RESEARCH CENTRE FOR ISLAMIC HISTORY, ART AND CULTURE

Proceedings of the Fourth International Congress on

Islarnic Civilisation in the Balkans 13-17 October 2010, Skopje, Macedonia

Balkanlar'da İslam Medeniyeti Dördüncü Milletlerarası Kongre Tebliğleri

13-17 Ekim 2010, Üsküp, Makedonya

İstanbul 2015

JL IRCICA oıc ı Organisation of Islamic Cooperation IRCICA ı Research Centre for lslamic History, Art and Culture

Yıldız Sarayı, Seyir Köşkü, Barbaros Bulvan Beşiktaş 34349 Istanbul. Türkiye

PHONE ı +90 212 259 1742 FAX ı +90 212 258 4365

ircica.org ircica@ircica.org

PROCE.EDINGS OF THE FOURTH INTERNATIONAL CONGRESS ON ISLAMIC CIVILISATION IN THE BALKANS 13·17 OCTOBER 2010, SKOPJE, MACEOONIA

BALKANLAR'DA ISLAM MEDENIYETI DÖRDÜNCÜ MILLETLERARASI KONGRETEBLI~LERI

13·17 EKIM 2010, ÜSKÜP, MAKEDONYA

SOURCES AND STUDIES ON THE HISTORY OF ISL.AMIC CIVIUSATION ı N0.32

ISLAM MEDENIYET! TARIHI KAYNAK VE INCELEMELERI DIZISI ı N0.32

OCOPVRIGHT f iRCICA201S

ISBN 97fl-92·9063·286-3 (v.l)

ISBN 978·92-9063·287·0 (v.2)

ISBN 978-92-9063·288·7 (set)

ISTANBUL 201 S

CATALOGUING IN PUBLICATION DATA

International Congress on Islamic Civilisation in the Balkans (4th: 2010: Skopje, Macedonia) Proceedings of the Fourth International Congress on Jslamic ci viiisation in the

Balkans: 13-17 October 2010, Skopje, Macedonia =BaLI

15. ve 16. Yüzyıllarda Mitrovica

Hatice Oruç*

Bugün Kosova'nın kuzeyinde bir şehir olan Kosovska Mitrovica, Os-manlı taşra idari yapılanmasında ilk andan itibaren Bosna sancağı toprak-ları arasındaydı ve hatta bu sancağın güney-doğu sınırı Mitrovica'nın da

içinde bulunduğu Zveçan nalüyesinden başlıyordu 1• Mitrovica ıs. yüzyıl ortalarından itibaren OsmanlJ tahrir defterlerin-

/ de Bosna sapcağmda Yeleç vilayet ve kadiılığına, sonra Yeni Pazar kazasına tabi Zveçan·· nahiyesinde karşımıza çıkmaktadır. Tahrir defterlerinde Di-mitrofiçe-Dimitrofica (~_,;:.a.;.:~) formunda kaydedilmiştir.2 Bu defterlerdeki kayıtlardan, Osmanlı idaresine geçtiğind!e küçük bir köy yerleşimi olduğu

gözlemlenen Dimitrofica zaman içinde bir nahiye merkezi olarak gelişmiş,

defterlere nefs-i pazar şeklinde kaydedilmiştir. Bu çalışınada Bosna sancağı tahrir defterleri temelinde ıs. ve ı6 . yüzyıllarda Dimitrofıca nefs-i ba~arı-nın kuruluşu ve gelişimi ele alınacaktır. 1

Bilindiği üzere, bir ·bölgenin tahrir edilmesi o bölgenin doğrudan Os-

* Doç. Dr., Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Tarih Bölümü Bosna sancağı hakkında detaylı bilgi için bkz. Hazim Sabanovic, Bosanski Pasaluk, Sarajevo 1982;

Hatice Oruç, ·ı s. yüzyılda Bosna Sancağı ve Idari Dağılımı·; OTAM, 18/2005, Ankara 2006, 249·271; 'Administrative Division of the Bosnian Sandjak in the 16th Century: OTAM, 25/2009, Ankara 201 1, 99-148.

