वािर वािरदक वाऽिप नवपाथ कः तः (मल मयम)
८३
ावना
लणमािताम तदव िह लण यदाितासवपदोषयशम तथा च अाितासवपदोषयश ससाधारणधम लणम अकदशाविमािम यथा किपल गोम किपल िह ल गोःसकलदश न वत त इािः लवि सलविमितािम यथा िगोम ि िह गिव च लऽलभत गवतर मिहषादौ चाितिततीितामअसव लमााविम यथा पवमाकाशम लभत आकाशपाभावादसवम इमार सित बथ बोधक सिमित सलणहिरशोऽिता प लयामः ndash
अारमसिध सारवितोमखमअोभमनव स सिवदो िवः
ndash पराउ १८१३१४इम असिधबथ बोधकाार सित िसाितपादक सम
इित म िशशमितः इमािन सािण षिधािन सास पिरभाषास िविध-स िनयमसमितदशसमिधकारस सास नाम साािाहक सितपािणिरतम यथा विरादच (पास १११) अदणः (पास ११२)इािद अादिच विपा साािा िहता आदििनशिमान भविितपिरभाषास नामािनयम िनयमकािरम यथा सधी उपा इित ित इको यणिच(पास ६१७७) इनन यिण िवधीयमानऽिनयमः अिच इकः यण ात इवसाथ ः अ षाः कोऽथ ः कोऽनयोगी कः ितयोगी यतो ही वहारजडकन स इिनयम षी ानयोगा (पास ११४९) इित पिरभाषासमागतमानयोगा इ ानन सन योगो याः सा एकार आष ः अथवा कठकालःइितवत ान योगो याः सा इित सा अक अिनधा िरतसिवशषा षीानानयोिगकसाथ वती भविदित ताय म स िवषयिवषियभावः इान इित पदन इकः ान यण इथ ः अिच इ पनरिनयमः अिच इसमी सा च सिधकरण च (पास २३३६) इित सणािधकरण अिधकरण नामआधारोऽिधकरणम (पास १४४५) इित सणाधारनामकम आधार यथाऽिभापकऔपिषको वषियक य सण माधयमाधारो ाोित तवािभापकः यथा दिघतम सव िन आा वषियको यदाऽऽधार आधय िवषयतया गाित यथामो इा राम म गरौ ा चिर िना िसा ढता भौ हठःससार नीरसतािद औपिषको यदाऽऽधार आधयमपिित तन सह सोभवित उपष सयोगन समवायन सामीन सयोगन यथा कट शत समवायन
८४
ावना
यथा शरीर चा सामीन यथा गरौ वसित६८ अतः अिच इौपिषकी साच सयोगािका इम अजपिकः ान यण ात इथ ः पनरिनयमःस सयोगाकः पवण परण च भवित तदा क यण यथा सधी उपाइ सघटक उकार इपनधघटक ईकारोऽपनधघटक ईकार इगपाघटकउकारोऽपनपाघटक उकार इाकारघटक आकारोऽिज विहतऽविहत पव पर च यिण स िनयमः कतः पिरभाषया अविहत उिरत पव ाविहतवयथा स तििित िनिद पव (पास ११६६) अाथ ः समीिनदशनिवधीयमान काय वणा रणाविहत पव बोम पनरिनयमतष यस कोभवदा पिरभाषास यमयत ानऽरतमः (पास ११५०) ान सःतिन सरतम आदशः ात यारत साधियत शम त िहानकतमाय यथा ककम अाकारकारयोः ािननोः सशतमः कठता-ानी ऐ इित ितीयमथ कतमाय म ोशोऽथ य िसो राजष६९ वक७० चत तोः (पास ७१९५) इाथ कताया नरोधन गालवाचकोशएवाऽदशन जातः गणकतमाय यथा वाघिरः इ वाग हिरः इवायाझयो होऽतराम (पास ८४६२) इनन हकार पव सवण ा पव गकार सि चारः सवणा ः य च िमिला प हकार ान पस कोभवदा गणकताया नरोधन नादघोषसवारमहााणवतो हकार ान पव पस ताादघोषसवारमहााणवातथ घकारः माणकतमाय यथा अदसोऽसदा दो मः(पास ८२८०) अ मशो ान उकारो दीघ ान दीघ ः अमइित िसिमद माणकतमाय म एष दिश तष चतिव धायष सधी उपा इिक ािदपाया यानकिवधमाय त ानत आय बलीयः (विसकौ ३९)इित पिरभाषयतरष ावित तष ानकतमाय माल चतष यिकारसशता-ानवान यकारः इ पिरभाषाययोगदानन इको यणिच (पास ६१७७) इिनोऽथ ः अजपिपव िविशकः ानऽरतमो यण ा च योःा च साध ात एविमघिटतान यघिटतः ा च योः सच साध इित शिनपीयोऽथ ः िविधस नाम मलसारकमथा -सार मतया सहायकतावदकम यथा इको यणिच (पास ६१७७) आणः(पास ६१८७) विरिच (पास ६१८८) अकः सवण दीघ ः (पास ६११०१)६८ गरोः समीप वसतीथ ः६९ ोोः णत राजषवशममपषम यावाय सभतो विव िकलोहः
(ाप ३७०१४-१५)७० िया िशवा भिरमायगोमायमगधत काः गालवकोफफरवजकाः (अको २५५)
८५
ावना
मोऽनारः (पास ८३२३) इित एवमव िनयमो िवधौ सशोधनपः यथा कित-समासा (पास १२४६) धातोििमव (पास ६१८०) इािद अय ायशोल िनयमयित यथा एचोऽयवायावः (पास ६१७८) इनन सवचोऽयादौा िनयमो जातो धातघटकचो यवावादशिह धातिनिमव तन लिमञ छदन (धापा १४८३) इित धातोः अचो यत (पास ३१९७) इनन यितसाव धातकाध धातकयोः (पास ७३८४) इनन गण धातिनिमकौकारवावादशएवमािप अितदश नाम वितघिटतम अथा त वितघिटत सित समारोिपत-धम ितपादकतावदकतावम यथा ािनवदादशोऽनिधौ (पास ११५६)अचः परिन पव िवधौ (पास ११५७) आवदकिन (पास ११२१)इािद ािनवदादशोऽनिधौ (पास ११५६) इद समादश ािनधम मारोपयितअिधकार नाम दश वााथ जनकताश सित परदश बोधकमरोरसवा यथा सिहतायाम (पास ६१७२ ६३११४) धातोः (पास ३१९१) यः(पास ३११) पर (पास ३१२) इािद सहामीषा सकाराणािमम ndash
सा च पिरभाषा च िविधिन यम एव चअितदशोऽिधकार षिध सलणम७१
इमामवााायीमाि पािणनीय ाकरण ावत त लोकऽिपरािण गौरव-धानानीद च लाघवधानम अतः पिरभाषािममा भाष भाकाराः ndash अध माालाघवनपोव म वयाकरणाः७२ अतो याववमासीावघता वित ता पािणिननाअाव सि सािण कािनिचिशालािन यथा न पदािव चनवरयलोपर-सवणा नारदीघ जिव िधष (पास ११५८) बिन च सािण पारािण चतररािणरािण रायकारािण च सि यथा इको यणिच (पास ६१७७) अनिचच (पास ८४४७) नालौ (पास १११०) चोः कः (पास ८२३०) अचः(पास ६४१३८) हलः (पास ६४२) चौ (पास ६१२२२ ६३१३८) टः(पास ६४१४३ ६४१४५) इादीिन इमव महता यासन लघतमिमद ाकरणिनमा य लोकिमममपचकार शालातरीयः भाकाराणा माणन महापषा जशलातरनामक ान सत७३ सऽिप शलातरश चचा कता (तदीशलातरवम ती-कचवाराढयकः पास ४३९४)
एत िपतना म पिणनः अत एव पिणनाप पमान पािणिनः इित कत७१ मल मयम ोकिमम मधबोधटीकाया गा दासः इित वाचकाराः७२ lsquoएओङ-ऐऔच rsquoसयोिनतषा भा (पश १३३)७३ मल भासरणष मयम
८६
ावना
एत मातना मासीत दाी इित भावचनादवगत भाकारो भगव पािणिन दाीप इित सोधयित यथा ndash
सव सव पदादशा दाीप पािणनःएकदशिवकार िह िन नोपपत
ndash भापास ११२० ७१२७अय च दाीपो भगवान पािणिनः पाटिलपऽधीतवािनित कथासिरागर िलिखत७४िक ढतम माण िकमिप न लत वरिचरत िम सहाायी च तिरधअननााायी िलिखता वरिचना काायनापरनामधयन सष टीरि वाि कािनिलिखतािन यथा स न पदााोरनाम (पास ८४४२) तपिर वाि कम अनावित-नगरीणािमित वाम सम आलजाटचौ बभािषिण (पास ५२१२५) वाि ककितहण कत म एवमािप यिप परवत भाकारः समव माणमा वाि कािन ायो िनरथ कािन ीच इमिप यत ययोराचाय योरीा पराकाामात ब सािण िनराधारमा वाि करचनन पािणिन ित काायनोष माणयित अ चोभौ मव परर शवौ ातः काायनो िदव गतःपाािणिनः ग माससाद योदयाम अतोऽदाय योदया ाकरण नपात अतः पठि गरवः ndash
काणाद पािणनीय च योदया न पाठयतndash इरवः
किचिद िमलित यन वस तमारयको ाोऽकालयतिवशषणासमाितीित नसार ा िहसाकम न ामािणक िकतदव जातम अतः पत ndash ाो ाकरण शीमहराणान ियान पािणनः७५इदमिप माणाभाव िनःसारमव ितभाित म अ महापषाणा ज यकािप ाि तषा किलतधमवम सविध तनमनीिषनम समािटतवदािनगढ-मम सकललोकालारपरमोदारलोकोरकम शम ण कत िनिखलभवनानाम इदमवाकरण समभविबधभारतीवभालरण तणतरमनीषासमिसतिवकिसतकमाला-लसलामभवनािभरामनवनवोषशािलितभासासरसकलसणचरिनिखलकलापर-िवानवविनतानपरमखरमधरभाविवलसरःललिलतककनाकलवरवरयवित-पािणिवलाससमसिाना िवषा िवहरणम
पािणनरनर काायननामधय आचाय ः पािणनीयाकरणिय समच यामास७४ कससा १२४५ndash४६ १४२०ndash२५७५ मल मयम िसहो ाकरणकत रहराणान ियान पािणनः (पत २३६) इित पतकाराः
८७
ावना
कीयबिकौशलकसमावलीिभः अनन िसहायवाि कािन समावित तािन बशःयोगा वाि कारा सािधताः यथा अिभवािदशोरानपद वित वाम (वा १४५३)सप काना सो वः (वा ८३५) इािद पाािणनीयाकरणािम आचाया ःशषावताराः पािणनीयाकरणालाराः पािणिनचरणकमलबालयः शसागरसण -सिललसलीलमिडतालयः पतलयः ाब भवयषा जीवनकत योगदशनाचाय ससपतो विण तम यः पािणनीयाकरणपिरिकीष या िपतचरण सातप णाथबालरलौ पतन पतिलिरित िवतः पतो नमाय न जनानामलयो यिन िवषय स पतिलः७६ इित वा बीहौ शकािदगणाकितगणारपम इमशषावतारा आसिािकवयाकरणाना दयम यथा ndash
अशषफलदातार भवाितरण तिरमशषाशषाथ लाभाथ ाथ य शषभषणम
ndash वभसा मलाचरण २इित वयाकरणभषणसार कौडभः भोिजदीित कीयवयाकरणिसा-कािरकावािमम फिणशन सोधयित यथा ndash
फिणभािषतभााः शकौभ उतःत िनणत एवाथ ः सपणह कत
ndash विसका १एवमव हिरदीित एन शर शषमव ीकरोित ndash
शषिवभषणमीड शषाशषाथ लाभायदात सकलमभी फलमी यपािः
ndash शर मलाचरण १नागोिजभानो नाम नागश इित िलखित पिरभाषशखर शशखर च यथापिरभाषशखर मलाचरण कव ागोिजभो िलखित ndash
ना सा िशव नागशः कत सधीःबालाना सखबोधाय पिरभाषशखरम
ndash पश मलाचरणम त नागशश बीिहसमासः नागो नागावतारः पतिलरीशो य स नागशः इितनागोिजभ आन ईर पतिलमव मत एवमव लघशशखर मलाचरण७६ ldquoपतिलिरितrdquo पतिलय िन नमाय ािदित िवहः (बाम ७९) पतोऽलयोऽिन
नमाय ािदित पतिलः (तबो ७९) नमाय न नमाय ात इनयोः िवभाषा गणऽियाम (पास २३२५) इनन ततीयापौ पव ािप ६३तम प ििव मा
८८
ावना
पतिल फणीशशन ौित यथा ndashना फणीश नागशनतऽथ काशकममनोरमोमादह लघशशखरम
ndash लश म ३त वाीिकरामयण टीकाऽिप नागरी नाा िसि गता लघयीबहोः ब-टीकाकारो मिनाथोऽिप पातलमहाभा पगगवीशन ताव७७ एवमव किवतािकक-चडामिणः कनाकाननकठीरवः शरचनािवासगः सवततः किवता-कािमनीहष ः ीहष भगव भाकार शषमव मत कथयित फिणभािषतभाफिका-िवषमा कडलनामवािपता (नच २९५) इित यः ख भगवान ीहष एतावदानोव कटयन सगव कथयित यत ndash
ििरह िचिचदिप ािस यायााममना हठन पिठती माऽिन खलः खलत
ारागथीकतढिः समासादय-तारसोिम मनसखासन सनः
ndash नच २२१५४एतावसोऽिप ीहष भाकार शष मा पत एतदिधक िक महअधनाऽिप वाराणा िसो नागकपो य पिरसर भगवान भाकारः िासण महाभा बभाष सात भाषाया स नागकआ इित कत ितवष सवऽिपवाराणसया िवासो माशा िवािथ न ावणशपामाशीवा दिलया शााथ -िचकीष या च सोाह गिभः सह गि त च सान शााथ मामनशा गः िश िशयि च िशान यत गो यद नागकपपिरसर भगवान पतिलः ायशो भापारायण ोवाच स च यविनकापटखडनमखमाा पाठयित महाभाकाराः ितिदवस याविषय यि तदवआिकम इित कत अा िनव जातमािकम ७८ एव पाशीित िदवसान यावािणिनसाणामपिर भावचन चः तािन पाशीािकािन जातािन तािनच भज पष कदािदपष च िल कािनिचलािन पष िलिखतािनिवािथ िभाजािभभ ितािन अाजाभितलािन चच ऽपररायामगरवः ािवतवो यदािचदको िवाथ महाभाकाराणा भावचनवलाया७७ िक घाम ४ रव साम ४ िशव साम ४७८ तन िनव म (पास ५१७९) इनन अहन ाितपिदकात ठञ यः ठकः
(पास ७३५०) इननकादश अोपोऽनः (पास ६४१३४) इननालोप तितचामादः(पास ७२११७) इननािदवौ िवभिकाय िसम
८९
ावना
िकिाय गौरवाानपा पाठ ा बिहग तः आगत च तिन ोधवशनभगवता वाव प सहिशरोय सहफणासमिसतिदकोिटकोिटसहमरीिच-मािलिनकसहमिणफणकाशिनरिनिखलभवनितिमरपटल फारसमिलत-सहवदनालाजालमाितरतलयकालानलमनल भयानक नारायणाशिशरो-लिसतरजःकणाियतशलसिरमकाननवजडजमसचराचरधरधरिणगौरव शषाकटयाभव िवाथ च सवछाः सहानिननाय अनरमपस पमलौिककिवससज तान भगवान िवरराम च पाठात भगवतः पतलभा षा सवासा योषव किलत-भाषा िवचणपोषा िविहतिवपिोषा िनरिनिखलदोषा दोषाकरकौमदीव मोदयितसनचकोरिनकरकम सरलभाषाया गीरतमिवषयाणा ताय यातरतयाीकत भगवता नन तदभतपव म िविवधादाा िकाजभिा ितपादनकान मिणिरव सिरता याित भाषाभावशलीा ा लगित यगवाननायासशसममवगाहमानोऽममरतामपतः भामापभा िसाभा िवषयणसौरभयोगमापादयि किचदय माया िना पािणिन शसतो भगवतोवा िवषा मनो हरित यथा सामयोगािह िकिद पयािम शा यदनथ कात (भापास ६१७७) एवमव विरादच (पास १११) स भगवान साटोपघोषयित यत ndash माणभत आचाय दभ पिवपािणः शचाववकाश ाख उपिवयमहता यन स णयित ताश वणनानथ कन भिवतम िक पनिरयता सण(भापास १११) इित कीयया ितभया ब सािण ाातािन भगवतात भगवत इ ताय फल ििवध म साणा लिसौ सहायक फलम पयजनकता चा फलम अाातसाणा ििवधम ाात-साणाममा फलम अतो यािन ाातािन तषा फल निह तदभावऽिपलाणा िसः यथा नालौ (पास १११०) इित समचा हला िमथः सावयिनषधयित िवपािभः इाऽकारण हकार सावया ाढिनषधाय७९ ह िययासोइ ताकारण च हकारसावय वारणाय दीघा कारताकारयोः ष िवधाय दीघा कार-ताकारसिहतानामचा हला च न िमथः सावय िमित वायामव दिध हरित दिधशीतलम दिध षम दिध साम इादौ सावया दीघ न अथोसकहकार-शकारषकारसकाराणा रसककारण समानिववतयाानसाा सावयनदोषो वा र एव तथा च दीितः तन दधी हरित शीतल ष सािमतष परष यणािदक न अथा दीघा दीनािमव हकारादीनामिप हणकशाबलाद ात (विसकौ १३) दीितादयः ाचीनातर एवारयान ितयि अत७९ हो ढः (पास ८२३१) इनन हकार झिल ढ ाम
९०
ावना
ऊणा राणा िववतमव य मानयि यथा आतधा षिववतसवत-भदात त य शा नाम ईषमःानाम िववतमणा राणा चावण योग सवतम ियादशाया त िववतमव (विसकौ १०) इित एवयदा चारः याःीिय तदा नालौ (पास १११०) इाऽवयकता यदाचषिवतमणा िववत राणािमित यभदः ियत तदा हकारादीनािमकारािदिभःयवषाावया भावन दीघा दीनामसा तिषधाथ नालािवललौिकक-फलतया ाािय भगवता भाकता अ त फलमवित का ाात िक िनािसत न सपाठात अत एव किचदिप वण थ ता निह ीकता भगवताइममव पानमनसरिः ीवरदराजाचायलघिसाकौमा पयता ीकता यथाआः पधा षषिवतिववतसवतभदात ईषिवतमणाम िववत राणाम (लिसकौ १०) इित
अिन ियालाघव काय िसि बाकाररिप दशयःसाधनोपायानपािणनीयभीा ावनतमकाः पनः ाः ालयः ाथ य पतलयोयमवमिप व िक अपािणनीय त भवित (भाप भापास ११३)वीता कीशी ा भगवित पािणनौ भगवता भाकाराणाम काायन ब िट-सशोधनाकवाि कयासो षिधयवित भाकाराणा मनीिषतम पशािक यथालौिककविदकष इित वाि क भाषयो भाष भाकतो यत ियतिता दािणााःldquoयथा लोक वद चrdquo इित यो ldquoयथा लौिककविदकषrdquo इित यत (भाप) इितसयोगा लोपः (पास ८२२३) इित सण स उपा इादौ सयोगा यणोलोपो मा भिदित यणः ितषधो वाः वचनिमदमप वाि ककता एत भाकारःाान करोित यत झलो झिल (पास ८२२६) इित सात झलः इित पपद षा िवपिरणाापकष णीयम८० एव च झलः सयोगा लोप इथ यणोलोपः सतरामसवदथ वचनारो थ ः कीयावाहस मननशीलनाननमहामिनना समा भारतीयसितवायी दिश ता धम शाराजशानीितशााथ शा-वदालोकवहारािदमानवजीवनोपयोिगिनगढिवषयाणा मल िचण यत कतमाष शाितपादनाजन िशाऽितचतरतया ा यथा पशािक समानखदिवगमो गाया चागाया च त िनयमः ियत इय गयमगित (भाप)एव यथा यो जानन व ाण हारा वा िपबोऽिप म पिततः ात (भाप)इित८० न वा वम िक कारणम झलो लोपात झलो लोपः सयोगालोपो वः
(भापास ८२२३) न वित ldquoझलो झलीrdquoतः िसहावलोिकतायन झहणिमहानवत त तािवपिरणत इित यणो लोपाभावः (भा पास ८२२३)
९१
ावना
भगवता भाकता भगवती भागीरथीव भाती भासरा भाषा िवषयाणासितपादन भावीकरणसाम िनसग िसवाहो वाचितमितरन गहनतमािवचारसरिणः कशातीितभकक ानकारािण ो भावबोधकारःिसहविाियिदशनिमद सव मलौिककमव
अािन सि भाािण आचायिव िहतािन वमहाभािमद ो िद शषण धीमता
ndash इित ममअाभााणामपयाऽ विश यदािन साानािन भतानीद पिरत-साान सदपीािदना महपण म िचिचगवता ताऽपीिद ा यथादादीनामः (पास ७२१०२) इद स िवभौ परतदादीनामकाराादश-िवधायकिमित पािणिनमत दमार िकमाः सि दादयः िक पय चदकाराादशदा यत अत भवत इादावकाराादश कत यवाम आवाम भवौ इािदपािण न िसािन ः अतो भगवतिद ा ndash िपय ानामविःइित८१ ब कनाबलन ससा सयोग आष ा तषा लोकऽनिभधान पयन तएव रसीिरथ कबििवलासात अत एव महािदना भादीपटीकाया कयटनिलिखतम कयटः य कथयित ndash
भाािः ाितगीरः ाह ममिततःछााणामपहा याािम िपशनानाम
ndash भा मलाचरण ६कािशकाया पव वित ना पािणिनकाायानपतलीना कत मिनसा किथता लोकाकार-िननाशियषया८२ यथोर मनीना ामायम तात िमिन ाकरण कतअिम ामाय महाभाकतामव इ िशवरणतया पािणिनभािषत काायन-पतिलपिरतत लौिककविदकशसाधपरायण पािणनीयाकरण न िया दशन ियाया याणा मनीनामनर मा आचाया ः कािशकाकाराःकयटोपााया विकारा भोिजदीितमहाभागा वरदराजाचाया नागोिजभमहाभागायष भोिजदीितियाकारः सरलः सलक चिलत अनन ियाकरणमनससािण सिलतािन यथा थम सिः शाना पात षििवभिपािण ीयाएतय शिववचनम पनवा ाथ कारकिनदशः समासवण न तितीययोगिददशन ८१ तािपय ानाम वम (भापास ७२१०२) भमीकारा अिप ndash इसकी अविध भाकार
न lsquoिrsquo श पय िनयत की ह (लिसकौ भटी १९३) कषिचरणष िपय ानामविः इितवाि कम८२ काव २११९
९२
ावना
धातियािनदशः कदिनदशित ियाया टीका एत ौढमनोरमाकिचागश एतत िवणि अनबिवषयऽयिमकमनब मतनागशायोगमनब ीकरोित अिमआचाय भगवाागशः धानतयापिरभाषशखरलघशशखरौ ियाकारपिरारकौ यत यागशभः पराक आसीदािचालभावतयोासनमिधितरणताडनपरःसर ितरतःलािनिखचतािराण वागीरीमारा वष यण सकलशा समिधग पिडत-चचडामिणजा तो नागशः िववाह सित शािचनतयतया भोगवासनातो िवरतःसानाथ समिथ तो भाय या सरलभावनोरयाह नागशो यत पता िह मषाः पौचतौ िह शखरौ८३ गचरणा वदि य गत का तििवय कभाग िलखि ानाचाया नागशा अहो शरीरचम िनिम तपदाणसमप णनाऽिप वय िकममीषामहामिहमागशीलाना पकार कत ममिह कदािचामिसहन पराधीशनपो नताथ बशो समागता अनपपीरव दशयित ईश शासनमतः पर पिरारियाशााथ ाकरण ायवासनया विशािदधारामयीामकजिटलिवशालशजालया पिडतमनोरमा पररा ावत त या गयीिशवकमारशािदामोदरशािबालशािताशािजयदविमाचरणभतयः
पािणािद मनीा आचाया न गथासािलया चत िदा मित िगिरधरः िशशः
ndash इित ममअथ ाकरण दशनपनिवषय सपत चच यामः समवयाकरण-
िसााना मलभत त पािणिनाकरणमव अााको महान राकरोयिनकापयोगीिन रानायास समपल शऽहो िवधीयमान िवचारऽाायीपो महासागरः ीरसागरमितशत ीरसागर चतद श राािपमाहरसपचतद शरािन त सरायमतादीभािण िवषवाणीभतीिन रािनराज अ त सवा यिप कितरमणीयािन अ महासागर जलानीय शिवचकाि गीरतमानामि दशनिसााना समपबहणम सणा िप दशनािनरानीव िवराजमानािन िदा सषमामि वदािना यथाऽतवादथव वयाकरणानाशिविशातवादः वयाकरणाः शमव म त शऽतम ाा भद-ितपादकाािमत ा ान ीत त भावो तम न तिमतम शिविशमतशिविशातम शिविशात वयाकरणाना बला माता यिप नयाियकाः८३ शशखरः पो मषा चव कका मतौ सगा िशवयोरिप तौ मया इिप तनो
शशखर
९३
ावना
शमिन म िक वयाकरणा िनमव शमोषयि िक बना शतोिनिखलपोव म यथा ndash
अनािदिनधन शत यदरमिववत तऽथ भावन िया जगतो यतः
ndash वाप ११आिदिनधनरिहत यदर श यतो जगतः िया तदवाथ भावन िववत त अनािद-िनधनम इित कथियाऽिप अरम इित कथयन णोऽरशीलता ितपादयन णोापकता सौित न रतीित अरम ८४ अथवा अत सण जगिदद ाोित इथअशः सरन (पउ ३७०) इणािदसण अश धातोः (अश भोजन धापा १५२३)सरन य ष क ष चारिमित८५ िया इित का िया कसग िित-िवनाशपम यतः इ साव िवभिकिसः८६ अथा त यतः इित पमीततीयासमी-िवभिष ाात शत यतो जगतो ज यािदित ताय याियन पालनयियः यतो वा इमािन भतािन जाय यन जातािन जीवि ययिभसिवशि(तउ ३११) यिय वित तः तदव जमरणरिहतमितशयवध नशील सव -ापक श अथ भावन अथा ना पदाथा ना शा घटपटािदपण िववत त िववत भवितपिरणमतीित ताय म ोकऽिन गचरणा िववत त इित पदानसार ाकरणिसािववत वाद िनिि णो जगपपिरवत न दाश िनकजगित धारायी नयाियकाजगपिरणामभत ीकव ि अतवािदनो वदािन णो िववत जगपिरणामवादः कतिव कितपण सतािकपिरवत न यथा ध पिरणामो दिध िववत -वादो वनोऽतािकपिरवत न यथा रौ सप ः अतवािदना मत जगदसिदित हतो८४ रतीित रम र सलन (धापा ८८१) rarr र rarrनििहपचािदो िणचः
(पास ३११३४)rarr र अच rarr र अrarr रrarr िवभिकाय म rarr रम न रिमरमनञ (पास २२६) इनन तषसमास नलोपो नञः (पास ६३७३) इनन नलोप अर इिताितपिदक जात िवभिकाय सौ अतोऽम (पास ७१२४) इननािम अिम पव ः (पास ६११०७)इनन पव प अरम इित िसम८५ अश भोजन (धापा १५२३) rarr अश rarr उणादयो बलम (पास ३३१) rarr अशः
सरन (पउ ३७०) rarr अश सरन rarr अश सर rarr जसजमजयजराजाजशा षः(पास ८२३६) rarr अष सर rarr षढोः कः िस (पास ८२४१) rarr अक सर rarr आदशययोः(पास ८३५९)rarr अक षरrarr अरrarr िवभिकाय म rarr अरम८६ इतराोऽिप य (पास ५३१४) इनन या तिसकरण आािद उपसानम
(वा ५४४४) इनन तिसयाानामाकितगणम यथा आकितगणायम (काव ५४४४)आकितगणोऽयम (विसकौ २११२) न चािन वाित क ितयोग पािसः (काव ५४४४)इतः पाः इनवम अय साव िवभिकिसः (बाम २११२) इित बालमनोरमाया वासदव-दीिताः यथाआदौआिदतः मतः पा तः पतः (काव ५४४४) इादौ सा तिसःरणरतः वण तः (विसकौ २११२) इादौ ततीयाया तिसः
९४
ावना
णोऽथाभावप जगीकव ि त कथयि स जगिा तवाद-ितपादकतीऽथ वादपण ीकव ि तकतः िसाितोऽिप िसाोऽय दय-वीणात न शित जगतोऽसन लापन कत न शत वद तिवनजगवियत यथा सय आा जगतष (शयवामा ७४२) एवमव जीव-णोर ितपादयि तदसमीचीन लगित िवव भवतीित यिद तषा मनीषातिह कथ घटो न घटो भवित यिद चदाा परमाव तिह कथ िनचतनघन सव ततऽपिरि परमकाश िवशोितिष िनिव क यसमायासरःकथ तिान िकमनकयोजनमडल नाखडल भवनभार ितिमरता वणयातआव परमाा चयमव गणा गिह कः िशः क ग गिठतमकथ वा कोऽिप कामी लोभी ोधी िक िनष िवमलबोधमखड कामादयोमिलनियत म ावहािरक तिदित चदल िनरथ कवहारपन िनो िनानाचतनतनानामको बना यो िवदधाित कामान (उ ६१३) इित तः ममवाशो जीव-लोक जीवभतः सनातनः (भगी १५७) इित त का गितः तािषयारीय-चचा समा कत इदमव कथन पया यीवो णऽशभतः स च सनातनः अत एवगीतायाम ndash
ममवाशो जीवलोक जीवभतः सनातनःमनःषानीियािण कितािन कष ित
ndash भगी १५७एकता च तयोः सिनबनािका यथा वाीकीय रामसीवयोर दव समजायत(वारा ५३५५२) उभाविप िनौ इदमव ाकरणमतमिप ितभाित म पिरणाम-वादिववत वादपिरभाषानसार िववत त इित नाि िववत त इाथ िनिव शषमिप नाम-पाकतया िविश सत त परहिवभवाया चा पणित ताय म पिरभाषा चपिरणामिववत वादयोिरम ndash
सततोऽथाथा िवकार इदीिरतःअततोऽथाथा िववत इदीिरतः
ndash वसा १३८तषामतवािदना त िनिव शषः िक शिविशम अतषा -तमाक शतम तिण िनध िम ताऽिण च शधिम ता तकमविनम शाथ सायोऽिप िनाः अतो वापदीय िनाः शाथ साः(वाप १२३) इित जगदिप सकनााऽस तषा णभरादवा चीन-ीकता िकाक जगदीरसा सम अतः ममवाशो जीवलोक
९५
ावना
(भगी १५७) इाशशो न िवभागपरः अथाऽखड िण सखडतापिःमहाकाश घटाकाशिमवोपावितयाऽशः कित इित च जीवभतः सनातनः(भगी १५७) इित सनातनश जीविनताितपादकान मानाभावािनो िनाना (उ ६१३) इित त ाराीव िनताऽनकता च िनिव वादातादशशोऽ पपरः अमत पाः (उ २५) इित तः एव शोऽथ ःसााक मत िनः अतो िनणो पिरणामोऽिप िनमव तागतशणः पिरणामभत जगिदद वापदीयकारा अिप समथ यि ndash
श पिरणामोऽयिमाायिवदो िवःछो एव थममति वत त
ndash वाप ११२४शो िनः िस शाथ स (भाप) इित वाि कऽिप िसशो िनपया यःिनश न व इित वम (वा ४२१०४) इित वाि कमिप८७ व इथ िन-अयात प यतया वाथ साधयित शो िनरर वो वदोवात श-िनताया याणामिप मनीना सितः िन सिभ सित साितयोिगम (तस पा १०) यथा स ितयोिगनो घटादयोऽिना अितयोिग िनम नयाियकाना मत शो गणः८८ अतऽगणोऽ शः८९ सम इित कत९० यथा चादयोऽस (पास १४५७)९१ सीदतितो िलस यिन तिसािय म ९२ शिनप धाताितपिदककितयिवभागतदथ -िवभागकनाऽिप सवा िनम ला बालबोधनाय किता परमाथ त वाोट एवतात वाोटोऽितिनष िततीित विितः (विसका ५९)९३ अत एवभगवान भाकार इकःान यिणाकदशिवकारष स शिनतानपपिमाशािनिन सवपदादश ितजानीत िलखित च ndash८७ िसाकौमदीसरणष लघिसाकौमदीसरणष वाि किमदम कषिचहाभा-
सरणष अमहतिसः इित पिरगणनानर भावचनिमदम८८ ोाो गणः शः (तस ३३)८९ अथ गौिर कः शः िक याालालककदखरिवषायथ प स शः नाह नाम
तत यिह तो नीलः किपलः कपोत इित स शः नाह गणो नाम सः (भाप)९० ासवसायष सम (अको ३३२१३)९१ सिमित मत (काव १४५७) अाथा ादयो िनपातसाः ः (विसकौ २०)
lsquoसrsquoशन मत (बाम २०) अाथा ादयो िनपाताः ः (लिसकौ ५३)९२ िलसाकारकाित म (बाम २०) िलसाित म (तबो २०)९३ विितः इित मतिितः इ पाठभदः वयाकरणिसाकािरकाः (िाः १९०१)
आनाममणालयः पयापनम ५६तम प
९६
ावना
सव सव पदादशा दाीप पािणनःएकदशिवकार िह िन नोपपत
ndash भापास ११२० ७१२७अत इघिटतान यघिटतो बोः स च योः स च साधिरव ताय िनिदशिश परममाणतया वय मामह िनराकारमिप शाकारतया वय समथ यामह
अता िनराकार नराकार ितनःवयाकरणा वय शाकारमपाह
ndash इित ममिनराकारवािदना मनसा यत साकारवािदना नयनचरतामाटीकत शाकार-वािदनामाक वयाकरणाना त वणगोचरतामाप ाा वणााशतन तनोित दयम िलिखत ीरामचिरतमानस यथा योिवशितसहवषा िणयावगवशनाथ म तपमानयोम नशतपयोः ीरामभ भगवतः ाकथम शपरःसरमव समभवत यथा ndash
भ सव य दास िनज जानी गित अन तापस नप रानीमाग माग बर भइ नभ बानी परम गभीर कपामत सानी९४
ndash राचमा ११४५५६स एव भतः शः पनरथ भावन सीतारामपण कटयाभव वाव (शा २१४१० बउ १३२१) इित ितरिप शमव तया ावयित अवशणो भगवतो दव वषभपता तौ ितपािदता९५ इदमव श ात ाकरण व पािणनीयम िमिनाानष ब दाश िनकिवषयचचा त श-णः ितपादनम तव भताना नामाातोपसग िनपाताना पादभताना भत-भिवत मानकालाना हभताना सिवभीना िशरसो ााितपिदकयोः९६
९४ एतपारमndashअजानािजदासौ तौ सव ः परमरः अनगितकौ चािप नप राी तापसौयाचत याचत चित नभोवागभवतः अमव गीरा कपामतसमिलता (माभा ११४५५६)९५ चािर ा यो अ पादा शीष स हासो अ िधा बो वषभो रोरवीित महो दवो
मा आ िववश (ऋवस ४५८३) अ पतलयः ndash lsquoचािर ािणrsquo पदजातािन नामाातोप-सग िनपाता lsquoयो अ पादाःrsquo यः काला भतभिवत मानाः lsquo शीष ौrsquo शाानौ िनःकाय lsquoस हासो अrsquo स िवभयः lsquoिधा बःrsquo िष ानष ब उरिस कठ िशरसीितlsquoवषभःrsquo वष णात lsquoरोरवीितrsquo श करोित कत एतत रौितः शकमा lsquoमहो दवो मा आिववशrsquoइित महान दवः शः मा मरणधमा णो मनाः तानािववश महता दवन नः सा यथाािदय ाकरणम (भाप)९६ या िनकाय शानो कोः
९७
ावना
बनभताना कठतािशरसा९७ िवशदवण ननव समिमद शशाम ीकत श-िविशातराा णो िनराकारसाकारप ममाना वयाकरणाः साधमव शानाािकर िनण यि त तातना कोऽथ लकाराथ िनण य समास च तपरत-शिपया लोचन नञथ िवचारो िनपाताना ोतक वाचक वा शः पिवमशःोट वापनिमादयः सि परमगभीरा दाश िनका िवषयाः
िमिनाानानर ाकरणदशन परमाचीना आचाया ः ीभत हरयः तषामो ो वापदीयम इित त वा पदित वापद लरािपपदश पव योगः कत आसीत ९८ तथाऽिप वाािहताव योगः९९इ वा पदित वापद त अिधक कतिमित वापदीयम इित िवह -वापदशात िशशयमसभजननािदछः (पास ४३८८) इनन छ-य ईयादश १०० िवभिकाय च िसम अ शणः ितपादनमव जगतकारणता सिचता अ शाडिनिखलकलावत कारणशिमपाि जादयोिवकारा भावभद भावयीित ितपािदतम यथा ndash
अािहतकला य कालशिमपािताःजादयो िवकाराः षावभद योनयः
ndash वाप १३सवबीजपिमदमव श भोभोपण भोगपण च िवपिरणमित
एवमनक दाश िनका िवषयाः ितपािदताः वापदीय काडय काड वाकाडपदकाड चित
एतदवोपजी पनः ीकौडभो वयाकरणभषणसार िलिखा िवचारा करणसमभषयत तन धाथ िनण यऽितचातरी दिश ता ापारमिवशक-शाबोधषामतीव पािडपणऽषणिवशषः यथा कािरका ndash
फलापारयोधा तराय त ितङः ताःफल धान ापारिङथ िवशषणम
ndash विसका २९७ उरःकठिशरसा वा९८ लरम (वा २२३४) लर पव िनपततीित वम कशकाशम शरशीय म
(भापास २२३४)९९ अिहतम (वा २२३४) अिहत च पव िनपततीित वम मातािपतरौ ामध
अपर आह ndash सव एवािहत पव िनपततीित वम लरादपीित दीातपसी ातपसी(भापास २२३४)१०० आयनयीनीिययः फढखघा यादीनाम (पास ७१२) इनन
९८
ावना
धातः फलापारवाचक आयभतकमकत वाचकिङ फलापया ापारः धानमितङथा ः कत कम साकारका िवशषणिमित रामो हिर भजित इ रामािभककत क-हिरकम कवत मानकालाविो भजनानकलापार इित शाबोधः नयाियकसत-थमामिवशकशाबोध पय मगो धावित इ भासतशाबोध-महाण खडन मीमासकिनणतशाबोधखडनामीषा पािडपिरचायकम१०१अकमकसकमकधातलण िनण योऽिप महपण ः त ाथ ापारसमानािधकरणफल-वाचकमकमक ाथ ापारिधकरणफलवाचक सकमकम इित
समास िविशशििनण यो यथा राम इ पः इनन च दशायाकोऽिप सो नाि रामित ष पथगथ ः प इित थमा पथक समास सित जात एकाथभावऽोऽथ योः तः कोऽथ न पजशवत एकाथभावोनाम पथगथा नामकोपिोपापनम अतः समास ख िभव शिः पज-शवत (विसका ३१) अय च समासोऽयीभावतषिगकम धारयबीिह-भदः षिधः अय च सपा सपा ितङा ाितपिदकन कदािचातना च ितङ ितङनसबन च षिधो भवित तथा च िसाकौमाम ndash
सपा सपा ितङा नाा धातनाऽथ ितङा ितङासबनित िवयः समासः षिधो बधः
ndash विसकौ सवसमासशषकरणएव शििनण य कौडभो बोधजनकतापा शि मत१०२ बोधजनकता च नयाियक-पररातः िकमिप भािवता तीयत
एतादनर ाकरणदशनिवचार ािपण पिरवत नकता रः ीनागशभाःअमी लघशौ पिरभाषौ च ब दशनिवचारान काऽिप तान वयाकरणिसामषावयाकरणलघिसामषावयाकरणपरमलघिसामषा-नामकाीशनान रचयन त शाथ योः काय कारणभाव भावयन नागशो१०१ अिप चााताथ ाधा त दवदािदिभः सममभदायाथमााथ ाधाापिः तथाच ldquoपय मगो धावितrdquo इ भािसकवाता न ात थमामग धावनियािवशिशियाया कम ापौ ितीयापः न चवमथमासामानािधकरयातसः एवमिप ितीयायावा रन ldquoपय मगःrdquo इािदवावाऽसवापः (वभसा १२) भा च ियाऽिपिययिततमा भवित कया ियया सशनियया वा ाथ यितियया वाऽवितिययावा इह य एष मनः ापव कारी भवित स बा ताविदथ सयित स ाथ नााथ नायामवसायोऽवसाय आर आर िनव ििन व ौ फलावािः एव ियाऽिप किम कम (भापास १४३२)१०२ इियाणा चरादीना िवषयष चाषष घटािदष यथाऽनािदययता तदीयचाषािदकारणता तथाशानामथः सह तोधकारणतव योयता सव शििरथ ः (वभसा ६३७)
९९
ावना
िलखित तमा वििवषयकशाबिावि ित तमा वििनिपतवि-िविशान हतः (पलम ६) इित परातनः ीकता खडयन ता एकतयासाभावा िाावाचकभावपा शि मत१०३ इय नवीनागवषणा धाथ िनण यऽिप ाचीनाः१०४ फल ापार च पथि कयि िकिमफलिविशापार१०५ एकामव शि म१०६ यिप पदाथ ः पदाथनवाित न त तदकदशन१०७ इित ा फल त पदाथ नाि तिह कथ ापारऽयःअकदशायािप कना ियतऽत उभयोरिप दोषः तादचरणा एक-वावलिफलयवयोरव शि ीकव ि१०८ शाबोधिवषयऽिप ाचीनाः सव ापारमिवशक शाबोध ीकव ि पर नागशातः पथिवचारयिकत वाल भाववा चम ापारमिवशकशाबोध म कम वा चफलमिवशक शाबोधमीकव ि१०९ एव बामी भा पया लो नवीन-व िवचारयो िवलो िलखित च य पातल महाभा कतभिरपिरमः(लश म १) इित तादािवषयऽिप ाकरणदशन नागशसतो तवादः अत-वदािनादा लण कव ः तदिभ सित तदन तीयमानम इित भदपारमािथ क न म इम चाभदमव वहािरकतया ीकव ि ndash तादा तिसित तदभदन तीयमानम (लम पलम १६) एवमवाः शिलणा-नास ीकतािम शिन एव ीक लणा शतावदकारोपपामवमा लणा शावभा वयि यथा गाया घोषः इ भगीरथरथखातावि-जलवाह श घोषासवााया नपपा शसतया गापद गातीरलणदाशिनकाना धीः िक नागशो िवितपत यत गाया मकरघोषौ१०३ तादपदाथ योः सारमव शिवा वाचकभावापरपया या (पलम १०)१०४ भोिजदीितकौडभादयः१०५ ापारिविशफल च१०६ धातोरथ य शियकन चाितगौरवम तालावि ापार ापारावि फल चधातना शिः कत कमा थ कतयसमिभाहार ततोध िनयामक इाः (पलम ४७)१०७ मल मयम उोत त सिवशषणाना विन व वा िवशषणयोगो न अगपादीनाम (वा २११) इित वाि क समाधानभा ित महितः (भापास २११) इदाहरण दीप ित न त किवशषणम (भा पास २११) इि ाचाणा नागशभपादाः ndash इदमव ldquoपदाथ ःपदाथनrdquoित म लिमित िदक (भाउ पास २११)१०८ मम कवावलिफलयवभयाश एका खडशशििरित न शियकन न वा बोध-जनकसयकनम (पलमोटी ४७) इित णतणा गचरणाः कािलकासादशवया ःपरमलघमषाया ोाटीकायाम१०९ ldquoकत कमा थितrdquo ndash कत भावयसमिभाहारः फलिविशापारबोध िनयामकः कमय-समिभाहारो ापारिविशफलबोधिनयामकः (पलम ोटी ४७)
१००
ावना
इ शाथ गाजल मकरायः सवित तीर घोष तिह गापदधमयाविादकधमा विाभाव एकधमा वि एकाविकाथ -भावाविससगण सािह सह िववा तदा च इित कथ समासः मकर-घोषपदयोिव धमा विऽयात अतः शतावदक गापाथ गातीरआरोप एव योरकधमा वि गावाह एवाथऽयः इय नवीना ािः इमवबौाथ ः ीकतः नागशन असवाथ शानामिप वासतादीना साधम एविममाकरणदशन चरमिशखर ितापयामासिरित
ाकरण न िया दशन तथासपतो िनिदोऽोभयोः पिरचयो मया
एव भवनिविदतमिहो शलिघो िविणतगिरो पािणनीयाकरणरामकथया सह पण सो वत त यतो िह पािणनीय ाकरण ीरामकथा चित अिप वदमलक पािणनीयाकरण वदमलकमपपािदतम इदान रामायण वद-मलक मीमात जगारिचकीष या भवनिविदतलीलो िदशीलो जगदाा यपरमाा भरणपरायणो नारायणः सकलमलायन दशरथायन राजीवनयनो नयन-गोचरता समागमवो भारिजहीष या वदव पर त लोकािभरामः ीरामः तदा -ितपा पर सगण साकार कोशलकमार तनिविजतकोिटमार परमोदार ीराम ााचतस वाीिक माम का रामायणपण यमव वदः ाब भव अतोऽिभयावण यि ndash
वदव पर प िस जात दशरथाजवदः ाचतसादासीााामायणानाताामायण दिव वद एव न सशयः
ndash अगसइित यिद चद राथ ाकरणमय तदा वदावतार रामायणािप राथाकरणमयम िक बना वद षष ाकरण मतयोपादयम तथव वद-सित११० रामायणािप सानाथ पािणनीय ाकरणमपादयम ाकरण िवनागढा भावाः कथ ात श यथा वाीकीय हनमान ीराम पित यत ndash
आयता सवा बाहवः पिरघोपमाःसवभषणभषाहा ः िकमथ म न िवभिषताः
ndash वारा ४३१५ndash१६११० इद पिव पाप पय वद सितम यः पठामचिरत सव पापः मत (वारा ११९८)
१०१
ावना
अ सवभषणािन भषियतमहि१११ इित ाान िकमवयाकरणन सवम एव ीरामोहनम शसन कथयित यत ndash
नन ाकरण कमनन बधा तमब ाहरताऽनन न िकिदपशितम
ndash वारा ४३२९अपर ndash
अनया िचया वाचा िाननयाक नारात िचमतासरररिप
ndash वारा ४३३३अ िाननया इित श कथमवयाकरणो भावमवग पारियितवयाकरणारण कठतामधा न इित िान ११२ ाा ततो वाचः समवाित अगो रामायणमहामालार ीम हनम नवाकरण वारकथयित सोऽय नवाकरणाथ वा (वारा ७३६४७) इािद वाीिकरिप तपगत-समाससियोगम (वारा १२४३) इित कथयित एवमव िवबधवाया गीतािनकोिटशो रामायणािन ाकरण िवना कथमिप ात न श मम िय मातासतवयजनकताविदाया महादवभाषाया भाषाया सीत भििशरोमिणसकल-किवकलशखरहामलकीकतवदशापराणितहासकानाटकिनिखलिनगमागमसग म-िवचारचतिदाचातरीिवलोिकततरीयमहनीयकिवताविनताजीवनसीतारमणपदपपराग-सरागरसिमिलमाहाीमलसीदासकतीमामचिरतमानसमवयाकरणन ात न शत यथा ndash
सिरस ान मघवान जबान११३ndash राचमा २३०२८
इपमा ताय यन यवमघोनामतित (पास ६४१३३) इित स न पिठत स िकबो भिवित ब तलसीदासनािप ाकरण वदाािददशनाना ाभािवकतयारहमपािस त ाकरणमरणतरदशनानाभाव मानसोरकाडोराधकथमिप ियत न शत तरराया वत मान ीमदारामायणमिप पािणनीय-ाकरणन पण तः सम पािणनीयाकरण चतद शसाचाय तया िशवोम१११ ldquoसवभषणभषाहा ःrdquo आभरणाभरणिमरीा भषणािप भषियतमहा ः िकमथ न िवभिषताःइमान भषणरलाऽभरणाभरण िकिमित न कािशतिमथ ः (वारा भटी ४३१५ndash१६) इितगोिवराजाः११२ याऽिभरःकठिशरासीित िानम११३ एतपारमndashमघवा ा यवा चव वत समतािताः (माभा २३०२८)
१०२
ावना
ताािणिनब श उकारानबािन सािण पपाठ यथा डः िस धट (पास ८३२९)णोः कक टक शिर (पास ८३२८) िश तक (पास ८३३१) आन मक (पास ७२८२) नापो नट (पास ७१५४) इािद अानन-बानपोकारानबबााकारवा शोः रण पािणिनकत तीयत
एवमारामायणमिप िशवभािषत यथा ndashपरािरिगिरसता ीरामाण वसताअारामगय पनाित भवनयम
ndash अरा ११५तिह शभािषतााारामायण शवन पािणिनाकरणनकवातापरःसर-सो भवदवित वि अह त ययमव िशवो लोकवलतया भगवतपाव त भवान ो मा सा च भवनपावन रामकथा तदथ बबोधियषया पािणिन-दयो ाकरणमलभताया माहया चतद शसा समासतो रामकथा कथयितत िचािरशदराणा सहो य भगवतः ीराम िचािरशषयचिरनयित जतो िववाह यावादशााविधतो ादशवष यावदयोाया वास एवपिवश वष सीतालणाा सह वनगमन चतद शा यावदरयचिर मिथली-हरणरावणसहरणािदकमिमवष रालीलित िमिलोनचािरशषा िण वष य रा-वायाम एष म रामायणम अर णः ीराम िदा चचा सबारः सितता चतद शसा िवभागय रवग नवग राणा चचा चतिभ ः स नाना चचा दशिभः स धािय अािप रामकथाया िवभागयिनग णलीलायाः सगणलीलाया ऐय माधय वा ऐय चािर फलािनददाततिभ ः सतः सत ऐय रानापमतः रः कतन राजत न रमत वित रः११४ रा य खारण िकमिप वणा र नापतथवरोऽनपकोऽिप िहीयत राणा सा नव राघव च ाभा वो नवायथा वाीकीय ndash११४ उपपद राज धातोः (राज दीौ धापा ८२२) रम धातोवा (रम ीडायाम धापा ८५३)अिप यत (पास ३२१०१) इनन डयः अनबलोप िडभानबकरण-सामा त (वा ६४१४३) इनन िटलोप सपो धाताितपिदकयोः (पास २४७१) इननसिक िवभिकाय रः महाभा च ndash अरणािप नमच एवत गणा ल नपनररणाच नोारणमिप भवित अथ खिप िनव चनम ndash य राज इित राःअवित निमित (भापास ११२९ndash३०) तथा च सीतराकर योऽय यराजत (सर ११) इ ाानावसर सीतसधाकरटीकाया िसहभपालः ndash ldquoयोऽय यराजतrdquo अानपतयाऽऽनियतात रपद िनिरनन कत (सर सटी ११)वाचािभधान अचः य िवराज हल परगािमनः इतः
१०३
ावना
ततो य समा त ऋतना षट समयःतत ादश मास च नाविमक ितथौ
ndash वारा ११८८अारामायण च ndash
मधमास िसत प नवा कक ट शभपनव सिहत उ हपक
ndash अरा १३१४नवमी सा ा पणा एता वरीयसी काऽिप सा नाि आिनवा िहका सव थागिणताऽिप पव परसलनन नवव यथा िगिणता नव साऽादशतामपित सा चदिण एक वामऽािवित िलिखा भवित११५ सलनन योः पनन व एव िगिणतासिवशितः सा च दिण ौ वाम सित िलिखा भवित११६ सलनन योः पनन वएवमािप यथा सवथा गिणताऽिप नवमी सा योयगन नव न जहाित तथवनविभः रः सो भगवान गिणतोऽथा या जनवलकािणक-कपाणतानरािगभापालकदीनबसरलसफलािमरघनाथ-भितिभद शिभग णग िणतोऽिप नवमी सवय न जित नवमीतोऽिधका काऽिप सानिह तथव रामतोऽिधकः कोऽिप दवो नाि नवमी सा पणा ीरामोऽिप पण ःऐय लीलाया चतािभितदशनम िवभतारः पादा यथा ndash
