3

Rangilu RajkotOver the past century, Rajkot has been seen as

capital of Saurashtra. The city was considered as

Royal Capital of Kathiavad before independence. As

British Political agent used to have resident office in

Rajkot, it remained a happening place with members of

royal families and top officials of more than 200 princely

states used to travel frequently for one or other reasons.

In fact most of the Kathiavad royals constructed big

houses in Rajkot to stay during their political and

personal visits. Post independence, the city as we all

know emerged as commercial capital of modern day

Saurashtra.

Traditionally people of Kathiavad are entrepreneurs.

They used to trade abroad, especially with the Gulf

countries, Africa and South East Asia for centuries.

Lohanas, Bhatias, Banias, Khojas, Memons, Oshwals,

Patels and others went to East and South Africa, Sudan,

Ethiopia and migrated to the UK, US, Australia and Gulf

countries in large numbers. There are many families,

who have made their homes abroad for the last 4-5

generations. Most of them have progressed and

become prosperous.

From trading, these overseas Kathiavadi, have

become large scale industrialists and now graduated to

real estates, finance and many new businesses.

Madhvanis, Mehtas, Kansangras, Meghji Pethraj and

several others have not only reached the status of

international tycoons but have whole heartedly and

most generously supported innumerable human service

activities in education, health and community

developments.

During natural calamities or whenever India has

faced aggression from neighbours, overseas Indians,

Kathaivadis and Gujaratis - including doctors and other

professionals, have been in the forefront to assist their

brethren back home, not only financially but rendering

valuable assistance to influence the foreign

governments.

The younger generation

born abroad will benefit

from knowing their roots as

well as enjoy travel to

Saurashtra, Gujarat and India

which are developing as

popular tourist destinations.

NRIs will nurture their roots,

strengthening their

traditional ties and Gujarat

and India will also benefit by

retaining the links with the

Gujarati and Indian diaspora.

July-September is a vacation period at schools in

Western countries. It will be a welcoming opportunity

for elders to take their young ones to the places where

they/their parents grew up and give them all opportunity

to know first hand the culture, food and day to day life

of their friends and family.

Rangilu Rajkot is our humble effort to give our

readers valuable information about the past, present and

future (potential) especially of Rajkot and Saurashtra.

There are articles in both Gujarati and English. We

believe that the information will benefit both the

diaspora as well as our ancestral homeland. Amongst

the overseas Gujaratis, substantial number hails from

Saurashtra. This special issue is our tribute to the

pioneers as well as the present sons and daughters of

Gujarat or Gujarati origin people in both abroad or at

home.

I would like to acknowledge the valuable help of

various contributors and the dedicated efforts of Gujarat

bureau Chief Nilesh Parmar and his team, especially

Hardik, Shrijit and Prashant Chanchal at Rajkot.

Dear reader, I sincerely wish that you will read and

enjoy our modest effort.

With Best Wishes

CB Patel

Publisher/Editor

Asian Voice & Gujarat Samachar

રાજકોટમાં મારો જડમ, ઉછેર અને અભ્યાસ પણ અહીં જ. જીવનનીઆપકમાઇનો પહેલો રૂશપયો પણ આ િહેરે જ આલયો. કારકકદદી

રાજકોટ બહાર લઇ ગઇ. કહોને, કારકકદદીએ રાજકોટ ‘છોડાવ્યું’ - બાકીઆ િહેરને છોડવાનું પસંદ કરે કોણ?! (રાજ્ય) બહારના લોકોને પણઅહીં આવ્યા પછી પાછા જવાનું ગમતું નથી, જ્યારે મારો તો આ નગરસાથેનો નાભીનાળનો નાતો. રાજકોટ છોડ્યા પછીનો પહેલો મુકામ દેિનુંમહાનગર શદલ્હી, અને હવે ગુજરાતના મહાનગર અમદાવાદમાં વસવાટ છે.િહેર છોડ્યાને બે દસકા થયા છે. િરીર અમદાવાદમાં વસે છે, પણ આવમાતો આજેય રાજકોટમાં શવહરે છે. વતન દરેકને વ્હાલું જ હોય, પણ આ તોરાજકોટની વાત છે. રાજકોટ રાજકોટ છે, રંગીલું નગર છે.

આથી જ તંિી-િકાિક શ્રી સી.બી. પટેલે શવચાર વહેતો મૂટયો કેઆપણે શવદેિવાસી કાશિયાવાડીઓનો વતન સાથેનો નાતો વધુ મજબૂતબનાવવા રાજકોટ શવિેષાંક તૈયાર કરવો છે વયારે વગર કંકુચોખાએ તેમનીવાતને વધાવી લીધી. મારા શમિો, પશરશચતો મોટી સંખ્યામાં શવદેિમાં પથાયીથયા છે. અવારનવાર તેમની પાસેથી ગુજરાતના હાલચાલનું પૂછાણ થતું રહેછે. ગુજરાતમાં ટયાં ફરવા જેવું છે? અમદાવાદમાં મેશડકલ ટ્રીટમેડટ કરાવવીછે, કઇ હોસ્પપટલમાં જવાય? રાજકોટમાં કોઇ સારી િોપટદી હોય તો કહેજોથોડુંક ઇડવેપટમેડટ કરવું છે - રાજકોટ જેવી િાંશત અને મજા ટયાંય નહીં.રાજકોટના દાગીના વખણાય છે, મપત શડઝાઇન વાળી જ્વેલરી ટયાં મળે?

આવા િશ્નોની યાદી બહુ લાંબી હોય છે.‘રંગીલું રાજકોટ’ અને તેની સાથે જ િકાશિત થયેલો ‘ચરોતરઃ

સાહસસકોની ભોમકા’ શવિેષાંક આવા િશ્નોનો જવાબ છે તો શવદેિમાંજડમેલી-ઉછરેલી યુવા પેઢીને વતન સાથે જોડવાનો િયાસ પણ છે.ગુજરાતીઓની નવી પેઢી જ્યાં જડમી, જ્યાં ઉછરી વયાં વધારે મમતાધરાવતી હોય તેમાં કંઇ અયોલય નથી, પણ તેનો મૂળ સાથેનો નાતો મજબૂતહોવો જોઇએ, બસ. યુવા પેઢીને નજરમાં રાખીને જ અમે આ અંકમાંગુજરાતી અને અંગ્રેજી ભાષામાં પણ લેખો-માશહતી રજૂ કયાા છે.

અમદાવાદ અને લંડન કાયાાલયના સાથીઓએ સુંદર સહકાર થકી જઆ શવિેષાંકનું આયોજન સુપેરે પાર પડ્યું છે. ખાસ તો શબઝનેસ મેનેજરહાશદાક િાહ, શબઝનેસ કો-ઓશડિનેટર શ્રીજીત રાજન્ અને અમારા રાજકોટખાતેના િશતશનશધ િિાંત ચંચલનું િદાન શવિેષ ઉલ્લેખનીય છે. વેજાભાઇરાવશલયા પશરવારે જે ઉષ્માસભર સહયોગ આલયો છે તેના માટે આભારિલદ નાનો છે. અમારા આ િયાસમાં ઉમળકાભયોા સાથ-સહકાર આપનારસહુ કોઇ નામી-અનામી શમિો-િુભેચ્છો-સમથાકોના અમે ઋણી છીએ.

આપનો,નીલેશ પરમારલયૂરો ચીફ

4

કુંવરજીભાઈ બાવળીયા

માનનીય સંસદ સભ્યશ્રી

રાજકોટ બેિક

હૃદયપૂવવકનો શુભેચ્છા સંદેશ

શિટનસ્પથત એશિયન શબઝનેસ પસ્લલકેિન ગ્રૂપના સાપ્તાશહકો

‘ગુજરાત સમાચાર’ અને ‘એસશયન વોઇસ’ િારા માચા-૨૦૧૩માં

િકાશિત થઇ રહેલા શવિેષાંક ‘રંગીલું રાજકોટ’ માટે અશભનંદન.

સૌરાષ્ટ્ર-કાશિયાવાડનાં મૂળ શનવાસીઓ શિટનમાં વસવાટ કરી રહ્યાં

છે. કાશિયાવાડની સંપકૃશત, રીતશરવાજ શિટનમાં પણ જળવાઈ રહ્યાં

છે તેમ જ આપનાં િકાિન િારા તેને િકાશિત કરવામાં આવી રહ્યાં

છે અને જાળવી રાખવામાં આવે છે તે બદલ હું ધડયતા અનુભવીને

આપનું િકાિન ઉિરોિ િગશત કરે અને સૌરાષ્ટ્રની સંપકૃશતને વાચા

આપિે તેવા અનુરોધ સાથે હૃદયપૂવાકની િુભેચ્છા. સૌરાષ્ટ્રમાં વસતા

પશરવારોને પણ આ રાજકોટ શવિેષાંક બહુ લાભદાયી થિે તેવી

આિા છે. આપનાં રાજકોટ શવિેષાંક બદલ ખૂબ ખૂબ અશભનંદન.

(કુંવરજીભાઈ બાવળીયા)

જનકભાઈ એમ. કોટકમાનનીય મેયરશ્રીરાજકોટ

શુભેચ્છા સંદેશ

શિટન સ્પથત એબીપીએલ ગ્રૂપ િારા િકાશિત થતા બે સમાચાર

સાપ્તાશહકો ‘ગુજરાત સમાચાર’ અને ‘એસશયન વોઇસ’નો શવિેષાંક

‘રંગીલું રાજકોટ’ િશસિ થનાર છે તે જાણીને આનંદ થયો. શિટનમાં

વસતાં ગુજરાતીઓના હૃદયમાં પથાન અંકકત કરી ચૂકેલા આ

સાપ્તાશહકોના વાચકો માટે આ શવિેષાંક એક નજરાણું બની રહેિે

તેવી મને શ્રિા છે. શવદેિમાં રહીને પણ ગુજરાતની ગશરમા અને

સંપકૃશતનો િચાર-િસાર કરી રહેલા આપના આ સામશયકો ગુજરાતનું

ગૌરવ ખૂબ વધારે તેવી િુભેચ્છા સાથે હું આપના શવિેષાંક

‘રંગીલું રાજકોટ’ને અપેિા કરતા પણ વધુ સફળતા િાપ્ત થાય તેવી

િુભકામના પાિવું છું.

(જનકભાઈ કોટક)

ગોસવંદભાઈ પટેલમાનનીય રાજ્યકિાના મંિીશ્રીગુજરાત સરકાર

શુભેચ્છા સંદેશ

શિટનસ્પથત એબીપીએલ ગ્રૂપ િારા િકાિક-તંિીશ્રી સી.બી.પટેલના નેતૃવવમાં િકાશિત થતાં ‘ગુજરાત સમાચાર’-‘એસશયન

વોઈસ’ સાપ્તાશહકો ૨૬,૦૦૦થી વધુ લવાજમી ગ્રાહકો ધરાવે છે અનેતેમ જ શવિના કોઈ પણ ખૂણે વસતો વાચક આ બંને િકાિનો ગ્રૂપનીવેબસાઈટ ઉપર પણ વાંચી િકે છે તે ખૂબ જ આનંદની વાત છે.

એબીપીએલ ગ્રૂપ િારા વષા દરશમયાન અનેક વૈશવધ્યસભરશવિેષાંકો િકાશિત કરવામાં આવે છે તેના ભાગરૂપે માચા-૨૦૧૩માં‘રંગીલું રાજકોટ’ શવિેષાંક િકાશિત થઈ રહ્યો છે તે જાણીને પણઘણો આનંદ થયો. રંગીલા િહેરની તમામ ગશતશવશધઓ આપનામાધ્યમથી શિટનમાં વસતાં રાજકોટવાસીઓ જાણિે અને માણિે.આપના આ શવિેષાંકો માટે આપ સૌ કોઈ શમિગણને મારી હાશદાકિુભેચ્છા પાિવું છું.

(ગોસવંદભાઈ પટેલ)

વજુભાઈ વાળામાનનીય અધ્યિશ્રીગુજરાત શવધાનસભા

શુભેચ્છા

એબીપીએલ ગ્રૂપ િારા છેલ્લા ૪૧ વષાથી લંડનથી ‘ગુજરાતસમાચાર’ અને ‘એિશયન વોઇસ’ સાપ્તાશહકો િકાશિત કરવામાંઆવી રહ્યા છે જે શવિના ૨૭ દેિોમાં બે લાખથી વધુ લોકો વાંચે છે.વષા દરશમયાન િકાશિત થતાં શવિેષાંકોમાં આ વખતે‘રંગીલું રાજકોટ’ શવિેષાંક િકાશિત કરવા જઈ રહ્યા છો તે જાણીઆનંદ થયો. ‘રંગીલુું રાજકોટ’માં શવશવધ શવષયનાં શનષ્ણાંતોરાજકોટનાં શવશવધ પાસાંઓની ઝાંખી કરાવિે.

લોકિાહીની ચોથી જાગીર ગણાતા અખબાર-સાપ્તાશહકો ફિસમાચારો લોકો સુધી પહોંચાડવાનું કામ કરતા નથી, પરંતુલોકજાગૃશતનું પણ કામ કરે છે. એબીપીએલ ગ્રૂપે ‘ગુજરાત સમાચાર’અને ‘એસશયન વોઇસ’ સાપ્તાશહકો થકી િજા જીવનની સમપયાઓનેસમયે સમયે વાચા આપી સાચા અથામાં લોકસેવાનું ઉમદા કાયા કરેલછે. તે બદલ અશભનંદન પાિવું છું. આવનારા શદવસોમાં પણલોકજાગૃશત અને લોકસેવાની ઉમદા કામગીરી એબીપીએલ ગ્રૂપ ચાલુરાખે અને િગશતના નવા શિખરો સર કરે તેવી આ િસંગે હાશદાકિુભેચ્છા પાિવું છું.

(વજુભાઈ વાળા)

6

ઇજદ્રસનલ રાજગુરૂ

માનનીય શવધાનસભ્યશ્રી

ગુજરાત શવધાનસભા

અસભનંદન પિ

આપના સાપ્તાશહક િારા સાકાર થઇ રહેલા ‘રંગીલું રાજકોટ’

શવિેષાંકના શવચારને ખૂબ આવકારીએ છે. આ શવિેષાંક

ગુજરાતીઓને ખૂબ જ ઉપયોગી બનિે તેવી આિા છે. રાજકોટના

લોકોનું શવદેિવાસી ભારતીયો સાથે સંકલન વધે તેવા આપના

સાપ્તાશહકના િયાસને મારા ખૂબ ખૂબ અશભનંદન...

સૌરાષ્ટ્ર બહાર ઇંલલેડડ તથા આશિકા જેવા દેિોમાં વસતા

સૌરાષ્ટ્રવાસીઓને તેમની જરૂશરયાત પૂરી કરવામાં ઉપયોગી બની રહે

તેવાે શવિેષાંક િકાશિત કરવાનો આપનો શવચાર િસંસનીય છે.

(ઇજદ્રસનલ રાજગુરૂ)

ડાે. રાજેજદ્ર કુમાર

માનનીય કલેટટરશ્રી

અને શજલ્લા મેજીપટ્રેટશ્રી

રાજકોટ શજલ્લાે

શિટનથી િકાશિત થતાં અને શવદેિવાસી ભારતીયોને વતન

સાથે જોડવાનું કડીરૂપ કામ કરતાં સમાચાર સાપ્તાશહકો ‘ગુજરાત

સમાચાર’ અને ‘એિશયન વોઇસ’ િારા ‘રંગીલું રાજકોટ’ શવિેષાંક

િકાશિત થઈ રહ્યો છે તે જાણીને આનંદ થયો. શવશવધ શવષયના

શનષ્ણાતોની કલમે રજૂ થયેલી બહુરંગી રાજકોટની ઝાંખી શવદેિવાસી

ગુજરાતીઓનો વતમ સાથેનો નાતો વધુ મજબૂત થિે.

માિ રાજકોટ જ નહીં, સમગ્ર ગુજરાત રાજ્ય કળા - સંપકૃશત -

પથાપવયનો સમૃિ વારસો ધરાવે છે. અહીં િવાસન પથળો શવિપતરે

નામના મેળવવાની િમતા ધરાવે છે - આવચયકતા છે તેની માશહતી

દેિ-દેિાવરમાં પહોંચડવાની. આ િકારના શવિેષાંકો આપણા

વારસાની શવદેિમાં સોડમ િસરાવવામાં પાયારૂપ કામ કરે છે. આિા

છે કે ‘રંગીલું રાજકોટ’ પણ રાજકોટ આવવા ઇચ્છતા લોકો માટે ખૂબ

ઉપયોગી અને માગાદિાક બની રહેિે.

આપના સાપ્તાશહકોએ ચાર દસકાની િકાિન યાિા દરશમયાન

િકાિક-તંિી શ્રી સી.બી. પટેલના નેતૃવવમાં હાંસલ કરેલી િગશત

અને વાચકોની શવિસનીયતા ઉિરોિર વધતા રહે તેવી

િુભેચ્છા સહ.

(રાજેજદ્ર કુમાર)

ડાે. એમ. કે. પાડસલયામાનનીય કુલપશતશ્રીસૌરાષ્ટ્ર યુશનવશસાટી

શુભેચ્છા સંદેશ

શિટનસ્પથત એબીપીએલ ગ્રૂપ િારા લંડનથી છેલ્લા ચારેકદાયકાથી ‘ગુજરાત સમાચાર’ અને ‘એસશયન વોઇસ’ જેવા બેસમાચાર સાપ્તાશહકો િકાશિત થાય છે એ અવયંત આનંદની ઘટના છે.શવિના ૨૭થી વધુ દેિોમાં બે લાખથી વધુ બહોળો વાચક વગાધરાવતા આ સાપ્તાશહકો એની લોકચાહનાને શવિસશનયતા માટેશવિશવખ્યાત છે.

એબીપીએલ ગ્રૂપની વૈશવધ્યસભર શવિેષાંકોની શૃંખલામાં,આગામી શદવસોમાં ‘રંગીલું રાજકોટ’ શવિેષાંક િકાશિત થઈ રહ્યો છેએ જાણીને પવાભાશવક જ આનંદ થયો. ગુજરાતમાં રાજકોટનીઆગવી ઓળખ છે. િૈશિણક, સાંપકૃશતક, ઔદ્યોશગક જેવાઅનેકશવધ િેિોમાં રાજકોટ નગરનું નોંધપાિ િદાન રહ્યું છે.સૌરાષ્ટ્રના પાટનગર સમું રાજકોટ આંતર-બાહ્ય સમૃશિ ધરાવે છે.રાજકોટસ્પથત સૌરાષ્ટ્ર યુશનવશસાટી પણ ઉચ્ચ શિિણનું બુલંદિશતશનશધવવ કરે છે.

આપના શવિેષાંકમાં રાજકોટનું શવશવધરંગી વ્યશિવવ શનખરીઉિિે એવી શ્રિા છે. ‘રંગીલું રાજકોટ’ શવિેષાંકને હું હૃદયપૂવાકનીિુભેચ્છાઓ પાિવું છું.

કુિળ હિો.(ડાે. એમ. કે. પાડસલયા)

અજય ભાદૂમાનનીય કશમિનરશ્રીરાજકોટ મહાનગરપાશલકા

શુભેચ્છા સંદેશ

શિટનમાં ABPL ગ્રૂપ િારા લંડન ખાતેથી છેલ્લા ૪૧ વષાથીિશસિ થઈ રહેલા બે સમાચાર સાપ્તાશહકો ‘ગુજરાત સમાચાર’ અને‘એસશયન વોઇસ’ શવદેિની ધરતી પર રહીને માતૃભૂશમની સુવાસિસરાવવાનું જે ઉમદા કાયા કરી રહ્યા છે એ રાષ્ટ્રભશિથી જરાયઓછું નહીં ગણાય.

આપશ્રી િારા વખતોવખત શવિેષાંકો િકાશિત કરવામાં આવતારહે છે એ અનુસંધાને ‘રંગીલું રાજકોટ’ શિષાક સાથેનો ખાસ અંકિશસિ કરવાનું નક્કી કયુું છે એ જાણીને ખૂબ આનંદ થયો. છેલ્લા બેવષાથી રાજકોટ મારી કમાભૂશમ બની રહી છે વયારે હું એટલું ચોક્કસકહીિ કે, શવિના સૌથી ઝડપી શવકસતા િહેરોમાં સમાશવિ રાજકોટિહેર ખરા અથામાં સામાશજક અને સાંપકૃશતક રીતે રંગીલું અનેઆશથાક રીતે ધબકતું રાજકોટ છે એમાં કોઈ િંકા નથી.

આપના શવિેષાંક ‘રંગીલું રાજકોટ’ને ખૂબ ખૂબ સફળતા મળેએવી િુભેચ્છા અને બંને સાપ્તાશહકોનાં િગશતમય ભશવષ્યનીિુભકામના પાિવું છું.

(અજય ભાદૂ)

8

Since its foundation in 1620, Rajkot has always

enjoyed special status compared to other cities in

Saurashtra peninsula. The city named after Raju Sandhi,

who was co-founder of princely state of Rajkot with

Thakore Vibhoji Jadeja, kin of Jamangar royal family, is

centrally located in Saurashtra. Due its geographical

locations, British government appointed a political agent

here to govern more than 200 small princely states in

Saurashtra region. Subsequently the city became an

important venue for meetings

of various India wide political,

cultural and intellectual

organizations.

The British constructed

some of the most impressive

colonial buildings and

educational institutions in the

city, including Connaught Hall,

Masonic Hall, Lang Library,

Watson Museum and the

famous Rajkumar College.

Rajkot continued to be

important location even post

independence. Rajkot state

merged with other princely

sates to form the United States

of Saurashtra in 1948. Rajkot

became the capital of the

newly formed state headed by

UN Dhebar as chief minister.

The city located on banks of Aji

and Nyari Rivers remained capital of Saurashtra state till

October 1956 before merging in bilingual Bombay State.

On May 1, 1960 Gujarat state was formed and

Rajkot emerged as one of the four biggest cities in the

state along with Ahmedabad, Vadodara and Surat. Since

then, Rajkot gradually developed as educational,

administrative and financial hub of Saurashtra region.

Gradually many educational institutes, including

Saurashtra University, started in and around the city.

Important Gujarat government offices catering to the

needs of Saurashtra-Kutch region opened here. Many

members of Royal families belonging to erstwhile

princely states across Saurashtra settled in Rajkot city.

Entrepreneurs, traders and professionals from various

parts of the region migrated to the city for better

opportunity and in the process Rajkot emerged as the

hub of financial activities too.

In fact, in auto and engineering sector, Rajkot based

industries have crossed the geographical boundaries

and made their mark in international markets. Important

auto parts for international brands like Mercedes, Audi,

Volvo, Tata, Jaguar, Fiat and many more auto giants are

being manufactured in the city. Around 30 per cent parts

of the much talked about world’s cheapest car are being

manufactured in the commercial capital of Saurashtra.

The Gujarat government is also in the process to allocate

large chunk of land to develop special economic zone for

auto industries in the proximity of Rajkot.

The hard working people here have developed best

engineering, casting and forging units. The city also

hosts plethora of small scale manufacturing units

engaged in making bearing, diesel engines, submersible

pumps, kitchen knives and gas lighters, stove, machine

tools and highly technical CNC machines. A cluster of

more than 500 foundry units developed in and around

the city. The city is also famous for its jewellery market.

The intricately designed jewellery of Rajkot is sold all

across the world. Jewellery designed and made by

Rajkot based small units are being sold in mega

jewellery showrooms across the countries. Apart from

gold and silver ornaments, Rajkot has also emerged as

manufacturing hub of imitation jewellery. Since last one

decade software and ITes related businesses are also

coming up.

With the growing economic activities, Rajkot is

considered as mini-Mumbai for the people of

Saurashtra, where opportunities are unlimited. The city

is positioned itself as 35th largest urban conglomeration

in India with a population around 2 million. Rajkot is also

the 22nd fastest growing city in the world. Over the

period of time, best quality medical and hospitality

infrastructures have created in Rajkot with the

combined efforts of private sector players and the state

government. The city is well connected with Rail, Road

and air transportation facilities. Even internal transport

facilities are improving here. An ambitious project of Bus

Rapid Transit System (BRTS) is under construction.

Internal roads in the city are well maintained.

Because of these facts, city is witnessing constant

Rendezvous with Rajkot◌ Ketan Ravalia

Raas garba during Navratri festival

10

escalation of land and

property prices in and

around the city. Prices of

properties in some of the

areas here are as high as

that of Mumbai. Large

number of Non-Resident

Indians (NRIs) settled in

Middle-East, UK, USA

and other parts of the

world have invested

heavily in the real estate.

Even a common man

staying in Saurashtra

region would dream to

have at least one

property in Rajkot. In last

few years, fantastic

structures have come up

in the city in forms of high-rise building, swanky

bungalows, malls and apartments. Even a 21- storey

building is also coming up in the city.

The city also has lot of tourism potential. It can have

its own Gandhi circuit as the father of the nation studied

in Rajkot. Mahatma Gandhi’s Father Karamchand

Uttamchand Gandhi, known as Kaba Gandhi, was Prime

Minister (Diwan) of the Rajkot state. Gandhiji spent his

childhood from 1881-1887 at a house known as Kaba

Gandhi No Delo. The house is now converted into

Gandhi heritage and protected monument. Present day

Mohandas Gandhi High School was earlier known as

Alfred High School, where Mahatma Gandhi used to

study. Another monument is Rashtriya Shala, where

Gandhiji was kept under house arrest. Similarly Kasturba

Dham Memorial at Tramba village on the outskirts of

Rajkot where Mahatma’s wife Kasturba was kept under

house arrest for Satyagraha movement.

Rajkot has its own flavour when it comes to food

and culture. The people here are crazy about Ice-cream.

Even in the freezing temperature you will see people

savouring 4-5 scoops of ice-cream at a time. Local

brands are preferred here over some of the national and

international brands. Some of the best quality

restaurants serving wide range of delicacies ranging

from traditional Kathiavadi food to continental dishes

have opened here. When it comes to fast-food, right

from local gandhia to pizzas by global giants are available

here. Like other cities in Gujarat, people like to enjoy

festivals in full swing.

Navaratri, Uttarayan,

Diwali, Janmastami and

other festivals are being

celebrated with great zeal

and enthusiasm. People

here love the siesta

culture. During afternoon,

roads of Rajkot would be

deserted as people

would go back to their

home during afternoon

for having lunch and then

siesta for two hours.

Literally children can play

cricket on the streets

during 1 pm to 4 pm,

as there would be no

traffic in Rajkot.

If Rajkot is hub of Saurashtra, then Race Course is

the heart of Rajkot. Every Rajkotian would pass at least

once a day from this lively landmark for one or other

reasons. May it be morning or evening walk, business

meeting, visiting local ice-cream joints and restaurants

with family and friends or for hildren related activities

happening inside Race Course ground. Rajkot is having

one of the best sports infrastructures in the state of

Gujarat. Cricket is the most popular sports here. The city

has two world class cricket grounds, which host One-

day internationals and domestic tournaments apart from

many inter-school and collegiate tournaments. Latest

sensation of Indian cricket, Cheteshwar Pujara hails

from Rajkot. The Race Course ground has world class

indoor stadium. Sports facilities for football, basketball,

volleyball, hockey, swimming pool, athletics, badminton,

tennis, table tennis, squash, chess etc are also

excellent.

Looking at the size of the city,

a visitor would find that the city

has too many newspapers.

Leading national and state level

dailies have started their editions

here. A plethora of local

newspapers, especially evening

dailies are economically viable

only in Rajkot, compared to other

cities in Gujarat. Researchers and

scholars in the field of journalism

attribute success of evening

dailies to the siesta culture of

Rajkotians.

Last but not the least, club culture has developed

since colonial period. The oldest club, European

Gymkhana, situated near Trikon Baug has all the facilities

of a good club. Other clubs are Kathiawad Gymkhana,

Harvey Club, Neel’s City Club etc. Two- three more

clubs are coming up in the city, which would give more

option for the people who love the club culture.

(The writer is a well-known businessman& property developer)

Rajkot is famous for its engineering goods

Favourite market in Dharmendra Road

11

New York is considered a Big Apple. It is a boiling pot

of races. Immigrants from all over the world have

made it a home. United Kingdom has emerged as a

Multi-Cultural Society. India has been receiving people

from North-West direction. India is known for its

diversity. However, Kathiawad now known as

Saurashtra, is an area where many ethnic groups have

settled down retaining their identity.

Prior to Independence Saurashtra was an

amalgamation of 222 princely states. Some of them were

large. Jamnagar, Bhavnagar, Junagadh, Morbi etc were

big but some were very small. The smallest village state

did not have 1 sq km and hence smaller than even Vatican.

Saurashtra was known by its

geographical divisions which were

Sorath, Halar, Zalawad, Gohilwad and

Gaekwadi area of Amreli and Okha

Mandal. Rajkot was referred to as

‘Madhya (Central) Saurashtra’ and

was the headquarter of the British

Resident. The colonial masters were

very careful about financial resources.

When they needed residential

bungalows, they did not spend their

own money. They compelled the

princely states to contribute to a Local

Fund. The bungalows were named as

CLF Bungalows 1, 2, 3 and so on and CLF was an

abbreviation of Contributory Local Fund. These

bungalows were huge. They still survive but

government quarters have been built on their vast open

compounds. When Mahatma Gandhi was young his

father was the ‘Diwan of the State.’ Gandhiji grew up in

what is known as ‘Kaba Gandhi no Delo’ and studied at

Alfred High School. His experiments with Truth began at

Rajkot. He had to undergo the worst time while he

undertook Satyagrahs in Rajkot. Rajkot was dear to

Gandhiji but the successor to his father ‘Diwan Viravala’

made him (Gandhiji) aware of the limitation of Satyagrah

when the adversary is a tricky person.

When Sardar Patel unified the princely states of

Saurashtra, the name given to the new entity was united

states of Kathiawad but subsequently changed to

Saurashtra enjoying ‘B’ class status under the

constitution. Rajkot was then the capital of Saurashtra.

Rajkot is always water stressed. The river Aji on the

banks of which the city is located is a small river. Dams

on Aji many a times do not get filled and generally dry

up around March. The droughts of 1974, 1986 and 2000

were so severe that the government had to take quite

a few emergency measures. In 1986, migration of

population was averted by running special water trains

from Gandhinagar and Rajula. The pipelines from

Bhadar dam also dry up whenever rainfall is below

average. Rajkot residents have great resilience. They

take water crisis in their stride and never lose hope.

Rajkot is known for its entrepreneurial spirit. There has

been a phenomenal growth in the edible oil industry,

diesel engines and pumps, engineering products,

clocks and ready to eat food. Small and medium scale

industries have made the industrial development a role

model for other cities to follow. After independence,

under the able guidance of Shri Manubhai Shah, the

first planned industrial estate of India was launched at

Bhaktinagar.

Rajkot does not have very good infrastructure but it

was during Saurashtra era (1948-56) all district

headquarters in Saurashtra were connected to Rajkot by

cement concrete (CC) roads. Saurashtra was pioneer in

road development. Rajkot as the capital of Saurashtra

witnessed perfect implementation of

land reforms. The People of Rajkot

nostalgically remember ‘Sushan’

good governance days of Saurashtra

era. Rajkot being the capital of the

region had always been progressive

in its thinking. Panchayati Raj and

cooperative movement took deep

roots in Saurashtra. The people of

Rajkot are hospitable, kind and

generous even to a stranger but they

do not tolerate wrong doings by

anyone. It has a strong tradition of

independent public spirited

journalism. The people never keep aloof from any good

cause. In fact, adversity brings out the best qualities of

Rajkot citizen.

“Rajkotvasi’ love their siesta (afternoon sleep). They

believe that if they close down their business for a

couple of hours, no harm will be caused. It is not

lethargy but willingness to do work after recharging

themselves. People here love food. Earlier, ice-cream,

soda, sharbat and crushed ice were in fashion but now

the preference list is so long that we do not have space

to narrate all items here. However, ‘ganthia-fafda and

jalebi’ are always on the menu. In lighter vein, Kathiawad

was renamed as ‘Ganthiawad’.

People here face reality with ease. Where else do

you have places named as ‘Machhar Nagar’ (Mosquito

Town) or Mafatia Para (Free of cost suburb). This is

calling a spade a spade! People are down to earth and

do not indulge in hero worship. Cricket, films, drama,

politics, religion, you name it and the people of Rajkot

love it. However, they are never crazy about it and are

described as ‘head on shoulder variety. They are cool,

witty and sharp. You should avoid arguments with them

and can never take them for a ride.

Rajkot is really the heart of Saurashtra symbolizing

all the salient characteristics of a colourful, vibrant and

unique land and life style.

(The writer is the former Chief Secretary of Gujarat)

Rajkot- the heart of Saurashtra◌ Pravin K. Laheri

Bodyguards of Prince during Lord Curzon'svisit to Rajkot in 1903

12

Entrepreneurship is particularily important in the era of

globalisation. In a highly populated country like India,

young entrepreneurs need to play a crucial role. Young,

educated, IT savvy entrepreneurs are poised to make their

mark in international arena when it comes to the BRIC

countries – Brazil, Russia, India and China. Impressive

growths in these countries are driven by a veritable

entrepreneurial revolution. In the Indian context, Rajkot is

also contributing its bit to give talented young

entrepreneurs, who have put the city on national and

international platform. The young entrepreneurs are

making Rajkot one of the most happening cities in India.

Thanks to these numerous young entrepreneurs,

Rajkot earned recognition as one of the fastest growing

cities in the world. In fact, The City Mayors Foundation, an

international think tank on urban affairs, recently conducted

a global study in which Rajkot was ranked as the 22nd

fastest growing cities in the world.

Following are some of young entrepreneurs who have

contributed to make the commercial capital of Saurashtra a

happening place. City based Jyoti CNC Automation created

sensation by acquiring 150- year- old French machine tools

manufacturing company

Huron Grafenstaden in

2007. Managing director of

the company,

Parakramsinh Jadeja was

hardly 20 when he started

Jyoti CNC two decades

ago. With the historic

acquisition of the European

company, doors for the

CNC (Computer Numeric

Control) machines made by

Jyoti opened up in the

European market.

Interestingly Jadeja didn’t

complete his

graduation, but today he

is running a company

which is poised to

become a multinational

company having its

headquarters in Rajkot.

Just like Jadeja,

Indranil Rajguru left

study to become

businessman at the age

of 16. Though Rajguru

belonged to an affluent

family, he had to start

his career by filling

petrol in vehicles at his

father’s pump. In fact

when he expressed his

desire to join business, his father insisted him to start from

the scratch and it paid him in multifold. After learning the

nitty-gritty of business from his father, he started a separate

travel business, which proved to be a hit. Due to his

father’s untimely demise, Indranil had to take control of

family owned real-estate and petrol pump business at the

age of 24. From that point onwards, Rajguru took the family

businesses on different scale. He diversified into hospitality

sector and also developed one of the finest city clubs in

Rajkot. He constructed more than 1,500 dwelling units in

and around Rajkot. Currently he runs three restaurants, one

3-star hotel and a big real-estate business. Four years ago

he started an educational institution on 106 acres of land.

At 46, Indranil became an MLA after winning the assembly

election in December 2012. According to him, he earned

enough money and now he plans to dedicate his time and

energy to give back to the society.

Former President of Rajkot Chamber of Commerce &

Industry, Hitesh Bagadai is well-known in the city. He

started a chemical factory on his own at the age of 20 and

ran it successfully. After few years, he diversified into real-

estate business and

became one of the leading

builders of Saurashtra

region. The 48-year-old

Bagadai is also running a

finance company. He is the

President of Rajkot

Builders’ Association and

also the Vice President of

Confederation of Real-

Estate Developers

Association of India

(CREDAI), Gujarat chapter.

Few years ago Dilipsinh

Rana purchased a fortress

Young entrepreneurs makingRajkot a happening city

◌ Nayan Dave

Hitesh Bagadai

Dilipsinh Rana

Indranil Rajguru Parakramsinh Jadeja

13

from a royal family of Khirasara village, situated on Kalavad

Road. Visionary Rana gave a new definition by re-

developing the 450 year old heritage property spread

across eight acres of land on a hillock. The efforts of 48-

years-old Rana gave much needed boost to tourism. The

property has emerged as one of the best heritage hotels in

Gujarat. In fact, Rana put everything he had in terms to

develop the magnificent Heritage Khirasara Palace Hotel.

His passion to run a heritage hotel has given a new

direction to many who owns heritage properties and

palaces in the region and makes everybody believe that

heritage hotels in a dry state like Gujarat can be an

economically viable business.