2 Farldı arşiv belgelerinde 16. yüzyıldan itibaren Mitrovica (.::,~.)yazım şekli de karşımıza çıkmaktadır. Bkz: Ankara Vakıftar Genel Müdürlüğü Arşivi, Hurufar Defteri 1223.

17. yüzyıl seyyahı Evliya Çelebi ise Kosova Mitroviçesi veya Bala Mitreviçe adında bir kaleyi kaydeder. (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, lbrahim Sezgin, V. Kitap, Istanbul 2001, 290-291 .) Onun burada bahsettiği ka le tahrir defterlerinde Zveçan adı ile geçen kale olsa gerektir. Defterlerde Zveçan aynı zamanda nahiye ismi olarak kaydedilmektedir ve Dimitrofica 1468·69 tarihli tahrirde ve sonraki tahrirlerde bu nahiyenin nefs-i pazarı yani merkezi yerleşimi konumundadır. Dolayısıyla Evliya'nın Zveçan kasabası olarak zi krettiği kasaba da Dimitrofica olmalıdır.

Balkan coğrafyası nda Mitrovica adı nı taşıyan başka yerlerde bulunduğundan, bu yerlerin -Evliya Çelebi'nin de yaptığı gibi- Kosovska Mitrovica, Sremska Mitrovica şeklinde bulundukları bölge ile vasıflandı rı larak birbirlerinden ayırt edildiklerini de belirtmek gerekir.

599

600 1 BALKANLAR' DA İSLAM MEDENiYETİ. DÖRDÜNCÜ MiLLETLERARASI KONGRE TEBLİGLERİ

manlı idaresinde olduğunu göstermektedir. Tirnar sisteminin uygulanma-

sını amaçlayan tahrirlerde, bölgenin gelir kaynakları yerinde tespit edil-

mekte ve tahrir defterleri adı verilen defterlere kaydedilmekte idi. Tespit

edilen bu gelirler tiınar sistemi dahilinde askeri sınıfınensuplarına tahsis

edilınekteydi.

Defterler ihtivalarına göre mufassal ve icmal olmak üzere iki gruptur.

Mufassal defterlerde yerleşim birimleri, bu birimlerde sakin vergi yüküm-

lüsü nüfus adları ve baba adları ve bazen meslekleri ile birlikte yazılmakta,

ödemekle mükellef oldukları vergiler ayrı ayrı kalemler olarak kaydedil-

mektedir. İcınal defterlerde ise tirnar dağılımı esas olup, bunlarda yerleşim

birimlerinin adlarının, burada yaşayan hane sayısının ve toplam vergi mik-

tarının kaydedilmesi ile iktifa edilmektedir. Genel olarak mufassal defter-

ler gelir kaynaklarının tespit edildiği, icmal defterler ise bu gelirlerin has,

zeamet ve tirnar şeklinde askeri sınıfa dağılımının yapıldığı defterler olarak

kabul edilmektedir. Ancak söz konusu Bosna sancağı olduğunda mufassal

tahrir defterlerinin de 16. yüzyılın ikinci yarısına kadar tirnar dağılınıını

içerdiklerini belirtmek gerekir.3

Diınitrofica ile ilgili kayıtları içeren ve bu tebliğde kullandığımız tahrir

defterleri 1455, 1468-69, 1516, 1528-1530, 1540, 1550, 1565 ve ı6o4 tarihli

defterlerdir. Bunlardan 1528-30, 1540, 1565 ve ı604 tarihli tahrir defter-

lerinde vakıf kayıtları da yer almaktadır. Bu defterlerden 1468-69 tarihli

icmal tahrir defteri İstanbul Atatürk Kitaplığı, ı6o4 tarihli mufassal tah-

rir defterleri Ankara Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyüd-ı Kadlıne

Arşivi ve diğer defterlerin hepsi İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde

muhafaza edilmektedir.

