PUBLIC BELIEFS AND PRACTICES IN THE NORTH VAN LAKE BASIN

Yasin İPEK* ABSTR;\.CT

w e call belief sty_.!e as 'Public Belief' which was occurred by the certain experiences,shaped by the religion and traditional customs, was auricular with the· way of rumour.We can see public beliefs and their effects in the many areas such as

di.fferent parts of life from biİth to death,economical and social relations,weather forecast,also in the tfne arts. ·

Although the description of Public Belief is known as superstitious and unholy by the people,some of them d efi ne it as beliefs which are accepted and continued to practice. With this description ,the word 'Superstition' emerge instead ofPublic Belief which is often used .Superstition which doesn't have positive effect on people is often discussed and defined as · different ways.

It isn't forgotten that Public Belief is an issue which related about belief and it can't be proved or it can't be made experiment on it. If we want to associate this with other disciplines,I think that it is true to make a decision by benefiting from the History of Religions and Phenomenology of Religion.Another po int is that reality and truth ·co ncepts are relative and change according to da te and society.For example; it is possible that beliefor behaviour which is nonsense and incoherent to us can be coherent and concur with the information of that time in the circumstances of that ter m .So I think that it isn't fair manner to qualify all of the public beliefs as illogical,unscientific and unreligious by evaluating according to the circumstances of at the present time as being prejudiced. On the contrary;when public beliefs are separated from the ones which are illogical,unscientific and unreligious , they are descended to other generatian as elemen ts which are connective in the society and refreshing and colouring for the life.

Public Beliefs were arised from the solution searching of the people who wanted to satisfy their needs and wishes,become hopeful, obtain serenity and confidence.The thing which a person believe s is commen and efficient if it satisfy the person in a go o d way.It is also accepted in a quick way if it concurs with the religious elements and it isn't criticized by the science.It isn't necessary to spread out this with any written text or any source because it is conveyed easily ear to ear and generatian to generation.

Now I will try to quote these beliefs which is accepted as a true without discussing and practices which are realized with whichever goal by fınding the reality which are lived in the title of 'Public Beliefs and 'Practices in the North Van Lake Basin.

*Yasin İPEK, Dinler Tarihi ve İslam Tarihi Uzmanı, Kayseri - TURKEY e-mail: yipek75@hotmail.com

521

KUZEY VAN GÖLÜ HAVZASI'NDAKi HALK iNANlŞLARI VE UYGULAMALARI

GİRİŞ

B elirli tecrübeler neticesinde ortaya çıkmış, din, gelenek ve görenekiere göre şekillenmiş, kulaktan kulağa

rivayet yoluyla yayılmış inanma biçimine Halk İnanışı adını verebiliriz. Doğumdan ölüme kadarld hayatın çeşitli safhalarından gündelik yaşayışa, iktisadi ve sosyal münasebetlere, hava tahminine, güzel sanatlara kadar birçok alanda halk inanışlarını Halk inanışının tarifini, insanlar tarafından batıl ve dine aykırı olduğu bilindiği halde kabullenilip uygularimaya·devam eden inanışlar şeklinde tarif edenler de olmuştur. Bu tanımlamayla birlikte karşımıza "Halk inanışı" tabiri yerine sıkça kullanılmakta olan "Batıl İnanç" veya "Hurafe" sözcülderi çıkmaktadır. insanda çok da olurrilu etld yaratmayan batıl inanış üzerinde sıkça tartışılmış ve farldı şeldllerde tanımlamalar yapılmıştır. Bunlardan birkaçını verecek olursak:

"Bilgi alanının dışında kalan ve gerçekle bağlantısı bulunmayan tasanınlara inanma"1

"Korku, çaresizlik, çağrışım gibi psikolojik nedenlerle beliren, geleceği bilm"el< isteğiyle bazı rastlantı benzeriilcleri iyilik ya da kötülüğün ön belirtileri olarak değerlendiren, bilimin ve geçerli bir dinin reddettiği birtakım tabiatüstü kuvvetlerin varlığını kabul eden, kuşaktan kuşağa geçen yanlış ve boş inanmalardır:'2

"Batıl, gerçeğe uymayan, doğru olmayan, doğruluğu ispat edilemeyen, inanç demektir:'3

Yukarıda batıl inanışla ilgili olarak verilen tanımlamalara baktığımızda tamamen eleştirel

Yasin İPEK *

tarzda bir yaldaşıin sergilendiğini görmekteyiz. Bu eleştirileri yaparken göz ardı edilmemesi gereken bazı noktalara değinmek istiyorum.

Unutulmamalıdır ld halk inanışı, isminden de anlaşılacağı üzere inançla ilgili bir konu olup, inancın ispatı ve deneyi olmaz. Şayet bunu bilim dallarıyla ilişldlendirmek istiyorsak, Dinler Tarihi ve Din Fenomenolojisinin verileriyle bir yargıya varmanın daha doğru olacağı kanaatindeyim. Diğer bir noktada gerçeklik ve doğruluk kavramları göreceli olup zamana ve topluma göre değişebilmektedir. Mesela bize saçma, tutarsız gibi gelen bir inanış veya davranış ortaya çıktığı dönemin şartlarında çok tu~arlı ve o zamanld bilgilerle örtüşüyor olabilir. O halde baştan ön yargılı .­davranıp halk inamşlarının tümünü günümüz şartlarına göre değerlendirerek akıl- ilim ve din dışı olarak_nitelendirmenin çok da doğru bir tutum olmayacağını düşünüyo~vm;.-Aksine, iyi bir tasnif yaparak; akla-ilmeve dine aykırı olanları ayıldayıp geriye kalanı aldığımızda halk inanışları toplumu birleştirici ve hayatı renklendiren, canlandıran unsurl~r olarak "' bugün yaşanacak yarınlara da Jnlr~s kalacaktır.4 .. Halk inanışları; il::ıtiyaçlannı gidermek, dileklerini yerine getirmek, ümitlenmek, huzur ve güven duymak isteyen insanın çözüm arayışından doğmuştur. İnandığı şey ldşiyi ne kadar tatmin ediyorsa o kadar yaygın ve etldlidir. Hele bir de dini öğelerle örtüşüyorsa ve ilim tarafından da tenldt edilmiyorsa çok daha hızlı bir şeldlde kabul görecektir. Yayılınası içinse herhangi bir yazılı metin ya

* Yasin İPEK, Dinler Tarihi ve İslam Tarihi Uzmanı, Kayseri - TÜRKİYE e-posta: yipek75@hotmail.com

522

VI. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu The Sixth International Symposium of Van Lake Region

da kaynağa gerek olmayıp, kulaktan kulağa nesilden nesile rahatlılda taşınmaktadır.