Electronics engineer Rajan Vadalia joined his family

owned business of agriculture equipment manufacturing

after finishing studies. Young Rajan learnt basics of

business for few years and gave important inputs to add

earth moving products, including mini tractor for his

company. Later on he diversified into cement business,

which was part of his family-owned Kisan group of

companies. Again

Rajan showed his

mettle in completely

different sector to

popularize ‘Kisan’ brand

of cement. He was

instrumental in

launching a new brand

‘Major’ Hi-Bond

cement in the year

2012. The 38-year-

old entrepreneur

gave emphasis on

a g g r e s s i v e

m a r k e t i n g

campaign, which

paid off as the

brand became

instantly popular

across Gujarat and

neighboring states.

“Hi-Bond brand

cement is costlier

than most of its

rivals, but because

of its quality it is

becoming 10 per

cent cheaper after

its utilisation,” says

Vadalia, managing director of Hi-Bond cement, who is now

planning to start new plant in Rajasthan to tap North Indian

market.

Ketan Ravalia, a UK educated entrepreneur is into real-

estate business. The 30-year-old businessman is carrying

forward his father Vejabhai Ravalia’s legacy. The second

generation entrepreneur joined family owned business in

the year 2004 after completing Master of Business

Administration in finance. He is running one of the most

luxurious hotels in Sauarashtra, which is located on the

posh Kalawad Road. Besides, he is developing three high-

Ketan Ravalia

Rajan Vadalia

14

end residential schemes on

the same locality. Ketan,

who studied from

Lancaster University, has

given a new dimension to

real-estate business started

by his father. His three on-

going projects, Sky-Line,

Sky-Garden and Sky-Villa,

have already become talk

of the town amongst who’s

who of Saurashtra.

Besides, large number of

Non-resident Gujaratis

(NRGs) hailing from

Saurashtra are literally making beeline to book properties in

these three projects.

Smit Kaneria floated his own construction company at

the age of 25 in 1991. Operating from Rajkot, his company

takes mega infrastructure projects of state and central

government pertaining to construction of national

highways, dams and buildings. His company constructed

44 km stretch of one of the best highway in the country –

Ahmedabad-Vadodara Expressway. He has touched every

aspect of construction business. Apart from government

contracts, his other companies are actively involved in

residential as well as commercial properties. He also runs

a cable manufacturing company near Rajkot.

Around 23 years back, when Maulesh Patel joined BAN

Labs, an Ayurveda medicine manufacturing unit at the age

of 26, the unit started by his

father Dahyabhai Ukani

was limited to local market

only. Manufacturing

process at the unit was

traditional and product

range was too small with

hardly 25 formulations.

Besides, products were

sold only on ethical

promotion (Prescribed).

Patel’s involvement

transformed the traditional

Ayurveda unit into a

modern Ayurveda product

manufacturing unit. With

the novel marketing ideas and introduction of OTC (over

the counter) products changed the fortune of BAN Lab.

After he took over charge as Managing Director, BAN Labs

opened two more manufacturing units in Himachal

Pradesh and Uttarakhand and its product range crossed to

over 100. The company is now exporting to more than 40

countries. Nearly 4,000 people are working with the BAN

Labs at different locations across the country.

Chetan Rokad joined his father’s real-estate business in

2004 at the age of 21. Young Rokad did his Bachelor of

Science and a course in interior designing. He has

completed four projects of residential properties in high-

end segment. Currently he is developing seven more such

projects in and around Rajkot.

(The writer is a senior journalist)

Smit Kaneria

Maulesh Patel

• AmAru AmdAvAd • SAlAm-E-SurAt

• vAdodArA viShESh • AAA 2013 • FBi

• mEdicAl touriSm • rEAl EStAtE...

And mAny morE

Forthcomingattractions...

Dear Readers,In the month of April you will receiveTWO special issues

In the coming monthsReady to read Special Issues...

Asian Business Publications LtdKarma Yoga House, 12 Hoxton Market (off Coronet Street),London N1 6HW. Tel: 020 7749 4085 Fax : 020 7749 4081

Email: aveditorial@abplgroup.com, gseditorial@abplgroup.com

AB Publications (India) Pvt. Ltd. (BPO)

206-7, Shalibhadra Complex, Opp. Jain Derasar,Nr. Nehrunagar Circle, Ambawadi, Ahmedabad - 380015

Tele-fax: +91-79-26465960 • Email: gs_ahd@abplgroup.com

Bureau Chief : Nilesh Parmar

News Editors : K K Joseph, Viren Vyas,

Achyut Sanghvi

Special Correspondent : Purvi Apurva Shah

Graphic Designers : Pankaj Chavda, Mukesh Patel

Vikram Nayak, Sandip Bhavsar

Business Manager : Hardik Shah

Business Co-ordinator : Shrijit Rajan

Dy. General Manager : Lawrence William

Advertising Manager : Neeta Patel (Vadodara)

Asst. Mktg. Managers : Krunal Shah, Manish Shah (Vadodara)

Chief Operating Officer : L. George

Chief Financial Officer : Surendra Patel

Chief Accountant : Akshay Desai

Business Manager : Alka Shah

Advertising Manager : Kishor Parmar

Business Development Managers : Rovin George, Urja Patel &

Nihir Shah

Graphic Designers : Harish Dahya & Ajay Kumar

Customer Service : Ragini Nayak

Editor/Publisher : CB Patel

Managing Editor : Kokila Patel

Consulting Editor : Jyotsna Shah

News Editor : Kamal Rao

Editor/Publisher : CB Patel

Associate Editor : Rupanjana Dutta

Horizon Advertising & Marketing (Jumbo Advertiser)

202, Shalibhadra Complex, Opp. Jain Derasar,Nr. Nehrunagar Circle, Ambawadi,Ahmedabad - 380015. Tel: +91-79-26465960Email: horizon.marketing@abplgroup.com

www.abplgroup.com©Asian Business Publications Ltd

16

◌ Nayan Dave

It is a common belief that “Once

a politician is always a politician,”

especially in the context of current

political scenario. People who join

politics cannot resist the

temptation of power which comes

along with it. But there are

exceptions who leave successful

and active political life to pursue

other things. Vejabhai Ravalia is

one of them. Vejabhai was

different from typical politicians,

who decided to create wealth by

not using political power. He dared

to quit power politics, that too in

his early thirties, to become

successful businessman. In

present day politics people are

joining politics to make money.

Son of a small time farmer,

Vejabhai completed his Master of

Arts from Bahauddin College in

Junagadh in late sixties. As the election of Gujarat

Assembly was around in 1975, Congress party was

looking for young and clean candidate. The party leaders

found 26-year-old Vejabhai, a right candidate from

Kutiyana constituency situated near Porbander, the

birthplace of Mahatma Gandhi. Young Vejabhai’s

simplicity appealed to the voters and he won the

election with thumping majority to become youngest

MLA of Gujarat in those days.

From his college days, Vejabhai was influenced by

Gandhian philosophy. He lived a simple life and wear

Khadi clothes only. Even when it came to spending

money during election campaign, he spent it

economically. The Congress party gave him election

fund of Rs 50,000, but he hardly spent half of the

amount during the campaign and decided to return rest

of the money to the party high

command. Even after becoming

an MLA, he continued to live

simple life and would spend his

time in public service. Apart from

wearing Khadi cloths, Vejabhai

used to travel by only public

transport unlike his counterparts

who were using cars and other

costly mode of transport.

Unlike many other MLAs,

Vejabhai’s financial condition

worsened. He had to take loans

from his friends and relatives.

Before the next election, Vejabhai

decided not to fight another

election as he wanted to plunge

into real-estate business with his

friends. Party high-command

wanted him to fight election again

but Vejabhai was firm in his

decision to quit politics.

During his tenure as MLA,

Vejabhai got the chance to travel

to UK to study parliamentary affairs. His visit to UK

proved a life changer for him. He understood the

importance of detailed planning. During those days,

Milton Keynes, one of the best planned cities in UK, was

under planning and construction stage and Vejabhai got

the opportunity to understand importance of advance

and long

term planning. In the same visit he met the Queen and

the then Prime Minister James Callaghan at

Buckingham Palace.

In 1980, Vejabhai moved to Rajkot, an economic hub

of Saurashtra region and started business. With his

foresight and understanding he succeeded in the real-

estate business. In 1990 Vejabhai saw future in buying

land on the outskirts of Rajkot. He bought big chunk of

land on Kalavad Road area as he had foreseen the future

Newly wed couple Vejabhai Ravalia & his wife with then chiefminister Madhavsinh Solanki.

Vejabhai Ravalia & his wife Sakarben.

Vejabhai Ravalia - A politiciandared to quit politics

Vejabhai Ravalia

18

development on this area. Being the

commercial capital of Saurashtra, Rajkot

expanded, especially towards Kalawad

Road. After two decades, Kalavad Road

has emerged as one of the posh

localities in Rajkot and the big chunk of

land purchased by Vejabhai’s has

become a goldmine for him.

From 1980 to 2003, he developed

one of the first privately owned clubs in

Saurashtra region – Avadh Club and

Avadh Society, which are considered

one of the finest real-estate projects in

Rajkot. In fact Avadh Club and Society

was a unique concept in Rajkot. He

introduced club living in the town where

each plot has got two roads and

beautiful club in the middle of the

society. His high-end residential project

Ketan Park was again proved to be

biggest hit. Both these projects

attracted large number of NRGs settled in USA, UK

and the Middle-East. Later on he developed a luxury

hotel TGB Seasons, which is considered one of the

biggest hotels in Gujarat having spacious rooms as big

as 650 sq fts.

Despite his grand success in

real-estate business, Vejabhai is

strongly attached to his roots. He

always remembers others

contributions in his success. His

wife Sakarben, whose father

Khimji Jesang was also MLA

from Kutch, always supported

Vejabhai. In politics and business,

Sakarben supported him whole-

heartedly. She used to oversee

accounts and financial matters of

Vejabhai. “She is the main pillar

to stabilize my family,” says

Vejabhai.

Vejabhai never compromised

when it came to education of his

two kids – Ketan and Bhoomi. He made it a point to put

them in one of the best educational institutions. His son

Ketan after completing his schooling from St Mary’s

school went to Mumbai to study Bachelor of Commerce

in famous Sydenham College. Ketan also did his MBA in

finance from Lancaster University in UK. From 2004

onwards he started taking keen interest in his father’s

business. Ketan is developing three ambitious real-

estate projects - Sky Line, Sky Garden and Sky Villa. Like

his father, Ketan also believes in giving something

unique and qualitative. All these three projects are high-

end and suitable for NRIs and high net worth individuals.

Even Ketan’s wife Namrata is helping her husband in his

business apart from raising two daughters Saanvi (4) and

Jashvi (2). Namrata, daughter of Pravinbhai Madam

studied up to B Com and belongs to Jamnagar. She used

to handle accounts of Ketan’s luxury hotel Seasons till

the management was given to Ahmedabad based TGB

Group.

Vejabhai’s daughter Bhoomi studied in Rajkot’s SNK

School, which is one of the best educational institutions

in Rajkot. She continued her commerce graduation in

HR College in Mumbai. Subsequently she went to USA

to pursue MBA studies at Suny

University in Buffalo. Bhoomi is

now happily married to US- based

exporter Sachin Khandhar and

settled in Seattle.

Vejabhai never likes to discuss

his charity work. He is not attached

with any kind of trust, foundation or

any other community based

organisation. He believes that

charity is a personal subject and it

should not be publicissed. After

repeated request he only revealed

that he is developing Gujarat’s

biggest and first 9-Grah Derasar

(Jain Temple) in Rajkot.

(The writer is a senior journalist)

Vejabhai Ravalia has donated land for Gujarat’s biggest andfirst 9-Grah Derasar (Jain Temple) in Rajkot.

Vejabhai Ravalia and his friend Dilsukhbhai.

Vejabhai Ravalia and his family.

20

Rajkot is the fourth largest city of the state Gujarat. It

is situated on the banks of Aji River in western

India. It has been under the rule of leaders since it was

founded. It has a long history and played a significant

role in Indian independence. Home to many

personalities like Mohandas Karamchand Gandhi, it is

the 26th largest city of India and the 22nd fastest

growing urban area of the world.Foundation of Rajkot: Rajkot was founded by Thakur

Saheb Vibhaji Ajoji Jadeja of the Jadeja clan and Sunni

muslim Raju Sandhi in 1612 AD, in the middle of

Saurashtra. Vibhaji Ajoji was the grandson of Jam Sataji

of Nawanagar, the present day Jamnagar. The city was

named in honour of its co-founder, Sunni Muslim Raju

Sandhi. Masum Khan, a deputy Faujdar of Junagadh's

Nawab, conquered Rajkot in the year 1720 AD and

changed the name of Rajkot to Masumabad. In 1722 AD

a fortress was built with a perimeter of 4 to 5 km,

and had walls that were 8 feet (2.4 m) wide. There

were eight gates, each studded with iron spikes on

its outer side, for access to Masumabad: Kotharia

Naka, Nava Naka, Raiya Naka, Bedi Naka, Bhichari

Naka, Sardhar Naka and Pal no Darwajo. Further, there

was a gate without spikes called Khadaki Naka near

Nakalank Temple.

The ruins of the fort wall can be seen in the bastion

in the Ramnath para area.

Gates of Bedi Naka and Raiya

Naka were modified during

the colonial times. The chief

engineer of British Agency,

Sir Robert Bell Booth,

renovated Bedi gate and

Raiya Naka gate and built the

present three storied clock

towers in 1892. Masumabad

was later conquered by the

Jadeja clan and its name was

restored to Rajkot. Bavajiraj

Jadeja built Darbargadh, the

first palace of this princely

state. Bavajiraj was

succeeded by his son, Sir

Lakhajiraj Jadeja, the most

prominent ruler amongst the

Jadeja rulers of that time,

who constructed Lalpari and

Randarda lakes.

Dharmendrasinhji Jadeja,

succeeded his father, Sir

Lakhajiraj, but died while

hunting lion in Sasan Gir and

was succeeded by his

brother Pradyumansinhji

Jadeja, Sir Lakhajiraj Jadeja's

second son.

Rajkot was merged into

India during Pradumansinh

Jadeja's reign.The British

East India Company founded

the Saurashtra agency in

Rajkot to moderate all

princely states. The regional

headquarters and residency

of this agency was at Kothi

Compound. The British

constructed many impressive

colonial buildings and

educational institutions, such

as Connaught Hall and the

History of Rajkot

21

Rajkumar College.

Today it is best known as the

town where Mahatma Gandhi

spent the early years of his life

when his father was a Diwan or

Prime Minister to the king of

Saurashtra. Mahatma Gandhi is

also said to have married

Kasturba in Rajkot, although she

too, like Gandhi, was born in

Porbandar. Gandhi started his

famous Rajkot Satyagraha from

the Rashtriya Shala in Rajkot.

Today Rajkot is a city vibrant with

business activities and one of the

major cities of Gujarat.British hand

The British government

developed the old city area

popularly known as Sadar during

1820 to 1870. The old town and

Sadar area being part of the city

were developed simultaneously.

Both these areas were separated by North-South

Railway track but subsequently the railway track was

removed. Both these areas merged with each other

resulting in coordinated development of the town.

Hence the city developed from a village, civic

development was in the process and in the course of

time some of the major works came to be permanently

visible. To name some of them,

we can mention Raj Kumar

College, Alfred High School which

was subsequently named

Mahatma Gandhi High School,

Jubilee Garden, Railway line,

Railway Junction, Lakhajiraj

Railway Station which geared

up the development of whole

town of Rajkot.Capital of former Saurashtra state

By the end of 19th century,

Rajkot emerged as a premier

town, with a population of

36,000. Rajkot was the capital of

former Saurashtra and has a

central location in the region

being a part of Gujarat State. Its

importance as a capital is

attributed to the geographical

location, its cultural heritage and

the development potential

possessed by the city. The

present level of development of the city is outcome of

the process of progressive development going on

since decades. It will be useful to recall the historical

background of the city enjoying a position of

importance in the field of trade, industry, education,

transportation, communication, entertainment and

urbanization.

Ranked 22nd in world’s fastest growing city

Rajkot is the 4th largest city in the state of

Gujarat and the 28th urban agglomeration in

India, with a population more than 1.43 million

as on 2008. It is ranked 22nd in the world's

fastest growing cities and urban areas from

2006 to 2020. Rajkot was merged into Gujarat

State from bilingual Bombay state on May 1,

1960. Rajkot has been under many different

rulers since it was founded. It has a long

history and played a significant part in Indian

independence movement.

22

Children’s Traffic Park, Fun

World, and Small Zoo, It also

consists of a world class

indoor stadium, cricket,

Football, Hockey & Volleyball

grounds and a swimming

pool , located within the race

course area.Energy Park: The aim

behind the development of

this energy park is to

generate awareness

amongst the public regarding

the use of non- conventional

energy sources It aims raise awareness about the

negative impacts on the environment due to the

continuous use of conventional energies like electricity,

which are obtained from natural resources, such as tree,

coal and oil.Community Science Center and Planetarium: The

Community Science Center and Planetarium arranges

different programmes, workshops and seminars related

to Science and Maths for children. It has schemes

educating people that reside in slum areas regarding

issues like Aids. Run and maintained by an NGO, it was

constructed in 1992. Different audio-visual shows are

arranged for visitors so they are able to gain an

umderstanding in the ways planets are postioned and

move, aswell as how it impacts nature.The Rotary Dolls Museum: The Rotary Dolls

Museum gives an overview

of different cultures, largely

through the medium of dolls.

The Rotary Clubs across the

world have donated these

dolls to the Rotary Club of

Rajkot Midtown. The aims of

the museum is to teach the public about the importance

of love, care and concern for humanity. The project is co-

sponsored by Rajkot Nagrik Sahkari Bank Ltd and it is

managed by Shri Arvindbhai Maniar Jankalyan Trust. It is

located at Rajkot Nagaraik Shakari Bank Building, Yagnik

Road, near Jagnath Chowk. Timings: 9:30 am to 1:30 pm

& 3:30 pm to 7:30 pm. Monday closedAji Dam: This dam was built by the state

government for water supply to city. The down stream

side of the dam and

surrounding the area

is developed and

maintained by the

Rajkot Municipal

Corporation. A

beautiful step garden

with an amusement

park for children, zoo,

bird aviary, crocodile

park have been provided for entertainment of its visitors.

Kaba Gandhi no delo:

This house was built by

Karamchand Gandhi, the

father of Mahatma Gandhi in

1880-81, near Dharamendra

road in the old city area.

Gandhiji lived in this house

from 1881 to 1887 during his study at Rajkot. Later this

house was sold by the government and has been turned

into a National Monument.Alfred High School (Mohandas Gandhi High School):

This school was built during

the British rule in India by

political agent Kernal Singh.

This was the first English

medium school in the state

where Mahatma Gandhi studied. Later the name of

the school has been changed to "Mohandas Gandhi

High School."Watson Museum: It was

inaugurated in 1888 in Jubilee

Garden area of Rajkot city. It has

an excellent collection of

archaeological and historical items.Rajkumar College: This college

was built in 1870 specifically for the

education of Princes of different

states and children of royal families

in India. It is situated behind Shastri

maidan near Malaviya chowk.Ramkrishna Ashram: This

temple was built in 1934 on the

land donated by late Shri

Dharmendrasinhji, then king of

Morbi state. It is situated on Dr

Yagnik Road of Rajkot. It is one of

the most important places for

followers of Swami Vivekanand, beisdes Kolkata. Muktidham Crematorium: This is an electric

crematorium located in Ramnath

para. It is run and maintained by an

NGO under grant from Rajkot

Municipal Corporation. It has a

number of small temples, prayer

halls, library and beautiful garden,

which historical events that attract a

number of people.Swminarayan Temple: This

temple was built in 1998-99 by Swaminarayan

Sampradaya. It is situated on the fast developing

Kalavad Road near Mahila

College.Race Course Garden: This

is the largest garden located

in the heart of the city. It has

a number of attractions for

children such as Bhalbhavan,

Important monuments of Rajkot

23

રંગીલું, મોજીલું અને તોરીલું નગર...◌ કકન્નર આચાયવ

રાજકોટથી બહાર રહેવાનું બદનસીબ ઘણાં વષોા સુધી સાંપડયું. મુંબઈમાંદોઢ-બે વષા, અમદાવાદમાં લગભગ િણ વષા. આ તમામ વષોા

દરશમયાન જ્યારે જ્યારે રાજકોટ આવવાનું બડયું,એવો આનંદ થયો જાણે પહેલી વખત કોઈને નોકરીમળી હોય. રાજકોટની ભાગોળે આવેલો દરવાજો -જે હવે ધરાિાયી છે - વટાવીને અંદર િવેિીએ કેલાગે કે કાળાપાણીની સજામાંથી કોઈને થોડા શદવસજામીન મળ્યા હોય.

રાજકોટ એક જાદુઈ નગરી છે. તેનીઇંદ્રજાળમાંથી છૂટવું સહેલું નથી - ખાસ કરીને એવાલોકો માટે જે અહીં જડપયા હોય, ઉછયાા હોય. ઘોરઅવ્યવપથા વચ્ચે પણ આ િહેર મને વ્યવસ્પથત લાગેછે, ગંદકી મધ્યે પણ તેની સુંદરતા જ નજરે પડે છે.કહેવાય છે કે િેમ મનુષ્યને અંધ બનાવી નાંખે છે.તેમાં સામા પાિનાં દોષ તમને દેખાતા નથી.અનેકાનેક દોષોથી લથપથ આ નગર એટલે જ ઘણાલોકો માટે બિીસ લિણું િહેર છે.

એક ગુજરાતી કફલ્મના ગીત પરથી રાજકોટમાટેનો નવો િલદિયોગ િરૂ થયોઃ ‘રંગીલુંરાજકોટ’. િલદ બહુ સામાડય છે, પણ રાજકોટનાપવભાવને અનુરૂપ છે. રાજકોટ રંગીલું છે. એકદમકલરફૂલ. એ અમદાવાદ જેવું કંજૂસ નથી. વડોદરાજેવું શનરસ નથી અને સુરત જેવું વકોાહોશલક નથી.આપણે ઘણી વખત ઈિરની અપરંપાર લીલાને યાદ

કરીએ છીએ. કહીએ છીએ કે તેણે કેટલી કુિળતાથી મનુષ્યની રચના કરીહિે કે પૃથ્વીના કોઈ બે મનુષ્યનાં ચહેરા પણ એક સમાન નથી હોતાં. વાતસાચી છે, પણ મનુષ્ય એક ગ્રેટ કલાકાર છે. જરા શવચારોઃ તમે ટયારેયએકસરખા હોય એવા બે િહેરો ભાળ્યા છે? મનુષ્યની લીલા પણ અપરંપાર

છેઃ દરેક િહેરનો ચહેરો જુદો, તાસીર નોખી, બોલીઅલગ અને રહેણીકરણી શભન્ન. રાજકોટ અનોખુંછે, એકમેવ છે. તેનાં પવભાવમાં બેકફકરાઇ પણ છેઅને ઉદ્યમ પણ છે. આળસ પણ ખરી અને મહેનતપણ પુષ્કળ. આ િહેર ઇઝી મની પાછળ દોટમૂકનારું છે એટલે જ ટયારેય એના લિણ આપણનેઆડી લાઇને ચડેલા યુવાન પુિ જેવા લાગે, એટયારેય બેકાબૂ, લગામ શવહોણું દીસે છે.િેરબજારમાં રોકાણની બાબતે મુંબઇ, અમદાવાદઅને જયપુર પછી રાજકોટનો ચોથો નંબર આવે છેઅને કોમોશડટીના સટ્ટામાં એ દેિમાં એકથી પાંચમાંપથાન પામે છે, તેના શરઅલ એપટેટના ભાવોમુંબઈનાં જેવી ગશતથી વધે છે. આવા અગશણતસમાચારો દરરોજ આવતા રહે છે. એકરાજકોટવાસી તરીકે, આ સમાચાર વાંચી રાજી થવુંકે રૂદન કરવું એ સમજાતું નથી.

આ િહેરના ડી.એન.એ.માં સટ્ટો છે. પાનનીદુકાનથી લઈને, ચાની લારીથી લઈને, અહીં કોપોારેટકંપનીની ઓકફસોમાં શનફટી અને શરલાયડસની ચચાાશનવય થતી રહે છે. મજાકમાં ઘણી વખત કહ્યું છે કેજેનું ઘર આખું ઉંધું કરી નાખો તો પણ અઢીસો ગ્રામચણા ના નીકળે એવા લોકો એમ.સી.એટસ. (મલ્ટી-(ફોટોઃ અનુરાગ વાગસડયા)

24

કોમોશડટી એટસચેડજ) કે એન.સી.ડી.એટસ. (નેિનલ કોમોશડટી એડડડેશરવેટીવ્સ એટસચેડજ શલ.)ના ટશમાનલ પર બેસી પાંચ-દસ ટન ચણા(અલબિ સોફટ કોપીમાં!) ખરીદી લે છે! બેંક અમલદારથી માંડીને અનેકસરકારી કચેરીના કમાચારીઓ શનયશમતપણે ગૂટલી મારી િેર બજારનાટશમાનલ પર ગોિવાઈ જતા હોય છે.

કફલ્મ ‘કશમને’નો નાયક તેની તોતડી જબાનમાં વારંવાર એક સંવાદવદે છે: ‘પૈસા કમાને કે દો હી રાસતે હૈ, એક ફોટિ કટ, દુફરા, છોટા ફોટિકટ!’ આ કફલ્મી ડાયલોગ અહીંના યુવાધન માટે જાણે જીવનમંિ છે. િૂડનોભાવ િા માટે વધિે? ગોલ્ડ િા માટે આસમાને આંબી રહ્યું છે? શનકલ અનેશઝડક ટોચ પર કેવી રીતે પહોંચ્યા, િા કારણે પછડાયા? અને યુરોપનીમંદીના કારણો ટયા છે? એવી કોઈ પણ માશહતી તમારે જોઈતી હોય તો રાિેપાનના ગલ્લે કલાક ઊભા રહો. સીએનબીસી ટીવી ચેનલ પર જે તમનેજાણવા ન મળે એવો જગતભરના કોમસાનો માશહતી સંચય વયાં મળી રહેિે.હા! તેમને રાજ્યના આરોલય, મહેસૂલ કે શિિણ કે કાયદા મંિીના નામપૂછિો તો ખ્યાલ નહીં હોય.

િેરબજાર અને કોમોશડટી ઉપરાંત સરેરાિ રાજકોટવાસીઓના રસનોશવષય છે - શરઅલ એપટેટ.એક સમયે શબહારનો ઊગતોયુવાન અપહરણ અનેખંડણીના વ્યવસાય િવયેઆકષાાયો એમ આજનોરાજકોશટયન જમીન-મકાનના વ્યવસાયનાં િેમમાંછે. ઓછી મહેનતે લણેલાઝાઝેરાં નાણાંએ અહીંનાિહેરીજનને રંગીશનયતનીભેટ આપી છે. જે નાણાંમેળવવા કાળી મહેનત થઈહોય એ પૈસો જલદી ગાંિેથીછૂટતો નથી. જયાં ઈઝી મનીછે. વયાં રંગીનશમજાજી છે.હા! આ િહેર રંગીલું છે.મોજીલું છે. અહીં માિ એકનોકરી કે એક વ્યવસાયકરવો એ પાપ છે, અધમા છે.અહીં િસવું હોય તો સાઈડશબઝનેિ કે ચતુરાઈપૂવાક ઈડવેપટમેડટ કરવું અશનવાયા છે. આ નગર મોંઘુંછે. કોઈ દેખીતા કારણ વગર અહીં જમીનથી લઈ કામવાળીના ભાવઉંચકાતા જાય છે. નથી કોઈ મોટા ઉદ્યોગો, નથી કોપોારેટસ, નથી ખનીજોકે નથી પયાટન. આબોહવા ગરમ છે, પાણીકાપ કાયમી. છતાં કોઈ અગપયકારણોનાં લીધે પથાશનક બજાર ભડભડ બળે છે. આ િહેરમાં જે ભાવે ફ્લેટમળે છે એટલી કકંમતમાં અમદાવાદમાં તમે રો હાઉસ ખરીદી િકો છો. ‘ઈઝીમની’, બહુ શવપુલ િમાણમાં બજારમાં િલવાતું રહે છે અને સામાડયજનનુંજીવન વધુ દુષ્કર બનતું રહે છે પણ, આ બધી ઘટના-દુઘાટનાઓ વચ્ચે એવરેજ િહેરીજન ખુિ છે. એની અપેિાઓ નાની છે અને સુખ પણનાના-નાનાં.

કોઈ શદવસ પાણી જો ફોસાથી આવ ેઅન ેપાછલા ફશળયાના ટાંકા લગીપહોંચી જાય તો એ એમના માટ ેસખુ છ.ે બપોર ેવામકિુીનો સમય ચોરી લવેોએ સખુ છ ેઅન ેરાિ ેજપયા પછી શરંગ રોડની પાળીએ અડડર શિજના ઉપલામાળ ેટાંટીયા લાંબા કરી હવા ખાવી એ પણ એમની સખુની વ્યાખ્યામાં આવ ેછ.ે

મુંબઈ અને બેંગલોરમાં કે વૈશિક પતરે પવીકાયા એવી નાઈટ લાઈફનીવ્યાખ્યા કરતાં તદૃન અલગ અને સાસ્વવક નાઈટ લાઈફ એ રાજકોટની એકઓળખ છે. અહીં પબ નથી એટલે જામ ટકરાવવાનો િશ્ન નથી. ચાનીલારીઓ પર મોડે સુધી અધદી ચાના ‘કશિયાવાડી જામ’થી ચીયસા થતું રહેછે. બહારના લોકો રાજકોટ આવે તો કૂતુહલથી પૂછે છે કે, ‘ચામાં તમને િોઆનંદ મળે?’ વેલ, ચાય તો બહાના હૈ. ઈનફેટટ, આ ગોશસપ િેમીઓનુંનગર છે. ચાનો ટેકો માિ છે. અહીં એનીશથંગ હેપની િકે છે! જો છાિનેતમે કચ્છી બીયર કહેતા હોય તો ચા એ કાશિયાવાડી બીયર ગણાય. અધદીરાિે ચા સાથે થેપલા-રાયતા મરચાનો નાપતો કરનારું આ એકમાિ નગરહિે કદાચ આખા મલકમાં.

‘રાજકોટમાં રહ્યા તને ે બીજ ે ટયાંય ફાવ ે નહીં.’ એવુ ં વાટય તમને

ઓલમોપટ િવયેક રાજકોટવાસી પાસેથી સાંભળવા મળિે. જાણેતકકયાકલામ. ટયાંથી ફાવ!ે ટયા િહરેમાં રાિ ેબાર વાલય ેલીંબ ુસોડા પીવાનીકળતાં લોકો હિ!ે અન ેટયા નગરમાં આવા ગ્રાહકોની રાહ જોઈ ઊભલેોસોડાવાળો મળિ?ે ચા અન ે લીંબુ સોડા અહીંના રાષ્ટ્રીય પીણાં છ ે અનેનિેનલ શડિ છ,ે ગાંશિયા. ફાફડા, ટાઈમ માંગી લ ેછ ેએટલ ેકાચા-પાકાવણલેાંએ તનેુ ંપથાન લઈ લીધુ ંછ.ે જલબેી અહીં અચકૂ તલેમાં બનલેી જ મળ.ેવણલેાં ગાંશિયા હજ ુ પાણીમાં તળલેા નથી મળતાં એ સારુ ં કહવેાય.ફરસાણના ભાવ વધ ેતો અહીં ડયઝૂ બની જાય. માંગ ઊિ ેક,ેકલકેટર ેભાવબાંધણુ ં કરવુ ં જોઈએ! અલ્યા ભાઈ, ચવેડો-ગાંશિયાન ે આવચયક ધારામાંઆવરી લવેાના બદલ ેફરસાણ થોડો શદવસ બધં કરો તો ના ચાલ?ે ના ચાલ.ેરશવવાર ેસવાર ેગાંશિયા લવેા જાઓ તો તમારી સાથ ેએવુ ંવતાન થાય છ ેજાણેકોઈ કડક માપતર પોતાના તોફાની શવદ્યાથદીન ેપાિ ભણાવી રહ્યો હોય. લોકોભજીયા ખાવા એટલાં તવપર હોય છ ેક ેપા ઈંચ વરસાદનુ ંએક માવિુ ંઅમથુંઆવ ેક ેભજીયા લવેા હડીયુ ંમલે.ે ભલાદમી, વરસતા વરસાદમાં એકાદ કપગરમાગરમ કોફી ના પી િકાય? ના. ભજીયા જ જોઈએ.

રાજકોટનો પોતાનો રંગ છે અને પોતીકી મોજ. શરિા પાછળ અહીં લખ્યુંહોય છેઃ મોજે દશરયા -એની મોજ કેવી હિે અનેદશરયો કેવો. એ એ જ જાણે.પૂછવાની મનાઈ છે. અહીંદરેક મનુષ્યને તેની પોતાનીમોજ છે. શરિાવાળોઈસ્ડડકેટર આલયા વગર કેહાથ કાઢયા વગર ગમે તેતરફ ટના લઈ િકે છે, તમેલેફટ સાઈડમાં િેમથી ટુવ્હીલર પર જતા હોવ વયાંઅચાનક જ સામેથી, રોંગસાઈડમાં બીજું ટુ વ્હીલરઆવી િકે છે. તમે માંડઅકપમાત થતો બચાવો અનેએની સામે જૂઓ એ પહેલાંએ અસલ કાશિયાવાડીમાંપંચાિરી ચલોક પિન િરૂકરી દે છે. તમે કહો છો કેવાંક તમારો છે, રોંગ

સાઈડમાં તમે હતા. તો એ કહે છે, ‘સાઈડ અને રોંગ સાઈડ... આંખ્યું છે કેકોડા? હામું ધ્યાન તો રાખ!’ અહીં એવી આઈટમોની સંખ્યા બહુ મોટી છેજે રોજ ઝઘડવાનો શનચચય કરી ઘેરથી નીકળે છે. જે દહાડે એ કોઈને ગાળોન ભાંડે, એને ઊંઘ નથી આવતી. સવાર-સવારમાં ડખ્ખો થાય તો એનોશદવસ સુધરી જાય. આ નગર રફ-ટફ છે. ડગલે ને પગલે એ તમારીટફનેસની, તમારી મેટલની કસોટી કરે છે. અહીં રહેવું હોય તો તમારે આવીકળતરોને વિ થઈ રહેવું પડે અથવા તેના કરતાં મોટી કળતર બનવું પડે.અહીં તમે રંગીલા, મોજીલાં હો એટલું જ પૂરતું નથી, સવાાઈવ થવા માટેતોરીલાં પણ બનવું પડે છે !

મહાનગર બનવા તરફ ધસી રહલેા આ િહરેમાં હજ ુ શિિાચારનોઅભાવ દખેાય છ.ે સારી સોસાયટીઓમાં િણ બડેરૂમના મકાનમાં રહતેાસજજનો પણ વહલેી સવાર ેિરેીમાં લૂગંી અધદી ચડાવી િિ કરતા, કોગળાકરતા જોવા મળી જાય. એંિવાડ હજ ુઅહીં િરેીમાં જ ઢોળવાનુ ંચલણ છ.ેમહિમ કકપસામાં રોડની વચ્ચોવચ્ચ. એ ઝાપટી જવા ગાયો સતત વયાં ખડપેગેજ મળ.ે ગામડામાં હોય એવાં તમામ લિણો અહીં જોવા મળ.ે નાની િી ઘટનાટયાર ેિહરેનો હોટ ટોશપક બની જાય એ નક્કી નહીં. રાજકોટની વસતીઝડપભરે વધી રહી છ.ે લટેપેટ આકંડાઓ કહ ેછ ેક ેહવ ેઅહીં ૧૭ લાખનીવસતી થઈ ગઈ છ.ે સમપયા એ છ ેક ેઅહીં આસપાસના ગામડામાંથી પથળાંતરવધ ુથઈ રહ્યુ ંછ ેઅન ેઆ િજા રાજકોટમાં ભળી જવાન ેબદલ ેરાજકોટનેપોતાનામાં ભળેવી રહી છ.ે િહરેી સૌજડય-શિિાચાર એમન ેજલ્દી રુચતાનથી. એટલ ેજ ટયારકે આ િહરે એક નાના મહાનગર કરતા પણ એકમહાકાય ગામડા જવેુ ંવધ ુલાગ ેછ.ે જોક,ે આ બધાં જમા-ઉધાર વચ્ચ ેપણસરરેાિ રાજકોશટયન આ િહરેનાં િમેમાં છ.ે અગાઉ વાત થઈ એમ, િમેમાંપડલેા લોકોન ેસામા પાિની ઊણપો પણ લલસ પોઈડટ જવેી જ લાગ!ે

(લેખક રાજકોટસ્થિત વરરષ્ઠ પત્રકાર છે)

રાજકોટમાં જજમાિમીનો લોકમેળોઃ ઉત્સવપ્રેમી શહેરીજનોની રંગબેરંગી જીવનશૈલીનું ઉદાહરણ

25

એક નજર...