Dimitrofica'nın adının ilk zikredildiği defter bir icmal tahrir defteridir.

Suret-i defter-i mücmel-i Yeleç ve Izveçan ve Hodidede ve Senica ve Ras

ve Üsküb ve Kalkandelen ma'a tevabiha. başlıklı 1455 tarihli defter Üsküp uc beyi İshakoğlu İsa Bey'in idaresinde bulunan toprakların tahririni içer-

mekte, bu defterde İsa Bey'in hasları ve adarnlarının tirnarları kaydedil-

mektedir.4 Söz konusu defterde kuruluşundan sonra Bosna sancağına dahil

3 Detaylı bilgi için bkz. Hatice Oruç. 'Tahrir Defterson the Bosnian Sanjak~ Archivum Otcomanicum, 25 (2008), Harrasowitz Verlag, Wıesbaden- Germany, 201 O, 255- 282.

4 MA0.544,Istanbul Başbakanl ık Osmanlı Arşivi (BOA).

15. VE 16. YÜZYlLLARI>A MİTROVİCA 1 601

edilecek bölgeler de kaydedilmiştir. Dolayısıyla bu, Bosna ile ilgili bir kısım

toprakların ilk tahtiri anlamına da gelmektedir. 1455 tarihli bu defterde Dimitrofıca, Zveçan vilayetine tabi bir köy-

dür. Zveçan kalesi mustahfızlarımn tirnar kayıtlan arasında yer almakta-dır. İsa Bey'in adamlarından Zveçan subaşısı Yusuf'a tirnar kaydedi lmiştir. Yusuf'un 5.075 akçelik tirnar gelirinin 1.983 akçelik miktan 2 Müslim, 13 Gayrimüslim hane ile 2 bive olmak üzere toplam 17 haneden ibaret olan Dimitrofica köyünden elde edilmekteydi.5 Timarın diğer gelir kaynağı

3.092 akçe ile Rudar köyü idi.6 1455 tarihli defter, icmal olduğundan bu tarihte köyün gelir kaynakJan tespit edilememektedir.

1463 yılında Bosna'nın fethi ve sancak olarak organize edilmesi ile bir-

likte 1455 tarihinde Üsküp ucunda gördüğümüz Eski Ras bölgesindeki vi-layet idari birimleri, bu defa nahiye adı ile Yeleç vilayetinin alt idari birim-

leri olarak Bosna sancağma dahil edilmişlerdir. Kısa bir süre sonra Yeleç /

vilayetinin yerilli Yeni B azar almıştır. Yeleç'de bulunan kadılık merkezi Yeni Bazar'a taşınmış ve bundan sonra kadılığın ismi de Yeni Bazar Kadıhğı ol-muştur. Zveçan nahiyeı;i de buna göre 1468-69 tahririnde Yeleç; 1485 ve

1489 tahriflerinde Yeni Bazar vilayetine tabi yazılmıştır. 16. yüzyılın başla

rından itibaren Bosna sancağında kaza idari dağılımı esas alınmış ve Zve-çan nahiyesi bundan sonra Yeni Bazar kazası nahiyelerinden biri olmuştur.

ı Bosna sancağının bilinen en eski tarihli tahrir defteri 26 Ocak 14p8 ve

12 Mayıs 1469 tarihleri arasında tııtulmuştur. "Defter-i mücmel-i vilayet-i Yeleç ma'a tevabiha ve levahikha-i vilayet-i Bosna" başlığından da anlaşılacağı üzere defter icmaldir.7 1455 yılında Zveçan nahiyesinin köylerinden biri olarak kaydedilmiş olan Dimitrofica, 1468 yılında aynı nahiyede nefs-i bazar olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu nahiyede kayıtlı olan iki nefs-i ba-