एतावान मिहमाऽतो ाया पषःपादोऽ िवा भतािन िपादामत िदिविपा उदषः पादोऽहाभवनःततो िवामाशनानशन अिभ
ndash शयवामा ३१३-४११७चतािभतभ गवततिभ ः सिव भितभषणन ढामामन गानमितायसत यि-य ऐय लीलाया ीराम िमलि चािर सािण िवकारः सह िवहःफलाना िनहः कायादीना सहो िनजपदपपभनह इदमिप चतिभ ःसः रपीरामय लीलाितपादन ताय मम चतणा मात िजाथा िथ -ािनभनहािन त ढीकरणमापादयित चारो िह भगवतो भा आतिजासरथा थ ानी चित११५ अाना वामतो गितः इित ायन११६ अाना वामतो गितः इित ायन११७ ऋवदसिहताया (ऋवस १०९०३-४) तिरीयारयक (कय तआ ३१२२) अतौ मौ
१०४
ावना
(१) आत ः आित तणा मिप पषाथा ना िलया परमाान पत यथािवभीषणः
(२) िजासः ातिमरथा म मोिलया ीराम शषत यथा लणः(३) अथा थ भगव राघवमथ कामौ ाथ यत यथा सीवः(४) ानी ान ा पव त मोिमित िवशषो िवािनपो िनामो िद राम
रमियतमव सदा चत यथा जटायहनमा गीताया मानस चािप चचा यथा ndashचतिव धा भज मा जनाः सकितनोऽज नआत िजासरथाथ ानी च भरतष भ
ndash भगी ७१६राम भगत जग चािर कारा सकती चािरउ अनघ उदारा११८
ndash राचमा १२२६ऐय लीलायाममीष चतष कपाऽतोऽिप चतिभ ः सः ितपादन सत ऐय लीलायाचतः मा घटनाः कौसासम िवरापदशन यथा ndash
दखरावा मातिह िनज अतप अखडरोम रोम ित लाग कोिट कोिट ाड११९
ndash राचमा १२०१अहोारः परशरामसम ववधनःकष ण रावणवध अतोऽिप चतिभ ः सःरलनयाशवण न रमणीय ितभाित म नव राथवय लीलाऽिप वण-कीत नरणपादसवनपजनवनदासािनवदनितनवलणा भि ददाित नवधाभिभा गवतानसारणम ndash
वण कीत न िवोः रण पादसवनमअच न वन दा समािनवदनमइित प साऽिप ता िवौ भिवलणाियत भगवा तऽधीतममम
ndash भाप ७५२३ndash२४रामायणऽमीषा सह भानाम ndash११८ एतपारमndashइ चतिव धाि भा राम िनितम एत सवऽदारा धाः कष-विजताः (माभा १२२६)११९ एतपारमndashस मातर दशयितनजमखडमाय मयपम योमरोमिततामपता ाड-कोो गिणता अनकाः (माभा १२०१)
१०५
ावना
ीरामवण मता िगिरसता काकः िशवः कीत न कौसा रण पदाभजन सीता सतीोऽच नसौिमिः पदवन च हनमाा च सऽकजोलशो भरतः समप णिवधौ रामािरषा फलम
ndash इित ममएव भागवतऽिप ndash
ीकवण परीिदभवयासिकः कीत न ादः रण तदिभजन लीः पथः पजनअरथ वन च हनमााऽथ सऽज नःसव ािनवदन बिलरभािरषा फलम१२०
एव ऐय लीलाऽिप नविवधा तय धम यशः ीा न वराय िनहो िवहोऽनहितअत एव नवराकनवय लीलाना चतिभ ः सः ितपादन समव रामायणय -वण नम त ndash
(१) अइउण ndash अकारो वासदवः यथा ndashअराणामकारोऽि ः सामािसक चअहमवायः कालो धाताऽह िवतोमखः
ndash भगी १०३३इम अ ीरामो वासदवः१२१ इ महाली सीता१२२ उ जीवाचाय लणः१२३ण िनव ितवाचकः ण िनव ितवाचकः (गोपताउ १) इित गोपालतापनीयतःअथा ामसीतालणानन जीवो भवबनािवत त१२४ इित साथ ः१२५ अकारकारोकार-वाचकान रामसीतालणायित ापयतीित णीञ धातोः (णीञ ापण धापा ९०१)१२० मल गौडीयववष मयम१२१ अकारो वासदवः ात (एको १)१२२ लीरीकार उत (एको २) ईः ी अ िवोः पी ङीप लीः इितिवमिदौ इित शकमः ईः ी अ िवोः पी ङीष लाम इित वाचमततः ापोः साछसोब लम (पास ६३६३) इनन छासः छोवािण भवि(भापास १११ १४३) इनन साणा छास माहरसाथ करणऽिन सवष छास-कायष बोम१२३ उपलणात१२४ जीव भवबनािवितवा १२५ अइउ इ समासऽसिछासः अइउना ण इित िवह कत करण कता बलम (पास २१३२) इनन ततीयातषसमासः िवभिकाय हाो दीघा ितप हल (पास ६१६८) इनन सलोप िसम
१०६
ावना
अइउण इिप१२६एवमव ndash(२) ऋऌक ndash ऋ ऋिषः१२७ ऌ ऌकारविटलसाधनारतो मिनः१२८ तावव
कथयासख करोतीित ऋऌक १२९(३) एओङ ndash एवम ए षडय वाचको रामः१३० ओ सावरणनािशनी सीता१३१
तावित पजयित इित एओङ१३२ सीतारामपजकिमित ताय म(४) ऐऔच ndash ऐ अकािका सीता१३३ औ नवमसावाो रामः१३४ तौ
िचनोभा िवतयथ तया िनाययतीित ऐऔच १३५ सीतारामिनायकिमथ ः१२६ अइउ इ समासऽसिछासः अइउ इपपद नीधातोरौणािदको िन यःकाया िादनबम (भापास ३३१) किचदिविहता अाः (विसकौ ३१६९) इनसारमोऽ-यमिविहतयः सवा पहािरलोप िडभानबकरणसामा त (वा ६४१४३) इनन िटलोप सौाकार णकार उपपदसमास िवभिकाय हाो दीघा ितप हल (पास ६१६८)इनन सलोप िसम१२७ नामकदशहण नाममाहणम इनन ायन१२८ नामकदशहण नाममाहणम इनन ायन१२९ ऋऌ इ समासऽसिछासः ऋऌ इपपद कथ धातोः (कथ वाबन धापा १८५१) पव वदौणािदको िन यः पव ववा पहािरलोप िटलोप उपपदसमास िवभिकायहाो दीघा ितप हल (पास ६१६८) इनन सलोप िसम१३० माहरसष एकारमसानसारम ऐय धम यशः ीा न वरायित षडया िण ऐय सम धम यशसः ियः ानवराययोव षणा भग इतीरणा (िवप ६५७४)१३१ माहरसष ओकार मसानसारम िितजलपावकगगनसमीरमहकतयः सावरणािनयथा रामचिरतमानस उरकाड काकभशिडगीताया मानसकाराः साबरन भद किर जह लिग रिह गितमोिर गयउ तहा भ भज िनरिख ाकल भयउ बहोिर (राचमा ७७९ख) एतपारमndashभसावरणािन यावितम मासीदगम तावत तािप वीशभजौ प तीाकलन यतोऽहमासम(माभा ७७९ख)१३२ एओ इ समासऽसिछासः एओ इपपद अ धातोः (अ गितपजनयोःधापा १८८) िप च (पास ३२७६) इनन िप यः सवा पहािरलोप उपपदसमास सयोगा लोपः (पास ८२२३) इनन चकारलोप चोः कः (पास ८२३०) इननञकार ङ एङः पदाादित (पास ६११०९) इनन पव पकादश िवभिकाय हाोदीघा ितप हल (पास ६१६८) इनन सलोप िसम१३३ माहरसष ऐकार मसानसारम भिमरापोऽनलो वायः ख मनो बिरव च अहार इतीयम िभा कितरधा (भगी ७४) इधा कितः१३४ माहरसष औकार मसानसारम रामनवमसयोः सा पव मव किथत णतिभः१३५ ऐऔ इ समासऽसिछासः ऐऔ इपपद िचधातोः (िचञ चयन धापा १२५१)पव वदौणािदको िन यः पव ववा पहािरलोप िटलोप उपपदसमास िवभिकाय हाोदीघा ितप हल (पास ६१६८) इनन सलोप िसम अययादीिन िस(पास १४२०) इनन छासभसाया पदाभाव चोः कः (पास ८२३०) इ विन या ाहारसहाथ काभावः
१०७
ावना
इ सचतयनय लीलाक रामायण ितपािदतम इदान माधय लीलापररामायण बालबा िविवत दशिभः सः त माधय पव िनिददशगणितपादकािनदश सािण दशममिस१३६ इित तवा तावदक लतावदक भगवतःीराम माधय गणबिहत सौय सारसव िद चिर िशवन लोकोरकौशल-परःसर सिततम अ वणा ना ौ िवभागौ रो न एवमव णो प िनग ण सगण त िनग णलीला ितपािदता सात सगणलीलाऽिप ितपातपमाानाना वण न ारम त न सीताया रामण िमणम सगण-लीलाया सीतया रामोऽिभः यथा ndash
अना राघवणाह भारण यथा भाndash वारा ५२११५
अना िह मया सीता भारण यथा भा ndash वारा ६११८१९
इित वाीकीय रामायण ीसीतारामाामात उभय ततीया कािदात१३७नाना षगा यवग ः कवग वग वग वग ः पवग ित एषा कीत नन जीवानािवकारषग नाशन सिचतम िक बना रवग िमिला चतद शसष सवगा ः एवसिभव ग रराणा सकाडाक रामायण स कीित तम सािण साव भौमािनिवतोमखािन छःपािण भवि तलानामराणा िनदशऽराणामरभगवतो रामच रामायणी गाथा कथ न िनिदा ात भगवीत न िवनष पयजनकतावदकता कथ ात यतो रामायणकीत न चतद शभवनापक चतद श-सतो लोकोरपयजनकता तााकारतद शसाणा सान शसा कव ाहसोऽयमरसमाायो वामाायः पिततारकवितमिडतो विदतो रािशःसववदपयफलावािा ान भवित (भािशस) तिह णो राम चचा िवनापवपयजनकताऽष सिधा ात यतो भामाणम यया पयजनकता यतपयजनकता पव चतिभ ः सबा लकाड चिच तिमदानीमयोाकाडमपमत
(५) हयवरट ndash एव वण सयोजनन हयष घोटकष वरा हयवराः घोटकारटितवनिमित हयवरट शकािदारप सौाा१३८ अथवा हयवरसयोिजतरथन१३६ मल वदशाखास मयम१३७ कािद उपसानम (वा २३१८) इनन१३८ हयवर उपपद अट गतौ (धापा ३३२) इित धातोः िप च (पास ३२७६) इनन कत िर िपसवा पहािरलोप उपपदसमास शकािदष परप वाम (वा ६१९४) इनन पव प िवभिकायहाो दीघा ितप हल (पास ६१६८) इनन सलोप िसम
१०८
ावना
िपािदः सीतालणसहायः ीरामो वनमटतीित हयवरट १३९(६) लण ndash लसतीित लः सौािलोपः सलोप१४० तिन ल कित-
सौय लिसत िचकट भानान नयतीित कािवत यित वित लण िचकटो रामःसौाणम१४१ या लाित भि यः स लः िचकटः१४२ तिाशयित भकजयदप यः स लण िचकटः ीरामः सौािलोपो ण१४३
(७) ञमङणनम ndash ितवगा िमभतान खरषणिशीष मारीचकबाीनातीितञमङणनम ीरामः१४४
(८) झभञ ndash झष वयोहानौ (धापा ११३१) झीय तीित झः सीवःवािलासाीण भवतीित भावः१४५ भातीित भः हनमान१४६ तौ झभौ सीवहनमौ१३९ िया पव वत१४० लस षणीडनयोः (धापा ७१४) rarr लस rarr नििहपचािदो िणचः(पास ३११३४) rarr लस अच rarr लस अ rarr लस rarr सौिटलोपः rarr लस rarrसौसलोपःrarr लrarr िवभिकाय म rarr लः या लस धातोः अिप यत (पास ३२१०१)इननोपपदाभावऽिप डयः लस ड rarr लस अ rarr िडभानबकरणसामा त (वा ६४१४३)rarr ल अrarr लrarr िवभिकाय म rarr लः१४१ ल इपपद नीधातोः (णीञ ापण धापा ९०१) पव वदौणािदको िन यः पव ववा पहािर-लोप िटलोप सौण उपपदसमास िवभिकाय हाो दीघा ितप हल (पास ६१६८)इनन सलोप िसम१४२ ला आदान ाविप (रा ला) दान इित चः (धापा १०५८) ला rarr आतोपसग(पास ३११३६) rarr बालकादनपसग कः rarr ला क rarr ला अ rarr आतो लोप इिट च(पास ६४६४) rarr ल अ rarr ल rarr िवभिकाय म rarr लः या ला rarr अिप यत(पास ३२१०१) rarr ला ड rarr ला अ rarr िडभानबकरणसामा त (वा ६४१४३) rarrल अrarrलrarr िवभिकाय म rarrलः ददातीित दः (पमा दातिरतः मको १८१) इितवातीितलः१४३ ल उपपद णश अदशन (धापा ११९४) इतो िणजात नािश धातोः िप च (पास ३२७६)इनन कत िर िप सवा पहािरलोप णरिनिट (पास ६४५१) इनन िणलोप नाश इित जात सौिटलोप सौण चोपपदसमास िवभिकाय हाो दीघा ितप हल (पास ६१६८)इनन सलोप िसम१४४ ञमङणन इपपद मीधातोः (मीञ िहसायाम धापा १४७६) पव वदौणािदको िन -यः पव ववा पहािरलोप िटलोप उपपदसमास िवभिकाय हाो दीघा ितप हल (पास ६१६८) इनन सलोप िसम१४५ झष वयोहानौ (धापा ११३१) rarr झ rarr अिप यत (पास ३२१०१) rarr झ ड rarrझ अrarr िडभानबकरणसामा त (वा ६४१४३)rarr झ अrarr झrarr िवभिकाय म rarrझः१४६ भा दीौ (धापा १०५१)rarr भाrarr अिप यत (पास ३२१०१)rarr भा डrarr भा अrarrिडभानबकरणसामा त (वा ६४१४३)rarr भ अrarr भrarr िवभिकाय म rarr भः
१०९
ावना
ययाननित झभञ ीरामः सौाकार ञकारः१४७ सीववायपतोषकतितताय म
(९) घढधष ndash घढमिभमान १४८ दधातीित घढधः वाली१४९ तमव ित खडयतीितघढधष १५० वािलनाशको राम इित ताय म
(१०) जबगडदश ndash जयतीित जः बालयतीित बः गज तीित गः डयतीित डःदमयित िनशाचरािनित दः१५१ एतगणसजबगडद दय शत इित जबगडदश वायपदयो रामः१५२
१४७ झभउपपद यि सोच (धापा १५३६) इित धातोः पव वदौणािदको िन यः पव ववा पहािर-लोप िटलोप उपपदसमास सौाकार ञकार िवभिकाय हाो दीघा ितप हल (पास ६१६८) इनन सलोप िसम अययादीिन िस (पास १४२०) इनन छास-भसाया पदाभाव चोः कः (पास ८२३०) इ विन १४८ िः साा१४९ घढ उपपद डधाञ धारणपोषणयोः (धापा १०९२) इित धातोः अिप यत(पास ३२१०१) इनन डयः अनबलोप िडभानबकरणसामा त (वा ६४१४३) इनन िटलोप उपपदसमास िवभिकाय िसम१५० घढध उपपद षो अकमिण (धापा ११४७) इित धातोः पव वदौणािदको िन यःपव ववा पहािरलोप िटलोप उपपदसमास सौाकार षकार िवभिकाय हाोदीघा ितप हल (पास ६१६८) इनन सलोप िसम अययादीिन िस(पास १४२०) इनन छासभसाया पदाभाव जसजमजयजराजाजशा षः(पास ८२३६) झला जशोऽ (पास ८२३९) इनयोः विन १५१ नानाधातः अिप यत (पास ३२१०१) इनन डय िडभानबकरण-सामा त (वा ६४१४३) इनन िटलोप उपपदसमास िवभिकाय िसािन पतािन िज जय(धापा ५६१) इित धातोः जः बल ाणन धाावरोधन च (धापा ८४०) इतो िणिच बािल धातःततः डय बः णरिनिट (पास ६४५१) इनन िणलोपः शषा िया पव वत न च बल ाणन (धापा १६२८) इित धातोिण िच ड िणलोप िटलोप िवभिकायऽिप िसिः बल ाणन (धापा १६२८)इ पािदािम ततो िणपधावौ िमता ः (पास ६४९२) इनन बलयितइित प णतार बालयित इाः गज श (धापा २२६) इित धातोः गज श (धापा २४८)इतो वा गः िडप सात डिब िडिब इित चाः (धापा १६७७) इ ड (डिब)धातोः डः दम उपशम (धापा १२०३) इतो िणिच दिम धातः जनीजसरोऽमा (धापा गस) इननिमापधावौ िमता ः (पास ६४९२) इनन ः दिम धातोः दः णरिनिट (पास ६४५१)इनन िणलोपः शषा िया पव वत१५२ जबगडद उपपद शीङ (धापा १०३२) इित धातोः पव वदौणािदको िन यःपव ववा पहािरलोप िटलोप उपपदसमास िवभिकाय हाो दीघा ितप हल (पास ६१६८) इनन सलोप िसम अययादीिन िस (पास १४२०) इननछासभसाया पदाभाव झला जशोऽ (पास ८२३९) इ विन
११०
ावना
(११) खफछठथचटतव ndash खनतीित खः फलतीित फः तीित छः१५३लोठतीित ठः कारलोपछासः१५४ थव तीित थः िचनोित ग णािनित चःटयसिचारािनित टः तातीित तः१५५ एव खफछठथचटत रावणमिप वधतीितखफछठथचटतव १५६ अथवा खफछठथचटतिनकवा ण याय कीय चापिवशषवध यतीित खफछठथचटतव १५७ अथवतिनय वानरदलमवतीित खफछठथचटतव शकािदाव पम१५८
(१२) कपय ndash कायित िवभीषण रादानाय शापयित१५९ पाित वानरसना१५३ नानाधातः अिप यत (पास ३२१०१) इनन डय िडभानबकरण-सामा त (वा ६४१४३) इनन िटलोप िवभिकाय िसािन ीयतािन खन अवदारण(धापा ८७८) इित धातोः खः िञफला िवशरण (धापा ५१६) इित धातोः फः छो छदन (धापा ११४६) इित धातोः छः१५४ ठ उपघात (धापा ३३७) इित धातोः नििहपचािदो िणचः (पास ३११३४)इनन कत िर पचािच छासकारलोप िवभिकाय िसम१५५ नानाधातः अिप यत (पास ३२१०१) इनन डय िडभानबकरण-सामा त (वा ६४१४३) इनन िटलोप िवभिकाय िसािन चायतािन थव िहसायाम (धापा ५७१) इित धातोः थः िचञ चयन (धापा १२५१) इित धातोः चः टिक बन (धापा १६३८) इित धातोः टः णरिनिट (पास ६४५१) इनन िणलोपः शषा िया पव वततम काायाम (धापा १२०२) इित धातोः तः१५६ वधित इ वध िहसायाम भौवािदकः सौो धातः स च जिनवो (पास ७३३५) इित सणािपतः lsquoजिनवोrsquo जनकः lsquoवध िहसायाम rsquo वधकः (विसकौ २८९५) lsquoवध िहसायािमितrsquoधार भौवािदकम ादराकितगणात (बाम २८९५) एव तिह खफछठथचटत उपपद वधिहसायाम इित धातोः पव वदौणािदको िन यः पव ववा पहािरलोप िटलोप उपपदसमास िवभि-काय हाो दीघा ितप हल (पास ६१६८) इनन सलोप िसम१५७ वध वौ (धापा ७५९) इित धातोिण िच विध इित धातः खफछठथचटत उपपद विध धातोःपव वदौणािदको िन यः पव ववा पहािरलोप णरिनिट (पास ६४५१) इनन िणलोप िटलोपउपपदसमास िवभिकाय हाो दीघा ितप हल (पास ६१६८) इनन सलोप िसम१५८ खफछठथचटत उपपद अव रणगितकािीिततवगमवशवणाथ याचनिया-दीवाािलनिहसादानभागविष (धापा ६००) इित धातोः िप च (पास ३२७६) इननिप य सवा पहािरलोप उपपदसमास शकािदष परप वाम इनन परप िवभिकायहाो दीघा ितप हल (पास ६१६८) इनन सलोप िसम१५९ कायतीित कः इथ ः क श (धापा ९१६)rarr कrarrअिप यत (पास ३२१०१)rarrक ड rarr क अ rarr िडभानबकरणसामा त (वा ६४१४३) rarr क अ rarr क rarrिवभिकाय म rarr कः
१११
ावना
पकारोहण१६० यायोाम १६१ इित कपय १६२ दिवभीषणरालीः पकाढःसीतािभरामो रामोऽयोा ित ितत इित भावः
(१३) शषसर ndash तथा यित तनकरोित सीताताप१६३ ित रावण१६४ सरयोा१६५रमयित सीता रमत च य राजत वा राजिसहासन १६६ यः स शषसर १६७ रावणवध िवधायराजिसहासनासीनो राम इित ताय म सौाकार षकारः
(१४) हल ndash हरित भताप१६८ िलित यः सीता िलत वा सीतया लीयत वा१६० पातीित पः इथ ः पा रण (धापा १०५६)rarr पाrarr अिप यत (पास ३२१०१)rarrपा ड rarr पा अ rarr िडभानबकरणसामा त (वा ६४१४३) rarr प अ rarr प rarrिवभिकाय म rarr पः पः ाान च पातिर (एको २४) इित कोशादिप१६१ यातीित य इथ ः या ापण (धापा १०४९) इित धातोः पव वदौणािदको िन यःपव ववा पहािरलोप िटलोप िवभिकाय हाो दीघा ितप हल (पास ६१६८) इननसलोप य यान यातिर याग (एको २९) इित कोशादकाराोऽिप यातिर१६२ क प य चित कपय १६३ यतीित शः इथ ः शो तनकरण (धापा ११४५) rarr शो rarr अिप यत(पास ३२१०१) rarr शो ड rarr शो अ rarr िडभानबकरणसामा त (वा ६४१४३) rarrश अrarr शrarr िवभिकाय म rarr शः१६४ तीित षः इथ ः षो अकमिण (धापा ११४७) rarr षो rarr धाादः षः सः(पास ६१६४) rarr सो rarr अिप यत (पास ३२१०१) rarr सो ड rarr सो अ rarrिडभानबकरणसामा त (वा ६४१४३) rarr स अ rarr स rarr सौषकारः rarr ष rarrिवभिकाय म rarr षः१६५ सरतीित सः इथ ः स गतौ (धापा ९३५)rarr सrarr अिप यत (पास ३२१०१)rarrस ड rarr स अ rarr िडभानबकरणसामा त (वा ६४१४३) rarr स अ rarr स rarrिवभिकाय म rarr सः१६६ रमयित रमत राजत वित र इथ ः थमप रम ीडायाम (धापा ८५३) इतोिणिच रिम धातः जनीजसरोऽमा (धापा गस) इनन िमापधावौ िमता ः(पास ६४९२) इनन ः ितीयप रम ीडायाम (धापा ८५३) इित शो धातःततीयप राज दीौ (धापा ८२२) इित धातः एतः पव वदौणािदको िन यः थमपणरिनिट (पास ६४५१) इनन िणलोपः पव ववा पहािरलोप िटलोप िवभिकाय हाोदीघा ितप हल (पास ६१६८) इनन सलोप र अययादीिन िस (पास १४२०)इनन छासभसाया पदाभाव झला जशोऽ (पास ८२३९) इ विन १६७ श ष स र चित शषसर १६८ हरतीित हः इथ ः ञ हरण (धापा ८९९)rarr rarrअिप यत (पास ३२१०१)rarr ड rarr अ rarr िडभानबकरणसामा त (वा ६४१४३) rarr ह अ rarr ह rarrिवभिकाय म rarr हः
११२
ावना
भाना िद१६९ यः स हल १७०इित बालबिितपािदतिपरकचतद शसी रामायणकथाहकारण ार हकारणवोपसहारः अपवग ोभय चच या चतद शस-
रामायणमपवगा यित त एवमव नवरन वसावापण ीराम चचािवधाय पनरकिशण रावणवधकाल भगवता धनिष सिहताना रामकिशाणाना१७१रणनकिशिकारनाशोऽिप सिचतः पना ा वणा ा ीसीतारामरणन ािननामोो भाना भि सिचता नष हकारण ार हकारणोपसहार ताय यत हकारः हिरवाचको हिर पापािन हरतः पव म अइउण इाकारण वासदव रामरण१७२ म हकारण हिररणम च हकारण हिररणिमादौ१७३ मऽ चमलाचरण स रामायणी मया दाऽिप सरिता तथा चोम ndash
वद रामायण चव पराण भारत तथाआदाव च म च हिरः सव गीयत
ndash कप २१३७अकारमिय ीरामरणतः ारा हल इित लकारण लणः तः१७४
यिप चतद शसाणा िािरतहकार सि िविवधष योगष योजनािन यथाहयवरट इ हकारः अटहशअशइण हणष सष हकारहणाथ ः तथा च हयवरट इ हकारहणाभाव त च अट ाहार वणाभाव महा िह सः इ ान-१६९ िलित िलत लीयत वित ल इथ ः थमितीयपयोः िलिग गतौ (धापा १५५) इितधातः ततीयप लीङ षण (धापा ११३९) इित धातः थमततीयपयोः कत िर ितीय-प च कम यौणािदको िन यः काया िादनबम (भापास ३३१) किचदिविहताअाः (विसकौ ३१६९) इनसारमोऽयमिविहतयः सवा पहािरलोप िडभान-बकरणसामा त (वा ६४१४३) इनन िटलोप िवभिकाय हाो दीघा ितप हल (पास ६१६८) इनन सलोप ल १७० ह ल चित हल १७१ आकरषउ धन वण लिग छाड़ शर एकतीस रघनायक सायक चल मान काल फनीस(राचमा ६१०२) एतपारमndashकणा माक धनः शरान स िशितानकयतान मतशरालि रघभो भजमशा नन कालपाः (माभा ६१०२)१७२ अराणामकारोऽि (भगी १०३३) अकारो वासदवः ात (एको १)१७३ नामकदशहण नाममाहणम इनन ायन हकारो हिरवाचकः१७४ नामकदशहण नाममाहणम इनन ायन लकारो लणवाचकः
११३
ावना
नािसक न ाताम१७५ अहण इ च ण न ात१७६ हयवर हकारो नादा हश ाहार एव न ात रामो हसित इ हकार हपरकाभाव हिशच (पास ६१११४) इननात उ न ात१७७ एवमव भोभगोअघोअपव योऽिश(पास ८३१७) इित सण रोय न ात१७८ एवमव हयवरट इित स हकारहणिवना िलिलिह इ िवभाषटः (पास ८३७९) इननलणो ढकारो वकिको नात१७९ तायवरकारः सयोजनकः एव हल इ हकारहणाभाव िदिह१८०१७५ महान िह सः rarr दीघा दिट समानपद (पास ८३९) rarr महा िह सः rarr आतोऽिट िनम (पास ८३३)rarrमहा िह सःrarrभोभगोअघोअपव योऽिश (पास ८३१७)rarrमहाय िह सःrarrलोपः शाक (पास ८३१९)rarr महा िह सः१७६ अह टाrarr टाङिसङसािमनााः (पास ७११२)rarrअह इनrarrआणः (पास ६१८७)rarrअहनrarr अावायऽिप (पास ८४२)rarr अहण१७७ रामस हसितrarrससजषो ः (पास ८२६६)rarr राम हसितrarr हिश च (पास ६१११४)rarrराम उ हसितrarrआणः (पास ६१८७)rarr रामो हसित१७८ अोदाहरणम ndash भोस हरrarrससजषो ः (पास ८२६६)rarr भो हरrarr भोभगोअघोअपव योऽिश (पास ८३१७)rarr भोय हरrarr हिल सवषाम (पास ८३२२)rarr भो हर१७९ िलह आादन (धापा १०१६) rarr िलह rarr िरतिञतः क िभाय ियाफल(पास १३७२) rarr परो िलट (पास ३२११५) rarr िलह िलट rarr िलह म rarr िलिटधातोरनास (पास ६१८) rarr िलह िलह म rarr हलािदः शषः (पास ७४६०) rarrिल िलह म rarr आधधातकलादः (पास ७२३५) rarr इािः rarr एकाच उपदशऽनदाात (पास ७२१०) rarr इिनषधः rarr कसभववो िलिट (पास ७२१३) rarr ािद-िनयमािदािःrarrआौ टिकतौ (पास ११४६)rarr िल िलह इट म rarr िल िलह इ म rarrिवभाषटः (पास ८३७९) rarr वकिकढम rarr िल िलह इ म rarr िटत आनपदाना टर(पास ३४७९)rarr िल िलह इ rarr िलिलिह ढाभाव ndash िल िलह इ म rarr िटत आनपदानाटर (पास ३४७९)rarr िल िलह इ rarr िलिलिह१८० िदर अिवमोचन (धापा १०६७) rarr द rarr शषातिर परपदम (पास १३७८) rarrलोट च (पास ३३१६२) rarr द िसप rarr कत िर शप (पास ३१६८) rarr द शप िसप rarrअिदभितः शपः (पास २४७२) rarr द िसप rarr स िप (पास ३४८७) rarr द िह rarrसाव धातकमिपत (पास १२४)rarr िङम rarr िङित च (पास ११५)rarrलघपधगणिनषधःrarrदािदः साव धातक (पास ७२७६) rarr आौ टिकतौ (पास ११४६) rarr द इट िह rarrद इ िहrarr िदिह
११४
ावना
िपिह१८१ िसिह१८२ इादौ दािदः साव धातक (पास ७२७६) इनन हकारवाभावन वलािदलण इनात एव हस हकारपाठ िवना िहा ििहा इरलो पधालादः स (पास १२२६) इनन वकिक िक न ात१८३ एवहसीयहकारमरण शिल पाठाभावात अिलत इ शल इगपधादिनटः ः(पास ३१४५) इनन ो न ात१८४ एवमव हसहकारमरा झाहारतहणाभाव अदाधाम इअदाह स ताम इित ित झलो झिल (पास ८२२६)१८१ िञप शय (धापा १०६८) rarr प rarr धाादः षः सः (पास ६१६४) rarr प rarrशषातिर परपदम (पास १३७८)rarrलोट च (पास ३३१६२)rarrप िसप rarrकत िर शप (पास ३१६८)rarr प शप िसप rarr अिदभितः शपः (पास २४७२)rarr प िसप rarrस िप (पास ३४८७)rarrप िहrarr दािदः साव धातक (पास ७२७६)rarrआौ टिकतौ(पास ११४६)rarrप इट िहrarrप इ िहrarrिपिह१८२ स ाणन (धापा १०६९) rarr स rarr शषात िर परपदम (पास १३७८) rarr लोट च (पास ३३१६२) rarr स िसप rarr कत िर शप (पास ३१६८) rarr स शप िसप rarrअिदभितः शपः (पास २४७२)rarr स िसप rarr स िप (पास ३४८७)rarr स िहrarrदािदः साव धातक (पास ७२७६) rarr आौ टिकतौ (पास ११४६) rarr स इट िह rarrस इ िहrarr िसिह१८३ िह ीतौ (धापा १२००) rarr िह rarr धाादः षः सः (पास ६१६४) rarr िनिमापाय निमिकापायः rarr िह rarr समानकत कयोः पव काल (पास ३४२१) rarr िह ा rarrिह ा rarr रधािद (पास ७२४५) rarr वकिक इट rarr िह इट ा rarr िह इ ा rarrरलो पधालादः स (पास १२२६)rarr वकिक िकम िकप ndash िह इ ाrarr िङितच (पास ११५)rarr लघपधगणिनषधःrarr ििहा अिकप ndash िह इ ाrarr पगलघपधच (पास ७३८६)rarr ह इ ाrarr िहा इडभावप च ndash िह ाrarr वा हमहहिहाम (पास ८२३३)rarr वकिक घम घप ndash िघ ाrarr झषथोधऽधः (पास ८२४०)rarrिघ ाrarr झला जश झिश (पास ८४५३)rarr िग ाrarr िा घाभाव ndash िह ाrarrहो ढः (पास ८२३१)rarr िढ ाrarr झषथोधऽधः (पास ८२४०)rarr िढ ाrarr ना ः(पास ८४४१)rarr िढ ाrarr ढो ढ लोपः (पास ८३१३)rarr ि ाrarr लोप पव दीघऽणः(पास ६३१११)rarr ी ाrarr ीा१८४ िलह आादन (धापा १०१६) rarr िलह rarr शषात िर परपदम (पास १३७८) rarrङ (पास ३२११०) rarr िलह लङ rarr िलह ितप rarr िलह ित rarr ललडदाः(पास ६४७१) rarr आौ टिकतौ (पास ११४६) rarr अट िलह ित rarr अ िलह ित rarr िलिङ (पास ३१४३) rarr अ िलह िल ित rarr शल इगपधादिनटः ः (पास ३१४५) rarrअ िलह ित rarr अ िलह स ित rarr हो ढः (पास ८२३१) rarr अ िलढ ित rarr षढोः कःिस (पास ८२४१)rarr अ िलक स ितrarrआदशययोः (पास ८३५९)rarr अ िलक ष ितrarrइत (पास ३४१००)rarr अ िलक ष त rarr अिलत
११५
ावना
इनन सकारलोपो न ात१८५ तासऽिप हकारः साथ क एवित ौढमनोरमादौपितम एव सवित हकारोारणययोजनऽिप लौिकक मम ौ हकार िाय त हिरशारतया चतद शसी हिररणन सिटता इदमलौिकक योजनिमितम ितभाित
एव राघवण चतद शवषयवनवासकाल एव सणा लीला कता यिप चतद श-सा साह योजन सवित शोः अथा योदशव सािण ियरन िक जातचतद शन सण हलािदाहारा रााः करणीया अोऽायदोषवारणाय रहर इित ासः करणीयः तय पिरिितः हलम (पास १३३) इित सवााथ बोध पदाथ ान कारणम यथा रामो गित इ वााथ ान पदयोयोःपथबोधः करणीयोऽनर वााथ बोधो भिवित तथवाािप उपदशऽजननािसकइत (पास १३२) इात उपदश इत इद पदयमनवत त तथा उपदश अ हल इत ात इथ स हदाथ ान कत हसािवधायक-सवााथ बोधः कत ः त च पदाथ ानमावयकम हसास आिदरनसहता (पास ११७१) इवम अनता सिहत आिदम गाना च साात (लिसकौ ४) एवमापीदाथ ान िजािसतम तािवधायकस हलम (पास १३३) इिधीनम तािप वााथ ानाय पदाथ ानमइम इत पदाथ ान हल पदाथ ानाधीन हल पदाथ ान इत पदाथ ानाधीनमअयमवाोऽायः अोऽाय नाम पररापिम तहसापहसाप-हिवषयमोऽायम तथा तह इहापहो हहापहइहिषयमोऽायम अोऽायािण काया िण न क यथानािव बा नौन चलित१८६ इम दोषमाश भोिजदीितो हलिमित साऽविकतवान ातमाायीम हलम इित समसम िकावम हलम इित स समम समीसमास शौडािदगण एताभावाोगिवभाग१८५ दह भीकरण (धापा ९९१) rarr दह rarr शषात िर परपदम (पास १३७८) rarr ङ(पास ३२११०)rarr दह लङrarr दह तस rarr ललडदाः (पास ६४७१)rarrआौटिकतौ (पास ११४६) rarr अट दह तस rarr अ दह तस rarr िल िङ (पास ३१४३) rarrअ दह िल तस rarr लः िसच (पास ३१४४) rarr अ दह िसच तस rarr अ दह स तस rarrिसिच विः परपदष (पास ७२१) rarr अ दाह स तस rarr तिमपा ताामः(पास ३४१०१) rarr अ दाह स ताम rarr झलो झिल (पास ८२२६) rarr अ दाह ताम rarrदादधा तोघः (पास ८२३२) rarr अ दाघ ताम rarr झषथोधऽधः (पास ८२४०) rarrअदाघ धाम rarr झला जश झिश (पास ८४५३)rarr अदाग धाम rarr अदाधाम१८६ इतरतरायािण च काया िण न क तथा नौना िव बा नतराणाय भवित(भापास १११)
११६
ावना
चामािणकापा समासागितकगिताद षीतषोऽवयवावयिवभावपःसः हलो हसावयिवभतमिमित इमकदाथ ान आिदरनसहता (पास ११७१) इनन हदाथऽिप िवात हसण चदाथ ःतव र हर इित ासः करणीयो हरम इित वाऽऽवत नीयम हकारच योजनाािन अतो ल श योजनाभावऽाथ योजन रामायण-कथाछलन लणरणाथ च यिप हकारः शषसहर इित पठनीयो हिरहसितइ िवसगा पिः१८७ वोहिवषो दवतासदान (पास २३६१) इित ापननयिप दोषो रीकत शत अतो िनरथ क हल नासया कत ा यानगमः ियतसकारः (भापास ५१५९) इित वचननालमसयया चतद शसा रामायणी चचा रामायण चानसयाया वण नम असया निह स भाजनमव न फलममिपहकारोारणन हिररण सीतासिहत ीराम ितपाात त नपणसीताऽकारपण च रामो लकाराध ाकारणापण जीवाचाय लण रणमअतो बाारकरणाना चतद शाना१८८ पावाः चतद शभवनातरामकथायाः सतःसिततातद शऽितिवशष आहो महादवित तीयत इ सण मिपाकरण पािणनीय रामकथापरम अारामायण िशवोम अतः पािणिन-ाकरणाारामायणयोरक िशव वायोः समीाया िरता यमव भगवतारामचणाानिववाऽनधीतशाा िपतचषो म बालमनीषा यका सिय त ndash
याहार माहशाासो ाकरणाण वाततािन िक पदरािन माि पािणिनगोद१८९
अथा ाराकरणसम सणऽिप िवषयः पािणनीय ाकरण कथ समाहत शः िकतथन कवल बौिकिवचारतः पलायनवादमाम िशव एव पािणिन-दय इद ाकरणमदथ ाचकार अतः सवमिप वाीिकासतलसीदासमख-िशय पािणिनाकरणसत कत शिमित गसवालबिबलो िगिरधरः साटोपघोषयित१८७ शषसहर इित पाठ कत हकार खर इ हणात हिरस हसित इित ित ससजषोः (पास ८२६६) इनन हिर हसित इित जातऽनबलोप हिरर हसित इित जात खरवसानयोिव सजनीयः (पास ८३१५) इनन हिरः हसित इिनप ािदित भावः शषसर पाठ खरवसानयोिव सजनीयः (पास ८३१५) इावौ हिरर हसित इतो वण सलन हिरहसितइित१८८ चःोरसनााणगााना पानियाणा पािणपादपायपवागााना पकमियाणामनोबििचताहारााना चतरःकरणाना च१८९ मल मयम शकमकाराः माहशम इित श ोकिमम इटः इचः
११७
ावना
अथ वदनाताौिवयोगोशोको ोकमागतो वाीकः१९० तणाऽऽिदः ीमामायण ोवाच त िवपल चतिवशितसहोकाकम सा चचतिवशाही चतिवशितसाही सिहतित कत चतिवशराकगायीभा-भता गायी च सीता वाीकीय रामायण सीताचिरतधान यमव वाीिकःितजानीत यथा ndash
का रामायण क सीतायािरत महतपौलवधिमव चकार चिरततः
ndash वारा १४७ततः शतकोिटपय ािन रामायणािन भािषतािन वाीिकना त थमाऽिदकावा य शषाणा वार शशाशखर िशव ो च भगवत भवान समकयतअ रामायण माधय धानमय मम ययमव ीराम भगव सव थमितजानीत यथा ndash
ोमान जगाथ सव लोकनमतमकौसाऽजनयाम िदलणसयतम
ndash वारा ११८१०इित एवमयोाकाडऽिप ndash
स िह दवदीण रावण वधािथ िभःअिथ तो मानष लोक ज िवः सनातनः
ndash वारा २१७एव िचिचितकाडम इम विदका ऋषयः अतो वदितपारामवचचा मकाष ः वद रामकथायाः क चचा कथ वा रामकथाया वदमलकता इित चत म-ाणयोवदनामधयम (आौस २४१३१) इापसानसार माणाकोवदः मभाग रामकथा नीलकठाचाय सिलतमािका तत मरामायणम इित कत ाणभाग च ायश उपिनषदो यास रामोरतापनीयोपिनषीतोप-िनषिदादयः इ माधय गणबिहतवाीिकरामायण ब लष नरमनकव तोभगवतो राम चिर ा ा वा सामाजनाना सहः यथा यमवदाायणी भवानी सीतािवरहिवधरदय पामरिमव प लताकाननािन ीरघनन ाममोहित जगतीतलसमारिचकीष या रामोपासनासधया सधारियत वसधातल कलास-वटवतल िनषणो भवानीिविहतिविवधीरामिवषयकसमाकणनसोऽिप शिन ज-१९० कााा स एवाथ था चािदकवः परा ौिवयोगोः शोकः ोकमागतः( १५)
११८
ावना
दयपयवसमतीतल वह भिवदािसापावनपरपणा कतकिलपापपाषाण-चणा ीरामसागरसमा िनिखललोकमनोरमा िनिहतिसातरलतरा समलत-ववदयरा िविहतभगवीलासमागतसहकमलभामपिनषिाितामाय-सामारामायणगा पोऽिप वः वाहयामास भगवान िशवोऽनािदरतएतचनाऽनािदरव शरो भगवान दशकालपिरिितपिरदरिहतोऽतितरिपतथव ीरामकथावण नसन भगवता िशवन िनगढवदारहाना यारलतयालािलपण ितपादनमकायतम तिव सटत सिदानशाििनलय िशवअिन परम िविहतरामोपासनाभावनामडनय र नवाना रसानामनपमा छटासमालोत सािहशाानसार कमहाका सािधकसगा अप अ चचतःषिसगा ः सि ितसग छःपिरवत न भवित यथा वाीकीयरामायण रघवशादौच वाीिकरामायण बालकाड थमसग नवनवित यावोका अनप एवशततमः ोक उपजाितः यथा ndash
पठिजो वागषभमीयााियो भिमपितमीयातविणजनः पयफलमीयान शोऽिप महमीयात
ndash वारा १११००एवमव रघवश ndash
अथ नयनसम ोितरिरव ौःसरसिरिदव तजो वििनतमशमनरपितकलभ गभ माध राी
गिभरिभिनिव लोकपालानभावःndash रव २७५१९१
तथवाािप ायः सगा छसः पिरवत नम यथा ndashदवा सव हिरपधािरणः िताः सहायाथ िमततो हरःमहाबलाः पव तवयोिधनः तीमाणा भगवमीरम
ndash अरा १२३२एव पराा मनजावतारो मनलोकाननस सवम
चऽिवकारी पिरणामहीनो िवचाय माण न करोित िकितndash अरा १३६६
एवमािप महाका िनयमानसारण किहाका ारशावीर-१९१ रघवश ितीयसग चतःसित यावानीवोपजाितोबािन पसिततम प चमािलनीवबम
११९
ावना
कणतमो रसः धानोऽी वा शषा अौ रसा गौणा अभता एवमििपमहाका शाो रसः धानः ातम वाीकीयरामायण कणरसधान ौ-िवयोगसवीणसातकण महषः कासौ वात रघवशमहाका चतद शसग किवताकािमनीिवलासः किवकलगः कािलदासः सीतािनवा सनकणा तणयन गायित यथा ndash
तामगिदतानसारी मिनः कशाहरणाय यातःिनषादिवाडजदशनोः ोकमापत य शोकः
ndash रव १४७०एव ीतलसीदासकत ीरामचिरतमानस वीररसधान रघवशमहाका ाररसधान तथवाारामायणिमद शारसधानम अ वा य शाििनलयः िशवः सच कामशः अत एव तलसीदासोऽिप ीमानस इम धतशरीर शारसिमव ौितयथा ndash
बठ सोह कामिरप कस धर शरीर शात रस जस१९२
ndash राचमा ११०७१फलभोा त नायकः इित िसाानसार का फल नायक एव भ अतो नायक-वानसारमिप रसाधा िनणत शत नायकः ीरामथाऽाातारम-शाििनलयः शााारसधानिमदम आघटनाामिप रसो िनणयतएताऽा घटना िशवपाव तीसाऽिमाऽिप घटना भगवदधा नपोभ च शा-धान ताारसः धानः अ ल ल सहश उपिनषदा वदागढ-ताना वरायितपादकवााना ितपादन ाचयण िमलित तथाऽाचचा -िवषयातरािमदमाािक िपपासा शमियत मम
चारो िह नायका धीरोदाो धीरोो धीरलिलतो धीरशाित१९३ तधीरोदाः कलीनः शाो दािरसणसजी स च पराममधादीनाया१९४ मया दापषोमः पर ीरामो यथा वाीकीयरामायण तलसीकत चायश आाघारिहतः स एवा धीरोदाः भीमसनािदधरोः१९५ धीरलिलतः१९२ एतपारमndashतोपिवः शशभ कामािरः कीशदा शरीरधारी नन शारसो यथा(माभा ११०७१)१९३ ागी कती कलीनः सीको पयौवनोाही दोऽनरलोकजोवदशीलवान नताधीरोदाो धीरोतथा धीरलिलत धीरशा इयमः थमतभदः (साद ३३०-३१)१९४ अिवकनः मावानितगीरो महासः यान िनगढमानो धीरोदाो ढतः किथतः(साद ३३२)१९५ मायापरः चडपलोऽहारदप भियः आाघािनरतो धीरधरोतः किथतः(साद ३३३)
१२०
ावना
को जयदव१९६ महाभारत यिधिरादयो धीरशााः१९७ चतष नायकष ीरामोधीरोदाोऽारामायणानसारम अ नाियका भगवती सीता मधा१९८ अत एव सायामित कत यामा मधा िह नाियका१९९ इित वचनात अ शा एव रसः ारतःसमाि यावत भिानवरायाणा मनोहािरणी चचा अः ीरामः सरो मधरःिशव इारामायणी गा वाराणा गव धारायीिमिता यथा वाराणागाया हिरारशगायाः यागयोः यमनासरोिम िलतः वाहथवा राम-भिगायाः कम कथारिवना ानसरसा वाहा िमिताः२०० वारणा गािविया िवनाथिया तथवयमिप धषा या य शशाशखरिहमाितः समवाीरामसागरगािमनी च२०१
वाीकीयरामायण माधय धानीराघवभगववणनपरम ताामाानाौ ब माधय धाराया ितरोिहतन भामाण ीराघवय सहो जायत ीराम यथा जगरयो रामः सीव शरण गत इित कथयित२०२ अयमव सम शरणगत इित ितजानीत२०३ अपता सीता ण इव शरयो वरदो राघवो नदीिनझ र-िगिरजनगतलताः पित२०४ इिजता मघनादन ामोिहतो भवबनहता ऽिपिनबो नागपाशन य मोपो ममिभमयपदापितमदायको रघनायकोमको िनजकपापाभतन िनजचरणकमलककतकलिलतलसनािथतपभागनसततकतनसिलयोिगमिनवपरमहसमहािशविविरीिरावितिनिखलगणगण-सशीण सनछिनछपदपपरागारागण समढपडरीकाण ताण मत२०५१९६ िनिो मरिनश कलापरो धीरलिलतः ात (साद ३३४)१९७ सामागणभ यािजािदको धीरशाः ात (साद ३३४)१९८ िवनयाजवािदया गहकम परा पितता ीया साऽिप किथता िभदा मधा मा गितथमावतीण यौवनमदनिवकारा रतौ वामा किथता म मान समिधकलावती मधा (साद ३५७-५८)१९९ मल मयम२०० रामभगित जह सरसिर धारा सरसइ िबचार चारा िबिधिनषधमय किलमलहरनी करमकथारिबनििन बरनी (राचमा १२८९) एतपारमndashरामभिय धारा सरनाः कीित तातिवचार चार सरती किलजाना कषाणा ही िविधिनषधयक ौती कम कथा ययमना पिरकीित ता (माभा १२८९)२०१ परािरिगिरसता ीरामाण वसता अारामगय पनाित भवनयम (अरा ११५)२०२ िकिाकाड चतथ सग यथा अह चव िह राम सीव शरण गतौ (वारा ४४१७)२०३ यकाड एकोनिवश एकिवश च सग यथा सम राघवो राजा शरण गमहित (वारा ६१९३०)ततः सागरवलाया दभा नाीय राघवःअिल ाखः का ितिशय महोदधः (वारा ६२११)२०४ अरयकाड षितम चतःषितम च सग२०५ यकाड पचािरश पाश च सग यथा िनररशरीरौ तौ ातरौ रामलणौ निजतावीरौ पगः शरता गतः (वारा ६४५८) तमागतमिभ नागा िववः (वारा ६५०३७)
१२१
ावना
रावणाहत लण ोडीक िवलपित२०६ सवोऽिप सवरः सवा िधानपः सव-शरयः सवशिमान सव ितिसाभतसकलिवािनकतन ीिनकतनमीरोभगवान रामचो णा बोमानः सन िवतमवानो भगव ितपमान इविवलोत कथयित च आान मानष म राम दशरथाजम (वारा ६११७११)सानिवमलबोधमय िनरामय परारमरपरमानो जगदानो रामचमाधय लीलािवलासदशनमरदिश ना दय सहदाहदशनमातनत इमनािदकालपाप-वासनािषतशमषीकाणा वासनाभजिनीिवषयदादमानसाना कािमनीकटासात-पािततचया िदसणाना भोगाचषा मिलन दयनभःल भासियत कयप इवकयपिपतो गातरलतरभिमभभवभयभीितसमिसतजटाकाननारो भगवान भवानीभवो भवः शशाशखरः िशवः सिलतरमणीयरामरहरिमरािश मनीिषमनीषा-कमिलनीवभ बोिधतसनसमनःसरोह मोिदतभावकभावभ िपतिभवनतिम-पटल रामभिभावाित िवानोितम यमारामायणनामधयमन गण भाकराभा वयामास ीराम माधय लीलालसमागतसहानव िनवारियतमवद वमअतः सिधिवषयान िवियत भवानीकतपव पिमषण ौित सौित च यमवतरिमषणाारामगाथामनाथनाथो िवनाथोऽिवनाशी कलासवासी भगवान शरः यथा पाव ती परमर पव पपरःसरमिभमखयित यिद रामः सविहाकतनर इव कथ सीताकत िवललाप यिद च सामाजीव इतरिह कथमािभःसताम निह िभको िभकार याचतऽिभक इित ायात तथा च िगिरजायमव यित ndash
यिद जानाित कतो िवलापः सीताकतऽनन कतः परणजानाित नव यिद कन सः समो िह सवरिप जीवजातः
ndash अरा १११४इद र ननमव किलकालानामाशा भवायव परमकािणको भवोभावयाभव अतः कालातीताििटललोचन िलोचनाारामायण-रचनाकाल न व शत िक भतनाथ सवभतदयऽिप सगणोपासनााावदकतया कलास सततिनवास वदरामायणपराणादौ िवतादा-रामायणरचना कलास एव यथाऽव ndash२०६ यकाड रशततम सग यथा पर िवषादमापो िवललापाकलियः (वारा ६१०२१०)
१२२
ावना
कलासा कदािचिवशतिवमल मिर रपीठसिव ानिन िनयनमभय सिवत िससःदवी वामासा िगिरवरतनया पाव ती भिनााहद दवमीश सकलमलहर वामानकम
ndash अरा ११६अ शतािधकोपिनषतीना ामाय समपबिहतम रामकथया सह जीवथाया