Kuzey Van ·Gölü Havzası'ndaki halk inanışları ve uygulamaları başlığı altında bu inanışların doğru ya da yanlışlığını tartışmaksızın kabullenilen ve yaşanan realiteyi tespit ederek hangi aıpaçla ne tür uygulamaların gerçeldeştirildiğini aktarmaya çalışacağım. \ -

. /

I- HALK iNANlŞLARI VE UYGULAMALARI

A) UGURSUZ SAYILAN YA DA UGURSUZLUK GETİRECEGİ

DÜŞÜNÜLEN HALK iNANlŞLARI Anadolu'nun genelinde olduğu gibi

bu bölge insanları da oluinsuzluldara karşı gÜçleri nispetince mücadele ~tmiş, aciz kaldıldannı hissettiideri dönemlerde de kendilerince çözüm yolan üretmiş ya da diğer insanların kuUandıldarı metotları denemiştir.

Zarar göreceğini hissettiği ya da önceden başkalarının zarar gördüğünü bildiği olay ve durumlardan uzak kalmak için kendince önlemler almış ve bunları tavizsiz bir şeldlde yerine getirmeye çalışmıştır. Bunları yaparken de asıl düşüncesi zararı gelmeden defetmek olmuştur ve gereldi önlemleri almadan bir türlü psikolojik olarak rahat edememiştir. Uğursuz sayılan ya da uğursuzluk getireceği düşünülen halk inanışlarından bazıları şunlardır:

Evde tavşan beslemek. Kurbağa görülmesi. (Uğursuzluğu

uzaldaştırmak..için kurbağanın üzerine tükürülür.)

Kıyafet üzerindeyken söküğü diktirrnek (Böyle yapan ldmse iftiraya uğrayabilir.)

Sol elin içi kaşınırsa para gider. Kara kedi gören ldmse hemen saçını

çelenieli dir. Mezarlığı elle gösteren kimse, parmağını

ısırıp ayağının altına koymalıdır. Akşamları, özellildede cuma akşamı sakız

çiğnemele ölü eti çiğnemele gibidir. Gece ıslık çalmak şeytan çağırmaktır.

YasinfPEK

Şubat ayında "Deniz Karısı (Şubat Karısı)': uyuyan insanların yanına gelip, o ldşinin bir akrabasının sesiyle onu çağırır ve göle götürür. Eğer üzerinde iğne .gibi demirden bir şey varsa göle götüremez. İğneyi deniz karısının göğsüne batırırsan artık senin emrine girer.

Karadut ağacı yalulır ya da kesilirse uğursuzluk .getirir.

Ayna lunlması yedi sene uğursuzluk getirir. Terlik ters Çevrilirse uğursuzluk getirir . Gece evde şemsiye açmak uğursuzluk

getirir. Bir evin civarında baykuş ötmesi

uğursuzluktur.

Akşam, sıcak su yere ~ökülüp de besınele çeldlmezse o eve cinler musallat olur.

Boş beşilc sallanırsa, hastalık ya da uğursuzluk getirir.

Boş yere makası açıp kapamak uğursuzluktur.

Yatan bir çocuğun üzerinden atlanırsa boyu lusa kalır. ·

Gece evi süpürrnek evin bereketini kaçırır. Tımağını kesip sobaya atan Itimsenin elleri

titrer. Akşam çorapla yatmak gece körlüğüne

sebep olur. Çarşamba günü banyo yapmak ve cuma

günü ekmek yapmak uğursuzluktur. Ateşi suyla söndürmek uğursuzluk getirir. Cuma akşamı elişi yapmak uğursuzluktur. İld bayram arası düğün yapmak

uğursuzluktur.

Bıçak veya kesici bir alet, birine verilirken bir yere konulur ve diğer şahıs oradan alır.

Evin civarında köpek havlarsa melelder oradan uzaldaşır.

Aleşam tırnak leesınek uğursuzluk getirir. Evin içinde şemsiye açmak uğursuzluk

getirir. Akşamları aynaya bakmak uğursuzluk

getirir. Yataidan toplayıp yüldedikten sonra üstüne

oturmak uğursuzluk getirir. Horoz, gece öterse başı kesilir, yoksa

523

Yasin lPEK

uğursuzluk getirir. Bir aileye huzursuzluk vermek için o

evin duvarına domuz yağı sürülürse o ailede anlaşmazlık çıkar.

Sandığa çeyiz yerleştirilirken eşya besınelesiz konulursa o eşyadan fayda gelmez.

Kara leediye taş atmak uğursuzluk getirir. Sol göz atınca başa bir iş gelir. Tımaldarını sobaya atan, cehennem

azabıncia yanar. Kapının eşiğinde dunnale uğursuzluktur. Demlikteld su çok kaynayınca cinler azar. B) UGURLU SAYILAN YA DA ESENLİK

VE BEREKET GETİRECEGİ DÜŞÜNÜLEN HALK iNANlŞLARI

Olumsuz durumlardan kaçınayı arzulayan insan bela gelmeden önce tedbirlerini almalda yetinememiş, hayatını daha huzurlu, mutlu ve rahat bir şeldlde geçirmek içinde kendince çeşitli şeylere inanmış ve onları hayata geçirmiştir. Onlardan bazılarını belirtecek olursak:

Evin içinde görülen sarı renkte, kertenl<eleye benzeyen hayvanlar bereket getirir. (Bu hayvaniara "Süleymancık" denilir.)

Burun kaşınırsa .o gün misafir gelecektir. Ayağın altı kaşınırsa gezmeye gidilir. Sağ elin içi kaşınırsa para gelir. Ayaldeabi ya da terlik çıkarıldığında üst üste

gelirse yolculuğa çıkılacaktır. Bir yaşınciald bebek ayağını tutarsa kardeş

istiyordur. Rüyasında birinin öldüğünü gören kimsenin

ömrü uzar. Karga sabah evin önünde öterse, aynı gün o

eve misafir gelir. Üç İhlas bir Fatiha'yı okunup eldeld

siğillerin sayısınca ild ucu kesilen arpa, hafifçe delinmiş yumurtanın içine atılıp, bir yere · gömülür ve arpalarda çürürse siğiller gider.