5 Zoran Vukadinovic, 1455-1957 yıllar arasında tarihi belgelerde Mitrovica'yı konu aldı~ ı çalışmasında ("Kosovska mitrovica u ıstorijkim dokumentlma 1455-1957., BASTINA, Pri~tina·Leposavıc, sv.14 (2002), 265-277} konu ilgili tahrir defterlerinden sadece 1455 tarihli icmal defterden bahsetmektedlr. Bu deftere dayalı verdiği nüfus bilgisi ise eksiktir. Hri stlyan hane ve bive sayısını verirken 2 Müslüman hane kaydını atlamıştı r (s. 266). Bu makalede 1489 tarihli bir belgeye göre 1489 yılında Mltrovica'da •s Hrisliyan, 63 Müslüman ve 11 Is lamiaşmış hane· yaşadığını belirtmektedir. Burada Müslüman ve lslamtaş/tırıVmış hane ayırım dikkat çekicidir, ancak yazar bunu bir belgeye göre verdiğini söyleyerek tüm sorumluluğu o belgeye yüklemektedir. Belgeye ise referans verilmemiştirl

6 BOA, MAD544, 46.

7 Defter istanbul Atatürk Kitaplığında (esk· Istanbul Belediye Kütüphanesi), Muallim Cevdet Yazmaları katalogunda 76 nu ma ra ile Kayıtlıdır (MC.76).

602 1 BALKANLAR'DA ISLAM MEDENİYETL DÖRDÜNCÜ MİLLETLERAAASI KONGRE TEBLiGLIW

zardan biridir. Diğer nefs-i bazarın ismi Arjane olarak kaydedilmiştir.

Dimitrofica 1468'de Zveçan kalesi dizdan Hacı Çakır ve kale erierinden

İskender'e müşterek timar olarak verilmiştir. Tirnar sahiplerinin buradan

hasılatı 3.678 akçedir. Bu hastlat içinde kıst-ı hazar vergisi de bulunmak-tadır.8

Artık bir pazar ve civar köyler için merkezi bir yerleşim yeri olan

Diınitrofıca'da nüfus bir önceki tahrire göre hayli artmıştır: 38 Müslim, 22

Gayrimüslim hane ve 6 bive ile toplam 66 hanedir. 1455'den 1468e kadar

13 yıl içinde böyle bir artış ancak buraya başka yerlerden gelen yeni hane-

lerle yani göç ile açıklanabilir. Özellikle 1455'de 2 hane olarak kaydedilmiş

olan Müslüman nüfusun 1468 yılında 38 hane olarak belirmesi burada açık

bir Müslüman yerleşimini göstermektedir. Müslüman nüfusun artışı kadar

vurgusal olmasa da Gayrimüslirn nüfusun da arttığı, hane sayısının 15

LS. V E 16. YüZYILLARDA .M:ITROVICA 1 6o3

(1457). Bugün bölge halkı tarafındanCareva olarak bilinen cami, isa Bey'in yaptırdığı ve daha sonra Fatih Sultan Mehmed'e hediye ettiği camidir.10 Şe

birdeki ilk Müslüman yerleşim de bu cami etrafında oluşmuştur. isa Bey, ayrıca bir han ve kervansaray kurarak şehrin iktisadi merkezi olan çarşının

da lemelini atmıştır. Şehrin kuruluşunda dikkatimizi çeken bir unsur da

zaviyedir. 11 Hatta çarşının temelini oluşturan kervansaray ve dükkfm gelir-

leri bu zaviyenin işleyişi için vakfedilmiştir. İsa Bey hamarnı da bu vakfın

gelirleri arasında kaydedilmiştir.