रमणीयः सयोगः सव प राम स ितपादनम रामदय रामगीताचित यमिप िनिखलदशनिसानवनीतम भिभागीरथी समिसता सोास वहितइद चतःषिसगा कमारामायण वदासणीताडपराणोरखड मतजनः वय त शिनवािदनो वयाकरणा िनिमम सभार शमखाभ तिशविरतन ासन पराण वािपतिमित मामह पािणनीयाकरण च महरएव आचाय ः अारामायण महरोम अतो योः सादाियकीमकवातामिपिवभााारामायण समागतानामपािणनीयाना योगाणा िवमश िचकीष न कमिपबालयासमातनोिम यिप माहराकरणिसोरपया पािणनीय गोदिमितपराणिवदो िवदाव तथाऽिप वय त पािणनीयमिप माहराकरणिससारसव -सधािमव मामह पािणनीयाकरणघट शशसागरः समािहत इित म ढीयसीतीितः अतः िशवोऽिारामायण ायशः सशतशा अपािणनीयाःतीय त च सिसमासकारककदतितधातियािलसिनः त एव मयािवमय२०७ ीरामकपया िनदशकपरमवनीयगचरणपिडतभपपितिपािठ-महाभागरवमाधिनकशिवाचपरमयवयाकरणिशरोमिणपगदवडॉराम-सादिपािठचरणद बिवभव एव च परमसशीलशसागरमरमितकाकला-कलाधरसरसदयसदयपिडतकाडपरमभावकगचरणडॉकािलकासादशवयःसित सणा निविवालयाकरणिवभागापदमलव िः सविध तबि-गाीय गवषणागौरवो िवनाथसादतो वीणावािदनीपरमरीसरणलोाहोिवगिलतसकामसाधनोऽिप कीयीगचरणकपाधनः अारामायणऽपािणनीय-योगाणा िवमशः इित नामधय शोधब भिमका ौिम
२०७ तष सशतयोगष साध िशतयोगा ऽिन िवमाः
१२३
अथ थमोऽायः
सिकारकसमासकरणम
अथ ना घनयाम राम सीतासमितमअपािणनीयानारामायणगतान िकलशान ीगपादारजसा बया िधयािवमशय १ यथाबि सिधयो मष यघम
अथ कतमनसरािम त पव रामायणश एव साधनाकार दशय रामा सीतारामो रामचो रामा च रामित िवह पमान िया (पास १२६७) िया सहोौपमाित (विसकौ ९३३) इितविकन सणानन ीवाचक लोप यः िशत समानाथा िभधायी२ इित िनयमाामशव िबोधकतया रामौ इित शः सीताराम-बोधको हसी च हस हसौ इितवतो रामयोः सीतारामयोः अयनम इित िवह इण गतौ(धापा ११०४५) इाातोरीयत गत इित कमा बालकामिण ट३
१ िवमशय इ ाथ िणच िनवषणाातोः ाकतऽथ िणजत (वाप ३७६०)ाःसखाय िवमशामीित क िभाय नियतमानपदयोगः िणच (पास १३७४) इननिव मश आमशन (धापा १४२५)rarr िव मश rarr ाथ िणच rarr िव मश िणच rarr िव मश इrarrपगलघपध च (पास ७३८६)rarr उरण रपरः (पास ११५१)rarr िव मश इrarr िवमिश rarrसनाा धातवः (पास ३१३२) rarr धातसा rarr िणच (पास १३७४) rarr वत मान लट (पास ३२१२३)rarr िवमिश इट rarr िवमिश इrarrकत िर शप (पास ३१६८)rarr िवमिश शप इrarrिवमिश अ इ rarr साव धातकाध धातकयोः (पास ७३८४) rarr िवमश अ इ rarr एचोऽयवायावः(पास ६१७८) rarr िवमशय अ इ rarr आणः (पास ६१८७) rarr िवमशय ए rarr िवमशयया िवमश कव इित िवह िवमशय अािप क िभाय िणच (पास १३७४) इननाऽनपदमिवमशrarr तरोित तदाच (धापा गस)rarr िवमश िणच rarr िवमश इrarr णािववाितपिदकप वावरभाविटलोपयणािदपराथ म (वा ६४४८) rarr िवमश इ rarr िवमिश rarr सनाा धातवः(पास ३१३२)rarr धातसाrarr िणच (पास १३७४)rarr वत मान लट (पास ३२१२३)rarrिवमिश इट rarr शष पव वत
२ मल मयम३ कटो बलम (पास ३३११३) इनन
सिकारकसमासकरणम
सित अारामायणश िसि दशय अिधगतोऽया िमनािधितआा मनो बिरहारि गाा वा याा तौ अाानौ इ ािदोधातज वाो वा चोरपदलोप (वा २२२२) इित वाि कबलन अनकमपदाथ(पास २२२४) इित सण बीिहसमासऽथवाऽऽानमिधगतािवित अाानौएव अादयः ााथ ितीयया (वा २२१८) इित वाि कन तषसमास पनराश िवचनारामशन सहााानौ च तौ रामौ चित िवह सितिवशषण िवशण बलम (पास २१५७) इित सण कम धारयसमास पादा-रामशायनशन सह षीतषः याऽारामाामयनिमित िवह चतथ-तषः चतथ तदथा थ बिलिहतसखरितः (पास २१३६) इित सण उस विण तसममानलणतावदकाविितयोिगतावदकताभाविवरहाथमयन-शन सह समास इित न शम पव चतथ इित योगन िवभताम अथ भवतचत सबन समथन समत इथ समासः पात पव पदाायामगः(पास ८४३) इनन ण अारामायणम तिन अारामायणपािणिनना ोाः पािणनीयाः तन ोम (पास ४३१०१) इनन ततीया-पािणिनशाय४ आयनयीनीिययः फढखघा यादीनाम (पास ७१२)इनन ईय आदश भाािणिनघटककारलोप ५ जस िवभौ पािणनीयाः न पािणनीयाइपािणनीया इित नसमासः६ कषण य इित योगाः इित पव यज धातोः(यिजर योग धापा १४४४) कम िण घञ ७ कषण यतऽथ यः वित करण घञ ८ततः लशतित (पास १३८) इित सणाया लोप ञकार चानबकाय चपगलघपधच (पास ७३८६) इनन गण चजोः क िघयतोः (पास ७३५३)इनन क जिभौ योगाः ततः अपािणनीयाामी योगा इपािणनीययोगाःइित कम धारयसमासः पनः िवशषण मयत इित िवमशः िवपव कमश धातोः (मश
४ पािणिनश विय ाचामािदम (पास ११७३) इनन वात वाः(पास ४२११४) इनसार तन ोम (पास ४३१०१) इनन छयः अवा तन ोम (पास ४३१०१) इनन अण यः यथा चण ो चाम
५ यिच भम (पास १४१८) इनन भम यित च (पास ६४१४८) इननकारलोपः सपोधाताितपिदकयोः (पास २४७१) इनन ततीयािवभिलोपः
६ नञ (पास २२६) इनन समासो नलोपो नञः (पास ६३७३) इनन नकारलोप७ अकतिर च कारक सायाम (पास ३३१९) इनन८ सोऽिप अकत िर च कारक सायाम (पास ३३१९) इनन योग प० + यज
भावकम करणष यथायथ घञ इित वाचम
१२६
सिकारकसमासकरणम ११ जगताम
आमशन धापा १४२५) भाव घिञ९ पनरनबकाय गण १० रपर११ िवभिकायिवमशः१२ पनः कदितङ (पास ३१९३) इनन घय काया ततःकत कम णोः कित (पास २३६५) इनन कम िण षी अपािणनीययोगपदादािमनडागम दीघ ण अपािणनीययोगाणाम १३ एवम अपािणनीययोगाणा िवमशःइित एवमारामायणोरसा वषियकतयाऽनयोिगतापऽथ ीकत िनाप वाऽथ ीकत योगपदोरषाः कमतापऽथऽीकत योगश िनिपत-सनायऽारामायणानयोिगतावदकपािणनीययोगिभयोगिनिनिपत-कम तावदकिवमशऽथवाऽारामायणिनतावदकपािणनीययोगिभयोग-िनिनिपतकमतावदकिवमश इथ यित अारामायणऽपािणनीययोगाणािवमशः शोधबऽिारामायण बालबाऽपािणनीयतातीताना शानाायः सिकारकसमासिलकिताधातसिना िवमश कत मह िनिदः अयोऽायाः कमाय ौ ौ पिरदौ कितौ सात कत थमााय सिकारकसमाससिनोऽारामायणीया अपािणनीयाः योगा िवमय
अथ थमााय थमः पिरदः
अथ बालकाडीययोगाणा िवमशः
११ जगताम
यः पिथवीभरवारणाय िदिवजः सािथ तियःसातः पिथवीतल रिवकल मायामनोऽयःिन हतरासः पनरगामा िरा
कीित पापहरा िवधाय जगता त जानकीश भजndash अरा १११
९ भाव (पास ३३१८) इनन१० पगलघपध च (पास ७३८६) इनन११ उरण रपरः (पास ११५१) इनन१२ िव मश आमशन (धापा १४२५)rarr िव मश rarr भाव (पास ३३१८)rarr िव मश घञ rarr
िव मश अrarr पगलघपध (पास ७३८६)rarr उरण रपरः (पास ११५१)rarr िव मश अrarrिवमशrarr िवभिकाय म rarr िवमशः१३ अपािणनीययोग आम rarr नापो नट (पास ७१५४) rarr आौ टिकतौ
(पास ११४६) rarr अपािणनीययोग न ट आम rarr अपािणनीययोग न आम rarr अपािणनीय-योग नाम rarr नािम (पास ६४३) rarr अपािणनीययोगा नाम rarr अावायऽिप(पास ८४२)rarr अपािणनीययोगा णाम rarr अपािणनीययोगाणाम
१२७
१२ अारामगा सिकारकसमासकरणम
अय योगोऽारामायण बालकाड थमसग थम मलाचरणाकोक कीित पापहरा िवधाय जगताम इित चतथ चरणाश उतः िनिव -समाय िशवो नमाराक मलमाचरन ीराम ौित यभारहरणाय दवःािथ तो यः ीरामो भतल रघकलऽवतीय रासािह जग पापहरा कीितवा पनो मगममव जानकीशमह व अ कीित पापहरा िवधायइ यो प याो िवपव कडधाञ धातधा रणाथ ः यिप उपसगण धाथबलाद नीयत हाराहारसहारिवहारपिरहारवत१४ इित कािरकानरोधन िवउपसगा त िवधाय इ का इननाथन भिवत िक कत करणपाथ ोपयोगोनातोऽय धातरभा िवतयथ िवधा इथ सचकः ीकरणीयः एव िवधायइ वािथ वापनाधार सवात जगताम इािधकरण-बोिधका सिचता करणाथऽिप ीकत करोतोथ तयाऽ सवोिचता अतोजगताम इित षयोगोऽपािणनीय इित िक िवमश कत इदमिप पािणनीय-िसाानपम िववाधीनािन कारकािण भवि इित िह भावचनम१५ िववा नामोताऽथ बतित वव िमा अ सिववया षी यतो िह भगवतो रामकीित ः शाताः ससारण सह शातः सः अतः सपया स-िववाया षी शष (पास २३५०) इित षी िवभिवरीयसी बवचन च चतद शानाभवनानािमिभायण इ जगताम इित योगः पािणिनिसाानकलः
१२ अारामगा
परािरिगिरसता ीरामाण वसताअारामगय पनाित भवनयम
ndash अरा ११५अय योगोऽारामायण बालकाड थम सग शसाया कतो
वत त पकिवधयाऽारामायण गान सतम अारामायणगा शर-िहमालयााभ य ीरामपण सागरण स सकलभवनािन पनातीित ताय मअारामायणगा इित व अारामगा इम अारामायण-गाारामगित नवाथ बोध समथ ः शः पािणिनमत शाथ योवा -वाचकभावः१६ रामशा दाशरिथिनयतमथ बोधियित िककारकोष िवना१४ मल मयम१५ मल िविवधभासरणष मयम या कमा दीनामिववा शषः (भापास २३५० २३५२
२३६७) इ ताय िमदम१६ तादपदाथ योः सारमव शिवा वाचकभावापरपया या (पलम १०)
१२८
सिकारकसमासकरणम १३ भष
मकारोऽकारो रकारो वा न तोधियत समथ ः अत वण ोट गतवोपयोिगतावाोटोऽितिनष िततीित मतिितः (विसका ५९) इित ाचीनोः िकबना उािरत एव शः ायको भवित नानािरतः१७ इित भावचनादा-रामगाशोऽारामायणगाथ कथ बोधियतीित चत उत अाा-रामायणशऽारामश लणा यिद चा नव वयाकरणरीकता लणा-खडन िवरशो नागोिजभिवरिचतवयाकरणिसालघमषाया िवलिसत तदाशतावदकता ीियताम अथवा िवनाऽिप य पवरपदलोपो वः(वा ५३८३) यथा सा भामा सभामा भामा सा इािद१८ अनन िनयमनायन-श लोपः तादारामगाशोऽारामायणगाथ परो ऽयनशतदथ बोधकात१९
१३ भष
गो यदमनवा वदि भष महानभावाःतदहोऽह तव दव भा ियोऽिस म वद य पम
ndash अरा ११८एष योगोऽिप बालकाड थमसग एव पाव ती िशव कथयहा-
नभावा अगोमिप भष वदि अ भष इित समी िचा यतो िहसिधकरण भवित सिधकरण च (पास २३३६) इित सण अिधकरणाधार सा आधारोऽिधकरणम (पास १४४५) इित सात अाऽधारसावनव नाि२० तथा चा अकिथत च (पास १४५१) इनन कम-सवोिचता एव भष इित सा आधारः पािणिनिव इव भाित पर िवचार१७ मल िविवधभासरणष मयम शर च इको यणिच स ndash नन िप इदोप-
ाोकारािदिभदघा िदहण न ात lsquoउािरत एव शः ायको नानािरतःrsquo इित lsquoअणिदत rsquoस भाोः (शर ४७) या उाय माणः शः सायको भवित न सतीयमानः(भापास ११६९) इ ताय िमदम१८ अथवा पव पदलोपोऽ ः ndash अिसः िस इित तथा दवदो दः सभामा
भामित (भाप) अथवा य िह वाष वाकदशान यानाः पदष च पदकदशान वाष तावाकदशान ndash िवश िपड िवश तप ण म पदष पदकदशान ndash दवदः दः सभामाभामित (भापास ११४५) ता ीभाग वशािणिणी ndash अ वाकदशाार उदाता इितबवचनमपपत पदकदशा ावव दिश तौ lsquoदवः साrsquo इित नोदाताविप यािवित बवचनोपपिः(पािणनीयाकरणमहाभाम थमः खडः चौखा सत ितान िदी १९८७ ३९४तम प)१९ यः िशत स मानाथा िभधायी इित िनयमात२० पव पोऽयम
१२९
१४ म सिकारकसमासकरणम
कतऽिवमतत अकिथत च (पास १४५१) इाथ िह िसाकौमा कारक-करण िलिखतो भोिजिदितमहाभागय त अपादानािदिवशषरिववित कारक कम सात (विसकौ ५३९) त षोडशधातना पिरगणन कािरकायामकािर ndash
ापदिधििचशासिजममषामकम यादकिथत तथा ाीकहाम
ndash विसकौ ५३९इित अथ िनबनय सा (विसकौ ५३९) इित िनयमनािप पिरगिणत-धातसमानाथ कानामिप सहो यथा बिल िभत वसधाम अ िह िभ धातः(िभ िभायामलाभ लाभ च धापा ६०६) कािरकापिरगिणतयासमानाथ कःतनापादाननािववित बिलिर कमसा तथवाािप धात समानाथ ःतात वदि इ योगन भष इ ितीयया भिवतमासीत िक यदाऽपादानािदिभरिववा तदाऽय िनयम इव अकिथतशाायत अ त वषियकाधार सावनयाऽिधकरणकारक िववव अथा िवषय वदििवषयता चाोपिितपा या सष िवमानष वाहाय म एव च भष िवमानष वदीित िनग िलतम पात गमानाऽिप िया कारकिवभौ योिजका(विसकौ ५६८) इित िनयमन गोष मानास गतः इितवदािप य च भावनभावलणम (पास २३३७) इित सण समी इित पािणनकलम
१४ म
अोर िक िविदत भवित म सशयभिद वामndash अरा १११५
अय योगोऽिप बालकाड थमसगय एव अ पाव ती भगवती ीिशवाथ यमाना कथयित यर ात सशयभिद वा त तित म इित म ममवाऽदशः अ ितीयाान चतथयोगः षीयोगो वा पािणनीय िवणीव परिवचार कतऽिवरोधः मिम ियाथपपद च कमिण ािननः (पास २३१४)इनन चतथ नमम निसहाय इितवत मामनकलियत मा बोधियत वा वतायमानधातकम भत माम इथ चतथ त च म इादशः या कम णोऽिपसिववाया षी मातः रित इितवत अािप माम इित कम णः सिववाताी मम इित त च म इादश२१ इित ितीयः कः अथवा म इसशयशनायः अथा ितयोिगकसशय भदक वा मिसशयित२१ तमयावकवचन (पास ८१२२) इनन
१३०
सिकारकसमासकरणम १५ त कथियािम
ताय म स षी त पाव ती ितयोगी सशयानयोगी िवषियिवषयभावसःयिद चदाशाात सशयशः समः स च मशन सापः स च सापः असमथ वत इित ायनासमथ ः सन कथ समिदित चिसापाल नवा िनयम सरःदवद गकलम इितवत अतोऽ सतरा षी
१५ त कथियािम
अ त कथियािम रहमिप लभमसीताराममनसवाद मोसाधनम
ndash अरा ११२५अ ा कथियािम इिचतम कथ धातोः (कथ वाबन धापा १८५१)
अकिथतकमकपिरगिणतधातोः (ञ ाया वािच धापा १०४४) समानाथ कातअततथ वा षी वोभ अिप पािणनीयिव इव त इित तम इ तवइ वा िवकरणम२२ परमोभ अिप साौ चतथ त ियाथपपद च कमिणािननः (पास २३१४) इनन साी अथा त ा पाव त ितबोधियत कथियािमअततथ गमानियायाः योजकात याऽ िहतशोऽाहाय थाऽ तिहताय िहत वित कथियािम एव िहतयोग च (वा २३१३) इित वाि कन चतथया ियया यमिभित सोऽिप सदानम (वा १४३२) इित वाि कना चतथ पशत इितवत अ शरः कथनियया पाव तीमिभतोऽ चतथ या ताद चतथवाा (वा २३१३) इनन मय हिर भजित इितवद चतथ अथवा मातः रितइितवमिण सिववाया षी अथवा सदानन सन च िवविताितीयायाअवसर एव न२३
१६ िह त हनमत
रामः सीतामवाचद िह त हनमतिनषोऽय ान पा नौ िनभिमान
ndash अरा ११३०अािप धातः (ञ ाया वािच धापा १०४४) स चाकिथत-
कम कधातगणनासचककािरकाया ामन गिणतः अतोऽ त ितीयावा रव िह त हनमम इिचतम चत पािणनीयव अ िवमयत२२ तमयावकवचन (पास ८१२२) इनन२३ अपादानािदिवशषरिववित कारक कम स ात (विसकौ ५३९)
१३१
१६ िह त हनमत सिकारकसमासकरणम
यदाऽपादानािदिभरिभधयरिववित सारक पिरगिणतधातिभः सह यत तदाकम सम२४ इद त सदानन िववितम सदानादय बिकताः अत एववमपायऽपादानम (पास १४२४) इव स वातः परमपादानसासािणसवा यिप बिकतमपादान किया भाकता ाातािन२५ तादािप सदान िववितमव कताम महासाना ायो लानपोऽथ भववाथा लाघवियःपािणिनः घ िट िघ इािद सा इवापादानािधकरणसदानसा अिप लीः कया तताहासाकरणादासा वितोऽथ ः स च लोपयोगी कत सकषणदीयत य स सदानम इित िवह सपव कदाधातोः (डदाञ दान धापा १०९१)कटो बलम (पास ३३११३) इनन दानीयो िवः (लिसकौ ७७२)इितवदान ट अनबकायऽनादश सदानिमित िसित२६ हनमाातिजासतया कतः बोधियत सीतयोपत ीरामण च हनममपद सीताय तऽत उपदशदानियाया उय ीहनमान अव दाधातोवा दान सक साघत ीमहावीर यथाऽिमचरण ीरामः समथ यत िनषोऽयान पा नौ िनभिमान तातथ अथवा ीरामो हनमत िहत िचकीष ितिचकारियषित च िहत च रामरहतानोपदशादव अतो िहताय इित योजनीयततः िहतयोग च (वा २३१३) इित वाि कन चतथ इित नापािणनीयता अथवाधातनामनकाथ ात धातोदा नाथ ता अतः िह त हनमत इ दिह त हनमत इथ ः ततः कमणा यमिभित स सदानम (पास १४३२) इनन हनमतःसदानसा चतथ सदान (पास २३१३) इनन हनमत इ चतथ
२४ अपादानािदिवशषरिववित कारक कम स ात (विसकौ ५३९)२५ अय योगः शोऽवम स बा सा िनवत यित त ldquoवमपायऽपादानमrdquo इव
िसम (भापास १४२५) अयमिप योगः शोऽवम स बा सा िनवत तत ldquoवमपायऽपादानमrdquo इव िसम (भापास १४२६) अयमिप योगः शोऽवम स बा सा िनवत यित त ldquoवमपायऽपादानमrdquo इव िसम (भापास १४२७)अयमिप योगः शोऽवम स बा सा िनवत त त ldquoवमपायऽपादानमrdquo इविसम (भापास १४२८) अयमिप योगः शोऽवम (भापास १४२९) अयमिप योगःशोऽवम (भापास १४३०) अयमिप योगः शोऽवम (भापास १४३१)२६ सम दाrarr कटो बलम (पास ३३११३)rarr सम दा ट rarr सम दा य rarr
यवोरनाकौ (पास ७११) rarr सम दा अन rarr अकः सवण दीघः (पास ६११०१) rarrसम दानrarr सदानrarr िवभिकाय म rarr सदानम
१३२
सिकारकसमासकरणम १७ मया
१७ मया
मािणहण पााग व मदयःअयोानगर वासो मया ादशवािष कः
ndash अरा ११३७अ मया इित योगो िवभात वासशो भावघञः२७ घञ य
कदीयः२८ तथा कत कम णोः कित (पास २३६५) इित सण मम इितसम उत अ पव स राम लीलाम यमान कत मौपचािरकिमितभगवती सीतोप िनग ण िण रामच कत ासव दशयी ताम-कत कघटनास रामकत ाभास मलकितााः कत वापयी ीरघ-नाथकत चाारोपापवादायन िनराकरोित अतोऽ सवा स घटनास ीरामकत ारोपाादशवािष कायोावास कता ीराम एव सीता च वासपिया-िसौ कोपकारकतया साधकतम करणम (पास १४४२) इनन करणसा-भाग अतः सीताबोधक उमपषकवचनबोधकोऽोऽिप कत करणयोतीया(पास २३१८) इित सण ततीयामलभत या िवनाऽिप तोग ततीया वोयनािदिनदशात (विसकौ ५६४) इित िनयमन सहशाभावऽिप ततीया यथा वोयना तणदव िवशषः (पास १२६५) इित स भगवान पािणिनः सहशाभावऽिपयना इित िनिदशित तथवाािप सहशिवरहऽिप ततीया मया सीतया सह राम ादश-वािष कोऽयोाया वासः इित न पािणिनिवरोधः
१८ िवभीषण रादानम
रावण वधो य सप रानःिवभीषण रादान पकण मया सह
ndash अरा ११४१योगोऽय बालकाड थमसगय एव अािप िवभीषणाय रादानम इनन
भिवतमासीत यतो िह दानियाया उयता िवभीषण एव अाानियोयिवभीषण सदानता िनबा धव िकािधकरणकारकम एवमपािणनीय तीयत परिवभीषण आधार पिरकािधकरणकारकमिचतम िवभीषणो रामभ च भगवत२७ वस िनवास (धापा १००४) इित धातोः भाव (पास ३३१८) इनन घञ अत उपधायाः
(पास ७२११६) इननोपधाविः२८ कदितङ (पास ३१९३) इनन कदीयः इ त िहतम (पास ५१५) इनन
छयः कदो िहतः इित भावः
१३३
१९ पणन एकम सिकारकसमासकरणम
सवसमप णम सदान िह िनविपव क परोादनम (तबो ५६९)इदम सिवित निह रामभ सवथा हीनात अतोऽ वषियक आधारोिवभीषणः आधार चािधकरणसा अिधकरण च समी िनबा धा सिधकरण च(पास २३३६) इनन अतो िवभीषण रादानम सतम या िववाधीनािनकारकािण भवि२९ इित िसानाािधकरण िववा अथवाऽऽष िसािनपण-म सवण नपरााद दशनसािण वत अतो यथा स िवभीना ातणयोगथाऽािप सीता सहत िसा हनमत कथयतोऽ सौी समी यथापािणनीयमिधकारस कारक (पास १४२३) इित अ सा उपयोगः थमाथसमीित भाकारा अिप ीकव ि३० तथवाािप
१९ पणन एकम
अिवि पणन एक ितपाततमािदवा साभासाहमथा
ndash अरा ११४९अ ततीया िचा करणऽिप ता असवात यतो िह कारकािण ायशः
ियामवानयत एव ाचीनाना मत ियािय कारकम इव िसाःयिप मातःरित इादावितािवारणाय सााियािय कारकम इित ाचीनाआमनि नवीना लणऽिन साादिनवशमसहमानाः ियाजनक कारकम इव वापयि तथा च कधात (डकञ करण धापा १४७२) जथ क माकरोित िया िनव त यतीित कारकम अिन िवह कधातोः वचौ (पास ३११३३)इित सण वल यः लशतित (पास १३८) इनन लाया लोप चट(पास १३७) इनन णकाराया लोप च अचो िणित (पास ७२११५)इनन वौ उरण रपरः (पास ११५१) इनन रपर यवोरनाकौ (पास ७११)इननाकादश िवभिकाय कारकिमित िसम अतः पव िन लण ीकत ियािय कारकिमित लणजागकतया माणवक िपतर पान पित अपररासन माणवकनाऽिप ियायः तनाािप ष कारकसः ातयिप साादिनवशन न दोषथाऽिप मातः रित इादाविप िितः सामााअतो नरोधन गौरव चानमाय ियाजनक कारक लण नवीनाना मत २९ मल मयम या कमा दीनामिववा शषः (भापास २३५० २३५२ २३६७) इ
ताय िमदम३० िकिमद lsquoकारकrsquo इित सािनदशः (भापास १४२३) त सािनदश इित सपा सपो
भवीित थमायाः ान समी कतित भावः इित कयटः
१३४
सिकारकसमासकरणम १९ पणन एकम
साव भौमतया सिर पर लणऽिन वितऽिप सवषा कारकाणा साािया-जनकाभावाररापदिनवशोऽािप ाचीनलणसम एव िया साापण त कवलकारकय जनयित कता कम च त ापारपा िया कता ायतयव फलपा ियाकम ानकलतया जनयित शषािण कारकािण यानकमि िकिधकरण-कारक पररयव ापाराश कता र सहायक का फलाश च कम सहायक माियामादयित अतः पयऽिप समानगौरवलाघवतया पव लणमव टाथ तया योलगित अत एव ौढमनोरमायामोऽायदोषपिरहाराय दीितनायमव िसाोिनतः त हीय पिरिितः अााा थमााय इािवधायकससणसभगवान पािणिनः पपाठ हलम (पास १३३) इित सम वााथ बोध पदाथ ान कारणम ३१ अय िह िनयमः हलम इित स वााथ पदशऽ हिलातअ पदाथ बोधोऽिप िवचाय ताम उपदश इत इित पदितयम उपदशऽजननािसकइत (पास १३२) अाादनवम स पद सारादनवत नीय सव (लिसकौ १) इित वरदराजोः एव हल अम इित म स पदत ह कोऽथ इित िजासाया हसािवधायक आिदरन सहता(पास ११७१) इित स वााथ िवचारियमाण त हतादाथ बोध पवपदाथ िचनमिनवाय ता गतम त आिदः अन सह इता इमािन चािर पदािनसऽिव समदाय साया अनपयोगादवयवष िवामः तथा च अन इधान-ततीयािनदशावित िभः सहाऽिदवाािप सहः तथा च अनता सिहतआिदम गाना च सा ात (लिसकौ ४) अ अपद थ ः सःिक इत शाथऽनवगतः स चािवधायकात हलम (पास १३३)इित सादवग शत तदिप तदवदाथ बोधियित यदा त हदाथ बोिधतोभिवित हदाथ बोध तािवधायक आिदरन सहता (पास ११७१) इितसाधीनः स चदाथ ानमरण हदाथ बोधियत शोव निह इ हदाथ -ानिमदाथा धीनम इदाथ ान हदाथा धीनम अत एककमककाधीनिमवपररापपोऽोऽायः अोऽायािण काया िण न क यथा नािवबा नौन व गितशीला भवतीित भा ३२ िसािताहान िववः समपितःअोऽाय िह तहसापहसापहिवषयम तहो हदाथ हाप-ह इहापहो हहिषयिमास एवमव तह इहिषय३१ मल मयम३२ इतरतरायािण च काया िण न क तथा नौना िव बा नतराणाय भवित
(भापास १११)
१३५
१९ पणन एकम सिकारकसमासकरणम
हसास इभयताशा रः इमोऽायमाश ीदीितन हलम इित समवावित तम िववकोऽय यलसमसमम समास कत सित अशिवशषणतया पव िनपातापः िकावस हलम इित समम हा-शन सह कः समासो भविदव िवचारियतमपा वयाकरणिसाकौमदीटीका-ौढमनोरमासाकरण यथा ौढमनोरमायाम ndashldquoहिल अमrdquo इित िवह ldquoसमीrdquo (पास २१४०) इित योगिवभागात ldquoसपाrdquo
(पास २१४) इित वा समासः या षीतषोऽयमndash ौम १
इित त समी इित तीकमादाय शर ाचत ीहिरदीितमहाभागाः अिधकरण-कारक का यारा ियायादि सामिमित भावः (शर १) समीशौडः (पास २१४०) इित स योगिवभाग मा समीसमासो दिश तः तायपव पापो यदिधकरणकारक ियया नाित असित ियाय ियायलण-कारकाभावािन कथ साम सामा भाव च कथ समास इित चत हिरदीितःकथयित यता र कम च ारीकािधकरणकारक ियायामित िया च त एव मामकाऽिधकरणकारकणाित यदाऽकम का िया तदा कता मामो यदा च सकिम कातदा कम मामिमिप ियत तथा रामः शाया शत इविविसनियाऽित शा ती रामिः शयनानकलोापारः एवमवाा तडलपचित इादौ ाली त तिडलिः पाकः एवमव ियाऽिधकरण-कारकनायायसनाित यथा सीता वािटकाया वत त इ वत नानकलािया तदायः सीता तदाय वािटकित
इ ियाियपकारकसाव जनीनात पणन एकम इव साधियत नविकमिप कारक सटत अादोपपदिवभिः तापपद िवना ततीयाऽपािणनीयितचत िवभििधा कारकिवभिपपदिवभि ियामाि जायमाना िवभिःकारकिवभिः एव पदमाि जायमाना िवभिपपदिवभिः कारकिवभिय थाराम नमित अ िह नमनियामािव ितीयािवभिा ितीया च याऽपरासा पदमािव यथा नमः िशवाय अ ियायाभावाारकिवभिना िएव पदयोगाभावादतोऽ ततीया िकमाधारा इित वो यना तणदव िवशषः(पास १२६५) इ सहयोग िवनाऽिप सहोा ततीया दरीयत३३ तादगमानपद कारकिवभीना योजकात पणन एकम इ पािणनीयताऽतव
३३ िवनाऽिप तोग ततीया वो यनािदिनदशात (विसकौ ५६४)
१३६
सिकारकसमासकरणम ११० साािथत तव
११० साािथत तव
इद रह दय ममानो मयव साािथत तवानघमिहीनाय शठाय न या दातमादिप रातोऽिधकम
ndash अरा ११५२अािप अकिथत च (पास १४५१) इनन कम सा तथा च ितीयोिचतव
िक िववाधीनािन कारकािण भवि३४ इितायाीकारण कम िण सिववया षीया समम इाहाय म तव सम किथतम इित ताय म एवम त सतरासो िनबा ध एव तना िनसग तः षी अथवाऽ पशााहारः तव पकिथतम ततो य च भावन भावलणम (पास २३३७) इनन पशन कथन-पियार ोतनाी कारकीया३५
१११ तऽिभिहतम
एतऽिभिहत दिव ीरामदय मयाअितगतम पिव पापशोधनम
ndash अरा ११५३अािप धातसमानाथ कअिभधाकितक३६ अिभिहतश योगण अकिथत
च (पास १४५१) इित कम सया ितीया वा रा िक सदानिववयाचतथ िक वा ा सोषियतमिभिहतम ियाथपपदायमान कमिण चतथियाथपपद च कमिण ािननः (पास २३१४) इनन या त िहताय इितिहतशमाहाय म ततः िहतयोग च (वा २३१३) इित वाि कन चतथ यासखपदमाहाय म त त हनमत सखायािभिहतम ततः चतथ तदथा थ बिलिहत-सखरितः (पास २१३६) इ पिठतसखश चतथपरसचनाद चतथ३७या त इित षम एवम स षी या ोरशोऽाहाय ः तव३४ मल मयम या कमा दीनामिववा शषः (भापास २३५० २३५२ २३६७) इ
ताय िमदम३५ रािकाथः षतराम (पास २३३४) इतः षी इनव षी चानादर
(पास २३३८) इतः षी इपक वाऽऽदरऽिप भावलणा षीित भावः३६ ञ ाया वािच (धापा १०४४) अिभपव को धाधातः (डधाञ धारणपोषणयोः
धापा १०९२) कथनाथ ः य दधातिहः (पास ७४४२) इनन िहआदश िवभिकायअिभिहतम ३७ या ताद चतथ वाा (वा २३१३) इित वाि कना चतथ दथ मिभिहतम इथ ः
१३७
११२ रामणो परा मम सिकारकसमासकरणम
ोरमिभिहतम ३८
११२ रामणो परा मम
ण दिव वािम गातर महतअारामचिरत रामणो परा मम
ndash अरा १२४अय योगोऽारामायण बालकाड ितीयसग चतथ ोक िशवन
कतो वत त कतरामिवषयका पाव त सोधयन िशवः ाह यत यथाव परारामण ममोम अ त उम इित शोऽकिथतगिणतधातकितक एव यतोिह धातोः (ञ ाया वािच धापा १०४४) कम िण यः वो विचः(पास २४५३) इनन वच आदशः विचिपयजादीना िकित (पास ६११५)इनन ससारणम ससारणा (पास ६११०८) इनन पव पकादशः चोःकः (पास ८२३०) इनन कम अ सााािरकापिरगिणतधातोपितौितीयाया अवयािवतया षीित पािणिनिवव िक वतनाऽ स-िववया षी रामायणिशवयोः ितपाितपादकपशातस विमातमम परः इित वा मम िहताथ म इित वा मम वण इित वा अा वण-शनावयवावयिवभावस िसा षी
११३ ण ाह
भिमभा रण मा दशवदनमखाशषरोगणानाधा गोपमादौ िदिवजमिनजनः साकमासनगा लोक दी सनमपगत ण ाह सव
ा ाा मत सकलमिप दावदशषाकातndash अरा १२६
अािप अकिथत च (पास १४५१) इनन ितीयव तान चतथ त ाण मोदियत ाह इयमानमोदनियाकमभतशात३९ या ण िहतायइाहार िहतयोग च (वा २३१३) इनन चतथ या सखिमा चतथतदथा थ बिलिहतसखरितः (पास २१३६) इित चतथसमाससतसचनातथ या३८ अ श साकातया उरशन कथ समास इित न शम िनसापल
िनयमासरात या ोरशन पािकोऽयः३९ ियाथपपद च कमिण ािननः (पास २३१४) इनन
१३८
सिकारकसमासकरणम ११४ कयप वरो दः
परमाान नयित धराधाम ापयतीित णः इित ोपपद नीधातो म४०तत समी उपित इित शऽात य च भावन भावलणम (पास २३३७)इनन या नमम निसहाय इितवाणमनकलियत ाह याऽ प शत इितवत ियया यमिभित सोऽिप सदानम (वा १४३२) इित वाि कन कथनिययाणोऽिभतादान तततथ
११४ कयप वरो दः
कयप वरो दपसा तोिषतन मndash अरा १२२५
अ भारााया गोपधािरया पिथा सह दवः ीरसागरमिभग वाण ित कीयावतरणकार कटयन भगवान िणगदित यया पव कयपायवरो दो वत त अतव गह पपणावतिरािम त दपदयोगण चत िचतात चपटा ददाित (भापास १११) इित भायोगाि कयप इित षीतिवव पर नतत दान कमणा यमिभित स सदानम४१ अ सदानन िववा यतो िह भराान न सददाित मलाचरण एव धामगमनसतातयथा रजक व ददाित इ ालियत वािण दीय पन पराव तथवाािपसिवशितवषा णा कत पपणाऽगतः४२ कयपावतार दशरथ समम पनःीरामिवयोगानलदधशरीरः सनयननीरो धीरो दशरथ एव कयपता गतः अतोऽ षीदशरथाकािलक सचयित सदान िह िनविपव क परोादनम (तबो ५६९) इित तबोिधनी अ भगवान िनवत यव निह ल ललोकोरकौतकदशनाय या कत इाहाय म कयप कत वरो दः इित कत-योग षी या भाया य इाहाय म कयप भाया य वरो दः अतो दाभावप स षी
४० नयतीित णः उपपद नीधातोः (णीञ ापण धापा ९०१) अिप यत(पास ३२१०१) इनन डयः न अम नी ड rarr न अम नी अ rarrिडभानबकरणसामा त (वा ६४१४३)rarr न अम न अrarr सपो धाताितपिदकयोः(पास २४७१) rarr न न अ rarr नलोपः ाितपिदका (पास ८२७) rarr न अ rarrनrarr पव पदाायामगः (पास ८४३)rarr णrarr िवभिकाय म rarr णः४१ कमणा यमिभित स सदानम (पास १४३२) दान कमणा यमिभित स सदानसः
ात (विसकौ ५६९ लिसकौ ८९६)४२ कथ तिह १०३तम प ावनायाम ndash जतो िववाह यावादशााविधतो ादशवष
यावदयोाया वास एव पिवश वष सीतालणाा सह वनगमनम इित कभदन
१३९
११५ म सिकारकसमासकरणम
११५ म
ममोदरसत इित लोकािडसभष पारवय त मऽ रघम
ndash अरा १३२६अ परमिपतर परमाान पर ईरपण त िवलो भगवती कौसा
ौित यत ह रघम अ भष त पारवय म म श धातोः (िशर ण धापा ९८८) कम िण य कत तन च कमणोऽिभिहतात ानिभिहतात कत -करणयोतीया (पास २३१८) इननानिभिहतऽदवाकौसािपिण कत िरततीया अ षीिवचारिवषयतामाटीकत कत िर सिववाया षी या म इित भाव कयः नप सक भाव ः (पास ३३११४) इनन तत भाविववयाऽिवविता कत ः च वत मान नप सक भाव उपसानम (वा २३६५)इनन मम इ षी४३ त च म इादशः४४ या म इार परतःइाहाय म म परतो म अ स षी ारिसकी या म श रघम-शन अयः अथा त ह म मम रघम भष त पारवयमथ म अ पभावनयाम रघम इित ाहरित यथाऽयोाकाड यमव कौसा कथयित यत पः सभायवनमव यातः सलणो म रघरामचः (अरा २७८५) अय मम पः इित कौसा-वचन माधय सचयित अ च जजनकभावप स षीनन सिचत यदा जीवःीराम व मम इित सोधयित तदा त ससारममताजाल नयित
११६ रामित
यिन रम मनयो िवया ानिववत गः ाह रामित रमणााम इिप
ndash अरा १३४०एष योगोऽारामायणबालकाडततीयसग चािरश ोक ीमता विसन
कतो भगवतो नामकरणसअ रामशिकारय दश यित एकोऽिधकरण-घञोऽपरः क ज यिनयो रम स रामो य रमयित रमत वा स राम इित४३ यथा छा हिसतम नट भम मयर नम कोिकल वयातम
(भापास २३६७) इािदभाोदाहरणष गत ितरीनमनसारथः (िशव १२) हिसत मधरम मधरािधपतः (मअ १) इािदिशयोगष च अ म य दश न तष त पारवयम इितताय म४४ तमयावकवचन (पास ८१२२) इनन
१४०
सिकारकसमासकरणम ११६ रामित
अ थमकवचनाो रामः इित शः तत इितशन सह सिहताकाल राम स इितित पात ससजषो ः (पास ८२६६) इनन भोभगोअघोअपव योऽिश(पास ८३१७) इनन रोय लोपः शाक (पास ८३१९) इनन यकारलोप पना रामघटकाकारितघटककारण सहाऽशमान गण पव ािसम (पास ८२१)इनन िपादीालोपािसौ गणानवसर राम इित इव पािणनीयम पव ािसम (पास ८२१) इित स जागकताया गणाभाव कथ रामित इित चत मतौः ससाोः (पास ५२५९) इित सापनात अनकरणानकाय योभदाभदिववाच४५ इित पिरभाषया तावदिववाऽभदिववा च ियत इितशसमिभाहरणनािःयो रामशोऽनकरणपरः इितशो नकरणोतकः तथा च पािणनः सम अानकरणात इतौ (पास ६१९८) नरनकरण योऽािदतौ परपरपमकादशः ात पटत इित पिटित (विसकौ ८१) अा तबोिधनीच ndash यिप ldquoअतो गणrdquo इित पव सादत इनवा तोहणिमह श तथाऽिपपव स अत इित तपरकरणााकार हणिमह त शािधकारपायणादहणिमित ाान शः ािदित पनरातोहण कतम अश ाच ldquoनिरितrdquo ldquoअनकरणितrdquo पिरटाकारािदवण ित भावः त चानकरणिकिान बोम परपा िनऽिप सिहतायामिवविताया तदभावादाहldquoपटिदतीितrdquo (तबो ८१) अतोऽाभदिववाया िवभभावः४६ एव च आणः(पास ६१८७) इनन गणः४७ ानािधकरणानप इितायवदाबोिनग ण-ािभ एव दशरथपो राम इव विसताय ोतियतमाभदिववाया सिहतासिहता नामाध मााकालाितिरकालवधानशम या अपद न यीत इिताकरणिसिपदमनकव तो िपद परमपद भगवतः ीरामच कत िकमपदयीत िशव इपायामत सह सपा (पास २१४) इित िह सम अ िह योग-िवभागः सह इित पथद सपा इित च पथक सहित समथन सह समत इथ क-योगिवभागथमाशना समासः रामश इितशन पात सपो धाताितपािदकयोः४५ मल मयम मतौ ः ससाोः (पास ५२५९) इ भा दीपोोतयो िमदम
अभदप कितवदनकरण भवित (भािशस २) इित महाभा ऋऌक (िशस २) िशवसउम अनकरण नकाया िम इिप महाभा मतौ ः ससाोः (पास ५२४९)स उिमित वयाकरणभषणसार दप णााया चिकासादिवदाः अािभभा सरणष अनकरण नकाया िम इित नोपलम४६ तथा च गिवयमाह अानकाया नकरणयोभदािववितादसथ व िवभिन भवित
(काव १११६)४७ अोम ndash अ िःयो रामशोऽनकरणपरः यभयानकरणपरो रामशः कथ तिह
रमणााम इिप इित चत सिहताया अिववणात
१४१
११७ मनीाहम सिकारकसमासकरणम
(पास २४७१) इनन िवभिलोपः पाणः यलणमाि पनग णवधान न श यथा गोिहतम इावित न ङिवभिमाि न अव आदशथव वणा य नाि यलणम (पश २०) इननाािप यलण िनषम अतो रामितअय शः पािणनीय एव
११७ मनीाहम
अिभवा मिन राजा ािलभ िनधीःकताथऽि मनीाह दागमनकारणात
ndash अरा १४३अय च योगोऽारामायण बालकाड चतथ सगयः अायोा-
समागत ीराघवसमत िवािम ण ािलयगराजो दशरथः कथयित मनीअह कताथ ः एवम रात च (पास ८२८४) इनन तत तगाअिच िनम (पास ६११२५) इनन कितभावादतः मनी३ अहम इव पािणनीयम मनीाहम इाष योगो नव पािणनीय इित न िमतमअ िवािममिभगव दशरथः णमित तन रसोधनाभावा तावसरः यागरोरनतोऽनाकक ाचाम (पास ८२८६) इ ाचाम इित योग-िवभागः तथो िसाकौमाम इह ाचािमित योगो िवभत तन सव ः तोिवकत (विसकौ ९७) अनन योगिवभागन सवषा ताना वकिकता ताभावअकः सवण दीघ ः (पास ६११०१) इनन सवण दीघ ः अथवा अकः सवण दीघ ः(पास ६११०१) इित स सपादसाायी तिवधायक िपादी रात च (पास ८२८४) ततः पव ािसम (पास ८२१) इित सबलन सपाद-सााा दीघ शाकत ताया तिवधायक िपादीशामिसम एव तििमक-कितभाव नाि सरः अतः मनीाहम इ दीघ ः पािणिनतशोऽनकलःएवमव तदहोऽह तव दव भा (अरा ११८) इािप समाधयम यतो िहअहो इोदिनपातः ओत (पास १११५) इनन सण अहो इौद-िनपातागसा ततोऽकारऽिच पर तगा अिच िनम (पास ६११२५)इनन कितभाव अहो अहम इव पािणनीयम अहोऽहम इपािणनीय तीयतइित चत अािप ाचाम (पास ८२८६) इित योगिवभागन त िवक इवगािप िवकता उपलणात या तगा अिच िनम (पास ६११२५)इ िनहण ाियकाथ अथा िचदिच पर गः कितभावभा यथा ङमोादिच ङमिनम (पास ८३३२) इ िनहण ाियकात इको यणिच
१४२
सिकारकसमासकरणम ११८ मम
(पास ६१७७) सिङ पदम (पास १४१४) इादौ न ङमटौ तथवा िन-हण ाियकात अहो इारऽकारऽिच न कितभावः
११८ मम
ाातो यिद मिनः शाप दासशयःकथ यो भवमस चािप न शत
ndash अरा १४११िवािमो दशरथमिभग रासवधाथ सलण ीरामच याचत त प-
वलतया रामच न िदहाराजदशरथो िवकत यीरामिवसज नऽह जीवनमिपनव धारियत शोिम एव च ाातः स मिनः शाप दाित एवमस-भाषणजिनतपातकमिप लिगित तदानीमय योगः कथ यो भवम इितअा चतकवचनाप मम इित४८ मम श यःितयोिगतयासाकााितयोिगनः षमव िायाद स षी भवत िक चतथय महाराज एव यसः सदानिमित िववया या मम इ शाप दाितइायः अथा ाातो मिनरसशय म शाप दाव कथ यो भवदसच न शिदायकारः इ मम श यः शनासय पिरहारःया मम न शपमिप त कयाम मह पजायाम (धापा ७३० १८६७)इाातोः कटो बलम (पास ३३११३) इित सानरोधनानबलोप सितमत इित मम इिन िवह कम िण ययः अनबलोप िवभिकाय सौसोरमादश ४९ मम इित िसम अ मम शः यः श िवशषणम अथा त म महपण म
११९ रामाय
िवािमोऽिप रामाय ता योजियतमागतःएततम राज व कदाचन
ndash अरा १४१९विसवािमदम अ रामण योजियत इित पािणनीय रामाय इाष चतथ िवचार
कत इयमिप पािणनीया अ िहतशोऽाहाय ः तत िहतयोग च (वा २३१३)४८ अद ङ rarr ङ थमयोरम (पास ७१२८) rarr अद अम rarr तमौ ङिय
(पास ७२९५) rarr म अद अम rarr अतो गण (पास ६१९७) rarr मद अम rarr शष लोपः(पास ७२९०)rarr म अम rarr मम४९ अतोऽम (पास ३३११३) इनन
१४३
१२० रामरामित सिकारकसमासकरणम
इनन चतथ या राम सखियत ता योजियतमागतः इित ियाथपपद च कमिणािननः (पास २३१४) इनन चतथ
१२० रामरामित
आय रामरामित लणित च सादरमआिल म वाय कौिशकाय समप यत५०
ndash अरा १४२२अ रामशन सह इितशसिहता त रामघटकाकार इितघटककारण सह
सिहतायामभयोः ान गणः स एव िवचाय ः रात च (पास ८२८४) इित सणरसोधनवा राम३ राम३ इ टमकारोराकार तः एव तगा अिचिनम (पास ६११२५) इित कितभावः ात अ च राम३ राम३ इित इवपािणिनतीयः अ सिराष ः५१ इमव थमीमागवतटीकाकारः ीधरािम-पादः ndash
य जमनपतमपतक पायनो िवरहकातर आजहावपित तयतया तरवोऽिभन सव भतदय मिनमानतोऽि
ndash भाप १२२इ पित अय योगोऽाष न समािहतः५२ तथवाािप वतय पािणनीयएव अ चारः पाः दय थमः गरोरनतोऽनाकक ाचाम (पास ८२८६) इ ाचाम इित योगिवभागन सवषा ताना िवकः५३अतोऽािप ताभावाणः सकरः ितीयः पः अतवपित (पास ६११२९)इनन तातवाव उपितशऽविदकइितपर अथा दविदक इितपर तोऽत-ववतीननातवावत गणोऽतो रामरामित अय योगः पािणनीयः पारऽिपसौ शाकतावनाष (पास १११६) इित सण वकिककितभावः चतथप तकरणमवािनम अथ मया पमपः यत यणिवधौ कत त-५० समाप यत इित यो समप यत इित योगः अिन िवषय ३९१तम प ३११७ भयत इित
योग िवमश पय५१ पव पोऽयम५२ पायनो ासो िवरहाातरो भीतः स३ इित पतन आजहाव आतवान रादाान त
सिप सिराष ः (भाप ीटी १२२)५३ इह ाचािमित योगो िवभत तन सव ः तो िवकत (विसकौ ९७) अा तबोिधनी ndash
सवः तो िवकत इित एतन ldquoपायनो िवरहकातरआजहाव पितrdquo इित भागवत ाातम तवकिकात lsquoआष ः योगःrsquo इित ीधराचायि नादत ा (तबो ९७)
१४४
सिकारकसमासकरणम १२१ लणित
शामवािसमतो रामरामित पािणनकल एव
१२१ लणित
आय रामरामित लणित च सादरमआिल म वाय कौिशकाय समप यत
ndash अरा १४२२अयमिप योगथव लण इित ित त जात कितभावो िनन ाः
पनः ाचाम (पास ८२८६) इित योगिवभागसामा तिवक सिः साधीयान
१२२ दीा िवयताम
पजा च महत च रामलणयोतमीरामः कौिशक ाह मन दीा िवयताम
ndash अरा १५३कौिशकन ाम नीतो भगवान ीरामो िवािम कथयित ह मन भवता
दीा िवयताम अ दीा िवश इित कत वापम कम वा च लः कमिणच भाव चाकम कः (पास ३४६९) इित सानसार भावकमणोः (पास १३१३)इननाऽनपदम तयः िटत आनपदाना टर (पास ३४७९) इननत इित जातः तत आमतः (पास ३४९०) इनन लोकार आम आदशिवयताम ५४ एव यिथ यः स उो महासाकरणा ाययथ यः सय इभयोिन यमयोजा गक कम िण य िविहताथमवोिचता एव चअनिभिहत (पास २३१) इित स िधकारः अिधकारो नामोरोरसिमततः कमिण ितीया (पास २३२) इननात सः अथ च अनिभिहत कम िण ितीया इव साथ ः तामणोऽिभिहताद थमव तथा चो िसा-कौमा कारककरण अिभधान च ायण ितितसमासः (विसकौ ५३७) तन हिरःसत इित योग इवाािप ितङ ितङो कम अतो दीाम इ ितीया पािणिन-िवव िवचार कतऽ िवयताम इितघटकधातरकम कः यिप िवश धातः (िवशवशन धापा १४२४) सकमकः सव जनिविदतः कथमाकम कतपाया तव बाल-मनोरमायामानपदियाकरण दीितमहाभागरका कािरका िनरटि या का५४ िवश वशन (धापा १४२४) rarr िवश rarr भावकमणोः (पास १३१३) rarr लोट च
(पास ३३१६२) rarr िवश लोट rarr िवश त rarr साव धातक यक (पास ३१६७) rarr िवश यक त rarr िवश य त rarr िटत आनपदाना टर (पास ३४७९) rarr िवश य त rarrआमतः (पास ३४९०)rarr िवश य ताम rarr िवयताम