(સૌજજયઃ ‘રાજકોટ સજલ્લોઃ ગઇકાલ, આજ અને આવતીકાલ’ પુસ્તક)

28

રાજકોટ... વાહ અને આહ !

ગુજરાતમાં રાજકોટ િહરે જરા નોખી ભાત પાડતુ ં િહરે છ.ે સૌરાષ્ટ્રનુંપાટનગર ગણાતા આ િહરેની તાસીર જદુી છ,ે એની ખબૂી ઘણી છ ેતો

ખામીઓ પણ ઓછી નથી. રગંીલુ,ં મોજીલુ ંએવુ ંઆ િહરે અનકે શવશિિતાધરાવ ે છ ે તો સાથોસાથ શવસવંાશદતા પણ છ.ે હા, એટલુ ં ચોક્કસ ક ે અહીંબહારથી આવનારાન ેરાજકોટ એટલુ ંપસદં પડી જાય છ ેક ેએ અહીં સટેલ થવાશવચાર ેછ,ે થાય છ ેઅન ેજવુ ંપડ ેતો અહીં કોઈ ઇડવપેટમડેટ કર ેછ.ે જ્યાં હોયવયાં રાજકોટન ેશદલથી યાદ કર ેછ.ે અન ેમોકો મળ ેતો રાજકોટ જરૂર આવેછ.ે ગજુરાતમાં િહરેીકરણની દૃશિએ રાજકોટ અગ્રસેર છ.ે સૌરાષ્ટ્રમાંથી અહીંલોકો રોટલો અન ેઓટલો મળેવવા આવ ેછ.ે મુબંઈની જમે. અન ેમુબંઈમાં જેફિેન આવ ેએ અહીં બીજ ેશદવસ ેિરૂ થઇ જાય છ.ે આ િહરે ટ્રડેડીિનલ છ.ેએટલ ેક ેપરપપરાન ેશનભાવ ેછ ેઅન ેઆધશુનકતાન ેપવીકાર ેછ.ે

અહીંની આબોહવા જ કૈંક જદુી છ.ે કટેલાકન ેકમાવાની શચંતા છ ેતોકટેલાકન ેવાપરવા ટયાં એની શચંતા છ.ે બપોર ેહજ ુય કટેલીક બજાર બધં રહેછ.ે બપોર ે૨થી ૪નો ગાળો િહરે સપુત થઇ જાય છ ેઅન ેબાદમાં મોડી રાિીસધુી આ િહરે ધમધમતુ ંરહ ેછ.ે અહીં કોઈ મોટા ઉદ્યોગો નથી, છતાં સમૃશિઓછી નથી. કમાય એના કરતાંય વધ ુખચાવાનો શમજાજ ધરાવ ેછ ેઆ િહરે.અન ેએનાં જ કારણ ેઅહીં િાકભાજીથી માંડી મકાન-દકુાન મોંઘાદાટ છ.ે અહીંમકાઈ અન ેગોલાની ડીિના ૫૦ રૂશપયા લોકો હોંિ ેહોંિ ેઆપી દ ેછ.ે મોલકલ્ચર શવકપયુ ંછ,ે પણ મનોરજંનનાં શવકલ્પો ઓછા છ.ે રસેકોસા ક ેપછી હોટલેક ેપછી િહરેથી દરૂ ગાડિન રપેટોરાં સધુી જ વાત જાય છ.ે હા, અન ેરાજકોટનીએક શવશિિતા એવી છ ેક ેઅહીં ૨૦ લાખની વપતીમાં સવાર અન ેસાંજના થઇ૧૦ અખબાર નીકળ ેછ ેઅન ેચાલ ેછ.ે આવુ ંબીજા કોઈ િહરેમાં બનતુ ંનથી.

મુબંઈ જવેી દોડાદોડ અહીં નથી. બહારથી આવનારા મહમેાનોનેઅછોવાના કરાય છ.ે શમિ સાથ ે ટસેથી સમય ગાળી િકાય છ,ે કોઈએપોઈડટમડેટ શવના કોઈન ે મળી િકાય છ.ે અન ે હજ ુ ય ઘણા ખરા અંિેરાજકોટ િાંત અન ેસલામત િહરે છ.ે

આવા રાજકોટનુ ંિહરેીકરણ લગભગ ૪૦ ટકાના દર ેથઇ રહ્યુ ંછ ેઅનેસૌરાષ્ટ્રમાંથી અહીં દર વષષે ૨૫ હજાર લોકો આવ ેછ,ે વસ ેછ.ે પહલેાં તો આિહરે માિ પસ્ચચમ શદિામાં જ શવકસતુ ંહતુ,ં પણ કાલાવાડ રોડની મયાાદાઆવી ગઈ અન ેએ કારણ ેઅડય બાજએુ પણ હવ ેશવકાસ થવા લાલયો છ.ે જમેક,ે જામનગર રોડ, મોરબી રોડ અન ેગોંડલ રોડ. શવકાસ વ્યાપક છ ે પણવ્યવસ્પથત નથી. જ ેરીત ેકોઈ િહરે શવકસવુ ંજોઈએ એ રીત ેઆ િહરે શવકપયુંનથી અન ેએ કારણ ેઅનકે સમપયા સજાાઈ છ ેઅન ેઆવતા વષોામાં અનકેપડકારો ઊભા થવાના છ ેએના અણસાર અવયારથી જણાવા લાલયા છ.ે

સૌથી મોટી સમપયા છ ેમાળખાકીય સશુવધાની. રાજકોટ મહાપાશલકાનાંહાથમાં શવકાસનો દોર છ,ે પણ આ િહરેન ેદરૂદૃિા કહી િકાય એવા િાસકો

ઓછા મળ્યા છ.ે અરશવંદ મશણઆર પછી કદાચ એવા કોઈ મયેર નથી આવ્યાજમેણ ેરાજકોટ આવતા ૨૦-૨૫ વષા પછી કવેુ ંહિ ેઅન ેએની જરૂશરયાતો કવેીહિ ેત ેશવષ ેશવચાયુું હોય ક ેલલ ુશિડટ બનાવી હોય ક ેરોડમપે તયૈાર કયોા હોય.

રાજકોટમાં અવયાર ેગભંીર સમપયા છ ેરોડ અન ેટ્રાકફકની. િહરેમાં તમેવાહન લઈન ેનીકળો તો તમારી પરીિા થઇ જાય. આડધેડ વાહન પાકકિંગ અનેરપતા પર દબાણના કારણ ે મોટા રપતા પણ સાંકડા લાગ ે છ.ે અન ે નવારાજકોટમાં પણ આ જ સ્પથશત છ.ે ઘણાન ેખબર નશહ હોય, પસ્ચચમ ભારતમાંરાજકોટમાં ટ ુવ્હીલર માટ ેસૌથી વધ ુલોન બડેકો િારા અપાય છ.ે અહીં ઘરમાંમાણસો હોય એટલા ક ેતથેી ય વધ ુવાહનો હોય છ.ે અન ેએ શહસાબ ેરપતાપહોળા થયા નથી અન ેએટલ ેજ રોજ અકપમાતોના બનાવો બન ેછ.ે રોડપહોળા કરવાની વાત આવ ેવયાર ેવપેારીઓ કોટિમાં જાય છ ેઅન ેરાજકારણએમાં ભડકો કર ેછ.ે અન ેઅડડરશિજ ક ેઓવરશિજ મુબંઈ ક ેઅમદાવામાં જેઝડપ ેથાય છ ેએમાં તો રાજકોટ જાણ ેપછાત છ.ે અહીં ગોંડલ રોડ પરનાઓવરશિજન ેથતા ચાર વષા લાલયા. અન ે૧૫૦ ફીટ રોડ પર જ ેઓવરશિજથયો એના પર ટ્રાકફક નથી. વાપતવમાં રાજકોટનો વહવેાર પવૂા - પસ્ચચમ છેપણ શિજ થયો ઉતર - દશિણ. હજ ુબ ેઓવરશિજની વાત ચાલ ેછ,ે મજંરૂી તોમળી છ,ે પણ એ ટયાર ેથિ ેએ તો કમે કહવેુ?ં

આવી જ બીજી મહાસમપયા છ ેપાણીની. અન ેઆ સમપયા આજકાલનીનથી. વષોાજનૂી છ.ે રાજકોટન ેભરશિયાળ ેએકાંતરા પાણી મળ ેઅન ેઉનાળોઆવ ે વયાર ેકાંઈ નક્કી નશહ. વરસાદ ઓછો પડ્યો તો લોકો માટ ેઉનાળોકાઢવો મચુકલે. મશહન ેદધૂના શબલ કરતા પાણીનુ ં શબલ વધ ુઆવ.ે અવયારે૬૦૦ લીટર પાણીના લોકોએ રૂ. ૧૫૦થી ૨૦૦ ચકૂવવા પડ ેછ.ે રાજકોટન ેપાણીપરૂુ ંપાડતા સોસા બહુ ઓછા છ.ે રાજકોટ આસપાસ િણ ડમે છ ેઅન ેભાદર ડમેછ.ે પણ વરસાદ ઓછો હોય તો આ ડમે ખાલી થઇ જાય છ ેઅન ેવયાર ેનમાદાનીર એક જ શવકલ્પ રહ ેછ.ે અવયાર ેરાજકોટ નમાદાના પાણી પર જ તરસછીપાવ ેછ.ે જો એમાં કોઈ ગાબડુ ંપડ ેતો રાજકોટની પાણી શવતરણ વ્યવપથાખોરવાઈ જાય એમ છ.ે

આજથી પાંચ-પદંર વષા પછી િુ?ં એવુ ંકોઈ શવચારતુ ંનથી. રાજકોટનોવ્યાપ વધતો જાય છ ેએ શહસાબ ેએની વધતી જરૂશરયાત માટ ેકોઈ આગોતરુંઆયોજન થતુ ં નથી. નવા ડમે બનતા નથી ક ે પછી જળસચંયના શવકલ્પોશવચારાતા નથી. હા,રાજકોટ જ નશહ સૌરાષ્ટ્રન ેબહારથી પાણી આપવુ ંએ જશ્રિે શવકલ્પ છ,ે પણ નમાદાના પાણી માટ ેપરૂતુ ંઆયોજન નથી. સરકાર આમદુ ેરાજકોટની કોણીએ ગોળ જ લગાડતુ ંરહ ેછ.ે

રાજકોટમાં વપેાર-ઉદ્યોગ નથી, એમાંય ઉદ્યોગો તો નામ પરુતા છ.ે આશદિામાં શવચારવુ ં જ પડિ.ે અહીં તો આગળ જતાં રોજીરોટીની સમપયાશવકરાળ બનવાની. ઓઈલ-ડીઝલ એડજીન ઉદ્યોગની મયાાદા આવી ગઈ છ.ેમિીન ટલૂ્સ ક ેઓટો પાટિસ માટ ેઅહીં ઘણી સારી તક છ,ે પણ ઓટો પાકકકરવાની વાત થઇ અન ેહવ ેએ આખી વાત અભરેાઈએ ચઢી ગઈ છ.ે િટયતા

◌ કૌસશક મહેતા

29

છ ેપણ એન ેએટપલલોર કરવામાં રાજકોટ ઉણુ ંઉતરીરહ્યુ ંછ.ે આઈ.ટી. ઉદ્યોગ અહીં શવકસી િક ેતમે છ,ેપણ એ અંગ ે ય કોઈ પહલે થઇ નથી. ઉદ્યોગસાહશસકતા છ,ે પણ એન ેશવકસવા દ ેએવો માહોલનથી. સોનાચાંદીના ઘરણેાનો ઉદ્યોગ છ,ે પણ એસગંશિત નથી. અન ેઊચંા વટે દરોના કારણ ેકટેલાકવપેાર પણ રાજ્ય બહાર જઈ રહ્યા છ.ે

હા, અહીં સૌથી વધ ુ શવકશસત હોય તો એ છેશરઅલ એપટટે ઉદ્યોગ. રાજકોટ એ માટ ેભારતમાંજાણીતુ ં છ.ે આ ઉદ્યોગમાં લગભગ ટયારયે મદંીઆવતી નથી. રાજકોટની આસપાસ ૨૦થી ૩૦કકલોમીટર સધુી આ ઉદ્યોગ શવકપયો છ.ે િરે બજારપછી રાજકોટના લોકોન ે જમીન-મકાનમાં સૌથી વધ ુ રસ પડ ે છ.ે પણરાજકોટમાં જમીન-મકાનના ભાવ આસમાન ેછ.ે ગજુરાતના કોઈ પણ િહરેમાંતમન ે૫૦ લાખમાં બ ેબડેરૂમનો સારો ફ્લટે આસાનીથી મળી જાય, રાજકોટમાંમળવો મચુકલે છ.ે અહીં તશળયુ ંજ મોંઘ ુછ.ે સપતામાં મકાન ક ેફ્લટે જોઈતોહોય તો તમાર ે િહરેથી થોડુ ં દરૂ જવુ ં જ પડ.ે અવયાર ે બધ ે મદંી છ,ે પણરાજકોટમાં ભાવ ઘટતા નથી. આવતા વષોામાં ઘરના ઘરનુ ંસપનુ ંસાકાર થવુંમચુકલે થાય એવી સ્પથશત છ.ે રાજકોટના શબલ્ડરોએ આ શદિામાં શવચારવુંપડિ.ે ખાસ કરીન ેજમીનનો સટ્ટો બધં થાય તો આ ઉદ્યોગ વાપતશવક સપાટીએઆવી જાય. બાકી તો અહીં પાંચ વષા પહલેા માંડ પકટૂર હોય એવા લોકોકરોડપશત થઇ ગયા છ.ે જમીન સબંધંી ગનુાઓનુ ંિમાણ પણ ઝાઝુ ંછ.ે

શરઅલ એપટટે સાથ ેરાજકોટમાં હોટલે ઉદ્યોગ શવકપયો છ.ે રાજકોટનાલીમડા ચોકના એક જ કકલોમીટરના એશરયામાં ડઝન હોટલે છ,ે નવી હોટલેથતી જ જાય છ ેઅન ેએની ઓટયપુડસી પણ સારી રહ ેછ ેએનુ ંકારણ છેબહારથી આવતા શબઝનસે પસાડસ. અન ે શવદિેવાસી ભારતીયો(એન.આર.આઈ.). દિેના મોટા હોટશેલયર હજ ુઅહીં સફળ થયા નથી, પણએ શદિામાં વાત આગળ વધી રહી છ.ે

રાજકોટમાં છલેા પાંચ-સાત વષામાં જ ેમોટો બદલાવ આવ્યો છ ેત ેએ કેરાજકોટ હવ ે શિિણ અન ેમશેડકલ િિે ે હબ બડયુ ં છ.ે અમદાવાદમાં નથી

એટલી ઈજનરેી કોલજે રાજકોટમાં છ.ે અન ે એનીસખં્યા છ ેડઝન. સૌરાષ્ટ્રમાંથી જ નશહ, ગજુરાતમાંથીજ શવદ્યાથદીઓ અહીં આવ ેછ.ે ઈજનરેી ઉપરાંત અડયફકેલ્ટીની કોલજે અહીં છ.ે હા, િોશલટીએજ્યકુિેનની સમપયા છ.ે પણ એક જમાનામાંસૌરાિ યશુનવશસાટીની જ ેછાપ હતી એ બદલાઈ છ.ેહજ ુઆ િિે ેશવકાસન ેઅવકાિ છ.ે

મશેડકલ િિે ેહવ ેરાજકોટમાં કોપોારટે્સ આવીગયા છ.ે અન ેપહલેા અહીંથી બહાર સારવાર માટેજવુ ં પડતુ ં એ સગવડ અહીં ઉપલલધ છ.ે હાટિનીસારવાર હોય ક ેઅડય. અહીં એ ઉપલલધ છ.ે અનેહજ ુપણ આ િિે ેમોટી હોસ્પપટલ આવી રહી છ.ે હા,

મોંઘી સારવાર છ ેએ સમપયા છ ેઅન ેરહવેાની. એન.આર.આઈ. પણ અહીંસારવાર માટ ે આવ ે છ ે એમન ે રાજકોટ સપતુ ં પડ ે છ.ે રાજકોટમાં મશેડકલટરુીઝમના શવકાસ માટ ેશવપલુ િટયતા છ ેઅન ેએ શદિામાં કામ થવુ ંજોઈએ.

વપેાર-ઉદ્યોગ ક ેપછી મોજમજામાં રાજકોટ પછાત નથી, પણ સાંપકશૃતકરીત ેજરૂર પછાત ગણી િકાય. અહીં કલાન ેશનખાર મળ ેએવો માહોલ નથી.લોકો પયશુઝકલ પાટદીમાં મોંઘી ટીકીટ ખરીદી જાય છ,ે પણ કોઈ નાટક કેનૃવયનો કાયાિમ અહીં પપોડસરિીપ શસવાય થતો નથી. કશવતા ક ેસાશહવયનીકોઈ િવૃશિ થતી નથી. એવા મચં પણ નથી, અન ેછ ેએ મૃત:પાય છ.ે આમઆદમી ક ેશિશિત વ્યશિ પોતાનો અવાજ રજ ૂકરી િક ેએવુ ંશબનરાજકીયલલટેફોમા નથી. બધા મદુ ેરાજકારણની ભળેસળે થઇ જાય છ.ે અન ેખાટલ ેમોટીખોટ એ છ ેક ેહવ ેવજનદાર રાજકીય નતેૃત્ત્વ પણ રહ્યુ ંનથી. કિેભુાઈ પટલેહવ ેવચાસ ધરાવતા નથી. અન ેપાણીવાળા મયેર ગણાયલેા વજભુાઈ વાળા હવેશવધાનસભાના અધ્યિ થઇ ગયા છ.ે એટલ ે ક ે રાજકીય, સામાશજક અનેસાંપકશૃતક િિે ે રાજકોટ ખાલીપો અનભુવ ે છ.ે એનો ખટકો દરકેરાજકોટવાસીન ેછ,ે રહવેાનો. આ ખાલીપો અન ેએના ખટકા છતાં રાજકોટએ રાજકોટ છ.ે એ ગમ ેછ.ે કારણ ક ેઅહીંના લોકો ગમતુ ંગુજં ેભરતા નથીપણ ગમતાનો ગલુાલ કર ેછ.ે

(લખેક રાજકોટિી પ્રકારિત િતાં ‘ફલૂછાબ’ દરૈિકિા તતં્રી છ)ે

રાજકોટ મ્યુસન. કોપોવરેશનની બેઠકને સબંોધતા મયેર અરસવંદભાઇ

મસણઆરનો ફાઇલ ફોટો. ઝડપભરે સવકસતા-સવસ્તરતા શહરેને આજે

અરસવંદભાઇ જેવી દીઘવદસિ ધરાવતા નતેૃત્વની ખોટ વતાવય છ.ે

FQ��/j2[&,O��/j$0O0,O��-#Q�/

FQ�:.Yj$;D,O��-6U$O

��������� 5Rj2'O�'/O2$Q�5Z/OK��9�(Q52^E%-�-?�QA�V���Y��)/U�Q2�+U;�

NO��ad�6m/�5R'Q(O�(O(O�)#�j(.-Q$�0Y(��O$U&O/Y(U�2Oj4^��@.O�-O[�5[)T#^�-O*Q��)(O/�52^E%-�+U;�NO��c`_d��/Y!(Y�j+�(U3��NO��achf��/Y!(Q�%O)#��NO��`e_g��/Y!(R[�j'/O#

� /O��Y���2!Y&/O��l�O��m-(�/���O['Q'O-��-R[+���5R/$���-&O2O&��,T���5R/U;D(�/���R(O�"��2O[�O(U/���U$)R/��'Y/On���)0U�O��-Y/+Q��)!'/Q���5&#��-Y+O�0�3O�O�5j6$��S0�`g�36U/Y-O[�ah�3O�O�

� &/�24]�5,O5&Y(U�-6I-�!Q2Q!;!� 5Z%Q�2'R�j!-U���O$U&O/Y2O1Q�5Z/OK��9�(Q�52̂E%-�56�O/Q�+U;�-O[�(n2O�&/U�j!-U�(Q��J$(�5Rj2'O��+U;�(Q�&/U��3O�O�-O[�HO=�(Q��-Q3(�2�/�����)O/��5Rj2'O� NO� a_�0O��5R'Q(Q�5/0�j'/O#�.Y�(O� &/U��3O�O�-O[%Q�j2j2'�0Y(�-[�R/Q(Q�5�2!$O� j2j2'�E�O/(Q��(U��0Y((Q�5Rj2'O\�2O6(�0Y(��A%O2/�j-?�$�0Y(��$-O-�E�O/(Q�@.25O.Q��0Y(��3XM#Q��0Y(��m$�m-Q(�Q/Q(Q�0Y(�������� ���� 5O-U�0Y(��(U�5Y(O�j'/O#�

� d__%Q�2'O/U��-^ ��j(LO2O(��(U�5-j)^$��-^�O/Q�� 0O�*�(Y(�0O�*��;A.R/;5�MUCU��(U�j2'�5Rj2'O���)0>'

-R8.��(U�/n���P*5\�(O�j/��,2(�([��`��A2��FQ��;-3[�/��$O#Q��Y���"V+/,O��/Y!��/O��Y��be_�__`�*Y(\��h`�ag`�aabbh`e�`f�`g�i *W75\��h`�ag`�aaabhbb�i ������� �� ����

-(QBO-��(U2UA�(^�.R(Q.(�-(QGO;5*/�5Rj2'O

ac��0O�-O[j'/O#�-U12Q

A2<(�5O�O/��/Y

�-?�QA�V��3UkR?!�+U;��

30

રાજકીય ઐતતહાતિક પતરપ્રેક્ષ્યમાં રાજકોટ◌ પ્રા. ડો. એસ. વી. જાની

રાજકોટ એટલે શજલ્લાનું મુખ્ય મથક અને વસતીની દૃશિએ ગુજરાતનુંચોથા નંબરનું િહેર. ૨૦૦૬થી શવિના અવયંત ઝડપથી શવકાસ

પામનારાં િહેરોમાં ૨૨મું પથાન ધરાવતા આ િહેરની વસતી ૨૦૧૩નાિારંભે લગભગ ૧૬ લાખ થવા જાય છે. સૌરાષ્ટ્ર િદેિના કેડદ્રમાં આવેલાંતેના ભૌગોશલક પથાનને લીધે અવયંત મહત્ત્વ ધરાવે છે. વળી તેપવતંિતાપૂવષેના રાજકોટ રાજ્યની રાજધાનીનું િહેર હતું, વયારે સૌરાષ્ટ્રમાં૨૨૨ રજવાડાં આવેલાં હતાં. તેમાં રાજકોટ રાજ્ય બહુ મોટું રાજ્ય ન હતું,તેમ છતાં તે અગવયનું બની ગયું હતું, કારણ કે પસ્ચચમ ભારતના રાજ્યોનીરાજધાની જેવું પથાન ભોગવતું હતું. ઉપરાંત, તે કાશિયાવાડના પોશલશટકલએજડટનું વડું મથક હતું. વળી, આ નગર તંદુરપત હવા, પાણી અનેવાશણજ્યની સમૃશિ માટે િશસિ હતું અને છે. તદુપરાંત રાજકોટ એરાષ્ટ્રશપતા ગાંધીજીના નામ સાથે સંકળાયેલું છે, કારણ કે તેમના શપતાકરમચંદ ગાંધી (જે કબા ગાંધી તરીકે ઓળખાતા) કેટલાકવષોા સુધી રાજકોટ રાજ્યના દીવાન રહ્યા હતા અનેગાંધીજીએ પોતાનું મોટાભાગનું િાળાકીય શિિણરાજકોટમાં જ લીધું હતું. ઉપરાંત રાજકોટ તો સૌરાષ્ટ્રનીસમપત િવૃશિઓનું મુખ્ય કેડદ્ર હોવાથી ધ્યાનાકષાક રહ્યું છે.

રાજકોટ સૌરાષ્ટ્રના શવિાળ િદેિની રાજધાની અનેિવૃશિઓનો ધબકાર છે. રાજકોટ િહેર ૧૬૧૧માં પથપાયુંહોવાનું ગણાવાય છે. તે દૃશિએ રાજકોટ િહેરની પથાપનાથયાને હાલમાં (૨૦૧૩માં) ૪૦૦ વષા પૂણા થયાં છે.

રાજકોટ રાજ્યની પથાપના ઈ.સ. ૧૬૦૮માં શવભાજીજાડેજાએ કરી હતી. તેઓ જામનગર રાજ્યના િાસકસતાજીના પુિ અજાજીના પુિ હતા. વયારે રાજધાનીસરધારમાં હતી. સરધાર રાજકોટનાં સંયુિ નામેઓળખાતા રાજ્યના પથાપક શવભાજીના નામ ઉપરથી તેમનાવંિજો, ‘શવભાણદી’ કહેવાય છે. શવભાજીએ રાજુ નામના એકસંધીને આજી નદીના પસ્ચચમ કાંિે કેટલીક જમીન આપીહતી. પછીથી વયાં એક ગામ વસાવાયું હતું. તે રાજુ સંધીના નામ ઉપરથી તે‘રાજપુર’ કે ‘અજાણું’ કહેવાયું. પછીથી વયાં કકલ્લો (કોટ) બંધાતા તે‘રાજકોટ’ કહેવાયું. ૧૬૨૦ની આસપાસ રાજકોટ રાજ્યની રાજધાનીસરધારથી ખસેડીને રાજકોટ લાવવાના િયાસ િરૂ થયા હતા. શવભાજી પછીિમિઃ મહેરામણજી-પહેલા, સાહેબજી-બીજા, બામણીયોજી અનેમહેરામણજી-બીજા ગાદીએ આવ્યા હતા.

ઈ.સ. ૧૭૨૦માં જૂનાગઢના મુઘલ નાયબ ફોજદાર માસૂમખાને રાજકોટઉપર આિમણ કરી રાજવી મહેરામણજીને મારી નાખીરાજકોટ કબજે કરી પોતાના નામ ઉપરથી તેનું નવું નામ‘માસૂમાબાદ’ પાડ્યું હતું. તેણે રાજકોટ િહેરની ફરતેકકલ્લો બંધાવ્યો હતો. તેમાં આિ દરવાજા હતા જે નાકાતરીકે ઓળખાતા હતા. કોિાશરયા નાકા, નવા નાકા, રૈયાનાકા, બેડી નાકા, ભીચરી નાકા, સરદાર નાકા, પાળનુંનાકું અને ખડકી નાકું. આ કકલ્લાના અવિેષો આજે પણરામનાથ પરા શવપતારમાં જોઈ િકાય છે. પછીથી શિશટિએજડસીના એડજીશનયર સર રોબટિ બુથના માગાદિાન હેિળ૧૮૯૨માં રૈયા નાકા અને બેડી નાકાના દરવાજાનુંનવીનીકરણ કરી તેમાં ટાવર-ઘશડયાળ લગાવાયાં હતાં.જેના ડંકા વષોા સુધી રાજકોટમાં ગુંજતા રહ્યા છે અને તેલોકોને સમય જાણવામાં મદદરૂપ બડયા છે.

પરંતુ ૧૭૩૨માં મહેરામણજીના યુવરાજ રણમલજી-પહેલાએ માસૂમખાનને મારી નાખી રાજકોટનું રાજ્ય પાછુંમેળવ્યું હતું. રણમલજીએ રાજકોટને પોતાની રાજધાનીનાિહેર તરીકે શવકસાવ્યું હતું. રણમલજી પછી િમિઃ લાખાજી અનેમહેરામણજી-િીજા િાસક બડયા હતા. મહેરામણજી-િીજા શવિાન અને કશવહતા. ૧૭૮૨માં તેમણે ‘િશવણસાગર’ નામનો કાવ્યગ્રંથ ૮૪ િકરણોમાંવ્રજભાષામાં લખ્યો હતો.

મહેરામણજી-િીજા પછી રણમલજી-બીજા ગાદીએ આવ્યા હતા. તેમનાિાસન દરશમયાન રાજકોટ રાજ્યે વોકર કરાર પર સહી કરી હતી. વળી,રણમલજી-બીજાના જ િાસન દરશમયાન ૧૮૨૨માં રાજકોટમાં શિશટિએજડસી (આિ કોિી)ની પથાપના થઈ હતી. શિશટિ એજડસીએ પોતાનું વડુંમથક રાજકોટમાં પથાપવા રાજકોટ રાજ્ય પાસેથી રૂ. ૨૮૦૦ના વાશષાકભાડેથી ૬૩૮ એકર જમીન મેળવી હતી. આ જમીન ઉપર શિશટિ સરકારેપોતાની એજડસી માટેની કચેરીઓ કરી હતી. તે શવપતાર સદર શવપતારતરીકે ઓળખાય છે.

૧૮૨૨ સુધી રાજકોટ કકલ્લાની અંદર જ શવકાસ પાપયું હતું. પરંતુ૧૮૨૨માં અંગ્રેજોએ રાજકોટમાં કાયમી લચકરી છાવણી પથાપી હતી. પછીથી૧૮૬૩માં શસશવલ પટેિન પથાલયું હતું. તે માટે શિશટિ એજડસીએ ફરીરાજકોટ રાજ્ય પાસેથી ૩૮૫ એકર વધારાની જમીન રૂ. ૧૫૦૦ના વાશષાકભાડાપટ્ટે મેળવી હતી. તેથી ૧૮૬૩ પછી રાજકોટનો પસ્ચચમ તરફ કકલ્લાનીબહાર પણ શવકાસ થયો. રાજકોટ કાશિયાવાડ પોશલશટકલ એજડસીની

રાજધાની બનતાં રાજા, રજવાડાં, પરગામના વેપારીઓવગેરેએ રાજકોટમાં જમીન ખરીદી, મકાનો બાંધ્યા. તેથીરાજકોટ િહેરનો શવપતાર વધ્યો હતો. આમ રાજકોટ પૂવામાંપરા શવપતારમાં અને પસ્ચચમમાં શસશવલ પટેિનના શવપતારમાંશવકસવા લાલયું હતું.

રાજકોટ રાજ્યના ૧૬૦૮થી ૧૯૪૮ના કુલ ૩૪૦ વષાનાઅસ્પતવવ દરશમયાન કુલ ૧૫ રાજવીઓ થયાં. પરંતુ તેમાંથીબાવાજીરાવ (૧૮૬૨-૧૮૯૦) અને તેમના પુિ લાખાજીરાજ(૧૮૯૦-૧૯૩૦)ના િાસન દરશમયાન રાજકોટનુંઆધુશનકીકરણ થયું હતું. બાવાજીરાવના સમયમાં જ રાજકોટિહેરીકરણ અને આધુશનકીકરણનો િારંભ થયો હતો. તેમણેવહીવટમાં યોલય વ્યશિઓની શનમણૂક કરી હતી. તેમણેશદવાન તરીકે કરમચંદ (કબા) ઉિમચંદ ગાંધી અને પછીથીરાજકોટનાં જ િજાજન એવા મોતીચંદ તુલસીને નીપયાં હતાં.તેમણે પણ રાજકોટના િજાજનોને સુખી અને સમૃિબનાવવાનાં પગલાં લીધાં હતાં.

૧૮૬૯માં બાવાજીરાજે િહેર સુધરાઈનો કાયદો પસાર કયોા હતો.૧૮૭૭ના દુકાળ વખતે તેમણે કોિાશરયા નાકાની બહાર રાજબગીચામાંરણજીતશવલાસ પેલેસ બંધાવી લોકોને રોજગારી આપી હતી. ૧૮૭૦માંરાજકોટમાં ભારતની સૌિથમ એવી રાજકુમાર કોલેજ પથપાઈ હતી અને૧૮૭૧માં આલ્િેડ હાઈપકૂલ પથપાઈ હતી. તેમાં ગાંધીજી ભણ્યા હતા. તેથીતેનું નવું નામ મોહનદાસ ગાંધી શવદ્યાલય રાખવામાં આવ્યું છે.

રાજકોટના શસશવલ પટેિનની વપતીની પીવાના પાણીની તકલીફ દૂરકરવા ૧૮૮૭માં ઇંલલેડડના મહારાણી શવટટોશરયાનીરાજ્યારોહણની સુવણાજયંતીની પમૃશતમાં રાંદરડાનું તળાવબાંધવામાં આવ્યું હતું. આ સુવણાજયંતીની ઉજવણી માટેનોદરબાર રાજકોટમાં શિશટિ પોશલશટકલ એજડટ વુડહાઉસેભરેલો. તેમાં કાશિયાવાડના રાજાઓ તરફથી બાવાજીરાજેિવચન કયુું હતું. ૧૮૬૭માં રાજકોટમાં પુરુષો માટે હંટર ટ્રેશનંગકોલેજ અને ૧૮૮૫માં પિીઓ માટે બાટિન ટ્રેશનંગ કોલેજપથપાઈ હતી. ઉપરાંત રાજકોટમાં નવી િાક માકકેટ તથાપરાબજાર બંધાવાયા હતાં. િજાના નૈશતક શવકાસ માટે જુગારઅટકાવવા તથા પરવાના શવના પિુપિીઓના શિકાર કરવાઉપર િશતબંધ મૂકતો કાયદો પસાર કરાયો હતો.

આ ગાળામાં જ રાજકોટ રાજ્યને અડય રાજ્યો સાથેજોડતો આજી નદી ઉપરનો કૈસરે શહંદ પુલ બંધાવ્યો હતો.રાજકોટમાં જ પાચચાવય પિશતની વેપટ હોસ્પપટલ કાયારતહતી. રાણી શવટટોશરયાના િીજા પુિ આથારે (ડ્યુક ઓફકોનોટ) ૧૮૮૭માં રાજકોટની મુલાકાત લીધી વયારે તેની

પમૃશતરૂપે જ્યુશબલી બાગમાં કોનોટ હોલ (હાલનું નામ અરશવંદભાઈ મશણયારહોલ) બંધાવ્યો હતો.

બાવાજીરાજે િરૂ કરેલી રાજકોટના િહેરીકરણ અનેઆધુશનકીકરણની િશિયા તેમના પુિ લાખાજીરાજના િાસન દરશમયાન

ઠાકોરસાહેબ શ્રી બાવાજીરાજ

(૧૮૫૬-૧૮૯૦)

ઠાકોરસાહેબ શ્રી લાખાજીરાજ

(૧૮૮૫-૧૯૩૦)

31

એમના અવસાન પછી ૧૯૩૪માં તેમનીપમૃશતમાં િજાએ તેમનું બાવલું ઊભુંકરેલું. જે ‘બાપુનાં બાવલાં’ તરીકેઓળખાય છે. તેની નીચે કોતરેલાલેખમાં તેમને ‘િજા કલ્યાણ’નીસંપથાઓના આદ્ય પથાપક અનેિગશતિીલ રાજ્યપિશતનાકાશિયાવાડમાં પહેલા િયોજક’કહેવામાં આવ્યા છે.

લાખાજીરાજે પોતાની િજાના સૌથીમોટા સમૂહ એવા ખેડૂતોના કલ્યાણ માટેસૌથી વધુ ધ્યાન રાખ્યું હતું. તેમણેખેતીના શવકાસ, ખેડૂતોના કલ્યાણ અનેપિુ સંવધાન માટે જે પગલાં લીધાંતેનાથી રાજકોટ રાજ્યમાં કૃશષનુંઆધુશનકીકરણ થયું હતું અને તેનોશવકાસ થયો. વળી રાજ્યની વધેલી મહેસૂલી આવકનો ઉપયોગ લોક-કલ્યાણમાં કરીને િજાની ચાહના મેળવી હતી. તેઓ ખેડૂતોને સંતાનની જેમઅને ભાયાતોને ભાઈની માફક સાચવતા તે તેમની અંગત ખૂબીઓ હતી.

આમ લાખાજીરાજનાં ૧૯૦૭થી ૧૯૩૦ના ૨૩ વષાના િાસનના અંતેરાજકોટ રાજ્યે શવશવધ િેિે િગશત સાધી હતી. રાજકોટ રાજ્યના કુલ ૧૫િાસકોમાંથી તેમને સવાશ્રેિ માનવામાં આવે છે. તેમનું િાસન રાજકોટ જનશહ, પરંતુ સૌરાષ્ટ્રના ઇશતહાસમાં શવશવધ િેિે થયેલી િગશત માટેઅશવપમરણીય રહેિે.