İsa Bey'in kurduğu diğer bir şehir de Yeni Bazar'dır. Yeni Bazar şehri,

Osmanlı idaresi zamanında ortaçağ yerleşim birimi olan Ras'ta kurulmuş

tur. Eski Ras daha 1382 yılında "Trgovişte'' ismiyle bir pazar yeri idi.12 Bu

pazar yerlılin hemen yakınlarında İshakoğlu İsa Beytarafından kısa sürede

tüm Ras bölgesinin merkezi konumunu kazanacak olan Yeni Bazar'ın te-

meli atılmıştır. 13 İsa Bey'in yaptırdığı vakıf eserler ile burada camisi, ker-/

vansarayı, çarşısı, hamarnı ile bir Osmanlı şehri gelişmiştir. Dimitrofica'rıın temellerinin de Saraybosna ve Yeni Bazar'da olduğu gibi

İsa Bey tarafından atıldığını söylemek yanlış olmayacaktır. Bu faaliyetinde

İsa Bey yalnız değildir. İsa Bey'in yakın adamlarından Hoşkadem Voyvo-

da da muhtemelen İsa Bey ile aynı zamanda ya da kısa bir süre aralığında Dimitrofica'da bir mescid yaptırmıştır. Her ikisinin de Dimitrofica'da mülk-

leri ve Hoşkadem Voyvoda'nın bir de çiftliği bulunmakta idi.14 Hoşka~em Voyvoda, Diınitrofica'da ayrıca bir mualliın-hane ve bir hamam yaptırmıştır.

Hoşkadem Voyvoda 1455 yılında Zveçan vilayetinde eşkünci timarı ta-

sarruf etmekte idi. Bu tarihte Üsküp uç beyi olan İsa Bey'in gulamlarından

biri idi.15 İsa Bey, Bosna sancakbeyi olduğunda da yanında bulunuyordu.

1 o Haıim 5abanovic, ·Postanak i razvoj Sarajeva: Radovi naucnog drustva Bosne i llerceçıovine XIII, OdjeUenje istorijsko filoloskih nauka, knj.S, Sarajevo 1960, 86.

11 lsa Bey zaviyesi için bkz. Hazim Sabanovlc, ·ovije najstarije vakufname u Bosnı: Prilozi za orijentalni Hlologiju i i~loriju jugoslovenskih naroda pod lurskom vladavinom, ll (1951), Sarajevo. 19!i2, 5-38; isa Bey zaviyesi hakkında bl

604 J BALKA"'l.AR'DA iSLAM MllDE~iY.ırri. DÖRDÜNCÜ MiLLETLERARASI KONGRE TEBLiGU:.Ri

İsa Bey'in Saraybosna'daki zaviye vakfının 1462'de tescil işlemi Hoşkadem Voyvoda tarafından gerçekleştirilmişti.16 1485 tarihli defterde İsa Bey "merhUm" olarak nitelendirilirken Hoşkadem Voyvoda için böyle bir ibare

kullanılmamıştır. Ancak bu tarihte ve sonrasında Hoşkadem Voyvoda üze-

rine kayıtlı bir tirnar yoktur. Bunun yerine "veled-i Hoşkadem Voyvoda"

olan birkaç sipahinin Bosna sancağında tirnar tasarruf ettikleri görülmek-

tedir.

İsa Bey ve Hoşkadem Voyvoda mescidlerinin bekası için tedbirler alınmış, işlevlerinin devamı adına gelir kaynakları vakf edilmiştir. 1528-30

tarihli tahrir defterincieki vakıf kayıtlarına göre İsa Bey mescidi için İsa

Bey'in kardeşi Barak Bey tarla ve bağlar vakfetmiştir.17

Hoşkadem Voyvoda mescidi için, Hoşkadem Voyvoda bizzat kendisi

vakıfta bulunmuştur. Bu vakfın gelirleri arasında hamam icaresinin bulun-

ması Hoşkadem Voyvoda'nın Dimitrofica'da bir de hamam yaptırmış ol-

duğunun göstergesidir. 1528 tarihinde bu hamamın iclre geliri yıllık 1.000

akçedir. Lisica köyündeki 2 bab asiyabdarı da yıllık 1.264 akçe gelmektedir.