१४५
१२३ पफलािदिभः सिकारकसमासकरणम
पिरितावकिम काः िया भवि यथा ndashधातोरथा र वधा थनोपसहात
िसरिववातः कम णोऽकिम का ियाndash बाम २६९५ विसकौ २७०१ वाप ३७८८
यदा धातोरथा र भवित तदाऽकम ता यथा वह ापण (धापा १००४) इ वहन अय भार वहित इ सकमकः नदी वहित इ अकमकः यदा धाथनवसहो भवित तदवाकम कः यथा जीवन धारयित इ जीवित इोपसहःिसरकमकता यथा मघो वष ित अ जलप कमणः िसिादकमकःएवमव कम णोऽिववातोऽकम कता ताद कमणो न िववा तादकमकिवश -धातोभा व लोकार तयः एव दीाम इ आि इाता ियातादायानकलापार कमणः ायानापननानम तकत यव िवधानम अतोऽन कम िण ितीया पािणनकला अतो दीा िवयताम अय योगः सकरः अथवा गणकाय मिनम (पश ९३३) इित िनयमात पव क-िवश धातदवािदकः कताम५५ तत िदवािदः यन (पास ३१६९) इनन -पव किवश धातोः यन िवकरणः एव ह मन ता पव िनिदा दीा िवय िवो भवइित नय कम वाियाऽिप त िवय इित कत वािया इद न समाधानम अथवादीा िवय ताम इ िवय इित बयोगः त च परवित ोकन दशयइनन ियापदनायः अथा त ह महाभाग मन ता पव िनिदा दीा िवय कतौरासाधमौ दशय
१२३ पफलािदिभः
भोजिया सह ाा राम पफलािदिभःपराणवाम धरिन नाय िदवसयम
ndash अरा १५११अ ीरामः फल भ िवािमः रयतीथ िवािमो राम पफलादीिन
भोजयित अामवावाया ाय पफलादीिन भोजिया इव सामातःपािणनीयानपम पफलािदिभः इित कथम िवमश सित िववाधीनािन कारकािण५५ बलमतिदशनम (धापा गस १९३८) आकितगणोऽयम (धापा गस १९९२)
भवािदतदष दशगणीष धातना पाठो िनदशनाय तन भतयः सौाादयो वाकारीयाःयोगिसा िववादय (माधाव १०३२८) इनसारमाकितगणािवािदगण ऊोऽय धातः
१४६
सिकारकसमासकरणम १२४ याहािता तपः
भवि५६ इित िनयमना करणिववा करण िह साधकतम करणम (पास १४४२)इित पािणनीयसानसार ियािसौ कोपकारक कारकम वापदीय च करण-लणिमम ndash
ियायाः पिरिनिय ापारादनरमिववत यदा य करण तदा तम
ndash वाप ३७९०अतः कत करणयोतीया (पास २३१८) इित सण ततीया या हतौ(पास २३२३) इित सण ततीया पफलादौ हतिववणात िसाकौमाहतकरणयोररितपादनपरःसर लण ाच दीितो यत ािदसाधारण िना पार-साधारण च हतम करण त ियामािवषय ापारिनयत च (विसकौ ५६८)इित अतः ततीयाया नानपपिः या कािद उपसानम (वा २३१८) इितवाि कबलन ततीया सा चाभद५७ कािदाऽकितगणः५८ पफलािभ भोजनीराम भोजियित ताय म
१२४ याहािता तपः
गौतमाम पय याहािता तपःिदपफलोपतपादपः पिरवितम
ndash अरा १५१५अ ाधातग ितिनवौ (ा गितिनवौ धापा ९२८) अव -
या पिमदम अ तप इित वषियक आधारः अत एव आधारोऽिधकरणम (पास १४४५) इननािधकरणसा तत सिधकरण च (पास १४४५)इनन समी सता तपिस िता इनन भिवत िक याऽहा इ आकारःिः स च आि इ सचकः अथा त तप आि िता अहायाऽािधपसग ः स च िवनाऽिप य पवरपदलोपो वः (वा ५३८३) इितवाि कन ाित न यत िक पव मासीत तव क ाधातोयग तपःअिधिता इित ित अिधशीासा कम (पास १४४६) इनन कम साया कम िण५६ मल मयम या कमा दीनामिववा शषः (भापास २३५० २३५२ २३६७) इ
ताय िमदम५७ धान धनवान (भापास २१३०) इितवत मधया तान धनन धनवान इािद म कािद
होन स अभद म ततीया ह इिताकरणचोदयथमखड कारककरण ४६तम प चादवशािणः(मोतीलाल बनारसीदास ISBN 978-81-2082-518-5)५८ ldquoकािदrdquo इित आकितगणोऽयम तन ldquoनाा सतीिरतन दाःrdquo (रव १३४१)
इािद िसम (तबो ४९६)
१४७
१२५ दवराजानम सिकारकसमासकरणम
ितीया (पास २३२) इनन ितीया िवभौ पादधी लोप ितीया न िनवत तजातसारो न िनवत त इित पिरभाषाबलन अथवा तपःिता इक सम पदमअ समी शौडः (पास २१४०) इित सण तपिस िता इित िवह लौिककतपस िङ िता स इलौिककिवह समीतष कितसमासा (पास १२४६)इनन ाितपिदकसाया सपो धाताितपािदकयोः (पास २४७१) इनन िवभि-िक िवभािदकाय तपःिता इित५९ अथवा तपिस इित पथद िता इिप पथगभ पद च तथा सपा सव सवणा याडाायाजालः (पास ७१३९) इितसण छासतया सा क अथवाऽननव सण स आदश पनिव सगा िदः६० यातप आिता इित िवहः आङपव ाधातोः करणाथ ः तप आिता इतपः कव ासीत इथ ः यथा ीमागवत आित तात िवमरम समााऽिपयदलीकम (भाप ४८१९) इ टीकाया ीधरािमनः आित क (भापीटी ४८१९) वशीधरा यप उ त (भाप वटी ४८१९) इित
१२५ दवराजानम
योिनलट ाहभगवावशा त दवराजान िवय ाम तम
ndash अरा १५२६अाहािभमशसातरोषो गौतमः कतिकिष परर ः शपित अ
दवराजानम इित योगः कथम यतो िह दवाना राजा इित िवह षीतष राजाऽहिखच (पास ५४९१) इनन टय चट (पास १३७)इनन टकाराया लोप चकारानबकाय भात अन इ लोपऽिमदवराजम ६१ पर िवचार कत इदमिप साध साधाऽ वविन-िवयतावदकतानााम एव िह दवाना राजा इित िवहऽिप कथ न५९ याहा तपःिता इव मलपाठ इित ताय म६० तपस िङ rarr सपा सव सवणा याडाायाजालः (पास ७१३९) rarr ादशः rarr
तपस स rarr मोन प सकात (पास ७१२३) rarr तपस rarr ससजषो ः (पास ८२६६) rarrतपrarr तपर rarr खरवसानयोिव सजनीयः (पास ८३१५)rarr तपः६१ दवाना राजा दवराजम rarr दव आम राजन अम rarr सपो धाताितपिदकयोः
(पास २४७१) rarr दव राजन अम rarr दवराजन अम rarr राजाऽहिखच (पास ५४९१)rarr दवराजन टच अम rarr दवराजन अ अम rarr यिच भम (पास १४१८)rarrभसा rarr नित (पास ६४४४) rarr दवराज अ अम rarr दवराज अम rarr अिम पव ः(पास ६११०७)rarr दवराजम
१४८
सिकारकसमासकरणम १२५ दवराजानम
टच य इपाया समासाया अिना इव समाधानम६२या राज दीौ (धापा ८२२) इाातोः राजन राट इित िवह भाव िप६३
तसवा पहािरलोपः पात जसजमजयजराजाजशा षः (पास ८२३६)इित सण मध षकारो झला जशोऽ (पास ८२३९) इनन ज वाऽवसान (पास ८४५६) इनन वकिकचिम दवराट इित िनयोगिितः िकराजन राट इित िवह िया राज श दव शन सह समास तन चदवराजाऽऽसमादिनित दवशासनन िनिसित पदलोपतया सानाकािततया सखिनिसतीित िवह आङउपसग पव कात अन धातोः (अन ाणन धापा १०७०)नििहपचािदो िणचः (पास ३११३४) इनन अच यः पात ततीया तताथन गणवचनन (पास २१३०) इित स ततीया इित योगिवभाग-बलात दवराजा इित श आन इित शन ततीयातषः अथवा दवराज सर-शासनायाऽिनित इित िवह चतथतषः अथवा दवराािनित िनभ रतया जीवतीितिवह समीतषः अथवा दवराज इद दवराजाथ म इित िवह अथन िन-समासो िवशिलता चित वम (वा २१३६) इित वाि कबलन चत दवराज श अथ शन िनचतथसमासः पात दवराजाथ मािनित इित िवहदवराजाथ श आन शन सह सपा (पास २१४) इित सण समासःएव शिमममाकितगणााकपािथ वािदगण मा शाकियः पािथ वः शाकपािथ वःइितवत शाकपािथ वादीना िसय उरपदलोपोपसानम (वा २१६०) इित वाि कनअथ शलोप िवभिकाय दवराजानम इित पण तया पािणनकलम एतामास-कार पशािकऽममदहाभाकाराः सामोदम ताय िवचारः समपितोयिद िसः शोऽथ ः सित लोकतो ायत यिद लोक एष माण तिह िक शाणियत इपाया वाि कमवतारयामासः ालयः पतलयः यत लोकतोऽथ यशयोग शाण धम िनयमः धम िनयमश बहवः समासकाराः दशयाभिवरिकिमद धम िनयम इित धमा य िनयमो धम िनयमः धमा थ वा िनयमो धम िनयमःधम योजनो वा िनयमो धम िनयमः (भाप) इािद इ दवराजानम इित िमिन-सतम या अन धातमभा िवतिणजाथ मीक दवराज दवशासनमिनानयितासयतीित भावो िनजतापबलन जीवयतीित हाद िवहऽिन तोपपद समीम ६२ २६५तम प २ ३० ा इित योग िवमश पय ndash ldquoसमासायकरण िनम
माण चा यिच भम (पास १४१८) इित सम अ या यच इित समाहारः इह ा-दषहाामाहार (पास ५४१०६) इनन चाायः योआसीत तिन य यचभम इित ात यतो न योऽतः समासाािनता ायतrdquo६३ सदािदयः िप (वा ३३१०८) इनन
१४९
१२६ पलकाितसवा ा सिकारकसमासकरणम
(पास ३१९२) इनन उपपदसाया कम यण (पास ३२१) इनन अण यअत उपधायाः (पास ७२११६) इनन वौ उपपदमितङ (पास २२१९) इित स-बलन समास िवभिकाय दवराजानम इित सिम
१२६ पलकाितसवा ा
उाय च पना राम राजीवलोचनमपलकाितसवा ा िगरा गदयलत
ndash अरा १५४२ीरामचरणारिवरजःसशललिलतललनाशरीरा किलतलोचननीरा धीरा
िवगतशाऽहा कौसासत ीराम पलकपणा ी ौित अव पलकाित-सवा ा इित योगोऽपािणनीय इव पलकन अितािन सवा िण अािन याः इितिवह अनकमपदाथ (पास २२२४) इनन चतद बीहौ ााोप-सज नादसयोगोपधात (पास ४१५४) इोपिर अगाकठ इित वम (काववा ४१५४) इनन ाः ङीष वा र एव६४ एव पलकाितसवा ाइ टाप कथिमित चत उत अ िह िसाकौमदीवण नम ndash ा िधाअव मित मा ािणमिवकारजम (विसकौ ५१०)६५ तथाऽिप ङीष भावोवकिकः ााोपसज नादसयोगोपधात (पास ४१५४) इित स६६ िह वकिकङीष य करोित६७ यिप ndash६४ अगाकठ इित वम इित वाि क ााोपसजनादसयोगोपधात (पास ४१५४)
इित स कािशकाया पिठतम भाादशनादमाणिमदम इित नािसकोदरौजादकणा(पास ४१५५) स भोिजदीिताः ndash अ विः अगाकठ इित वम ीािद एतानसमयाथन चकारण सािमित किचत भाानादमाणिमितामािणकाः (विसकौ ५११) बालमनोरमायामिप एव ती सगाी कलकठी इपशा एवितभावः (बाम ५११) परतन अनवाि (मभा ३६४७२) अवनताि (कस ५८६) इादयःिशयोगा न स अत एव पदमया हरदाः ndash अगाािद भाऽनमतयोग-बाािकारणोम (पम ४१५४)६५ अ भा मलम ndash िक ा नाम अव मित मा ािणमिवकारजम अत त
च त चथा यतम (भापास ४१५४)६६ तन अगाकठ इित वम इित वाि क च६७ वाहणम अनवत त ा यपसजनमसयोगोपध तदााितपिदकािया वा ङीष
यो भवित (काव ४१५४) असयोगोपधमपसजन या तदाददााितपिदकााङीष (विसकौ ५११) असयोगोपधमपसजन या तदाददात ङीष वा ात (लिसकौ १२६८)
१५०
सिकारकसमासकरणम १२७ रमणीयदिहनम
अ भवनताि तवाि दासःीतपोिभिरित वािदिन चमौलौ
ndash कस ५८६इित कमारसव कािलदासः ङीष यामवायित६८ अ कथ नाऽित इितचत कवीना कामचारः या िवकबिमतीमहा वण यन िवकपमवायित६९या नाय ीयाोऽिप त कम धारयाथयः पलकनाितािन पलकाितािनपलकाितािन च तािन सवा यािन इित कम धारयः िवशषण िवशण बलम (पास २१५७) इनन पलकाितश िवशषणतया पव िनपातः िवशषण नामिवमान सित िवधयािय सतीतरावत कम एव पलकाितसवा ािण सियाः ndash शािन इित शषः ndash इित िवह अशआिदोऽच (पास ५२१२७) इननअच य टािप य ७० पलकाितसवा ा इित िदक७१
१२७ रमणीयदिहनम
मा वतार मनजाकित हिर रामािभधय रमणीयदिहनमधनध र पिवशाललोचन भजािम िन न परािज
ndash अरा १५४६शापमा भिया िवगतशाऽहा कौशानवध न वती७२ ीराम-
िवशषण रमणीयदिहनम इितश ाय अ रमणीयासौ दहित रमणीयदहःिवशषण िवशण बलम (पास २१५७) इित कम धारयः रमणीयदहो िनन६८ एवमव भारत वनपव िण दमय ित महानः ndash िह सवा नवाि का िक च िचकीष िस
(मभा ३६४७२)६९ या भाऽनात अगाकठ इित वम इमाणम ततः सयोगोपधात ााोप-
सजनादसयोगोपधात (पास ४१५४) इावौ अजाताप (पास ४१४) इनन टाबव७० अजाताप (पास ४१४) इनन टाप७१ बीहौ ldquoशािनrdquo इाथ ावात न कम धारयाथयो बीिहदथ ितपिकरः इित
िनयम न सरः७२ अ नमागमो न ञ तौ (धापा १०४३) rarr धाादः षः सः (पास ६१६४) rarr
िनिमापाय निमिकापायः rarr rarr वत मान लट (पास ३२१२३) rarr लट rarrलटः शतशानचावथमासमानािधकरण (पास ३२१२४) rarr शत rarr ितिाव धातकम (पास ३४११३)rarr साव धातकमिपत (पास १२४)rarr िङम rarr अत rarr कत िर शप (पास ३१६८) rarr शप अत rarr अिदभितः शपः (पास २४७२) rarr अत rarrिङित च (पास ११५) rarr गणिनषधः rarr अिच धातवा ोिरयङवङौ (पास ६४७७) rarr उवङ अत rarr उव अत rarrवत rarr उिगतrarrवत ङीप rarrवत ईrarrवतीrarrिवभिकाय म rarrवती स rarr हाो दीघा ितप हल (पास ६१६८)rarrवती
१५१
१२७ रमणीयदिहनम सिकारकसमासकरणम
ाशन वाऽि य स रमणीयदही त रमणीयदिहनम िवचारणीयिमद यत रमणीयोदहो य स रमणीयदहथाभतम इ िवहऽिप रमणीयदहवपोऽथऽवगतकमधारयानर मथय पािणनीयतिवः न कमधारयाथयोबीिहदथ ितपिकरः इित िनयमना कम धारयादनर बीिहरनिचत इितच िक यिद बीहौ िवविताथ तीितः ादा कम धारयाथयो नपरम मथयो िनयोग ाश च तथा च कािरका पठम हाभाकारा यत ndash
भमिनाशसास िनयोगऽितशायनसऽििववाया भवि मतबादयः
ndash भापास ५२९४भगवतो रमणीयो दहो िनः कौशायाः सम कवल कटथा
वाीकीयऽिप कौसाजनयामम (वारा ११८१०) इव िलिखत न त बालम इनन पराऽिप रामआसीिदव सत अारामायण त शचगदापवनमाला-िवभिषत चतभ जपमवादशयत७३ ीमानस त मनशतपासम शरचापयिभजपएवाऽगत भगवतो िभज प शात चित ितपराणशासतम भागवतऽिपा कथयित ndash
अाऽिप दव वपषो मदनह ामय न त भतमय कोऽिपndash भाप १०१४२
तलसीदासोऽिप साटोप कथयित ndashिचदानमय दह तारी िबगत िबकार जान अिधकारी७४
ndash राचमा २१२७५इित इ िनिस भगवतो दह तीितब ीहावसवाथयमरणाशमिप नवावग शत अतोऽसा ताशाथ तीतौ मथयो वरीयानया िदह उपचय (धापा १०१५) इाातोाी िणिनः तथा चरमणीय दध तीलः इित िवह कम भतरमणीयोपपद सजातौ िणिनाी(पास ३२७८) इनन िणिनयऽनबकाय गणऽिम रमणीयदिहनम इित७५७३ शचगदापवनमालािवरािजतः (अरा १३१७)७४ एतपारमndashभवदीय िचदानमयमि कलवरम तथा िवकाररिहत िवजानािधकािरणः
(माभा २१२७५)७५ रमणीय दध तीलो रमणीयदही त रमणीयदिहनम रमणीय अम िदह rarr सजातौ
िणिनाी (पास ३२७८)rarr रमणीय अम िदह िणिन rarr रमणीय अम िदह इन rarr पग-लघपध च (पास ७३८६)rarr रमणीय अम दह इन rarr कितसमासा (पास १२४६)rarrाितपिदकसाrarr सपो धाताितपिदकयोः (पास २४७१)rarr रमणीय दह इन rarr रमणीयदिहनिवभिकाय रमणीयदिहन अम rarr रमणीयदिहनम
१५२
सिकारकसमासकरणम १२८ ता
अथवा रमणीया दिहनो मादयतिवशितरवतारा य स रमणीयदही त रमणीय-दिहनम ीरामव सवा वतािरात७६ अथवा कटो बलम (पास ३१११३)इित सण रम सवा कतयो यष त रमणीयाः इित िवह रम ीडायाम (धापा ८५३) इाातोरिधकरण अनीयर यः एव रमणीया दिहनो जीवाानोय स रमणीयदही तम षथ ाशािशभावपः जीवाा परमानऽश इितसाव जनीनात ममवाशो जीवलोक जीवभतः सनातनः (भगी १५७) इित गीतोःअथवा रम इित रमणीयाः कटो बलम (पास ३१११३) इनन कत िरअनीयर िन रमणशीला जीवाानो दिहनो मिना यि रमणीयदही तरमणीयदिहनम
यिन रम मनयो िवयाऽानिववत गः ाह रामित रमणााम इिप
ndash अरा १३४०इव उात तािदद पािणनीयमव
१२८ ता
योिषढाहमा त त जान कथ िवभोता शतशो राम नमया मनधीः
ndash अरा १५५७त नमया म इयः अ उपपदिवभः कारकिवभिब लीयसी
(भापास १४९५ २३४ ३११९) इित पिरभाषाबलन ितीयव सवितकदािचमासाभावः ादा िवसग स न ात नमरसोग ोः(पास ८३४०) इित सण सात सााभतीिन च (पास १४७४) इननगितसाया िवसग सऽकाथभावः एकाथभाव पथगथा नामकोपिाबोधजनकम यथा राजपषः इादौ समासााावाया राः इपथगथ ः पषः इ च पथक सित समास उभयोरिप सा समाा सात िह -७६ यथा सवषामवताराणामवतारी रघमः रामपादनखोा परित गीयत (अगस)
तिाकतलोक िविधहरहिरिभः सत समान िद िसहासन जनकतनयया राघवः शोभमानःयो मरनकः किरिभरिप तथा नारिसहरनः कमः ीननहयगलहिरिभिन माोखयः कशववामनौ नरवरो नारायणो धम जः ीको हलधक तथा मधिरपः ीवासदवोऽपरः एत नकिवधा महिवधयो गा दयः कोिटशः ीराम परो िनदशसमखा िनादीय पद (बस)नारायणोऽिप रामाशः शचगदाधरः (वास) इािदष म एत वाीकीयरामायणिशरोमिण-टीकाया मलाचरण िशवसहायमहाभागताः
१५३
१२९ कटहािनः सिकारकसमासकरणम
ािमभावसाविराजिविशपषः इकोऽथ ः तथा चो वयाकरणभषणसारसमासशििनण य ndash
समास ख िभव शिः पजशवतndash वभसा ५३१ विसका ३१
एवमािप कधातोः (डकञ करण धापा १४७२) करणानकलापारशिना ि न च नमस इित शऽवनथ बोिधका सित समास परिनोिविश-िनापकानकलापारो नमारपदाथ ः अ च कारकिवभब लवाितीयवत त नमया म इित कथम अोत यव नम (म ११भाप ४६२) इािदवत ामनकलियत सादियत ोत वा नमया म इितियाथपपद च कमिण ािननः (पास २३१४) इनन चतथ या चरणौइाावयावयिवभावमलकस षी इित शम
१२९ कटहािनः
पादाज त िवमल िह का पार तीरमह नयािमनो चरी सवती मलन ािभो िवि कटहािनः
ndash अरा १६४अहोारानर भभारहारी हिरग ामत िनषाद नौका याचत कवत कः
कशवमतशसाभाऽऽिपाह यरणकमलरजसा िशला नारीपण पिरणतातशन मम नौकाऽिप नारी मा भिदित का चरणौ ालियव गापार नािमअव कथयित ािभो िवि कटहािनः अ ानाथ को िवद धातः (िवद ान धापा १०६४) स च सकमकः ान सिवषयकािषयतया कमणः सत पााभाषाया सीत नात कमव पााभाषायाम ऑ शन वियत अतःकटहािनम इित ितीयया भिवतिमित चम वयाकरणिसाकौमाः कारकितीयािवभिकरणऽिभधानचचा या दीितमहाभागाः सिलखि यत अिभधान ायणितितसमासः ितङ हिरः सत कत ला सिवतः तितः शतन ीतः शःसमास ा आनो य स ाानः िचिपातनािभधानम िवषवोऽिप सवय छमसातम असातिम िह न यत इथ ः (विसकौ ५३७)अ ायणािप शनव िनपातन कम मऽथा सव इित बपद-
१५४
सिकारकसमासकरणम १३० म मनःीितकरौ
समिभाहारण िवषवः इ ितीया वा रित सव िविदतम७७ िकदाय चरणा असातम घटकसातम इितिनपातनवो कम वापयिअवाथ बोधनसामा त सा रीितरानियत ािभो िवि कटहािनः इितछतथ चरणघटकचत इितिनपातनवो कम अत उ कमिण थमा िवषवोऽिपसव (कस २५५) इितवत िवि कटहािनः इित या कटहािनः इित पद िविइित पदन नाीयताम तथा चािववया कम णः िवि इितघटकिवद धातम (िवद ान धापा १०६४) अकमक मा वा िविभ ायम अथा त नौकाया गताया ममकटहािनः ा िवभ इित िवि जानीिह इित ताय म इ नापािणनीयता७८
१३० म मनःीितकरौ
कतौ नरशा लौ पौ दवसतोपमौमनःीितकरौ मऽ नरनारायणािवव
ndash अरा १६९अ लोकािभराम ीराम सिमासतािभराम ा योिगराजो जनको िवािम
पित यत म मनःीितकरौ एतौ क सतौ अ मनसः ीितकरौ इित समासःमनःश िह ममानापमइितशन साकाता क मन इपाया म जनकयन ीितकरौ म इित मनःश िवशषणम इतराावत का भाितपािदत सिवशषणाना विन व वा िवशषणयोगो न (भापास २११)अथा िशषणवतः श िवशषण िवहाय पस विष कितसमासकशषसना-धातपास कतमाऽिप विन भवित यथा ऋ राः पषः इ ऋित राइ िवशषणम एव ऋ इित पद ा राः इित श पषः इित पदनकथमिप न समासः७९ एव राः इ पषः इनन समास ऋ इित िवशषणकथमिप न योजियत शत तात म इ िवशषणतया जागकताया मनः इीितकरौ इित शन कथ समासः सापमसमथ वत इित ायाामिवरहात समथ ःपदिविधः (पास २११) इित स सरणगोऽिप नपायामत िनसाप-ल िनयमोऽयमपोत च दासभाया इितवत दवदगकलम इितव मनसो७७ मिनाथोऽिप ndash असातिममन िनपातनािभिहतादव इित ितीयाो न भवनिभिहत
कम िण ितीयािभधानात यथाऽह वामनः ndash ldquoिनपातनािभिहत कम िण न िवभिः पिरगणनाियकातrdquo इित (कस सा २५५)७८ पय मगो धावित इितविया कमित भावः७९ नच षीतषािदलऽिप िवभिरण एवचदयबोधदा lsquoऋराजमाताःrsquo इािद-
योगापिः (वा का)
१५५
१३१ नोिदतो म सिकारकसमासकरणम
ििवशषण िनसाकातयाािवव तिाद िनयमापवादः या मनःीित-करौ पथमासः पात म इनन सह पािकोऽय इित न िवरोधः
१३१ नोिदतो म
मखसरणाथा य मयाऽऽनीतौ िपतः परातआगन राघवो माग ताटका िवघाितनीम
शरणकन हतवाोिदतो मऽितिवमःततो ममाम गा मम यिविहसकान
ndash अरा १६११-१२िवािमो रामपराम शसन कथयित म नोिदतः शरणकन ीरामाटका
हतवान अ अह राममनोदयम इित कत वााथ मया रामोऽनोत इित कमवातिव तयोरव कखलथा ः (पास ३४७०) इित सानसार िना (पास २२३६)इनन कम िण यन कमण उादन कत िर ततीयासवात ८० मया नोिदतःइव वाम म इित त सिववाया कत िर षी मिनोदनायो रामःइित ताय म या नोदन नोदः भावघञः८१ स सातोऽ स नोिदतः म इराघवः (अरा १६११) इनन सः स च गिशभावमलको भावनाप सवक-सभावमलकित मीमासाया तद सात तारकािद इतच (पास ५२३६) इितसणाऽकितगणतया तारकािदगण मा नोदशात इतच य एव भािलोप ८२नोिदतः रणावालाशा म मम िवािम िश आरा इदवः ीराम-चाटकामकनव बाणन हतवािनित पािणनीयतयाऽथ माधय मिप समायातम
१३२ रामाय दशय
ततः सषयामास मिण बिमरमजनक उवाच
शीमानय िवशचाप रामाय दशयndash अरा १६१८
अ महिष िवािमः ीरामपरामपिरचयावनया जनक िद ीरामशवकोदडखडनसामिवषयकिवास सबलमा रामाय धनद श य इािदशित८० कत करणयोतीया (पास २३१८) इनन८१ भाव (पास ३३१८) इनन८२ यिच भम (पास १४१८) इनन भम यित च (पास ६४१४८) इननाकारलोपः
१५६
सिकारकसमासकरणम १३३ दशयामास रामाय
अ रामाय इित चतथ िवचारिवषयः वत रामाप पयत च रय इथहतमित च (पास ३१२६) इनन यश धाता नसामााथ कः एव च गितबि-वसानाथ शकमा कम काणामिण कता स णौ (पास १४५२) इित सणायःकत भतो रामोऽधना यावाया कम ात राम दश य इवाऽपातत उिचतमपनय सित रामम इव भिवत रामाय इित कथ तपय त ताद चतथवाा (वा २३१३) इित वाि कना चतथ रामाथ धनद श य इित ताय म तवाननिकमिप योजन न सतीित त याऽ सदान िववा अथा िदद रामायसदिह िनवत न क रामः सीक ोटया रा तव कोऽिधकारोनापत एतावाल यावनः पिजतवानधना धनध र पजय सम ा नदीिमव धनध रममता क धनम मता च जव िवािमताय ितभाित या रामाय दात धनद श यइित गमानदानिया तलन सतरा चतथ या राम परीित धनद श य इितियाथपपद च कमिण ािननः (पास २३१४) इनन चतथ या रामायइित न चत मिप त जनक सोधनिमदम िवािमााम सगण ातमवाना िवश समािधम ीरामपमाधरीचोिरतदय पावक वीभत कनकिमवजनक िवलो िवािमो रामाय इित शन जनक सोधयित अय गतौ (धापा ४७४)इित धातः गथ ानाथ तया ाथ तया च िसात ८३ राम ीरामचमयतगित िवशित जानाित वा स रामायः इित िवह कम यण (पास ३२१) इननअण य िवभिकाय रामायः तौ ह रामाय ह रामत अधना िवःसहारतीक तमःतीक वा िशवधनः ीराम दश य तिन सीकत सित यथाीसीतारामिववाहो िवलोत
१३३ दशयामास रामाय
दशयामास रामाय मी मयता वरःा रामः ाा बा पिरकर ढम
ndash अरा १६२३अािप राम दश यामास इित यो रामाय इित ाय यतो सदान
िववा रामाय दात दश यामास इित ताय म८४ या ताद चतथ८५ रामाथ दश यामास८३ गथ का ानाथ काः ाथ का अिप भवि८४ दातम इाहाय िमित भावः८५ ताद चतथ वाा (वा २३१३) इनन
१५७
१३४ दीयत म सता सिकारकसमासकरणम
इित८६
१३४ दीयत म सता
दीयत म सता त ीतो भव रघमइित ीतन मनसा सीता रामकरऽप यन
ndash अरा १६५४अ मया दीयत इित यो म दीयत इित यम यतो सिववाया
षी स च सः पालकपापः या म इ सतया साकमयः मिनीसता त दीयत इमयिवपिरणाम आपििनरासः
१३५ विसाय िवािमाय
ततोऽवीिसाय िवािमाय मिथलःजनकः सतोद नारदनािभभािषतम
ndash अरा १६५८अ विसाय िवािमाय चित योगयमिप ितीयाया योमासीि
िववाधीनािन कारकािण भवि८७ इित िनयममनस चतथ या या विसिवािम तोषियतम इित ियाथपपदचकमिणािननः (पास २३१४) इननचतथ या सतोदम इ िचतम इाहाय म सीताकथायाः सवोऽिपिचतौिचात अतः िचत सतोदम कााम विसाय िवािमाययोरविष वय योना म८८ कथम यतो िह ाविप विदकावषी विसो राममाथ तोिवािम सीतामाथ तिवत इ रामम िता सीता सीताम च राघवः८९इित ाचीनोभयोरिप वदमसााािरम िवािम साागाया ऋिषःसीतव गायीमाथ ः विस महामयमिष म हामय सीतारामगणगान-परः तथा िह ndash८६ या पव वत राम परीित धनद श यामास इित ियाथपपदचकमिणािननः (पास २३१४)
इनन चतथ८७ मल मयम या कमा दीनामिववा शषः (भापास २३५० २३५२ २३६७) इ
ताय िमदम८८ ldquoयोः एव ऋिष वय योःrdquo इ सिववाया षी८९ मल मयम
१५८
सिकारकसमासकरणम १३६ िता त कता
क यजामह स गि पिवध नमउवा किमव बनाोम ीय मामतात
ndash ऋवस ७५९१२अाथ ः ितः कौसाककयीसिमा अहानसयाः कौसासनयना-शबयऽा य स को रामचः त सगि सरिभय पिवध नमनहवध न-कता रमवा क वा दलिमव यामल ीरामच यजामह यथा मोम ीय मो भवयमाऽमतादमताो न भवयम या ीयकािन सीतालणभरताािन य सको राम क शष समानम अत एव ाा सीताव रोचतव तात विसाय िवािमाय िचतम इित वा था ना ीयमाणः (पास १४३३) इननचतथ
इित बालकाडीययोगाणा िवमशः
अथायोाकाडीययोगाणा िवमशः
१३६ िता त कता
यिद राािभससो रावण न हिनिसिता त कता राम भभारहरणाय व
ndash अरा २१३४एष योगोऽयोाकाड थमसगयः अ िविवधिवािवशारदो भगवाारदः
ीराममिभग कथयित यालोभासो रावण न हिनिस तदा त कता िता था भिवित या कता इित यो त कता इित यम अ सिववाया षीया त िता इय स षी
१३७ ण म
ण नारद म िकिितऽिविदत िचतितात च यव किर त सशयः
ndash अरा २१३६अ ण मत इित यो ण म इित सिववाया षी या
म वा ण इय षी साध सा च ससामा समीमासायाायाकरणयोरीषदरम नयाियकाः समकिन म तदिप ितयोिग-समानािधकरणन वापयि िक वय स ि मामह एव सबाित
१५९
१३७ ण म सिकारकसमासकरणम
ितयोयनयोिगनौ यः स सः अत एव स नाम सििभ सिति सित िविशबििनयामकतावदकम ९० यथा राजपषः इ ािमभाव-पः सः स च राजिन पष चित योिित राजपषाा िभ एव ािम-भावसाविराजिविशः पषः इित िविशबििनयामक ताििनण य-स को नाम शिपदाथ ः इित िजासाया बोधजनकता शिः९१ इित याचीनानामत तदनयवापा खिडतायम शििह शाथ योः सः स च बोध-जनकपदसतः यतो िह बोधजनकता समवायतया शमिधितित नाथ मस ि सकलवयाकरणसत नोपपत ताावाचकभावापरपया याशिः९२ स एव सो ाविप शाथा विधितित सोऽय तादामलकःशाथ योः तािप तादा मलिमतरतराासः तादा नामातवािदवदािा त तदिभ सित तदन तीयमानतावदकम अत ति सित तदभदनतीयमानतावदकम ९३अतवदािनोऽभद पारमािथ क म वय तमौपचािरकीकम ह इ वयाकरणिसाितः स एव सकारः शषशन वियत तथाच स षी शष (पास २३५०) अ कौमदीकारो िलखित कारकाितपिदकाथा िद-ितिरः ािमभावािदसः शष षी ात (विसकौ ६०६) भा-कारा कथयि यत एकशत िह षथा ः (भापास ११४९) तथाऽिप स-सामा षी िसा किचारकिप षी भवित तिविहतषी सामा-सषोबा त न कोऽिप भदः िक शाबोध वलयम तणिपसमासाभावप वलयमवगत एव यथा सषा षी (पास २२८) इितसण तषसमासो भवित राजपषः इितवत का च कोगा च षी समत इितवम (वा २२८) इित वाि कन तषसमासो भवित इनः इितवत परितपदिविहतषा समास नवि भाकारा यथा ितपदिवधाना षी च न समत(भापास २२८)९४ तादापादान सिववया षी या म वा ण इितयोजनया वावाचकभावमिलका षी
९० ldquoसो िह सियिभ सित ि च सायतया िविशबििनयामकःrdquo इिभय-वहारात (पलम ११)९१ इियाणा चरादीना िवषयष चाषष घटािदष यथाऽनािदययता तदीयचाषािदकारणता तथा
शानामथः सह तोधकारणतव योयता सव शििरथ ः (वभसा ६३७)९२ तादपदाथ योः सारमव शिवा वाचकभावापरपया या (पलम ११)९३ तादा ति सित तदभदन तीयमानम (लम पलम १६)९४ यथा ndash सिप षो ानम मधनो ानम (काव २२१०) अ ोऽिवदथ करण (पास २३५१)
इनन ितपदिवधानाषी ततः समासाभावः
१६०
सिकारकसमासकरणम १३८ तवािहत कता
१३८ तवािहत कता
को वा तवािहत कता नारी वा पषोऽिप वास म द व भिवित न सशयः
ndash अरा २३९अ ोभािवरामराािभषकसचनािदया चवत दशरथः कोपभवन शयाना
ककय ा तामननयन कथयित यवाः कः अिहत कता अ कधातोः (डकञ करण धापा १४७२) वचौ (पास ३११३३) इनन िविहत तिच ततःकत कम णोः कित (पास २३६५) इनन कताया षाम अिहत कता इननभिवतमासीत अिहत कता इापाततोऽपािणनीय लगित पर तिमदम अथा त तन (पास ३२१३५) इित सण कधातोन रपरन गण िवभिकाय सौऋशनदसोऽनहसा च (पास ७१९४) इननानिङ असनन-होतपोतशाणाम (पास ६४११) इनन दीघ सलोप नलोप चित कता ९५ एवााया षा न लोकायिनाखलथ तनाम (पास २३६९) इनन िनषधऽनाकमणव कमिण ितीया (पास २३२) इनन ितीया िवभिः या कता इितितङप न कदम एव िह कधातोः अनतन ट (पास ३३१५) इननकार ितिझिसथिमाताथासाथािमिहमिहङ (पास ३४७८)इनन थमपषकवचन ितप य तासी लटोः (पास ३१३३) इननतािसय गण रपर टः थम डारौरसः (पास २४८५) इनन डाआदश चट (पास १३७) इनन डकाराया िडसामा दभािप टलपः(लिसकौ ३४३) इित िनयमन९६ िटलोप कता इित िसम९७ अतः कमिण ितीया९५ डकञ करण (धापा १४७२) rarr क rarr तन (पास ३२१३५) rarr क तन rarr क त rarr
साव धातकाध धातकयोः (पास ७३८४) rarr उरण रपरः (पास ११५१) rarr कर त rarr कत rarrिवभिकाय म rarr कत स rarr कत स rarr ऋशनदसोऽनहसा च (पास ७१९४) rarrकत अनङ स rarr कत अन स rarr कत न स rarr असननहोतपोतशाणाम (पास ६४११)rarrकता न स rarr हाो दीघा ितप हल (पास ६१६८)rarrकता न rarrन लोपः ाितपिदका (पास ८२७)rarr कता ९६ िडभानबकरणसामा त (वा ६४१४३)९७ डकञ करण (धापा १४७२)rarr कrarr शषात िर परपदम (पास १३७८)rarr अनतन
ट (पास ३३१५) rarr क ट rarr क ितप rarr क ित rarr तासी लटोः (पास ३१३३) rarrक तािस ित rarr क तास ित rarr एकाच उपदशऽनदाात (पास ७२१०) rarr इडागमिनषधः rarrसाव धातकाध धातकयोः (पास ७३८४)rarr उरण रपरः (पास ११५१)rarr कर तास ितrarr टःथम डारौरसः (पास २४८५)rarr कर तास डाrarr कर तास आrarr िडभानबकरण-सामा त (वा ६४१४३)rarr कर त आrarr कता
१६१
१३९ मम सिकारकसमासकरणम
िनपवा िना ा
१३९ मम
रामः ाह न म मातभजनावसरः कतःदडकागमन शी मम कालोऽ िनितः
ndash अरा २४४अ िनउपसग पव कायनाथ किचञ धातोः (धापा १२५१) भत कम िण ः
कमय सित त थमा िकन कत िर ततीया अतः मया कालः िनितःइव मम कालः िनितः इित कथम कत िर सिववया षी या ममइ कालः इननायः तन ससामा षी अथा य कालातीतः सन भवलो राघवः कालमव िनयार मा मातर ाह यद मिपकः कालोदडकारयगमनाय िपा िनितः या िनपसग िचञधातोः नप सक भाव ः(पास ३३११४) इनन भावाथ यः तत िनितमिन इित िवहअशआिदोऽच (पास ५२१२७) इनन अच यः अथा डकारयगमनायकालोऽय िनयवािनित राघव ताय ितभाित या िनिनोतीित िनितः इितिवह कत यव यः९८ अथा ातमय कालो मम िवाम न नमत तादाादिह या मम श दडकागमन इित शनायः
१४० शरीरम
ितण रतदायरामघटावतसपा इव रोगौघाः शरीर हरहो
ndash अरा २४२८अ ीरामचः लण सायपिदशित यामोधादयः षपाः
शरीर हरि शरीर हरि इित यो शरीरम इित यम शरीरऽिरःहरित दय जनथा (ना ११२) इित ितमानाटक याहाराधार-तयाऽिधकरण पिर कममिमित चत कत शरीरमवलो हरि इित९८ गथा कम किषशीाऽऽसवसजनहजीय ित (पास ३४७२) इनन कत िर ः
धातोरथा र वधा थनोपसहात िसरिववातः कम णोऽकिम का िया (वाप ३७८८)कमणोऽिववणादकमकम यथा रघवश कािलदासोऽिप ाय ndash िनय यावथ पौलः पनय ायमिरात अरावणमराम वा जगदित िनितः (रव १२८३) अ मिनाथः ndash अ जगदरावणरावणशमराम रामश वा भवदित िनितो िनितवान कत िर ः (रव सा १२८३)
१६२
सिकारकसमासकरणम १४० शरीरम
ाायताम९९ न चािन ाान ोप कम यिधकरण च (वा २३२८)इनन पाशा तदा शरीर लयः शरीर घातयो वा हरि१०० या परौभवोऽवान (पास ३३५५) इावानहणन धातोरनकाथ सत यतो िहपिरपव क भधातोः (भ सायाम धापा १) िनः पिरभवशोऽपमानसचकःअपमान वानम अनादरः पिरभवः परीभाविरिया (अको १७२२) इित कोष-ामायात पिरपव कभधातोिन सग तोऽपमानाथ िसऽवानाथ एव यिवधाननावान-हण थ म तदव थ सापयित यत अनकाथा िह धातवः तनाावान-हण चिरताथ ापक तदव पर यत ाश चिरताथ वचनिसिः फलमइित िनयमनावानहण ाश चिरताथ मिथ यावत कात अनकाथा िहधातवः इित वचनिसिः पिरभा इादौ सियाप फलम१०१ तथवाािप पव धातोः (ञ हरण धापा ८९९) हननपोऽथ ः यिप हारश सामातोिहसाथ शािदपकपोऽथ ः ीियत पण कििदाधार सवािव-सयोगायतयौपिषक आधारो जागकतामापत अतो मनि ाचीनाः ndash
उपसगण धाथ बलाद नीयतहाराहारसहारिवहारपिरहारवत
तथाऽ लानरोधन हारश हननाथ ीकार तमतया शरीरम इितीया याऽिधकरणऽिववित सित अकिथत च (पास १४५१) इनन कम न च पिरगिणतषोडशधातोऽितिर कथ कम तित चत तथा ाीकहाम (विसकौ ५३९) इराध धातोरिप गणनात नन पव धातोधा रतयान सहो भिवित उपसग सयोजनन धातन पिरवत त यथा नीलवधरबालक कदािचतवधारणऽिप नव पिरवत न लोक न िह शा लोकाित(भापास ११३ ४१९३) इित महाभावचनाोकमतमादत म न च उपसग -सयोजनन धातोरथा र तथा च अथ िनबनय सा (विसकौ ५३९) इित वचननधाथा भावा कमसित वाम ापणपवाथ धातोवा िवकिमितनव राजाा धातोरनकाथ कानपदमव िनिपतात ायो धातनामथा भवपसगा कवल ोटयि िनपाता ोतका वाचका वित पात९९ पव पोऽयम१०० उरपोऽयम१०१ यथा ndash अा वणी मनसा पिरभा कित (नच ११८) मिनय नम तीः पिरभाच (विसकौ मलाचरण १) एव स पिरभा िबलार गा तमातवान (पत ४) इािदिश-योगष पिरभा इ िवचाय पया लो वथ ः एवमव कार ीभाग वराघवीयमहाकामनसा पिरभा भािमनीभयमाश भवाय भावकः (भारा ५६१) इित योग
१६३
१४१ तव सिकारकसमासकरणम
यथा भधातोः (भ सायाम धापा १) अनभवपोऽथ ः शातः अनपसग ोतयिततथा अनभवित इािद अत एवा हननाथ तया शरीर कम ततो ितीया
१४१ तव
अहम गिमािम वन पामिसइाह मा िवना ग तव राघव नोिचतम
ndash अरा २४६३अ भगवती सीता ीराम ाथ यमानाऽननयी वीित ह राघव मा िवना तव ग
न उिचतम अ या इित यो तव इित यम अ कत शषिववाया षीया उिचतशन सहायाषी या भाव तमन (भापास ३३१० ३४९)ततः कत रनादन कत िर कत कम णोः कित (पास २३६५) इित षी या तव कत इाहाय म अतः षिचता
१४२ तािन बिभिजः
अििवािम ा मा नय काननमरामायणािन बशः तािन बिभिजः
ndash अरा २४७७वनगमनायानरोध कव ती भगवती सीता कथयित यत िजब िन रामायणािन
तािन अशाना पथवनतः वमपायऽपादानम (पास १४२४) इननापादान-सा ात यतो िह अपायो िवषिा यवमविधभत कारक तदपादानसात (लिसकौ ८९९) इथ ः तदन िविरामायणाकशसमहाविधभत-िजानामपादानसा तत अपादान पमी (पास २३२८) इनन पमी िवभिःएव िजः इिचत कथ िजः इित अोत अ करणिववा एव करणततीयाया हतिववाया हतौ (पास २३२३) इनन ततीया या किथतािन िनगिदतािनइाहाय म एव िजः किथतािन िनगिदतािन वा रामायणािन तािन इन कत िरततीया या भवता त ताव िक िजरिप तािन अतो रामायण वणिजष कत म ताय िमद यवतिर ाघािवपय यतः कदािचवा णोित िकसारशीला िजा बशः वौषशसारतया त न िवरि तषा वाामाय भवानिप मतऽतान पत यििामायण कििा क भवाािवना वनमगत ीसीताया हाद िमद यिप ितक भवानवतरित मया सह तष तष कष िभािन िभािन चिरािण समाचरित भवानत ताचाचिरितपादनपरतया
१६४
सिकारकसमासकरणम १४३ सजानिकम
सहशो रामायणािन ाचत मनीाः स ितरामायण िभष भविरष ज-लीला िववाहलीला वनलीला रणलीला रालीला सव समाना एव त वनलीलायामया सह भवनगमन सवरिप रामायणरनमोिदत तवो िजा माणम अतोिजः इनकत िर ततीया
१४३ सजानिकम
आया नागरा ा माग राम सजानिकमलणन सम वी ऊचः सव पररम
ndash अरा २५१जाना सह वत मान रामम इित िवह तन सहित तयोग (पास २२२८)
इनन समास सह सादश १०२ अिम च सजानकीम इव१०३ ः कथमजानकीवाऽचरित जानकयित१०४ जानकयतीित जानिकः इित िवह कत िर िपपषोदरािदाः ततः समास सजानिकम इित या जाना सह वत मानम इितिवहऽिप गोियोपसज न (पास १२४८) इनन ः१०५ अिना न१०२ वोपसजन (पास ६३८२) इनन१०३ पव पोऽयम१०४ जानकी rarr सवाितपिदक आचार िा वः (वा ३१११) rarr जानकी िप rarrजानकी व rarr वरप (पास ६१६७) rarr जानकी rarr सनाा धातवः (पास ३१३२) rarrधातसा rarr शषातिर परपदम (पास १३७८) rarr वत मान लट (पास ३२१२३) rarrजानकी लट rarr जानकी ितप rarr जानकी ितrarr कत िर शप (पास ३१६८)rarr जानकी शप ितrarrजानकी अ ित rarr साव धातकाध धातकयोः (पास ७३८४) rarr जानक अ ित rarr एचोऽयवायावः(पास ६१७८)rarr जानकय अ ितrarr जानकयित१०५ अ तन सहित तयोग (पास २२२८) इनन बीिहसमासः अनकमपदाथ(पास २२२४) इित िनदशनन सवपसजनो बीिहः तात सह इ जानकी इितीया चोपसजनसा वोपसजन (पास ६३८२) इनन सह इ स इादशःगोियोपसजन (पास १२४८) इनन जानकी इ जानिक इित ः यथा गोिभः सहवत मानः इित िवह सगः इ यथा तिरीयारयक ndash इ गहोिस त ा प सग सा सहय अि तन (कय तआ ४४२९) अ सायणाचाया ः ndash सगगसिहतः एवमवापौतस वम ममार त ह िवशािन सगः साः सपषः (आौस १४२६१) इािप सगः
१६५
१४४ वनम सिकारकसमासकरणम
कयः१०६
१४४ वनम
गाऽव वन रामो लणन सहायवानएषा सीता हरमा या सििकािरणी
ndash अरा २५२३एष योगोऽारामायणायोाकाड पमसगयः अ सीतालणाा
सह दडकावन ग ीराम िवलो शोकसदयान िवषादजलधौ िनमतःकोशलपरवािसनो िनरी भगवान वामदव आािकीरामतवणनमामन सवषाशोकापनोदाय यतमानो वीित यत लणन सह ीरामोऽव वन गा अ गाइित तजयोगः गम धातोः (गम गतौ धापा ९८२) गतीित गा इितिवह तच य१०७ नापदा झिल (पास ८३२४) इननानार अनारयिय परसवण ः (पास ८४५८) इनन परसवण नकार िवभिकाय सौ यऋशनदसोऽनहसा च (पास ७१९४) इनन अनिङ असनन-होतपोतशाणाम (पास ६४११) इनन दीघ सलोपनलोपयोः१०८ गाइित िसित वनम इ कत कम णोः कित (पास २३६५) इनन षिचतापरा न तच अिप त तन १०९ तचोः रभदः११० तयऽिप कत कम णोःकित (पास २३६५) इनन षी ाा िक न लोकायिनाखलथ तनाम (पास २३६९) इनन षीिनषधः या गा इित थमपषकवचना ितङ-पम अतोग कत रीिततम कम (पास १४४९) इनन कम सा कमिण१०६ नत (पास ५४१५३) इनन बीिहसमासा कप यः ाः यथा तन सहित तयोग (पास २२२८) इनन जातष सदवीकः (कससा ७१९६) सपीकः (रव १८१ मप ५८२०७१२) सीकः (अशा ५९ हव २२२९) सीकम (भाप ९६१९) ससाीकाः (बस १३४)ससरीकः (कससा ८६२५०) सीकाः (भाप १०३३५) सहपीकाः (आौस ७२१६७२७१६ १३२०५ १५१३१०) सातीकाः (कस ६४) इािदसमासष अ कबभावःसमासायकरणािनात २६५तम प २ ३० ा इित योग िवमश पय ndashldquoसमासायकरण िनम माण चा यिच भम (पास १४१८) इित सम अ यायच इित समाहारः इह ादषहाामाहार (पास ५४१०६) इनन चाायःयो आसीत तिन य यच भम इित ात यतो न योऽतः समासाािनताायतrdquo१०७ वचौ (पास ३११३३) कत िर कत (पास ३४६७) इााम१०८ हाो दीघा ितप हल (पास ६१६८) न लोपः ाितपिदका (पास ८२७)इााम१०९ तन (पास ३२१३५) इनन तम कत िर११० शषिया त पव विदित भावः
१६६
सिकारकसमासकरणम १४५ रामसीतयोः
ितीया (पास २३२) इनन ितीया अनतन चािववा१११
१४५ रामसीतयोः
य इद िचयि रह रामसीतयोःत राम ढा भिभ विानपिव का
ndash अरा २५३१भगवान वामदवः ीरामच वलधािरण वन या ा शोककिलत-
मनानयोावािसनः ीरामाऽािकत बोधिया फलित ावयाह रहरामसीतयोः इित यो मानवो मयोिदत रामसीतयो रह िचियित स िनापोभिवित राम सीतित रामसीत तयोः इित ः िवितपिय त सीतारामयोःइनन भिवत यथा तलसीदासोऽिप य सीतारामगणामपयारयिवहािरणौ(राचमा १म १४) सीता ाक जनतः ीरामापयाऽिहतव ता एवपव योगो भवत११२ उ तौ ndash