Çocuğun huysuz olmaması için, dayısı o çocuğun tabanını dişler.

Alınan yeni elbisenin gece cinler tarafından giyilmemesi için elbiseye iğne takılır.

Yufka ekmeği sacın üzerinde dik durursa

VI. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu The Sixth International Symposium of Van Lake Region

misafir gelecektir. Çay bardağının içindeld çöp taneleri kadar

misafir gelir. Çoculc sarılıksa, başına sarı yazma bağlanır. Bir hayvan kaybolduğunda, bıçağın üstüne

bir defa Ayet'el- Kürsi okunarak bıçak kapatılır. Bıçak kapatıldıktan sonra, ild defa daha Ayetei­Kürsi okunur. (Bundald amaç, kurdun ağzının bağlanmasıdır.) Böyle yapılınca kaybolan hayvana zarar gelmeyeceğine inanılır.

Ekmek pişirirken ekmeğin çok kabarınası eve bereket getirir.

Boyu kısa kalmış birisi için, bal kabının içerisine pişmemiş yumurta bırakılır. Birkaç ay sonra bu yumurta çıkarılıp balla karıştırılıp, kısa boylu olan ldşiye yedirilir.

Boyu uzun olan ldşi, üç çarşamba boyunca her çarşamba bir tahta direğe yaslanır ve o ldşinin boyu işaretlenir. Sonra boyu daha fazla uzamaz.

Yeni gelin çok gezmesin diye sönmüş tandırın külüne bastırılır.

Hacdan gelen alcilc taşından yapılmış yüzük, parmağa takılır ve bir dilek tutulur. Şayet dilek kabul olursa yüzük çatlar. ·

C) ÖLÜMLE İLGİLİ HALK iNANlŞLARI Hayatın bir gerçeği olan ölüm düşüncesi

insanı hep ürkütmüştür. Bu düşünce belirdiği. andan itibaren ldşi, dini hassasiyeti artmış şelcilde hatalarını telafi etmek ve kalan lasa zamanını huzı,ırlu şeldlde yaşamak için yeni bir hayat tarzı belirlemeye çalışır. Bp. b):lirtiler batıl inanışları kabul etmediğini söyleyen insanlarda bile huzursuzluğa sebep olmaktadır. Bahsettiğimiz belirtilerden bazıları şun1ardır:

Rüyasında çıplak bir erkek görin kadının -' akrabalarından bir erkek ölür. · ·

t, '",

Rüyasında dişjni çektirdiğini gören kimsenin bir yalanı ölür.

Malcas açık bırakılırsa yalanlardan birisi ölür.

Rüyada ölmüş bir alerabayı görmek ölüme delalettir. Eğer "Yanın boş kalsın'! denirse ldşi ölümden uzaldaşır.

Ölüm döşeğinde olan ldmse son nefeslerini

524

VI. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu The Sixth International Symposium of Van Lake Region

verirken kendinden önce ölen akrabalarını görür.

Evin içinde.1<öpek uluması, ölüme delalet eder.

D) NAZARLA İLGİLİ HALK iNANlŞLARI

Toplumumuzda belki de el). yaygın olan inanışlardan biri:nazardır. Farklı sebeplere dayandırılmalda birlikte büyük kabul gören "iıazar inanışı,. insanları farklı tedbirler almaya itmiştir. Nazarla ilgili inanış ve uygulamalardan bazıları şunlardır:

Üzerljk otu duvara asılırsa nazardan korur. Üzerlilc .otu yakılıp duman.ı nazar değdiğine inanılan ldmseye koldatılır.

Kırla çılanadan evden çıkal.·ılan çocuğa n~.zar değmemesi için, üzerine bir tabale tutulur ve bu tabağın içine yumurta larılır ya da yanına bir parça elemele konulur.

Çocuk ayna ya da parlak bir şeye bakarsa veya çocuğu severken havaya atılıp tutulursa aydan alır. (Nazar değer)

Bebeldere nazar değmemesi için, kömür isi bebeğin yanağına sürülür.

Nazar değmemesi için, bebeğin kundağının içine ya da yastığının altına elanek parçası bırakılır.

N azar değmemesi için kurşun döktürülür ve hocaya muska yazdırılır.

Nazar değdiğinde, ldmlerin nazarının değdiği düşünülüyorsa, o ldşilerin isimler bir kağıda yazılır ve yalalıp dumanı nazar değen kişiye tutulur.

N azarı değdiğine inanılan ldmsenin ayald<abısı iple ölçülür. O ipi yalap nazar değen ldmseye doğru dumanı tüttürülür.

Araba, ev gibi pahalı bir şey alınırsa kurban kesilip, arabaya ya da evin kapısına sürülür.

Araba alınırsa; yumurta arabanın önüne atılarak larılır ki, kaza belayı uzaldaştırsın.

Evine gelen misafırin nazarının değmemesi için ayald<al;nsına tuz konur.

Gelen misafirin nazarının değmemesi için kapıya süpürge çöpü konur.

Eve ve ev hallana nazar değmesin diye

Yasin İPEK

muska yapılır.(Muskanın içine şap, soğan kabuğu, sarımsak kabuğu ve Ayet'el- Kürsi yazılı bir kağıt konulur.)

Cebinde beyaz şap taşırsan nazardan korur. Cebinde sarımsak taŞırsan nazardan korur. E) KISMETLE İLGİLİ HALK

iNANlŞLARI Dini ve örfi değederimizde aile kurumun

ilk aşaması olan evlilik müessesinin önemli bir yere sahiptir. Bundan dolayıdır ld evlenecek olan çiftierin ve ailelerin birbirlerine uyumu üzerinde hassasiyetle durulur. Evlenmek isteyen gençler bu arzularını ifade etmeye çeldndilderi durumlarda kendilerince bazı yöntemler geliştirmişler ve bu yaygınlaşarak blr nevi gencin ailesine karşı söyleyemedilderini · hal ve hareketlerle aniatmasma vesile olmuştur. Kısmeti kapalı olduğu düşünülen ldmselerinde çeşitli uygulamalar neticesi~ıde bahtının açılacağma inanılmaktadır. İşte bu inanışlardan bazıları şunlardır:

Kıyafetinin üzerinde beyaz iplik olan ldmse, o gün sevdiğini görecektir.