Böylece vakfın toplam geliri 2.364 akçe olmaktadır. Hoşkadem Voyvoda

ayrıca Lisica köyü sınırında bulunan bir bağ vakfetmiştir18. 1563-65 tarih-

li tahrir defteri vakıf kayıtlannda söz konusu gelirlerin mescid ile birlikte muallim-haneye tahsis edildiği görülmektedir. Bu tarihte vakfın yekunu

3.ooo akçedir.19

İsa Bey ve Hoşkadem Voyvoda'nın yaptırmış oldukları bu binalar Dimitrofica'nın kentselleşme sürecinin baş langıcına işaret etmekte ve

1455

15. V1l 16. YüZV11.,LARDA MITROVlCA 1 605

defteri izlemektedir.20 1485 yılında Dimitrofica nefs-i bazan, Bosna san-

cağı beyine hass yazılmıştır. Müslüman nüfusun iki mahalleye şu şekilde

dağıldıkları görülmektedir:21

Mahalle-i imam Ba.lı Hane 24

Mahalle-i İmam Cemal Fakih Hane 39

Bu mahallelerin nüfusu toplamda 63 hane etmektedir. Gayrimüslim nü-

fus ise 1 ı hane ve 3 mücerred olarak kayıtlara geçmiştir. Müslüman mahal-

le isimlerinin ikisi de bir jmamın adı ile anılmaktadır. Ancak bu mahaUe-lerin yukarıda zikrettiğimiz iki mescid etrafında geliştilderi ve adları geçen

imamların da bu mescidler de görev yaptıkları söylenebilir. 1489 yılında da

nefs içinde iki mahalle kayıtlıdır. Mahallelerden biri aynı isimdedir, ancak

diğeri farklı bir isim alımştır.22

/

Mahalle-i Kasım Hoca Hane 48

Mahalle-i Mevlana Cemal Fa.kib İmam Hane9

Gayrimüslim nüfus "~ema'at-ı Gebran' başlığı altında ayrıca tahrir edil-miştir. Bu cema'at 8 hane, ı mücerred ve 4 biveden oluşmaktadır. Araların

da ayrıca 1 müslim hane kaydedilmiştir.

ı485 yılında mahalleye ismini veren İmam Balı'nın görevini K~sım

Hoca devralmış ve bu sebeple mahalle de Kasım Hoca Mahallesi oıch·ak isimlendirilmiş olmalıqır. Mufassal olan 1489 tarihli defterde bu mahal-

le sakinlerinin isimlerinin en başında mahalleye adını veren şahısların

kayıtlı olduğunu belirtmek gerekir. Kasım Hoca mahallesinde ilk kayıt

"el-mezkür"dur. Bununla mahalleye ismini veren Kasım Hoca'ya işaret

edilmektedir. Mevlana Cemal Fakih mahallesinde de durum ayındır. Ma-

hallede kayıtlı isirolerin ilk sırasında yer alan "el-mezkur" ifadesi mahalle-

nin ismiyle anıldığı Mevlana Cemal Fakih İmam'ı göstermektedir.

Kasım Hoca Mahallesi sakinlerinden 21'inin meslekleri bellidir. Mahal-

lede ı imam, 3 babuccı, 3 çizmeci, 2 dellak, 3 hayyat, ı kantarcı, ı kassab, ı

20 BOA, TD.l 8.

21 BOA, TD.18, 14b.

22 BOA, TD.24.

606 1 BA LKANLAR'DA iSLAM MEDENİYETi. DÖıtDÜNCÜ MiLLETLERARASI KONG !tE TEBLi

15. VE 16 . YÜZTILLARDA MİTROVİCA 1 607

76 Müslim hane, 2 bive ve 27 mücerred kaydedilmiştir. Gayrimüslim nüfu-

su "cema'at-i Gebran" başlığı altmda 8 hane ve 5 baştine oluşturmaktadır. 9

Müslim hane, 5 mücerred ve ı Gayrimüslinı hane de mezradakaydedilmiş

tir.