िपतद शगणा माता गौरवणाितिरतमातद शगणा माा िवमाता धम भीणा११३
वाीकीयरामायण बसरण चािप जननी जभिम गा दिप गरीयसी११४िस चािप गौरीशरौ लीनारायणौ शचीपररौ सीतारामौ राधाकौइायमवापािणनीयता ितभाित आष ात इिप न िवचाय ताम ऐय ा सीतासवषा जननी मिनर वामदवो दशरथपरोिहतो गपो मी च अयोायाः सीता प-वधिरित शरालय ियः ाधा वा वा नाीियत शाीयसतौ पाः पित१११ अनतन ट (पास ३३१५) इननानतन भिवित ट िविहतः कथ तिह अव इयोगऽिप ट इपायामम ndash अनतनचािववा यथा भारत यवा षोडशवष िह यद भिवताभवान (मभा १४५६२२) इािप अयोगऽिप ट याऽ पिरदवन भिवित ट पिरदवन नीभिवथ (वा ३३१५) इनन शोकसान कोशलपरवािसनो िनरी वामदवोऽिपशोकसः सन िनजपिरदवन ोतयित११२ अिहतम (वा २२३४) अिहत पव िनपततीित वम मातािपतरौ ामध (भापास २२३४)११३ मल ितष मयम महाभारत दािणापाठ िपतः शतगण माता गौरवणाितिरत(मभा १४११०६०) इित वत त ldquoिपतः शतगण माताrdquo इित त (वारा भटी १२३२) इितकौसा सजा राम (वारा १२३२) इित ोक भषणटीकाया गोिवराजाः११४ Julius J Lipner (Translator) (2005) Chatterji Bankimcandra Anandamath
or The Sacred Brotherhood Oxford University Press Oxford UK ISBN 978-01-95346-33-6 p 241 VMBS (Sabyasachi Bhattacharyas Vande Mataram TheBiography of a Song) says that this eulogy of the mother and the birthland ocurredin the version of Valmikis Ramayana current in Bengal
१६७
१४६ म सिकारकसमासकरणम
ित दासीभाववापनात अतो वामदवावयोािनवासकारणाीरामोऽिहतःअतः राम सीता चित तयो रामसीतयोः इित यम या िसनोित बाित ािसनोित सीता यः स सीतः११५ सीता च सीत इित िवह पमान िया (पास १२६७)इननकशषः सीतौ रमयत इित रामौ११६ रामौ च तौ सीतौ चित रामसीतौ तयो राम-सीतयोः इित या पव िनपातकरणमिनम लणहोः ियायाः (पास ३२१२६)इित दशनात११७
१४६ म
गहाण फलमलािन दथ सितािन मअनगी भगवन दासऽह सरोम
ndash अरा २५६७अयोातः ितमानः सीतालणसमतः ीरामो िनषादन सह गतः तदन
फलमलािन ीरामाय िनषादो वदयत यत म सितािन फलमलािन गहाण असयनानकलापाराऽयः कता िनषादः या कमिण अतः कत रनादततीयया भिवत११८ िक कत ः सिववाया षी या च वत मान (पास २३६८) इित सण योगा षी११९ या म इित फलमलः सहाितम तन११५ िषञ बन (धापा १४७७) इित धातोः गथा कम किषशीाऽऽसवसजनहजीय ित(पास ३४७२) इनन कत िर ः पषोदरािदाीघः अिववितकमकादकमकम एवमव -कारः ीसीतासधािनधौ सीताश िः दिश ता ndash यादपजपरागरसानरागखात खडिमनयो भवबनािन राम िसनोिष तमहो िनजभावरा सीतित नाम समगामतो जगाम(सीसिन ११७) अ भाषाया भिटीका च ndash िसनोित इित सीता इसि स िषञ बन धात स कता म यऔर पषोदरािदात दीघ ईकार करक सीता श की िनि की जाती ह (सीसिनभटी ११७)११६ रमयित सवा न गणिरित रामः ldquoरामो रमयता वरःrdquo (वारा ७४२२१ ७१०८२५) इाष -िनव चनबलातय िप कारक घञ वय त (वारा भटी ११८) एवमव रमयतः सवा न गणिरितरामौ११७ लणहोः इ समास अातरम (पास २२३४) इनन हत श पव िनपात हतलणयोः इनन भिवतमासीत लणहोः इित पािणिनयोगः पव िनपातकरणािनापयित लणहोिरित िनदशः पव िनपातिभचारिलम (काव ३२१२६)११८ कत करणयोतीया (पास २३१८) इनन११९ मितबिपजाथ (पास ३२१८८) इनन वत मान ः चकारणाािप शीिलतोरितः ा आो ज इिप िषतोभाविभात इिप तौ तथा काथोभौसयतोतौ क भिवतीारमताः पव वमताः न ियऽमताः (भापास ३२१८८)अनसमयाथ कारः तथा सः शियत आिशतो िल इवमादयोऽिप वत मान ाः(काव ३२१८८) चकारोऽनसमयाथ ः (विसकौ ३०८९)
१६८
सिकारकसमासकरणम १४७ आता नौकाम
मीिन फलमलािन गहाण इित सामासन षी या म इित अनगीइननाितम म ममोपय नगीानह क इित ताय म
१४७ आता नौकाम
यमव ढ नावमािननाय सलणामािमाता नौका सीतया लणन च
ndash अरा २६१८गापार गकाम राम राजीवलोचन ािमनम आता नौकाम इवाच िननाय
नाव िनषादः अ आताम इित कम वायोगःकमवायोगष थमा कम कारक
ततीयाो भवता कमा धीन ियापदमndash अचरणाः
इित िनयमानसारम आताम इित कम वायोगः अ नौका इित कम एवम थमािवभा भिवतम आता नौका इव आता नौकाम इाष -योगः ितभाित कारणिमद यिथ यो भवित स उः लकाराः ायिष कत िर कम िण भाव च भवि त सम लः कम िण च भाव चाकम कः(पास ३४६९) इित अकमको धातः कत िर भाव चव सकम को धातःकम िण कत िर च लकारा भविित अाऽशत यत भावकम णोः (पास १३१३)इााावकमणोा न कत िर कम ितहार (पास १३१४) इात कत -पदावगतौ भाव कत िर कम िण लकाराः िरित ाा साामपा १२० िकमननसारण इित च साभाव सकम को धातो लकारा भावऽिप भिविितरोधकाभावात एव घट ियत इिनयोगः ात अकमक धातःकम िण लकारा भिवि तदथ सार आवयकः न च अकमको भाव लःइव ासोऽ एतास असित बाधक सव वा सावधारण भवित१२१ इितायन अकमको भाव एव लः इित िनयम जातऽकम को भाव एव लकारा१२० एताा साा कम िण भाव कम ितहार कत िर चानपदयाः िरपाम ितिझ-िसथिमाताथासाथािमिहमिहङ (पास ३४७८) लः परपदम (पास १४९९)तङानावानपदम (पास १४१००) इिभला दशाः परमपदसका आनपदसका वािरपाम ततः कम िण भाव कत िर च लादशाः िरपाम तािधमायन कम िण भावकत िर च लकाराः िरपाम तथा च शषात िर परपदम (पास १३७८) इातिरपरपदसका लादशाः िरपाम अिप च कत िर कत (पास ३४६७) इाकाराः कत िरिरपाम तषा कात१२१ मल मयम
१६९
१४७ आता नौकाम सिकारकसमासकरणम
भिवि न कत िर तदा रामः शत इािदयोगा न भिवि रामण ीतइादयो भावयोगा एव सि एवकार िधाऽथऽदाय िसोऽयोग-वदोऽयोगवदोऽायोगवद अयोगवदो नामासि-योगिनवत कम अयोगवदो नाम योगाभाविनवत नम अायोगवदो नामयोगावि ितयोिगतावदकाभावावत कम य िवशषणसत एवकारो भविततायोगो वित यथा नीलमवोलम अ नीलितापनन तादीनावदः िवशसत एवकार सयोगो वित यथा दाशरथी राम एवसवा वतािर अायोगो ाव त ियासतनवकारण यथा दाशरथी रामःशराणागतान रव इम अकमको भाव एव लकारः इवकारण कता वित तथा रामो राजत मकः इादयः योगा न भिवि लो भावचाकम को इित सता चकारण कता ऽऽगिमित पनितीयचकार िक योजनिमितचम तथा सकमक एव कत िर योगो भिवित एवम आराम रमत रामःइादय एव योगाः सि एव सकमकधातोः कत िर योगो नव सत तथासित ल भाव चाकम कः ासो भवत ितीयचकारण सकमकोऽिप कत िर लकारोभिवित पनः कम िण इित पद काऽऽवयकता इित चत कम िण पदाभाव रामोरावण हि इादय एव योगाः स तथा च रामण रावणो हत इादयःयोगा न िन न च यथा ितीयचकारण कत िर इानकष ण१२२ तथव कम िणइ१२३ कथ नित चत कम िण इ पनवय सम उरसऽनवथ िमदमन च सकमकः कत िर कम िण च लकाराः इित कत आयात स अकमकोभाव लकारिवधानात कम िण इित पदहणन त लकार ाामणाकम क-धातसवात सकमकः इ सतरा लाभः नाि कम यषा त अकमकाःकम णा सिहताः सकमकाः य फलापारौ ाविप धातवाावकििधकरण िततःस एवाकम को य च फलापारौ धाथ िवमिधकरणमिधिततव सकमकमयिप ाचीना बालोपलालनाथ िममा कािरकामपािठषय त ndash
लासािितजागरण वियभयजीिवतमरणमशयनीडािचदीथ धातगण तमकमकमाः१२४
इित िकिद नम रामः पयित रावणो माित लणः पिराित रामोहसित इादीनामसहात अतो वित लणम ाथ ापारसमानािधकरणफल-१२२ कत िर कत (पास ३४६७) इात१२३ उपमान कम िण च (पास ३४४५) इाडका१२४ मल मयम
१७०
सिकारकसमासकरणम १४७ आता नौकाम
वाचकमकमकम इित कमवा कम िण लकार नौका आताम इव वरमकम िण थमािनयमािदित चत आताम इिववितकमा कम कधातयोगःनौका ा आताम या नौका सनाथियताऽऽता भवता इित ताय म याआ इित बः योगः ता नौका आ ािमन पार ज इित िनदशयथाािमन इित कथिया कत सोधन पनः आताम इित कम वा कथ यीतन च ािमन भवता आताम इित चत सवकवा वाभदो न यत(ोवा १९) इित वचनबलन िनरथ कवाभदानौिचात ािमन इित शनसह बयोगमव रोचयामह तोग च ता नौकाम इित कम िण ितीया साीया आरोहणिमाट इित िवह आङपव कह धातोः (ह बीजजिन ाभा व चधापा ८५९) िप१२५ ततः सप आनः च (पास ३१८) इनन आनआहिमित इित िवह आित सनाा धातवः (पास ३१३२) इनन धात-साया तव लोकारथमपषकवचना पम आ अतो ितीया याऽऽकित-गणात आङपव को ह धातिदवािदगण पताम१२६ तथा च धातसाया लकारितय िदवािदः यन (पास ३१६९) इनन यन िवकरणऽनबकायआित इित प भवित१२७ तव लोकार थमपषकवचन पम आ इित१२८
१२५ आङपव कात ह धातोः सदािदयः िप (वा ३३१०८) इनन भाव िप सवा पहािरलोप िकाघपधगणिनषध आह इित ाितपिदक जात िवभिकाय सौ य हाो दीघा ितपहल (पास ६१६८) इनन सोलप हो ढः (पास ८२३१) इनन ढ झला जशोऽ(पास ८२३९) इनन ज वाऽवसान (पास ८४५६) इनन वकिकच आट इितिसित१२६ बलमतिदशनम (धापा गस १९३८) आकितगणोऽयम (धापा गस १९९२)भवािदतदष दशगणीष धातना पाठो िनदशनाय तन भतयः सौाादयो वाकारीयाःयोगिसा िववादय (माधाव १०३२८) इनसारमाकितगणािवािदगणऽोऽय धातः१२७ आ ह rarr शषातिर परपदम (पास १३७८) rarr वत मान लट (पास ३२१२३) rarrआ ह लट rarr आ ह ितप rarr आ ह ित rarr िदवािदः यन (पास ३१६९) rarrआह यन ितrarr साव धातकमिपत (पास १२४)rarr िङम rarr िङित च (पास ११५)rarrलघपधगणिनषधःrarrआ ह य ितrarrआित१२८ आ ह rarr शषातिर परपदम (पास १३७८) rarr लोट च (पास ३३१६२) rarrआ ह लोट rarr आ ह िसप rarr आ ह िस rarr िदवािदः यन (पास ३१६९) rarrआह यन िसrarr साव धातकमिपत (पास १२४)rarr िङम rarr िङित च (पास ११५)rarrलघपधगणिनषधः rarr आ ह य िस rarr स िप (पास ३४८७) rarr आ ह य िह rarr अतो हः(पास ६४१०५)rarrआ ह यrarrआ
१७१
१४८ बिहव न सिकारकसमासकरणम
याऽ कत िर कम ितहार (पास १३१४) इननानपदम१२९ एव लोकार थम-पषकवचन तय िटत आनपदाना टर (पास ३४७९) इनन आमतः(पास ३४९०) इनन आम आदश आताम १३० ािमन भवान नौकाम आताम इन कम िण ितीया
१४८ बिहव न
रामो दाशरिथः सीतालणाा समितःआ बिहव नित ता मिनसिधौ
ndash अरा २६३०नौकया जावीमवतीय सौिमिसीतानचरः पदचरः ीरामो भराजचरणकमल
िदि पातयन भराजिश ानो दशना भाराजाय ापयन त यीता-लणसहायो रामो भवशन िचकीष न बिहव न ितन तीत इित तव बिहव नइित योग करोित बिहयग पमीित अपपिरबिहरवः पा (पास २११२)इित सण ािपता अ पमी योाऽऽसीि षी या िकिमदमाष मवतिदमिप पािणनीयम आ बिहव न इ वन बिहःदश आ इितयोजनीयम इ चावयवावयिवभावसमिलका षी या बिहयग पमी इित वचनापकमलकम यतो िह अपपिरबिहरवः पा (पास २११२) इित समासिवधायकनसण बिहः श पािदपिदकन समासो ात वनािहिरित बिहव नम तनवबिहयग पमी ािपता यिद बिहयग पमी न ािह त योग समासिवधानमिप नातः समासिवधान ततः पमीयितरकाा बिहयग पमी सािधता ापक-१२९ अाथ ः िनषादो िववित यािमन भवान मा सढनावमयाचत (उवाच शी सढा नावमानयम सख अरा २६१७) सवानीता मया (यमव ढ नावमािननाय सलणाम अरा २६१८)परिय न राजनौः भवान िह राजपः अतो भवतः कत राजनौरवोिचता राजपो भाऽिपभवान सढनावमवारोहित न राजनावम अयमव कम ितहारः त नियत िनषादआनपद य नच िनषाद राजनौन वत त इित चत भरतशकौसाविसाना कत स एव िनषादो राजनावमानितयथाऽम सग ndash इा िरत गा नावः पशतािन ह समानयस तत गा महानदीमयमवािननायका राजनाव गहदाआरो भरत त श राममातरम विस च तथाऽ ककयचायोिषतः (अरा २८३८४०) इ त राजनौकानयन विण तमि१३० आ ह rarr कत िर कम ितहार (पास १३१४) rarr लोट च (पास ३३१६२) rarrआ ह लोट rarr आ ह त rarr िदवािदः यन (पास ३१६९) rarr आ ह यन त rarrसाव धातकमिपत (पास १२४)rarr िङम rarr िङित च (पास ११५)rarrलघपधगणिनषधःrarrआ ह य त rarr िटत आनपदाना टर (पास ३४७९) rarr आ ह य त rarr आमतः(पास ३४९०)rarrआ ह य ताम rarrआताम
१७२
सिकारकसमासकरणम १४९ भराजाय मनय
िस न सव १३१ इित िनयमन िनयमोऽय ापकिसतया न साव िकः१३२ अतः षीया िववाधीनािन कारकािण भवि१३३ इित िनयमन षी या पा सह बिहःशसमासो ािपतः िक बिहयग पव भवत इित नतरा िवभयो िनिषाः कवलबिहःशतरिवभयोगसमास एव िनयितादथा नरोधना षी साधीयसीपा सा समासाहो गल पिततः षा त समास आहो नाि इयान िवशषः
१४९ भराजाय मनय
सभाय ः सानजः ीमानाह मा दवसिभःभराजाय मनय ापय यथोिचतम
ndash अरा २६३२अ कीय सशकार तन ीरामो वीित भराजाय मनय ापय
अ भराजो जानात रय इथ भराज ापय यतो यावायाःकता य कम भवित तथा च स गितबिवसानाथ शकमा कम काणामिणकता स णौ (पास १४५२) अ ाधातः (ा अवबोधन धापा १५०७)बथ ायावाया कता भराज इित सित यावाया कम भविवपािणनीयम परम चत िप पािणनीयव भराजाय मनय आन दात ापय इितदाधातयोग (डदाञ दान धापा १०९१) चतथ१३४ या भराजाय मनय िचतापय इित िचतपदााहार था ना ीयमाणः (पास १४३३) इनन सदान-सा तततथ या भराज मिन हष ियत ापय इयमानतमम िण चतथियाथपपद च कमिण ािननः (पास २३१४) इनन
१५० सीतया लणन च
ततो राजा नम त सम िवलोऽवीतसम रामः का सीतया लणन च
ndash अरा २७३१३१ मल मयम१३२ अपपिरबिहः अपपिरयोग lsquoपपािरिभःrsquo (पास २३१०) इित पमी िविहताअरपदयोगऽिप lsquoअारात rsquo (पास २३२९) इािदना िविहतव तनाऽ lsquoपाrsquo इितहण lsquoबिहयग पमी भवितrsquo इित ापनाथ म lsquoापकिस न सव rsquo इित lsquoकर करभो बिहःrsquo(अको २६८०क) इिप िसम (तबो ६६६)१३३ मल मयम या कमा दीनामिववा शषः (भापास २३५० २३५२ २३६७) इताय िमदम१३४ आन दातम इाहाय िमित भावः
१७३
१५० सीतया लणन च सिकारकसमासकरणम
ीराम रथन याग याव ागतमयोा सम ित राजा प यीतयालणन च रामः का अ ततीया िवमशा दम यतो िह निह कािचद ियाया नयोः कत ससा तयोतीयोपकताम१३५ न वा कन ियािसौापारोऽविशत यापारादनर िया पिरिनत यन करण साताम नवा िकमिप ापारगीत िवलोत यन हत साधिया तत ततीया ियताम१३६अोत िवनाऽिप सहाथ वाचकशयोगन ततीया भवित वो यना तणदव िवशषः(पास १२६५) इािदिनदशात या यसहश िवनाऽिप य पवरपदलोपोवः (वा ५३८३) इित वाि कन सह इलोप यः िशत स मानाथा िमधायीइित िनयमन मानसहाथा वगततीया या कािद उपसानम (वा २३१८)इित वाि कन कािदादभदाथ ततीया का चा इितवत सीतालणािभो रामइित भावः सीतया लणन च ीरामाभदिसः वाीकीयरामायण ाामिपीसीतारामाामभद ितपािदतात ndash
अना िह मया सीता भारण यथा भाndash वारा ६११८१९
इित रामवचनमअना राघवणाह भारण यथा भा
ndash वारा ५२११५इित सीतावचनम उभय योऽनशोऽभावाभावितपादनपरः अभावाभावो िहितयोिगानम यथा घटाभावाभावो घट एव तथव न अा अना१३७ अारामािा न अा अिभा अथा दिभव ndash
भा जाइ कह भान िबहाई कह चिका च तिज जाई१३८
ndash राचमा २९७६अ िह भद िसनमभद
िगरा अरथ जल बीिच सम दिखयत िभ न िभ१३९ndash राचमा ११८
१३५ कत करणयोतीया (पास २३१८) इनन१३६ हतौ (पास २३२३) इनन१३७ नञ (पास २२६) इनन समास नलोपो नञः (पास ६३७३) इनन नकारलोप ताडिच (पास ६३७४) इनन न ट१३८ एतपारमndashक ग शोित भा ा भाकरम ा चमस क ग शोितचिका (माभा २९७६)१३९ एतपारमndashवागथ तौ जलवीिचतौ वाौ पथि िवभदशौ (माभा ११८)
१७४
सिकारकसमासकरणम १५० सीतया लणन च
इित गोािमनाऽिप त त मानसऽिप ितपािदतात अतः कािदादभद ततीयाणसौरभसयोग इवोष माटीकत करपाािमचरणरिप रामायणमीमासामलाचरणिलिखत यत ndash
सौय सारसव माधय गणबिहतमकमितीय तमक िधा कतम
ndash रामी मलाचरणलणाभद त शषात शष लणो राजन (अरा १४१७) इिन एवोाषऽशः ीरामऽयशािशनोिब िसोिरवाभदिसः सीतालणयोःकािदगण पिठतौिच िह सीताया मलकिताण च जीवाचाय ातया इभतलण (पास २३२१) इद िह सम अाथ ः िकिकार लणततीया अथा त इ भत लयतीित इभतलण तिन कत िर बालकाट१४०ततानबकाय सित यवोरनाकौ (पास ७११) इननानादश अावायऽिप(पास ८४२) इनन णम या लतऽननित लणम करणािधकरणयो(पास ३३११७) इित करण ट इभत लणिमभतलणम इितषीतषः१४१ अथा न ापकिचिवशषण ः किकारो ोत तततीया ात एव िह इभतलण इननव ततीया रामच राम िहसीतालणाामव सत यथा जटािभापसः मौीमखलया चारी अ जटा-ातापसिविशापस एव मौीमखलााचािरिविशो चारी तथवासीतालणारामिविशः ीरामः राम िह सीतालणाामव ातरामित नामिप वण यिववरण का मायाजीवािनव रामसीतालणानवगिभावकभाः एव रकार ीराम आकार ीसीता मकार च ीलणः यथा ndash
रकार रामचः ाकार लणः राटतयोः सयोजनाथा य सीता आकार उत
ndash इित सादाियकाःइ सीतया लणन च इित ाविप पािणनीयौ
१४० कटो बलम (पास ३३११३) इनन१४१ कत कम णोः कित (पास २३६५) इनन कोगा षी कोगा च षी समत इित वम (वा २२८) इनन समासः
१७५
१५१ तयोः सिकारकसमासकरणम
१५१ तयोः
तयोमदक दिह शीमवािवचारयनन चा भसाया िता म यिद कित
ndash अरा २७२८ियमाणो दशरथः शरीरराय राममाा ािथ तः मरणमपिरवत नीयिमित
साधयन सोपामणकमारकथा वन शविधबाणिवियमाणमहायाणमण-वचनमानपवतयाऽनवदित याणाजमणो दशरथ कथयित िवचार न कातयोदक दिह अथा म िपता जलमप यित अभीित तााम इित चत यो तयोः इित ष यम अ िववाधीनािन कारकािण भवि१४२ इितिनयमन सिववणाी अथवा तयोः इम शन सहायः अ च र-रकभावसमिलका षी१४३ या िपोि यमाणा सदानिववव न यतो िहपदोदकमव िपतरौ सगीतः अतः तयोः इित षी न पािणनीयिवा
१५२ दावयोः
दावयोः सपानीय िपब मिप पकइव लपतोभा सकाशमगम शनः
ndash अरा २७३४अ मणकमार मत ह कलश गहीा िनकट गतो दशरथ चरणसार-
िन ा मणकमारबाऽौ िपतरौ ाहतय त आवयोः सपानीय दिह अ दाधात-योग (डदाञ दान धापा १०९१) कम णा यमिभित स सदानम (पास १४३२)इनन सदानसा तदनगािमनी चतथिवभि योा आवाा सपानीय दिहइव वम परम षी पािणनीयिवव अथोत वािधया िपतरौ सदानन िववतः अथा लदान त तव कत नव त कपा न वा निमिक कम अतआवयोदक दहीित भाव कटियत सिववा अथवा आवयोम ख उदक दिह इितमखशााहारणावयवावयिवभाव सषी या आवयोः श पक शन१४२ मल मयम या कमा दीनामिववा शषः (भापास २३५० २३५२ २३६७) इताय िमदम१४३ षिशिततम ोक दशरथ सोधयन मणः कथयित ndash मा भषीन पसम (अरा २७२६) नन नरान पातीित नपः यथाह मनः ndash ा ान सार ियण यथािविध सवा यथााय कत पिररणम अराजक िह लोकऽिवतो िवतो भयात राथ म सव राजानमसजभः(म ७२३) मणमत दशरथ नपसमः अथा ररितः अत एव तन तयोमदक दिहइ ररकभावसमिलका षी या
१७६
सिकारकसमासकरणम १५३ म वद
अयः अथा त ह आवयोः पक सपानीय दिह मिप िपब इय आवयोः इजजनकस षी
१५३ म वद
या िवना न म तातः कदािचहिस ितःइदान यत नव क ितित म वद
ndash अरा २७६३अ मत दशरथ तारा गसश ाायोा ागतो भरतः ककयीसकाश
गाऽा िपतर साय पित यत क ितित म वद अ धातसमानाथ कतया(ञ ाया वािच धापा १०४४) अकिथत च (पास १४५१) इनन कमसााा कम िण ितीया (पास २३२) इनन च ितीया योा एव च मा वदइननव भिवतम तपय त अ सदानिववया चतथ या मामनहीत वदइित गमानतमयोगण त कमिण चतथ मम इित ियाथपपद च कमिणािननः (पास २३१४) इनन त च म इादशः१४४ या मातः इातन सहाय ह म मातः वद इथ ससामा षी
१५४ हऽ
तामाह भरतो हऽ रामः सििहतो न िकमतदान लणो वाऽिप सीता वा क त गताः
ndash अरा २७७१अ शोकाकिलतदयो भरतो मातर पित यत हऽ रामलणसीताः क
गताः अ हहयोग हहयोः (पास ८२८५) इित सण हघटककार त तगाअिच िनम (पास ६११२५) इनन कितभाव ह३ अ इव पािणनीय हऽइित कथम उत गरोरनतोऽनाकक ाचाम (पास ८२८६) इाचाम इ हण थ सापयित यवऽिप तो िवकत१४५ तादािपतिवकः एव ह इय मा अयादापः (पास २४८२) इनन िवभि-लोप पदाादकाराकारयोः एङः पदाादित (पास ६११०९) इनन परप हऽ इित िसम या िपादीापादसाायीपरपिवधायकशादमिसततः परप हऽ इित िसम न च तारसामा दिस लोपियत न शत१४४ तमयावकवचन (पास ८१२२) इनन१४५ इह ाचािमित योगो िवभत तन सव ः तो िवकत (विसकौ ९७)
१७७
१५५ तव रादानाय सिकारकसमासकरणम
ह३ राम राम ह३ इादौ तर चािरताा त न च ितल लणोपवः१४६ इितिनयमन कितभावप लऽचािरताा य नवािस रोधियत अ ह३अिरसदन ह३ अ इािदयोगष च चािरताा त१४७ या तगा अिच िनम (पास ६११२५) इ िनहण ाियकाकितभावाभावः१४८
१५५ तव रादानाय
राम यौवरााथ िपा त समः कतःतव रादानाय तदाह िवमाचरम
ndash अरा २७७२ककयी भरत बोधयी ाह यत तव रादानायाहमव रामरा िवमाचरम
अ दानयोग चतथ वाऽऽसीत त रादानाय इित तव इित सिववायाषी अथा त न च रािमद परकीय मम िववाह िपतः पण आसीम दौिह एवराािधकारी भवत इद रामिधकारतव अादिधकाया िधकारकभाव१४९ सषी न च सापमसमथ वत इित िनयमन राश तवशन सह साकातया तवइ च िवशषणात रादानाय इित कथ तष इित वाम िनसाकाा-ल त िनयमानीकारात दवद गकलम (भापास २११) इािद-भायोगा या कत इाहाय म अथा त तव कत रादानाय इित सषी
१५६ तवव
रा राम चकन वनवासो मिनतमततः सपरो राजा रा दा तवव िह
ndash अरा २७७४अ ककयी रामवनवासघटना वण यित तवव रा दा िपता िदव गतः दा
१४६ मल मयम१४७ सिहताया अिववायािमित शषः१४८ १४२तम प ११७ मनीाहम इित योग िवमश पय ndash ldquoयथा ङमो ादिच ङमिनम (पास ८३३२) इ िनहण ाियकात इको यणिच (पास ६१७७) सिङ पदम (पास १४१४) इादौ न ङमटौrdquo१४९ अिधियत यत अिधकाय म तयोरव कखलथा ः (पास ३४७०) ऋहलोय त (पास ३११२४) इााम अिधपव ककधातोः (डकञ करण धापा १४७२) कम िण कसकोयत अिधकरोतीित अिधकारकः अिधपव ककधातोः वचौ (पास ३११३३) इनन कत िरवल
१७८
सिकारकसमासकरणम १५७ म
इित ो दाधातोः (डदाञ दान धापा १०९१) ायोगः अ तम इितसदानातथयोग एव साित तव इित षी त ससामा या तव कत रा दा या तव शासनाय रा दा इित१५० या ककयीमखारव भरतसतयित यिदद रा त महाराजन न दम यावामागमन शासनाय दमअतव त नाि त राघवव तात रजक व ददाित इितवदरापरावत नसत षी
१५७ म
असााऽिस पाप म घोर भत घाितनीपाप भ जातोऽह पापवानि सातमअहमि वािम िवष वा भयाहम
ndash अरा २७८०ककयीमखाामवनवासकथावणन जातकायकोपो भरतः कथयित ह पाप
म असाा अथ ऋहलोय त (पास ३११२४) इनन तयोरव क-खलथा ः (पास ३४७०) इनन च सव कभाष धातोः (भाष ाया वािचधापा ६१२) कम िण यय चट (पास १३७) इनन णकाराया तलोपः (पास १३९) इनन लोप हलम (पास १३३) चनन तकारायातनव सण लोप िवभिकाय साा न सासाा१५१ असाा इकमिण यिवधानादना कत ः कत करणयोतीया (पास २३१८) इननततीयया भिवतम मया असाािस म इित काना कत िर वा (पास २३७१)इनन वककी षी या म इाद ौ इाहाय म पाप म ावसााअावयवावयिवभावस षी
१५८ म
हा राम हा म रघवशनाथ जातोऽिस म परतः पराातथाऽिप ःख न जहाित मा व िविधब लीयािनित म मनीषा
ndash अरा २७८६अ शोकसदया भगवती कौसाा ीभरतसम ीराममिय िवलपित
१५० शासनाय इाहाय िमित भावः एव तव इ कत कम णोः कित (पास २३६५) इनन षी१५१ नञ (पास २२६) इनन नतषसमासः नलोपो नञः (पास ६३७३) इनन नञोनलोप असाा
१७९
१५९ म सिकारकसमासकरणम
परतः पराा म जातोऽिस अ म इित ष िवचाराय यतो िह जायमानाऽधारोमाता एव पजिन िपता िनिमकारण रजःशसयोगोऽसमवाियकारणमव मातासमवाियकारणम१५२ त मातिर समवायसन सितत१५३ तथा च ताएवाऽधारािचता आधारो ौपिषको बोः सयोगपो न त समवायः१५४अतः मिय जातः इिचत यथा भागवत ndash
िनशीथ तमउत जायमान जनाद नदवा दविपया िवः सव गहाशयःआिवरासीथा ाा िदशीिरव पलः
ndash भाप १०३८इित अ दवाम इित सयोगः तादािप सिचतित चत उतम कौ इाहार स षी या जातः इ पोऽथ ः१५५ अथा त म जातः पोऽिस इथा रस षी अथवा म इित चत ताद चतथ वाा(वा २३१३) इित वाि कन चतथ कौसािहतकारी१५६ (राचमा ११९२१) इितमानसऽिप समिथ तात अथवा भगवतः कौसा िनिमीक ाकाव समी ततःम जातः इ म परतः कटः इित न समाधानम
१५९ म
य रामया मा नय सतसीतया सिहतो य सशय म
ndash अरा २८२५अ िचकट गन भरतो िनषादन सभगवयनान पित य भगवान
स दशय अ अह पयािन रय इथ मा दश य इव ितीयोिचताचतथयोग सदानिववया भरतो दानपण ानदशन याचत या मा सखियत १५२ कारण ििवध समवासमवाियिनिमभदात यमवत काय मत तमवािय-कारणम यथा तवः पट पट गतपादः कायण कारणन वा सहकिथ समवतसारणमसमवाियकारणम यथा तसयोगः पट तप पटप तभयिभ कारणिनिमकारणम यथा तरीवमािदक पट (तस ४०)१५३ यिमवत समवायन स साय मत तमवाियकारणिमथ ः समवाय-साविकाय तािनिपततादासाविकारण समवाियकारणतिमित (तसाबोा ४०)१५४ अनयोरय भदः ndash अयतिसयोः समवायः अयो सयोगः (बाम ६३३)१५५ यथा अिय जात कथियत कथय (उराच ४२३) इित भवभितयोग१५६ एतपारमndashकोसलाजािहतावहो (माभा ११९२१)
१८०
सिकारकसमासकरणम १५९ म
दशय इित ियाथपपद च कमिण ािननः (पास २३१४) इनन चतथ इयोाकाडीययोगाणा िवमशः
अारामायणससताना बिहःितानािमव पािणनीयातमया पदाना थमो िवमश शोध पिरद इित धािय
इारामायणऽपािणनीययोगाणािवमशनामक शोधब थमााय थमपिरदः
१८१
१६० सिहतन म सिकारकसमासकरणम
अथ थमााय ितीयः पिरदः
अथारयकाडीययोगाणा िवमशः
१६० सिहतन म
इतः पर यन ग सिहतन मधनग णन सयो शरानिप कर दधत
ndash अरा ३११२योगोऽयमारामायणऽरयकाड थम सग ीरामण िविहतः िचकट
ा पाीतालणाा सह िकयर गा घोरकानन िनरी लण सतकयितयत इतः पर म सिहतन या गम सिहतन इित लण िवशषणम तथा चसहयऽधान (पास २३१९) इनना ततीयाया मया सिहतन या ग म इितकथिमित चत सिववाया षी या िहतन सह वत मानः सिहतः तन सहित त-योग (पास २२२८) इनन समासः१५७ तना म इ िहतशनायः त मिहतसिहतन या गम इित ीराम ताय म न च सापमसमथ वत इित वचननिहतश म इनन सापतया कथ समासः िनसापल उिनयमानादरातया गमनियायाः कता ीरामः एव िहतन सह वत माननित सिहतन या लणन सहइतो म गम अ तयो भाव१५८ तादनकत िर यिप ततीया ाोिततथाऽिप काना कत िर वा (पास २३७१) इित सण काः (पास ३१९५)इिधकार िविहत तत य कतिर रामवाऽ ततीयाान षी ममइित त म इादशः१५९ या बना इाहाय म म बना या गम इितिवह पापालकभाव ािमभाव वा षी या कत इाहाय म म मम कत सिहतन या गम या म इित चत म म गम ताद चतथवाा (वा २३१३) इित चतथ अथा त इतः पव मया साक सखानभाऽयासीःिकधनतः पर राससाम महपण योगदानाय मदथ मव गम इित ीरामताय ितभाित रामरावणसाम मघनादािदवध लण महपणा भिमका सवरिपाता अथवा मया इथ म इयम
१५७ वोपसजन (पास ६३८२) इनन सह इ स इादशः१५८ तयोरव कखलथा ः (पास ३४७०) इनन१५९ तमयावकवचन (पास ८१२२) इनन
१८२
सिकारकसमासकरणम १६१ तव दाािम
१६१ तव दाािम
तव सशनाकाी राम परमरःअ मपसा िस यय ब िवत
तव तव दाािम ततो मि जाहमndash अरा ३२५
ीसीतालणसमतीरामण शरभिताया शरीर िदधः ात अथासण तपसः पय त दाािम ोकऽिन त दाािम इित यो तवदाािम इित यम अ सदान सिववाया षी यतो िह पय यव सहशातः सः मव पयिनधान ः िकमिप पर नाि अतवव व तववदाािम मम िकमिप ािम नाि यथा रजक व ददाित इ दाता न जित१६० पनन सदान िविनयमः िविनमयो नाम ितदानम तव ितदाािमइदमव वाम१६१ ित इ िवनाऽिप य पवरपदलोपो वः (वा ५३८३)इनन लोपः अथवा तव दाािम यन रासाना सहार क उपासकानामय िनयमोयमा िण समाचरि तषा फल ाियदवाय यि यथा भागवत ndash
कायन वाचा मनसियवा बाऽऽना वाऽनसतभावातकरोित यकल पर नारायणायित समप यत
ndash भाप ११२३६अत एव जय जय इित कथयि जनाः वाीिकरिमवा िलखित बल िवोवध ताम (वारा ६१२८१२१)
१६२ सम राम
सम राम महपयफल िवरः शरभयोगीिचित समारोहयदमय राम ससीत सहसा ण
ndash अरा ३२६अ भगवारभः सम पयजात ीरामाय समप यित अ राम सम
१६० दान चापन हणाय िनविपव क परोादनम अत एव ldquoरजक व ददाितrdquoइादौ न भवित (तबो ५६९) रजकवदान वपरावत नािनविन परोादन नता सदानम एवमवा भगवयदानऽिप भगवत एव पयािमािनविन पर-ोादन न ता सदानम अय भावः१६१ अशरभः पय ददाित मि च ाोित भगवा पय ाोित मि च ददाित इदमव ितदानमभगवान पयाितयित मििमित भावः
१८३
१६३ शरभयोगी सिकारकसमासकरणम
इित िलिखतम१६२ सम इित पद योगन चतथ योा दाधातसमानाथ कातिक षी िकमिप िवशष वि रामव पयजात ासपण मम पा आसीातपरावत यािम इम भाव नियत राम इित या राम कर सम इात स-सामािववाया षी१६३
१६३ शरभयोगी
सम राम महपयफल िवरः शरभयोगीिचित समारोहयदमय राम ससीत सहसा ण
ndash अरा ३२६अ राघव ण पयजात सम महिष ः शरभिता समारोहत शरभ
एव योगीित शरभयोगी इित िवह कम धारयः अ योिगशः शरभशिवशषणम अः कोऽिप शरभो न योयवाय िह शरभयोगी ससारजन रसभ-योगीित िवशषण नाम िवमान सित िवधयािय सतीतरावत कम अदय िवशषणमपलणमपािधिरम यः ायः समाना अितसमरमतष िवशषण-लणमम उपािधरिवमान सित िवधयािय सतीतरावत कम उपलणिवमान सित िवधयानिय सतीतरावत कम यथा काकवो दवदगहाः इित एवमवतरावत कतया योगीित िवशषण शरभ िवशम तथा िवशषणिवशण बलम (पास २१५७) इनन समास थमािनिद समास उपसज नम (पास १२४३) समासिवधायक शा थमया िनिद पद समास उपसज नस ातअ समासिवधायक शा िवशषण िवशण बलम इित थमया िनिद िवशषणम इित अानपा न ताय ता अनपयोगात िवशषणम इानपा ः िवशणइानपा सह समासाभावादनपयोगा तादानपा आनप िभधय ताय मिवशषणवाचकपदिमथ ः एव नीलम उलम इ नीलम इोपसज नसान च समासिवधायक शा ीिण पदािन िवशषणम िवशण बलम इतक१६२ िणजात सम पव कात ऋधातोः (ऋ गितापणयोः धापा ९३६) ा य सम इित पिसित ऋ rarr हतमित च (पास ३१२६) rarr ऋ िणच rarr ऋ इ rarr अित ीीरीयीाातापणौ (पास ७३३६)rarrआौ टिकतौ (पास ११४६)rarr ऋ प क इrarr ऋ प इrarr पग-लघपध च (पास ७३८६)rarr उरण रपरः (पास ११५१)rarr अप इrarr अिप rarr सनााधातवः (पास ३१३२)rarr धातसा सम अिप rarr समानकत कयोः पव काल (पास ३४२१)rarrसमिप ा rarr कगितादयः rarr समासऽनपव ो प (पास ७१३७) rarr समिप प rarrसमिप यrarr णरिनिट (पास ६४५१)rarr समप यrarr सम१६३ अवयवावयिवभावमलका सः
१८४
सिकारकसमासकरणम १६४ आदौ ऋषीणाम
ततीया च थमा यथा िवशषणम इित थमािनिद तथव बलम इिपअ कथ नोपसज नसित चम उपसज नसािवधायकस थमािनिद समासउपसज नम इित अ समास इित समी च वषियकी िवषयता च घटकपाअथा मास घटकतया सिव समासिवधायकस थमया िनिदमवोपसज न-सम बलम इित थमया िनिद िक समास घटकतया न िवम अतो नदोषः तापसज नसायाम उपसज न पव म (पास २२३०) इनन पव योग सित योिगशरभः न त शरभयोगी इित अोत पव िनपातकरणमिनिमितपव मवोपपािदतम तन शरभश पव योगः अथवा िवशषणिवशभाव कामचारःक पद क िवशषण िवश भवित को योगी योिगन बहवदा शरभइित अािप ितरावत कता तारभशतरावत कतया िवशषणता ततपव योगः याऽनन सण समासताम मयरसकादय (पास २१७२)इनन समासः भाािः (भा मलाचरण ६) इित कयटनािप सरिणीकारात शरभ एव योगी इित िवहः या शर िचता तिन शरीरभ इित शरभमवयोजियत शीलम इित िवह सजातौ िणिनाी (पास ३२७८) इननिणिनयः अनबलोप गण १६४ चजोः क िघयतोः (पास ७३५२) इननजकार क१६५ िवभिकाय शरभयोगी इित
१६४ आदौ ऋषीणाम
शषाश शच भरत सानज तथाअतादौ ऋषीणा ःख मोिमहाहिस
ndash अरा ३२१६अ सीतालणसमित ीराम ा त ाा कथयि मनीरा
यत ऋषीणामादौ ःख हत महिस अ एचोऽयवायावः (पास ६१७८)इननाऽवादशोऽिनवाय ः आदावषीणाम इव भवत आदौ ऋषीणाम इितपािणनीयिमव अोत सरिववया सात भगवान रासः सह िवहिचकीष तो रासः सह सिरनिचत इित भाव नियतम सिन यथा पा सहिविजघभ त हिरनितशतक ितीय ोक कथयित ndash
या िचयािम सतत मिय सा िवरासाऽिमित जन स जनोऽसः
१६४ पगलघपध च (पास ७३८६) इनन१६५ क सित ानऽरतमः (पास ११५०) इनन गम
१८५
१६५ साधनपरष सिकारकसमासकरणम
अत च पिरशित कािचदािधा त मदन इमा मा
ndash भनी २अ सििरो नाऽसीदतः ोकऽिप मदन इमा इ न सिथवाािप रासः सहिवह इोऽतोऽसियोगः सिवा िववाधीनो भवतीिताकरणिसाः एकपदसििन ो यथा रामण धातपसग योथा यथा ाित समासऽिप सििन ो यथारामानजः िक वा त िववामपत तथा चोम ndash
सिहतकपद िना िना धातपसग योःिना समास वा त सा िववामपत
ndash विसकौ २२३२अतोऽ न िववा अतो न सिः
१६५ साधनपरष
सव भतदयष कतालयोऽिपजािवमखष तनोिष मायामसाधनपरपयाित माया
सवानपफलदोऽिस यथा महीपःndash अरा ३२२९
नीलोलदलयाम राम राजीवलोचन जानकीलणयत जटावल-धािरण सतीीया भा ताव रघननम साधनपरष इित ायसतीः त िह अपयाित माया इित पदयसमिभाहारण साधनपरष इपा भिवतम अपयाित इ िह पव दशागानकलो ापारोऽथ ः त चकादपयातीपाया िवष सामान िविमायाया अविधभततया -साधनपरः इपादानसाफलभतपमी तथा च सम वमपायऽपादानम (पास १४२४) अपायो िवषिन सा वमविधभत कारकमपादान ात (विसकौ ५८६) इित स िवमशिवषयः अ समाधानम स इाहायतथा च साधनपरष स पाायाऽपयाित इित य च भावन भावलणम (पास २३३७) इनन समी या सिधकरण च (पास २३३६) इचकारामी१६६ या साधनपरानप मायाऽपयाित इित बलोप सित१६६ चकारारािकाथः (काव २३३५ विसकौ ६३३ लिसकौ ९०६)
१८६
सिकारकसमासकरणम १६६ मनो म रयित
तानादराथ समी१६७ या असाधपदााहार सासाधयोग च (वा २३३६)इनन साधनपरसाधमायाऽपयाित इित समी
१६६ मनो म रयित
दहा मम साय लस ना सशयःग त िमािम ग मिननायकमिकिाल त व मनो म रयलम
ndash अरा ३२३९अ सतीमिभग ीरामोऽग िमः कथयित यत म मनरयित
अ िणजात र धातोः१६८ (िञरा सम धापा ७७५) कम तया माम इितयो म इित यम अ कत रीिततम कम (पास १४४९) इननकम सा ततः कम िण ितीया (पास २३२) इनन ितीया ाा िकषी कमा दीनामिप समािववाया षव (विसकौ ६०६) तथवाावममनःकत कवत मानकािलकीरामकमकमिनदशनिवषयकोठानकलापारः इितशाबोधः या म मनः इय मि मनः ससामा षी तथा च ममनः मा रयित इाहाय म
१६७ सतीन
अथ रामः सतीन जाना लणन चअगानजान मा समपत
ndash अरा ३३१अ सहश िवनाऽिप ततीया िवनाऽिप सहश ततीयािवधानात१६९ या इ-
भतलण (पास २३२१) इित सण ततीया१७० या हतौ (पास २३२३) इनन१६७ षी चानादर (पास २३३८) इनन१६८ अ धातोघटाग ण पाठात घटादयो िमतः (धापा गस) इनन िमािणिच अतउपधायाः (पास ७२११६) इननोपधावौ िमता ः (पास ६४९२) इनन िर इधातसाया लिट ितिप शिप गणऽयादश रयित१६९ िवनाऽिप तोग ततीया वो यनािदिनदशात (विसकौ ५६४)१७० सतीारामिविशः ीरामोऽििजान समपतित भावः
१८७
१६८ अगमिनवया य सिकारकसमासकरणम
ततीया१७१ या कािद उपसानम (पास २३१८) इननाभद ततीया१७२
१६८ अगमिनवया य
सती ग शीमागत मा िनवदयअगमिनवया य सीतया लणन चमहासाद इा सतीः ययौ गरोः
ndash अरा ३३५-६अ ीरामः सती ित कथयित मागत मामगमिनवया य िनवदय गित-
बिवसानाथ शकमा कम काणामिण कता स णौ (पास १४५२) इनन िनपव क-िवद धातोः (िवद ान धापा १०६४) बथ तया शकमतया च अगमिनवय इकमसा ाा एव तदनगािमनी ितीयािवभिः ाा िक चत पािणनीयवपर िवचार कत इयमिप पािणनकला अ अगमिनवय तोषियत मा िनवदयइित ियाथपपद च कमिण ािननः (पास २३१४) इनन चतथ याताद चतथ वाा (वा २३१३) इनन मय हिर भजित इािदवतथया अगमिनवया य इित सतीसोधनम एवम अगमिनवय मयतऽवािसनसवाथ गतीगमिनवया यः तौ अगमिनवया य अ कमयण (पास ३२१) इनन अण यः१७३ तत उपपदमितङ (पास २२१९) इननसमास ा कितसमासा (पास १२४६) इनन िवभिः ाा योम कतरण भािमित साम गितकारकोपपदाना किः सह समासवचन ाबः(भापास ८४११) इनन समास उपा पव कत कम णोः कित (पास २३६५)इनन कोग षी पामास पािभिलोप दीघ पनिव भिकाय अगमिन-वया यः तौ ह अगमिनवया य इित न दोषः अथा िनररमगमिन-वय मपगिस सवाथ मत त भावन पिरिचतोऽतो मामागत िनवदय१७४
१७१ पयन ो हिरः (विसकौ ५६८) इितवदाििजमिनानगमन सतीो हतिरित भावः१७२ एतव सग िनरपा नागताषा योऽहमहम (अरा ३२३७) इीरामण सतीकत िनयमम दहा मा साय लस ना सशयः (अरा ३२३९)इाभदोः तादभद ततीयित भावः१७३ अय गतौ (धापा ४७४) इित धातोः अगमिनवय म इित कमपपद१७४ या अयत इयः अयः अयत अच गिर इित वाचकारः नििहपचािदोिणचः(पास ३११३४) इनन कत य च अगमिनवय ायः अगमिनवया यः तौ अगमिन-वया य कत कम णोः कित (पास २३६५) इनन का कोगा च षी समत इित वम (वा २२८) इित वाि कन तषसमासः इनः इितवत
१८८
सिकारकसमासकरणम १६९ गरोः
१६९ गरोः
अगमिनवया य सीतया लणन चमहासाद इा सतीः ययौ गरोः
ndash अरा ३३६अ ीरामवचन ा सतीः सहष मग ित गतः अ ययौ
गरोः इित ष यम तदपािणनीयमावहम यतो िह कत रीिततम कम (पास १४४९) इित सम अ सामाोऽथ ः कत ः िययाऽऽिमतम कारककम स ात (विसकौ ५३५) िवशष कारक (पास १४२३) इिधकार-सण ियापद लाभः एव या या िया सा सा कता र िवनाऽनपपित िययवकत राप िस पनः कत हण थ सापयित यत कितधातपाकत विापार-योफलायः कम तन भो राम भजित इ कितधातपाकता भि-ापारो भजनानकलयोफल भजन तदायो राम इ कमसा असितकत हण ियाया ल कत पद कितधातकतथ नावग शत एवमाष बाित इ माषाणामिप कम सा ाथा च कता ऽिापारो गल-िवलाधःसयोगपयोफल भणानकल तदायः कम माषा एवित माषाणामवकम सा ात सित कत ः इित पदहण कितधातपाो यो ापारदायोयः कतथ स कितधातः ब धातः (ब बन धापा १५०८) ति-ापारः शसयोगानकलदायो दवदात विापारयो फल बनपतदायः कमा एव एव कत ः इ षी च वत मान (पास २३६७)इनन साऽिप कत यव अतः कत पदमिप कता र बोधयित षिप कतव यः कता इथ सित धानभतापारायकता इथऽवगत तथा च ईिततमम इितआप धातोः (आप लन धापा १८३९) सपम आिममीितम १७५
१७५ आिममाणमीितम (बाम ५३५) इित बालमनोरमा इम इािप मितबिपजाथ(पास ३२१८८) इननाथ वत मानकाल एव यः ताभ अी समानािथ क आप लन (धापा १८३९) rarr आप rarr धातोः कम णः समानकत कािदाया वा (पास ३१७) rarrआप सन rarr आप स rarr एकाच उपदशऽनदाात (पास ७२१०) rarr इडागमिनषधः rarrआधामीत (पास ७४५५) rarr ईप स rarr सङोः (पास ६१९) rarr ईप ईप स rarrपवऽासः (पास ६१४)rarrअलोपोऽास (पास ७४५८)rarr ईप सrarr सनाा धातवः(पास ३१३२)rarr धातसाrarr तयोरव कखलथा ः (पास ३४७०)rarr मितबिपजाथ(पास ३२१८८)rarr ईrarr ईतrarrआधधातकलादः (पास ७२३५)rarr ई इट तrarrई इ तrarr ईितrarr िवभिकाय म rarr ईितस rarrअतोऽम (पास ७१२४)rarr ईितअम rarrअिम पव ः (पास ६११०७)rarr ईितम