લાખાજીરાજ પછી તેમના પુિ ધમષેડદ્રશસંહજી ગાદીએ આવ્યા. તેમનોિાસનકાળ ૧૯૩૦થી ૧૯૪૦નો માિ દસ વષાનો હોવા છતાં તે ખૂબશવવાદાપપદ રહ્યો હતો. તેમણે પોતાની કાયાિણાલીથી પોતાના શપતાલાખાજીરાજના સુધારા શબનઅસરકારક બનાવી દેતાં તેઓ િજામાં અશિયબડયા હતાં. તેમના વૈભવી ખચાને પહોંચી વળવા રાજ્યે અનેક વપતુઓમાંઇજારા આલયા, ખેડૂતો ઉપરનાં કરવેરા તથા વેિવેરા વધાયાા, કાશનાવલ

સવોાચ્ચ શિખરે પહોંચી હતી. રાજકોટરાજ્યના કુલ ૧૫ િાસકોમાંથી તેમનેસવાશ્રેિ અને ‘રૈયતના હૃદયરાજ’તરીકે ગણવામાં આવે છે. આ શપતા-પુિની જોડીને રાજકોટ રાજ્યનાઆધુશનકીકરણના શિલ્પી ગણવામાંઆવે છે. લાખાજીરાજે રાજકોટનીરાજકુમાર કોલેજ તથા દહેરાદૂનનીઇસ્પપશરયલ કેડેટ કોરમાં શિિણ લીધુંહતું. ૧૮૯૨માં જેતલસરથી રાજકોટનીમીટરગેજ રેલવે નંખાઈ તેમાં રાજકોટરાજ્યનો આિમો ભાગ હતો. ૧૮૯૫માંરાજકોટ િહેરની વસતીને પાણી પૂરુંપાડવા તથા શસંચાઈમાં લાલપરીતળાવનું બાંધકામ કરવામાં આવ્યુંહતું. હાલમાં તેના કકનારે િદ્યુમન પાકકઝૂ શવકસાવ્યું છે.

૧૮૯૭માં તેમણે રાજકોટમાં અિાલય તથા દૂધની ડેરી િરૂ કરાવીહતી. ૧૯૦૦ (શવ.સ.૧૯૫૬)ના છલપશનયા દુકાળ વખતે તેમણે રાજકોટમાંગરીબ ઘરો તથા કેટલકેપપ ખોલી મનુષ્યો તથા પિુઓ માટે રાહતકાયોા િરૂકયાા હતા. વાઈસરોય લોડિ કઝાને પણ તેમની દુકાળ રાહત િવૃશિ જોઈનેતેની િિંસા કરી હતી. ૧૯૧૧માં ઇંલલેડડના સમ્રાટ જ્યોજા પાંચમાનીતાજપોિીના માનમાં શદલ્હીમાં યોજાયેલા દરબારમાં લાખાજીરાજે હાજરીઆપી હતી અને પછીથી તેઓ લંડન ગયા વયારે તેમણે સમ્રાટની રૂબરૂમુલાકાત લીધી હતી. િથમ શવિયુિ વખતે તેમણે શિશટિ રાજ્યને મદદકરેલી તે બદલ તેમને કે.સી.આઈ.ઈ.ના શખતાબ અપાયો હતો.

લાખાજીરાજના િાસનકાળ દરશમયાન રાજકોટનો શવપતાર અને વપતીવધ્યાં હતાં, વેપાર અને ઉદ્યોગનો શવકાસ થયો હતો. ૧૯૦૯માં લંડન અનેમુંબઈની બગામેન એડડ હોફમેન કંપનીએ રાજકોટમાં વેજીટેબલ ઓઇલ મીલપથાપવાની તથા અડયો રાજકોટમાં વૂલન મીલ પથાપવાની ઓફર કરી હતી.પરંતુ રાજ્યે જ ૧૯૧૦માં રાજકોટ પટેટ બેંક, ૧૯૧૧માં રાજકોટ કાપડ મીલ,૧૯૧૫માં કૃશષ બેંકો અને ૧૯૨૪માં વીજળી ઘર તથા ધમષેડદ્રશસંહજી કાપડમાકકેટ િરૂ કયાું હતાં. ૧૯૨૨માં રાજકોટ બેડી વચ્ચે ટ્રામવે િરૂ કરાઈ હતી.પરંતુ તે લાંબા સમય સુધી ચાલી નહીં. ઉપરાંત લાખાજીરાજે અનેકિાળાઓ, બાલમંશદરો, બાઈસાહેબબા ગલ્સા ઇંસ્લલિ પકૂલ, રાશિિાળાગોબલસા તાલીમ વગા, પકાઉશટંગના વગોા, સેંટ જોડસ એપલયુલડસ સોસાયટીવગેરે િરૂ કયાું હતાં.

૧૯૧૦માં રાજ્યે કાશિયાવાડ હાઇપકૂલ સંભાળી લઈને તેનું નામઆલ્િેડ હાઇપકૂલ રાખ્યું હતું. ૧૯૨૪માં રશવડદ્રનાથ ટાગોર રાજકોટઆવેલા વયારે રાજયે તેમનું યોલય સડમાન કરી લોકો તથા રાજ્ય તરફથીતેમની શવિભારતી (િાંશતશનકેતન) સંપથા માટેના ફાળામાં સારી મદદ કરી હતી. ૧૯૨૦ લાખાજીરાજે રાજકોટમાં રાષ્ટ્રીય િાળા પથાપવા માટેનજીવી કકંમતે ૬૮,૮૮૮ ચો.મી. જમીન આપી રાષ્ટ્રીય શિિણને િોવસાહનઆલયું હતું.

શિશટિ સિાના રોષના ભોગ બનવું પડિે, તેવી બાબતની પરવા કયાુંશવના ૧૯૨૧માં સૌરાષ્ટ્રની િજાના િશ્નોને વાચા આપનારી સૌરાષ્ટ્રની કોંગ્રેસકહી િકાય તેવી કાશિયાવાડ રાજકીય પશરષદનું િથમ અશધવેિનશવઠ્ઠલભાઈ પટેલના િમુખપદે રાજકોટમાં ભરવાની પરવાનગી આપીને તેઓએક સાચા ઉદારવાદી િગશતિીલ રાજવી પૂરવાર થયા હતા. આ િસંગેઆચાયા જે.બી. કૃપલાણીના િમુખપદે સૌરાષ્ટ્ર શવદ્યાથદી પશરષદ પણરાજકોટમાં મળી હતી. ૧૯૨૯માં રાજકોટમાં પં. જવાહરલાલ નેહરુનાિમુખપદે સૌરાષ્ટ્ર યુવક પશરષદ ભરવાની પણ તેમણે પરવાનગી આપીરાષ્ટ્રીય ચળવળને પરોિ િોવસાહન આલયું હતું.

લાખાજીરાજે પોતાના રાજ્યના વહીવટમાં િજાને સામેલ કરીલોકતંિાવમક િાસન િરૂ કરવા ૧૯૨૩માં સૌરાષ્ટ્રમાં સૌિથમ બધા (૯૦)ચૂંટાયેલા સભ્યો ધરાવતી િજા િશતશનશધ સભા પથાપી લોકતંિાવમકિાસનના સમથાક બડયા હતા. ૧૯૨૫માં તેમના િજાલિી કાયોાને શબરદાવવાભાવનગરમાં તેમને ગાંધીજીના હપતે માનપિ અપાયું હતું. વયાર પછીગાંધીજી રાજકોટ આવતાં તેમનું અજોડ સડમાન કરવામાં આવ્યું હતું.

આમ લાખાજીરાજ સૌરાષ્ટ્રના એવા રાજવી હતા જેમણે પોતાની િજાનેવહીવટમાં સામેલ કરવા સાચા શદલથી િયાસ કયાા હતા. તેથી ૧૯૩૦માં

ઠાકોરસાહેબ શ્રી ધમમેજદ્રસસંહજી

(૧૯૧૧-૧૯૪૦)

ઠાકોરસાહેબ શ્રી પ્રધ્યુમનસસંહજી

(૧૯૧૩-૧૯૭૩)

32

કંપનીને સુધરેલું જુગાર-ગૃહ ચલાવવાની પરવાનગી આપી.તેથી િજા માટે તેમનો વહીવટ િાસરૂપ બડયો. રાજવીના આકાયોા પાછળ તેમના દીવાન વીરાવાળાની સલાહ હતી. જોકેઉચ્ચ શિિણની સગવડ માટે ૧૯૩૭માં રાજકોટમાં તેમનાનામથી ધમષેડદ્રશસંહજી કોલેજ પથપાઈ હતી. તે સૌરાષ્ટ્રનીિીજી અને રાજકોટની એક માિ કોલેજ હતી.

૧૯૩૭માં રાજ્યની માશલકીની કાપડ મીલમાં કામના વધુકલાકોના શવરોધમાં મજૂરોએ હડતાલ પાડી વયારે તેમનાઉપર દમન ગુજારાયું હતું. પરંતુ મજૂરોની એકતા અને ઉગ્રતાજોઈ રાજ્યે અંતે નમતું જોખ્યું. ઝવેરચંદ મેઘાણીએ તેને‘િજાની િંડી તાકાતનો શવજય ગણાવ્યો હતો.’

૧૯૩૭માં જ કાશિયાવાડ રાજકીય પશરષદ અન ે૧૯૩૮માંરાજકોટ રાજ્ય િજા પશરષદનાં અશધવિેન રાજકોટમાં મળ્યાં.િજા પશરષદ ેરાજકોટમાં ‘જવાબદાર રાજ્યતિં’ની તથા િજાઉપરનાં આકરા કરવરેા નાબદૂ કરવાની માગણી કરી. તેરાજ્ય ેન પવીકારતાં િજાએ સવયાગ્રહ કયોા. તનેા સમથાનમાંગાંધીજી તથા કપતરુબા વધાાથી રાજકોટ આવ્યા. રાજાન ેસમજાવવાના િયત્નશનષ્ફળ જતાં ગાંધીજીએ રાષ્ટ્રીયિાળામાં ઉપવાસ િરૂ કયાું. તથેી રાજકોટસવયાગ્રહ ેરાષ્ટ્રીય પવરૂપ ધારણ કયુું. અંત ેરાજ્ય ેસમાધાન કયુું, પરતં ુતરુતંજ ત ેઅમાડય કરી સમાધાનનો દ્રોહ કયોા.તથેી ગાંધીજીએ શનરાિ થઈ વધાા પરતજવાનુ ંનક્કી કયુું. તમેણ ેકહલેુ ં‘રાજકોટમારા માટ ે એક અમલૂ્ય િયોગિાળાપરુવાર થયલે છ.ે’ પછીથી ૧૯૪૨ની શહંદછોડો ચળવળ વખતે રાજકોટ એસૌરાષ્ટ્રની ભગૂભા લડતની િવૃશિનુ ંકડેદ્રબડયુ ં હતુ.ં રાષ્ટ્રીય િાળામાં ગાંધીજીનાઉપવાસ વાળો ખડં ગાંધી પમૃશતખડં તરીકેજળવાયો છ.ે રાજકોટ પાસનેા િબંામાંકપતુરબાને નજરકેદ રખાયેલા તેથીગામનુ ંનવુ ંનામ કપતરુબા ધામ રખાયુ ંછ.ે

૧૯૪૦માં ધમષેડદ્રશસંહજીના અવસાનપછી તમેના નાના ભાઈ િદ્યમુનશસંહજીગાદીવારસ બડયા. તમેના િાસનદરશમયાન ૧૯૪૮માં રાજકોટ રાજ્યેભારત સઘં સાથ ેજોડવાના કારાર કયાાહતા. િદ્યમુનશસંહજીના યવુરાજ મનોહરશસંહજી પછીથી પવતિં ગજુરાતરાજ્યની ધારાસભામાં અનકે વાર ચૂટંાયા હતા અન ેઆરોલય તથા પછી નાણાંિધાન જવેા મહત્ત્વના હોદ્દા ઉપર રહ્યા હતા. તમેના યવુરાજ માંધાતાશસંહજીવપેાર-ઉદ્યોગ, િવાસન, પયાાવરણ તથા ઐશતહાશસક તથા સાંપકશૃતક વારસાનીજાળવણીના િિે ેસશિયપણ ેકાયારત છ.ે

પવતંિતા પછી પણ રાજકોટ મહત્ત્વના પથાને રહ્યું છે. જૂનાગઢ રાજ્યેપાકકપતાનમાં જોડાવાનો શનણાય કરતાં જૂનાગઢને નવાબી તથા પાકકપતાનીિાસનથી મુિ કરાવવા આરઝી હકૂમતની પથાપના મુંબઈમાં ૨૫ સલટેપબર,૧૯૪૭ના રોજ કરાઈ હતી. પછીથી આરઝી હકૂમતના િધાનમંડળેિામળદાસ ગાંધીની નેતાગીરી હેિળ રાજકોટ આવી તેને પોતાનું મુખ્યમથક બનાવ્યું હતું. તેના સરસેનાપશત રતુભાઈ અદાણીના નેતૃવવ હેિળરાજકોટમાં આવેલ જૂનાગઢ હાઉસ ૩૦ સલટેપબર, ૧૯૪૭ના કબજે કરી તેવયાંથી પોતાની િવૃશિઓ કરતું હતું.

આરઝી હકૂમતની કામગીરીની અસરરૂપે જૂનાગઢના દીવાન ભુટ્ટોએશહંદ સરકારની િરણાગશત પવીકારી વયારે રાજકોટ રહેતા શહંદ સરકારનાિાદેશિક કશમિનર નીલમ બૂચે જ રાજકોટથી સેના તથા ટેડકો સાથે ૯નવેપબર, ૧૯૪૭ના જૂનાગઢ જઈ તેનો કબજો લીધો હતો. રાજકોટની િજાઅને િજાકીય આગેવાનોએ આરઝી હકૂમતને સંશનિ અને સશિય મદદકરી તેને સફળતા અપાવી હતી. આમ જૂનાગઢના િદેિ અને િજાના મુશિ-સંગ્રામને સફળ બનાવવામાં પણ રાજકોટનું િદાન અશવપમરણીય છે.

પવતંિતા પછી સૌરાષ્ટ્રનાં ૨૨૨ રજવાડાઓનું શવલીનીકરણ કરાયું હતુંઅને સૌરાષ્ટ્રના સંયુિ રાજ્યની રચના ૧૫ ફેિુઆરી, ૧૯૪૮ના કરાઈહતી. આ નવા રાજ્યના રાજિમુખ જામસાહેબ શદસ્લવજયશસંહજી અને મુખ્યિધાન ઉ. ન. ઢેબર હતા. આ નવા રાજ્યની રાજધાની રાજકોટમાં રખાઈહતી. તેથી ૧૯૪૮થી ૧૯૫૬ સુધી રાજકોટ એ આ નવા રાજ્યની રાજધાની

રહી તેથી તેનો ઘણો જ શવકાસ થયો. પહેલી નવેપબર,૧૯૫૬થી સૌરાષ્ટ્રના ‘બ’ વગાના રાજ્યને ‘શિભાષી મુંબઈરાજ્યમાં જોડી દેવાયું હતું. વયારે સૌરાષ્ટ્રના તવકાલીન છશજલ્લાના વહીવટ માટે ‘સૌરાષ્ટ્ર કશમિનરેટ’ રચાયું હતું અનેતેનું મુખ્ય મથક પણ રાજકોટ હતું. પહેલી મે, ૧૯૬૦થી પવતંિગુજરાત રાજ્યની રચના થતા સૌરાષ્ટ્ર તેનો ભાગ બડયું છેઅને ગુજરાત રાજ્યના રાજકોટ શજલ્લાનું વડું મથક રાજકોટછે. ૧૯૪૮થી ૧૯૫૬ દરશમયાન રાજકોટ શજલ્લો ‘મધ્યસોરાષ્ટ્ર’ કહેવાતો હતો.

પવતંિ સૌરાષ્ટ્રના િથમ મુખ્ય િધાન ઉ. ન. ઢેબરનોવહીવટ લોકાશભમુખ હતો. િજાની આિા-અપેિા-જરૂશરયાતનેધ્યાનમાં રાખી તેમણે રાજકોટ સશહત સૌરાષ્ટ્રના શવકાસમાટેના અનેક પગલાં ભયાા હતા. િજા કલ્યાણની શવશવધિવૃશિ િારા તેમણે િજાના વાહ અને ચાહ મેળવ્યાં હતા.પછીથી તેઓ ૧૯૫૪માં રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસના પાંચ વષા સુધીઅધ્યિ રહ્યા હતા. તેમના િવયે પોતાનો િેમ િગટ કરવા

રાજકોટમાં તેમનું સફેદ આરસનું બાવલું (પટેચ્યૂ) શિકોણ બાગ પાસે પથપાયુંછે. િહેરની વચ્ચેથી પસાર થતી રેલવેલાઈન કાઢી નાખી રપતો બનાવાયોછે તેને ઢેબર રોડ એવ ું નામ અપાયું છે. આ રેલવે ગામની બહારથી કાઢીને

રાજકોટનું એક નવું રેલવે પટેિનબનાવાયું છે. તેને ઢસા તથા રાયસાંકળીના ઉદાર અને િગશતિીલરાજવી એવા દરબાર ગોપાળદાસના પત્નીભશિલક્ષ્મીના નામ ઉપરથીભશિનગર પટેિન નામ અપાયું છે.

પહેલી ઓટટોબર, ૧૯૪૯થીરાજકોટમાં િજાએ ચૂંટેલી સુધરાઈઅસ્પતવવમાં આવી. ૧૯૭૪થી રાજકોટસુધરાઈના બદલે રાજકોટ પયુશનશસપલકોપોારેિન કામ કરે છે. હાલ ૨૦૧૩માંતેના ૨૩ વોડિ છે, દરેક વોડિમાંથી િણસભ્ય ચૂંટાય છે. આમ કોપોારેિનમાં હાલ૬૯ સભ્યો છે. રાજકોટ અને ઇંલલેડડનાલેપટર િહેર વચ્ચે ‘શસપટર શસટી’નાકરાર થયા છે. તેથી બંને િહેરનાિશતશનશધઓ એક-બીજા િહેરની

અનુકૂળતાએ મુલાકાત લઈ શવચાર-શવમિા કરે છે. રાજકોટે જ ગુજરાતનેમુખ્ય િધાન કેિુભાઈ પટેલ અને નરેડદ્ર મોદી તેમ જ નાણાં િધાન તથાશવધાનસભા અધ્યિ એવા વજુભાઈ વાળા આલયા છે.

રાજકોટના મુખ્ય દિાનીય પથળો આ િમાણે છેઃ રાજકુમાર કોલેજ,આલ્િેડ હાઈપકૂલ, કબા ગાંધીનો ડેલો, વોટસન પયૂશઝયમ, લેંગ લાઈિેરી,અરશવંદભાઈ મશણયાર હોલ, રાષ્ટ્રીયિાળા, રામકૃષ્ણ આશ્રમ, કાલાવડ રોડઉપરનું પવાશમનારાયણ મંશદર, સૌરાષ્ટ્ર યુશનવશસાટી, ડોલ્સ (ઢીંગલી)પયૂશઝયમ, રેસકોસા ગાડિન, િદ્યુમન પાકક િાણી સંગ્રહાલય, મુશિ ધામ(પમિાન), ગાંધીજી, સરદાર પટેલ, નેહરુ, શિવાજી, મહારાણી લક્ષ્મીબાઈ,રાણા િતાપ, સુભાષચંદ્ર બોઝ વગેરેનાં પ ૂતળાં, આજી અને ડયારી ડેમ,ખંઢેરીમાં જામનગર રોડ ઉપર આવેલ સૌરાષ્ટ્ર શિકેટ એસોશસએિનનુંપટેશડયમ, બાટિન ટ્રેશનંગ કોલેજ, કૈસરે શહંદ પુલ, ઈિશરયા વેલી ઓફફ્લાવર-ગાડિન વગેરે.

આમ રાજકોટનો ભૂતકાળ ભાતીગળ અને ભવ્ય હતો, તેનોવતામાનકાળ શવલિણ અને શવકાસલિી છે, તો તેનો ભશવષ્યકાળભભકાદાર બની રહેવાનો છે. રાજકોટ એ સૌરાષ્ટ્રની રાજકીય, સામાશજક,આશથાક, િૈિશણક, ધાશમાક, સાંપકૃશતક વગેરે િવૃશિઓનું મુખ્ય કેડદ્ર રહ્યુંછે. તેથી ચારસો વષાનો ઇશતહાસ ધરાવતા રાજકોટ િહેરને હકીકતમાં‘સૌરાષ્ટ્રનું ધબકતું હૃદય’ કહી િકાય. ભશવષ્યમાં પણ તે પોતાનું આગવુંપથાન જાળવી રાખિે, એમાં કોઈ સંદેહ નથી. રાજકોટના ચારસો વષાદરશમયાન શવશવધ િેિે શવકાસ કરવામાં યોગદાન આપનાર સવષેને આદરઅને િિંસાને પાિ ગણાવી િકાય.

‘જય રાજકોટ’(લેખક જાણીતા ઇરતહાસરવદ્ અિે સૌરાષ્ટ્ર યુરિવરસિટીિા

ઇરતહાસ ભવિિા ભૂતપૂવિ અધ્યક્ષ છે.)

(૧) શવભાજી (૧૬૦૮-૧૬૩૫) - વિંનાપથાપક (૨) મહરેામણજી-પહલેા (૧૬૩૫-૧૬૫૬) (૩) સાહેબજી-બીજા (૧૬૫૬-૧૬૭૫) તથા કુભંાજી (ગોંડલ રાજ્યનાપથાપક) (૪) બામશણયોજી (૧૬૭૫-૧૬૯૪) (૫) મહરેામણજી-બીજા (૧૬૯૪-૧૭૨૦) (૧૭૨૦-૧૭૩૨ માસુમખાનનું મુસ્પલમ િાસન)

(૬) રણમલજી-પહલેા (૧૭૩૨-૧૭૪૬) (૭) લાખોજી (૧૭૪૬) (૮) મહરેામણજી-િીજા (૧૭૪૬-૧૭૯૬) (૯) રણમલજી-બીજા (૧૭૯૬-૧૮૨૫) (૧૦) સરુાજી(૧૮૨૫-૧૮૪૪) (૧૧) મહરેામણજી-ચોથા (૧૮૪૪-૧૮૬૨) (૧૨) બાવાજીરાજ(૧૮૬૨-૧૮૯૦) (૧૩) લાખાજીરાજ (૧૮૯૦-૧૯૩૦) - રાજકોટના શ્રિે રાજવી(૧૪) ધમષેડદ્રશસંહજી લાખાજીરાજ (૧૯૩૦-૧૯૪૦) (૧૫) િદ્યમુનશસંહજીલાખાજીરાજ (૧૯૪૦-૧૯૪૮) • મનોહરશસંહજી િદ્યુમનશસંહજી • માંધાતાશસંહજી મનોહરશસંહજી • જયદીપશસંહજી માંધાતાશસંહજી

રાજકોટના જાડેજા વંશની વંશાવળી

રાજકોટ સ્ટેટનું રાજ સચહ્ન

ઠાકોરસાહેબ શ્રી મનોહરસસંહજી

(૧૯૩૫)

33

��,�!�)��(����)�������� "���

��#$(*�����+#�)�*��'�"����%��� ������� ���-��� ������� �

�&�"%��&�"%�!(*�%*!�$�)��(&,,,�!(*�%*!�$�)��(&

રાજકોટના નૃત્ય, નાટ્ય, હાટય અને િંગીતના કલાધરો

હાપય, સંગીત, નાટ્ય અને નૃવય િેિે રાજકોટનું ખૂબ જ મહત્ત્વનું િદાનરહ્યું છે. રાજા રજવાડાના સમયથી કલા સંપકૃશતના કલાકારોનું

મળવા-હળવાનું િેકાણું રાજકોટ હતું. રાજકોટની જનતા કલાની ઉપાસના,આરાધના અને ઓવારણાં લેવામાં ટયારેય પાછી નથી પડી.

રાજકોટના િાકોર મહેરામણજી કલાના ભારે િોખીન જ નહીં, ઉપાસકપણ હતા. કચેરીમાં યોજાતા નાટક-સંગીત અને દુહા-છંદની રમઝટથી િજાપણ િસન્ન રહેતી. એમને પોતાના રાજ્ય દરબારમાં જ યશત-જૈન સાધુજીવણશવજયજી અને જેસાજી લાંગા જેવા કલાપારખુનો સહવાસ રહેતો. આમંડળીએ જ ‘િવીણ સાગર’ જેવો લોકસંપકૃશતને િગટાવતો મહત્ત્વનો ગ્રંથરચેલો. જે આજ સુધી સાશહવય જગતમાં સંગીત - કલા અને રજૂઆત માટેનીસામગ્રી તરીકે કલાકારો િારા ખપમાં લેવાતો રહ્યો છે.

જૂના જમાનામાં રાજકોટ ‘સૌરાષ્ટ્ર કલા રાસોવસવ મંડળ’ અને‘સૌરાષ્ટ્ર કલા કેડદ્ર’ બે સંપથાઓ ખૂબ જ િખ્યાત હતી. ‘મહાવમા ગાંધીઉવસવ મંડળ’ના માધ્યમથી રાસ, નાટક અને નૃવય ઉવસવો સતત ઊજવાતારહેતા. ‘લક્ષ્મી ભૂવન’ નામનું નાટકોની ભજવણી માટેનું શથયેટરકલાિેમીઓનું સંગમતીથા હતું. અહીં નાટકો સતત ભજવાતા રહેતા હતા.જૂની રંગભૂશમના સંભારણા અમારા િાશતના અને સગામાં ખૂબ જ નજીકનાકલાિેમી - નાટ્યકલાના ભેખધારી હીરાભાઈ શિવેદીએ કહેલા. એ સમયથીરામજીભાઈ વાશણયાની બોલબાલા આરંભાયેલી. એમનું ‘કોની ભૂલ’ નાટકખૂબ ભજવાયું હતું.

પૃથ્વીરાજ કપૂર એમની નાટક કંપની પૃથ્વી શથયેટસાના કલાકારો સાથેરાજકોટના મહેમાન બનતા. રાજકોટમાં ‘સૌરાષ્ટ્ર સંગીત નાટક અકાદમી’પથાપાયેલી અને નાટ્ય શવદ્યાના વશરિ નાટ્યકાર માકિંડ ભટ્ટ એમાંમાગાદિાક હતા. રામજી વાશણયા જેવા તળ ભૂશમની સંપકૃશતને અને ભાષાને

◌ ડો. ઊસમવલા શુકલ વાચા આપવામાં સમથા લેખક - શદલદિાકના નાટકો આઈ.એન.ટી. જેવીસંપથા ભજવતી. ‘ધડય સૌરાષ્ટ્ર ધરણી’ અને ‘મોતી વેરાણા ચોકમાં’ તથા‘િેતલને કાંિે’ શવિે આજે પણ રંગભૂશમ સંદભાની ચચાામાં આ નાટકોનાંદૃિાંતો અપાતા હોય છે.

લોકસગંીત િિે ેહમે ુગઢવી એક ઘણુ ંમોટુ ંનામ છ.ે એમનો ઘઘેરુ અવાજ,ગાયકીમાં જળવાયલેા તળપદા ઢાળ અન ેઢગં આજ ેપણ અવયતં લોકશિય છ.ેતઓે રાજકોટ આકાિવાણીના માધ્યમથી ઘણો િસાર-િચાર પાપયા.નાનજીભાઈ શમપિીનુ ંસગંીત િિે ેઆગવુ ંિદાન રહ્યુ ંછ.ે જ્યાર ેરગંભશૂમમાંભરત યાશિક-રણે ુયાશિક ેજ ેિકાર ેનાટ્ય િગોયો કયાા એ કારણ ેઅનકેનવા કલાકારોન ેઅશભનય િિે ેપોતાનુ ંતજે પાથરવાની તક મળી.

હાપય શવષયક અશભનયમાં બહુ મોટું નામ છે રમેિ મહેતાનું. એમનાફારસ કિાના હાપય શનષ્પન્ન કરાવતા કફલ્મના ટૂચકાઓ સૌરાષ્ટ્રનીતળપદી સંપકૃશતના દ્યોતક છે. એમને ગુજરાતી રંગભૂશમ અને કફલ્મ િેિનાચાલદી ચેસ્લલન તરીકેની ઓળખ એમના અશભનયના ઓજસને કારણે િાપ્તથયેલી.

હાપય નીપજાવતા િસંગો અસરકારક રીતે રજૂ કરીને સમુહનેહસાવવામાં અહીંના ખૂબ જ સફળ રહ્યા િણ મોટા કલાકારો - જગદીિશિવેદી, કકરીટ વ્યાસ અને હરસુર ગઢવી. આ િણેય કલા કરમીઓ હાપયશનષ્પન્ન કરાવવા માટેની અનેક તરકીબોથી અશભિ હતા. જાણીતા હતા.મમા િગટાવતી, કરુણાને ઉપસાવતી અને માનવ મનમાં શનશહત વૃશિઓનેઉદઘાશટત કરતી એમની િસંગ કંશડકાઓ િકાશિત થઈ. કેસેટ્સ પણ ખૂબજ િશસશિને પામેલી.

રાજકોટમાં ભજન ગાયકીમાં મોટું નામ મુગટલાલ જોિીનું. એ પછીહેમંત ચૌહાણનું. આ બન્નેએ ગાયેલા ભજનો સૌરાષ્ટ્રની સંત સંપકૃશતનુંરખોપુ કરતા ઉદાહરણ છે. એમના તળપદા ઢાળ આજે નવી પેઢીના ભજનગાન િીખતા યુવાનો માટે માગાદિાનરૂપ છે. એમનામાં જનસમુદાયને

34

રસલીન કરી િકાવવાનું સામથ્યા હતું. આજે પણ ભજન ગાયકીમાં એમનાઢાળ-ઢંગ માગાદિાનરૂપ છે. કરિનદાસ સાગશિયા પણ એવા મરમી અનેતળપદા ઢંગના ભજનની ગાયકી ધરાવતા ભજશનક તરીકે ઉદાહરણરૂપ છે.

હીરા ભલા વ્યાસની ભવાઈ ભજવણી સમગ્ર સૌરાષ્ટ્રમાં વખણાતી. તેઓલોકગીતો - લોકકથાને પણ ઉિમ રીતે િપતુત કરી િકતા. એમની પાસેસૌરાષ્ટ્રના લોકસાશહવયની અને લોકસંપકૃશતની ઘણી બધી વાનગીઓ હતી.એ સમયના બીજા એક ખૂબ જ િખ્યાત કલાકાર તે મીિાભાઈ પરસાણા.તેઓ િાચીન રાસ-ગરબીને એની મૂળ છટા સાથે રજૂ કરવાનું સામથ્યાધરાવતા હતા. સૌરાષ્ટ્રમાં િચશલત અને િયોજાતા જૂના તળપદા િલદોનાઅથોા લોકગીતના માધ્યમથી સમજાવીને લોકસાશહવયની સમજણ આપવાનુંતેમનું કૌિલ્ય પણ ધ્યાનાહા છે. ધરતી સાથે ઘરોબો ધરાવતા આ કલાધરોસામાડય-પથુળ મનોરંજન પુરું પાડવામાં માનતા ન હતા. તેઓ કલાનાઆરાધક હતા, ઉપાસક હતા અને લોકરુશચનું ઘડતર પૂરુ ગાંભીયા જાળવીનેકરતા હતા, આ તેમની મોટાઈ હતી. જે આજે પણ એમને મોભાના કલાકાર- કલાધર તરીકે પથાપે છે. એવું જ મોટું નામ આપાભાઈ ગઢવીનું અનેજીતુદાન ગઢવીનું છે. એમનું લેખન - િપતુશતકરણ ભારે લોકચાહનામેળવનારું હતું.

િાપિીય સંગીત અને સુગમ સંગીતના કલાકારો પણ રાજકોટનુંઆગવું ઉદાહરણ ઉપસાવે છે. પુષ્પા છાયા, શ્રીમતી આિા િુકલ, પીયુસરખેલ, જયંતી પટેલ, જયશ્રી ગજ્જર, ગાગદી વોરા, શવનોદ પટેલ, શિજેનશિવેદી, નેહા શિવેદી, િીશત ગજ્જર અને મનોજ જોિીના નામ તૂતા જ પમરણેચઢે. ઉપેડદ્ર શિવેદીએ આકાિવાણીના માધ્યમથી સંગીતની પવરરચનાઓબાંધી તે સમગ્ર ગુજરાતમાં પવીકૃશત પામીને આજે પણ પરંપરામાં સ્પથર છે.

િાપિીય તેમ જ સુગમ સંગીતના યાદગાર િપતુશતકરણના કાયાિમોરાજકોટમાં સતત યોજાતા રહેતા હોય છે. એમની સાથે વાદકોમાં તબલામાંસંગત આપનારા કલાકારો જયંતી પટેલ અને વાયોલીનના અલપુ ખાન તોસમગ્ર ગુજરાતમાં િશસિ છે. સુગમ િાપિીય સંગીતની દુશનયામાંરાજકોટના હવેલી સંગીતને, ભશિ સંગીતને પણ બહોળી િશસશિ િાપ્ત થઈછે. વૈષ્ણવ પરંપરાની ‘ઢાઢી લીલા’ કે ‘શ્રીનાથજીની ઝાંખી’ જેવા કાયાિમોનીમાંગ તો શવદેિમાં પણ રહી છે. આ કારણે અહીં કેસેટ્સ શનમાાણનો ઉદ્યોગપણ શવકાસ પાપયો છે એ માટેના પટુશડયોમાં સતત ધ્વશનમુદ્રણ અનેરેકોશડિંગના આયોજનો આગોતરા ગોિવાયેલા રહેતા હોય છે. કલાનાિેિમાં રાજકોટનું આ એક મોટું અપાણ છે. એની ગુણવિા, શવિસનીયતામાટે પણ રાજકોટ જાણીતું છે.

નૃવય િેિે પૂવદી ધામેશલયા અને પલ્લવી વ્યાસ નૃવય કાયાિમો િારા અનેશિિણ િારા ઊગતી પેઢીની કકિોરીઓને નૃવયનું શિિણ પણ આપે છે.એમના આરંગેિમ યોજીને રાજકોટના સાંપકૃશતક વાતાવરણની સોડમિસરાવે છે અને ભારતીય સંપકૃશતને જીવંત રાખે છે. આવા અનેક જૂથરાજકોટમાં પહેલા પણ શિયાિીલ હતા અને આજે પણ શિયાિીલ છે. હવે

તો રાજકોટમાં ડો. ચંદ્રકાડત શહરાણીના કુિળ સંચાલનમાં પરફોશમુંગઆટિસની કોલેજ પણ સફળતાપૂવાક ચાલી રહી છે. આ પહેલા અમુભાઈદોિી િારા પયુશઝક કોલેજ ચાલતી હતી. રાષ્ટ્રીયિાળામાં પણ ગાંધવા શવિશવદ્યાલયની માડયતા િાપ્ત નૃવય-સંગીત શવદ્યાલય શિયાિીલ હતું. રાજકોટનીકલા શિિણની પરંપરાનું આ પણ એક ઉજળું પાસુ અને પશરમાણ છે. બહુઓછી સંખ્યામાં રુશચ ધરાવતા અને ધગિવાળા, િીખવાવાળા મળે છતાં આિેિે શિયાિીલ થવું અને રહેવું એ કલાિીશત અને કલા વચ્ચેનીિશતબિતાનો પશરચય કરાવનારું પાસું છે. સંગીતના કાયાિમો તો હવે લગ્નિસંગે અને અંગત રૂપે પણ યોજાય છે એટલે આ બધા કલાઉપાસકોને રુશચમુજબનું કામકાજ મળી રહે છે.

નીશતન દેવકા લોકગીત, દુહા-છંદ અને ભશિ સંગીતના ભારે િખ્યાતકલાકાર છે. તેમની મૂળ તળપદી ઢાળની જાણકારી, મેઘાણીના ગીતોનેિપતુત કરવાની રીશત અને ઘેઘુર કંિની િપતુશત ખૂબ જ લોકશિય છે.શબહારી ગઢવી પણ એવું જ મોટું નામ છે. િાંશતલાલ રાણીંગા, નીલેિભાઈપણ લોકશિય કાયાિમો િપતુત કરે છે. સોનલ સાગશિયાના રાસ-ગરબાઓ,પવાશમનારાયણ ગુરુકુળના શવદ્યાથદીઓની ગરબી-રાસ િપતુશત પણ ખૂબ જલોકશિય છે. કંકણ ગ્રૂપ અને એવી સંપથાઓના માધ્યમથી ગરબા-રાસ અનેગરબીઓને મૂળ િાચીન ઢાળ, ઢંગ અને છટાથી રજૂ કરવાની આકલાકારોની રીશત જ એમને િશસશિ અપાવે છે. રાસ-ગરબાના કાયાિમોમાિ નવરાિી પુરતા જ સીશમત નથી રહ્યા. િુભ િસંગે પણ આવા િોફેિનલિપતુશતકરણના આયોજનો સમાજની કલાિીશતના દ્યોતક છે.