Mahalle-iMescid-i isa Bey (el-merhOm) Müslim Hane 41

Mücerred 25 Bive 2

Mahalle-i Mescid-i Hoşkadem Voyvoda Müslim Hane 35

Mücerred 8 Bi ve 2

Cemifat-ı Gebran Hane 8 Baştine 5

/

Mezra-i Zatar, çiftlik-i Barak Müslim [Hane] 9

Mücerred 5 Hane-i Gebr

1528 ve 1530 tarihleri arasında Bosna sarıcağı yeni bir tahrire tabi tutul-

muştur. Bu tahrirden sancağın hem mufassal ve hem İcınal defteri muhafa-

za edilmiştir27 . İcınal defteri sonunda Bosna sarıcağı vakıfları da kaydJdil-miştir. Bu kayıtlar bölge vakıflan hakkında en eski tarihli kayıtlardır. Daha

önceki defterlerde maalesef vakıflar ile ilgjlı kayıtlar eksiktir.

1489 yılında Mevl~na Cemal Fakih Mahallesi olaR! k kaydedilen mahallenin 1516 yılında Mescid-i lsa Bey Mahallesi; Kasım Hoca Mahallesinin Ise Mescid-1 Hoşkadem Mahallesi olduğunu düşünmekteyiz. 1489 yılında Cemal Hoca'ya yazı lmış olan baştinenin ("karye-i mezbOrede imam Cemal Hoca'nın elinde Bağdan baştinesi dimekle ma'rOf baştinesi vardır. adet üzere öşrin ve resmin vlrir'TD, 24 68a), Cemal Hoca öldüğünden oğulları Ali ve Habib'e intikal ettiği ("Karye-i mezbOrede imam Cemal Hocanın elinde Bağdan başti nesi dimekle ma'rOf baştine vardı r. Hallyen mezkOr Cemal Hoca fevt olub Ali ve Habib nam oğulları na muntakil olmuşdur~ TD.57, 283) görülmektedir. Cemal Hoca'nın oğlu Habib ı 516 yılında lsa Bey Mescidi Mahallesi sakinlerindendir (BOA, T0.57, 280).

r::~.:::.~~~-~~~ii§r~~~-~~ı: ... ::~ .. ::i: ......... Ma:h~~~~~:j~1t~~:~~~:~::: .. ::r·:::::::: :~,:~~;;r~;ı~~~~i~~; ............. ! ... ........... ..... .... ... ...... .. .. ....... ..! ... .. . ..... . ... ................................... L .......... Ij2Ş,~~s!~I)].Y.9.Y.)Ig9.~ .......... ..1 , Mahalle-i imam Cemal ! Mahalle-i Mevlana Cemal l l L.F.~,~i~ ............................................... .L.f.~Wb,J\T).?.f.Tl · Mahalle~i_ı~~~~i-~~i ls_~ ~e~ .. j

27 BOA, TD.1 57 ve BOA, TD.164.

608 1 BALKAI\'LAR' OA iSW1 ME!lENiYETi. DÖRDÜNCÜ MİLLETLERARASl KO:-!GR.E TEBLİCLEJU

Dimitrofıca ile ilgili 1528 yılı kayıtlarına bakıldığında28, buranın Bosna

sancağı beyi Hüsrev Bey'in has geliri olduğu görülmektedir. Nefs-i hazar bu

tarihe kadar olduğu gibi yine iki mahalleden oluşmaktadır. Bu iki mahal-lede toplam 69 Müslim hane ve 5 mücerred kayıtlıdır. Gayrimüslim nüfus

ise ı hane ve 3 baştine olarak kaydedilmiş olup toplam 4 hane etmektedir.

Mezraa-i Zatar'da 2 sipahi ve 3 haymane kayıtlıdır.

Mahalle-i Mescid-i isa Bey el-merhüm H~ne i Müslim 39

Mücerred 2

Mahalle-i Mescid-i Hoşkadem el-merhOm H~ne-i Müslim 30

Mücerred 3

Cema'at H~ne-1 gebr ı Baştlne 3

Mezraa-i Zatar (çiftlik-i Barak veled-i Atmaca) Erbab-ı timar Müslim [Hane) 9

(mutasarrıf-ı çiftliklerdir) Haymane [Müslim) 3

1528 tarihli defter mufassal olmakla birlikte, nefs-i bazar sakinlerinin

meslekleri hakkında 1489 tarihli mufassalın sunduğu bilgileri içermez.