१८९
१६९ गरोः सिकारकसमासकरणम
अितशयनितिमतीिततमम १७६ इित िवह अितशायन तमिबनौ (पास ५३५५)इनन तमप यः तथा च कितधातपाधानभतापारायकत विापार-योफलायताकािरकािनिपतोयताफलायावदक कम एव च भोराम भजित इ कितधातः भज धातः (भज सवायाम धापा ९९८) तधानभत-ापारो भजनानकलापारदायः कता भिभ जनानकलापारकािरकायिापारण रामः सो भवतीाकािरका तििपतोयताफलायावदकराम एव तव कमसा इ कत रीिततम कम (पास १४४९) इिततम-हणाभाव कत ः कम इित स स कत य कम इथ पयसौदन भ इितदाहरणम अथा यसा िममोदन भ कतभोजन ित यिद किवीित यत ओदन भ त पयो दाािम तत स भोजन वत त तव पय ओदन भ इितयत पयसा िममोदन भ इथ पयसौदन भ इित यत अ ततीयाकत य कम इथ कतऽािप ितीया ात पयसोऽिप कत यात पय उयिकीिततम नाि न च तमप हण मा भत ईितहणनव काय िस तथाच कत रीित कम इव स ात तथा सित अमा णवक वारयित इ अःइािप कमसा ात वारयित इाथ ः अिसयोगानकलापाराभावानकल-ापारः मिापारणािबा लकसयोगाभाववान भवितीायः अः इािपकम सा मा भामहणम न च वारणाथा नामीितः (पास १४२७)इपादानसा कमसा बािधत सा च माणवकम इ ािदय कम सा चपरामसव१७७ साभाव अः इ कमसा च को वारियित१७८ न चअिधशीासा कम (पास १४४६) इतः कम इित पदमनव ता पनर कम-हण िकमथ िमित चत यिद ततः कम इित पद तिह एकयोगिनिदाना सह वा विःसह वा िनविः (पश १७) इित िनयमनाधारव कमसा ात गह िवशितइादावव तदथ कम हणम िचदकदशोऽनवत त (पश १८) इित िनयमनाधार-िनवौ कम हणमाथ म इथ कत रीिततम कम इनन साऽिनवाया तथा चययौ इित याधातोः (या ापण धापा १०४९) कता सतीिापार उरदश-सयोगानकलापारयोफलायकािरका मिापारण गम योगवान १७६ अितशयनितमीिततमम (बाम ५३५)१७७ ldquoगामrdquo इितयाऽपादानसा न भवित ईिततमिववाया परामसावः(तबो ५९०)१७८ कत रीिततम कम (पास १४४९) इित साभाव अकिथत च (पास १४५१) इननािपमाणवकम इिततम कमसा ाोित परतन सणिताकिथत कमसााौअि माणवक वारयित इिनयोगः ााार आवयक इित भावः
१९०
सिकारकसमासकरणम १७० िशः
भवत तििपतोयता गरावव ततः स एव कम अतोऽ कथ न कम सित चतउत कमणः शषिववाया षी कम सा त जातव कवल तलभता ितीयान नन या या सा सा सा फलवती भवित इित ायन फलाभावन कम सायाःिक योजनम असा कमसाया सावौ न साधताऽभाव साधताया न पय-जनकतावदकतित चत कम सायाः फल न कवल ितीया अाफलािनसि अ िक फलिमित चत गरोः ययौ इ िह गकम कभतकालाविोर-दशसयोगानकलापारः इ शाबोध कम मलकसबोधयोः फलम या गरोःसकाश ययौ इित पदााहार स षी
१७० िशः
ाातराममाथ िशाितभितःाऽग मिन सतीः ययौ मनः
ndash अरा ३३८अ िशान ित राममाथ ाचाणाग िित वण यित अ
िशान ित इित योमासीत िशः इित चतथयोग िशान बोधियतम इयमानतमनः कम िण चतथ१७९ या सखयोग सित चतथ१८० या िशःिहताय इाहार िहतयोग च (वा २३१३) इनन चतथ या ताद चतथ वाा(वा २३१३) इित वाि कन चतथ न च को राममाथ ाात इपायािशः इ ाातघटकाानियाया अपिताथ बीिहिरित चतिनसाकाल उिनयम सभावात या िशान आय वा िशान अपाातराममाथ ः इित योजनया ोप कम यिधकरण च (वा २३२८) इितवाि कना पमी अ वाि काथ ः ब लोप सित त कमयिधकरण चपमी भवित अ िह बम आय अपतयाऽ कम िशान इित ततः पमीशरािित (विसकौ ५९४) इितवत इ िशः इित चत ः पो वापािणनीय एव
१७९ ियाथपपद च कमिण ािननः (पास २३१४) इनन१८० िशः सखाय इाहाय िमित भावः
१९१
१७१ वीिम त सिकारकसमासकरणम
१७१ वीिम त
िक राम बनोन सार िकिवीिम तसाधसितरवा मोहतदाता
ndash अरा ३३३६अागः ीराम ित गोपनीयिवषय वण यित यत त िकिार वीिम
धातः (ञ ाया वािच धापा १०४४) अाकिथतपिरगिणतधागतः ndashिचशासिजममषाम (विसकौ ५३९) अ ा वीिम इित पािणनीयम त वीिमइित कथम कम णः शषिववाया षी या समम इाहाय म एव त इित-श सिववाया षी अथवा ा ोत वीिम इित तमय तमिणियाथपपद च कमिण ािननः (पास २३१४) इित चतथ अथवा त इसारम इननायन स षी िसार वीिम इथ ः अथवा वतःइित शमाहाय म त वतः सार वीिम इथ य च भावन भावलणम (पास २३३७) इित षी१८१
१७२ नत त कालः
अि पवटीनाा आमो गौतमीतटनत त कालः शषो रघकलोह
ndash अरा ३३४८अ अगः ीरामच दडकवासाय रयित यत रामभ तव त भवतः कालो
नतः आशोऽयम१८२ णीञ ापण (धापा ९०१) इाातोः तयोरव क-खलथा ः (पास ३४७०) इित ससहकारण तानीयरः (पास ३१९६) इननतयः स च कमिण तन कता ऽनः तव ततीया भाा१८३ अ काना कत िरवा (पास २३७१) इनन वकिकी षी१८४ अथवा त इ कालः इननायःअथा ी कालव नतः अकिथत च (पास १४५१) इ पिरगिणत-षोडशधातना म उराध तथा ाीकहाम (विसकौ ५३९) इ नी इहणाथा च ाममजा नयित इितवदािप त इ कमसा भवत१८५ न च१८१ रािकाथः षतराम (पास २३३४) इतः षी इनव षी चानादर(पास २३३८) इतः षी इपक वाऽऽदरऽिप भावलणा षीित भावः१८२ पव पोऽयम१८३ कत करणयोतीया (पास २३१८) इनन१८४ प कत करणयोतीया (पास २३१८) इनन ततीयाऽिप१८५ अयमिप पव पः
१९२
सिकारकसमासकरणम १७३ तयोः
कमसायामव ल समी शौडः (पास २१४०) इ समीपद हणात साल (पास ५३१०) इनन त इित स योगः१८६ सम िवनाितीयातल कथ सवत उत यदाऽपादानािदिभन िववा ादा कम साभवित१८७ अधना िधकरणिववव आसमानािधकरण सकलजगदिधकरणिविवधिदाभरण जगदाधारािप रामाऽधारभतात नत त कालः इितपवट जगदाधाराऽधारभतािमित सादाियका नियत ष यििभः साधयि
१७३ तयोः
अवास सख रामो दवलोक इवापरःकमलफलादीिन लणोऽनिदन तयोःआनीय ददौ रामसवातरमानसः
धनबा णधरो िन राौ जागित सव तःndash अरा ३४१२-१३
दडकारय िनवसतोः तयोलणः कमलफलािन ददौ अ दाधातयोग (डदाञ दान धापा १०९१) चता तााम इित भवत१८८ तयोः इित कथनत सदान सिववायाम या तयोः परतः इाहार सामास षीया िनवसतोः तयोः इित श य च भावन भावलणम (पास २३३७)इित षीसौ१८९ अथवा कमलफलािन इनन साकमि तयोः एव कमल-फलािन इथ स षी सीता च कितः ीरामः पषयोः सयोगाििरितसाव भौमादारामायण च त त ितपािदताजनकभावस षयढियतम
१८६ तद िङ rarr साल (पास ५३१०) rarr तद िङ ल rarr कितसमासा(पास १२४६) rarr ाितपिदकसा rarr सपो धाताितपिदकयोः (पास २४७१) rarr तद rarrािदशो िवभिः (पास ५३१) rarr दादीनामः (पास ७२१०२) rarr त अ rarr अतो गण (पास ६१९७) rarr त rarr त rarr तितासव िवभिः (पास ११३८) rarr अयसा rarrिवभिकाय म rarr त स rarrअयादापः (पास २४८२)rarr त प तिन इित तद िङrarrङिसोः ािनौ (पास ७११५) rarr तद िन rarr दादीनामः (पास ७२१०२) rarrत अ िन rarr अतो गण (पास ६१९७)rarr त िन rarr तिन१८७ अपादानािदिवशषरिववित कारक कम स ात (विसकौ ५३९)१८८ चतथ सदान (पास २३१३) इनन१८९ रािकाथः षतराम (पास २३३४) इतः षी इनव षी चानादर(पास २३३८) इतः षी इपक वाऽऽदरऽिप य च भावन भावलणम (पास २३३७)इनन भावलणा षीित भावः
१९३
१७४ म सिकारकसमासकरणम
१७४ म
ान िवानसिहत भिवरायबिहतमआच म रघ वा नाोऽि भतल
ndash अरा ३४१८अ लणः ीराम ाथ यत यत ान िवान म आच अ आच इित
यम च धातोः (चिङ ाया वािच धापा १०१७) लोकार मम-पषकवचना पिमदम अय िह धातः कथनाथ ः कथनाथ कधातना योग ितीयािसा अ चतथ त म िहताय आच इित ताय एव िहतयोग च (वा २३१३) इितचतथ अथवा म मम इित षयोगः पात परतः इाहाय म अथवा पतःइित शयोग एव य च भावन भावलणम (पास २३३७) इनन षी१९०
१७५ त
ण वािम त व गातर परमयिाय नरो जाो वकक मम
ndash अरा ३४१९ीरामो लण ित वि यत त गातर वािम वािम इित धात-
िनो (ञ ाया वािच धापा १०४४) लडमपषकवचनाः१९१ अ धात-योग ितीया ाव चतथ त ा बोधियत वािम इयमानतमम िण चतथ१९२त िहत वािम इाहार िहतयोग च (वा २३१३) इनन वा पवतः त वािमइाहार भावलणा षी वा१९३ त सम वािम इाहारबलन षी वा
१९० रािकाथः षतराम (पास २३३४) इतः षी इनव षी चानादर(पास २३३८) इतः षी इपक वाऽऽदरऽिप भावलणा षीित भावः१९१ ञ ाया वािच (धापा १०४४)rarr rarr शषातिर परपदम (पास १३७८)rarr लट शष च (पास ३३१३) rarr लट rarr िमप rarr िम rarr वो विचः (पास २४५३) rarrवच िम rarr तासी लटोः (पास ३१३३) rarr वच िम rarr एकाच उपदशऽनदाात (पास ७२१०)rarr इडागमिनषधःrarr वच िमrarr चोः कः (पास ८२३०)rarr वक िमrarrअतो दीघ यिञ (पास ७३१०१) rarr वक ा िम आदशययोः (पास ८३५९) rarrवक ा िमrarr वािम१९२ ियाथपपद च कमिण ािननः (पास २३१४) इनन१९३ रािकाथः षतराम (पास २३३४) इतः षी इनव षी चानादर(पास २३३८) इतः षी इपक वाऽऽदरऽिप य च भावन भावलणम (पास २३३७)इनन भावलणा षीित भावः
१९४
सिकारकसमासकरणम १७६ म
१७६ म
एतिव लणो जीवः परमाा िनरामयःत जीव िवान साधनािप म ण
ndash अरा ३४३०ीरामः ीलणमामयित म ण इित अ िवषयः ीराममखािग लण-
कण िवशतीित शिवष ीराम वनाविधभताापादानसा तिलकाच पाशत िक शाना िवषोऽपत एव निह वयाकरणाना नय शो वाव (बउ १३२१) इित तः ीराम पर श यिनःासभतम अ महतो भत िनःिसतमतवदो यजवदः सामवदोऽथवा िरस(बउ २४१०) इित तः य िनिसत वदाः (ऋवस साभा उ २) इितवचना तिह त शणः ीरामािषः सव एव निह णो रामचसव-ािपात लण भगवदशः शषाशो लणः साात इित वचनात१९४ भगवान ीरामऽशी अशािशनोरभदान सिववायामव षभावगिरमाण गरयितया म सकाशात ण इाहारण सषी या म मम इित चतथ सा च माम तोषियतम माम अनकलियतम वित तमम िण चतथ१९५ सावधानोतपिर वःीितव ध त इित न कषामिविदतम
१७७ चताम
चतामिप तथा राौ स यतपद दीपसमताना यत सगव िह
ndash अरा ३४४६अ यत इित िह भाववायोगः अ कत रना ततीयया
भिवतम१९६ चिन यत इव षी त िववाधीनािन कारकािण भवि१९७
इनन षी सिववायाम या ा इाहाय म चता ा न यतइवयवावयिवभाव सा
१९४ मल मयम१९५ ियाथपपद च कमिण ािननः (पास २३१४) इनन१९६ कत करणयोतीया (पास २३१८) इनन१९७ मल मयम या कमा दीनामिववा शषः (भापास २३५० २३५२ २३६७) इताय िमदम
१९५
१७८ राघव सिकारकसमासकरणम
१७८ राघव
लणोऽिप गहामाीतामादाय राघवसम रासाा हताियमाययौ
ndash अरा ३५३६खरषणवधानर लणो गहातो िनग सीता राघवाय समप यत त राघव
इित समीयोग शावहः अ सदानव ाात अोत य कीयव किचीयत तव सदानम१९८ अ तथािवधसो नाि यतो भगवाीरामःसीतायाः ाणाधारः लौिककवहारऽिप सीताया लताािनाीराम च त-ािनात इम पमव ियतमक रामकथासा यत िचकटिनवास कव न रममाणो रामचः सीतया लणन सह िवनोदभा सीताागगौरवनया वण यतामका स समवोचणता विनता यत िय इय लता सान-योयतामहित या ख नीरसतमिप िवभषयित सौय ला कीयसमािलनाराअथा ताानापा तानीय म िय वध यिस तण सीतोवाच दवनम लतायरव धो यः ख िनराधारा लता सबमान शाखाबािभरालतअथा ताानीयाया म आधारभतानीयो भवान उभयोवा ता िनश िनरीपावनममिडतपररशसािनःहा सिमाननो लणः ाह यत भो लता तवा नोभौ धौ लणपः पिथक एव धो यः सीतालताीरामकविधछायामािसमधत अभावसहपमक शा लिवीिडत वन धतामाधरािम यत ndash
रामः ाह लता िय बमता सषयी तसीतोवाच लतायरय धो न चषा लतासौिमििन जगाद नाथ िवटपो धो न वी तथा
ाोऽय पिथको िनतामभयोछाया योदतइमनन सीतारामलणवाता लापाावन सीताया आधारो रामः अतःआधारोऽिधकरणम (पास १४४५) इननािधकरणसा आधार िधौपिषकोवषियकोऽिभापक औपिषको नाम सामीसयोगारः सो यथा कट आगरौ वसित१९९ वषियकः सयोगसमवायसिभो यथा मो इा अिभापकःसवा वयवापको यथा ितलष तलम सव िन आा दिधिन सिप ः इािद इमयोऽाधारगणाः ीरामऽ सीतािवषयकमाधारितय ीराम एव सटत यथा कट१९८ दान चापन हणायिनविपव क परोादनम अत एव ldquoरजकव ददाितrdquo इादौन भवित (तबो ५६९)१९९ गरोः समीप वसतीथ औपिषक आधारः
१९६
सिकारकसमासकरणम १७९ िनशायाम
आ इितवीता रामोपिा सामीनािप सयोगनािप िनरर सा भगवतोऽ-िनकटा एवमाािदनीशिपण कपाशिपण वा सया भावकाना मत त यमिथली पीतारपण भगवतः ीिवह िनररमपिित सामीााविहतमवयथा इको यणिच (पास ६१७७) इ अिच औपिषक आधारः ससार ससािधतःसिहतायाम (पास ६१७२) इित स भगवता भाकारण२०० तथव भगवतीसीता शाथ योिरवाविहतसामीमित वषियकााधारो राम एव आकाश पीइितवीता राम अ सयोगसमवायावारण िनिनपकसतया ीसीतायावषियक आधारः ीराम एव मो इा इितवत अिभापकाधारः ीरामएव कान सविन आा इािदवत सीता ीराम ितराम रमत एष िाधारषपष एव मो भदकनया यः तथा कारककरण भत हिरः ाह ndash
उपष चाभदिलाकाशकटािदषndash वाप ३७१४९
हलाराजोऽिप समथ यित यषियकािभापकयोरपषानतात२०१ तथवसीतोपष पयऽिप सवः अना राघवणाह भारण यथा भा(वारा ५२११५) इित भाभारयोः समवायसो यथा तथव सीतारामयोःिक सीताऽनगता राम शिशन रोिहणी यथा (वारा ११२८) इित वचननोपष एवसाव िकः अतो राघव सम इ ासभता सीता लणः पना राघवमाधार मासमप यतीथ बबोधियषया समीऽय मधरभावबोधनपरःसर सव तोभावन पािणनीया
१७९ िनशायाम
िविचव िनशाया स भात रथमाितःरावणो मनसा काय मक िनि बिमान
ndash अरा ३६१िनशायाम इाजयोगोऽपािणनीय इव ायशोऽय हलयोगः
िनशायाम इित कथम यतो िह अजाताप (पास ४१४) इित सजादीनामकारा च टाय करोय नाजािदन वाऽकारा इित चतभागिरहलीिल पिठताना टाप य वदित तथा च कािरका ndash२०० अय योगः शोऽवम कथम अिधकरण नाम िःकारम ापकम औपिषकम वषियकम इित श च शन कोऽोऽिभसो भिवतमहदत उपषात इको यणिचअपिित तारण सिहताहण सिहतायामव भिवित (भापास ६१७२)२०१ उपष आधाराधयन सः यशावसावाधारः त ििधकरणभदः (वापहटी ३७१४९)
१९७
१८० िह म सिकारकसमासकरणम
वि भागिररोपमवाोपसग योःआप चव हलाना यथा वाचा िदशा िनशा
ndash विसकौ अयकरणा कािरका २न च भागिरमतमिप पािणनीयिमित वाम िनशाश स उारणाािणिननाऽिपभागिरमत कतसमादरदशनात यथा िवभाषा सनासराायाशालािनशानाम (पास २४२५) इ िनशानाम षयोगणाय पािणनीय एव एवमविदवािवभािनशाभाभाराानािदबनाीिकिलिपिलिबबिलभिकत िच-साजाबाहय नर (पास ३२२१) िनशादोषाा च (पास ४३१४)इनयोरिप
१८० िह म
िह म न िह गो चरवािण तव ियमा चिह राज विजन मा शिह
ndash अरा ३६६माम इित व म इम कम िण सिववया षी या म परतः
इाहारबलन षी या म मम मा ापियत िह इित तमम िण चतथ२०२
१८१ आमादपनिस
त मायामगो भा ामादपनिसराम च लण चव तदा सीता हराहम
ndash अरा ३६१३अ रावणो मारीच पाय िनिदशित अकिथत च (पास १४५१)
इनना कमसा अकिथतकमणा धातना म नीधातोरिप (णीञ ापणधापा ९०१) पिठतात२०३ िकपादानािदिभिरिववित सतीय वा अपादान िववाऽऽवयकी िवषाविधभताम व ियतम
२०२ ियाथपपद च कमिण ािननः (पास २३१४) इनन२०३ ापदिधििचशासिजममषाम कम यादकिथत तथा ाीकहाम(विसकौ ५३९)
१९८
सिकारकसमासकरणम १८२ दवायम
१८२ दवायम
लणो राममाहद दवाय मगपधकमारीचोऽ न सह एवभतो मगः कतः
ndash अरा ३७९अ कपटकरवषधािरण मारीचमिभगकाम ीराम लणो िनिदशित दव
अय मगपधारीचः अ दव इित सोधनम अ च गरोरनतोऽनाककाचाम (पास ८२८६) इनन तः तत तगा अिच िनम (पास ६११२५) इनन कितभाव कथ दीघ इित चत ाचाम इित योगिवभागनसव ः तो िवकत (विसकौ ९७) इनन त वकिकाताभावपदीघ ः२०४
१८३ कालमघसमितम
प दशयामास महापव तसिभमदशा िवशितभज कालमघसमितम
ndash अरा ३७५०सीताहरणाय यितवषणागतो रावणः सीता प दश यामास अ पम इित
नप सकिल त िवशषण कालमघसमितम इित नप सकिल िवशषण कथ यतो कालमघन समाना ितय तत इित िवहऽपदाथ बीिहः अपदाथ िहपम इित त नप सकिलता सव िविदताऽतिशषणनािनवाया सा ि-वादऽिप समानिलता समानवचनक बशः ितपािदतम कथयि च बधाः ndash
या िवशष य िलसािवभयःाया एव कत ाः समानाथ िवशषण२०५
अतः सित नप सकिल कालमघसमितम इपािणनीयतामावहतीव यतो िह नप सक-िलऽिम िवभौ मोन प सकात (पास ७१२३) इित िवधानात कालमघसम-ित इव पािणनीयम पर िवमश कत िवरोधः पिरहत शत अध चा ः प िसच (पास २४३१) इित सऽध चा िदगण पि नप सकिल च िवधानादाकित-गणात पशमध चा िदगण पिठा त पिताीकार तिशषणऽिप तनहिरम इािदवदािप अिम पव ः (पास ६११०७) इनन पव पम या पवण िया ित पथवण यित एव चा कमधारयः कालमघसमा चासौ ित ता काल-२०४ अकः सवण दीघः (पास ६११०१) इनन२०५ मल मयम
१९९
१८४ रा सिकारकसमासकरणम
मघसमितम इित मितम इािदवत
१८४ रा
ासश ा मा गित राऽवीतदी सा मया ोा दिव रासभािषतमनद राम वचन ा भव शिचित
ndash अरा ३८११अ रया अवीत इित व रा अवीत इित यम यतो िह हली-
िलाना वकिकटािधान पािकहल ततीयाया र टा इित ित टकारानब-लोप रा इित िगरा इव२०६ या सह सपा (पास २१४) इनन सब धातना सहसमास रावीत इित२०७ समास षिध िसमव यथा िसाकौमाम ndash िक
सपा सपा ितङा नाा धातनाऽथ ितङा ितङासबनित िवयः समासः षिधो बधः
सपा सपा राजपषः ितङा पय भषत नाा ककारः धातना कटः अजम ितङाितङा िपबतखादता खादतमोदता ितङा सपा क िवचणित या ियाया सा क-िवचणा (विसकौ सवसमासशषकरण) तातीयारयाइितशन समासोिवभिलोप
१८५ जायित सीतित
िनम मो िनरहारोऽखडानपवानमम जायित सीतित िवललापाितःिखतः
ndash अरा ३८२०अ सीताहरणसातशोकः ीरामोऽखडानपवान सन ह मम जाय इित
ह सीत इित लपत अ जायित सीतित च योगय िवभाम जाय सीत २०६ िञरा सम (धापा ७७५) इित धातोः सदािदयः िप (वा ३३१०८) इनन िया भाविप तातीयाया िवभौ टाय रा इित भावः२०७ अिन प र धातोः घटादयः िषतः (धापा गस) इनन िषात िषिदािदोऽङ(पास ३३१०४) इननािङ अजाताप (पास ४१४) इनन टािप रा ाितपिदकमसमरा (अको ३२२६) इमरः तातीयाया िवभौ ndash रा टा rarr रा आ rarr आिङचापः (पास ७३१०५) rarr तवर आ rarr एचोऽयवायावः (पास ६१७८) rarr रय आ rarrरया ततः रया अवीत इित ित सपिङा समास सपो धाताितपिदकयोः (पास २४७१)इनन िवभिक रा अवीत इित जात अकः सवण दीघः (पास ६११०१) इनन सवण दीघराऽवीत इित
२००
सिकारकसमासकरणम १८५ जायित सीतित
च ाविप शौ सोधनाौ एव ाितपिदकाौ िवभौ सोधनतया सबौ च(पास ७३१०६) इकाय एाः (पास ६१६९) इनन सलोप जाय सीत इित िसतः तत इितघटककारण सह सावयादश २०८ यलोप २०९ जायइित सीत इित च जायित सीतित अपािणनीयिमव उत अ च इितशाथ कःितशः२१० जाय ित सीत ित यथा ईदिवचन गम (पास ११११)इननदोददाना िवचनाना गसा ियत सा च ता कित-भावो भवित हरी एतौ िव इमौ ग अम (विसकौ १००) इािदवत तिहमणीवो लत ियौ वतरौ मम (मभा १२१७६११) इित महाभारतोक-वा मणी इव उ इित ितऽापीदिवचनतया गाकितभाव कथ मणीवइ दीघ ः अतः कौमामाि समािहत lsquoमणी वो लत ियौ वतरौ ममrsquoइ िवाथ वशो वाशो वा बोः (विसकौ १००) ता तबोिधनीच ndash वश इािद lsquoव चतिस जानीयािदवाथ च तदयम rsquo (मको व १)इित मिदनी lsquoव वा यथा तथवव साrsquo (अको ३४९) इमरः lsquoकादखिडत-दलािन व पजािनrsquo इािदयोगदशनाित भावः (तबो १००) स एव पाअानयातः इितअथ ितशो बोः एतन ह क ह यादव ह सख ित(भगी ११४१) इित भगवीतोमपािणनीय समािहतम२११ या जाया इित सीताइित शथमामव पय ततो गण जायित सीतित अथवा न म न (पास ८२३)इ नहणमव पव ािसम (पास ८२१) इित सािसकरणािन ापयितािचम अथा अमना इव यात त िह न म न इित योगिवभागःपव ािस न इित थमोऽथ ः न म न अिसः इित ितीयोऽथ ः योगिवभागफलिचिचत पव ािसम (पास ८२१) इित स सराभावः तन न चीरमाःिवधीयतित (वारा २३७३४) इह िवधीयत इित इवाया एचोऽयवायावः(पास ६१७८) इननायादश िवधीयतय इित इित जात लोपः शाक(पास ८३१९) इनन यकारलोप आणः (पास ६१८७) इनन गण ा यलोप िपादीाणशा सपादसाायीात पव ािसम (पास ८२१)इनन लोपकाय ािस गणाभाव िवधीयतित इित कथम ततो न म न इननव२०८ एचोऽयवायावः (पास ६१७८) इनन२०९ लोपः शाक (पास ८३१९) इनन२१० ितशाथ वाच ndash इित + वद पषो इितशाथ ldquoसहोवाचाीह ायिििरीित काित िपता त वदित शत ा ११६१३ का ायििि इित ः शतपथाण िष मष ितशइितअथ यः ndash का ित िपता त वदित (शा ११६१३) का ित िपतव त वदित (शा ११६१४)का ित िपतव त वदित (शा ११६१५)२११ इद थम समाधानम ितीय पाि
२०१
१८५ जायित सीतित सिकारकसमासकरणम
पव ािसम (पास ८२१) इावौ लोपकाय िस गण िवधीयतित२१२ एवमवह क ह यादव ह सखित (भगी ११४१) इािप कत लोपकाय िस गणः२१३एवमव ियः ियायाहिस दव सोढम (भगी ११४४) इािप ियायास अहिसइित ित ससजषो ः (पास ८२६६) इनन सकार भोभगोअघोअपव योऽिश (पास ८३१७) इनन य लोपः शाक (पास ८३१९) इननलोप दीघ ा पनिपािदाोपकाय ािस ा दीघ च सटाप न म न (पास ८२३) इनन पव ािसम (पास ८२१) इित स िनराकत लोपकायिस दीघ ियायाहिस इित साध अनया मीमासया ियाय अहिस इित चत ीरामानजकथनमपाम२१४ एवमव मम जाय इित सीत इित इभयाकारायादश यकार शाकललोप २१५ गण ा पव ािसम (पास ८२१) इित सण यकार-लोपािस ा न म न (पास ८२३) इनन सऽििराकत गण उभाविपयोगौ िनरवौ न म न इ नकारयोगिवभाग समथ य वयाकरणिसाकौमदी-तबोिधनीटीकाकारा ानसरतीमहाभागाः तथा च ता तबोिधनी ndash नन ldquoअधनाrdquo इितवत ldquoअमनाrdquo इोवोता िकमननािसिनषधनित चत अाः ldquoनम नrdquo (पास ८२३) इिः ldquoनrdquo इित योगिवभागाथा तन रामः राम इािदिसित अथा िह रोरिसतयोकारालोपौ कथ ाताम न चाननािसक-िनदशसामा िदालोपौ ित नािसिमित वाम तमल दवहीादौ ldquoहिशचrdquo (पास ६१११४) इ ावय ldquoअतो रोरतादतrdquo (पास ६१११३)इाननािसकव िनदशन तव चिरताथ ात एव च ािनवािप वतौ२१२ िवधीयतती सि lsquoन म नrsquo इ योगिवभागन िचिपााअिसाभावापनादाष ाा (वारा ितटी २३७३४)२१३ इद ितीय समाधानम२१४ या सव िपता पतमो ग कायािदगण सवा िधकोऽिस ताामीशमी णिणधाय च काय सादय यथा कतापराध अिप प यथा च सः णामपव क ािथ तः िपता सखावा सीदित तथा परमकािणकः ियः ियाय म सव सोढमहिस (भगी राभा ११४४)२१५ शाकलासौ लोपित शाकललोपः शकल गोाप पमान शाकः गगा िदात यञ -यः शाकाय शाकलः लोपः शाक (पास ८३१९) इनन िविहतो लोपः शाकलोलोपः शाकललोपो वा शकल rarr गगा िदो यञ (पास ४११०५) rarr शकल यञ rarrशकल य rarr यिच भम (पास १४१८) rarr भसा rarr तितचामादः (पास ७२११७) rarrशाकल य rarrयित च (पास ६४१४८) rarr शाकल य rarr शाक rarr तदम (पास ४३१२०)rarr शाक अण rarr शाक अrarr यिच भम (पास १४१८)rarr भसाrarrयित च (पास ६४१४८) rarr शाक अ rarr आप च तितऽनाित (पास ६४१५१) rarrशाकल अrarrशाकलrarr िवभिकाय म rarrशाकलःाणौ यौ शाकशावत इित महाभाम यथा ndash कवा शकलः पव ः कतार इत पवरौ तदादी ाणौ त योजनम(भापास ४११८) तव शाकायनी शाकााः शाकलाः इदातौ
२०२
सिकारकसमासकरणम १८६ जटायो
पदािसग लत ldquoयःrdquo (पास ३११) ldquoपरrdquo (पास ३१२) इािद-िनदशाह िलिमित िदक (तबो ४३९)
१८६ जटायो
जटायो िह म भाया कन नीता शभाननामाया थ हतोऽिस मतो म ियबावः
ndash अरा ३८३१इा राघवः ाह जटायो ग मदममा भजा सवलोक पयतः
ndash अरा ३८४०जटायामायय इित िवह िधकरणबीहौ िवभिकाय सोधन ह जटायः इित
चत२१६ आयस आय श ावायवाचकौ२१७ अ आयश एव जटाशन सहसमः ततो थमािवभौ एकवचन सिः (पास २३४९) इनन सिसाया२१६ जटायस ाितपिदकाौ सौ िवभौ जटायस स rarr जटायस स rarr हाोदीघा ितप हल (पास ६१६८)rarrजटायस rarrससजषो ः (पास ८२६६)rarrजटायrarrजटायर rarr खरवसानयोिव सजनीयः (पास ८३१५)rarr जटायः२१७ उकाराआयशो यथा ndash यथा त मया पव वायना जगदायना (वायप १५४२) ाणोःपिमिदाग वायना जगदायना (वामप समा २५३९) तबोिधामणािदकरण छसीणः(पउ १२) इित स ानसरतीमहाभागा ndash उणनवत त एित गतीायः ldquoमा नआयौrdquo इित आयशो मनपया यष विदकिनघटौ पिठतः अत एव ldquoाम थममायमायवrdquo(ऋवस १३१११) ldquoमा नोक तनय मा न आयौrdquo (ऋवस १११४८) इािदमष वदभा तथव ाातम अवा चीना ldquoछसीणःrdquo इित स बलवचनााषायामिप वत त इितीक ldquoआयजिवतकालो नाrdquo (अको २८१२०) इमर lsquoआयrsquoशमकारा ाचः नन ldquoएतिण rdquo (पउ २११८) इय सकाराो वमाण lsquoआयःrsquoश लोकवदयोन िव वाद एवअत एव lsquoजटा आयरrsquo इित िवह ldquoग हा जटायषमrdquo (वारा ११५२) इित रामायणयोगः ldquoयिदिलोकी गणनापरा ााः समािय िद नायषः ातrdquo (नच ३४०) इित ीहष योग सततथा च ldquoआयजिवतकालो नाrdquo (अको २८१२०) इायःशः सकारा इव ाायतािकमकाराापगमनित चत अाः ndash सकारा आयःशो नपसक इित त प िता नाशयनतथोिमित अ त ldquoछसीणःrdquo (पउ १२) इित स भाषाया वभाव ldquoमा वधी जटाय मामrdquo (भका ६४१) इित भियोगः ldquoतट िवाऽरभजत जटायोः थमजःrdquo इित िववणन अिभनोयोग न सताः वत ldquoजटा याित ाोतीित जटायःrdquo मगािदाःआयातीायः एव च ldquoजटायषा जटाय च िवादाय तथायषाrdquo इित िपकोशः ldquoवायना जगदायनाrdquoइित वण िववक ससाध इित िदक ऋवदसिहतायाम अ जर प आयजा िप सिमषोिददीिह नः (ऋवस ३३७) व न पव आय िन जात िरहि मातरः (ऋवस साभा ९१००१)इित मयोकाराः आयश इित किचत अ सायणाः आयिन आयिष (ऋवस ३३७) आयिनवयिस (ऋवस साभा ९१००१)
२०३
१८७ वितो म सिकारकसमासकरणम
गणः (पास ७३१०८) इनन गण सित एाः (पास ६१६९)इनन सोलप जटायो इित२१८
१८७ वितो म
अावः पनः ाह वितो म दयापरःशापा च म ाह तपसा ोिततभः
ndash अरा ३९१८अ मया वितः इवोिचत यतो िह कम िण यः कता चानोऽतोऽन
कत िर ततीया मया इित२१९ अ कमिण सिववाया षी अथवा च वत मान (पास २३६७) इनन षी२२० या म इ ाह इननायः तमम िणचतथ२२१
१८८ दवराजानम
कदािचवराजानमावमह षासोऽिप वण मा राम िशरोदशऽताडयत
ndash अरा ३९२१दवाना राजित दवराजः इित िवह षीतष राजाऽहिखच
(पास ५४९१) इनन टय दवराजम इिचतम दवराजानम इित चसमासायानामिनीकार सित अथवा राजन राट भाव िप२२२ दवाना२१८ सकाराजटायस शः सविविदतः उकाराो जटाय शोऽिप यत यथा जटायो वधा ःिखतः सोऽणाजः (वारा ५३५६५) इित वाीिकरामायण सरकाड पाठभदःअ जटायषो वध ा इित गोिवराजसतपाठः अरयकाड त तलनािभजघानात जटाय ोधमिछतः (वारा ३५१३७) इ गोिवराजा अिप ndash जटाय जटायिरकाराोऽि (वाराभटी ३५१३७) अ ndash जटायोः कीत न च रामकाय मत परा (आरा १८१११) जघान तनाा जटाय धम चािरणम (नरप ४९९६) माऽऽविधा जटाय माम (भका ६४१) जटायोःमोािः (साद ६६९) ा चािप द पिथ िपतसद वी भयो जटायम (ना ९३४७)इािदष२१९ कत करणयोतीया (पास २३१८) इनन२२० मितबिपजाथ (पास ३२१८८) इनन पजाथ वत मान ः म वितः सन वमानोवा ाह इथ न ह तमव पा ाहित एवमव मयः शातधमगोा सनातन पषो मतोम (भगी १११८) इित गीतावचन मतः इ मितबिपजाथ (पास ३२१८८) इनन पजाथवत मान ः च वत मान (पास २३६७) इनन च षी२२१ ियाथपपद च कमिण ािननः (पास २३१४) इनन मा बोधियतमत वा ाह इथ ःएवमवोराध शापा च म ाह इ बोम२२२ सदािदयः िप (वा ३३१०८) इनन
२०४
सिकारकसमासकरणम १८९ त
रािडित दवराट दवराजाऽऽसमादिनित इित िवह दवराजानः त दवराजानम इितपािणनीयमव२२३
१८९ त
भा ादकमल भिमाग िवशारदाता यािह महाभाग सव त कथियित
ndash अरा ३१०२अा बोधियत कथियित इित तमम िण चतथ२२४ या त परतः कथियित
इित सषी इरयकाडीययोगाणा िवमशः
अथ िकिाकाडीययोगाणा िवमशः
१९० भाित मनो मम
यवा लोकता रािवित भाित मनो ममयवा धानपषौ जगत जगयौ
ndash अरा ४११३अ पातीर ऋमकिगरः पा गौ रामलणौ िवलो भीतन सीवण
िषतो िववषधारी हनमान तौ पन कथयित यत यवाम ईरौ इित म मनोभाित मनः इित ितीयाम अथा त म मनः ती तीयत२२५ या मनः इितथमामव भाित इ ायनमथ न त भानम तीपसग सयोजनन धातोःायनपाथ ीकारात२२६ न च ती न िवलोत इित चत िवनाऽिपय पवरपदलोपो वः (वा ५३८३) इित ात
२२३ िवताान १४८तम प १२५ दवराजानम इित योग िवमश पय२२४ ियाथपपद च कमिण ािननः (वा २३१४) इनन२२५ ित इाहाय िमित भावः ततः अिभतःपिरतःसमयािनकषाहाितयोगऽिप (वा २३२) इननितीया२२६ यथा भारत िवराटपव िण िवराटोऽज न ित ndash नविवधाः ीबपा भवि कथनित ितभाित म मनः(मभा ४११७)
२०५
१९१ समाग रघमम सिकारकसमासकरणम
१९१ समाग रघमम
ततोऽितहषा ीवः समाग रघममवशाखा य िछा िवराय ददौ मदा
ndash अरा ४१३२समाग इ िमतापऽथ ीकतऽिलन वा ततीयया भिवत२२७
िकागमनपाथ ीकार नापिः२२८ या रघम ित समाग पान म चकारइित ितीया सता२२९
१९२ हा सीतित (४१४१)
िवम रामा हा सीतित मम ःिद िनि तव रोद ाकतो यथा
ndash अरा ४१४१अािप हा सीत इित अामवाया गणोऽसतः२३० िक इितशाहकित-
शीकार न दोषः२३१ अथवा शथमाीकार गणः सत एव अथवा अवङोटायन (पास ६११२३) इित वितिवभाषया िचददव इित िनयमनाािचपरऽिप पव पम अथवा पषोदरादीिन यथोपिदम (पास ६३१०९) इित सण तिन गण पिठाऽ पव प हा सीतित अथवा पवरीा न म न (पास ८२३) इनकार मभावादितिर लऽिप वाकारलोप िस गण च हा सीतित इितपािणनीयम२३२
२२७ यथा राजिभ वायः समागथावयः (मभा ५९१७) मानमम वणी रसमागत कानन (रव ६७९) ो भव िवष समाग मया सह (मभा १३५०८५) सा मया समाग (मभा ३३०७२८) इािदष अादाहरणािन चादवशािकतायाम उपसगा थ -चिकायाम ितीयखड समाndashगम इ पय२२८ यथा भारत न नाम वय सवा ः कालनान त नरम समागम यो नपमापादयनः(मभा १२१७१३) इ२२९ ित इाहाय िमित भावः ततः अिभतःपिरतःसमयािनकषाहाितयोगऽिप (वा २३२) इननितीया२३० हा सीत इित इित ित एचोऽयवायावः (पास ६१७८) इनन हा सीतय इित इित जात लोपः शाक (पास ८३१९) इनन यकारलोप हा सीत इित जात यकारलोपिवधाियसिपादीात आणः (पास ६१८७) इित गणिवधाियस सपादसाायीालोपऽिसगणोऽसत इित भावः२३१ २०१तम प २१०तम पादिटण पय२३२ २००तम प १८५ जायित सीतित इित योग िवमशमिप पय
२०६
सिकारकसमासकरणम १९३ त
१९३ त
आा राघव ाता लणो वामवीतअिचरणव त राम ात जानकी शभावानरसहायन हा रावणमाहव
ndash अरा ४१४२अ ात इित कम वा योगऽनातिर ततीया योा२३३ षी-
योग कम िण सिववया या त इ जानकी इित शन सह अयःअथा त त तव जानकी इित सामास षी
१९४ तव
सीवोऽाह ह राम िता करवािण तसमर रावण हा तव दाािम जानकीम
ndash अरा ४१४३अ दाधातयोग (डदाञ दान धापा १०९१) तम इित चतथ योा२३४
षीयोग सदानऽिप सिववायाम अथवा तव सहचािरण जानक दाािमइित दाभाव स षी२३५
१९५ रघनायक
ोद कथयामास णयाघनायकसख ण ममोद वािलना यत परा
ndash अरा ४१४६अ कथयामास इित कथधातयोग (कथ वाबन धापा १८५१)
रघनायकम इित ितीयया भिवतमासीत२३६ रघनायक इित समी पािणनीयव अवषियक आधार समी िवषयता च ितपातापा या रघनायक वित कथयामासइाहार य च भावन भावलणम (पास २३३७) इनन समी या रघनायकसाधः सीवः कथयामास इाहार सासाधयोग च (वा २३३६) इनन समी२३३ कत करणयोतीया (पास २३१८) इनन२३४ चतथ सदान (पास २३१३) इनन२३५ सहचािरणीम इाहाय िमित भावः२३६ अकिथत च (पास १४५१) इनन कम साया कम िण ितीया (पास २३२) इनन
२०७
१९६ तदािद सिकारकसमासकरणम
१९६ तदािद
तदािद मम भाया स य भ िवमढधीःअतो ःखन सो तदारो तायः
ndash अरा ४१५७अ भथ तया पमी या२३७ िक आरयोग ितीया च२३८ इित
ितीयवा२३९
१९७ कपीाय
िक लोका विदि मामव रघननःकतवाि कपीाय स काऽिसािकम
ndash अरा ४२३अ कपी इित षापाततः िक िवचार कत िहताय इाहार िहतयोग च
(वा २३१३) इनन चतथ या ताद चतथ वाा (वा २३१३) इित वाि कनचतथ
१९८ म
एव म य का सवािदन रघमउपस िकमथ मा शरणागतवल
ndash अरा ४२१२म इित षीयोगोऽसतः यतो िह रामः सीव िवासमािदतवान वािलहनन-
यतः वषियकाधारतया मिय इित योम पर म उपिर म दय वाहार नदोषः अथवा सीवआीयतया कथयित ह म रघम इित मिरघम सररकभावपः त षी
२३७ lsquoअपादान पमीrsquo इित स lsquoकाित ाः भितrsquo इित भायोगात भथ योग पमी(विसकौ ५९५)२३८ मल मयम२३९ अाऽरित ियापया कम िववाया ितीयव lsquoउपपदिवभः कारकिवभिब लीयसीrsquoइः यथा lsquoसयदयमार आऽमयापितrsquo इादौ (बाम ५९५)
२०८
सिकारकसमासकरणम १९९ ा शप
१९९ ा शप
गाऽय पनः श हत िस वािलनमरामोऽह ा शप ातहिनािम िरप णात
ndash अरा ४२१५अ ाम इित योगः सिधः शापिवषयतया सीवो वषियक आधारः
ताचकयएकवचन सिचता२४० िक मीमामान ितराहाय ः ा ितशप इित योजन अिभतःपिरतःसमयािनकषाहाितयोगऽिप (वा २३२) इनन ितीया
११०० त
इदानीमव त भः पनरायाित सरःसहायो बलवा किन समागतः
ndash अरा ४२२१इित िनि तौ यातौ िनित ण मचःइदानीमव त भः कथ पनपागतः
ndash अरा ४२३०त इनिचतो यतो िह भः इित कमिण ातः कत य न ततीया२४१ िक त
मिना भः इाहारऽािभावस षी
११०१ एकामिप
अधमकािरण हा सम पालयाहमिहता भिगनी ातभा या चव तथा षासमा यो रमत तासामकामिप िवमढधीः
पातकी स त िवयः स वो राजिभः सदाndash अरा ४२६०६१
रमण साध वाऽऽधार वा भवित यिद चाध तदा एकया सह इित सहयऽधान (पास २३१९) इनन ततीया यिद चदौपिषक आधार रमण चत एकाम इितसमी िक एकाम इित ितीया त एका गहीा इाहारण हणकमिण
२४० सिधकरण च (पास २३३६) इनन२४१ कत करणयोतीया (पास २३१८) इनन
२०९
११०२ चता रकपाटादीन सिकारकसमासकरणम
११०२ चता रकपाटादीन
चता रकपाटादीन बा रामह परीमवानराणा त राजानमद क भािमिन
ndash अरा ४३३अ ीरामभण वािलिन हत तारा ित भीतवानराः कथयि यत
चता रकपाटादीन अ बीिहः चता रकपाटाादौ यषा तान इित िवहऽपदाथ सामातया सामा नप सकम (वा २४३०) इनन नप सक चता र-कपाटादीिन इव पािणनीयम२४२ िक िवशषणवयोजना दोषः यथा चता र-कपाटादीन उपकरणिवशषान इाहार न दोषः२४३
११०३ पितना
िकमदन रान नगरण धनन वाइदानीमव िनधन याािम पितना सह
ndash अरा ४३५अ रामण वािलिन हत तारा िवलपी ाह यत पितना सह िनधन याािम
अ पितना इित योगोऽपािणनीय इव यतो िह पितश ततीयकवचन िघसायाम आङो नाऽियाम (पास ७३१२०) इननाङो नादश पितना इित सवित िकनादशः सा िघसाया सवः सा च िघसा पितश समास एव सवा पितःसमास एव (पास १४८) इित सात अतः समासाभाव िघसाया असवादभावच नादशासव पितना इनपप एवित चत अ नाि शपितशोऽिप त २४२ चता रकपाटािद शस rarr जशसोः िशः (पास ७१२०) rarr चता रकपाटािद िश rarr िशसवनामानम (पास ११४२)rarr सवनामानसाrarr चता रकपाटािद इrarr इकोऽिच िवभौ(पास ७१७३) rarr आौ टिकतौ (पास ११४६) rarr चता रकपाटािद न म इ rarr चता र-कपाटािद न इ rarr सवनामान चासौ (पास ६४८) rarr चता रकपाटादी न इ rarr चता र-कपाटादीिन२४३ चता रकपाटािद शस rarr थमयोः पव सवण ः (पास ६११०२) rarr चता रकपाटादी शस rarrतासो नः प िस (पास ६११०३)rarr चता रकपाटादी न rarr चता रकपाटादीन
२१०
सिकारकसमासकरणम ११०३ पितना
पितिरवाऽचरित पतयित इित िवह आचार िप २४४ पनः पतयतीित पितः कत िरिप २४५ सवा पहािरलोप गौणमयोम काय सयः (पश १५) इित पिरभाषा-बलना गौण पितश पितः समास एव (पास १४८) इित सावौ शषो सिख(पास १४७) इित सण िघसायाम आङो नाऽियाम (पास ७३१२०) इनननादश पितना इित िस पािणनीयमव२४६ या पित ग नयित इित िवह उणादयोबलम (पास ३३१) इनन डन य२४७ िडभानबकरणसामा त (वा ६४१४३) इनन नीघटककार लोप पितनन इित जात ततः ाितपिदक-साया सौ िवभौ अलोऽाव उपधा (पास ११६५) इननोपधासायासव नामान चासौ (पास ६४८) इनन दीघ हाो दीघा ितप हल (पास ६१६८) इनन सलोप नलोपः ाितपिदका (पास ८२७) इनननकारलोप पितना इित थमा एव न ततीयाः अथा त पितना भवान अथा त रामभभवान पित ग नीतवानतोऽहमिप िनधन याािम२४८ िनःशष धन िनधन कीय२४४ पित rarr सवाितपिदक आचार िा वः (वा ३१११) rarr पित िप rarr पित व rarrवरप (पास ६१६७) rarr पित rarr सनाा धातवः (पास ३१३२) rarr धातसा rarrशषातिर परपदम (पास १३७८) rarr वत मान लट (पास ३२१२३) rarr पित लट rarrपित ितप rarr पित ितrarrकत िर शप (पास ३१६८)rarr पित शप ितrarr पित अ ितrarr साव धातकाध -धातकयोः (पास ७३८४)rarr पत अ ितrarr एचोऽयवायावः (पास ६१७८)rarr पतय अ ितrarrपतयित२४५ पित rarr पव वातसा rarr िप च (पास ३२७६) rarr पित िप rarr पित व rarr वरप(पास ६१६७)rarr पितrarr िवभिकाय म rarr पितः२४६ अिप च तबोिधनीकाराः पितः समास एव (पास १४८) इित स ndash अथ कथ lsquoसीतायाः पतयनमःrsquo (रारो २७) इित lsquoन मत िजत ीब च पितत पतौrsquo (प ४३०) इित पराशरअाः पितिराातः पितः lsquoतरोित तदाचrsquo (धापा गस) इित िणिच िटलोप lsquoअच इःrsquo(पउ ४१४८) इौणािदकय lsquoणरिनिटrsquo (पास ६४५१) इित िणलोप च िनोऽय पितशःlsquoपितः समास एवrsquo (पास १४८) इ न गत लािणकािदित एतन lsquoक सिखरज नःrsquo इितभारतम lsquoसिखना वानरणrsquo इित रामायण च ाातम (तबो २५७) अा िया ndash पितrarrतरोित तदाच (धापा गस १८७)rarr पित िणच rarr पित इrarr णािववाितपिदक प वाव-रभाविटलोपयणािदपराथ म (वा ६४४८)rarr पत इrarr पितrarrसनाा धातवः (पास ३१३२)rarrधातसा rarr शषातिर परपदम (पास १३७८) rarr वत मान लट (पास ३२१२३) rarrपित लट rarr पित ितप rarr पित ितrarr कत िर शप (पास ३१६८)rarr पित शप ितrarr पित अ ितrarrसाव धातकाध धातकयोः (पास ७३८४) rarr पत अ ित rarr एचोऽयवायावः (पास ६१७८) rarrपतय अ ितrarr पतयित पितrarr पव वातसाrarr अच इः (पउ ४१४८)rarr पित इrarr णरिनिट(पास ६४५१)rarr पत इrarr पितrarr िवभिकाय म rarr पितः२४७ काया िादनबम (भापास ३३१) किचदिविहता अाः (विसकौ ३१६९)इनसारमोऽािविहतो डन यः२४८ सहशाय अहमिप सह यगपदव िनधन याामीथ ः सहशो यौगप इित वाचकाराःयथा अोदयौ सहवासौ कत नपितिषाम इ
२११
११०३ पितना सिकारकसमासकरणम