İlk defa kalınan bir evde, odanın anahtarı yastığın altına konulup yatılırsa, o ldşi rüyasında evleneceği ldşiyi görür.

Rüyasında birini görüp de yastığını ters çeviren ldmsenin, rüyasında gördüğü ldmsede o ldşiyi görür.

Dört yapraldı yoncayı yastığının altına koyan ldmse, rüyasında sevdiğini görür.

Dokuz gece, gökyüzünde dokuz yıldız sayan ldmse, dokuzuncu· gece yattığında rüyasında evleneceği insanı çeşme başında kendisine bir tas su verirken görür.

Evlenmek isteyen genç, bulgur pilavının ortasına kaşık saplar, yemek kaplarını devirir.

Kısmetin çözülmesi için, cuma namazından çıkan ilk ldşiye ldlit açtırılır.

Evlenecek erkek, babasının ayald<abısını ters çevirir.

Evlenmek isteyen genç ana babasının karşısında genleşir ve esner.

Evlenmek isteyen genç, babasının ayald<abısını yere çakar.

525

Yasin iPEK

Kısmetin açılması için, hocaya ve ziyaret yerlerine gidilir. Kızın kısmeti kapalıysa, bir kilidin üzerine

·dua okunur ve ldlit açılınca kızın lasmeti açılır. II- HAYATIN SAFHALARI İLE İLGİLİ

İNANIŞ VE UYGULAMALAR İnsan hayatının bazı evreleri ya da

önemli dönüm noktaları vardır. Doğumla başlayan hayat yolculuğunda kaçınılmaz son olan ölüm gerçeldeşene kadar hayatı en iyi şeldlde yaşamak temel gaye ve istel<tir. Bunu gerçeldeştirebilınek için de daha kişi doğmadan ebeveynleri hazırlıldara başlar. Bu hazırlıldar sadece maddi türden olmayıp çocuğun sağlıldı bir şeldlde dünyaya gelmesi, başarılı, inançlı bir insan olması için bazı tedbirler de alınmaktadır. Ardından özellilde erkek çoculdarı için sünnet ve askerlik gibi ild önemli döne~ gelmektedir. Sünnet erkeldiğe, askerlik ise delilcanlılığa ille adım olarak nitelendirilir ve bu ille adımın hayırlara vesile olması için çeşitli inanış ve uygulamalar gerçeldeştirllir. Artık çoculduktan çıkıp onun da anne baba olmaya ilk adımı atacağı düğün töreninden hayata veda edilen son merasime kadar birçok inanış ve uygulamaya rastlanmaktadır ki bunları aşağıda aktarmaya çalışacağım.

A)DOGUM Anne hamileyken herhangi bir ziyaretin

yanından geçerken vücudunun neresini kaşırsa çocuğun orasında ben çıkacağına, aş ererse ve onu yemezse çoctılc doğduğunda çenesinin titreyeceğine, ekşi yiyecelder yer ve o anda da parmaldarıyla yanağının ild yanına bastırırsa çocuğun gamzeli olacağına, ekşi ya da tuzlu yiyecek yerse ericek doğuracağınÇt, tatlı yerse kız doğuracağına, çok uyursa kız, hareketli olursa erkek çocuk doğuracağına, çok sakız çiğnerse çocuğun altını çok kirleteceğine ve ağzından salya akacağına, midesinde yanma olursa çocuğun saçlı olacağına, saçını kestirirse çocuğun kısa ömürlü olacağına, elma yerse çocuğun güzel olacağına in~nılır.

Bebek anne karnında kıpırdadığı an, annenin yanında sevmediği• birisi varsa ona benzememesi için karnına, eğer benzemesini

VI. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu The Sixth International Symposium of Vaiı Lake Region

istediği biri varsa o ldşiye bakar. Doğum zamanı yaldaşınca kız evinden

doğacak çocuk için beşik takımı ve .bebek giysileri gönderilir. Doğum sancısı başlayan kadına banyo .

yaptırılır ve iyice terlemesi için soba yakılıp, çay ve benzeri sıcak içeeelder içirilir.

Doğumdan kısa bir süre sonra, aileden yaşlı biri ya da imam bebeğin sağ kulağına ezan okuyup adını üç kez kulağına söyleyerek bebeğin adını koyar.

Doğumdan sonrald ilk emzirmeden önce mutlaka bir ezan ·okunması gereldr. Doğum yapan kadının yanına, çocuk

yaramaz olmasın diye ilk üç gün el işi götürülmez.

Doğumdan sonrald ille hafta içerisinde, komşular ve akrabalar kendi evlerinde hazırladıldarı yiyecelderle (un, yağ ve şekerle yapılan murtuga, pekmez, şekerli yumurta gibi....) doğum yapan kadının evinde birlikte kalıvaltı yaparlar.

Çocuğun göbeği düşünce kırkı çıkana kadar uykusu düzenli olsun diye, göbeği yastığın altına bırakılır. Kesilen göbeğin yerine kuru kahve sürülür. Çocuğun ileride hangi işle uğraşması isteniyorsa göbeği, o meslelde alakalı bir yere bırakılır. Mesela: Çocuğun doktor .­olması isteniyorsa hastanenin bahçesine, öğretmen olması isteniyorsa okul bahçesine, din adamı oln}ası isteniyorsa cami bahçesine

gömülür. . /· Doğumdan sonrald on beşinci günde banyo

yapılacak suyun içine tespih, okunmuş buğday, altın ve çivi atıldıktan sonra önce çocul<, daha sonra anne bu suyla yılcanır. Bu s~ anne ve çocuğun geçtiği yerlere daml~~ılir: Bu işlem larkıncı günde de; tekrarlanır. Doğumun üzerinden kırk gün geçmedilcçe

anne ve çoculc evden çılrmaz, evde yalnız bıralalmaz. Çocuğun larkı çılrmadan odasına

çiğ et sokulması hoş karşılanmaz. İlk lark günde çocuğun gözleı:ine hac

sürmesi sürülürse gözlerinin güzel olacağına inan ılır.