રાજકોટ રજવાડું હતું. સૌરાષ્ટ્ર - કાશિયાવાડ પટેટ વખતે રાજધાનીહતું અને આજે પણ મહાનગર પછી મેટ્રોશસટી તરફ ગશત કરી રહ્યું છે. આપથુળ શવકાસ છે, પણ સૂક્ષ્મ શવકાસ તો કલા પરવવેની એની રુશચ કેવી અનેકેટલી છે એમાંથી જ ખરો પશરચય મળે. રાજકોટમાં રાજ્ય સરકાર િારાઅને મહાનગરપાશલકા િારા કે, યુશનવશસાટીના યુથ ફેસ્પટવલ િારાયુવાનોની કલાિીશતના િશતઘોષ સંભળાય છે. અલબિ હવે તો શડપકોદાંશડયાના શિિણની અને અંગ્રેજી ડાડસ-પટેપ ગાનના વગોાની પણ વ્યવપથાથવા લાગી છે. પાચચાવય સંગીતનું શિિણ પણ લેનારા ઘણાં નીકળે છે.પસ્ચચમી સભ્યતાના િભાવ તળે િુિ ભારતીય - ગુજરાતી સંપકૃશતનું કલાઘરેણું ઝંખવાિે નહીં. એના તળપદા સંગીત, પોષાક, નૃવય છટાઓનુંઆકષાણ આજે પણ એટલું જ છે, કહો કે રાજકોટને એનું ઘેલું લાલયું છે.નોરતાં અને સાતમ આિમમાં તો ગામડું રાજકોટમાં ઉતરી પડ્યું હોય એવુંલાગે. એટલે કલાના ઉપાસકોની આ શૃંખલા મને તો દેવલોકમાં કલા િપતુતકરનારા કલાધર કોશટના, કલાને ધારણ કરનારા ભારતીય સંપકૃશતનાખરા વારસદારો લાગે છે. ‘ગુજરાત સમાચાર’ના રાજકોટ શવિેષાંક શનશમિેઆ કલાિદશિણા કરવાનું બડયું એમાં આ શવદેિથી િકાશિત થતાસાપ્તાશહકની કલાપૂજાની વૃશિનું દિાન થાય છે.

(લેરખકા કણસાગરા મરહલા આર્સિ કોલેજમાં અધ્યાપક છે)

હેમુ ગઢવી

નાનજીભાઈ સમસ્િી

રમેશ મહેતા

હરસુર ગઢવી

રાજકોટવાસીઓની સાંસ્કૃસતક પ્રવૃસિઓનું કેજદ્ર હેમુ ગઢવી હોલ(ફોટોઃ અિુરાગ વાગરિયા)

35

રાજકોટના િારટવતો◌ ડો. બળવંત જાની

રાજકોટના આંગણે અનેક સારપવત સાશહવયકારોએ કરેલી સાશહવયસેવા ગુજરાતી સાશહવયના ઈશતહાસનું ઊજળું પાનું ગણાય છે. બહુ

ઓછાને ખ્યાલ છે કે અહીંની હંટર ટ્રેશનંગ કોલેજમાં આચાયાપદે સેવા આપતાશ્રી હરગોશવંદદાસ કાંટાવાળાએ અહીંથી ઘણાં િકાિનો તૈયાર કરેલા. એઉપરાંત નવલરામ પંડ્યા પણ ૧૮૭૬માં અહીં શિસ્ડસપાલ તરીકે રહેલા અનેઘણાં શનબંધોનું સજાન અહીં થયેલું. લેંગ લાયિેરીમાં પણ તેઓ વ્યવપથામાંમાગાદિાન આપતાં. એ ઉપરાંત દુગાારામ મંછારામજેવા સુધારાવાદી સાિરે પણ અહીં કનાલ લેંગસાથે રહીને ૧૮૫૬માં લેંગ લાયિેરીની પથાપનામાંઊંડો રસ દાખવેલો. ઘણાં સુધારાવાદી શનબંધોઅહીં રાજકોટમાં રચાયા. સુધારક યુગના આવાિખર િણ શવિાનોનું કાયાિેિ રાજકોટ હતું.

કલાપીએ કશવતાનો કક્કો રાજકોટનીરાજકુમાર કોલેજમાંથી િીખેલો. કશવશ્રીડહાનાલાલે અહીં શિિક તરીકે સેવાઓ આપતાઆપતા ઊશમા કશવતાઓ પણ રચી. અહીંનાશિભુવન વ્યાસનું ‘ધડય હો ધડય સૌરાષ્ટ્રધરણી...’ કાવ્ય ખૂબ જ િશસશિને પામેલું. તેમના કાવ્યસંગ્રહો ‘આવતાન’,‘ગુંજારવ’માં દેિભશિની કશવતાઓ ગ્રંથપથ છે. એવા જ બીજા મહત્ત્વનાકશવ ઈડદુલાલ ગાંધીની ‘આંધળી માનો કાગળ’ રચનાથી ખૂબ જ ખ્યાશતપામેલા ભાપકર વોરા પણ મહત્ત્વના સજાક છે.

શિશટિ એજડસીમાં સેવારત હતા તે કશવશ્રી ભગવાનલાલ જોિીપુરાઅને િંભુિસાદ જોિીપુરા પણ મહત્ત્વના કશવ હતા. રાજકોટના‘કાશિયાવાડ ટાઈપસ’ના તંિી પદે રહીને કાવ્ય િેિે મહત્ત્વનું િદાન કરી

ગયેલા જડમિંકર બૂચ ‘લશલત’ કશવતા િેિે રાજકોટનું મહત્ત્વનું નામ છે.મનુભાઈ શિવેદીએ ‘ગાકફલ’ ઉપનામથી ગઝલો અને ‘સરોદ’ ઉપનામથીભજનો રચેલા. જયાનંદ દવે ‘મનોગતા’ કાવ્યસંગ્રહથી િશસિ થયા. તેઓમૂળ તો કરાચીમાં કરસનદાસ માણેક સાથે હતા પણ પાકકપતાન અસ્પતવવમાંઆવતા અહીં શિસ્ડસપાલ પદે રહેલા. િભાિંકર તેરૈયા અને ઈિરલાલ ર.દવે પણ અહીંથી ભાષાશવિાન અને શવવેચન િેિે મહત્ત્વનું િદાન કરી ગયા.

રાજકોટમાં રહીને ગુજરાત અને ગુજરાત બહાર ખૂબ જ િશસિ થયેલાગઝલગઢના રાજવી અમૃત ઘાયલની ગઝલો રાજકોટનું આભૂષણ છે. એવા

જ બીજા રાજવી કશવશ્રી રુપવા મઝલુમી - પાઝોદદરબારની ગઝલો પણ ગુજરાતી ગઝલ કશવતાનાઈશતહાસમાં મહત્ત્વનું અપાણ છે. રાજકોટના આગાળાના મહત્ત્વના કશવ છે જયંત પલાણ, હશસતબૂચ, ઉપેડદ્ર પંડ્યા અને મધુ કોિારી ગીતો,અછાંદસ, છાંદસ તથા િયોગિીલ કશવતા અનેકાવ્યસંગ્રહ ખૂબ જ િખ્યાત છે.

સુરેિચંદ્ર પંશડત, આનંદ મહેતા, મહેડદ્રજોિી, લશલત શિવેદી, સંજુ વાળા, નીશતનવડગામા અને શદલીપ જોિી, અરશવંદ ભટ્ટ, વસંતજોિી અને યિેિ દવે જેવા આિ-દસ કશવઓ

સાંિત સમયે કાવ્યસજાનથી સજાાતી કશવતામાં ધ્યાનાહા બની રહ્યા છે.‘ફૂલછાબ’ના માધ્યમથી અમૃતલાલ િેિ, ગુણવંત આચાયા, જયમલ્લ

પરમાર અને શનરંજન વમાા લેખો-નવશલકા-લોકસાશહવય િેિે મહત્ત્વનું િદાનકરી ગયા. મોહનલાલ મહેતા ‘સોપાન’ અને કાંશતલાલ િાહના િદાનનેઉવેખી િકાય તેમ નથી. રતુદાન રોહશડયા લોકકથાનકની નવશલકાથીધ્યાનાહા બડયા. િાંશતલાલ જાની, હસમુખ રાવળની નવશલકાઓ પણ ટૂંકીવાતાા િેિે મહત્ત્વની ભૂશમકા રચે છે.

લેંગ લાયબ્રેરી

36

ગુણવંતરાય આચાયાની સાગરકથાઓ ગુજરાતી નવલકથા સાશહવયનુંઆભૂષણ છે. મોહનલાલ ચુનીલાલ ધામી પણ જૈન કથાસાશહવયને કારણેખૂબ જ િખ્યાત થયા. બાબુભાઈ વૈદ્ય ‘શવિાશમિ’ નવલકથાથી ખૂબ જિખ્યાત થયેલા. હસમુખ રાવળ, િમોદ સોલંકી, િાંશતલાલ જાની અનેયાસીન દલાલ પણ નવલકથાઓ િારા િચશલત થયેલા નામો છે. નવશલકા-નવલકથા િેિના આ કસબીઓ રાજકોટના સારપવત મંડળના મોભી છે.

જયમલ્લ પરમાર, ઈડદુલાલ ગાંધીએ નાટકો પણ રચેલા. હસમુખબારાડી રાજકોટના વતની છે. અમુલખ ભટ્ટ, હસમુખ રાવળ અને શવનોદદવેએ રેશડયાના માધ્યમથી નાટકના પવરૂપને સશવિેષ લોકશિયતા અપષેલી.

આશિકાગમન પૂવષે િાણિંકર જોિી ઘણો બધો સમય રાજકોટમાંરહેલા, વયાંથી લખેલા શનબંધ ગ્રંથો ડાયપપોરા સાશહવયનું આશિકાનુંવાતાવરણ આલેખે છે. હાપય સાશહવય િેિે િારંભે અહીંથી અપાણ થયેલું‘જોિી ઓશલયાનો અખાડો’ સંગ્રહના રચશયતા કોિારી જગજીવનદાસરાજકોટનું નાક છે. અનુવાદક શવિનાથ પાિક પણ મૂળ રાજકોટના.

બળવંત જાનીનુંસંિોધનકાયા પણરાજકોટમાં થયું. જૈનસા શહ વ ય - શવ વે ચ ન -સંપાદન િેિે મહત્ત્વનુંિદાન કરીને દેિ-શવદેિમાં ખૂબ જમાનભયુું પથાનમેળવનાર મોહનલાલદલીચંદ દેસાઈએ જૈનગુજાર કશવઓનાસૂશચના દિ ભાગોિશસિ કરેલા. ‘જૈનસંિોધક’ નામેસામાશયક પણચલાવતા.

ઈ પ મા ઈ લનાગોરીના મુસ્પલમધમાના મમાને સમજાવતાંપુપતકો રાજકોટથીસમગ્ર ગુજરાતીભાષાઓ સુધી પહોંચ્યા.પિકારવવ િેિે ખૂબ જજાણીતા યાસીન દલાલરાજકોટથી સમગ્રદેિમાં ખ્યાશત પાપયા.શવિશવખ્યાત ભાષાશવદ્ભગવાનલાલ ઈડદુજીનું ચશરિ આલેખનાર ભાનુસુખરામ મહેતાથી રાજકોટરૂડું દેખાય છે. િદ્યુમ્ન જોિીપુરા એમના હાપયલેખોના સંગ્રહથી ગુજરાતમાંરાજકોટનું િશતશનશધવવ કરે છે. અંબાદાન રોહશડયા અને શબશપન આિરખૂબ જાણીતા શવવેચક છે.

રાજકોટમાંથી પિકારવવનું કામ અને એ શનશમિે સાશહસ્વયક પિકારવવપણ ખીલ્યું. ‘ઊશમા નવરચના’ િારા જયમલ્લ પરમારે, ધીરેન ગાંધીએ‘લયારા બાપુ’ના માધ્યમથી કલા અને સાશહવય િેિે જે િદાન કયુું એનું ઘણુંમૂલ્ય છે. ‘ફૂલછાબ’માં હરસુખ સંઘાણી પૂવષે અમૃતલાલ િેિ, શહંમતલાલપારેખે પણ બહુ મહત્ત્વનું િદાન કયુું. શદનેિ રાજા, અરશવંદ િાહ, રાજુલદવે, આચાયા, મધુભાઈ બારભાયા અને જેરામભાઈ રાિોડે ઘણું બધુંઅખબારી લેખન કયુું. એમાં સૌરાષ્ટ્રની તળપદી ભાષા-સંપકૃશતની સોડમનોઅનુભવ મળે છે. સૌરાષ્ટ્રના તળપદા િશ્નો અને સંદભોા પણ પથાન પામતાહોય છે.

શવશવધ િાસંશગક પૂશતાઓ તથા રશવવારની શવિેષ પૂશતાને કારણેસાશહસ્વયક પિકારવવને પથાન મળ્યું. શનબંધો, હાપય કે કાવ્યાપવાદ અનેપુપતક પશરચયને પણ પથાન િાપ્ત થતું દૃશિગોચર થાય છે. સાશહસ્વયકસમાચારો, સંપકારલિી કાયાિમોને મોકળાિથી મૂકવાનું રાજકોટનાપિકારવવનું વલણ અડય પથાને બહુ અવલોકવા મળતું નથી. આ રાજકોટીપિકારવવની તાસીર છે.

રાજકોટના સારપવતો રાજકોટ પૂરતા સીશમત રહ્યા નથી. એમના

બધાના કામ ગુજરાત અને ગુજરાત બહાર શવપતયાા છે. ખાસ તો કશવતાિેિે અમૃત ઘાયલ, ભાનુિસાદ પંડ્યાની કશવતાઓ તો મોટા ભાગે સતતઉદાહૃત થતી હોય છે. લશલત શિવેદી પણ હમણાં થોડા વષોાથી ગઝલ િારામોટા ગજાનું રૂપ િગટાવી રહ્યા છે.

સંત સાશહવય - લોક સાશહવય િેિે અહીંથી જયમલ્લ પરમાર, રતુદાનરોહશડયા, બળવંત જાની, રાજુલ દવે, અંબાદાન રોહશડયાના કાયોા બધેસંદભાસામગ્રી તરીકે પથાન અને માન િાપ્ત કરેલ છે. જૈન સાશહવય િેિેમોહનલાલ દલીચંદ દેસાઈએ તો સમગ્ર શવિના સંિોધકોને સહાયરૂપસામગ્રી અહીંથી િકાશિત કરી છે. ‘જીવનનું પરોઢ’ના લેખક િભુદાસ ગાંધીપણ રાજકોટના જ.

રાજકોટને આકાિવાણીનું કેડદ્ર િાપ્ત થયું. આ કારણે અનેકશવધસાશહસ્વયક કાયાિમો શનશમિે લેખન િારા ખૂબ જ ઉિમ િકારના કાયાિમોનુંશનમાાણ કરીને રાષ્ટ્રીય કિાએ વધુને વધુ એવોડિ રાજકોટ આકાિવાણીકેડદ્રે મેળવ્યા છે. એમાંની સેવાઓ પણ સાશહસ્વયક સારપવતકાયાથી સહેજ

પણ ઓછી આંકવાની ન હોય. ઉપેડદ્ર શિવેદી, ચંદ્રકાંત ભટ્ટ, વસુબહેન, હસમુખ રાવળ, યિેિ દવે,

દેવેન િાહ, વસંત જોિી વગેરેના શનમાાણ તથા સ્પિલટ આલેખનકાયારાજકોટની િાખ વધારનારા છે. આપણી સંપકૃશતનો બહોળો અને વ્યાપકપવરૂપે િચાર-િસાર આ શનશમિે જ િટય બડયો.

રાજકોટનું સંપકારકેડદ્ર સમા રામકૃષ્ણ આશ્રમની િવૃશિઓનું ઝૂમખુંપણ સાશહસ્વયક વાતાવરણ શનમાાણ કરનારું પશરબળ છે. વકતૃવવ પપધાા,શનબંધલેખન, વ્યાખ્યાનો, પવામી શવવેકાનંદના િકાિનો અને ‘રામકૃષ્ણજ્યોત’ સામાશયક િારા રાજકોટની સંપકારલિી િવૃશિ સંકોરાતી રહે છે.આવી જ બીજી એક મહત્ત્વની સંપથા છે લેંગ લાયિેરી. દોઢસો વષા જૂની આલાયિેરીમાં પણ અવનવા કાયાિમો થતા રહે છે. ગ્રંથગોશિ, કશવ શમલનઅને સાશહવયને લગતા અનેકશવધ કાયાિમોને કારણે લાયિેરી માિ ગ્રંથઆપ-લે પૂરતી સીશમત નથી રહી. સાશહસ્વયક વાતાવરણ શનમાાણમાં પણમહત્ત્વનું યોગદાન અપષે છે.

રાજકોટ માિ અથોાપાજાન, ઉદ્યોગ અને વેપાર-ધંધાને વરેલું છે એવુંનથી. અહીં સરપવતીના કૃપાપાિ િલદ શિલ્પીઓએ સાશહવયની ઉપાસનાપણ અશવરત કરી છે. લક્ષ્મી અને સરપવતીનું સંગમતીથા રાજકોટ છે.એમનાં સારપવતો થકી એનું પથાન દિાંગુલ ઊધ્વષે છે.

(લેખક સૌરાષ્ટ્ર યુરિવરસિટીિા ગુજરાતી ભાષા-સારહત્ય ભવિિાઅધ્યક્ષ અિે ઉત્તર ગુજરાત યુરિવરસિટીિા ભૂતપૂવિ ઉપકુલપરત છે)

અમૃત ઘાયલ અમૃતલાલ શેઠ કસવ કલાપી રૂસ્વા મઝલૂમી

કસવ નાનાલાલ ઈજદુલાલ ગાંધી ગુણવંતરાય આચાયવ ભાનુપ્રસાદ પંડ્યા

37

રાજકોટના તવદ્યાધામો અને તિક્ષણ ટવપ્નદષ્ટા

રાજકોટમાં શિિણ-શવદ્યાસંપકારનું પાયાનું અનૌપચાશરક િકારનુંશવદ્યાધામ તો મહેતાજીની શનિાળથી ઓળખાતી ઘણી િાળાઓ હતી.

હવે શડશઝટલાઈઝેિન સુધી શવકાસ સાધ્યો છે અહીંના શવદ્યાધામોએ. ઈ.સ.૧૮૫૩માં ‘કાશિયાવાડ હાઈપકૂલ’ તરીકે પથપાઈને પછી ૧૯૧૦થી ‘આલ્િેડહાઈપકૂલ’નું નામકરણ પામીને પાછળથી શ્રી મોહનલાલ કરમચંદ ગાંધીશવદ્યાલયનું નામાશભધાન પામેલી છે.

ઈ.સ. ૧૮૯૪થી પટેટની ઉદાર સખાવતથી અસ્પતવવમાં આવેલી ‘શ્રીકરણશસંહજી હાઈપકૂલ’ અને પછી ઈ.સ. ૧૯૦૦થી ધોળકકયા પશરવાર િારાપથપાયેલી ‘સૌરાષ્ટ્ર હાઈપકૂલ’ રાજકોટની પાયાની શવદ્યાસંપથાઓ છે.અકપમાતમાં વળતરરૂપે ‘આદરબાઈ ચૌધરી હાઈપકૂલ’ આકાર પામી.શિપતી શમિનરીઓ િારા ‘આઈ.પી. શમિન ગલ્સા હાઈપકૂલ.’ પણ આબધામાં શિરમોર ગણી િકાય એવું શવદ્યાધામ તે ‘રાષ્ટ્રીય િાળા.’ ઈ.સ.૧૯૨૫માં ગાંધીજીના રાજકોટ આગમનની ખુિાલીમાં પમૃશતમાં ૮૦ હજારચોરસ વાર જમીનમાં અસ્પતવવમાં આવી. રાજકોટમાં બાળશિિણ, કાંતણ,કસરત, સંગીત અને શ્રમશિિણનો આરંભ થયો.

ઢેબરભાઈના કારણે ‘કડવીબાઈ કડયા શવદ્યાલય’ અને ‘કાડતાપિીશવકાસ ગૃહ’, ‘જી.ટી. ગલ્સા હાઈપકૂલ’ રાજકોટની કેળવણી સંપથામાંઆજે પણ મૂલ્યશનિ શિિણ માટે અજોડ છે. રજવાડાના રાજકુમારોશગરાસદારોના સંતાનોને િાથશમક-માધ્યશમક શિિણ માટે પથાપાયેલી‘રાજકુમાર કોલેજ’ શિશટિ એજ્યુકેિન શસપટમનો ઉવકૃિ નમૂનો છે. એપછી અસ્પતવવમાં આવેલી ‘વીરાણી હાઈપકૂલ’, ‘કોટક કડયા શવદ્યાલય’ પણરાજકોટની મહત્ત્વની માધ્યશમક શિિણની શવદ્યાસંપથા છે. કશવ-શિિકશિભુવન વ્યાસના પરામિાનમાં પવામીનારાયણ સંિદાયના મૂલ્યશનિ સંતધમાજીવનદાસજીએ ‘પવામીનારાયણ ગુરુકૂળ’ િાથશમક-માધ્યશમક િાળાની

◌ ડાે. પુલકેશી જાની

પથાપના કરી એની સાથે છાિાલયને જોડીને શવદ્યાથદીના નૈશતક ઘડતરનીસાથે શિિણની સંકલ્પના કરી એ રાજકોટની એક સાંપકૃશતક ઘટનાગણાય છે.

પછી તો મહાવમા ગાંધી ચેશરટેબલ ટ્રપટ િારા લાભુભાઈ શિવેદીનામાગાદિાનમાં આિ-દસ શવદ્યાધામો આરંભાયા. બહેરા-મૂંગા શવદ્યાથદીઓનેશિિણ આપતી ‘વીરાણી બહેરા-મૂંગા શવદ્યાલય’ પણ મહત્ત્વની શવદ્યાસંપથાછે. લોહાણા શવકાસ ગૃહની અને બાટિન શવદ્યામંશદરની પી.ટી.સી. કોલેજોપણ ઘણી મહત્ત્વની છે.

‘શસપટર શનવેશદતા શવદ્યાલય’ મૂલ્યશનિ શિિણ આપતું અને ‘સેડટમેરી હાઈપકૂલ’ તથા ‘શનમાળા કોડવેડટ’ શિપતી પાદરી ચચાના સંગિન

રાજકુમાર કોલેજ (ફોટોઃ અિુરાગ વાગરિયા)

����������������������������

������������

�-.��'**,���#$'+)��,��� ��� �,�������''�����!.��$)"��*�����%&*.����������/%�,�.���)�$��

�#���1������� ���������������2��(�$'��-0�"�.$)��"(�$'��*(

�����������

38

હેિળની શવદ્યાશિિણ સંપથાઓ છે. મહાનગરપાશલકાહપતકની ‘િેિ હાઈપકૂલ’, ‘મહારાણી લક્ષ્મીબાઈ હાઈપકૂલ’પણ સામાડય વગાના લોકોને શિિણ આપતા શવદ્યાધામો છે.સૌરાષ્ટ્ર શિિણ અને સેવા સમાજ ટ્રપટ િારા ભારતીયસંપકૃશતકેડદ્રી જીવનમૂલ્યો આધાશરત ‘સરપવતી શિિુમંશદર’ િાથશમક તેમ જ માધ્યશમક શવદ્યાલયો રાજકોટના િણપથાને શિયાિીલ છે. રાષ્ટ્રવાદી શવચારધારાને વરેલા આશવદ્યાલયનો સમગ્ર રાજકોટમાં ઘણો િભાવ છે.

ગેલેટસી ગ્રૂપના કકરણભાઈ પટેલે ‘સ.ન. શવદ્યાલય’િરૂ કરીને ગુણવિાવાળા અંગ્રેજી માધ્યમના ભારે િભાવકશવદ્યાધામો ઊભા કયાા. રાજકોટમાં સાત-આિ પથાનેપવશનભાર ધોરણે ચાલતા એમના શવદ્યાધામો રાજકોટનાઉચ્ચ શિિણનું ઊજળું િકરણ છે.

હમણાં છેલ્લા દસકાથી પવશનભાર માધ્યશમકશવદ્યાલયોનો તો રાફડો ફાટ્યો છે. શવદ્યાથદીઓ વધુ ટકામેળવે એ જ લક્ષ્ય રાખીને િાઈવેટ ટ્યુિન ક્લાસની માફકશવદ્યાથદીઓને ફિ ગોખણપટ્ટી અને લખાણની િવૃશિમાંપૂરી રાખતા આવા શવદ્યાલયોની પણ આજે ખૂબ બોલબાલાછે. િાથશમક-માધ્યશમક શિિણ નયુું પાઠ્યપુપતકમાંશસશમત છે. સવાુંગી શવકાસના િકલ્પો, વકતૃવવ, ખેલકૂદ, શચિ આશદ તોસાવ શવસારે પાડી દેવાયા છે, રાજકોટમાં ખરેખર તો સવાુંગી શવકાસ માટેમથતી સંપથાઓ બહુ જૂજ છે. વાલીઓની પણ આ બાબતે પૂરીઉદાસીનતા છે.

ઈ.સ. ૧૯૩૭માં રાજકોટમાં ‘ધમષેડદ્રશસંહજી આટ્સા કોલેજ’ અને ‘કોટકસાયડસ કોલેજ’ની પથાપના થઈ. ઈ.સ. ૧૯૫૫માં ‘એ.એમ.પી. લો કોલેજ’અહીં પશરસરમાં જ અસ્પતવવમાં આવી. ઈ.સ. ૧૯૬૨થી ‘પી.ડી. માલશવયાકોમસા કોલેજ’ પથાપાઈ અને અહીં ૧૯૬૩માં ‘એજ્યુકેિન કોલેજ’ િરૂકરાઈ. ૧૯૬૪માં ‘વીરબાઈમા મશહલા કોલેજ’ પછીથી ‘કુંડશલયા કોલેજ’,‘કણસાગરા કોલેજ’, ‘આર.પી. ભાલોશડયા કોલેજ’ અને ‘આર.આર.પટેલ કોલેજ’ જેવી કોલેજો પથપાઈ. ‘એ.વી.પી.ટી. ટેકશનકલ અભ્યાસિમ’માટેની મહત્ત્વની સંપથા છે. નશસુંગ કોલેજ પણ ઘણી બધી સંખ્યામાંઅસ્પતવવમાં આવી.

છેલ્લા દાયકામાં તો પવશનભાર કોલેજ આઈ.ટી., એસ્ડજશનયશરંગ,હોશમયોપેથી, ફામાસી અને એમ.બી.એ., એમ.સી.એ. તથા બી.એડ.,પી.ટી.સી.ની પચાસથી વધુ સંપથાઓ અસ્પતવવમાં આવી છે. આમાશવદ્યાથદીને સેવાકેડદ્રી બનીને મદદરૂપ થતી ‘વી.વી.પી. એસ્ડજશનયશરંગકોલેજ’ આગવી સંપથા છે. ‘આવમીય ઈસ્ડપટટ્યુટ’માં પણ શવદ્યાથદીનાશવકાસલિી ઘણી િવૃશિઓ િવતષે છે.

સૌરાષ્ટ્ર યુશનવશસાટી ગુજરાતમાં ‘નેક’ એિેશડટેિનથી સૌથી વધુગુણાંક મેળવેલી યુશનવશસાટી છે. એમાં ૩૦થી વધુ ભવનોમાં ઉચ્ચગુણવિાવાળું શિિણ, સુશવધાસંપન્ન પશરસર, આધુશનક ગ્રંથાલય, પપોટિસ-કોપપલેટસ વગેરે સુશવધાથી શવદ્યાકીય વાતાવરણ પણ ગૂંજતું અનુભવાય છે.યુથ ફેસ્પટવલ, સેમેપટર શસપટમ, આધુશનક પરીિા તંિ વગેરે હમણાંથીએટલી હદે શવકાસ પાપયા છે કે કોઈઆંતરરાષ્ટ્રીય કે રાષ્ટ્રીય શિિણસંપથાની ગશરમા િાપ્ત કરતુંશવદ્યાધામ હોય એવું અનુભવાય છે.

‘આર.કે. યુશનવશસાટી’પવશનભાર યુશનવશસાટી છે. દીપચંદગાડદીના ઉદાર અનુદાન યુશનવશસાટીઉપરાંત પવશનભાર સંપથાઓને પણખૂબ મળ્યા છે. એ કારણે શિિણિેિે ઘણી સવલતો પણ અસ્પતવવમાંઆવી છે. રાજકોટમાં શવશવધિાશતઓના છાિાલયો છે. અનેકકોલેજોની હોપટેલ્સ છે અને અંગતરીતે શવદ્યાથદીઓને સાચવતાકુટુંબોની સંખ્યા પણ ઘણી છે.કોશચંગ ક્લાસીસ, પપધાાવમકપરીિામાં ઉતીણા થવા માટેનામાગાદિાન કેડદ્રો પણ ઘણાં છે.

એમના િારા શવદ્યાથદીઓને પરીિાકેડદ્રી શિિણ આપીને તૈયાર કરવામાંઆવે છે. સી.એ.ના કોશચંગ માટે પણ રાજકોટ હવે ખૂબ જાણીતું થયું છે.

રાજકોટ િાંત, શિપતવાળું અને સલામત િહેર હોઈને અહીં અભ્યાસમાટે આવવાનું વધુ પસંદ કરે છે. આવનારા શદવસોમાં હજુ વધુગુણવિાવાળા શવદ્યાધામોને અવકાિ છે. ડે પકૂલની સંખ્યા પણ શવપતરી રહીછે. શવશવધ િવૃશિઓ ઘોડેસવારી, પકેશટંગ, યોગને પણ કેટલાકશવદ્યાધામોએ શિિણમાં સામેલ કયાું છે.

શિિણ િેિે અનેક પવપ્નદ્રિા એવા શિિણના સારપવતોએ સેવા અનેસમપાણ ભાવનાથી શવદ્યાથદીઓના ઘડતરમાં પોતાનું યોગદાન આલયું છે.શિિણ િેિના આવા શવદ્યાગુરુઓ - સારપવતોની એક પરંપરા અહીંશવદ્યમાન હતી અને આજે પણ જીવંત છે. શિશટિ અમલદાર કનાલ લેંગે અહીંલાયિેરી અને કડયાિાળા પથાપીને શવદ્યાદાનની પહેલ કરી. મહારાજાિાકોર સાહેબ બાવાજી અને એ પરંપરામાં રાજવીઓ પણ કેળવણી માટે,કડયા કેળવણી માટે અને બાળશિિણ માટે યોગદાન આલયાના દપતાવેજીઆધારો અહીંના દફ્તર ભંડાર ભવનમાં સુલભ છે. રમણલાલ કે યાશિકઅને હરસુખ સંઘવી જેવા પવપ્નદ્રિા અને બહુશ્રુત શવિાનોએ અહીં કોલેજમાંશવદ્યાથદીઓના સવાુંગી શવકાસ માટે મથામણ કરી. શવદ્યાથદીઓમાં ખૂબ જઆદરભયુું માન-સડમાન તેઓ ધરાવતા. િાથશમક-માધ્યશમક શિિણઅહીંથી મેળવેલા અનેક મહાનુભાવો આજે પણ એના એ સમયનાશવદ્યાગુરુઓને યાદ કરે છે.

ગાંધીજી, ઝવેરચંદ મેઘાણી જેવા મહાનુભાવોની આ શિિણભૂશમ છે.જયંત આચાયા, રાવલ સાહેબ જેવા ગુરુજનો એ સમયે આદિા પૂરોપાડનારા હતા, ઉપેડદ્ર પંડ્યા. ડો. િભાિંકર તેરૈયા, ડો. ઈિરલાલ ર.દવે, ડો. ભાનુિસાદ પંડ્યા, ડો. શવષ્ણુિસાદ એચ. જોિી, ડો. કે.કે.

ખખ્ખર, ડો. શિયબાળાબહેનિાહ અને આર.કે. ગાંધી તથાસી.એન. હકાણી અને રતુભાઈશિંગાળાને આજે પણ શવદ્યાથદીઓયાદ કરે છે. આવા શિિણસારપવતો કે જેમણે સંશનિા અનેશવદ્યાિીશતથી માિને માિવગાશિિણમાં ઊંડો રસ દાખવીનેવગાને પવગામાં રૂપાંતશરતકરેલું. સુભદ્રાબહેન શ્રોફ,ચંદ્રકળાબહેન મોદી, ઉષાબહેનજાની, જી.ટી. જાની અનેઉશમાબહેન દેસાઈની સેવાઓ પણશિિણિેિે શચરપમરણીય બનીરહેિે.

(લેખક રાજકોટિી મુરલીધરએજ્યુકેિિ કોલેજમાં અધ્યાપક

તરીકે ફરજ બજાવે છે.)

આલ્ફ્રેડ કોલેજ

વી વી પી એન્જજસનયસરંગ કોલેજ

39

રાજકોટ તજલ્લાનું લોકજીવન અને તેની તવિેષતાઓ◌ ડો. બાબુભાઈ જે. ઢોલસરયા

ભારતીય પરપંરા િમાણ ે ઋલવદેથી પરુાણો સધુી અન ે શવિાનોના મતે‘લોક’ સમગ્ર માનવ સમદુાય છ.ે વયાં સધુી ક ે‘આ લોક’ - પરલોક જવેા

શવિાળ સૃશિમાં વહેંચાયલેા, પૃથ્વીલોક જનેા પર વનપપશત, િાણીઓ, સમગ્રજીવસૃશિન ેઆવરી લ ેછ.ે ભારતીય સાશહવયમાં અનકે જલયાએ લોકન ેશવિાળસમદુાયમાં સમાવિે કરલે છ.ે લોક અંગનેી વ્યાખ્યા મનભુાઈ પચંોલ (દિાક) કહેછ,ે ‘લોક એટલ ેશહડદ ુપણ નહીં ન ેલોક એટલ ેમસુલમાન પણ નહીં. લોક એટલેવાશણયો પણ નહીં અન ેલોક એટલ ેિાહ્મણ પણ નહીં. લોક એટલ ેકણબી પણનહીં અન ેલોક એટલ ેહળ પકડવાવાળા ક ેબરછી પકડવાવાળા પણ નહીં એવુંકોઈ નહીં. અર,ે લોક એટલ ેપરુુષ પણ નહીં અન ેલોક એટલ ેપિી પણ નહીં.’આમ ‘લોક’ન ેતઓે વણા, ક ેજાશત કોમથી પર ગણ ેછ.ે

૧૫મી ઓગિ, ૧૯૪૭ પહલેા સૌરાષ્ટ્રમાં વસવાટ કરતી ૧૬૦થી વધુિાશત, પટેાિાશત અન ેજાશતઓમાંથી ઘણી ખરી મધ્ય સૌરાષ્ટ્રમાં વસતી હતી.આ િાશતઓ-જાશતઓ કોમોમાં ખાસ કરીન ેઆહીર, આરબ, દિનામી, કાિી,કણબી, કોળી, કડીઆ, કસંારા, કાંગશિયા, કસાઈ, કુભંાર, કલાલ, શિપતી,ખિી, ખાંટ, ખારવા, ખોજા, ખશસયા, ખવાસ, ગરોડા, ગોશડયા, સથુાર, નાગર,નટ, િાહ્મણ, ચારણ, સોની, સતવારા, સધંાર, સરાશણયા, સયૈદ, સધંી,સમુરા, િખે, ચમાર, સલાટ, સીદી, સરવણ, સને, શસપાઈ, સગર, ચામિા,વાઢા, જત, ઝાટ, ડબગર, દરજી, ઢાઢી, ઢોલી, ધોબી, માળી, ધળૂધોયા, તરૂી,તરક, તબંોળી, તરગાળા, પીંજારા, પિાણ, પરુશબયા, પારસી, મલુ્લા, બાબી,મલુસેલામ, બલોચ, બાબર, બારોટ, ભણસારી, ભાંડ, ભાવસાર, ભીલ, ભાટ,ભાશટયા, ભગંી, ભોપા, ભોઈ, ભરવાડ, મરે, મમુના, મોચી, મમેણ, મુડંા, મીર,મશહયા, પયાણા, મકરાણી, મતવા, ગવલી, ફકીર, રાજપતૂ, બાબશરયા,રબારી, રામાનદંી, રાવળદવે, લહુાશરયા, લોધા, લોહાણા, લહુાર, વાંઝા,વહોદા, વાદી, વાશણયા, વણઝારા, વણકર, વાઘરે (શહડદ ુમસુ્પલમ), વાણદં,

વાઘરી (દવેીપજૂક), વરૈાગી, હાડી, હજામ, ડફરે, ખલાસી, ગાડશલયા, ગારુડી,ચામશડયા, પઢાર, ડાંગશસયા, માગદી, સાધ,ુ મદારી, મલ, નાગોરી વગરે ેઆજેપણ આ શજલ્લામાં વસ ેછ.ે

કટેલીક કોમો શહડદ ુ મસુલમાનની પટેા િાશતઓ છ ે અન ે સમાજવ્યવસાયમાં સકંળાયલેી છ.ે જમે ક,ે શહડદ ુસથુાર તો મસુલમાન વાઢા, શહડદુવાણદં તો મસુલમાન બાબર, મસુલમાન ઘાંચી તો શહડદ ુમોદી, શહડદ ુકણબી તોમસુલમાન મમુના, મસુલમાન ખોજા તો શહડદ ુલોહાણા, મસુલમાનમાં મમેણ તોશહડદમુાં વાશણયા, શહડદમુાં િાહ્મણ તનેા જવેા મસુલમાનમાં વોરા જવેી અનકેકોમો વ્યવસાયમાં સમાનતા ધરાવ ેછ.ે

રાજકોટ શજલ્લાની મખુ્ય વપતી કણબી-પટલે પાટીદાર, લોહાણા,વાશણયા, રાજપતૂ, કોળી િમાણમાં વધ ુછ ેત ેસઘળાં ગ્રામજીવનમાં બધંારણમાંપણ દૃચયમાન થતુ.ં ગામની મખુ્ય વપતી ખતેી કરતા વગાની હતી. તમેાં કણબીપટલેો ખાસ હતા. એ શસવાય આશહર, રાજપતૂ, કોળી પણ ખતેી કરનારાવગામાં હતા. બાકીની વપતીમાં દરજી એક ક ેબ ેઘર, સથુારના બએેક ઘર,લહુારના એક-બ,ે દશલત, દવેીપજૂકના વાસમાં અન ેઅડયનુ ંિમાણ ઓછુ ંહતુ.ં

આગળ દિાાવલેી આ શજલ્લાની િાશત અન ેજાશત િમાણ ેવ્યવસાયમાં હતા.કસંારો તાંબા શપિળના વાસણ બનાવ ેતો લહુાર લોઢુ ંઘડીન ેઅનકે ચીજોબનાવ.ે સથુાર લાકડાનુ ંકામ કર ેઅન ેકણબી ખતેીકામ કર.ે એ સમય ેલોકોનેપોતાની આગવી સપંકશૃત, પોતાની જાશત િમાણ ેપોિાકો, પરુુષોના, પિીઓના,બાળકોના અલગ પોિાકો, પરુુષ કોઈ પણ િાશતનો હોય ત ેમાથા પર પાઘડીબાંધ,ે પછી ત ે િાશત િમાણનેી ક ે રાજ િમાણનેી અલગ હોય. ગોંડલનીઆશંટયાળી ચાંચવી, મોરબીની ગોળ, વાંકાનરેની જદુી, જસદણ અલગ પડેતમે િાશત િમાણ ેકણબીના સફદે, િાહ્મણ વાશણયાની રગંીન, કાશટયાવરણનાછોગા અલગ એમ શવશવધતા આવ,ે પણ પરુુષના માથા પર પાઘડી ખરી.