सव पितमनयाािम अथवा िनिचत िनिखल भोगािदधन मोप वा धन यिन ताश िनधन साकतमहमिप याािम तारा ाथ यत यत भवान पितनाऽथा िततमिपम पित यया कपया साकत नीतवान तयवाहमिप िनधन साकत याािम इित पािणनीयएव पितना शन नाािसिः अथवा पित न असहत अथा हत एवित षह मष ण (धापा ८५२ १८०९) इात अच यः पचािदात२४९ अ न सहः इित असहःइित नतषः न असहः इित नासहः इित सपासमासः२५० ततः पना सहः इितपितनासहः इित षीतषसमासौ ह पितनासह अथा त ह पितपापसहनकत ःअथा भो मितकणोऽिस कािणकोमोऽिस यतो िह परकलगािमन िनताकािमनपािपन मम ािमनमिप नासहस अभावाभावः ितयोिगान कारण भवित इितायन तमिप मस शी त मा तयव भो मऽपराधमिप ाा मामिप िनधनसाकत नय ह इित पादपत पितमिप नाऽिसनोिष न कमबनन बािप त तमिपकम बनाोचिया साकत नयसीित पितनासः इित िवह न आिसनोतीित नासः इितिवह आपव कात िषञ बन (धापा १२४८ १४७७) इात अिप यत(पास ३२१०१) इनन डय िडािलोप २५१ पितनासः तौ ह पितनासह वािलमोदाियन मामिप साकत नय अथवा पितासािवनित पितनः२५२ न सहतभाभपीडािमसहः२५३ पितनासावसहित पितनासहौ ह पितनासहइित िवहऽिप योगिसिः अ पव ािमवाचकन इनशन पितश कमधारयःपितरवनः इित िवहः अ पितशः पालकाथ वाचकः सित कमधारय िवभि-२४९ नििहपचािदो िणचः (पास ३११३४) इनन२५० नलोपो नञः (पास ६३७३) इनन नलोपो नतषसमास भवित पर सपा-समास न भवतीित ाकरणचोदय थमखड चादवशािणः यथा निचर (यथा निचरकालनो िनितः ािलोकग मभा १९६१९ मिन निचरणािधगित भगी ५६ भवािमनिचरााथ माविशतचतसाम भगी १२७) नारीयक (य नारीयकोऽलाीयत नासावििधःभापास ११५६ नारीयकात भापास १२३९ ३३१८ ३४२१ ४१९२) नाणक(तलाशासनमानाना कटकाणक च या २२०२४०) नाि (अि नाि न जानि दिह दिहपनः पनः मसस ५५४) न (अितककदाः कशदहा ना हीनािधका बस ६१४) नसहत(नसहता निभवयः िक ११९) निभ (नसहता निभवयः िक ११९) नसकर (कानसकर कम गता ववतयम मभा ८३२१) नकभद (उावच नकभदम अको ३१८३) नक(सा ददश नगाकान नका सिरतथा मभा ३६११०४ एको नकः सवः कः िक यदमनमम िवसना ६१) इािदष यथा वाचतय ndash नक ि० न एकः नञथ नशन ldquoसह सपाrdquo पास अनक१ एकिभ २ िवौ प ldquoएको नकः सवः कः िकमrdquo िवस मायया बपाकः ldquoइो मायािभःपप ईयत इित तःrdquo भा२५१ िडभानबकरणसामा त (वा ६४१४३) इनन२५२ शकािदष परप वाम (वा ६१९४) इनन परपः२५३ अािप नििहपचािदो िणचः (पास ३११३४) इननाच
२१२
सिकारकसमासकरणम ११०३ पितना
लोप पितघटककारनघटककारण सह अकः सवण दीघ ः (पास ६११०१) इितदीघ ः ािदित वाम शकािदष परप वाम (वा ६१९४) इनन परप सित न दोषः न च पितनश शकािदगण न पाठः तााकितगणतया२५४पाठीकार ितिवरहः एव न सहत इित पचाि२५५ असहश पितनएवासहः इित िवह कम धारय दीघ सोधन च ह पितनासह इित िसम या पितनाशयतीित पितनाशः इित िवह कम यण (पास ३२१) इनन अण य नश -धातोः (णश अदशन धापा ११९४) उपधावौ२५६ समास पषोदरािदासकारसित सोधन ह पितनास ह इित पादपत अथवा अनः शकट जल इित नानाथ -कोषात२५७ अ परनः शरीरप शकट हीित पितनासहः तौ ह पितनासहइित िवह पितश अनस शन तष पषोदरािदादकारलोप डसय२५८िडसामा िलोप२५९ आकारादश २६० पनः हन धातोः (हन िहसागतयोः धापा १०१२)अिप यत (पास ३२१०१) इनन डय िटलोप २६१ पितनासहः२६२ तौह पितनासह अथा मितशरीरशकटहः भोऽहमिप ोक िजगिमषािम अथवाअपतरणारिव यः स पितवा ली इित पत धातोः (पत गतौ धापा ८४५)भतकाल औणािदक इच य२६३ चकारानबकाय पनव िघसाया ततीयाटा-२५४ आकितगणोऽयम (विसकौ ७९ लिसकौ ३९)२५५ नििहपचािदो िणचः (पास ३११३४)इनन२५६ अत उपधायाः (पास ७२११६) इनन२५७ मल मयम ीबऽनः शकटोऽीात (अको २८५२) इमरःआत कारो णवामा वचािसययाथ रादनसा रथ न (ऋवस ३३३१०) इित म अनसा शकटन इित सायणाः२५८ काया िादनबम (भापास ३३१) किचदिविहता अाः (विसकौ ३१६९)इनसारमोऽािविहतः समासाो डसयः२५९ िडभानबकरणसामा त (वा ६४१४३) इनन२६० पषोदरािदादाकारादशः२६१ िडभानबकरणसामा त (वा ६४१४३) इनन२६२ पित अनस rarr पषोदरादीिन यथोपिदम (पास ६३१०९) rarr अलोपः rarr पित नस rarrपितनस rarr उणादयो बलम (पास ३३१) rarr पितनस डस rarr पितनस अस rarrिडभानबकरणसामा त (वा ६४१४३) rarr पितन अस rarr पितनस rarrपषोदरादीिन यथोपिदम (पास ६३१०९) rarr आकारादशः rarr पितनास पितनास हिइित िवह पितनासम इपपद अिप यत (पास ३२१०१) इनन डयःपितनास अम हन ड rarr पितनास अम हन अ rarr िडभानबकरणसामा त (वा ६४१४३) rarr पितनास अम ह अ rarr पितनास अम ह rarr सपो धाताितपिदकयोः(पास २४७१)rarr पितनास हrarr पितनासहrarr िवभिकाय म rarr पितनासहः२६३ काया िादनबम (भापास ३३१) किचदिविहता अाः (विसकौ ३१६९)इनसारमोऽािविहतः इच यः
२१३
११०४ नाथनाथित सिकारकसमासकरणम
िवभौ आङो नाऽियाम (पास ७३१२०) इनन नादश २६४ योग सहयऽधान (पास २३१९) इनन ततीयााौ पितना सह इित पािणनीयपररया साधअथा त रणारिवपिततन पितना वािलना सहाहमिप िनधन ालो याािमअथवा पवा िलनो नाशः ककम काय तया नरकगमनिमित पितनासः पषोदरािदा-सकारः तमव हीित पितनासहौ ह पितनासह इित िवह हन धातोः(हन िहसागतयोः धापा १०१२) अिप यत (पास ३२१०१) इनन ड-यऽभऽिप िडसामा िलोप २६५ सोधन एकवचन पितनासह अथा िजकत-ककम पिरणामन त मम पन रकगमनमिनवाय मासीि रामभ मव दीनवलतयािनजकपामािकनीशीकरसातसचनन ताश नरकप पितनासमिप िनह त परागित दवानतोऽहमिप तामव गमीह इित ताराताय म
११०४ नाथनाथित
पितत वािलन ा रः पासिभरावतमदती नाथनाथित पितता त पादयोः
ndash अरा ४३७अ रामण िनहत वािलन नाथनाथित तारा दती ाहरत नाथनाथ
इित अय सोधन थमकवचनाः अतोऽ तः२६६ एव च तगा अिचिनम (पास ६११२५) इनन कितभाव गणोऽसत इव२६७ िक ाचाम (पास ८२८६) इित योगिवभाग ताना वकिकाणसवः२६८ या अनकरणान-काय योभदाभदिववा च२६९ इित पिरभाषयाऽ योगानकरणतयाऽभदिववायािवभभाव सित गणः सत एव या नाथ एव नाथो याः सा नाथनाथा अथा ाथोवाव नाथः पितय ाः सा नाथनाथा तारा वािलपिरचयाथ सोधयित यत पत मव२६४ पव वत गौणमयोम काय सयः (पश १५) इित पिरभाषया गौण पितश पितः समासएव (पास १४८) इित सावौ शषो सिख (पास १४७) इित सण िघसा२६५ िडभानबकरणसामा त (वा ६४१४३) इनन२६६ रात च (पास ८२८४) इनन२६७ नाथनाथ३ इित इनन भिवतिमित भावः२६८ इह ाचािमित योगो िवभत तन सव ः तो िवकत (विसकौ ९७)२६९ मल मयम मतौ ः ससाोः (पास ५२५९) इ भा दीपोोतयो िमदमअभदप कितवदनकरण भवित (भािशस २) इित महाभा ऋऌक (िशस २) िशवसउम अनकरण नकाया िम इिप महाभा मतौ ः ससाोः (पास ५२४९)स उिमित वयाकरणभषणसार दप णााया चिकासादिवदाः अािभभा सरणष अनकरण नकाया िम इित नोपलम
२१४
सिकारकसमासकरणम ११०५ म
याः ामी सा एित तव सखमागतो मा पय इिभाय नाथनाथाशबीिहरपदाथ तारा एव गथकएितशो नाथनाथा इनन सह सीयताततः एिङ परपम (पास ६१९४) इनन परप नाथनाथित न चोसमपसग -धातसििवषयकिमित वाम लानरोधनोपसगाशानविमोष न दोषः२७० यथाकत रीिततम कम (पास १४४९) इ ियािकश जागक थभत कत ःइित पद कितधातपाधानभतापारायो यः कता इित िविशाथ बोधयित त पनःईित इित वत मान योगात च वत मान (पास २३६७) इित षिप कत िर२७१तत इयमव कितरपीभ क थ बोधयतः अतः षीवाकथ मोष कव ि गरवःशमषीजषः तथवाापसगाशमोषऽिप न रोषः कत ः इ नाथनाथित इ एिङपरपम (पास ६१९४) इनन परपम
११०५ म
पव जिन त स कता मिमाअतव िवमोाय प म दिश त शभ
ndash अरा ४३३४अ च वत मान (पास २३६७) इनन षी ततीया बा२७२ या म
इ पम इननायः२७३
२७० उपसगा ित धातौ (पास ६१९१) इतोऽनवम उपसगा त इित पद लानरोधनामोषणीयिमित भावः२७१ मितबिपजाथ (पास ३२१८८) इनन ईित इ मथ पजाथ वा वत मान ःमितिरा (काव ३२१८८) इित कािशका मितिरहा (विसकौ ३०८९) इित िसाकौमदी२७२ मितबिपजाथ (पास ३२१८८) इनन बथ वत मान ः सऽिन बा नमथ ःयथा कािशकाकाराः ndash बिा नम (काव ३२१८८) भगवतो पदशन च ापनम यतोिह इियाथ सिकष ज ान म (तस ४२) या मितबिपजाथ (पास ३२१८८)इ चकारणाािप चकारोऽनसमयाथ ः ldquoशीिलतो रितः ा आो ज इिपrdquo इािद(विसकौ ३०८९) इित िसाकौमा भोिजदीितमहाभागाः२७३ तिह ससामा षी स धिम धम भावपः पवा ध च या कता इित यो त कताइित यम त इ पव जिन इननाय शापिरहारः स तव पव जिन उमा मिःकता इित भावः
२१५
११०६ कडन सिकारकसमासकरणम
११०६ कडन
अगनोमागण कडनाऽगमिवमःजयालमण प सनाथवा बधः
ndash अरा ४४३१अ सा ततीया ोा करणिववाया२७४ हतिववाया२७५
कािदाा२७६ इय साी२७७
११०७ माम
मो यिद मामव पजा चव िदन िदनकरोित मम सा ाोव न सशयः
ndash अरा ४४३९अ पजाम इित कदयोगण कत कम णोः कित (पास २३६५) इनन
षिचता िक ित इाहारण मा ित पजा करोित इित अिभतःपिरतःसमयािनकषा-हाितयोगऽिप (वा २३२) इित ितयोग ितीयित िसम
११०८ शषाशाय
एव पराा ीरामः ियायोगमनममपः ाह भाय शषाशाय महान
ndash अरा ४४४१अािप पव कारण चतथ िहतयोग च (वा २३१३) इनन२७८
११०९ हा सीतित
पनः ाकतवामो मायामाल ःिखतःहा सीतित वदव िना लभ कथन
ndash अरा ४४४२२७४ कत करणयोतीया (पास २३१८) इनन२७५ हतौ (पास २३२३) इनन२७६ कािद उपसानम (वा २३१८) इनन२७७ या कड नाऽऽगमिवमः इित पदद आगमिवमो ना मनः कड जयात इिपसमाधानम२७८ िहतम इाहाय िमित भावः या ताद चतथ वाा (वा २३१३) इनन चतथ
२१६
सिकारकसमासकरणम १११० मिणसानौ
हा सीतित इ इितशाथ क ितश ीक समाधयम२७९
१११० मिणसानौ
राम पव ता मिणसानौ िनशामखसीतािवरहज शोकमसहिदमवीत
ndash अरा ४५१अ सान श ायो नप सकिल योगात २८० सकवचन इकोऽिच िवभौ
(पास ७१७३) इनन ननबकाय मिणसानिन इव पािणनीयम२८१ पर मिण-सान शम अध चा िदगण (अध चा ः प िस च पास २४३१) आकितगणतया माप म या िलमिश लोकायाि (भापास २१३६) इित भावचननिलानामिनयमनतया पि योगोऽिप पािणनीयः२८२
११११ मम
जीवतीित मम यािा ियक मयिद जानािम ता सा जीव य क वा
ndash अरा ४५३अ धातयोग (ञ ाया वािच धापा १०४४) ितीया तिचतव२८३ िक
कम िण सिववाया षिप साी२७९ िवराय २००तम प १८५ जायित सीतित इित योग िवमश पय२८० यथा या सान िन पव तानामदाा महत रव तव साधना (ऋवस ११५५१) बहतःसान निर (ऋवस ५५९७) सानिन िदवो अमत कतना (ऋवस ६७६) सानिन मगपिणः(वारा २३३२३) िगरः सानिन रािण (वारा २९३९) त शल सानिन (वारा ३६१२१)दिण िगिरसानिन (वारा ४१७३) अिानिन (वारा ४११०३) सानिन समहाि च(वारा ६६७४) तिरसानिन (गस ७४३१४ भाप ४२३२४) य तीरतया सतःसानिन गः सरभीकरोित (कस १९) इािदष सानगता (कस १५) इ मिनाथाः ndash सानिनमघमडलादधटािन गता ााम (कस सा १९)२८१ पव पोऽयम२८२ या िलानशासन ममधसीधशीधसानकमडिन नप सक च (िल ५६) इ चकारा िपसान शः यथा अपादहो अपतिदमा वमिध सानौ जघान (ऋवस १३२७) उा ःपदो िन दधाित सानौ (ऋवस ११४६२) पिथाः सानौ जन पािणिभ (ऋवस २३१२)मनानतो जहतिव या सानौ (ऋवस १०६१६) इािदष ः ः सानरियौ (अको २३५)इमरः lsquoसानrsquoआिदशाना त एव ििलता ndash lsquoसाननrsquo lsquoसानवrsquo ः ः सानरियािममरः(हनाा २९३) इित हिरनामामताकरण जीवगोािमनः२८३ अकिथत च (पास १४५१) इनन कम साया कम िण ितीया (पास २३२) इनन
२१७
१११२ बऋवानरः सिकारकसमासकरणम
१११२ बऋवानरः
भरीमदब ऋवानरः तातप जन शोिभतःनीलादाहनमधानः समावतो राघवमगािरः
ndash अरा ४५६३अ लणन मोभयमानः मादी सीवः ीराममपगित अव योगः
बऋवानरः अ बशघटकोकार ऋघटकका रण सौ बवानरः इवपािणनीयम बश ऋवानरशन तषकमधारय समास सिहताया िनात इको यणिच (पास ६१७७) इनन यण अिनवाय ः िक ावायासिरिनवाय नाि अतः ब ऋवानरः इित पािणनीयमव न च समास िवनाबश ऋवानरशिवशषणतया बिभः ऋवानरः इित सिवभिकः योगःादव ब ऋवानरः इसतिमित वाम सपा सव सवणा याडाायाजालः(पास ७१३९) इनन िभिभिक सतम या ब इित ियािवशषणमियािवशषणाना ितीया नप सकमकवचनमौिक सविविदतमव तन नासिः या ऋकः (पास ६११२४) इनन शाकमत वकिककितभावः ताव भाग वऋषः (भाप ९१५१३) इितवत२८४
१११३ बिहग हाम
यय िपदमीिण गिमथ बिहग हामतथव च वगाताः पव ित वनम
ndash अरा ४६५८अ बिहयग पमी पािणनीया२८५ िक गहा ित बिहः इित ितयोग ितीयाऽिप
पािणिनसता२८६ या बिहदश िता गहाम इाहारण ितीया२८७
२८४ समासऽय कितभावः सऋषीणाम सषणाम (विसकौ ९२) अ तासीन सरऋिषम (भाप ७११४) स दवऋिषवय म (भाप १०६९१६) ऋषीनतान (भाप १०८६५७) इािदिप२८५ अपपिरबिहरवः पा (पास २११२) इित ापनन२८६ ित इाहाय िमित भावः ततः अिभतःपिरतःसमयािनकषाहाितयोगऽिप (वा २३२) इननितीया२८७ या ापकिस न सव इनन कर करभो बिहः (अको २६८०क) इितवमीतरिवभिःिवशष १७२तम प १४८ बिहव न इित योग िवमश पय
२१८
सिकारकसमासकरणम १११४ म
१११४ म
दासी तवाह राज दशनाथ िमहागताबवष सहािण त म र तपः
ndash अरा ४६६१अ मया तम इित कम िण यिवधानादनकत िर ततीया पािणनीया२८८ िक
म इित कोगा षी च वत मान (पास २३६७) इित िविहताािणिनसता२८९
१११५ रोगणिवनाशन
णा ािथ ताः सव रोगणिवनाशनमायामानषभावन जाता लोककरकाः
ndash अरा ४७१८अ रोगणिवनाशनाय इित ताद चतथ सामातः पािणनीया२९० िक
िनिमामसयोग (वा २३३६) इनन समी िनिमिमह फल त कमणा सहयोग ताचकामी यथा भावचनम ndash
चम िण ीिपन हि दयोहि करमकशष चमर हि सीि पलको हतः
ndash भापास २३३६तथा रोगणिवनाशन िह फलम कम लोक जहणम अतोऽ समी
१११६ वानरवान
सीवः षयामास सीतायाः पिरमाग णअाानरवा महासाहाबलः
ndash अरा ४७४३वश नप सकतया वानरवािन इित पािणिनसत िक िलमिशलोकायाि (भापास २१३६) इित वचनन प िऽनकलता२८८ कत करणयोतीया (पास २३१८) इनन२८९ मितबिपजाथ (पास ३२१८८) इनन वत मानिववाया ः चकारणाािपचकारोऽनसमयाथ ः ldquoशीिलतो रितः ा आो ज इिपrdquo इािद (विसकौ ३०८९)इित िसाकौमा भोिजदीितमहाभागाः या म इ र तपः इननाय कम िण स-िववाया षी म र तपो बवष सहािण तम इित भावः२९० ताद चतथ वाा (वा २३१३) इनन
२१९
१११७ दवतावः सिकारकसमासकरणम
इित िकिाकाडीययोगाणा िवमशः
अथ सरकाडीययोगाणा िवमशः
१११७ दवतावः
अवीवतावः कौतहलसमितःग वानर िकिि समाचर
ndash अरा ५१११अािप नप सकिल वश चिलतयोगात २९१ प ियोग िलमिश
लोकायाि (भापास २१३६) इित भािनयमन पािणनीय एव२९२ यथोरमनीना ामायम इित वचनात
१११८ म
सव कथय रामाय यथा म जायत दयामासयाविध ाणाः ाि मम सम
ndash अरा ५३४०अ मिय इित योगथा नकलः िक उपिर इाहार सिववाया म
इिप या म इित मम इित चतथ२९३ सा च मामत दया जायत म िहताय वा दयाजायताम इभयथाऽिप तमम िण२९४ िहतयोग २९५ वा चतथ
१११९ द
ा तचन द पव पमदशयतममरसाश रोगणिवभीषणम
ndash अरा ५३६४२९१ यथा वााय माणािन रमसजदा (वारा ६११७२१) वािन दश तदा(मभा ३१५०१९) अकीय वािन (मभा ४१८३२) मासादयतथिसहवम (मभा ४४९४) सशािन च वािन (मभा ५५४५५) मघवािन (मभा ५१७८८४)सदवािन (मभा ६५६१६) अवािन (मभा ७१७२२६) रथवािन (मभा ६५९११७१६१४९ ७१७२२६) यो वदािन वरयित पिथ ायता ोिषताना (म २३६) इािदष२९२ या शिमममध चा िदगण पिठा अध चा ः प िस च (पास २४३१) इनन प ियोगःसमथ नीयः एवमव दववः सदा ा त ा िवजयतऽसरान (मभा १२१११९) इािदष बोम२९३ तमयावकवचन (पास ८१२२) इनन२९४ ियाथपपद च कमिण ािननः (वा २३१४) इनन२९५ िहतयोग च (वा २३१३) इनन
२२०
सिकारकसमासकरणम ११२० महाियम
अ दव िवासियत पव पमदशयत इित ियाथपपद च कमिण ािननः(पास २३१४) इननायमानतमम िण चतथ िहतशााहार िहतयोगावा२९६
११२० महाियम
ासादरिणः सवा ा तव तिवानता तण माय वनभ महाियम
ndash अरा ५३७७अ महत अियम इित महाियम इित िवह समासः सहरमोमोाः
पमानः (पास २१६१) इित सण कम धारयः आहतः समानािधकरणजातीययोः(पास ६३४६) इननाऽकारादशः महाियम इित महाखलः इितवत
११२१ राघव
रासीना तज नव कथय राघवमयो दिव रामोऽिप िापिरिनितः
ndash अरा ५५४९अ कथ धातयोगात (कथ वाबन धापा १८५१) ितीयोिचतव िक
राघव वित कथय इाहार सित सिप िसाानकला२९७
इित सरकाडीययोगाणा िवमशः
अथ यकाडीययोगाणा िवमशः
११२२ हनमम
आययानपण सम भीमिनःनमअवतीय हनम रामः सीवसयतः
ndash अरा ६१४२अ ला ितमानो भगवाीरामो हनमतोऽवतीय समवलाया स
िनवशयित रामिवष वनाविधभतात हनमम इित ितीया पािणनीय-िवव वमपायऽपादानम (पास १४२४) इननापादानसाया पव२९६ िहतयोग च (वा २३१३) इनन२९७ य च भावन भावलणम (पास २३३७) इनन
२२१
११२३ रघनायक सिकारकसमासकरणम
िक हनम ा अवतीय इाहारण ज कम तया (ज हानौधापा ९८६) ितीया या ाच (विसकौ ५३९) इित पिरगणन शरादौखडननापादानािववाया व प िचनोित२९८ इािदवितीया अकिथत च(पास १४५१) इनन कम साबलाितीया सतित पािणनीयता
११२३ रघनायक
याव राम िशताः िशलीमखा लामिभा िशरािस रसामिछि तावघनायक भोा जानक ितदातमहिस
ndash अरा ६२२४अ यिप दाधातयोग (डदाञ दान धापा १०९१) चतथ पािणनीया िक
तीपसग योजनतया िविनमयपऽथ जात सदानताभाव षीसािहम ितदातम इनन िविनमयोतनात या रघनायक इ जानकीम इननाय दा-भावस षी
११२४ म
मििभः सायधरान िववर िनहिनिततदाापय म दव वानरहतामयम
ndash अरा ६३८अ सीवो िवभीषण ाशमानः ाह म आापय मा पोषियतमाापय इित
चतथ२९९ या कारकाणा बिकितात ३०० दाधात (डदाञ दान धापा १०९१)िवनाऽिप सदान चतथ३०१
२९८ वमविचनोित फलािन (भापास १४५१) इित महाभा उदातः२९९ ियाथपपद च कमिण ािननः (पास २३१४) इनन३०० यथा अय योगः शोऽवम स बा सा िनवत यित त ldquoवमपायऽपादानमrdquoइव िसम (भापास १४२५) अयमिप योगः शोऽवम स बा सा िनवत तत ldquoवमपायऽपादानमrdquo इव िसम (भापास १४२६) अयमिप योगः शोऽवम स बा सा िनवत यित त ldquoवमपायऽपादानमrdquo इव िसम (भापास १४२७)अयमिप योगः शोऽवम स बा सा िनवत त त ldquoवमपायऽपादानमrdquo इविसम (भापास १४२८) अयमिप योगः शोऽवम (भापास १४२९) अयमिप योगःशोऽवम (भापास १४३०) अयमिप योगः शोऽवम (भापास १४३१) इािदष म३०१ चतथ सदान (पास २३१३) इनन
२२२
सिकारकसमासकरणम ११२५ रघणा पतय
११२५ रघणा पतय
नमोऽनाय शााय रामायािमततजससीविमाय च त रघणा पतय नमः
ndash अरा ६३१८अ शरणागतिवभीषणो रघकलभषण सीवलणािभराम राम समीडानो रघणा
पतय नमः इित य अ समासाभाव रघणा प इव पािणनीय पितः समासएव (पास १४८) इननासमाससािनषधात घिङित (पास ७३१११) इितगणाभावऽयादशाभाव च रघणा पतय इित कथम पर पितिरवाऽचरतीित पितः आचारिप ३०२ ततः सवा पहािरलोप लणितपदोयोः ितपदोव हणम ३०३ इितपिरभाषया लािणकपितश पितः समास एव (पास १४८) इित स न वत तअतो िघसाया गणऽयादश रघणा पतय इित३०४ या अपा पतय नमः तराणापतय नमः (कय तस ४५३१) इित छासयोग इव िवभीषणना ाण-िददशियषया भगवतो रामचछोमयाासः योगः कतः षीयछिसवा (पास १४९) इित सण षीयछिस वा इ वा हणन लोकऽिप अथवाषाऽमास चोयोगः पािणनीयः बल छिस (पास २४७३) इित सण सपोधाताितपिदकयोः (पास २४७१) इित सावः अथवा तष कित बलम (पास ६३१४) इित सण पव सािधतकदपितश परऽिक रघणा पतय इिपपािणनीयम३०५
११२६ िवभीषण
सीता य रामाय रा दिह िवभीषणवन यािह महाबाहो र मिनगणायम
ndash अरा ६६४६३०२ पित rarr सवाितपिदक आचार िा वः (वा ३१११) rarr पित िप rarr पित व rarrवरप (पास ६१६७)rarr पितrarr सनाा धातवः (पास ३१३२)rarr धातसाrarr िप च (पास ३२७६)rarr पित िप rarr पित व rarr वरप (पास ६१६७)rarr पितrarr िवभि-काय म rarr पितः३०३ िस त लणितपदोयोः ितपदोव हणात (वा ६२२)३०४ २१०तम प ११०३ पितना इित योग िवमशमिप पय३०५ मडका हलदााः सायाम (पास ६३९) इादनव साः इित पदतष कित बलम (पास ६३१४) इ िनवौ षा अक या बलम इ हणनषा अक
२२३
११२७ परः सिकारकसमासकरणम
अ िचरजीिवादाधारिववयाऽिधकरणसिप पािणनीया३०६
११२७ परः
िनहि ा राान मासनपराखमपरः िकिहीा भाषस रामिककरः
ndash अरा ६७२अ हणाविधभतात परः िकिहीा इित व तथाऽिप परः
दीयमानम इाहार कत िर ततीया उताहो परः इित करण ततीया दानियाया पर-दानाऽिप करणात
११२८ वायसनोः
हतािप शरीवा यसनोः तजसावध त पनजो ननद च महाकिपः
ndash अरा ६६२४अ कमिण सिववाया षी३०७
११२९ लणाय
िचिका कारयामास लणाय महानततः सोित इव बा ोवाच लण
ndash अरा ६७३७लण महानः इित सिववया षिचता िक लण महाान
जीवियतम इयमानतमम िण चतथ३०८
११३० रघम
इतः पर वा वदह षय रघमिवभीषणाय रा त दा गामह वनम
ndash अरा ६१०५४३०६ अामा बिला सो हनमा िवभीषणः कपः परशराम सत िचरजीिवनः(आरा ९७११८)३०७ षी शष (पास २३५०) इनन३०८ ियाथपपद च कमिण ािननः (पास २३१४) इनन
२२४
सिकारकसमासकरणम ११३१ कायभाजनाः
अााधारिववाया समी३०९ रामाधार पव िनिपतम३१०
११३१ कायभाजनाः
वय त सािका दवा िवोः कायभाजनाःभयःखािदिभा ाः ससार पिरवित नः
ndash अरा ६११८०कायभाजनमषाम इशआिदादच३११ अथवा भज इित भजनाः कत िर
ट३१२ भजना एव भाजनाः इित ािदादण३१३ काय भाजनाः इित षी-समासः३१४ अतो न िलदोषः
११३२ िशिबकोम
सवा भरणसामारो िशिबकोमयाीकब िभग ा ककोीिषिभः शभाम
ndash अरा ६१२७०अा नप सकिल पाठात िशिबकोमायाम इनद कथमिमित न
िमतम३१५
११३३ दवताः
पयता सव लोकाना दवरासयोिषतामण दवता ाण मिथली
ndash अरा ६१२८०दवता अनकलियत सादियत वा ण इित तमम िण चतथ३१६
३०९ आधारोऽिधकरणम (पास १४४५) सिधकरण च (पास २३३६) इााम३१० १९६तम प १७८ राघव इित योग िवमश पय३११ अशआिदोऽच (पास ५२१२७) इनन३१२ कटो बलम (पास ३३११३) इनन३१३ ािद (पास ५४३८) इनन३१४ कोगा च षी समत इित वम (वा २२८) इनन या काय भाजन यषाम इितबीिहः३१५ िलमिश लोकायाि (भापास २१३६) इनन िल िशयोगाधीनिमित भावःवाीकीयरामायण भारत त िशिबका इित ीिल एव योगः३१६ ियाथपपद च कमिण ािननः (पास २३१४) इनन एवमव ाणः इािपबोम
२२५
११३४ गवा रसोरगाः सिकारकसमासकरणम
११३४ गवा रसोरगाः
ततः शः सहाो यम वणथाकबर महातजाः िपनाकी वषवाहनःा िवदा ो मिनिभः िसचारणःऋषयः िपतरः साा गवा रसोरगाःएत चा िवमानाराजमय राघवःअवन परमाान राम ालय त
ndash अरा ६१३१-३हलअरस इित पाठ त गवा रउरगाः इव३१७ अज
गवा रसोरगाः३१८ अथवा ादषहाामाहार (पास ५४१०६) इात इित योगिवभागन टच यः३१९ न चायम करोित तिह पव गवा रसाः३१७ गवा ारसोरगाित गवा रउरगाः गव जस अरस जस उरग जस rarr चाथः (पास २२२९) rarr सपो धाताितपिदकयोः (पास २४७१) rarr गव अरस उरग rarrअकः सवण दीघः (पास ६११०१) rarr गवा रस उरग rarr ससजषो ः (पास ८२६६) rarrगवा र उरग rarr भो भोभगोअघोअपव योऽिश (पास ८३१७) rarr गवा रय उरग rarrलोपः शाक (पास ८३१९) rarr गवा र उरग rarr गवा रउरग rarr िवभिकाय म rarrगवा रउरग जस rarr गवा रउरग अस rarr थमयोः पव सवण ः (पास ६११०२) rarrगवा रउरगास rarrससजषो ः (पास ८२६६)rarrखरवसानयोिव सजनीयः (पास ८३१५)rarrगवा रउरगाः३१८ सव साा अदाः ः इः अर इित शोऽिप ीकरणीय इित भावः अर-श योगः पराणऽवीखड रवाखड कसमरतीथ माहावणन कतोऽि ndash वसमास कसमाकराकल मयरदाहसकोिकलाकल नदवारगीतसल वाित वात यमनताकल(प रख १५०१४) अ नदवारगीतसल इ अर इव शः एवमवा अर-शीकार सशः सप (ldquoसःािौ हर सपrdquo इित भरतकाथ सहः इित शकमः) उरगशनाग ीकरणीयः दवगवमानषोरगरासान (नउ १२९) गवरगरसाम (म ३१९६)इािदष उरगशो नागाथ इाकोशः अ पया ययोः कथ पथगपादानिमित न िमतम सप -नागयोरीषदरम अत एव गीताया सपा णामि वासिकः (भगी १०२८) इाऽिप अनािनागानाम (भगी १०२९) इ भगवता नागा नागलोकवािसनो मानवमखाः सप जाितिवशषाःसपा एकिशरसः (भगी राभा १०२९) नागा बिशरसः (भगी राभा १०२९) इित भगवोरामानजाचाया गीताभा एव तिह गव जस अर जस स जस उरग जस rarr चाथ ः(पास २२२९) rarr सपो धाताितपिदकयोः (पास २४७१) rarr गव अर स उरग rarrअकः सवण दीघः (पास ६११०१) rarr गवा र स उरग rarr आणः (पास ६१८७) rarrगवा र सोरग rarr गवा रसोरग rarr िवभिकाय म rarr गवा रसोरग जस rarrगवा रसोरग अस rarr थमयोः पव सवण ः (पास ६११०२)rarr गवा रसोरगास rarr ससजषोः (पास ८२६६)rarr खरवसानयोिव सजनीयः (पास ८३१५)rarr गवा रसोरगाः३१९ योगिवभाग चदषहाात समाहार इनयोमष साािदतरतरादिप किचिदित भावः
२२६
सिकारकसमासकरणम ११३५ मम
इित खडवामक पात उरगशन समासः३२०
इित यकाडीययोगाणा िवमशः
अथोरकाडीययोगाणा िवमशः
११३५ मम
ण राम यथा व रावण रावण चज कम वरादान सपादतो मम
ndash अरा ७१२४अ पा भिवतमासीत ३२१ िक वदतो मम इित भावलणा षी य च
भावन भावलणम (पास २३३७) इित सण३२२
११३६ काल
स त सिचर कालमवास िपतसतःकिचथ काल समाली नाम रासः
ndash अरा ७१४५आगत इित तीत वाहार भावलणा षी३२३
३२० याऽ न समासोऽिप त गवा रसः इित पथक उरगाः इित च पथक ततः सिहताया ससजषोः (पास ८२६६) इनन भो भोभगोअघोअपव योऽिश (पास ८३१७) इनन यलोपः शाक (पास ८३१९) इनन यलोप गण ा िपादीाोपकाय ािस सामातःगवा रस उरगाः इव पर न म न (पास ८२३) इनन पव ािसम (पास ८२१)इित स िनराकत िस यलोप आणः (पास ६१८७) इनन गण गवा रसोरगाः इित िसमिवराय २००तम प १८५ जायित सीतित इित योग िवमश पय३२१ अपादान पमी (पास २३२८) इनन अ शिवषादपादानम या आातोपयोग (पास १४२९) इननापादानम३२२ रािकाथः षतराम (पास २३३४) इतः षी इनव षी चानादर(पास २३३८) इतः षी इपक वाऽऽदरऽिप य च भावन भावलणम (पास २३३७)इनन भावलणा षीित भावः३२३ रािकाथः षतराम (पास २३३४) इतः षी इनव षी चानादर(पास २३३८) इतः षी इपक वाऽऽदरऽिप य च भावन भावलणम (पास २३३७)इनन भावलणा षीित भावः
२२७
११३७ जगयम सिकारकसमासकरणम
११३७ जगयम
भगविह म यो क सि महाबलाःयोिमािम बिलिभ ाताऽिस जगयम
ndash अरा ७४२अ ाता इित तयाः३२४ तयायोगात जगयम इ ितीया
पािणनीया३२५ न लोकायिनाखलथ तनाम (पास २३६९) इनन षीिनषधात
११३८ जगाम ऋिषवाट
वाीिकरिप स गायौ तौ कशीलवौजगाम ऋिषवाट समीप मिनपवः
ndash अरा ७६३६अ सिहताया अिववणा सिः३२६
११३९ मम
एवमतहाा यथा वदिस सतयो जिनतो म तव वारिकिषः
ndash अरा ७७३४मा िवासियत यो जिनतो मा तोषियत वित तमम िण चतथ३२७
११४० मनय
त स मनय रामः पजा का यथािविधपाऽनामयो रामः पोऽथ तन सः
ndash अरा ७८१५मिनमनकलियतम इित तमम िण चतथ ियाथपपद च कमिण ािननः
(पास २३१४) इनन३२४ तन (पास ३२१३५) इनन ताी ता वा तन यः३२५ कता कटान विदता जनापवादान (काव २३६९) कता लोकान (विसकौ ६२७) इितवत३२६ या ऋकः (पास ६११२८) इनन शाकलकितभावः३२७ ियाथपपद च कमिण ािननः (पास २३१४) इनन
२२८
सिकारकसमासकरणम ११४० मनय
इरकाडीययोगाणा िवमशः
इारामायणऽपािणनीययोगाणािवमशनामक शोधब थमााय ितीयपिरदः
इ महीजारघवीरलखकः अारामायणमवित नःअपािणनीयान िधया िवमय व अायमत थम मशयम
इारामायणऽपािणनीययोगाणािवमशनामक शोधब थमोऽायः
२२९
अथ ितीयोऽायः
कितकरणम
ना नीलादयाम राम तामरसाननमशोध िगिरधरः ा ितीयाायमारभ
अथाारामायण समागतान कितसिनोऽपािणनीयान योगानन-सध
अथ ितीयााय थमः पिरदः
अथ बालकाडीययोगाणा िवमशः
२१ सिवम
कलासा कदािचिवशतिवमल मिर रपीठसिव ानिन िनयनमभय सिवत िससःदवी वामासा िगिरवरतनया पाव ती भिनााहद दवमीश सकलमलहर वामानकम
ndash अरा ११६अाारामायण ारिित ौित१ कलासिगरौ सिव भगव
िशव पाव ती पित अ सव कात िवश धातोः (िवश वशन धापा १६३९)कत िर गथा कम किषशीासवसजनहजीय ित (पास ३४७२) इनन -यः लशतित (पास १३८) इननाया लोप २ जसजमजयज-राजाजशा षः (पास ८२३६) इनन ष ना ः (पास ८४४१) इनन
१ lsquoासःrsquo इित शषः२ त लोपः (पास १३९) इनन
२२ परा रामायण रामः कितकरणम
िवभिकाय सिवम इित सव क िवश धातोः शयनमथ ः३ त पवशनपोऽथ ःकथिमित चत समपिवम इवा उपउपसग लोपः४ अत एव सिवम इिह समपिवम इथ ः५
२२ परा रामायण रामः
परा रामायण रामो रावण दवकटकमहा रण रणाघी सपबलवाहनम
सीतया सह सीवलणाा समितःअयोामगमामो हनममखव तः
ndash अरा ११२६-२७अ भतभावनो भगवान िशवोऽारामायणकथायाः ाव करोित यत परा
रामायण ीरामो रावण हाऽयोामगमत अ रामायण इित िह क िवशषणिकमिभायक वाऽ समी वा िकििमिका यिद चदाधार समी तदा रामायणपकम रामिनिपताऽऽधारता कथ सवा यिद चणया रामायणलितामलमयानपपिाया नपपि६ यथा गाया घोषः इ ताया नपपिःयतो िह घोष आभीरपी सा च भगीरथरथखाताविजलवाह सवा निहअतोऽयानपपिरिप ताया नपपिित चामीसन गापद गातीरलणा तथवािप रामायण ताया नपपः रामायणपद रामायणोपलितकाल लणा इय च जघा विवयाकरणमत एता अिमिप नाीितचतावदकारोप इित चत७ अल गगकनया रामायणमिन सरामायणः इित िवह थमााामायणशात अशआिदोऽच (पास ५२१२७)
३ यथा ndash पाददगष दभष ािराः सिवशित (गोगस २६१०) मण सामन सिववश(रव २२४) चरम सिवशित या थम ितबत (मभा २८८३६) आााानादााासवशनादषोऽतनः कालः (काव १२५७) इािदष अवलः ndash चादवशािकताउपसगा थ चिका
४ िवनाऽिप य पवरपदलोपो वः (वा ५३८३) इनन५ अािप यत जघनाधन च पश ितित स च िवशित (शा ८२४२० सिवशित =
िनषीदित) पयटीटविम वषा क सिवशत (लिव ४५ सिवशत = ितत = वसत)अनोातऽन तथा सवयत जरी (िवप ६५३३ सवयत = उपवयत) अवलः ndashचादवशािकता उपसगा थ चिका
६ अयानपपिितसान लणाबीजम वत ताया नपपिसानमव तीजम (पलम २३ndash२४)
७ त सित ताय सव सवा थ वाचका इित भााणाया अभावाियावदकयकन गौरवात जघविकनाया अाा (पलम २७)
२३२
कितकरणम २३ हनमम
इनन अच य यिच भम (पास १४१८) इनन भसाया यितच (पास ६४१४८) इननाकारलोप रामायणः तिन रामायण इित साधअथा ामायण काल
२३ हनमम
ा तदा हनम ािल परतः ितमकतकाय िनराका ानाप महामितम
ndash अरा ११२९ततो रामः य ाह हनममपितम
ण त वािम ाानापरानामndash अरा ११४४
शो हनय स हनमान इित िवह तदाििित मतप (पास ५२९४) इनन मतय िवभिकाय हनमम इित पािणनीयमहनमम इित िह कथम ऊङतः (पास ४१६६) इननोिङ कत दीघ हन इित८ततो मतय हनमान इित िवभिकाय हनमम या अषामिप यत(पास ६३१३८) इनन दीघ हनमम इित
२४ आनम
आन िनम ल शा िनिव कार िनरनमसव ािपनमाान काशमकषम
ndash अरा ११३३अ आनश आानम इनन सामानािधकरय कथम यतो
ााऽऽनािधकरणम तथा चा कथ न षीित चत अतवदामतआन आनपात न च आनमयोऽासात (स १११३) इितस आनप न पािद अथ किथ मयट िक त िवकारः(पास ४३१३४) इनन िवकाराथ निह तावदाा िनिव कारः आन िनम लशामिवकारमकषम इवोात अिवकायऽयमत (भगी २२५)
८ छासाालकाा नोपधादमनजातरिङथ ः अ वाचकाराः ndash हन(न) प ी हन-उन ी वा ऊङ शकमकारा ndash हनः ी हन + प ऊञ हनः इमरटीकाया भरतःभा त ऊकरणऽािणजातारादीनाम (वा ४१६६) इित वाि कानर हन शो रािदगणपिठतः पर यत िह हनपमाष ष यथा मलरामायण भरतािक रामो हनम सजयत (वारा ११८५) अ गोिवराजा ndash हनश ऊकाराोऽि (वारा भटी ११८५)
२३३
२५ अिवकािरिण कितकरणम
इित गीतायामािदित चत तकतवचन मयट (पास ५४२१) इननाचया थ अतवािदना मत प अतः सामानािधकरय ाचया थ मयिटपरमााऽऽन िनलयिमपायाम आनोऽिन इशआच९ याआन इवाऽचरतीानित१० आनतीानः११ कत िर ििप सवा पहािरलोप कितसमासा (पास १२४६) इनन ाितपिदकसाया ौजसमौा-ािङाङिसाङसोसाोप (पास ४१२) इनन अिमिवभौ अिम पव ः (पास ६११०७) इनन पव प आनम इित पािणनीयमव
२५ अिवकािरिण
साभासबः कत मिविऽिवकािरिणसाियारोत ाा जीव च तथा बधः
ndash अरा ११४७अ न िवकार इिवकारः अिवकारोऽििित अिवकारी इित िवह अत
इिनठनौ (पास ५२११५) इनन इिनय िवभिलोप भसाया यित च(पास ६४१४८) इननाकारलोप पनः समीिङिवभौ लशतित (पास १३८)इनन ङकारायामनबलोप अावायऽिप (पास ८४२) इनन णअिवकािरिण अ न कमधारयाथयो बीिहदथ ितपिकरः१२ इित वचनन िहमथयिनषधात इिनः अपािणनीय इित चत अ कमधारयो नाि तदा कथम-िनयम सरः अ कमधारयः सकलसमासोपलणिमित चत अ न इिनः िकन िवकत तीलः इित िवह िवपव कात कधातोः (डकञ करण धापा १४७२)सजातौ िणिनाी (पास ३२७८) इनन िणिनः णकारानब काय अचो
९ अशआिदोऽच (पास ५२१२७) इनन१० आन rarr सवाितपिदक आचार िा वः (वा ३१११) rarr आन िप rarr
आन व rarr वरप (पास ६१६७) rarr आन rarr सनाा धातवः (पास ३१३२) rarrधातसा rarr शषातिर परपदम (पास १३७८) rarr वत मान लट (पास ३२१२३) rarrआन लट rarrआन ितप rarrआन ितrarr कत िर शप (पास ३१६८)rarrआन शप ितrarrआन अ ितrarr अतो गण (पास ६१९७)rarrआन ितrarrआनित११ आनrarr धातसा (पव वत)rarr िप च (पास ३२७६)rarrआन िप rarrआन व rarr
वरप (पास ६१६७) rarr आन rarr िवभिकाय म rarr आनः या नििहपचािदोिणचः (पास ३११३४) इनन कत य िच आन rarr धातसा (पव वत) rarr नि-िहपचािदो िणचः (पास ३११३४) rarr आन अच rarr आन अ rarr अतो गण (पास ६१९७)rarrआनrarr िवभिकाय म rarrआनः१२ मल मयम
२३४
कितकरणम २६ जगन
िणित (पास ७२११५) इनन वौ रपर१३ सकवचन ण१४ अिवकािरिण इितपािणनीयमव
२६ जगन
मायया गणमा सजविस िसजगन न त लप आनानभवानः
ndash अरा १२१५अ रावणककजपादभारपीिडतया वसमा सह सकलदवपरःसर ीरसागर
गतो ा भगव वाह यिगणमा मायया हतभतयोपलित ससार सजिसपालयिस नाशयिस िक जागितकपदाथन न िलस अ जागितकन इव योयतो िह जगित भव जागितकम इित िवह त भवः (पास ४३५३) इनन ठक यतितचामादः (पास ७२११७) इित वौ इससााः (पास ७३५१) इननकादश िवभिकाय जागन इव पािणनीयम एव जगन इित िवमयत तथा चआनो जगिदतीित जगित इित िवह सप आनःच (पास ३१८) इननच य लशतित (पास १३८) इननायामनबलोप वत मान लट (पास ३२१२३) इित लट ततः ितिप शिप जगित१५ ततः जगतीितजगः इित िवह नििहपचािदो िणचः (पास ३११३४) इनन अच य िवभिकाय ततीयकवचन टािवभौ टाङिसङसािमनााः (पास ७११२)इनननादश गण १६ जगन इित पािणनीयमव या जगसार याित गित इितिवह जगपपद याधातोः (या ापण धापा १०४९) आतोऽनपसग कः (पास ३२३)इनन कय ककारानबकाय आतो धातोः (पास ६४१४०) इननाऽकार-लोपऽपदााभाव१७ जगः तन जगन या जगदाच इित जगतयित१८१३ उरण रपरः (पास ११५१) इनन१४ अावायऽिप (पास ८४२) इनन१५ जगित इित भा तयणकादशगणवौदीघममरीिविधः (वा १४२) इित वाित क
उदातम१६ आणः (पास ६१८७) इनन१७ पषोदरादीिन यथोपिदम (पास ६३१०९) इित सणापदम या अययादीिन िस
(पास १४२०) इित सण छासभम१८ जगत rarr तरोित तदाच (धापा गस) rarr जगत िणच rarr जगत इ rarr जगित rarr
सनाा धातवः (पास ३१३२) rarr शषात िर परपदम (पास १३७८) rarr वत मान लट (पास ३२१२३) rarr जगित लट rarr जगित ितप rarr कत िर शप (पास ३१६८) rarrजगित शप ितप rarr जगित अ ितrarr साव धातकाध धातकयोः (पास ७३८४) rarr जगत अ ितrarrएचोऽयवायावः (पास ६१७८)rarr जगतय अ ितrarr जगतयित
२३५
२७ सपिवत कितकरणम
जगतयतीित जगत इाचाणािणजाििप ककार लशतित (पास १३८)इननाया त लोपः (पास १३९) इनन लोप इकार उपदशऽजननािसकइत (पास १३२) इननाया लोप पकार हलम (पास १३३)इननाया लोप वरप (पास ६१६७) इनन वकारलोप णरिनिट(पास ६४५१) इनन िणलोप१९ पनः यातीित यः२० जगदव य इित जगः इितिवह कम धारयसमास जगः न च झला जशोऽ (पास ८२३९) इनन कथ नजम पषोदरािदात २१ तावकननादोषात पनः तन जगन
२७ सपिवत
तवािपजािनमा तलसीमालया िवभोध त विस पद लाऽिप ीः सपिवत
ndash अरा १२१९अ सपा तम इित िवह तन त िया चितः (पास ५१११५) इनन
वित य सपीवत २२ सपिवत इित कथम अ िह ापोः साछसोब लम (पास ६३६३) इनन ः२३
२८ अितहिष तः
इित व ाण बभाष भगवान हिरःिक करोमीित त वधाः वाचाितहिष तः
ndash अरा १२२२१९ जगितrarr धातसा (पव वत)rarr िप च (पास ३२७६)rarr जगित िप rarr जगित व rarr
वरप (पास ६१६७)rarr जगितrarr णरिनिट (पास ६४५१)rarr जगत rarr िवभिकाय म rarrजगत२० या ापण (धापा १०४९)rarr याrarrअिप यत (पास ३२१०१)rarr या डrarr या अrarr
िडभानबकरणसामा त (वा ६४१४३)rarr य अrarr यrarr िवभिकाय म rarr यः२१ पषोदरादीिन यथोपिदम (पास ६३१०९) इनन या अययादीिन िस
(पास १४२०) इित सण छासभम२२ समानः पितराः इित िवह िन सपािदष (पास ४१३५) इनन िनपातनामान
सादश सपीशो ः२३ अिप च वाीकीयरामायणऽयोाकाड ndash साह दथ साा त मा नावबस सपिवौ
या म दय दातिमिस (वारा २८२६) अ टीकाकाराः ndash ापोः साछसोब लम (पास ६३६३) इननाष न वा म यथा ndash सपिवािवित lsquoापोःrsquo इित ः (वाराभटी) सपाः विः ndash सपिविः lsquoापोःrsquo इित ः (वारा कटी) सपिवािव आष ः (वारा िशटी) सपिवािवाष ः (वारा ितटी)
२३६
कितकरणम २८ अितहिष तः
णः ित ाऽऽान दय भगवान बभाष यत िक करोिम इितसमाकया ितो ा वाच अितः इित योगत अितहिष तः इपािणनीय इवयः यतो िह ष धातोः (ष तौ धापा १२२९) गथा कम किषशीासवस-जनहजीय ित (पास ३४७२) इननाकम कधातोः कत िर य ककारानब-लोप २४ २५ िवभिकाय ः इव िह पािणनीयम हिष तः इित योगोऽिप पािणनीयःयतो िह हष ः सातोऽ इित िवह तद सात तारकािद इतच (पास ५२३६)इनन इतच यऽनबलोप यिच भम (पास १४१८) इनन भसाया यितच (पास ६४१४८) इननाकारलोप िवभिकाय हिष तः या हष िमतः इित िवहितीया ितातीतपिततगतााापः (पास २१२४) इनन ितीयातष-समासः न च इतश ितािदबिहभ ताथ समास इित वाम ितीया इित योग-िवभागन ितीया समथन सबन समत इथ करण ितीयातषो नव दोषावहः तनगह यातो गहयातः गहमागतो गहागतः इािदयोगा अिप स कािलदासोऽिपय यथा ndash
सरमााितगभ गौरवायमासनया गहागतःतयोपचारािलिखहया नन पािरवनया नपः