526

VI. Uluslararası Van dölii Havzası Sempozyumu The Sixth International Symposium of Van Lake Region

Anneye ilk lark günde horoz boynu yedirilirse, ço~uğun boynunun uzun ve sağlam olacağına inanilır. Yenen boyun kemikleri süpürge çöpüne talalarak lableye doğru asılır.

Çocuk lark günlük iken kucağa alındığında, başın üzerine kaldınlıp aynaya baktırılırsa ay basacağına inanılır. Ay basan çocuğun sırtına, okunmuş kurşunNe şap asılır.

Bebeğin sancısı olmasın diye, hem anneye bem de çocuğa "çekem'' adı verilen çeşitli baharatlada hazırlanan bir tür ilaç verilir.

Çocuğun ilk saç tıraşında, kesilen saçın ağırlığı.l<:adar altın ya da aynı değerde para falctrlere dağitılır.

Çocuğun banyo suyuna altın atılırsa zihinsel özürlü olmasının engelleı::ıeceğine, yanına çok altınla yaldaşılırsa sarılık olacağına, gözlerine limon sılalırsa gözlerinin parlak olacağına, çoraplı yatırılırsa hırsız olacağına, eğer sarılık

hastası olarak doğarsa, banyo suyunun içine miras altını bıralalırsa hastalığın geçeceğine inanılır.

Doğum yaptıktan sonra annenin yastığın altına demir parçası, üstüne ise çengelli iğne talalarsa hiçbir şeyden korlanayacağına inanılır.

Çocuğun dişi çılanaya başlayınca, bunu ilk fark eden ldşi çocuğa hediye almak zorundadır. Çıkan ilk dişi kutlamak için annesi, buğday ve nohudu suda kaynatarak yaptığı "Hediği" küçük kaplada akraba ve komşularına dağıtır (Hedik bazen şekerli de olabilir.). Hediği alan ldıuseler kabı iade ederken içine hediyelerini de koyarak geri yollarlar.

Çocuğun önüne çeşitli eşyalar konulur. Çocuk bu eşyalardan hangisini alırsa gelecekteld mesleği ve yaşantısı haldcrnda yorumlar yapılır. Mesela: Aynayı alırsa geleceğinin parlak olacağına, kalemi alırsa öğretmen ya da memur, ağaç dalını alırsa ileride çoban olacağına, eğer hiçbir şey alınazsa gelecekte bir şeye sahip olamayacağına inanılır.

B) SÜNNET Sünnet olacak çocuğun akraba ya da

yakınlarından biri "ldrve" olarak seçilir. Bu

Yasin İPEK

kirve sünnet töreni boyunca çocuğun tüm ihtiyaçlarını karşılar.

Sünnetten bir gece önce tüm yakınların davetli olduğu, sazlı sözlü bir eğlence (Kına Gecesi) yapılır. Bu gecede sünnet olacak çocuğa lana· yalalır ve başta ldrvesi olmak üzere tüm davetliler çocuğa para, altın gibi çeşitli hediyeler takarlar.

Sünnet merasimi yapıldıktan sonra mevlit okutulur ve da~etlilere yemek (genellilde kavurma) il<ram edilir. Kına gecesinde hediyesini vermemiş olan misafirler hediyelerini vererek ayrılırlar.

Sünnet töreninden birkaç gün sonra çocuğun ailesi, ldrveyi ve ailesini yemeğe çağırıp, yardımlarından dolayı onlara çeşitli hediyeler verirler.

C) ASKERLİK Genç, askere gitmesine yakın bir zamanda

tüm akraba, komşu ve arkadaşları tarafından yemeğe davet edilir.

Son akşam, yalanlan askerin evine gelir. Tekbir getirilerek, askere gidecek olan gencin serçe parmağına ya da avucunun içine lana yakılıp halaylar çeltilerek eğlenilir. Şayet aynı mahalleden birden fazla ldşi askere gidecekse, bu eğlence toplu olarak yapılır.

Uğurlamaya tüm yalanlan gelir. Bunlarla tek tek helaileşen gencin ce bine ya da ayald<abısının içine gizlice harçlık konulur ve davul zurna eşliğinde askere uğurlanır.

Askerden dönüşte genci ilk gören ldınse gencin ailesine giderek, "oğlun geldi" deyip müjdesini ister. Birkaç gün boyunca da göz aydınına gelenlere yemek ilcram edilir.

D)DÜGÜN Kız isteıneye, erkek tarafının ileri

gelenleriyle (amca ,dayı, hala, ..... ) birlikte mahalle ya da köy imaını da götürülür. Gelen konuldara ev sahipleri kahve ve şeker ilaarn eder.

Kız tarafı, genelde kızı verıneye gönüllü de olsa bir başka güne randevu verir. Şayet lazın gönlü yoksa damat adayının annesinin ayald<abısına tuz koyulur. Kararlaştırılan günün

527

Yasin İPEK

akşamı, erkek tarafı yirie aynı kişilerle birlikte laz evine gider. O gün laz tarafı, erkek tarafına bazı şartlar· ileri sürerek (nadiren de olsa başlık ,annenin süt halcia gibi ... ) laz ı verirler. Erkek tarafının yanında götürdüğü. altın yüzük (He yü.züğü= Söz yü.züğü) talalır. Bu yü.züğü takan gençler evlilik hayatları boyunca lasmetleri açık olsun diye yü.züğü üç defa parmald~rına talap çıkarırlar. Yüzüğü taktıktan sonra aile büyü.lderi düğün gününü kararlaştırılır (Düğünler, uğursuz geleceğine inanıldığı

için iki bayram arasında yapılmaz.). Tüm bu merasimlerle ilk akit yapılmış olur. Aynı gün 'ya da birkaç gün sonra imam nil<ahı da layılır (İmam nikahılayılacağı an, o mekanda fazla insan olması istenmez. Çünkü evlililderini çekemeyenler, nikah layılırken ellerini bağlariarsa bu ayrılığa delalet edermiş ya da nikah layılırken açık olan bir ldlit kapatılırsa erkeğin basireti bağlanırmış.). Söz kesilınesinin ardından imam nikahının kıyıldığının duyurulması için düğün merasiminden önce her ild tarafın yakın akrabalarının da bulunduğu bir nişan merasimi yapılır. Nişanlı kalınan süre içerisincj.e bayram vb. özel bir gün olursa, erkek tarafı kız tarafını takı, elbise gibi hediyelerle ziyarete gider. (Şayet bu arada nişan bozulursa kız tarafı aldığı tüm hediyeleri erkek tarafına iade eder.)