જમે પાઘડી તમે પિીઓના કપડાં, સાડલાં, ઓઢણી, ચશણયા, ઘાઘરાવગરે ે પણ જાશત િમાણ ે િાશત િમાણ ે અલગ કપડાં હતા. (આ લખેક ે ૩૬

40

કાઠું કાઢતાં કાતઠયાવાડીઓ◌ કકશોર પ્રતાપ

સૌરાષ્ટ્રને ૧૬૦૦ કકલોમીટરનો સાગરકાંિો કુદરતી રીતે મળ્યો છે, આસાગરકાંિાએ દુશનયાભરના દેિોને સૌરાષ્ટ્ર-ગુજરાતના વેપારીઓ,

ઉદ્યોગપશતઓ, રાજકીય, સામાશજક આગેવાનો આલયાં છે. તો બે દેિનેરાષ્ટ્રશપતા પણ આ જ ધીંગી ધરાએ આલયા છે - આપણા રાષ્ટ્રશપતા મહાવમાગાંધી પોરબંદરના તો પાકકપતાનના રાષ્ટ્રશપતા મોહપમદ અલી ઝીણારાજકોટ શજલ્લામાં આવેલા ઉપલેટા તાલુકાના પાનેલીના.

દુશનયાનો કોઈ ખૂણો એવો નથી કે જ્યાં એક પણ ગુજરાતી ન હોયઅને કાશિયાવાડમાં એક પણ ગામ કદાચ એવું નહીં હોય જ્યાંથી રાજાિાહીવખતથી આજ શદન સુધીમાં કોઈ શવદેિમાં ગયું ન હોય, કે પછી શવદેિમાંતેમના પવજનો રહેતા ન હોય.

કેટલાક જાણીતા નામ સાથે િરૂઆત કરીએ તો મહેતા ગ્રૂપના ફાઉડડરનાનજી કાશલદાસ મહેતાએ તો માિ ૧૩ જ વષાની વયે દશરયો ખેડ્યો હતો.તેમના સાહસનું િતીક મહેતા ગ્રૂપ આજે એક સામ્રાજ્ય તરીકે શવકપયું છે.૧૮૮૭માં પોરબંદરના એક નાના એવા ગોરાણા ગામમાં જડમેલાં નાનજીકાશલદાસ મહેતાનું નામ આજે આશિકામાં ખૂબ જ માનપૂવાક લેવામાં આવીરહ્યું છે. રાષ્ટ્રશપતા ગાંધીજીની જડમભૂશમ એવાં પોરબંદર િહેરમાં ગાંધીજડમપથળને કકતદીમંશદરનું પવરૂપ આપણાં આ કાશિયાવાડીએ આલયું છે.

કાકાસાહેબ કાલેલકરે પૂવા આશિકાના િવાસ શવષે ૧૯૫૧માં ‘પૂવાઆશિકામાં’ પુપતક લખ્યું. આ પુપતકમાં પણ નાનજીભાઈ કાશલદાસનોઉલ્લેખ કરતા લખ્યું છે કે, ‘રાજરત્ન ભાઈશ્રી નાનજી કાશલદાસ પાસેથી

એમના અને આશિકામાં વસતાં આપણાં બીજા લોકોના પુરુષાથા અનેપરાિમની વાતો સાંભળીને એ દેિ કેવો હિે અને આપણાં લોકોએ એનું રૂપફેરવવામાં કેવો ફાળો આલયો છે એ જોવાની ઇચ્છા વધી હતી.’

કાકાસાહેબની આ વાત પરથી જ ખ્યાલ આવે છે કે કાશિયાવાડીઓએઆશિકામાં એ વખતની આશદવાસી િજાની સાથે રહી કેવી રીતે કામ પાડ્યાહિે? આશિકામાં કેટલાક શવપતાર તો એવા હતા જ્યાં આશદવાસી િજાનાિરીર પર કપડાં પણ નહોતા. એ સમયે સાહશસક કાશિયાવાડીઓએજંગલોમાં જઈ આશદવાસીઓનો િેમ જીતવા એને સૌ િથમ તન ઢાંકવા માટેસમજાવીને કપડાં આલયાં અને એ પછી એ જ સાહશસકોએ આશિકામાંકપડાંનો વ્યાપાર િરૂ કયોા.

રંગુન સાથે તો ગુજરાતનો નાતો બીજા શવિયુિ પહેલાનો છે. બમાાસાથે આપણો વ્યાપારી સંબંધ સૈકાઓથી ચાલ્યો આવે છે. માંડલે, મોલ્મીન,બસીન, રંગુનમાં એવાં અનેક કુટુંબો છે જેમને બમાામાં જ ચાર-ચાર પેઢીઓથઈ ગઈ છે. બીજા શવિ યુિ દરશમયાન જ્યારે જ્યારે બોપબ વષાા કરી એવખતે અનેક ગુજરાતીઓ જે કાંઈ સાધન હાથ લાલયું તે લઈને વતન તરફદોડ્યા હતા. યુિ દરશમયાન રંગુનમાં રહી ગયેલાં ગુજરાતીઓ બોપબમારોથતો હતો તેનાંથી બચવા તીનાંજો ચાલ્યા ગયા હતા. આમ યુિ દરશમયાનતીનાંજો ગુજરાતીઓની વસાહત જેવું બની ગયું હતું.

આજે પણ વયાં ગુજરાતીઓની સંખ્યા સારી એવી છે - મરચડટ પટ્રીટ,મોગલ પટ્રીટ, એડવડિ પટ્રીટમાં લટાર મારો તો એવું લાગે કે ગુજરાતના જઅમદાવાદ, વડોદરા કે રાજકોટ જેવાં િહેરમાં આવી ગયાં છીએ.

રંગુનમાં ગુજરાતી સમાજ છે, જયંશતભાઈ જોિી, કાંશતભાઈ િાહ,

િકારનાં કાપડાં એકિાં કરલેાં છ.ે જ ેસૌરાષ્ટ્ર યશુનવશસાટીમાં સચવાયલેા છ.ે)આમ ગત સમયનુ ં લોકજીવન તનેા પોિાક, આવાસ, રીતશરવાજમાંશવશવધતાભયુું હતુ.ં લોકોન ેપોતાના ઉવસવો હતા. તમેાં કટુુબંના ઉવસવો કેિસગંો, િાશતના કળૂના, સમગ્ર ગામના અન ેસમગ્ર જાશતના ઉવસવો હતા. તમેાંલોકો મહાલતા. સમય િમાણ ેતમેાં પશરવતાન આવ્યુ ંછ.ે છતાં કટેલીક શવચરતીજાશતઓની શવશિિતા આજ ે પણ નજર ેચઢ ે છ.ે જમે ક ે વાદી, નાથખાવા,મદારી, ગોશડયા, લહુાશરયા જવેી િાશતઓ આજ ેપણ સ્પથર થઈ નથી. તમેનેરહવેા માટ ેઆજ ેકાચા ઝૂપંડામાં સમગ્ર જીવન ગજુારનારી કોમો રાજ્યમાં અડયપથળ ેછ ેતવેી છ.ે રાજકોટ શજલ્લામાં પણ તનેુ ંઅસ્પતવવ છ.ે જને ેસ્પથર કરવાનાિયત્નો થઈ રહ્યા છ.ે રાજકોટનુ ંપારવેાડા તનેો નમનૂો છ.ે

રાજકોટ શજલ્લામાં ચારણની િણકે પટેા િાશતઓ વસ ેછ.ે તમેાં તુબંલેચારણ, અગરબરછા ચારણ અન ેચારણ-ગઢવી તમેાંથી ચારણ ગઢવી સ્પથરથઈ ગયલેા અન ેઆગળ વધલેા શિશિત છ.ે જ્યાર ેઉપર ગણાવલે ચારણની બેપટેા િાશતઓન ેઆજ ેપણ પોતાના રહણેાંક માટ ેમકાનો નથી. તઓે ખાસિકારનાં ઝૂપંડાઓમાં રહ ેછ ેઅન ેપિપુાલનનો વ્યવસાય કર ેછ.ે તમેન ેમાટેિાસન અન ેસમાજ ેશવચારવુ ંઘટ.ે આવુ ંભટકતુ ંઅસ્પથર ક ેઅધાસ્પથર જીવનજીવતા લોકો પણ પોતાના લગ્નના ઉવસવો આનદંથી ઉજવ ે છ.ે માતાજીનામાંડવા, ધાશમાક િસગંો વગરેમેાં આજના સમૃિ સમાજો આનદં ન માણી િકેતવેો આનદંોલ્લાસ તમેનામાં જોઈ િકીએ છીએ. ટાઢ, તડકો, વરસાદમાંકદુરતની સાથ ેતાલમલે કરનારા આવા ખડતલ માણસોન ેલોકિાહીનો લાભપહજે પણ મળ્યો નથી છતાં તનેી ફશરયાદ નથી. ત ેતનેી ખમીરી છ.ે લાચારીનથી. પરતં ુઆપણા કહવેાતા શિશિત ક ેઉજશળયાતની ત ેિરમ પણ છ.ે

આ શજલ્લાની શવિષેતા તો એ છ ેક ેશજલ્લામાં વસતા કણબી પટલેોનીજનૂી સપંકશૃત અન ેરહણેીકરણી રીતશરવાજ ભાત પાડ ેએવા હતા. ધોરાજી-ઉપલટેાના પટલેોની જીવનિલૈી મોરબી પથંકની જીવનરીશત, વાંકાનરે, જસદણવળી અલગ રીત ે તમે જ લોશધકા-પડધરી અલગ પડ.ે પરતં ુ આજ,ે આવીઅલગતા કહીં દખેાતી નથી. વ્યવસાયમાં જમે પવતિંતા તમે રીતશરવાજ,પહરેવિે, બોલી એ બધામાં સામાડયીકરણ થતુ ંજાય છ.ે

ઉપર જણાવલેી દરકે િાશતન ેપોતાનો આગવો વ્યવસાય હતો. તમેાં તનેીકિુળતા હતી. જમે ક ેલહુાર લોખડંના ઓજારો બનાવ,ે પરતં ુતને ેધારદારબનાવવાનુ ં કામ સરાશણયાનુ ં હતુ.ં સથુાર અન ે સઘંશેડયાનુ ં પણ આવુ ં જ.કણબી પટલેની ખતેી અડય કરતા અલગ પડી જાય. રાજપતૂ િશિયનીબહાદરુી અડયમાં ન મળ.ે કોળી પગી હતા. ચોરનુ ંપગરેુ ંમળેવવામાં તનેા જવેાઅડય શનષ્ણાત મળ ેનહીં. પોલીસન ેપણ તનેી મદદ લવેી પડતી. કુભંારની

કરામત જઓુ. માટીમાંથી સુદંર મજાના ઘાટ બનાવ ેઅન ેપકવ ે પણ એવાકુભંારનુ ં નામ િજાપશત આપવામાં આવ્યુ ં કારણ ક ે શહડદ ુ િાપિો િમાણેમાણસના ઘાટ ઘડનારા િજાપશત િાહ્મણ ગણાય છ.ે તમે માટીમાંથી અનકેઘાટ ઘડ ેત ેિજાપશત.

લોકજીવનમાં દરકે સારા માિા િસગંોએ ગામમાં વસતા અનકેન ેયાદકરતા. લગ્નમાં દીવડો બનાવનારો લહુાર, પોખણાની વપતઓુ અન ેબાજોિમાટ ેસથુારની જરૂર પડ.ે કુભં પથાપન માટ ે કુભંાર, એમ ગામના બધા જકારીગરો કમાિીલોની સવેાઓનો લગ્ન િસગંમાં લાભ લવેાય અન ે દરકેનેમહનેતાણુ ંમળી રહ.ે• રાજકોટ સજલ્લાનુ ંસમાજજીવન અન ેધમવજીવન

રાજકોટ શજલ્લાના અનરેાં માનવરત્નો છ.ે જમે ક ેબ ેરાષ્ટ્રના રાષ્ટ્રશપતાઓરાજકોટ શજલ્લામાં િગટ થયા છ.ે તો ભોજાભગત, ભિ શ્રી જલારામબાપા,દાસીજીવણ તમે જ રાણીમા-રૂડીમા જવેા ભિોનુ ં િાગટ્ય પણ રાજકોટશજલ્લામાં થયુ ંછ.ે ગોંડલ નરિે ભગવતશસંહજી જવેા ઉિમ િાસક પણ આ જશજલ્લાનુ ંરત્ન છ.ે આકાિવાણી રાજકોટનાં ગાયક કલાકારો હમે ુગઢવી, હમેતંચૌહાણ વગરે ેરાજકોટ શજલ્લાના જ તો અન ેસનત િાકર, બળવતંભાઈ જોિીજવેા શચિકારો પણ રાજકોટ શજલ્લાએ આલયા છ.ે

અહીં ભારતના મખુ્ય ધમોાના ધમાપથાનો અન ે શ્રિાનાં પથાનો પણઆવલેાં છ.ે રાજકોટ મહાનગરમાં શહડદ-ુમસુ્પલમ, િીખ, શિપતી, પારસી બધીકોમો એકબીજાના આદરથી જીવનારી સાશબત થઈ છ.ે રાજકોટમાં પરપપરસલુહે અન ે િાંશતથી જીવનારી કોમોમાં પરપંરાગત લોકજીવનના સપંકારઊતરી આવલેા છ.ે ગત સમય સધુી િાંશતનગર એવુ ં રાજકોટ ન ે શજલ્લાશવપતારોમાં લોકમળેાઓની પણ એક આગવી િણાલી છ.ે તમેાં શહડદનુાજડમાિમીનો મળેો હોય ક ેધોરાજીનો ઉષા હોય જાશત કોમના ભદેભાવ વગરસૌ આનદંથી મહાલ ેછ.ે

હવ ેજાશત-િાશતની માિ ઓળખ રહી છ.ે ધધંા-રોજગારમાં કોઈ બધંનનથી. દરકે માણસ પોતાની િમતા અન ેઆવડત િમાણ ેધધંા-વ્યવસાય કરીિક ેછ.ે િજાપશત સથુારી કામ કર ેછ.ે વપેાર પણ કર ેછ.ે ઘાંચી ઓટો પાટ્સાનુંઉવપાદન કર ેછ.ે વણકર શસશવલ કોડટ્રાટટર છ ેતમે જ કણબી પટલે અનકેવ્યવસાયોમાં જોડાઈ ગયા છ.ે આમ દરકે મિુ રીત ેવ્યવસાયો કરી િક ેછ.ેરીતશરવાજોમાં પણ પરપંરા પશરવતાન પામતી રહ ેછ.ે લગ્નના હોલ અન ેલગ્નવાડીઓનુ ંકલ્ચર આવી ગયુ ંછ.ે તમેાં વણા િાશત િમાણનેા શરવાજો સમાપ્ત થતાજાય છ.ે

(લખેક સૌરાષ્ટ્રિા લોકજીવિિા અભ્યાસ ુછ.ે)

42

મપકત સાથે ભારતનો સંબંધ બહુ પુરાણો છે,પોટુિગીઝોએ મપકતમાં પંદરમી સદીમાં કોિી નાખી હતી તેવખતે પણ અહીં શહડદુ હતા. આરબોના હાથમાં મપકતનુંરાજ્ય અપાવનારા પણ આપણા શહડદી હતા. અહીં આજેપણ ભારતીયોને ખાસ કરીને ગુજરાતીઓને માનનીદૃશિએ જુએ છે.

મપકત અને મતરામાં પણ ઘણી જૂની ગુજરાતીઓ પેઢીછે, જેમાં જાણીતા કહી િકાય તેવાં દયારામ (પરસોિમકાનજીવાળા) અને લક્ષ્મીદાસ થારીઆનું નામ આપી િકાય.

તો, મૂળ ગોંડલના મગનભાઈ િાહ્મણ હોવા છતાંતેમનામાં વશણકના પણ ગુણ ખરાં. એમણે વષોા પહેલાં મપકતઅને એ પછી લંડનમાં િો-રૂમ િરૂ કયાું. તેમણે અનેકગોંડલવાસીઓને સમૃિ બનાવ્યાં છે, અને આજે તેમનું

શવિાળ વ્યાપાશરક, સામ્રાજ્ય તેમના પુિો કુિળતાથી ચલાવી રહ્યાં હોવાનુંજણાવાય છે.

મૂળ રાજકોટના શગરીિભાઈ, અિોકભાઈ અને રાજુભાઈ આ િણેયભાઈઓએ સંપીને ડેરા દુબઈમાં લગભગ છેલ્લાં ૨૫ વષાથી રહે છે. તેઓઇઝરાયલમાંથી તાજા િાકભાજી લઈ આવીને આરબોના રસોડા સુધીપહોંચાડે છે. આવા જ એક રાજકોટીયન મુકેિભાઈ વાયાનું નામ દુબઈનાફૂજેરાહમાં એપટેટ િોકર જાણીતું છે.

પાર દુબઈમાં તો ગોલ્ડસૂક ઝોન આવેલો છે, અહીં જે લોકો હીરા,ઝવેરાત કે સોનાના વેપારીઓ છે તેમાં ૬૦થી ૭૦ ટકા રાજકોટ, જાંબુડા,લાડી, ભાવનગરના છે.

શિટનમાં તો ભારતીય લોકોના વસવાટની િરૂઆતભારતમાં શિટીિ િાસન િરૂ થયું વયારથી જ થઈ ગઈ હતી.ભારત આઝાદ થયું તે પહેલાં ભારતમાંથી શિટન જનારાં મોટાભાગના શવદ્યાથદીઓ હતા વયાંથી શિિણ મેળવીને પાછાઆવેલા અનેક લોકો આઝાદીની ચળવળમાં પણ જોડાયાહતા.

દસકાઓ પૂવષેથી ગુજરાતીઓ અને પંજાબીઓઆશિકાના અનેક દેિોમાં વેપાર-ધંધા માટે જઇ પહોંચ્યા હતાઅને વયાં જ પથાયી થયા તે કાળમાં આશિકાના આ દેિોશિટીિ સંપથાનો હતા. ભારતને આઝાદી મળ્યા બાદ આ દેિોધીમે ધીમે શિશટિ િાસનમાંથી મુિ થયા. યુગાડડામાં સરકારઉથલાવીને સિા પર આવનાર ઇદી અમીને ભારતીય લોકોઅને અડય એશિયનોની હકાલપટ્ટી કરી. આ લોકો શિશટિ

પાસપોટિ ધરાવતા હોવાથી શિટીિ સરકારે તેમને શિટનમાં આવવા દીધા,તો અડય લોકો કામચલાઉ વસવાટ માટે ભારત આવી ગયા હતા.યુગાડડામાંથી શિટન ગયેલા ભારતીયોમાં પણ સાહશસક કાશિયાવાડીઓનીસંખ્યા નાનીસૂની નહોતી.

આજે શિટનમાં સેંકડો કાશિયાવાડીઓ એવા વસે છે જેમનો જડમ-ઉછેર શિટનમાં જ થયો છે - અને વતન સાથે દાદા-દાદીના લોહીનાસંબંધથી જોડાયેલા છે. શિટનમાં અનેકશવધ િેિે ગુજરાતીઓએ -કાશિયાવાડીઓએ કાિું કાઢ્યું છે. અને તેની યાદી કરવા બેસો તો પાનટૂંકું પડે, પણ અહીં એક એવા કાશિયાવાડી બહેનની વાત જરૂર કરીલઇએ જેમણે લંડનમાં ‘સેઇફ એડડ સ્પપડી વૂમન બસ ડ્રાઇવર’નો એવોડિમેળવ્યો છે. મૂળ રાજકોટના વશનતાબેન હશરિકુમાર ધામેચા, લગભગપચ્ચીસેક વષાથી લંડનમાં વસવાટ કરે છે. વશનતાબહેન લંડનના િથમ

ગુજરાતી મશહલા બસ ચાલક છે, બે પુિો અને એક પુિીનામાતા વશનતાબહેન હવે વતનમાં આવીને જીવનનો સંધ્યાકાળપસાર કરવા માગે છે.

અમેશરકામાં િતાપ રાવલ એવાં કલાકાર છે જેમણેકાશિયાવાડી દૂહા, છંદ, લોકગીતોને આપણાં ગુજરાતીપશરવારોના કાયાિમોમાં જઈને ગૂંજતા રાખ્યાં છે. િતાપભાઈનોઆખો પશરવાર સંગીતમય છે. પુિ, પૂિવધુ અને પત્નીએ પણગરબાને ગુજરાતીઓ વચ્ચે ગાજતાં-ગૂંજતાં રાખ્યાં છે.

કાશિયાવાડીઓ ભલે હજારો માઇલ દૂર દશરયાપારનાદેિોમાં જઇ વપયાં હોય, પરંતુ તેમણે વતન સાથેનો નાતોજાળવ્યો છે. સંપકાર-સંપકૃશતના જતન માટે આજે પણિયત્નિીલ જોવા મળે છે.

(લેખક રાજકોટસ્થિત વરરષ્ઠ પત્રકાર છે.)

વાડીભાઈ, બી. સી. િાહ, હશરભાઈ જેવાં કાશિયાવાડી -ગુજરાતીઓએ એક સમયે ગુજરાતી સમાજની િવૃશિનેધમધમતી રાખી હતી. રંગુનમાં પાલનપુરના જૈન ભાઈઓનીસંખ્યા પણ સારી એવી છે. ઘણાંની તો જડમભૂશમ જ રંગુન છે,તેમનામાં ગુજરાતી અને બમદીઝ - બંને સંપકૃશતનો સમડવયજોવાં મળે છે.

રાજકોટ, જામનગર, ગોંડલ, ધોરાજી અને કચ્છનાપશરવારો પણ અહીં સંપીને રહે છે. ગુજરાતી સમાજની િવૃશિનેવેગ આપવામાં આ પશરવારોએ પણ મહત્ત્વની ભૂશમકા અદાકરી છે. બમાામાં આઝાદી પહેલાં પિીઓનું વેપાર, ધંધા અનેબહારના વ્યવહારમાં વચાપવ હતું તેથી પિીઓ બમદીઝશસવાયના પુરુષોના વધારે સંસગામાં આવવાથી અહીં અલગ-અલગ રાષ્ટ્રના પુરુષોને પરણેલી પિીઓની સંતશત પણ છે.આપણાં કેટલાક કાશિયાવાડીઓના સંસગામાં આવેલી પિીઓએ સંસારમાંડીને કાશિયાવાડી - કમ - બમદીઝ સંપકૃશતનો િસાર કયોા છે.

રંગુનમાં બમદીઝો ઉપરાંત ‘પોવના’ લોકો મૂળ ગણાય છે. ‘પોવના’ મૂળભારતીય િાહ્મણો છે, પરંતુ માંડલોના રાજાએ તેમના પૂવાજોને બોલાવીનેબમાામાં વસાવ્યા હતા. પેઢીઓના વસવાટથી તેઓ બમદીઝ જેવાં બની ગયાહોવા છતાં થોડા સંપકારો િુિ િાહ્મણના રહી ગયા છે. આ લોકો મુખ્યવવેજ્યોશતષનો વ્યવસાય કરે છે. બમાાનું વષા ૩૫૪ શદવસનું છે, એમના બારમશહના ચંદ્ર પિશતથી ગણાય છે. એટલે કે પૂનમે એક મશહનો પૂરો થાય છેઅને બાર માસ ૩૫૪ શદવસના થતાં હોય દર િણ વષષે અશધક માસઉમેરવો પડે છે.

આ બધી વાત અહીં એટલા માટે કરી રહ્યાં છે કેકાશિયાવાડીઓ જ્યારે વતન છોડે એ વખતે જે દેિમાં જવાનુંહોય એ દેિની સંપકૃશત અને વાતાવરણ પોતાને અનુકૂળ આવેછે કે કેમ? તેનો ચોક્કસ અભ્યાસ કરે છે. અલબિ, મુચકેલીહોય તો પણ તેમાંથી રપતા ચોક્કસ કાઢી લે છે.

બમદીઝ લોકોના આરાધ્ય દેવ ભગવાન બુિ છે, પરંતુબમાામાં મહાદેવજીના મંશદરો પણ ઘણાં. આ બધું જોતાં ધમાિેમીકાશિયાવાડીઓને અહીં વતન જેવું જ લાગે તે પવાભાશવક છે.

સવયનારાયણ ગંગારામ પંચાલ નામ વાંચી કદાચ તમેશવચારવા લાગિો કે આ કાશિયાવાડી કોણ? સવયનારાયણપંચાલ એટલે સુરેડદ્રનગરના હળવદ તાલુકાના ટાકર ગામનાવતની અને ભારતમાં ટેશલકોપયુશનકેિડસ તથા કોપલયુટરિાંશતના જનક - સેમ શપિોડા.

સેમ શપિોડા એક એવા કાશિયાવાડી છે જેમનું નામ માિ ગુજરાત,ભારત કે નહીં જ દુશનયાભરના વૈિાશનકોમાં જાણીતું છે. પવ. રાજીવગાંધીના આમંિણથી ભારતમાં આવેલા સેમ શપિોડાએ ભારતમાંટેશલકોપયુશનકેિડસમાં િાંશત આણી. આજે ભારતમાં મોબાઇલ ફોન અનેકોપલયુટર એ સેમ શપિોડાની ભેટ છે એમ કહી િકાય.

માંગરોળ નજીકના ચોરવાડના વતની એવા ધીરુભાઈ હશરચંદઅંબાણીને કોણ નથી ઓળખતું? ધીરુભાઈ પણ ભારતના એક એવાશબઝનેસમેન હતા જેમના સાહસથી શરલાયડસનું સામ્રાજ્ય ઉભું થયું છે.૨૮મી શડસેપબર, ૧૯૩૨માં ચોરવાડમાં જડમેલા ધીરુભાઈએ એક સમયે નાનાકામદાર તરીકે આરબ વેપારીને વયાં કામ કયુું હતું. ૧૯૫૦માં મુંબઈ પરતઆવ્યા પછી એમણે ટેટસટાઇલનો ધંધો િરૂ કયોા, જેમાં સારી એવી કમાણીથયા બાદ અમદાવાદમાં કાપડ શમલ િરૂ કરી. આજે તેમના બંને પુિો મુકેિઅંબાણી અને અશનલ અંબાણી દુશનયાના અબજોપશતઓનીયાદીમાં પથાન ધરાવે છે. તેમની આ સમૃશિમાં કાશિયાવાડનુંખમીર અને સાહસ ધબકે છે.

આ તો કેટલાક જાણીતા કાશિયાવાડીઓની વાત થઇ,પણ દુબઈમાં જો તમે લટાર મારો તો એવું લાગે કે અહીં તોદરેક િહેર અને કપબામાં ટયાંક ને ટયાંક કાશિયાવાડધબકે છે. અરે ગોંડલમાં આવેલો દેવપરા શવપતાર તોમપકતમાં પણ છે. મપકતમાં ગોંડલથી ગયેલા દેવપરાનાલોકોએ એક જ શવપતારમાં રહેવાનું પસંદ કયુું અને આશવપતારનું નામ પડી ગયું દેવપરા. એક સમયે મપકતમાંહીરાચંદભાઈ કોિારીનું નામ બહુ જાણીતું હતું, હીરાચંદભાઈપણ ગોંડલના જ વતની હતા, મપકતમાં એ ટ્રેઝરી ઓકફસરતરીકે પણ કામ કરતા હતા.

ધીરુભાઈ અંબાણી

નાનજી કાલીદાસ મહેતા

43

રાજકોટ િહેરનો આતથિક તવકાિઃ પ્રથમ નજરે◌ ડો. મુકેશ કાંઝીયા

સૌરાષ્ટ્રના મધ્યમાં આવેલ એક િગશતિીલ અને શ્રેિ નગર તરીકેિશતિા મેળવી ચૂકેલું આ િહેર શજલ્લાનું મુખ્ય મથક છે. રાજકીય

વગાને કારણે છેલ્લા ૧૦૦ વષાથી તેનું મહત્ત્વ જળવાઈ રહ્યું છે. શિટીિિાસનકાળથી રાજકોટ િહેર સૌરાષ્ટ્રમાં રાજકીય, આશથાક, સામાશજક,સંપકૃશત અને ભૌગોશલક દૃશિએ મહત્ત્વનું પથાન ધરાવે છે. રાજકોટ પટેટનીરાજધાની અને શિશટિ રાજના વડા મથક તરીકે તથા સૌરાષ્ટ્રની રાજધાનીતરીકે ૧૯૪૮થી ૧૯૫૬ સુધી રહેલ. ખાસ કરીને રાજકોટ િહેરમાં રેલવેનાશડશવઝનલ કશમિનર અને સુશિડટેડડેડટ હેડ િાટિર પથપાતા રાજકોટિહેરનું મહત્ત્વ વધવા પાપયું અને આજે પણ તેનાં આ મહત્ત્વની જાળવણીસાથે શવકાસ તથા શવપતારમાં સતત વધારો થઈ રહ્યો છે.

૧૯૪૭ના પવતંિ ભારતમાં સૌરાષ્ટ્ર િદેિની રાજધાનીનો દરજ્જોરાજકોટને અપાયો. ૧૯૪૯માં રાજકોટ નગરની લોકતાંશિક સુધરાઈનીિરૂઆત થઈ. આજે વપતી અને શવપતાર વધવાની સાથે ૨૩ જેટલા વોડિ અને૭૦૦થી વધુ સોસાયટી શવપતારો ધરાવે છે. જે િહેરનો સતત વધતો ફેલાવોસૂચવે છે. ૧૯૫૦-૫૧માં માિ િણ કકલોમીટરની રેડજ ધરાવતું આ િહેરઆજે અંદાજે ૩૦ કકલોમીટરની વધુ શવપતારમાં ફેલાયું છે. ૧૯૫૦-૫૧માં૧.૩૧ લાખની વપતી ધરાવતા આ િહેરની વપતી ૨૦૧૧ની વપતી ગણતરીમુજબ ૧૩ લાખથી વધુ થવા પામી છે. મહારાજા લાખાજીરાજથી િરૂ થયેલાઆ િહેરની શવકાસની ગાથા આજે સતત આગળ વધી રહેલ છે. આ શવકાસગાથાની એક ઝલક અહીં રજૂ કરી છે. • શહેરની માળખાગત સુસવધાનો સવકાસ

દશરયાઈ સપાટીથી ૧૩૮ મીટર ઊંચી સપાટીએ આવેલ સમ આબોહવાધરાવતું રાજકોટઆહલાદક સાંજ અનેરાત ધરાવે છે. પરંતુમાળખાગત સુશવધાનીદૃશિએ જોઇએ તોિહેરમાં પાણીની તંગીસતત રહે છે. તેનીપાછળનું કારણિહેરનો સરેરાિ૧૦થી ૧૫ ઈંચ વરસાદછે અને વળી આવરસાદનું િમાણ સતતઘટતું જાય છે. સામેપિે સતત વધતી વપતીને લીધે પાણી પુરવિાની માગ વધી રહી છે.કોપોારેિનના નળ કનેટિનો વધીને ૧.૨૨ લાખ થયા છે. િહેરની તરસસંતોષવા આજી ડેમ, ડયારી-૧, ડયારી-૨, ભાદર, લાલપરી, રાંદરડા ડેમ-તળાવ વગેરેનો ઉપયોગ થાય છે. િહેરના રપતાની વાત કરીએ તોકોપોારેિને આજ સુધીમાં ૯૯૬ પાકા રપતા સશહત કુલ ૧૯૪૮ રપતા વાહનવ્યવહારની સુશવધા માટે બનાવ્યા છે.

િહેર જમીન માગષે રેલવે અને ગુજરાત પટેટ રોડ ટ્રાડસપોટિ કોપોારેિનિારા દેિનાં લગભગ તમામ િહેરો સાથે જોડાયેલ છે. તો એરપોટિ હવાઇમાગષે અમદાવાદ, મુંબઈ, શદલ્હી જેવા િહેરો સાથે જોડે છે. િહેરના શવકાસમાંસંદેિવ્યવહાર સેવા ખૂબ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે વયારે રાજકોટ િહેરમાંપોપટલ સેવાઓ, ટેશલફોન સેવાઓ શવપતારના વ્યાપની સાથે વધવા પામી છે.આજે એક હેડ પોપટ ઓકફસ તથા ૨૧ પેટા ઓકફસો કાયારત છે. િહેરમાંએક રેશડયો પટેિન અને એક ટીવી પટેિન છે. તો ‘ચાંદની’ અને ‘હેલ્લોસૌરાષ્ટ્ર’ નામે બે ખાનગી ચેનલો પણ ચાલે છે. રાજકોટમાંથી ૧૧ દૈશનકોિગટ થાય છે.

િૈિશણક સંપથાનોની વાત કરીએ તો સૌરાષ્ટ્ર િદેિ શવપતારની કોમસા,આટ્સા તેમ જ મેશડકલ અને એસ્ડજશનયશરંગ કોલેજોનું વડું મથક એટલેસૌરાષ્ટ્ર યુશનવશસાટી. જ્યારે િાથશમક, માધ્યશમક શિિણ િેિે કોપોારેિનસંચાશલત ૨૨ સંપથાઓ કાયારત છે. ખાનગીકરણ શિિણ િેિે પણ દેખાયછે. િહેરમાં ૬૦થી વધુ ખાનગી, સરકારી અને ગ્રાડટ-ઈન-એઈડ અડડર

ગ્રેજ્યુએિન અને પોપટ ગ્રેજ્યુએિન કોલેજે છે. સાથોસાથ ૧૪ જેટલીઈજનેરી અને ફામાસી કોલેજો છે.