ndash रव ३११अ गहमागतो गहागतः इसित योगिवभाग कथ समासः सवः तात हष िमतःइित िवह ितीयातष कितसमासा (पास १२४६) इनन ाितपिदक-साया सपो धाताितपिदकयोः (पास २४७१) इनन िवभििक पनामवाितपिदकसामाि सौ िवभौ हिष तः न च सित िवभिलोप हष इत इित ितगणः ािदित चत अाऽकितगणात शकािदष परप वाम (वा ६१९४)इनन परपम क ा वित चत त टः (विसकौ ७९ लिसकौ ३९)अथा रप भसक टः ान भवत२६ असित च तिन शकघटकाकार पर-पतया शकअ इित ित तयोदघ वा र एव एव मनस ईषा इित ित शकािदष परप वाम (वा ६१९४) इननाऽकितगणात मनीषा इ िट इ परप मन ई ईषा इित ित ततो अीन वण परण सयोम (िश ८१५) इित वचनात मनीषा इ दीघ ः अिनः योगः ाि पतत अलौ इित िट इ परप २४ लशतित (पास १३८) त लोपः (पास १३९) इााम२५ ना ः (पास ८४४१) इनन२६ पव पोऽयम
२३७
२९ मवरदिप तः कितकरणम
दीघ पतािलः इसत ात२७ अतः lsquoटःrsquo इित पम तदिच पर पव परयोःपरपम इचरणाः२८ तथवाािप परप करणीयम
२९ मवरदिप तः
भगवन रावणो नाम पौलतनयो महानरासानामिधपितम वरदिप तः
ndash अरा १२२३अ ा रावणोलता वण यित मवरदिप तः इित अ मया दो
वर इित मवरन दिप तः इित िवह प धातोः (प हष मोहनयोः धापा ११९६)अिनात २९ ः इव पािणनीय दिप तः इित कथम दप ः सातोऽ इित िवहतारकािदगण दिप तश पाठात इतच य३० भादकारलोप ३१ दिप तः यादप िमतः इित ितीयासमास परप ३२ दिप तः इित
२१० सहायम
यय सज सवऽिप वानरशसवानिवोः सहाय कत यावाित भतल
ndash अरा १२३०अ भगवान ा सवा न दवान वानरशरीरािण रयित िवोः सहाय
कत अ सहायम इपािणनीयिमव यतो िह अय गतौ (धापा ४७४) इातिरअच य सहायः इित भवित३३ िक त सव सहाय कत इित िववाया सहाय-शो भावसाधनः तीयत भाव च सहाय भावः साहाम इित िवह गणवचन-२७ यिद ािदिधकारादवत तिह मनीषा पतिलिरित न िसत किच मनःपतयोः
पषोदरािदादलोप अकारव परपमाः (तबो ७९)२८ बालमनोरमायामिप ndash तत शकािदशाना टरिच पर ट पराचान परपमकादश
इथा त आिदनवौ शकािदगण lsquoसीमrsquo इित कितपयपाणामिसः (बाम ७९)२९ एकाच उपदशऽनदाात (पास ७२१०) इित सण धातोरिनम तािधा रधािद
(पास ७२४५) इनन वकिकािः पर िनाया य िवभाषा (पास ७२१५)इननडभावः३० तद सात तारकािद इतच (पास ५२३६) इनन३१ यिच भम (पास १४१८) इनन भम यित च (पास ६४१४८) इननाकारलोपः३२ शकािदष परप वाम (वा ६१९४) इनन३३ सहायः प (सह अयत इित अय + अच) इित शकमः
२३८
कितकरणम २११ सहायाथ म
ाणािदः कमिण च (पास ५११२४) इनन ञ य वौ भादकारलोप ३४साहाम अ सहायम इित िह पवा िनवास भगवतः सा कव ३५ इितिववाया सहायम इित कथिमित चत सहायम इ पषोदरािदाभाव यकार-लोप सहायम या सव सहाय यथा ाथा कव इित ियािवशषणाितीया याआान सहाय कव इाहारऽपािणनीयतापिरहारः या अयनम अयः इित भावएरच (पास ३३५६) इनन इधातोः (इण गतौ धापा १०४५) अिच गणऽयादश िवभिकाय अयः सह अयः सहाय सहायम इित साधनीयम३६
२११ सहायाथ म
दवा सव हिरपधािरणः िताः सहायाथ िमततो हरःमहाबलाः पव तवयोिधनः तीमाणा भगवमीरम
ndash अरा १२३२अ सहायाथ म इित योगोऽिप तथव अ अयनमयः भाव अच ३७ सह
अयः सहायः३८ ताियदम सहायाथ म ३९ या भावऽय घञः आयः४० तन सौकत न दोषः सह आयः सहायः ता इद सहायाथ म एव िनसहायशचतथ तदथा थ बिलिहतसखरितः (पास २१३६) इनन अथन िनसमासो िवश-िलता चित वम (वा २१३६) इितवाि कबलन िनसमास िसिमदम नच सहायाय इदम इित लौिककिवह यत पात अथ शन सह समास इितचत िवहो िधा पदिवहोऽपदिवह पदिवहो नाम य िवह तानापदाना समासः य िवहऽतानामिप ताथ बोधसमथा ना समासापदिवहःयथा ाितपिदकाथ िलपिरमाणवचनमा थमा (पास २३४६) इित स अ िहाितपिदकाथ िल पिरमाण वचनित ाितपिदकाथ िलपिरमाणवचनािन ताविताितपिदकाथ िलपिरमाणवचनमा तिन ाितपिदकाथ िलपिरमाणवचनमा अ३४ तितचामादः (पास ७२११७) इननािदविः यिच भम (पास १४१८) इनन भम
यित च (पास ६४१४८) इननाकारलोपः३५ साम ी सह भावः (सह + ञ) इित शकमः३६ सह अयः सहायः इ सह सपा (पास २१४) इनन सपासमासः २८२तम प २ ४८
सहाय म इित योग िवमशमिप पय अनन जानिकनाथ सहाय कर जब कौन िबगाड़ कर नर तरोइित मक सहाय कर इित गोािमतलसीदासकतोऽवधीभाषायोगोऽिप ाातः३७ इण गतौ (धापा ११०४५) इित धातोः एरच (पास ३३५६) इनन३८ सपासमासः३९ अथन िनसमासो िवशिलता चित वम (वा २१३६) इनन िनसमासः४० अय गतौ (धापा ४७४) इित धातोः भाव (पास ३३१८) इनन
२३९
२११ सहायाथ म कितकरणम
िवह त एवशः िकपदिवहतया तदथ वाचक आगतो माशः स चकमितः यतो िह ा यमाण पद कमिभसत न च -घटकोऽश वचनिमित तदव कमिभसतािमित चत अशसमीपाथ लणा न च सा जघा विवयाकरणरीकताऽिप४१ तथा च गायाघोषः इाऽभीरपथवाचक घोषश गापदािभधयभगीरथरथखातावि-जलवाहप शाथऽयासवााया नपपत अ सामीसन गा-पद गासमीपवित तट लणा न च गायाम इ समी कथिमित चतऔपिषकाऽधारा िववा औपिषको िह सः उपष भव औपिषकःइित त जातः (पास ४३२५) इनन ठक ४२ उपष सामीन सयोगन वासः सयोग यथा कट शत सामी यथा गरौ वसित न त गमिभसयवसित अिप त गरोः समीप वसित तथव गाया घोषः न त गामिभसयघोषः अिप त गासमीप घोषः यमतत ndash शाथ ीकत गाया मीनःइादौ कट शत इािदवत सयोगसप औपिषक आधार समी िक लाथ गाया घोषः इादौ सामीस औपिषक आधार समी गरौ वसितइािदवत पर गाया मीनघोषौ इादौ लणाीकार दोषः यतो िह मीनघोष मीनघोषौ इित ः स च सािहमपत सािह नामकधमा विक-धमा विससगणककमा विऽयः यथा रामलणौ रासान हतः इ राम-लणौ इ कत पसाविकत पधमण हपधमा वि हनन-कम ययः तथाासवः एकधमा विमीनघोषौ इकधमा विससगणिनावििनससगण सााविसापदाथऽयः परम गायामीनघोषौ इ मीनपदाथा य गापद वाहाथ घोषकत तीरपो लाथ िहकथमय इित चत अ लणामनीक शतावदकधमा रोपः तथा कतउभय वाहपोऽथ ः समान एव ताद न लणा सामी षी च चत ा ा समीपाम इथ ः सामीषथ ायऽीकाराौढ-मनोरमाबहरलघशरादौ साटोप खिडता तय पिरिितय दाव-हलिमव ौढमनोरमाया दीितमहाभागः पव पः दिश तो यत हिलकदशव४१ त सित ताय सव सवा थ वाचका इित भााणाया अभावाियावदकयकन
गौरवात जघविकनाया अाा (पलम २७)४२ उपष rarr त जातः (पास ४३२५) rarr उपष ठक rarr उपष ठ rarr ठकः
(पास ७३५०) rarr उपष इक rarr यिच भम (पास १४१८) rarr भसा rarr िकित च(पास ७२११८) rarr औपष इक rarr यित च (पास ६४१४८) rarr औपष इक rarrऔपिषकrarr िवभिकाय म rarrऔपिषकः
२४०
कितकरणम २११ सहायाथ म
तावकशषातमम (ौम १) ह ल इित समासः किरत एव च षथ ःसामी भिवित तथा च अशो ल शन सहात तथा च हसमीप-व ो लकार इत इथ ीकारऽोऽायदोषपिरहारः िक ीकतऽिन िवक षथ िह सामीम त च सवथाऽिसम यतो िह सामीपषथ लोकऽिसिः निह नीलमर य इ नीलारसमीपवित भवनािदःतीयत न वा िचा गावो य इ िचगवीना समीपवित वािदः तीयत िकवा िचा गावोऽरा समीप वा य इथ बीिहमथयमिप न भवित अरा-श सामी च षथ ीकार मानाभावात अत एव अरण न समासः इितभाोिः४३ वत षथा यकशतम एकशत िह षथा ः (भापास ११४९)इित भाोः िक सभदनाथा विचण तदथ विवम यतो िह स-कारोऽिप षाः समवाथ कठरवण कथयित षी शष (पास २३५०) शष-शो िह िशष धातोः (िशष िवशषण धापा १४५१) कत िर अच यन िशनिकारकादीिन ाितपिदकाथ िविशनि ाावत यतीित शषः पचािदादिच य४४पगलघपध च (पास ७३८६) इनन गण िवभिकाय िसः शषः इित यािशत सवः कारकाितपिदकाथो ावत त इित शषः इित अकत िर च कारकसायाम (पास ३३१९) इनन कत िभ कम िण कारक घिञ गण िसम याशषण शषः इित िवह भावघञः४५ सोऽििित मथयोऽशआच४६ न चकरण घञ इित चत करणािधकरणयो (पास ३३११७) इनन िवधीयमानट-नन बाधोऽत एव प िस साया घः ायण (पास ३३११८) इनन घः यःियताम साभाव कथम घः ायण इित िह सायाम इ िवशषणिमित चतायण इित िवशषण न करणघवापकम न पाधपािधभ वित (भापास १३२५११६) इित भाकारण िनिषात अत एव हल (पास ३३१२१) इित घञिपन यतो य घिवषयऽपवादावत त उगा पवादौ समानदशौ भवतः४७ इित िनयमसाव िकात घ एव बात तिह घञः का गितः अगितकगिताावघञएव पात अच य शषशो िनात इमा ययः ौढमनोरमायाम उपदश-शिनौ िनिपता दीितमहाभागय था ndash यिप उपिदयतऽननित करण-४३ ाितपिदकोपसजन ो भवतीत न चारण समास ाितपिदकमप-
सजनमि (भापास १२४८)४४ नििहपचािदो िणचः (पास ३११३४) इनन४५ भाव (पास ३३१८) इनन४६ अशआिदोऽच पास ५२१२७) इनन४७ मल मयम
२४१
२११ सहायाथ म कितकरणम
ा शामपदश इित भावािदष ाात तथाऽिप तौिढवादमा करण घञोलभाटा बाधात न च ldquoघःrdquo असात ायण सायािमित ाानिात न पाधपािधभ वतीािदना भाकतावहलना अत एव घापवादःldquoहलrdquo (पास ३३१२१) इित घञपीह न बालक गितकगितः अत एव ियशा यािभिरित करणिरिप पराा तथा च वाि क ldquoअजा ीखलनाःrdquo(वा ३३१२६) ldquoियाः खलनौ िवितषधनrdquo (वा ३३१२६) इित अतो भाव एवयो ा इित भावः इित (ौम ३) िक यििमोपदशवािवािदष लष भा करणघञ ितपािदताा सरिणरानसत ा तथा च िश कारक-ाितपिदकाथा अननित शषः स सः तथा च िसाकौमा कारकाितपिदकाथ -ितिरः ािमभावािदसः शष षी ात (विसकौ ६०६) एव िहसः षथ इित रााः सव कात ब धातोः (ब बन धापा १५०८)सबाित ितयोयनयोिगनौ यः स सः इित िवह कत िर पचािच४८ तथा चसो िह िः सििभआयतया िविशबििनयामकित वयाकरणिसाः४९सामी िह नव िम अतः कथ सो भविदित ममािप मनीषा एव षथन सामीम अतः षीबलन सामीाथ नावग शत तन पदसमीपऽपदलणा साऽीकतित चतावदकतापः इमपबहणन िसिमद यदपद-िवह एव ाितपिदकाथ िलपिरमाणवचनमा थमा (पास २३४६) इित स मा-श मयरसकािदामासः५० तथव सहायायद सहायाथ म इापदिवहअथ शन िनसमासः५१ ियािवशषणा ितीया अथवा सहायाथ म इित पदभगवम इ िवशषणम एव िह हिरपधािरणः सव दवा हरिरततः िताःसहायाथ मीर भगव तीमाणाः इित योजनीयम एव सहायानामथ ः सहायाथ ःसोऽििित सहायाथ ः अशआच५२ त सहायाथ म सहाययोजनविमितभावः सवको गौरव दात भगवाीरामो रावणन परािजतानिप दवान कीय-लीलोपकरणािन मा ताहामिभलषित यथा ीमागवत ndash४८ नििहपचािदो िणचः (पास ३११३४) इनन४९ ldquoसो िह सियिभ सित ि च सायतया िविशबििनयामकःrdquo इिभय-
वहारात (पलम ११)५० मयरसकादय (पास २१७२) इनन५१ अथन िनसमासो िवशिलता चित वम (वा २१३६) इनन५२ अशआिदोऽच पास ५२१२७) इनन
२४२
कितकरणम २१२ पीयम
नद यशो रघपतः सरयायाऽऽलीलातनोरिधकसािवमधाःरोवधो जलिधबनमपगः िक त शहनन कपयः सहायाः
ndash भाप ९११२०या सहायान कपीरानथ यतऽिभलषि वित सहायाथ सहायाथ म इित िवहिणजअथ धातोः (अथ उपयाायाम धापा १९०६) कम यिण५३ दीघ िवभिकायिसिमदम५४
२१२ पीयम
गहाण पायस िद पीय दविनिम तमलस परमाान पन न सशयः
ndash अरा १३८अ प भव पीयम इित भवाथ छय५५ त चयादश ५६ िवभिकाय
पीयम इित िक भवाथ ानपयोगाद पाय िहतम इित िवह छय५७ श-िसिः या आनः पिमित इित िवह सप आनः च (पास ३१८)इनन च य िच च (पास ७४३३) इनन दीघ ईकार धातसाया५८ लिटितिप शिप पीयित५९ पीयतीित पीयः इित िवह पचािदादच६० त भाव एव५३ कमयण (पास ३२१) इनन५४ अथ उपयाायाम (धापा १९०६) rarr सापपाशपवीणातलोकसनालोमचवमवण चण -
चरािदो िणच (पास ३१२५) rarr अथ िणच rarr अथ इ rarr अतो लोपः (पास ६४४८) rarrअथ इrarrअिथ rarrसनाा धातवः (पास ३१३२)rarrधातसा सहायशस अिथ rarrकमयण (पास ३२१)rarr सहाय शस अिथ अण rarr सहाय शस अिथ अrarr णरिनिट (पास ६४५१)rarrसहाय शस अथ अ rarr सहाय शस अथ rarr उपपदमितङ (पास २२१९) rarr कितसमासा(पास १२४६)rarr ाितपिदकसाrarr सपो धाताितपिदकयोः (पास २४७१)rarr सहाय अथ rarrअकः सवण दीघः (पास ६११०१)rarr सहायाथ rarr िवभिकाय म rarr सहायाथ अम rarr अिम पव ः(पास ६११०७)rarr सहायाथ म५५ त भवः (पास ४३५३) इनन५६ आयनयीनीिययः फढखघा यादीनाम (पास ७१२) इनन५७ त िहतम (पास ५१५) इनन५८ सनाा धातवः (पास ३१३२) इनन५९ यथा भिका ndash पीयता तन वरानािभरानािय िवान तष ियावान (भका ११०) इ
शयोग६० नििहपचािदो िणचः (पास ३११३४) इनन
२४३
२१३ इ कितकरणम
तदििित िवहऽय६१ पीयम अथवा पी इित पथदम६२ अिय -ल ाभ य महाराज दशरथ कथयित यत पी िद पायस गहाण य गहीापोपलित परमाान लस
२१३ इ
वणी वरिम म पो भवामलइित या यािचतोऽसौ भगवातभावनः
ndash अरा १४१६अाारामायण बालकाड चतथ सग िवािमो यराथ ीराम
दशरथमयाचत त पवािधया महीपितना महामिनः िवािमः ाातःपािसो महाराज बोधयरा या ब त ६३ तदा वणी वरम इितभगववित या भगवान पपण यािचतः स एव परमाा ीरामपण तवगहऽवातरत इह उ इित भगविशषणम उवित इिभायकम ायो िना-सकौ ौ यौ ः वत६४ यः ायशः कमिण भाव च भवित६५ तथाच सम तयोरव कखलथा ः (पास ३४७०) वयः कत यव भवित६६िक उ इित कथिमित चत धातोः (ञ ाया वािच धापा १०४४) भावयः६७ वो विचः (पास २४५३) इनन वच आदश विचिपयजादीनािकित (पास ६११५) इनन ससारण चोः कः (पास ८२३०) इनन ककारिवभिकाय उम तदििित उम अशआिदादच६८ ति इमथयनायन उवित इिभायकः उ इित शोऽिप पािणनीय एव याउमाच करोित वा इित िवह तरोित तदाच (धापा गस १८७) इित िणिच ितिप६१ अशआिदोऽच (पास ५२१२७) इनन६२ यथा रामराो ndash स िचरायः सखी पी िवजयी िवनयी भवत (रारो १०) पrarr अत
इिनठनौ (पास ५२११५)rarr प इिन rarr प इन rarr यिच भम (पास १४१८)rarr भसाrarrयित च (पास ६४१४८)rarr प इन rarr पिन rarr िवभिकाय म rarr पिन स rarr पिन स rarrसौ च (पास ६४१३) rarr पीन स rarr हाो दीघा ितप हल (पास ६१६८) rarrपीन rarr नलोपः ाितपिदका (पास ८२७)rarr पी६३ भवौ तप उ व तपाथ बवरम (अरा १४१४)६४ वत िना (पास ११२६)६५ अिदकमिण ः कत िर च (पास ३४७१) गथा कम किषशीासवसजनहजीय ित
(पास ३४७२) इाा कत य िप भवित६६ कत िर कत (पास ३४६७) इनन६७ नप सक भाव ः (पास ३३११४) इनन६८ अशआिदोऽच पास ५२१२७) इनन
२४४
कितकरणम २१४ मिदतारः
शिप उयित६९ उयतीः कत य च७० तिन उ या उ इित कम यवयः वणी वरिमित भगवतो िय इित न दोषः७१ अथवा वा उ७२
२१४ मिदतारः
विसनवम राजा दशरथदाकतकिमवाान मन मिदतारः
ndash अरा १४२१ीरघनाथाऽािकरह विसमखािश महाराजो ममद अ योगो
वत त मिदतारः मिदतमर य स मिदतारः इित ामोत इित मोिदतम अय भतकालानसारण िवहः िणिच पगलघपध च (पास ७३८६) इननगण धातसाया य सित आध धातकलादः (पास ७२३५) इननिटकत िणलोप िवभिकाय मोिदतम इव पािणनीयम७३ न च पगलघपधच इित गणोऽ न वतो नापािणनीयता७४ यतो िह साव धातकाध धातकयोः(पास ७३८४) इित सण साानवि च समी एव िमदग णः(पास ७३८२) इतो गणपदमनव त तथा च इको गणवी (पास ११३)६९ उ rarr तरोित तदाच (धापा गस १८७) rarr उ िणच rarr उ इ rarr णािववाित-
पिदक प वावरभाविटलोपयणािदपराथ म (वा ६४४८)rarr उ इrarr उिrarr सनाा धातवः(पास ३१३२) rarr धातसा rarr शषात िर परपदम (पास १३७८) rarr वत मान लट (पास ३२१२३) rarr उि लट rarr उि ितप rarr उि ित rarr कत िर शप (पास ३१६८) rarrउि शप ित rarr उि अ ित rarr साव धातकाध धातकयोः (पास ७३८४) rarr उ अ ित rarrएचोऽयवायावः (पास ६१७८)rarr उय अ ितrarr उयित७० उिrarr पव वातसाrarr नििहपचािदोिणचः (पास ३११३४)rarr उिअच rarr
अनबलोपः rarr उि अ rarr णरिनिट (पास ६४५१) rarr िणलोपः rarr उ अ rarr उ rarrिवभिकाय म rarr उः७१ िय इाहाय िमित भावः७२ वा इाहाय िमित भावः७३ यथा अनमोिदतम आमोिदतम इािदष वाचऽिप ndash अनमोिदत ि अन मद-िणच-
किण ः आमोिदत ि आ मद-िणच-ः मद हष (धापा १६) rarr मद rarr हतमित च(पास ३१२६) rarr मद िणच rarr मद इ rarr पगलघपध च (पास ७३८६) rarr मोद इ rarrमोिद rarr सनाा धातवः (पास ३१३२) rarr धातसा मोिद rarr तयोरव कखलथा ः(पास ३४७०)rarr िना (पास ३२१०२)rarr मोिद rarr मोिद तrarrआधधातकलादः(पास ७२३५)rarrआौ टिकतौ (पास ११४६)rarr मोिद इट तrarr मोिद इ तrarr िनायासिट (पास ६४५२)rarr मोद इ तrarr मोिदतrarr िवभिकाय म rarr मोिदत स प rarr अतोऽम (पास ७१२४)rarr मोिदत अम rarr अिम पव ः (पास ६११०७)rarr मोिदतम७४ वित इ वः सनोः (पास १३९२) इनन परपदम
२४५
२१४ मिदतारः कितकरणम
इित सण षम इकः इित पदमपितत यतो िह षिधसष इको गण-वी इित स पिरभाषासम पिरभाषा नामािनयम िनयमकािरणी अथा णः कभविदिनयम सतीय िनयमयित यिदक एव गणः ात तथा िह साथ ः गणवि-शाा य गणवी िवधीयत त lsquoइकrsquo इित ष पदमपितत (विसकौ ३४)गणविशााम इ िह पमी सा च गणविशावाय इथ उाय प-बकमिण गणविशइ ोप कम यिधकरण च (पास २३२८) इितवाि कन शरािित (विसकौ ५९४) इितवमी अथा त गणवी उाय य गणवी िवधीयत त इकः इित षमपितत एव गणपदयोिवधयताय-भत गण िवधीयमान तथा विपदयोिवधयतायभताया वौ िवधीयमानायाम इकःइित ष पदमपितत इित अथा त िमदग णः (पास ७३८२) इितसादनव-लघपधगणिवधायकसगणपदयोिवधयतायो गणो िवधीयतऽतः षम इकःइित पदमपितत त च लघपध इननाय षीसमिभाहारादवयवावयिवभाव-सः एव साव धातकाध धातकाविहतपव िविश पगलघपधाावयवकःान गणः अय िह पिरतसाथ ः तथा चा िणच इाध धातकसः आध धातकशषः (पास ३४११४) इित सिविहता सा सा तथा च मद इ त७५ इइक मकारानरमकारः िक तदाध धातकाविहत नाि दकार वधानातअत एव गणााौ मिदत इित काम पािणनीय इित चत यन नावधान तविहतऽिप वचनामायात (भापास ७२३ ७३४४ ७३५४ ७४१ ७४९३)यन इित कत िर ततीया अथा त यत कमवधान न तन विहतऽिप वचन-ामायाणो भवत यतो य लघपधगणः उपधा नाम समदायिविशवण म ७६विश घटकघटकाालविधकपव िविशम इित७७ एतभयसनतथा च सम अलोऽाव उपधा (पास ११६५) अादलः पव वण उपधासः ात (विसकौ २४९) एव लपधा लघपधा पग लघपधाचित समाहार त च अ इननावयवावयिवभावसनाय एवम अावयव साव धातकाध धातकाविहतपव िविश यग लघपध तको गणः इितसपिरतः साथ ः तथा च लघपधशयोगन वण मावधान िनवाय मव तदभावउपधा कतः यतो ादलः पव व सा अतः यन नावधान तन विहतऽिप वचन-ामायात (विसकौ २१८९) इित वत त एव च मद इ त७८ इ दकारकत क७५ मद िणच इित भावः७६ समदायिविशवण मपधाम (लश)७७ विश घटकघटकाालविधकपव ोभयसन (लश)७८ मद िणच इित भावः
२४६
कितकरणम २१४ मिदतारः
वधान िनवाय म अत एकवण कत कवधानम सोढ यन इकवचनयोगाततन िभनि इानकविहत इिक न गणः७९ भा इादौ गणः८० इद सव िसा-कौमा ािदकरण पितम८१ अतोऽ गणािवा रित अोत वतोऽय निणजोऽिप त शात मद हष (धापा १६) इित धातोः कत िर ायोगः८२ या नायाः योगोऽिप त मत इित मत ८३ इित िवह भाव िप य८४ सवा पहािरलोप सासाताऽ इित साताथ आकितगणतया तारकािदात इतच य८५ चकारानब-काय िवभिकाय मिदतम इित या मदिमत मिदतम इित िवह ितीया इितयोगिवभागन ितीया ितातीतपिततगतााापः (पास २१२४) इनन समास मिदतम इित पािणनीयमव मिदतमर य मिदतारः इित साधिनकाकारः
७९ अनकविहत इिक इ य च भावन भावलणम (पास २३३७) इनन भावलणासमी अनकविहत इिक तको न गण इित भावः िभिदर िवदारण (धापा १४३९) rarrिभद rarr शषात िर परपदम (पास १३७८) rarr वत मान लट (पास ३२१२३) rarrिभद ितप rarr िभद ितrarr धािदःम (पास ३१७८)rarr िमदचोऽारः (पास ११४७)rarrिभ म द ितrarr िभ न द ितrarr खिर च (पास ८४५५)rarr िभ न त ितrarr िभनि८० िभिदर िवदारण (धापा १४३९) rarr िभद rarr वचौ (पास ३११३३) rarr िभद तच rarr
िभद त rarr पगलघपध च (पास ७३८६) rarr भद त rarr खिर च (पास ८४५५) rarrभत त rarr भ rarr िवभिकाय म rarr भ स rarr भ स rarr ऋशनदसोऽनहसा च(पास ७१९४) rarr भ अनङ स rarr भ अन स rarr असननहोत-पोतशाणाम (पास ६४११) rarr भ आन स rarr हाो दीघा ितप हल (पास ६१६८)rarr भ आन rarr नलोपः ाितपिदका (पास ८२७)rarr भ आrarr भा८१ यन नावधान तन विहतऽिप वचनामायात तन िभनीादावनकविहतको न गणः
(विसकौ २१८९)८२ गथा कम किषशीासवसजनहजीय ित (पास ३४७२) इनन कत िर ः ो
मः ः मिदतः ीतः (अको ३११०३) इमरः तव सधाटीकाया मिदतम मोदत (अको ास ३११०३) इित भानिजदीिताः कत िर पगलघपध च (पास ७३८६)इनन गण ा िङित च (पास ११५) इनन गणिनषध मिदतम इव उपधाावािद-कम णोरतराम (पास १२२१) इननाऽिदकम िण भाव च िनाया वकिकिकात िङित च(पास ११५) इनन ा गणिनषधािप वकिकात मिदतम मोिदतम इित पयम८३ या मीितः मदो हष ः मोदामोदसदाः (अको १४२४) इमरकोशानशासनात का
मत मत यथा भागवत ndash तदसमदाकलियाः (भाप १०३३१८) अािताथ कािशका ndashत भगवतः असन का या मत हष या आकलािन अवशानीियाणी यासा ताः (भापअटी १०३३१८) एवमव ीभाग वराघवीय ndash वािण मा मदा वही (भारा १३९) िनशपौराः मदा समाययः (भारा १७११) इादौ८४ सदािदयः िप (वा ३३१०८) इनन८५ तद सात तारकािद इतच (पास ५२३६) इनन
२४७
२१५ ामािद कितकरणम
२१५ ामािद
ददौ बला चाितबला िव दविनिम तययो हणमाण ामािद न जायत
ndash अरा १४२५अ िवािमो यराथ सौिमिसिहत रणधीर ीरघवीर िसाम समानयन
सरयतट ीरामभाय बलामितबला चव िव यित ययो हणमाण िपास न लगतः८६ त ामािद इित योगो वत त ाम चित ामौ त आदौ यतत इित एव ामशो िह ायः कत िर८७ तिह कथ िपपासावाचकः अ य (धापा ९१३) इाातोभा व यः८८ आदच उपदशऽिशित (पास ६१४५)इननाऽकारादश ायो मः (पास ८२५३) इनन मादश िवभिकाय ामम
२१६ ोधसिता
ताऽसहमाना सा ताटका घोरिपणीोधसिता राममिभाव मघवत
ndash अरा १४२९ताटकामवलो ीरामभाय िवािम आदश ददौ अौ शलभ इव सा यमव
ोधसिता रघननमिभाव अ ोधन सिता इित योगोऽपािणनीयोलगित यतो िह मछा मोहसमाययोः (धापा २१२) इित धातोः कत िर य८६ लगतः इ लग स (धापा ७८६) इित धातः८७ य (धापा ९१३) इकमकधातोः गथा कम किषशीासवसजनहजीय ित
(पास ३४७२) इनन कत िर य ामशििल ाम इित lsquoआदचःrsquo इामlsquoगथा कम कrsquoित कत िर ः ीण इथ ः अभा िवतयथ िपत इथ ः (बाम ३०३२) इितबालमनोरमा यथा वाीकीयरामायण ndash ता ामा सिवभा िवनाभरणशोिभनीम हष मतललभ माितः मिथलीम (वारा ५१५३०) इित पाठ अा ितलकटीका ndash ामा कशाम (वारा ितटी ५१५३०) माम इित गोिवराजसतः पाठः एवमव भागवत नािताम भगवतःिधापाावलोकनात (भाप ३२१४६) कालन भयसा ामा किश ता तचय या (भाप ३२३५१)इनयोः तथा च मघत ामायम (म २१७) म ामा (म २१९) आिधामाम (म २२६) इािदष णतणा भतािभध तकाऽिप यामा ामा िपतिदभकमामधारा-सारिन निमतवदनाोहा णिचाम सयािमव िवरिहता कौहव सावला सीता भीतािमवहिरिणका िस शनीष (भ २६१) याऽयोाया जनिनसिवध वािरलािभन णमिप तदा साध सीताऽननीता रीभता मगमगयतः सात सा मगाी ामा यामा िसित िकमहोकोिटकट िकट (भ २१३७) इनयोव योः कत यव ामशः८८ नप सक भाव ः (पास ३३११४) इनन
२४८
कितकरणम २१७ िता
राोपः (पास ६४२१) इनन रफाद लोप टािप मता इित पािणनीयम८९मिता इित कथम मन मा ९० मिता इित त मा ऽाः साता सामिता इित िवह तद सात तारकािद इतच (पास ५२३६) इनन इतच य भािलोप ९१ टािप मिता या मा िमता मिता इित िवह ितीयातष शकािदारप मिता इित९२
२१७ िताः
त कामाम र कानन मिनसलउिषा रजनीमका भात िताः शनः
ndash अरा १५१कानन महिष िवािममहाभागरका रजनीमिषा भात ाािय अ
ोपसग सयोजनन गितिनवथ काधातोः (ा गितिनवौ धापा ९२८)गथ कतयाऽकम काभावात िर कथ यः एव िह िताः इित ाधातोःकत िर य घमाागापाजहाितसा हिल (पास ६४६६) इननाऽकारकारिवभिकाय िताः इित चत कम णोऽिववाया यः९३ या गथ कतयाऽिपय आपभावः९४८९ मछा मोहसमाययोः (धापा २१२) rarr मछ rarr गथा कम किषशीासवसजनहजी-
य ित (पास ३४७२) rarr मछ rarr मछ त rarr राोपः (पास ६४२१) rarr मर त rarrन ाापमिछमदाम (पास ८२५७) rarr नकारादशिनषधः rarr आिदत (पास ७२१६) rarrइडागमिनषधःrarr हिल च (पास ८२७७)rarr मर तrarr मत rarr अजाताप (पास ४१४)rarrमत टाप rarr मत आ rarr अकः सवण दीघः (पास ६११०१) rarr मता rarr िवभिकाय म rarrमता स rarr हाो दीघा ितप हल (पास ६१६८)rarr मता ९० मछा मोहसमाययोः (धापा २१२) rarr मछ rarr िषिदािदोऽङ (पास ३३१०४) rarr
मछ अङrarr मछ अrarr उपधाया च (पास ८२७८)rarr मछ अrarrअजाताप (पास ४१४)rarrमछ अ आ rarr अकः सवण दीघः (पास ६११०१) rarr मछ आ rarr मछा rarr अचो रहाा (पास ८४४६)rarr मर छ छाrarr खिर च (पास ८४५५)rarr मर च छाrarr मा ९१ यिच भम (पास १४१८) इनन भ यित च (पास ६४१४८) इननाऽलोपः९२ याऽ आिदकमिण ः कत िर च (पास ३४७१) इननाऽिदकम िण कत िर ः ततः िवभाषा
भावािदकम णोः (पास ७२१७) इनन पािकिनषध इ टािप िवभिकाय मिता अिप चघोरिपणी इ न कमधारयाथयो बीिहदथ ितपिकरः इनन न पािणनीयतित निमतम २८१तम प २४५ घोरिपणः इित योग िवमश पय९३ धातोरथा र वधा थनोपसहात िसरिववातः कम णोऽकिम का िया (वाप ३७८८)
अकमकात गथा कम किषशीाऽऽसवसजनहजीय ित (पास ३४७२) इनन कत िरः९४ सोऽिप गथा कम किषशीाऽऽसवसजनहजीय ित (पास ३४७२) इनन
२४९
२१८ कतः कितकरणम
२१८ कतः
दशय महाभाग कतौ रासाधमौतथा मिनय मारभ मिनिभः सह
ndash अरा १५४अ ीरामभो रासयोः सबामारीचयोः िित िजासत क तौ रासाधमौ
इित कतः इित पित कतः इ कात इित िवह पािसल (पास ५३७) इित तिसलयोगः सा च पमी िवषमिलका अ िवषाभावऽिपकथ पमीित चत अ िववाधीनािन कारकािण भवि९५ इित वचनन प-िववया न दोषः िववाधीनािन कारकािण भवि इित वचन िक मानिमित चत कारक(पास १४२३) इित िह सम अ थमाथ समीित भािनदशात ९६ सकारयोगएव मानम अथवाऽवविधमतोः९७ कतः ानामीप रासाधमौ इथऽिकश-योग पमी९८ अथवा क प तनतः कशा कत इित कतः इित िवहः कउपपद तन -धातोः (तन िवार धापा १४६३) औणािदक िन य९९ िडसामा दभािपटलप १०० सवा पहािरलोप च कत त िवचना प कतौ यो बलम (पास ३१८५) इनन औिवभिान ङस िवभौ कतः इित छासपम१०१अथा त वसमत कशयतो रासाधमौ दशय याऽ नाि तिसल अिप त तिसकरणआािद उपसानम (वा ५४४४) इनन समीतिस यः१०२
९५ मल मयम या कमा दीनामिववा शषः (भापास २३५० २३५२ २३६७) इताय िमदम९६ िकिमद lsquoकारकrsquo इित सािनदशः (भापास १४२३) अ कयटः ndash सािनदश इित सपा
सपो भवीित थमायाः ान समी कतित भावः (भा पास १४२३)९७ उरािद एना ादवविधमतोः सामी पम िवना (विसकौ १९८४ ५३३५)९८ रािकाथः षतराम (पास २३३४) इनन पमी९९ काया िादनबम (भापास ३३१) किचदिविहता अाः (विसकौ ३१६९)
इनसारमोऽािविहतो िन यः१०० िडभानबकरणसामा त (वा ६४१४३)१०१ सिङपहिलनराणा कालहलरकत यङा च यिमित शाकदषा सोऽिप च िसितबालकन (भापास ३१८५) बलहण सव िविधिभचाराथ म (काव ३१८५)१०२ तसः साव िवभिक तदानामाकितगण च ९४तम प ८६ता पादिटया ीकतम
२५०
कितकरणम २१९ िरतम
२१९ िरतम
कदािचिनवषण गौतम िनग त गहातधष ियाऽथ िनरगािरत मिनरगात
ndash अरा १५२२न चा तण म इित यो िरतम इित यम१०३ अ आिदत
(पास ७२१६) इननिनषध ा मरसषानाम (पास ७२२८) इननिनषधिवकः तात तण म िरतम इित पयम१०४ या रामाच रयित१०५इात िरतम १०६ भाव ः१०७ ियािवशषणाितीया या रयत यथााथा इित िवह ततीया तताथन गणवचनन (पास २१३०) इ ततीया इितयोगिवभागन समासः१०८
इित बालकाडीययोगाणा िवमशः
अथायोाकाडीययोगाणा िवमशः
१०३ पव पोऽयम१०४ िञरा सम (धापा ७७५)rarr तवर rarr नप सक भाव ः (पास ३३११४)rarrर rarrर त rarr आधधातकलादः (पास ७२३५) rarr इािः rarr आिदत (पास ७२१६) rarrइिनषधःrarr मरसषानाम (पास ७२२८)rarr वकिकिनषधः िनषधप ndash र तrarrररििवमवामपधाया (पास ६४२०)rarr त ऊठ र तrarr त ऊ र तrarr रदाा िनातोनः पव च दः (पास ८२४२) rarr त ऊ र न rarr रषाा नो णः समानपद (पास ८४१) rarrत ऊ र ण rarr तण rarr िवभिकाय म rarr तण म इ ndash र इट त rarr तवर इ त rarr िरत rarrिवभिकाय म rarr िरतम१०५ घटादयः िषतः (धापा गस) इनन र धातोः िषम र rarr िषिदािदोऽङ(पास ३३१०४)rarr र अङrarr तवर अrarr अजाताप (पास ४१४)rarr र अ आrarrअकः सवण दीघः (पास ६११०१) rarr र आ rarr रा रा rarr तरोित तदाच (धापागस) rarr रा िणच rarr रा इ rarr णािववाितपिदक प वावरभाविटलोपयणािदपराथ म (वा ६४४८)rarrर इrarrिरrarr सनाा धातवः (पास ३१३२)rarr धातसाrarrशषात िरपरपदम (पास १३७८)rarr वत मान लट (पास ३२१२३)rarr तविर ितप rarrिर ितrarrकत िरशप (पास ३१६८)rarrिर शप ितrarrिर अ ितrarr साव धातकाध धातकयोः (पास ७३८४)rarrर अ ितrarr एचोऽयवायावः (पास ६१७८)rarr रय अ ितrarr रयित१०६ िर rarr धातसा (पव वत) rarr नप सक भाव ः (पास ३३११४) rarr िर rarrिर त rarr आधधातकलादः (पास ७२३५) rarr िर इट त rarr िर इ त rarr िनाया सिट(पास ६४५२)rarr र इ तrarr िरतrarr िवभिकाय म rarr िरतम१०७ नप सक भाव ः (पास ३३११४) इनन१०८ रा इत इित ित शकािदष परप वाम (वा ६१९१) इनन शकािदारप िरत इित शषः
२५१
२२० अितिवयता कितकरणम
२२० अितिवयता
हसी मामपायाित सा िक नवा यतइाव सि मनसाऽितिवयता
ndash अरा २३३अाारामायणऽयोाकाड ततीयसग ीरामराािभषकसमाचार
ावियतिमवत दशरथः ककियभवन िवय ता ा िखन मनसा पअ अितिवयता इित यम अय ानपदीयो धातः तथा च ङ पिरताप (धापा ११३३) इात१०९ यथा कािलदासोऽिप य ndash
तया हीन िवधातमा कथ पय यसिस यिमव हामामवकम
ndash रव १७०एव यत इित यमान तन यमानन आनपदीयात शानच य एव सवःतथा च सम ndash लटः शतशानचावथमासमानािधकरण (पास ३२१२४) अननलकार शतशानचौ ाौ तदाऽिमसण शानच य आनपद एव िवधीयततङानावानपदम (पास १४१००) इनन तिह िवयता इित कथिमित चतिवयत इित िवयः इित िवह पचाच११० िवय भावो िवयता इित िवह तभावतलौ (पास ५१११९) इनन तल य टािप िवयता न च मनसाऽित-िवयता इनन न सामानािधकरयमक ततीयााऽपर थमाित सामानािधकरय नव राजाा मनसा इित ततीया त इभतलण (पास २३२१) इननमनसोपलिताऽितिवयता
२२१ िनवारिया
िनवारिया तावा कयी रोषमािताततः भातसमय मकमपिताः
ndash अरा २३३५अ ीरामवनवासष काया ित िचकीष ः ककयी सवा निप
१०९ अनदािङत आनपदम (पास १३१२) इनन धातोिङादानपदिमित भावः११० नििहपचािदो िणचः (पास ३११३४) इनन
२५२
कितकरणम २२१ िनवारिया
मलोवािवारयित अ वािरधातोः१११ समानकत कयोः पव काल (पास ३४२१)इनन ा य सतीिट११२ साव धातकाध धातकयोः (पास ७३८४) इनन वािरइ गणऽयादश िनउपसग िनवारिया इाश िनपव कात वािरधातोिन ोऽयशः तथा समासऽनपव ो प (पास ७१३७) इनन प य तथा चिनवाय इित पािणनीयम११३ िनवारिया इित कथम उत न चा समासो िवकोिववाधीनो वाऽतः समासाभाव उदोष एव नाि कगितादयः (पास २२१८)इनन िह िनसमासः तिह नयतीित नीः इित िवह िय ११४ सवा पहािरलोपऽथा त सवा न ख नयी वारिया११५ या िनिष वार िनवार करोतीित िनवारयित११६ इितिवह आचारिणजात िनवािरधातोः ायः११७ एव च ककिभककत क-पव कालावििनिषभतकवारणानकलो ापारः११८ इ िनवािरधातोः ायनापािणनीयता११९ अथवा िनवारयतीित िनवारिया इित िवह िनपव कवािरधातोः१११ वञ आवरण (धापा १८१३) rarr व rarr सापपाशपवीणातलोकसनालोमचवमवण चण -चरािदो िणच (पास ३१२५)rarr व िणच rarr व इrarr अचो िणित (पास ७२११५)rarr उरण रपरः (पास ११५१)rarr वार इrarr वािरrarr सनाा धातवः (पास ३१३२)rarr धातसा११२ आधधातकलादः (पास ७२३५) इननडागमः११३ पो वलािदाभावािदन िन वािर प rarr िन वािर य rarr णरिनिट (पास ६४५१) rarrिन वार यrarr िनवाय ११४ िप च (पास ३२७६) इनन११५ सपा सव सवणा याडाायाजालः (पास ७१३९) इनन नीाितपिदकाोछासोक पषोदरािदाः िन इित पथदिमित भावः११६ िनवार rarr तरोित तदाच (धापा गस) rarr िनवार िणच rarr िनवार इ rarr णािववाित-पिदक प वावरभाविटलोपयणािदपराथ म (वा ६४४८) rarr िनवार इ rarr िनवािर rarr सनााधातवः (पास ३१३२) rarr धातसा rarr शषात िर परपदम (पास १३७८) rarr वत मान लट (पास ३२१२३) rarr िनवािर ितप rarr िनवािर ित rarr कत िर शप (पास ३१६८) rarrिनवािर शप ित rarr िनवािर अ ित rarr साव धातकाध धातकयोः (पास ७३८४) rarr िनवार अ ित rarrएचोऽयवायावः (पास ६१७८)rarr िनवारय अ ितrarr िनवारयित११७ िनवािर rarr धातसा (पव वत) rarr िनवािर rarr समानकत कयोः पव काल (पास ३४२१) rarrिनवािर ा rarr िनवािर ा rarr आधधातकलादः (पास ७२३५) rarr िनवािर इट ा rarrिनवािर इ ा rarr साव धातकाध धातकयोः (पास ७३८४) rarr नीवार इ ा rarr एचोऽयवायावः(पास ६१७८)rarr िनवारय इ ाrarr िनवारिया११८ िनिषभतक इ य इतीयमान य एवएत सीभतका यात उिः ात (भापास ४३६८ ५१९५) इ सीभतकाः इितवमासा कप यः११९ अ च ndash िनवारिया सवा राजानिमदमवीत (गस १०१६५३) िनवारिया कतवाक-नाथो मणान (वामप ७२६९) अय योगः ाथ िया इितवत यथा ndash त ाथ िया िविधवसाच िवशषतः (ाप २५४२८) इित नीराजन का ाथ िया िनजरम (नाप ६६१४) ततःकन भीमन ाथ िया िजापान (गस १०५७१) ाथ िया िजान भो भिमिमवायात (अप १८४८) उपितमशा वा ाथ िया िवरोिधतम (अशा ८५२८) इािदष
२५३
२२२ भन कितकरणम
अोऽिप य (पास ३२७५) इनन विनप यः पकाराया लोपइिट गणऽयादश िपित कित तक (पास ६१७१) इनन तगागम िवभिकायसव नामान चासौ (पास ६४८) इनन दीघ सलोपनलोपयोः िनवारिया इितसािणनीयम१२० िनवारणशीला ककयी सवा ित रोष कटयी मकमािताइित ायकारः
२२२ भन
बािदो बिहः सव मनवत मा िखदःभारमिखल सख वा ःखमव वा
ndash अरा २४४१अ ीरामो लणमपिदशन भन इित य भज पालनावहारयोः
(धापा १४५४) इाातोः भ इित भानः इव प सामातः पािणनीय-मत धातोरावहाराथ आनपदीयात१२१ भ इित िवह लकार कत िरलटः शतशानचावथमासमानािधकरण (पास ३२१२४) इनन शतशानचौ ाौतङानावानपदम (पास १४१००) इनन शानच य कत शकारानब-काय चकारानबलोप च भानः इव१२२ भन इित कथिमित चत भ इित१२० ीािववित शषः अथा वनो र च (पास ४१७) इनन िनवारियरी इित ातिनवािर rarr धातसा पव वत rarr अोऽिप य (पास ३२७५) rarr िनवािर विनप rarrिनवािर वन rarr आधधातकलादः (पास ७२३५) rarr िनवािर इट वन rarr िनवािर इ वन rarrसाव धातकाध धातकयोः (पास ७३८४) rarr िनवार इ वन rarr एचोऽयवायावः (पास ६१७८) rarrिनवारय इ वन rarr िपित कित तक (पास ६१७१) rarr िनवारय इ त क वन rarrिनवारय इ त वन rarr िनवारियन rarr िवभिकाय म rarr िनवारियन स rarr िनवारियन स rarrसवनामान चासौ (पास ६४८)rarr िनवारियान स rarr हाो दीघा ितप हल (पास ६१६८)rarr िनवारियान rarr नलोपः ाितपिदका (पास ८२७)rarr िनवारिया१२१ भजोऽनवन (पास १३६६) इनन१२२ भज पालनावहारयोः (धापा १४५४) rarr भज rarr भजोऽनवन (पास १३६६) rarrवत मान लट (पास ३२१२३) rarr भज लट rarr लटः शतशानचावथमासमानािधकरण(पास ३२१२४) rarr भज शानच rarr साव धातकमिपत (पास १२४) rarr शानचो िङम rarrभज आन rarr धािदः म rarr िमदचोऽारः (पास ११४७) rarr भ म ज आन rarrभ न ज आन rarr सोरोपः (पास ६४१११) rarr भ न ज आन rarr नापदा झिल(पास ८३२४)rarr भ ज आनrarrअनारयिय परसवण ः (पास ८४५८)rarr भञ ज आनrarrभानrarr कितसमासा (पास १२४६)rarr ाितपिदकसाrarr िवभिकाय म rarr भानः
२५४
कितकरणम २२२ भन
िवह भान वाऽच भित१२३ इित िवह पनः शतिर भन १२४ या भजोऽनवन (पास १३६६) इित सणानपद तावनिभऽथ अनवन इित पय दासात ययािणिनसष िनषध िय िस पय दासः स पय दासदा भवितायो यदा िनषधः समासगभ यथा ािनवदादशोऽनिधौ (पास ११५६) अअनिधौ अथा दििधिभ तश तथवाािप स यदा तो नवाचकोनकारो यथा न िवभौ ताः (पास १३४) अ नकारः ियायी लणिमकरणीयम ndash पािणिरतिनषधाथ बोधक सित कारकािय सित समासगभ नधम -व पय दासम स त पािणिरतिनषधाथ बोधक सित ियािय सितनधमतावदकतावम तथा चोत ndash
ौ नञथ समाातौ पय दाससकौपय दासः साही सः ितषधकत
ndash इित गरवःअतोऽािप अनवन इित पय दासः अवनिभऽवनसश साय चाऽ धातवानसश नाम ति सित ततभयोधम वम यथा चिमव मख पयित१२३ अ इव इथ वा उपमाया िवक वा (अको ३३२४९) व वा यथा तथवव सा(अको ३४९) इित कोषात भानrarr तरोित तदाच (धापा गस १८७)rarr भान िणच rarrभान इrarr णािववाितपिदक प वावरभाविटलोपयणािदपराथ म (वा ६४४८)rarr भान इrarrभािन rarr सनाा धातवः (पास ३१३२) rarr धातसा rarr िप च (पास ३२७६) rarrभािन िप rarr भािन व rarr वरप (पास ६१६७) rarr भािन rarr णरिनिट(पास ६४५१) rarr भान rarr सवाितपिदक आचार िा वः (वा ३१११) rarrभान िप rarr भान व rarr वरप (पास ६१६७) rarr भान rarr सनाा धातवः(पास ३१३२) rarr धातसा rarr अिप यत (पास ३२१०१) rarr भान ड rarrभान अ rarr िडभानबकरणसामा त (वा ६४१४३) rarr भ अ rarr भ rarrसवाितपिदक आचार िा वः (वा ३१११) भ िप rarr भ व rarr वरप(पास ६१६७) rarr भ rarr सनाा धातवः (पास ३१३२) rarr धातसा rarr शषात िरपरपदम (पास १३७८) rarr वत मान लट (पास ३२१२३) rarr भ लट rarr भ ितप rarrभ ित rarr कत िर शप (पास ३१६८) rarr भ शप ित rarr भ अ ित rarr अतो गण (पास ६१९७)rarr भ ितrarr भित१२४ भ rarr पव वातसा rarr शषात िर परपदम (पास १३७८) rarr वत मान लट (पास ३२१२३) rarr भ लट rarr लटः शतशानचावथमासमानािधकरण (पास ३२१२४) rarrभ शत rarr भ अत rarr कत िर शप (पास ३१६८) rarr भ शप अत rarr भ अ अत rarrअतो गण (पास ६१९७) rarr भ अत rarr अतो गण (पास ६१९७) rarr भत rarr कित-समासा (पास १२४६) rarr ाितपिदकसा rarr िवभिकाय म rarr भत स rarr उिगदचासव नामानऽधातोः (पास ७१७०)rarr िमदचोऽारः (पास ११४७)rarr भ न म त स rarrभ न त स rarr हाो दीघा ितप हल (पास ६१६८)rarr भत न rarr सयोगालोपः (पास ८२२३)rarr भन
२५५