Düğün genellilde üç gün sürer: cuma akşamı (Kızlar akşamı), cumartesi öğlen (Kız evinde nişan)- cumartesi akşam (Kız evinde lana gecesi), pazar (Gelin alma).

Düğün merasimine birkaç gün kala kız tarafı gelinin çeyizini alarak oğlan evine gider. Eğer gelin, damadın ailesiyle birlikte oturacaksa,. o evde onlara bir oda ayrılır ve gelin odası denen bu odaya kız tarafının getirdiği çeyizler serilir ( Çeyiz serme). Gelinin çeyiz sandığına bir erkek çocuk oturtulur (gen ellilde gelinin erkek kardeşidir). "Toy Beyi" denilen düğün başkanı bu çocuğa bahşiş verir.

Düğün zamanı yaldaşınca erkek tarafından daha önce seçilmiş olan Toy Beyi (Düğün başkanı) ve Yenge Başı (Toy beyinin eşi veya

VI. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu The Sixth International Symposium of Van Lake Region

erkek tarafından yaşlı bir bayan), alaaba ve dostları düğüne çağırması için "Köçürgen" tutar. Bu köçürgene her gittiği evd.en erzak ya da bahşiş verilir.

Düğünden önce erkek evi, yakınlarını davet eder ve "Hamur Akşamı" düzenlenir. Akşamdan sazlı sözlü eğlencelerle hazırlanan hamur, ertesi gün tandırda pişirilerek davetlilere ilcram edilir.

Cuma akşamı (Kızlar Akşamı), düğün merasimi başlar. O gün kız tarafı kendi evinde eğlenir. Bu eğlenceye erkek tarafından ldmse katılmaz. Şayet katılırsa, yüzüne un çalınır. · Çeşitli eğlenceler yapıldıktan sonra gece biter.

Cumartesi öğlen, laz evinde "Nişan töreni" yapılır. Bu törende erkek ve laz tarafının yalan akrabaları geline çeşitli talalar takarlar. Yine eğlenceler yapılır. Nişan bitiminde oğlan evi geri dönüp, akşamld lana gecesi için hazırlık yapar. Bu arada her ild tarafta konuldarına yemek verir.

Cumartesi akşam oğlan evinden laz evine "Toyluk" (et, pirinç, şeker, bisküvi, tatlı, meyve, vb.) gönderilir. "Kına gecesi" için oğlan tarafı laz evine telcrar gider. Damadın 'sadece serçe parmağına, geliniuse avucunun içine lana yalalır. Yenge başı, lana yalalırken gelinin avucuna altın koyar ve kirmızı bir mendille .­gelin in elini sarar. Kına yalalmasının ardından damat, sağdıcı (Azapçeri = Damadın, biri evli biri bekar olmak üzere ild tane sağdıcı vardır. Fakat bunlardan bekar olana daha

. • /

fazla iş düşer. ) ve arkadaşları tarafından sandalyesinden tutularak üç kere havaya kaldırılır. Gerek bu esnada, gerekse lmia yakılırken salavat getirilir. Daha $Onra gelin _,. oturduğu yerden; damatsa sağdi~ıyla birlikte davetiileri tek teı< gezerek tebrilderi kabul eder. Bu hayırlama da bitince, gelinle damat birlikte oyuna kaldırılır. Bu gece, damat evlenecek erkelderin, gelinse evlenecek lazların kafasına "darısı başınıza'' diye vurur. Gelinin ayald<abısının altına evlenmek isteyen lazlar isimlerini yazarlar ve ldınin ismi erken silinirse onun lasmetinin açılacağına inanılır.

528 \

·,

VI. Uluslararası Van Gölü Havzası Seınpozyumu The Sixth International Syınposiuın of Van Lake Region

Eğlencenin bitimiyle birlikte yenge başı ve yardımcısı olan yengeler dışınciald davetiiierin hepsi gider. Yeİige başı ve yengelerin burada· kalmasınciald amaç ise; pazar günkü düğün hazırlığına yardımcı olmak ve erkek eviyle koordinasyonu sağlamaktır. Damat ise bu gece sağdıcın evinde misafir e<;iilir. Damadın arkadaşları çeşitli-eğlenceler düzenlerler ve bu eğlenceler esn,asında sağdıç damadı korumak ~orundadır. Çünkü damada çeşitli şakalar yapılmaya çalışılır.

Pazar günü sabah erkenden (Gelin alma) laz evi~çl.en,, _damat evine içerisinde; iç çamaşır, Çonip, kravat, gön:~lek, mendil. .. o

gibi hediyelerin bulunduğu bir sini gönderilir. Öğlene doğru oğlan evi, davetfilerle birlikte geJjni almaya gider. Gelin, yenge başı ve yengeler tarafından özel olarale hazırlanır. Bu sırada gelinin en küçük erkek kardeşi, gelinin beline salavatlar eşliğinde larmızı kurdeleyi üç kez dolandırıp- dördüncüsünde bağlar ve yenge başından yilldü bir bahşiş alır. Gelini evden almak için damat ve sağdıç içeri girerler. Gelin, yenge başının eşliğinde evden çıkarılmadan önce, anne-babası ve kardeşleriyle helalleşir. Kapıdan çıkarken gelinin erkek kardeşi kapıyı tutar ve toy beyinden bahşiş alır (Kapı bağı). Gelin evden çıkarılıp süslenmiş olan ata bindirilir. Bu esnada beş- altı atlı, yarışarak

oğlan evine gelinin yola çıktığını haber vermeye çalışır. İlle haber veren Itimsenin atma "larap" ( eşarp) bağlanır, sahibine de "pörk" adı verilen hediye verilir.