ઔદ્યોશગકરણ અને િહેરીકરણની મોટી અસર રાજકોટ િહેરને થઈછે અને એ પણ છેલ્લા દસકામાં જ. આસપાસના શવપતારનાં ઘણા લોકોરોજગારી અને શિિણ માટે િહેરમાં આવીને વપયા છે. છેલ્લા દિકમાં ૪૮ટકાનો ઊંચો વૃશિદર જોવા મળે છે. પશરણામે િહેરનું પૂવાશનધાાશરતઆયોજન ખોરવાઇ રહ્યું છે જેમાંથી રહેિાણ અને સેશનટેિનના િશ્નો સજાાયાછે. પલમ શવપતાર વધી રહ્યા છે. કોપોારેિને ‘હૂડકો’ (હાઉસીંગ અબાનડેવવપમેડટ કોપોારેિન)ની સહાયથી મકાનો બનાવી ગરીબ વગાની રહેિાણસમપયા હલ કરવા િયાસો કયાા છે. સફાઇ-પવચ્છતા માટે િહેરમાં ૧૯૮૧થીભૂગભા ગટર યોજના લાગુ છે. પથાશપત ગટરની લંબાઈ ૨૫૦ કક.મી. જેટલીછે. જાહેર માગોા-પથળોને ૨૫,૦૦૦ ટ્યુબલાઈટ, ૨૭૦૦ સોશડયમ ને ૪૦૯૦થીવધુ મરટયુરી લાઈટો ઝળાંહળાં કરે છે. સરવાળે િહેર માળખાગતસુશવધાઓથી સજ્જ હોવાનું કહી િકાય. • રાજકોટઃ સૌરાષ્ટ્રનું ઔદ્યોસગક બાસ્કેટ

રાજકોટ ગુજરાતમાં ઝડપભેર ઔદ્યોશગક શવકાસ કરતું િહેર છે.રાષ્ટ્રનાં સૌથી મોંઘા િહેર તરીકે જાહેર થયેલા રાજકોટની આશથાક ઘટમાળપર નજર ફેરવતાં જણાિે કે અહીં િેરબજારનાં જંગી સોદાઓ થાય છે.િહેર ઔદ્યોશગક અને વ્યાપાર-વાશણજ્ય િેિે હરણફાળ ભરી રહ્યું છે તેનામૂળમાં સૌરાષ્ટ્રના વ્યાપારી મંડળોનું યોગદાન શવિેષ છે.

રાજકોટમાં ઇ.સ. ૧૯૧૦માં િથમ કાપડ મીલ પથપાઇ ત ેસાથ ેિહરેનોઔદ્યોશગક શવકાસ િરૂ થયો. મીલ પથાપના સાથ ે મીલપરા, ગુદંાવાડી,કવેડાવાડી, લક્ષ્મીવાડી જવેા પછાત શવપતાર શવકપયા. િહરેમાં નાના પાયાનાંઔદ્યોશગક એકમોનો ફલેાવો પણ સારો થયો છ.ે વ્યાપાશરક મડંળોની

સશિયતાથી ગુજરાતઇડડપટ્રીયલ ડવેલપમડેટકો પ ોા રે િ ન( જી આ ઈ ડી સી )વસાહતો પથપાઇ. ઈપવીસન ૧૯૫૪માંભશિનગર અને૧૯૬૪માં આજી નદીનાકકનારા શવપતારમાંવસાહતો પથપાતાંઉદ્યોગો ધમધમતા થયા.આ પછી મટેોડા અનેિાપરમાં જીઆઈડીસી

પથપાઈ. અડય શજલ્લાની વસાહતો કરતાં વધ ુ સશુવધા ઉપલલધ હોવાથીરાજકોટની ઔદ્યોશગક વસાહતોમાં ઉવપાદન-ઉવપાદિા સતત વધી રહ્યા છ.ેઆ ઉપરાંત િહરેમાં ગોંડલ રોડ, કોિાશરયા પાસ,ે જામનગર રોડ, માધાપરપાસ,ે મોરબી રોડ, લાખાજીરાજ પટિેન પાસ,ે મવડી પાસ,ે લાતી લલોટ,શવજય લલોટ અન ે રણછોડનગરમાં ઔદ્યોશગક એકમો શવકપયા છ.ે જમેાંમખુ્યવવ ે પપરેપાટ્સા, મિીન ટલુ્સ, ઓઈલ એસ્ડજન, ફશનાચર, લલાસ્પટક,ઓઇલ મીલો, સોના-ચાંદીના આભષૂણો વગરે ેએકમો શવકપયા છ.ે

રાજકોટનાં ઔદ્યોશગક શવકાસમાં મિીનરી, એસ્ડજશનયશરંગ અનેપપેરપાટ્સા ઉદ્યોગોનો મોટો ફાળો છે. સૌરાષ્ટ્રના ઓઈલ એસ્ડજન ઉવપાદનમાં૪૨ ટકા ફાળો રાજકોટનો છે. ઓઇલ એસ્ડજન ઉદ્યોગમાં ૩૦ હજારથી વધુનેરોજગારી મળે છે તો તેને આનુષાંશગક પપેરપાટ્સાનું ઉવપાદન કરતાં ૩૫૦૦એકમો ધમધમે છે. રાજકોટનાં ફાઉડડ્રી ઉદ્યોગમાં ૯૯૦૦થી વધુ કામદારોકામ કરે છે. ઔદ્યોશગક શવકાસ માટે જાણીતું રાજકોટ સોના-ચાંદીનાઅલંકારના િેિે શવદેિમાં પણ નામના મેળવે છે. આિરે એક ટનથી વધુચાંદીના દાગીના િશત વષા ગુજરાત બહાર જાય છે તે ઉલ્લેખનીય છે.

િહેરના પથાશનક લોકોની ઉદ્યમિીલતા, મહેનતકિ વૃશિ, વેપારકૂનેહઅને આંતરસૂઝને કારણે ઉદ્યોગોનો શવકાસ થઈ િટયો છે. રાજકોટ અનેસૌરાષ્ટ્ર િદેિમાં ફાઉડડ્રી, ફોજીુંગ, ડીઝલ એસ્ડજન, ઓટોપાટ્સા, બેરીંગ,મિીન ટુલ્સ, િાસ પાટ્સા ઉદ્યોગો ભરપૂર શવકપયા છે. શજલ્લામાં ઔદ્યોશગકશવકાસ ક્લપટર િમાણે થયો છે, જેનો લાભ િહેરની િજાને શવિેષ મળ્યો છે.

સૌરાષ્ટ્રમાં મગફળીની મબલખ ઉપજથી શહેરમાં અનેક ઓઈલ મીલો ધમધમે છે તો સજલ્લામાં કપાસ પણ કસદાર પાકે છે.

(બન્ને ફોટોઃ અિુરાગ વાગરિયા)

44

ભારતનો જીડીપી દર ૫.૫ની આસપાસ પહોંચીગયો છ.ે િરેમાકકેટ, સોના-ચાંદી અને

રીઅલ એપટટેમાં મદંી ચાલ ે છ.ે આવા તમામશવપરીત સજંોગો વચ્ચ ેગજુરાતમાં રાજકોટ રીઅલએપટટે માકકેટનુ ંએક એવુ ંહોટ ડસે્પટનિેન છ ેજ્યાંમદંીમાં સોદાઓ નરમ પડ્યા છ,ે પણ શબલ્ડરો કેશમલ્કતધારકો શમલ્કતના ભાવ ઘટાડવાનુ ં નામનથી લતેાં. િહરેના આઉટપકટિમાં જ્યાં પાંચ-દસકકલોમીટર દરૂ કોઈ ઈડિાપટ્રક્ચર નહોતુ ં અનેતજેીમાં શબલાડીના ટોપની માફક શવકએડડ હોમનાિોજટેટ િરૂ થયાં હતાં. અલબિ આવા પથળોએભાવ ઘટ્યા છ,ે પરતં ુિહરેની આસપાસ અન ેજ્યાંપયશુનશસપલ કોપોારિેન ક ે રૂડા (રાજકોટ અબાનડવેલપમડેટ ઓથોશરટી)ની હદ છ ેવયાં ખાસ મદંીનીઅસર થઈ નથી. આવુ ંથવાનુ ંિુ ંકારણ? એવો િશ્નથાય, પણ તનેા ઘણા જવાબ છ.ે

સૌિથમ તો રાજકોટમાં જમીન મકાનમાં છલે્લા એક દાયકાથી તજેી હતી.તમેાં પણ ૨૦૦૮થી ૨૦૧૧માં તો એવી તજેી આવી ક ે જનૂા શબલ્ડરો અનેરોકાણકારો પટે ભરીન ે કમાયા. તમેની શમલ્કતોમાં અન ેનાણાંમાં ચાર જવષામાં ૪૦૦ ટકાનો વધારો થયો. આ શબલ્ડરો હવ ેપરૂતુ ંકમાયા હોવાથી તમેનાિોજટેટ પરૂતા નફા વગર વચેવા તયૈાર નથી. બીજી બાજ,ુ રાજકોટ સૌરાષ્ટ્રનુંપાટનગર હોવાથી અન ેઆધશુનક હોવાથી સૌરાષ્ટ્રના સમૃિ ગામડાંઓમાંથીલોકો તમેના સતંાનોના શવિષે અભ્યાસ માટ ેઅહીં મકાન ખરીદીન ેરાખ ેછ.ેઆ કારણ ે રાજકોટ શસવાય સૌરાષ્ટ્રની ખરીદી વધ ુ છ.ે આ ઉપરાંતમાઈગ્રિેનની ટકાવારી અંદાજ ે ૨૦ ટકા છ.ે રાજકોટની આજની સિાવારવપતી ૧૫ લાખથી વધનુી છ.ે જમેાં દર વષષે બ ેલાખનો વધારો થાય છ.ે આ નવાપશરવારોન ેરહવેા માટ ેભાડાનુ ંઅથવા ઘરનુ ંઘર જોઈએ. એ િમાણ ેવધતાધધંા-રોજગારન ેપણ શમલ્કતોની જરૂર પડ ેછ.ે એ જ રીત ેએનઆરજી (નોનરશેસડડેસ ગજુરાતી) યકુ,ે યરુોપ અન ેકનેડેા, દબુઈ, એડટવપા વગરેમેાં વસ ેછેત ેસૌરાષ્ટ્રના પોરબદંર, ભાવનગર, જામનગર, અમરલેી શજલ્લામાંથી મોટીસખં્યામાં છ.ે તઓે હવ ેવતનમાં સલામત રોકાણ અન ેએક રહવેા લાયક જલયાઈચ્છ ેછ.ે તમેની પસદંગી મખુ્યવવ ેરાજકોટ રહી છ.ે

રાજકોટ શબલ્ડર એસોશસએિનના િમખુ શહતિેભાઈ બગડાઈનાજણાવ્યા મજુબ રાજકોટ સૌરાષ્ટ્રનુ ંપાટનગર છ.ે ત ેભૌગોશલક રીત ેમધ્યમાંછ.ે હવામાનની દૃશિએ ખબૂ જ અનકુળૂ છ.ે એરપોટિની કનસે્ટટશવટી ધરાવેછ.ે મશેડકલનુ ંહબ છ ેઅન ેરાજકોટની રીઅલ એપટટે માકકેટનો પાછલા ૫૦વષાનો રકેોડિ કહ ે છ ે ક ે રીઅલ એપટટે માકકેટમાં યોલય રોકાણ કરનારવ્યશિએ રાજકોટમાં િોપટદીમાં અભતૂપવૂા વળતર મળેવ્યુ ંછ.ે

રાજકોટમાં શિપટલ શસટી અન ેશિપટલ મોલના ડવેલપર તરીક ેજાણીતાબાકીરભાઈ ગાંધી સરસ વાત કર ેછ.ે તઓે માન ેછ ેરાજકોટ ઝડપથી શવકસતુંિહરે છ.ે અહીંની લાઈફપટાઈલ શવિના સારા ગણી િકાય તવેા િહરેો જવેીછ.ે અહીં ૧૫ લાખની વપતી વચ્ચ ેપાંચ મોલ છ.ે િણથી વધ ુમલ્ટીલલટેસ છ.ે બેટોપ ક્લાસ શથયટેર છ.ે ઈડટરનિેનલ શિકટે પટશેડયમ અન ેએરપોટિ છ.ે રલેવેઅન ેમાગા વ્યવહાર િારા દિેભરમાં કનસે્ટટશવટી છ.ે આઈટીની તમામ સશુવધાછ.ે શિિણ અન ેમશેડકલની દૃશિએ ખબૂ જ આગળ છ.ે લડંનની કસે્પિજ જવેીસપંથાઓ અહીં કોલોબરિેન ધરાવ ેછ.ે કોપોારટે હોસ્પપટલોમાં શવદિેના લોકોસારવાર માટ ેઆવ ેછ.ે આમ એક નાના િહરેની િાંશત અન ેમોટા િહરેનીસશુવધાન ેકારણ ેરાજકોટ એનઆરઆઈ અન ેએનઆરજીનુ ંહોટ ડસે્પટનિેન

રીઅલ એટટેટનું હોટ ડેસ્ટટનેિન◌ સુનીલ જોશી

બની ચટૂયુ ંછ.ે રાજકોટમાં એનઆરઆઈન ે૨૫ લાખથી પાંચ કરોડ રૂશપયાનીિોપટદી મળી રહ.ે

અગ્રણી શબલ્ડર જશેનિભાઈ અજમરેાના મત ેરાજકોટમાં તજેી-મદંી વચ્ચેપણ એવરજે િોપટદી સાડા િણ વષામાં બમણી થાય છ.ે રાજકોટમાં અમારી પાસેઆવતાં એનઆરઆઈ માન ે છ ે ક ે ગજુરાતમાં નરડેદ્ર મોદીના િાસનમાંઔદ્યોશગક શવકાસ અન ેકોમી િાંશત સારી છ.ે તને ેકારણ ેસલામત રોકાણતરીક ેતઓે િથમ તો વતનમાં તમેનુ ંરોકાણ ઈચ્છતા હોય છ.ે તને ેયોલય િહરેરાજકોટ લાગ ેછ.ે તાજતેરમાં જ એબીપીના એક સવષેમાં દિેના સૌથી ઝડપથીશવટસતા િહરે તરીક ેબીજુ ંપથાન િાપ્ત થયુ.ં જ ેબતાવ ેછ ેરાજકોટમાં તજેી-મદંીમાં પણ િોપટદીના ભાવ તટૂિ ેનહીં.

રીઅલ એપટટે કડસલ્ટડટ ભરતભાઈ સોમયૈાના મત ેરાજકોટમાં લોકોનીજીવનિલૈી વભૈવી છ ેઅન ેમોજથી રહનેારા લોકો માટ ેઅહીં સુદંર સગવડો છ.ેતથેી રાજકોટ સૌરાષ્ટ્રના અડય િહરેોની તલુનાએ ઝડપથી શવકાસ પાપયુ ંછ.ેરાજકોટમાં હવ ેઅનકે ટાઉનિીપ છ.ે જમેાં એનઆરઆઈ માિ સટુકસે લઈનેઆવ ેતો પણ રહી િક ેછ.ે તમેની રહવેા, જમવા, કપડાંના વોશિંગથી માંડીનેતમામ સશુવધા આવી ટાઉનિીપમાં રડેીમઈેડ હોય છ.ે આમ રાજકોટ રાજાનાકુવંરની જમે વધી રહ્યુ ંછ ેઅન ે શવકાસના ફળ પવાભાશવક રીઅલ એપટટેમાકકેટનુ ંવધ ુચાખવા મળ્યા છ.ે શવકાસની ગગંામાં સૌ કોઈ હાથ ઝબોળ ેછ.ે• રાજકોટ NRIની પ્રથમ પસંદ શા માટે?

જામનગર રોડ ઉપર ખઢંરેી નજીક એસ શરવરસાઈડ િોજટેટના િમોટરઅન ેરાજકોટના જાણીતા એસ સોફ્ટવરેના કતાાહતાા સજંયભાઈ ધમસાશણયારાજકોટમાં શવદિેીઓના રોકાણ બાબત ેકટેલાક મહત્ત્વના મદુ્દાઓ કહ ેછ.ેતમેના મત ેઅહીં રોકાણની સલામતી સૌિથમ જોવામાં આવ ેછ.ે આ ઉપરાંતહવ ેશવદિેી કાયદાઓ અન ેપથાશનક કાયદાઓન ેધ્યાન ેલઈ રોકાણકારો સોટકા ચકે પમેડેટ કરવા માગ ેછ.ે રાજકોટમાં અમારા સશહતના આવા િોજટેટનીસખં્યા નહીંવત્ છ ેવયાં ચકે પમેડેટ થાય છ.ે

એસ શરવરસાઈડમાં અમો એનઆરઆઈ રોકાણકારન ેમાટ ેબ ેટાવરમાં૪૦-૪૦ ફ્લટેના કલુ ૮૦ ટ ુબડેરૂમ-હોલ-કકચન યશુનટ તયૈાર કરી રહ્યા છીએ.જમેાં િથમ ૪૦ ફ્લટેનુ ંબકુકંગ પણ મળી ગયુ ંછ.ે ખાસ કરીન ેઆ િોજટેટમાંએનઆરઆઈન ેકોઈ પણ સમય ેરહવેા આવ ેવયાર ેફ્લટે તયૈાર મળ ેછ.ે કોમનકકચન, ફલૂ્લી હાઉસકકપીંગ અન ે હોટલે, િવાસ તથા મશેડકલ શરલટેડેહલે્પલાઈન સવદીસ અમારા િારા આપવામાં આવ ેછ.ે

રાજકોટના શવકાસમાં બાંધકામ ઉદ્યોગ પણ મહત્ત્વની ભૂશમકા ભજવીરહ્યો છે. કુલ ૬૯ ચોરસ કકલોમીટરનો શવપતાર ધરાવતા િહેરની સીમાશવપતરી રહી છે. ૧૨-૧૫ કકલોમીટરના અંતરે આવેલા ગામો િહેરમાં ભળીરહ્યા હોવાથી સીમતળ અને નજીકનાં ગામડાંઓની ગામતળની જમીનોનાભાવો પૂરજોિમાં વધી રહ્યાં છે. બાંધકામ ઉદ્યોગે ભરેલી હરણફાળ અનેઊંચા વળતરને કારણે િહેર અને રાજ્ય બહારનાં રોકાણકાર રાજકોટમાં

આવી રહ્યા છે. રાજકોટમાં મકાનોનાં ભાવોમાં ઉછાળો અડય િહેરોનીતુલનાએ વધુ જોવા મળે છે તેનું એક કારણ રાજકોટની મકાન એલોટમેડટશસપટમ છે, જે અડય િહેરોની તુલનાએ રોકાણકારનાં તરફેણમાં રહેતીજોવા મળે છે. પશરણામે બાંધકામ િેિે મૂડીરોકાણકારોનું આગમનસરળતાથી થઈ િકે છે.(લેખક સૌરાષ્ટ્ર યુરિવરસિટીિા અિિિાથત્ર ભવિમાં આરસટન્ટ પ્રોફેસર છે.)

46

આજે દુશનયાભરમાં ભારતના સોનાના દાગીના વખણાય છે. આદાગીનાઓની ઝીણવટભરી બનાવટ, બારીક નકિી અને અદભૂત

હપત કલાથી દુશનયાભરના લોકો અશભભૂત છે. ભારતમાં મુખ્યવવે રાજકોટ,મુંબઇ, કોઇપબતૂર, કોલકતા, કટક, ઇંદોર િહેર સોનાના દાગીનાનાઉવપાદન િેિે જાણીતા છે. દરેક કેડદ્રોની દાગીના બનાવવાની અલગ અલગપરંપરા અને મોનોપોલી છે, પણ આ બધામાં રાજકોટ આગવું પથાન ધરાવેછે. રાજકોટ િહેર રસ-રવા અને તાર-ટીલીના દાગીના બનાવવામાંભારતભરમાં અજોડ છે.

શવિમાં સોનાને વધુ િચશલત બનાવવા અને તેનો ઉપાડ વધે તે માટેવલ્ડિ ગોલ્ડ કાઉસ્ડસલ કાયારત છે. ગોલ્ડ કાઉસ્ડસલ હળવા વજનનાદાગીનાના ઉવપાદન અને વપરાિનેિોવસાહન આપે છે જેથી વધુને વધુ લોકોસોનાનો ઉપયોગ કરતા થાય અનેસોનાનો વપરાિ વધે. કાઉસ્ડસલનાિયાસોને પશરણામે દેિ અને દુશનયામાંભલે મિીનમાં બનેલા અને ઓછાવજનના દાગીનાની માગ વધી રહીહોય, પણ રાજકોટમાં તો પરંપરાગતહેડડીિાફટ, રસ-રવા અને તાર-ટીલીના દાગીના બનાવવાની પેટનાજળવાય રહી છે. આનું મુખ્ય કારણ એછે કે અહીંના સોનીઓમાં હપત કલા-કારીગરીનો જે કસબ છે તે બેજોડ છે.

રાજકોટ િહેરની આજથી અંદાજે૪૫૦ વષા પહેલા પથાપના થઈ તેપછીના થોડાંક જ વષા બાદ એકાદ-બે સોની પશરવાર વસવાટ કરવાઆવ્યા હતા, પણ વયાર બાદના ૨૦૦ વષા દરશમયાન રાજકોટમાંઆસપાસના ગામોમાંથી સોની લોકો આવીને વપયા હતા. ખાસ કરીનેમોરબી, વાંકાનેર, ટંકારા, રીબડા, ધ્રોલ અને અમુક અંિે કચ્છનાસોનીઓએ રાજકોટમાં વસવાટ િરૂ કયોા.

વષોા પહેલા મેસસા વિરામ હીરજી એડડ સડસવાળા મગનભાઇ અનેધીરુભાઇ પટ્ટ્ણીએ શવદેિથી કાપટીંગ મિીનો મગાવી અને રાજકોટમાંકાપટીંગના દાગીનાનું ચલણ િરૂ કયુા હતું. વયારબાદ નટુભાઇ અનેલશલતભાઇ નામના ભાઇઓએ અંશબકા કાપટીંગનો િારંભ કયોા હતો અનેતેમના પછી મુંબઇથી નીશતનભાઇ ઝવેરી નામના એક સાહશસકે મોટા પાયેકાપટીંગના સોના-ચાંદીના દાગીના બનાવવાનું કામ હાથ ધયુું હતું.

હાલ હરકકિનભાઇ આદેસરા અને તેમના બંધુ દાગીનાના કાપટીંગ

િુવણિ કલા-કારીગરીમાં ઝળહળતું રાજકોટ◌ મધુ બારભાયા િેિે મોખરાનું નામ ગણાય છે તો બીજા પણ બે-િણ એકમો છે જ્યારે વષોા

પહેલા વિરામ હીરજીએ રાજકોટમાં કાપટીંગનું કામ િરૂ કયુા વયારેકાપટીંગની મિીનરી ઇટાલીથી મંગાવવી પડતી હતી. બંગાળી કારીગરોઝીણવટભયાા કામ અને હળવા વજનના દાગીના બનાવવામાં શનષ્ણાંત હોયછે, પરંતુ હળવા વજનના મિીનના અને કાપટીંગના દાગીનાના ઉવપાદનમાંતેઓ પાછા પડે છે.

રાજકોટમાં આજથી સોએક વષા પહેલા તાર અને ટીલીના કામકાજિરૂ થયા. આની સાથોસાથ મીનાકારી કામનો પણ રાજકોટમાં િારંભ થયો.આ કામ અજોડ હતું કારણ કે સોનાના દાગીનામાં મીનો પૂરવો એ ખાસકૌિલ્ય માંગી લેતી કલા છે. આજથી ૭૫ વષા પહેલા સોની ભુદરભાઈરણછોડદાસ અને સોની ચુનીલાલ ખુિાલદાસે રોલ િેસ વસાવ્યા અનેરાજકોટમાં તાર ટીલીના દાગીના બનવા િરૂ થયા. આ દાગીનાઓએ

લોકોની સોનાના દાગીનાની પસંદગીસમૂળગી બદલી નાખી અને આકારીગરીમાં રાજકોટનું નામ લખાઈ ગયું.

આ વખતે રાજકોટમાં મુખ્યવવેજાદવજી માપતર, કનુભાઈ મઘડીયા,ઝવેરી મણીલાલ મોહનલાલ, કુંવરજીમકનજી, હરજીવન જુિાભાઈ, છગનલાલમાધવજી, વલ્લભદાસ નાથાભાઈ, િેમજીવાલજી, મોહન નાનજી પટ્ટણી અને અડયસોનીઓ અગ્રેસર હતા. જ્યારેરાજકોટમાં િથમ સોનાનો િો-રૂમવલ્લભદાસ પોપટલાલ રાણપરાએ કયોાહતો. આ ઉપરાંત રમશણકભાઇ,કેિુભાઇ અને અનંતભાઇ મઘડીયાએમીનાકારી કામ ચાલુ કયુું, તો બીજી તરફ

િાણજીવન જટુભાઇ, મગનલાલ ઓઘડભાઇ અને પોપટલાલ િાગજીએસોનાની કારીગરીમાં નવા સીમાશચહ્નો હાંસલ કયાા. આ ઉપરાંત ડાયાલાલદેવજી, મોહનલાલ ગોશવંદજી, ભીમાણી િધસા, નારણદાસ સંઘજી,જમનાદાસ સંઘજી અને મોહનલાલ સંઘજી પણ સોનાના કામમાં અગ્રેસર હતાજ્યારે દયાળજી જગજીવન, િાંશતભાઇ પારેખ, રામજી સવજી, લક્ષ્મીચંદસવજી, નથુ કલ્યાણજી, ભીમજીભાઇ માંડલીયા, મુળજી દેવકરણ,કાકાસાહેબ શરફાઇનરીવાળા, િાંશતલાલ હશરભાઇ, મથુરભાઇબાબરાવાળા, ભગવાનજી નનુભાઇ પારેખ, ઇિરલાલ ચુનીલાલ, ચમનભાઇલોઢીયા, એચ. પરષોિમદાસ, મુળજી નાનજી પટ્ટણી, ગોપાલભાઇ ચોટસી,દેવજીભાઇ અને જાદવજીભાઇ ખેરડીવાળા, વ્રજલાલ ખુિાલદાસ અને અડયોરાજકોટના શિરમોર સમા સોની વેપારીઓ હતા. તો ચાંદીના કામમાંપાયોશનયર હતા સદર શવપતારના ભુદરદાસ ધનજીભાઇ ઝીંઝુવાડીયા.

(ફોટોઃ અિુરાગ વાગરિયા)

રીઅલ એપટટે એજડટ્સ એસોશસએિન-રાજકોટના િમખુ અન ેઅમરએપટટે એજડસીના અશિનભાઈ અનડકટના જણાવ્યા મજુબ રાજકોટમાંશવદિેમાંથી આવતા એનઆરઆઈ િાંશત, સલામતી, હોસ્પપટાશલટી અનેતમેના રોકાણનુ ંવળતર ધ્યાન ેલ ેછ.ે ગજુરાતના તમામ િહરેોમાં છલે્લા વીસથીિીસ વષાનો ઈશતહાસ તપાસો તો રાજકોટમાં રોકાણ કરનાર એનઆરજી કેમુબંઈ, કોલકતા, બેંલલોરના રોકાણકારન ેરાજકોટમાં સૌથી વધ ુવળતર મળ્યુંછ.ે કારણ ક ેરાજકોટ િાંત અન ેઝડપથી શવકસતુ ંસૌરાષ્ટ્રનુ ંપાટનગર છ ેઅનેકાયદો-વ્યવપથા સારા છ.ે ખાસ કરીન ે નરડેદ્ર મોદી િાસનમાં ગજુરાતનુંિાડડીંગ થવાથી અહીં રોકાણકારોન ેવધ ુઆકષાણ થાય છ.ે

વધામાન રીઆલ્ટીઝ તરીક ેજાણીતા શબલ્ડર કતેનભાઈ પટલે જામનગરરોડ ઉપર નવા ૧૫૦ ફટૂ રોડ ખાત ે ૭૦૦થી વધ ુ ફ્લટે અન ે ૨૫૦થી વધુટનેામડેટની ટાઉનિીપ બનાવી રહ્યા છ.ે તમેાં મોટી સખં્યામાં એનઆરજીરોકાણકારોએ લલોટ, ફ્લટે અન ેટનેામડેટ બકુ કરાવ્યા છ.ે તમેનુ ંકહવેુ ંછ ેકેપાછલા વષોામાં રાજકોટમાં જ ે એનઆરજી રોકાણકારો અથવા પથાશનકરોકાણકારોએ રોકાણ કયુું છ ે તમેન ે જમીન-મકાનમાં રોકાણ કયાા બાદઅંદાજ ેિણથી ચાર વષામાં બમણો ફાયદો મળ્યો છ.ે અડય કોઈ પણ ઈડવપેટમડેટ

આટલુ ંસલામત અન ેઆકષાક નથી.જાણીતા શબલ્ડર બનીભાઈ પટલે અન ે સશમતભાઈ કનરેીયા તથા

શદલીપભાઈ લાડાણીના જણાવ્યા મજુબ રાજકોટ કોમી િાંશત ધરાવતુ ંિહરે છ.ેઅહીં વડોદરા, અમદાવાદ અન ેસરુતની તલુનાએ જીવનધોરણ સારુ ંઅન ેિાંતછ.ે રાજકોટનો રજવાડી પવભાવ અન ેખબૂ જ ખિુનમુા વાતાવરણ શવદિેીરોકાણકારોન ેઅહીં ખેંચી લાવ ેછ.ે અમારા િોજટેટમાં શવદિેમાં વસતા અનકેપટલે પશરવારો અન ેતમેના સબંધંીઓ શવિાસની મડૂી ઉપર રોકાણ કર ેછ.ે

અંકકત એપટટેના શદલીપભાઈ સોમયૈાનુ ંકહવેુ ંછ ેક ેરાજકોટ સૌરાષ્ટ્રનુંહબ છ.ે સૌરાષ્ટ્રમાં મળૂ ધરાવતા અન ેશવદિેમાં યકુ,ે યએુસએ, દબુઈ, કનેડેાક ેઆશિકામાં વસતા એનઆરજી વતનમાં સલામત રોકાણ ઈચ્છ ેછ.ે તઓેરાજકોટમાં હોસ્પપટાશલટી, એજ્યકુિેન, મશેડકલ, હવાઈસશુવધા અનેઈડિાપટ્રક્ચર સશહતની સશુવધાન ેકારણ ેરોકાણ કરવા ઈચ્છ ેછ.ે આ એકદંરેસલામત, સારુ ં વળતર આપનાર, િાંત, રજવાડી જીવનિલૈી ધરાવતુ ં એકરહવેા લાયક અન ેરોકાણ લાયક િહરે હોવાથી એનઆરજીની િથમ પસદંરાજકોટ છ.ે

(લખેક વરરષ્ઠ પત્રકાર અિ ેઆરિિક ક્ષતે્રિા અભ્યાસ ુછ.ે)

47

આ ઉપરાંત તે જમાનાના અડય કેટલાક અગ્રણી સોનીઓમાંલખુભાઈ સવજી, રામજી સવજી, જમનાદાસ મોહનલાલ, હીરાચંદ િેમચંદ,જમનાદાસ હીરજી, ઝવેરી ભનુભાઈ, ડાહ્યાભાઈ કેિવજી, કલ્યાણજી નથુ,નટવરલાલ વાઘજી, ગોપાલ નરશસંહદાસ, જીવણલાલ તુલસીદાસ,પરસોતમભાઈ રીબડાવાળા, હીરાલાલ અમરતલાલ ઝવેરી, શહપમતલાલઉજમિી, મશણભાઈ કોિારી, લાલાભાઈ રોલિેસ વાળા, મુળજી દેવકરણ,રણછોડ મેઘજી, રણછોડ ભાિા, ભગવાનજી િભુદાસ બારભાયા,જયંશતલાલ નરશસંહ, દામજી િભુદાસ પાળવાળા, કાનજી રુગનાથ,રાયચંદ િેમચંદ, નંદલાલ અમરચંદ, નરોિમભાઈ ભીમાણી, આદેસરાદુલાભાઈ પોલયુલર, જે.પી પારેખ, લાલુભાઈ બરાળવાળા, કેિુભાઈ અનેભુદરભાઈ વનાળીયાવાળા, નટુભાઈ આંદેરણા વાળા વગેરેનો સમાવેિથાય છે.

કાળિમે રાજકોટમાં બનતાં સોનાના દાગીનાઓની પેટના બદલાતી ગઈઅને ડોકના હાર, કાનના બુશટયા, નાકની ચૂંક, બાજુ બંધ, બંગડી, કંગન,િેસલેટ, માથાની પીન, કંદોરા, માળા અને અડય નમુનાઓ રાજકોટમાંબનવા લાલયા. આ તમામ આભૂષણો એવા હતા જે બીજે ટયાંય બનતાનહોતા. જ્યારે વિરામ હીરજીએ ૧૯૬૦ના દાયકામાં શવદેિથી સોનાનાદાગીના કાપટીંગ કરવાનું મિીન મગાવીને સોનાના દાગીનાના ઉવપાદનઅને લોકોની પસંદગીમાં ધરમૂળથી પશરવતાન આણ્યું.

આ બધા શવકાસની વચ્ચે રાજકોટના સાહશસક સોનીઓએ રાજકોટશસવાય તૈયાર દાગીના પૂરા પાડવાનું િરુ કયુું. િારંભમાં તો ગુજરાતનાઅમદાવાદ, વડોદરા, સુરત સુધી આ કામકાજ સીશમત હતા, પણ પછી ધીમેધીમે સમગ્ર ભારતમાં રાજકોટના સોનીઓ ફરી વળ્યા. દેિભરમાં સોનાનાદાગીનાના ઉવપાદનમાં રાજકોટનું નામ પથાશપત થયા બાદ રાજકોટનાદાગીનાઓ શવદેિ જવા લાલયા. અલબિ રાજકોટના દાગીનાઓની શનકાસમુંબઈ સ્પથત શનકાસકારો િારા થતી હતી અને રાજકોટના સોનીઓ સીધીશનકાસ નહોતા કરતા. આજે પણ આ િથા ચાલુ છે અને રાજકોટથી શનકાસથતા દાગીનાઓમાંથી મોટા ભાગના મુંબઈ સ્પથત શનકાસકારો મારફતશવદેિ જાય છે.

સોનાના દાગીનાઓની શનકાસ િરૂઆતમાં ઇંલલેડડ ખાતે થઈ હતી.ઇંલલેડડમાં ઘણા ગુજરાતીઓ હતા અને છે અને ગુજરાતીઓનો સોના

િવયેનો લગાવ અને લગ્ન તથા અડય િસંગોમાં સોનાની જરૂરત જાણીતી છે.આમ ઇંલલેડડથી િરૂ થયેલી રાજકોટના દાગીનાઓની શનકાસ આજે પણઇંલલેડડમાં તો મોટા પાયે થાય જ છે આ ઉપરાંત અખાતના દેિો, અમેશરકાઅને દૂર પૂવાના દેિોમાં પણ ઘણી સારી શનકાસ થાય છે.

આજે પણ રાજકોટનું નામ સોનાના દાગીનાના મામલે ભારતભરમાંઅગ્રેસર છે. ભારતના એક પણ િહેરમાં ન હોય તેવી ખાસ સોની બજારરાજકોટમાં છે. અગાઉ કોિાશરયા નાકાથી દરબાર ગઢ ચોક સુધી અંદાજેદોઢ કકલોમીટરની સોની બજાર આજે તો શવપતરીને દરબારગઢ ચોકથીમાંડી છેક કેનાલ રોડ સુધી સમગ્ર પેલેસ રોડને આવરી લેતી બની ગઈછે. એક અંદાજ મુજબ રાજકોટમાં સોનાના નાના-મોટા િો-રૂમની સંખ્યા૫૦૦થી વધુ છે અને સોનાનું કામ કરતાં એકમોની સંખ્યા અંદાજે ૩૫૦૦હિે. સોની બજાર અને આસપાસ ૧૯૦ જેટલા સોના કામના સંકુલોઆવેલા છે.

રાજકોટમાં સોનીઓની વપતી ૫૦ હજારથી ઉપર છે. આ ઉપરાંતરાજકોટમાં ૨૦ હજાર જેટલા બંગાળીઓ કામ કરે છે. આજે રાજકોટનાપેલેસ રોડ એટલે કે ડયૂ સોની બજારમાં જેવા ભવ્ય િો રૂમો છે તે દેિનાબહુ ઓછા િહેરોમાં હિે. વળી દેિની તમામ અગ્રણી િાડડના િો-રૂમોરાજકોટમાં છે. ખાસ કરીને શિભોવન ભીમજી, તશનષ્ક, તારા, કલ્યાણજ્વેલસા, ઓરા વગેરે. રાજકોટમાં પેલેસ રોડ ઉપરાંત યાશિક રોડ અનેઅમીન માગા પણ સોનાના નવા િો-રૂમોનું પથાનક બની રહેલ છે.