Gelin, düğün alayıyla birlikte yeni evine gelip atın üzerinden inciirildiği an, gerektiğinde evine ve kocasına kurban olsun diye kurban kesilir. Bu arada laz evinden alınan tuz, buğday, yiyecek, oğlan evinden alınan tuz, buğday ve yiyecelcle karıştırılıp gelinin başına saçılır. Bundald amaç, gelinin evine daha bağlı olmasıdır.

Gelin eve. doğru ilerlerken damat sağdıçla birlikte evin darnma ya da yüksekçe bir yere çılap, gelinin başına elma atar. Bundald amaç; gelinin damattan çeldurnesi ve sözünden

Yasin İPEK

çıkmamasıdır. Damat, gelinin başına elma attığında bu elma geline değmezse damadın üzerine bir kova su dökülür. Bu arada yere düşen elma parçalarını ldm alıp yerse, onun erken evleneceğine inariılır.

Gelinin ayağı uğurlu ve bereketli gelsin diye elmadan sonra başına çerez, üzüm, şeker ve bozuk para gibi şirinlilcler dökülür.

Kız evinden alınan tabak, bardak, testi baba · evinden kopup'yeni evine bağlansın diye geline oğlan evinde lardırılır; larılan bu bardak ya da testinin kazayı belayı da götüreceğine inanılır.

Gelin eve girerken kaynana, gelinin önünd.'e yumurta larar. Yumurta larılınca hiçbir kötülük kalmayacağına inanılır. Yumurtayı lardıktan sonra kaynana geline şerbet içirir.

Gelin baba evinden soğuyup o evde çalalı kalsın, bir yere gitmesin diye gelinin baba evinden bir tane çivi alınıp qamadın evine çalalır.

Gelinin düşüneeli olup olmadığını anlamak için kapıya ya da tandırın üstüne bir deıtür parçası atılır. Gelin o demiri kaldırırsa düşüneeli ve kanaatkardır.

Gelinin tatlı dilli olması için önünde bıçak açılıp kapatılır.

Gelin büyük bir nan yere atar. (Saçılan nar taneleri kadar çoculcları olsun diye.)

Gelin içeri girince kayın babasından "Halet" ister. O da bir hayvan ya da altın hediye eder.

Gelin yumuşak huylu olsun diye, eve girerken ayağını yerde serili olan koyun postuna sürer.

Gelin evin kapısının önünde iken, belinden yukarı ayna ve Kur'an-ı Kerim tutulur. Daha sonra kaynana gelinin başının üzerinden üç kere Kur'an-ı Kerim geçirir. Gelin de Kur'an-ı Kerim' i üç defa öpüp alnına kor.

Gelin ve damat ellerini bal kabına batırdıktan sonra kapıya sürerler. Eğer bu bal akarsa evlililcleri iyi olacaktır.

Gelin, damat evine girince ilk olarale mutfağa götürülüp su gibi temiz ve bereketli bir hayat sürmeleri için ona musluk açılıp kapattınlır.

529

Yasin İPEK

Gelin ve damada şerbet içirilir ld birbirlerine .karşı tatlı dilli olsunlar. Şerbet içilen bardağı gelinin ayağının önünde kıradar Id gelin eve huzur getirsin.

Damat evinde gelinin kucağına ilk çocuğu erkek olsun diye bir erkek çocuk verilir. Gelin de bu çocuğun elbisesine altın takar.

Pazar günü oğlan evinde yemek yendilcten sonra nişanda hediye veremeyenler, ortaya konan tepsiye hediyelerini koyarlar. Bayan davetliler hediyelerini verdikten sonra gelinin çeyizine bakarlar.

Damat ve sağdıç öğle yemeğinden yatsı narnazına kadar sağdıcın evine giderler. Bu arada sağdıç, damada gereldi telldnleri verir. Yatsı namazı kılındıktan sonra gerdeğe sokulmak üzere damat eve getirilir. Damat, gelinin yanına sırtına yumruk atılarak sokulur. Gelin damadı belderken, damatsa gerdek odasına girdikten sonra ild rekat namaz lalar. Gelin damattan "Dil Bağı" (Yüz Görümlüğü) alıncaya kadar konuşmaz.

Er~esi güp sabah erkenden sağdıçlar gelerek damadı hamama götürürler. Gerdek gecesinden üç gün sonra gelin, kaynanası, görümeeleri ve yalanlan ile hamama gider. ' Yanlarında yemiş götürürler ve hamamdaki insanlara Uaam ederler.

Düğünden bir hafta sonra laz tarafından damadın evine sini gönderilir. Bu sinideld bakiavadan ve gelinin getirdiği hediyelerden, Toy Başı başta olmak üzere sağdıç ve yalan akrabalara dağıtılır.

Düğünden birkaç gün sonra gelin, ayağı açılsın diye (Ayağı açılmalc: Gelinin yeni evinden ilk kez dışarı çıkarılması) etraftald ziyaret yeflerinden birine götürüldüğü gibi, çok gezmemesi içinde sönmüş tandırın külünde yürütülür. Ardından gelin ve damat, gelinin

·anne ve babasının elini öpmeye giderler. E) ÖLÜM . Ölmek üzere olan kimsenin ağzına azar

azar su verilir ve yanında lasık sesle Kelime-i Şahadet getirilip Kur'an-ı Kerim okunur.

Öldüğü an, gözleri kapatılıp, çenesi

VI. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu The Sixth International Symposiıım of Va·n La/ce Region

bağlanır. Şayet ceset yıkanana kadar bir süre bekletilecekse, cesedin şişmemesi için göğsüne demir parçası ya da ayna konur. Ölen, cinsiyetine göre bay ya da bayan tarafından yıkanır. Yıkamanın en sonunda ölüye soğuk su dökülür. Bu suya ccKıyamet Suyu" denir.

Ölü, üç katlı kefene sarılır. Kefenin katları arasına kara çörek veya zemzem suyu dökülür ve kefenin katları arasına güzel kokulu şeyler bıralalır.

Ölü, "Sal" adını verilen, birkaç parça ağacın birbirine bağlanİnasıyla yapılan tahtanın üzerinde omuzlarda gömüleceği yere götürülür. Cenaze namazılalınıp dualarla, daha önce açılan mezara gömülür. Ölü ''kuylandıktan" ( defnedildikten) sonra üzerine taştan bir sal bıralclır. Defın tamamlanıp dualar bittikten sonra mezarın üzerine herkes küçük taşlar bıralar. Mezarın başına ceviz ağacı, meyve ağaçları veya gül fıdesi dikilir ve imarola birlikte toplu olarak mezarlıktan cenaze evine gidilir. Yalan alaabaları cenaze evinde kalır, diğerleri ise dağılırlar. Cemaat ı:ıezarlıktan ayrıldıktan sonra, yakınlardan birisi mezarda kalır. Çünkü ölen ldşi, bu kalabalık neden toplanmış diye merak edip kallanaya çalışınca kafasını baş taşına çarpar ve öldüğünü anlarmış. İşte bu sesi işitmek için bir ldşi mezarın başında beider.

Eğer intihar ederek öldüyse mezarlığın dışına ya da mezarlığın uzak bir lçöş~.sine gömülür. Şehitse mezarının başına bayrak dildlir.

Ölenldşinin yalanları yas tutup aglaşırlar. Ağlaşma, kadınlar tarafından ağıtlar yakılarak

sürer. Bu ağiaşmaya "Sagu" ,dei1ir. Üç gün yas tutulur. Bu süre içinde ölü evine,

eş, dost ve alu-abalar taziyeye (baş sağlığına) gelirler. Bu süre içerisinde ölü ailesi tıraş olmaz ve layafet değişmez. Cenaze evinde üç gün yemek yapılmaz, yalanları ve komşulan yemek getirir. Matem süresince, taziyeye gelen ldşi oturur oturmaz Kur'an-ı Kerim okur, şayet okumayı bilmiyorsa cemaatte

530

VI. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu The Sixth International Symposium of Van Lake Region

hazır bulunan imam Kur'an-ı Kerim okumaya başlar. Gelenlere, çay ve şeker ikram edilir. Taziyeye gelenler, ölü evine şeker (bazense çay) getirirler. Üçüncü gün sonunda yakınları, cenaze sahiplerini herbere götürür ya da herberi getirerek onları saç sakal tıraşı ettirirler ve matem sona erer.

Ölümün ilk p.erşembesi, mezarlığa gidilip Yasin okunuı:. -

Ölümden bir hafta sonra yakın bayan akrabalardan birkaçı yanlarında leçek (yazma), sabun, entari, şeker gibi şeylerle birlikte gelerek ölü ev~D-delti. bayanlara banyo yaptırırlar ve onların Çamaşırlarını yıkarlar. (Yastan çıkana kadar cenaze sahibi kadınlar, siyah kıyafetler giyerler ve bu kıyafetlerini degişmezler.)

__ Ölümün haftasına, ölenin tüm eşyaları ve bir miktar para falctrlere verilir. Ölen ldşinin yatağı, yorganı ve yastığı komşular ve dostları tarafından dışarıya çıkarılıp yıkanır. Yıkanınca

oradald ruhun daha kolay gideceği düşünülür. Ölümün ladancı gününde ve elli ildnci

gününde hatim indirilir, Yasin ve mevlit okutulur, tandırda yapılan ekmek, içine helva koyularak dağıtılır. Yasin ve mevlit okutulmasındald amaç; elli ildnci günde ölünün kemilderinin birbirinden ayrıldığına, şayet ölü adına iyi şeyler yapılır ve onun ruhuna hediye edilirse kemilderinin çok daha kolay ayrılacağına inanılmasıdır.

Arife ve bayram günlerinde ölü sahipleri mezarlığa giderek, çoculdara lokum, şeker dağıtıp, mezar başında Yasin okur ya da oku turlar.

DiPNOTLAR

I-Orhan Hançerlioğlu; İnanç Sözlüğü, İstanbul 1975, s.108. 2-Veyis Örnek; Etnoloji Sözlüğü, Ankara 1971, s.42. 3-Meydan Larouse; C.2, s.205. 4-Hilanet Tan yu; Ankara ve Çevresinde Adak ve Adak Yerleri, Ankara 1967; Türlderde Taşla İlgili inançlar, Ankara 1968; Dinler Tarihi

Yasin iPEK

Cenazesi olan aile bir sene dolmadan düğün yapmaz ve düğünlere katılmaz.

Cenazeden sonra gelen ilk bayram "Kara Bayram"dır. Bayram namazından sonra imam, cemaati de alıp kara bayramı olan eve bayramiaşmaya gider. Bu bayramda ev halkı misafırliğe gitmez ve evde tatlı türü şeyler yapılmaz. Tüm alaabalar ve tanıdıldar yas bayramlarından dolayı ölü evine ziyarete gelirler. '

SONUÇ Şayet halk inanışı, insanın duyu organlarına,

değer yargılarına, bilimin verilerine uyup dini metinlerle de örtüşüyorsa bunu da objektif bir şeldlde tahlil edebiliyorsak bu inanış ve uygulamaların yaşanınasında hiçbir salanca · yoktur.

Sorun ve beldentilerine çözüm arayan insanı manevi yönden rahatlatan halk inanışları, bugün için hayatımızı canlandırıp, renldendirmelde birlikte bizleri daha da kaynaştıracalc ve yannlara bırakabileceğimiz en değerli miraslardan olacaktır.

Yaptığımız gözlemler neticesinde Kuzey Van Gölü Havzası'nın kuzey bölümlerindeld halk inanışı ve uygulamalarının Anadolu'nun birçok yerindeld halk inanışlanyla büyük benzeriiider taşıdığı anlaşılmaktadır. Anadolu Türk kültür mozaiğinin önemli bir parçası olan bu bölgemizdeld halk inanış ve uygulamalarındald büyük benzerlilder, farldı toplumlarmış gibi gösterilmeye çalışılan bizlerin gerçekte aynı değerlerle yoğruhip, şeldllendiğimizin en güzel kanıtıdır.

Araştırmaları, Türlderde Dağla İlgili İnançlar vb., Ankara 1973; Türlderde Ağaçla İlgili inançlar, Türk Folldoru Araştırmaları Yıllığı 1975, Ankara 1976, Kültür Bakanlığı Yay. s. 129-142; Türlderde Ateşle İlgili inançlar, ( Uluslararası Türk Fo lk. Kong. Bildii'ileri, Ankara 1976, Kültür Bak. Yay., 4. Cilt, sf. 283-304.

531