રાજકોટના સોનાના વ્યવસાયમાં આજ સુધી સોનીઓની મોનોપોલીહતી, પણ હવે પટેલો, રાજપુતો, િજાપશત અને અડય કોમો પણ આવ્યવસાયમાં સારું કાિું કાઢી રહેલ છે. વળી સોની કામ િીખવતી હુન્નરિાળા પણ રાજકોટની મોનોપોલી છે. આવી હુન્નર િાળાના પથાપક હતાગગુ ભગત અને આજે તેમના પુિ ગોશવંદદાસ અને પૌિ શવઠ્ઠલદાસ તેમનોવારસો સુપેરે સંભાળી રહ્યા છે.

આજે અડય કેડદ્રોની ગળાકાપ પપધાા અને સોનાના સતત વધતા ભાવોવચ્ચે પણ રાજકોટના આભૂષણોનું આકષાણ જળવાઇ રહ્યું છે કેમ કે અહીંનાકારીગરો પાસે જે કારીગરી અને કલા કૌિલ્ય છે તે અજોડ અને અશિશતયછે. તો અહીંના વેપારીઓની સાહસવૃશત પણ શબરદાવવા જેવી છે.

(લેખક આરિિક બાબતોિા રિષ્ણાંત અિે વરરષ્ઠ પત્રકાર છે.)

����

�������

�����������������������������������

��(�&'�'"�-"� %�,$"�(2�������������������������� � #*,�

3������������������������,!��1+&,2�!�."

�&$)�./," ��."

��,!��*

���2�������� ��������������)0-)(���+%�-� �� ��)+)(�-��-+��-� �)(�)(�������

�������������������������������������(�&'�-/++*,.���+'$,*/+� *(

000���+'$,*/+� *(������������������� ������������������������� ������������������

��������������������������������������������

����������������������������������������������������������������

�������������������������������������������������������������� ���� ���� *.% ���� ���� *.% ���� ���� *.%

���"�, 3�� 3�� 3�� 3�� 3�� 3� 3�� 3�� 3���

+��1).���,.�,�+#��+�) � .$�+�-���'��"�+��(��,#�(��)#���� �()-��"�+���+���� �/��)'*�&&#(!�+��,)(,�/"1�1).�,").&��� Asian Voice and Gujarat Samachar have been serving thecommunity for the last 4 decades. We have 26,000 paid subscribersand around 5000 copies are sold every week through retail outlets.Our readership exceeds 200,000. We are committed to diversity andare proud to be British.� ������������ ������ ������������"��������� ������!���!����"������������� ���������������������� ������ ���� ���#������ �� �������� ������ ���� ��� ����#���� ���� ��!����������������������$�!������������������������� ��������� ����� ���������$�� !�����!������������� ����������������������!�������!��� ������$��$�� ���� � ������ �������� �����$�!�#���������"�� �������������������� ����������� ��� �����!��������!���!������!�� $��"�� ��#���������"��#�����!����� $�����!�� � ��������$�!������� ����!��������������������$�!�#����������! �����!����"�� ��

48

ભોતમયા તવના મારે ભમવું’તું રાજકોટ!◌ યશપાલ બક્ષી

ગુજરાતના ચાર મહાનગરોમાં રાજકોટ બાકીનાં િણ િહેરોથી જૂદું પડેછે. જૂદું એ રીતે કે અહીં હરવા-ફરવાના પથળોમાં દરેકનો પોતપોતાનો

ઇશતહાસ સચવાયેલો છે. ભવ્ય ભૂતકાળની પમૃશતઓ સાચવીને રાજકોટિહેરના પથળો, રાજકોટ શજલ્લાના પથળો અડીખમ ઊભા છે. આવો,િાસ્લદક સફર કરીએ, કેટલાક પથળોની.• રેસકોસવ

રાજકોટ અને રેસકોસાએકબીજાના પયાાય છે. રેસકોસાનીફરતે રીંગરોડ રોડ છે, મુંબઈનાશિડસ નેકલેસ જેવો! ૪૨ હજારચોરસ મીટરમાં ગાડિન બનાવાયો છે.બાળકો માટે રાઈડ્ઝ છે. રેસકોસાપાસે જ એપયુઝમેડટ પાકક છે. મોશનુંગવોક માટે રેસકોસા હોટ ફેવશરટ છે. તમને જાણીને નવાઇ લાગિે કે રોજસવારે આ રીંગરોડનો અમુક ભાગ વાહનો માટે બંધ કરી દેવાય છે.કારણ? મોશનુંગ વોકસાને તકલીફ ન પડે! ભારતના બીજા કોઇ િહેરમાંકદાચ તમને આવું જોવા નહીં મળે.• રામકૃષ્ણ આશ્રમ

િહેરના ડો. યાશિક રોડ ઉપરભવ્ય રામકૃષ્ણ આશ્રમ છે. રોડ ઉપરઆશ્રમના મુખ્ય દરવાજા સામે ઉભારહો તો સામે સીધા પરમહંસ દેવજીનીશદવ્ય િશતમાના દિાન કરી િકાય છે.રામકૃષ્ણ શમિનનું વડું મથક પસ્ચચમબંગાળના બેલુર સ્પથત રામકૃષ્ણ મિછે. રાજકોટનો આશ્રમ તેની અદ્દલ િશતકૃશત છે. • ડોલ્સ મ્યુસઝયમ

ઇડટરનેિનલ રોટરી ડોલ્સપયુશઝયમના કારણે રાજકોટ શવિનાનકિામાં ઊભરી આવ્યું છે. િહેરનાહાદાસમાન ડો. યાશિક રોડ ઉપરઆવેલા આ ડોલ્સ પયુશઝયમમાં ૯૫દેિોના ૪૦૦થી વધારે ડોલ્સ છે.શલપકા બુક ઓફ રેકડ્સામાં પથાન

ધરાવતું આ ડોલ્સ પયુશઝયમ દર સોમવારે બંધ રહે છે તે વાતનું ધ્યાનમાંરાખીને મુલાકાતનું આયોજન કરિો તો ધક્કો નહીં પડે.• પ્રદ્યુમન પાકક ઝુ

રાજકોટ પયુશનશસપલ કોપોારેિનસંચાશલત િદ્યુમન પાકક ઝુ બે વષાથીિરૂ થયું છે. અહીં ગાઢ જંગલ જેવાવાતાવરણ વચ્ચે શસંહ, વાઘ, રીંછ,મગર, હરણ, શચંકારા, કાશળયાર,હોગ ડીયર, દીપડા સશહતના િાણીઓછે. ઝૂમાં બેટરી ઓપરેટેડ કારનીવ્યવપથા છે જેથી લોકોને ઓછું ચાલવુંપડે છે. ઝૂમાં સાઈકલ પણ ભાડે અપાય છે. દર િુિવારે ઝૂ બંધ રહે છે.

• ગાંધી સરકીટભારત સરકારે ગાંધીજી સાથે

સંકળાયેલા પથળોને ‘ગાંધી સરકીટ’નામ આપીને ઐશતહાશસક પથળોઘોશષત કયાા છે. એમાં રાજકોટમાંિણ પથળો છે. એક મોહનદાસ ગાંધીશવદ્યાલય કે જ્યાં મહાવમા ગાંધીભણ્યા હતા. આ શવદ્યાલયમાં ગાંધીપમૃશત પયુશઝયમ છે. જ્યાં તમને

બાપુની માકકિીટ અને દુલાભફોટાઓ જોવા મળિે. જ્યુશબલીબાગ પાસે આ શવદ્યાલય છે.બીજું પથળ છે ક.બા. ગાંધીનોડેલો. આ એ પથળ છે જ્યાંગાંધીજી રહ્યાં હતા. ગાંધીજીતરુણ વયે રાજકોટમાં રહ્યા અનેભણ્યા. આ ક.બા. ગાંધીનાડેલામાં દુલાભ તસવીરોનોખજાનો છે અને એ રૂમ છે જ્યાંગાંધીજી અને તેમના શપતા રહેતા હતા. િીજું પથળ રાષ્ટ્રીય િાળા છે. આરાષ્ટ્રીય િાળામાં આજે પણ એ લીમડો મોજુદ છે, જેની નીચે ગાંધીજીએઉપવાસ કયાા હતા.

• ઈશ્વસરયા પાકકરાજકોટ િહેરથી આિ

કકલોમીટર દૂર જામનગર રોડ ઉપરમાધાપર ગામ નજીક રાજકોટ શજલ્લાવહીવટી તંિ િારા ઇિશરયા પાકકગાડિન છે. અહીં તળાવ છે. બોશટંગનીવ્યવપથા છે અને રોજ સાંજે પયુશઝકલફાઉડટેનની મજા માણી િકાય છે. દરમંગળવારે ગાડિન બંધ રહે છે.

બપોરે ૩થી રાતે ૮ સુધી પાકકમાં ફરી િકાય છે.• ટંકારા

રાજકોટથી ૪૦ કકલોમીટર દૂર આવેલું ટંકારા ગામ મહશષા દયાનંદસરપવતીનું જડમ પથળ છે. મહશષા દયાનંદ સરપવતીએ આયા સમાજનીપથાપના કરી હતી. વૈશદક ધમાનું અહીં અભ્યાસ કેડદ્ર છે. ટંકારામાં મહશષાનાજડમપથળે આંતરરાષ્ટ્રીય ઉપદેિકમહાશવદ્યાલય ચાલે છે.• ગોંડલ

રાજકોટથી ૪૫ કકલોમીટર દૂરગોંડલ િહેર છે, જ્યાં આિાપુરા મંશદર,મા ભૂવનેિરી મંશદર અને સાંઈબાબામંશદર દિાનીય છે. વેરી તળાવજોવાલાયક છે. ગોંડલ દરબાર ગઢનુંપથાપવય અને જૂની પુરાણી કારનુંપયુશઝયમ ખાસ જોવા જેવું છે.• વીરપુર

વીરપુર એ સૌરાષ્ટ્રના સંતજલારામ બાપાની જડમ-કમા ભૂશમ છે. જલારામ બાપાની જલયા છે. મોટી

બજાર છે. આ જલયામાં દાન લેવાતું નથી.રોજેરોજ લોકો જલારામ બાપાના ભંડારામાંભોજન લે છે.• ઘેલા સોમનાથ

યાિાધામ સોમનાથ સાથે જેની કથાસંકળાયેલી છે તેવા ઘેલા સોમનાથમહાદેવનું મંશદર રાજકોટથી જસદણ થઈનેજવાય છે અને રાજકોટથી ૭૦કકલોમીટરનું અંતર થાય છે. રાજકોટશજલ્લા વહીવટી તંિ િારા આ મંશદરમાંશવિાળ ગાડિન, ફુવારા કરાયા છે. મંશદરમાંએસી અને નોન-એસી રૂમની સગવડ પણ

નજીવા દરથી અપાય છે. શદવસ-રાત ભોજનની પણ વ્યવપથા છે. આમ, રાજકોટ િહેર અને રાજકોટ શજલ્લામાં ઘણા પથળો છે.

રાજકોટ એ સૌરાષ્ટ્રનું કેડદ્રશબંદુ છે. અહીંથી સૌરાષ્ટ્રના અડય શજલ્લામાંફરવા જઈ િકાય છે. રાજકોટમાં રેલવે, બસ સુશવધા ભરપૂર છે. મુંબઈ-રાજકોટ વચ્ચે રોજની િણ ફ્લાઇટ ઓપરેટ થાય છે.

રેસકોસવ સકકલ

પ્રધુમનપાકક ઝૂ

ક.બા. ગાંધીનો ડેલો

રામકૃષ્ણ આશ્રમ

ડોલ્સ મ્યુસઝયમ

ગાંધી સ્મારક ખંડ

ભુવનેશ્વરી માતા મંસદર, ગોંડલ

ઈશ્વસરયા પાકક

જલારામ બાપા મંસદર

49

'�(V�!Y� j�Y� (V�.e(VQ!Y�"Vf�V*�%]x&!Zf�!V!��[g��V&�+Vf�V!`(�`�x+O%(&Vf�x+1'V��$7'Zf��̀��qo&Y�.�Y&Vf�+Vf�V!`(!V�&/V(V{&V!!Y'��&(x.f/| �$f V+`)� v(�|�� x+)V.� "`)`.w��`� '� !Y

%<'�V!`� �V(�̀. /` )V �Y � !Zf�-m��$!Y�(Rd�`�� /`(Y�a�/d�a)&Vf� !Y��!V� �V'� �`� �� %]x&� �"(.�Y�� "]+k� "Vf�+d6'Vf� (/Y� �'V!V"Z(V+V� .Vf"�a� �`� � �x�/Vx.��V&� �Tf� "(f�Z

6'Vf!V�C{�!d�x�m��(Y�`�"�V��/d+V!V��V(��̀ x,S����V�(d2'.Zx+ V�Y�+fx����

��V&�&V�a��/+̀V�Zf��b��������"V�Y�!`��V�(V�����V!d�!x/�"V(+�(��Y+�̀+V*Z��(�̀���̀�+̀%]x&�"Vf�V*��

v�!!Y� �7&%]x&=�� >+�Vmx�� �x('x.w� ��!!Y� �!�̀ �7&%]x&>+�m�Y�"��&/V!���̀�"fxH!`�"�V+!V(���V&!V�!($f�V �"d�V!V%V��%Vf�^�!Y� X>�x�� .Z V(+V!Zf� $Y�[g� ��8'Zf� �!`� "]�� &V�ZDY� �+̀�\h+($V!Y�>z�Y&Vf��`+�'V��`(Y�a$)�E>���+Vf�V!`(���V�'Z��b�!Y�>�V"!V��(Y��`!V�#*!Y�&Y�V,�@V9'�!d�.�Y��.Z Y�&V��V�(/,̀`�

�&�V+V�!V� f�((VQY' ("d�n�Y� ,(`� qqo� &V)� �](� �!`(V��d��Y�AY.`��&V)!V���(�̀+`)+Vf�V!`(� �V&� &3�Z� !�Y!V� W�!V(�̀ +>'Zf�`�� ���d!Y� +�&Vf� +`)� � �V&!Y+.x�� "�V.`�� /{(!Y� �̀�� �V&&Vf%(+V���&Z&!V��&ZX>)&�{x�����c!���Vx/7�Z�!Y�+.x���`�

�V�`�(&Vf� x,'V%(&Vf� {�Y�V�Y(!V�x.f/!Y�+.x����V�V!d�%'���V+V'(.�7#b�,!!`��V(��̀��Y��.(!Vx!+V(�!V� "�)`� x.f/d!`� $�V++V�Z�(V��.(�V(`� &!V�>�*Vf�(�&V�a�$�̀A��>�*d!Y�".f��Y��(Y��`��`&V!Zf� �+Vf�V!`(�"����̀�+Vf�V!`(�")̀`.!Y�"V�*(V&"Z(V�+7'�CV�Y�d�&V�a!Zf��%'V(5'��`�4'Vf� ��x.f/!Zf�'Z�)�(�V'Zf�`�� �V��̀(&Vf� x.f/�`� !+{�x,,Z!`� �7&��V8'V!Y� + V&�Y!V�.&V�V($V��&Z1'�&fAY�DY�!(7̀B�&d�Y� !�̀(&V�+V�+Vf�V!`(��'V�/�V��

�Z�(V�%(&Vf� $V*�� 6+� x!+V(�� Cd�0̀�� /V�� (Y� � x�,V&Vf�`�_�� �(!V(� !($f�V� �f"x�� �`� �d�� (&x��%V�� &/`�V� �!�̀ �d�%V!Z$/`!�&/�̀V�� &!Y�.V��̀ &!V�x&Ad���E>�Y�d�DY� ��.Y��"�a)�& Z$`!�"�a)��!`�DY�/(%�!�8)V/V����V(&!V��V�V���)V'7.��)$�(d�)Y� �)$� �`+Y� f�((VQY'� .f>�V� � /V�� &Y)V<'V� "x(�V&`+Vf�V!`(&Vf� z�i� CV'� ��� �')̀� !�� (�� �d,Y� � /dX>"�)!`"Z!|m+!�&;'Zf���M�!�.V !�.V&@Y�Y�.J���Z�(V�%(&Vf�$V*�d!Yf�!V��"(,̀!�x+!V&]:'`��(�Y�C�&�/d>"Y�)��(Y�b� !Y���!V��V'�`��.V��̀��.V�`���&d$V)��xIx!�d��V&�̀���V&�#(�V��(Y�>�_)d!V$V*�d!Y�f�!V�>?Yx!f���(Y�x!�V!�&Z�$�>�*�"(��� &!�̀.V(+V(�"V'���̀�!�̀�"(,̀!!Y��U(�/d'��d� !��(���d,Y�/dX>"�)&Vf&#�� �"(`,!� �(Y� �!�̀� $V*�d!V� |+!&Vf� (d,!Y� ()̀V+V'� �`�

x!'x&���b9"�'d{'��`���V�$ Y�.Zx+ V�(&x��%V!Y�!�(�/`�*�V'���̀�!`��̀�d� �&V�a�>+���k��)f�!�+Vf�V!`(!d�C+V.��+V(�!+V(�(`���̀

�`�+V�u�&d$V)��xIx!�d��Z�(V�&Vf�#(�V��'V���̀�!`�V&Y�+-m�.Z Y&Vf�$Y{�t&d$V)� � xIx!�d�V'm(�� �,`�� �Z�(V�.(�V(��!�̀%V(��.(�V(�(#�Y� �V� �x̀(�Y!`� @V7�&*Y� ��̀� �Z�(V�� .(�V(LV(V� �.Z"(� >"`,Y'V)Y>�x�:F!� �V� 'Zx!��� �(Y�b��!V��(V���̀�

�.+̀V�+ Z�)d�d�.Z Y"/l�`� �&V�a�/+`�+�d�(V!Y.Zx+1'V�� �� /dX>"�)+�[+V*V� �V� /d>"Y�)�!`� �d(�� &Zx!�D&!Y/dX>"�)�.V�`�.f'ZH��d�V���(Y�6'Vf�"��poo���V�&#��&`x��)��!`.|m�)����b(��V"+V!Zf�,U��(V'Zf���̀�+Vf�V!`(&Vf��d�$V*��.V��̀+`)&V�V�x"�V�&V�a�(/`+V��&+V!Y�"��.Zx+ V���̀� �)Zf���!/j���&#�.`+V��]$�.7&V!"]+m���(V'���̀

�(`��&d$V�)�'Zx!��LV(V��(�&x/!`�sooo�$V*�d!Zf� X>?x!f���V'�`�� �(� &x/!`� .((̀V,� ro�ooo�Y� + Z� $V*�d!Zf� X>?x!f�� �V'� �`�

+Vf�V!`(!Y� /dX>"�)&Vf� "Z1�� +'!V� &V�a��+Vx�'V!V� .V�`'� x�+.� .V(+V(� �!`�"(`,!��V'���̀

&d�V%V�!V� �V�V�d � +Vf�V!`(!Y&Z)V�V�� )Y Y� ��̀ �!`� E>�!Y� +/Y+�Y'S&�V���V�"V(�,m��V��d��Z,Y��!�̀.f�d-<'H��'Vm���̀�b� &!V�!V�Vf�.V(V��V&�&V�a+"(V�(/'V���̀

�.V�`����%`�%V�x&)V+Y�.+̀V�.V�(�(�V� E>�Y�d� DY� �� .Y�� "�a)�� & Z$`!"�a)� �!`� DY� /(%�!� 8)V/V�� DY� "Y)Z�&Y!�� DY&�Y� CYx�$/`!� &d�Y�� DY%(�%V���G���!�̀.e�Y�&/K+!Zf��!Z�V!�d�v�Z�(V��.&V�V(w��!�̀v x,'!�+d�.w.VNVx/�d� �!`� !V� �fAYDY� .Y�$Y�� "�a)

�`&��.&@��Y&!d�./�V(��!7'���̀"!Zf� !V!V&Vf� !V!Zf� �V!� �� $V*�!Y� x�f��Y&Vf� BxP�V!� LV(V

,V!d��Y"�C��V+�̀��̀� !d�!f���&Vf/Y�"yV���̀&/V.Z��&V�`���+̀d�`�

"�"!V��V&�&V�a�.V !�.Zx+ V�Y�.J�&d$V�)���xIx!��(+V��3��V�/d��d��&`�"!�̀./�V(�"+V��`�d��6"(��`

��*����+��$�*��$�$��+�$��$���$�)��,�.��$�+-������������������ ���������������

")�&( �!"0!�3������3�%++� +�/'��111�!"0!�3��+,$

�+,��+*�.&+* ��"0!�3���%�,&.��("��,/-.��(+3!-�����

��,'".��(� "��,�* %���+)#+,!���--"2���������+ ������*'�-+,.� +!" ���������

�$,$�(��&�4�4�#�$��1/�&���&�+�2� 5��4��$���(�(�3���(�10�&��&�$,��(���$�"!��',��4��$��2'��$����$,��$���������4��$� 3

� ��� 4���4��$���(�(��

��������+�&�����+%!���

4�,��', �'�

50

વાત છ ેિણ દસકા પવૂષેની. રાજકોટની કસંારા બજારમાં ઘડાતા વાસણોનારણકાર એક કસંારા યવુાનના હૃદયમાં સાત સરૂ બનીન ેગુજંતા હતા.

એ સરૂ સમાજ માટ ે કાંઈક કરી છટૂવાનો રણકાર શદલમાં જગાવતા હતા.કસંારા બજારની દકુાન સભંાળનાર ગણુવતંભાઈ ડલેાવાળા નામના એ યવુાનેધધંાનો શવકાસ કરવાની સાથોસાથ ‘સરગમ શિકટે ટીમ’ પથાપી. શિકટે રમતારમતા ગણુવતંભાઈએ શમિો સમિ સમાજ માટ ેકાંઈક કરી છટૂવાની વાત કરીઅન ેસરગમ શિકટે ટીમનુ ંક્લવેર સરગમ ક્લબમાં રૂપાંતર પાપયુ.ં બસ તેશદવસની ઘડી અન ેઆજનો શદવસ - સરગમ ક્લબ આજ ેસમાજ સવેાનો પયાાયબની ગઇ છ.ે

ક્લબની પથાપનાથી જ ગણુવતંભાઈનુ ં ધ્યયે પપિ છેઃ સપંથા રાજકીયપિાપિીથી દરૂ રહી સમાજ સવેા કરિ.ે તમેની નીશતનાપશરણામ આજ ેદખેાય છ.ે ‘ગણુભુાઈ’ના હુલામણા નામેજાણીતા ગણુવતંભાઇએ સમાજ સવેા, રમતગમત, શિિણઅન ે સાંપકશૃતક િવૃશિ િિે ે િિસંનીય કામ કયાા છ.ેસરગમ ક્લબ બાળકોથી માંડીન ે વડીલો-વૃિો સશહતતમામના શવકાસ-ઉવથાન માટ ેસશિય છ.ે દિેના ભાશવઘડવયૈા બાળકો માટ ેતમેણ ેસરગમ શચલ્ડ્રન ક્લબ િરૂકરી. બાળકોની આતંશરક િશિ ખીલવતી આ ક્લબમાં૫૦૦૦થી વધ ુબાળ સભ્યો છ.ે પિી સિશિકરણનો નારોતો આજ ેઉઠ્યો છ,ે ગણુભુાઇ તો આ કામ વષોાથી કર ેછ.ે બહનેોની આતંશરકિશિ ખીલ,ે પવશવકાસ થાય અન ેસાથ ેસમાજ સવેાનો સગંમ રચાય તવેા ઉદ્દિેસાથ ેજડમ થયો સરગમ લડેીઝ ક્લબનો. ૩ હજારથી વધ ુસભ્યો ધરાવતી લડેીઝક્લબ આખુ ંવષા અનકે સવેા-િવૃશિ કરતી રહ ેછ.ે આ જ પવપથ સમાજનીરચના માટ ેસરગમ લડેીઝ હલે્થ ક્લબ પણ કાયારત છ.ે અહીં તઓે ચસે, કરેમ,ટબેલ ટશેનસ જવેી રમતો િારા ખલેશદલીના પાિ પણ ભણ ેછ.ે

યવુાનોન ેસગંદોષથી આડ ેરપત ેચડી જતા રોકવા સરગમ જડેટ્સ ક્લબછ,ે તો વૃિો-વયપકો માટ ેસરગમ શસશનયર શસટીઝડસ ક્લબ છ.ે ક્લબ વૃિો-વયપકોન ેહતાિામાં સરી પડતા બચાવી તમેનામાં ઉવસાહનો સચંાર કર ેછ.ેધાશમાક-સાંપકશૃતક કાયાિમો પણ યોજ ેછ.ે નવરાશિ અન ેિરદપનૂમની રાિ ેતોસરગમ સોળ ેકળાએ ખીલ ેછ.ે રાજકોટમાં એક માિ સરગમ ક્લબ િારામશહલા ઓરકપેટ્રાના સથવાર ેફિ બહનેો માટ ે‘ગોપીરાસ’ નવરાશિ મહોવસવયોજ ેછ ેતો ભલૂકાંઓન ેરાસગરબા રમાડવા ‘કનયૈાનદં રાસોવસવ’ યોજાય છ.ે

સામાશજક ઉવથાનની વાત હોય ક ેકદુરતી આફત હોય, દરકે િિે ેસરગમક્લબની સવેા દખેાિ.ે ગણુભુાઇ ક્લબના સભ્યો-કાયાકરોન ે જરૂરતમદંોનીસહાય માટ ેમાિ િરેણા જ નથી આપતા,ખભખેભા શમલાવી સવેામાં પણ જોડાય છ.ેશિયાળામાં િડંીથી િૂિંવાતા ગરીબોનેધાબળા ઓઢાડવા પણ જાય અનેઆફતગ્રપતોન ેઅનાજ-કપડાં-ઘરવખરી કેફડૂ પકેટેો પહોંચાડવા પણ પહોંચ.ે

તબીબી શચકકવસા અન ેસારવાર મોંઘાથઇ રહ્યા હોવાથી જરૂરતમદંો માટ ેસરગમક્લબ ેઆરોલય સવેા કડેદ્રો પથાપી નજીવાદર ે સારવાર અપાય છ.ે રાજકોટનારસેકોષા પાકકમાં દાતાઓના સાથ-સહકારથી શમની હોસ્પપટલ િરૂ કરાઇ છ.ેએટલુ ંજ નહીં, દદદીઓન ેરાહત દર ેદવામળ ેત ેમાટ ેપણ વ્યવપથા કરાઇ છ.ે ક્લબિારા કમાણી ફાઉડડિેનના સહયોગથીદર મશહન ે િણ શદવસ જયપરુ ફટૂ કપેપયોજાય છ.ે જમેાં ૧૨૫થી વધ ુ વ્યશિનેતનેા પગ પર શવનામલૂ્ય ે કલેીપસા-બટૂ-ઘોડી ફીટ કરી અપાય છ.ે

શનપવાથા સવેાન ેવરલેી એકમાિ સપંથાએટલ ે સરગમ. રાજકોટના રયૈા રોડ

સ્પથત આમ્રપાલી શસનમેા પાસ ે આવલેા ક્લબના કાયાાલયનુ ં િિૈશણક,સામાશજક, સાંપકશૃતક અન ેઆધ્યાસ્વમક િિેમાં અનડય િદાન છ.ે સકંટ સમયેરાહત રસોડા, દષુ્કાળમાં પાણી અન ેઘાસચારો, રિદાન કપેપ જવેી િવૃશિ વડેસવેાનો દીવડો ઝળહળતો રાખ્યો છ.ે સરગમ ક્લબની શવશવધ સવેાકીયિવૃશિઓન ેગજુરાત સરકાર ેશ્રિે સવેા એવોડિથી શબરદાવી છ.ે

રાજકોટ રજવાડી િહરે અન ેિજાજનો ઉવસવિમેી, કલાના કદરદાન અનેસગંીત-નાટકનાં રશસયા..! િજાની આ તાસીરન ે લક્ષ્યમાં રાખીન ે રાજ્યસરકારના યવુક સવેા અન ેસાંપકશૃતક શવભાગ ેરાજકોટમાં અદ્યતન હમે ુગઢવીનાટ્ય ગૃહ તયૈાર કરીન ે તનેુ ં સચંાલન સરગમ ક્લબન ે સોંલયુ ં છ.ે ૧૪૦૦બિેકની િમતા અન ેશવિકિાની લાઈટ-એડડ-સાઉડડ શસપટમ ધરાવતો હમેુ

ગઢવી હોલ ગજુરાતનુ ં અણમોલ નજરાણુ ં બડયો છ.ેસરગમ ભવન ખાત ે કાયારત કલામશંદરમાં બાળકોનેસગંીત-નૃવય, પઇેડટીંગ સશહતની કળાનુ ંપાયાનુ ંશિિણઅપાય છ.ે તો િહરેમાં િણ પથળોએ બાળકો-બહનેોનેઉમદા વાંચન સાશહવય મળ ેત ેમાટ ેટોકન દર ેલાયિરેીસશુવધા અપાય છ,ે જમેાં હજારથી વધ ુસભ્યો છ.ે

સરગમ ક્લબ ે િિૈશણક િિે ે પણ િિસંનીય કામકયુું છ.ે રયૈા રોડ પરના અશનલ િાનમશંદરનુ ંસચંાલનસરગમ ક્લબ કર ેછ.ે જ્યાર ેજામટાવર રોડ ઉપર લાખો

રૂશપયાના ખચષે તયૈાર થયલેા અદ્યતન સરગમ ભવનમાં રાજ્ય સરકારનાસહયોગથી કોપલયટુર શિિણ અપાય છ.ે જનેો શવદ્યાથદીઓથી માંડીનેવપેારીઓ, નોકશરયાતો અન ે શનવૃિ લોકો લાભ લ ેછ.ે ૧૯૯૪માં રાજકોટપયશુનશસપલ કોપોારિેન ે રસેકોસામાં ભવ્ય લલનેટેશેરયમ ઊભુ ં કયુું, જનેેસફળતાના ચાર ચાંદ લગાડ્યા સરગમ ક્લબના સફળ સચંાલન.ે આલલનેટેશેરયમની લાખો લોકો મલુાકાત લઇ ચટૂયા છ.ે

અંશતમ શવસામા સધુી લોકોની સવેા કરવા સરગમ ક્લબ ેરામનાથપરાપમિાનના નવશનમાાણનુ ંબીડુ ંઉપાડ્યુ.ં આજ ેમશુિધામના નામ ેઓળખાતીપમિાનભશૂમ ધમાપથાન બની છ.ે અહીં સવાર-સાંજ આરતીની ઝાલર પણ વાગેઅન ેમૃતકોના પશરવારજનોન ેિાંશત મળ ેત ેમાટ ેિાથાના પણ થાય. જ ેપથળેઅગાઉ મોટરેાં પણ જતા ડરતા હતા વયાં આજ ેમશહલાઓ-બાળકો આવ ેછ.ેરાજકોટનુ ંમશુિધામ શનહાળી મખુ્ય િધાન શ્રી નરડેદ્ર મોદીએ ગાંધીનગરમાંઅનોખા મશુિધામનુ ંશનમાાણ કરવાનુ ંકાયા ગણુવતંભાઈન ેસોંલયુ.ં

૫૮ વષાના ગણુવતંભાઈ વષૈ્ણવ સિંદાયમાં માન ેછ ેઅન ેખરા અથામાં તમેણેગાંધીજીનુ ંશિય ભજન ‘વષૈ્ણવજન તો તને ેર ેકહીએ, જ ેપીડ પરાઈ જાણ.ે..’

જીવનમાં પચાવ્યુ ં છ.ે એમની િાપરમાંરોલીંગ શમલ અન ેચાર ફટેટરી છ,ે જમેાંએલ્યશુમશનયમ તથા પટીલનાં વાસણ અનેકકચનવરેની વપતઓુ બન ે છ.ે બહોળોવ્યવસાય છતાં તઓે અનકેશવધ સમાજસવેા માટ ેસમય કઇ રીત ેમળેવી િક ેછ?ે

ગણુભુાઇ કહ ેછ,ે ‘પશરવારમાં અમ ેછભાઈઓ ન ેનવ ભિીજા છીએ. તઓે ધધંોસભંાળ,ે હુ ં ૨૪માંથી ૧૮ કલાક સરગમનેફાળવુ ં છ.ે પસૈટેક ે બહુ સખુી છુ.ં‘સરગમ’ની સવેા કાજ ેમાર ેકોઈ પાસ ેહાથલાંબો કરવો પડતો નથી. ભગવાન કપૃાથીબધુ ંમળી આવ ેછ.ે હુ ંફરજ-સમયની શિપતપાળુ ં છુ.ં સપંથાના સૌ સભ્યો અન ે દરકેકમાચારીઓ સમય અન ે શિપતનુ ં પાલનકરતા હોવાથી જ સરગમ ક્લબ િારાકરાતા દરકે કાયોા િિસંનીય બન ેછ.ે’સરગમ કલબ ઓકફસઃ કોઈડસ કોનાર,િીજા માળ,ે ડા ે. યાશિક રોડ, રાજકોટ.ફોનઃ +૯૧ ૨૮૧-૨૪૬૪૭૯૧, ૨૪૬૭૭૧૭,૨૪૬૪૫૫૬/ મોબાઇલઃ +૯૧-૯૮૨૪૦ ૪૦૮૮૯

સરગમ ક્લબ નામના વટવૃક્ષની વડવાઇઓ...• સરગમ ક્લબ • સરગમ લડેીઝ કલબ • સરગમ શસશનયર શસશટઝનકલબ • સરગમ કપલ કલબ • સરગમ શચલ્ડ્રન કલબ • સરગમ કલબસચંાશલત હમે ુગઢવી નાટ્ય ગૃહ • સરગમ કલબ સચંાશલત રામનાથપરામશુિધામ (પમિાન ગૃહ) • સરગમ કલબ શનશમાત - પમૃશતવન રામનાથપરામશુિધામ • સરગમ કલબ સચંાશલત િબપટેી (એ.સી.) • સરગમ કલબસચંાશલત અદ્યતન િબવાશહની અન ેએપલયલુડસ સવેા • સરગમ સવેા કડેદ્ર• સરગમ સચંાશલત શવકલાંગ સવેા કડેદ્ર • સરગમ કલબ સચંાશલતલલનેટેોશરયમ • સરગમ લડેીઝ લાઈિરેી • સરગમ શચલ્ડ્રન લાઇબરેી• સરગમ મશહલા મગેશેઝન લાઇિરેી • સરગમ મશહલા લાઇિરેી • સરગમકોપલયટુર સડેટર • સરગમ લડેીઝ હલે્થ કલબ • સરગમ કલબ સચંાશલતકમાણી ફાઉડડિેન શનશમાત જયપરુ ફટૂ કપેપ • સરગમ કલા મશંદર• સરગમ સચંાશલત ઓમ મશેડકલ પટોર • સરગમ સચંાશલત રાહત દરનુંદવાખાનુ ં - એરોડ્રોમ રોડ, રાજકોટ • સરગમ સચંાશલત રાહત દરનુંદવાખાનુ ં- એપટ્રોન સોસાયટી, રાજકોટ • સરગમ સચંાશલત રાહત દરનુંદવાખાનુ ં - કાડતા પિી શવકાસ ગૃહ, રાજકોટ • સરગમ કલબ િારાગાંધીનગર મશુિધામનુ ંશનમાાણ • સરગમ કલબ સચંાશલત અશનલ િાનમશંદર હાઈપકલુ અન ે પવસ્પતક ગલ્સા હાઇપકલૂ • સરગમ સચંાશલતકોપલયટુર સડેટર • સરગમ હલે્થ કરે સડેટર • સરગમ બાન લબે લડેીઝહલે્થ કલબ • સરગમ સચંાશલત ઇડડોર પટશેડયમ.• સરગમ સચંાશલત કલાભવન - રયૈા રોડ, રાજકોટ.

સ્થાપક પ્રમુખ ગુણવંતભાઇ ડેલાવાળાના નેતૃત્વમાં સરગમ ક્લબ સમાજ સેવા, સત્કમવ,સંવેદના, સદભાવના, સંસ્કાર, સંસ્કૃસત અને સંગીતના સાત સૂરોની સુરાવલી વહાવી રહી છે.

ગુણવંતભાઈ ડેલાવાળા

સરગમ ક્લબ સેવા, સહકાર, સત્સંગનો સિવેણી સંગમ