Ancak 1489 tahririnde görüldüğü üzere 1528'de de Müslüman nüfusun 19'unun Abdullah oğlu olduğu dikkat çekmektedir. Birkaç hanenin üze-

rinde ise bunların Dimitrofıca'ya yeni geldiklerini gösteren açıklamalar

bulunmaktadır. Mesela Ahmed veled-i Abdullah ve Mustafa veled-i Hızır

Vlçutrin sancağından ('an liva-i Vlçutrin), İskender veted-i Abdullah El-

basan sancağından ('an liva-i İlbasan amed, seng-tıraş), Cafer veled-i Ab-

dullah Alacahisar sancağından ('an liva-i Alaca Hisar) göçmüşlerdir. Daha

uzaklardan gelenler de bulunmaktadır. Mesela Rwn Yusuf veled-i Abdul-

lah, Mora sancağından ('an Jiva-i Mora amed) gelmiştir.

1528 tarihli vakıf kayıtlarındarı Dimitrofıca'da Hoşkadem Voyvoda'darı

sonra Edirne şehrinden Mehmed Çelebi adında bir hayır sahibinin daha

muallim-hane bina ettiğini öğrenmekteyiz. Muhakkak bu tarihten önce ya-

pılmış olan muallim-hane için Mehmed Çelebi ıo.ooo akçe nakit para vak-

28 BOA, TD.157, 28ü-284.

15. VE 16. YüZYILLARDA MITROVICA 1 609

[etmiştir. Bu nakdin nbhından elde edilen hasılatın üç akçes.i muallim, bir akçesi mütevelli ve geri kalanı ise muallim-hanenin tamirine şart koşulmuştur29.

Hüseyin bin Hasan eş-şehir Apardı Çavuş vakfı da ilk defa 1528 yılı vakıfkayıtları arasında zuhur etmektedir. Apardı Çavuş adıyla bilinen Hü-seyin oğlu Hasan. Dimitrofıca'da yaptırmış olduğu zaviyenin işleyişini sağlamak için 2 bağ ve 6o.ooo akçe nakdi ye vakfetmiştir. Zaviye görevlileri ve diğer giderleri için yapılan tahsisata ilaveten bu vakıf gelirlerinden mescid

ve muallim-hane görevlilerine ücret tayin edilmiş olması Apardı Çavuş'un zaviye ile birlikte Dimitrofica'da bir mescid ve bir muallim-hane bina etti-ğini göstermektedir30. Bu durum 1563-65 tarihli defterde daha açık surette kayıtlıdır: "evkaf-1 zaviye, mescid ve mu'allim-hane-i merhUm Hüseyin bin

Hasan eş-şehir be Apardı Çavuş, der nefs-i Dimitrofica''.31 ıs6s

610 j BALI(ANJ.Aıt'l)A İSLAM M.EDENİYETİ. DÖRDÜNCÜ MİLL6TLERARASI KONGRE TEBWGLERİ

dı Bey" olarak zikr edilmektedir. Bu çiftlik mezraa, tarlalar, iki bağ, mera ve

korudan oluşmaktadır.34

1550 yılına gelindiğinde Apardı Beyin mescidi etrafında yeni bir ma-

halle oluştuğu ve Apardı Bey için de artık "el-merhum" kaydı düşüldüğü

görülmektedir. Bu tarihte Apardı Hüseyin Mescidi Mahallesi yanında bir

mahalle daha zuhur etmektedir. O da Hacı NasUh mahallesidir.

1528 yılında Hacı Muhiyyuddln ve Hacı NasUh mülkleri olan 4 asiya-bı vakf etmişlerdir: "Mülk-i Hacı Mulıiyyuddln ve Hacı Nasuh, vakf şod

- asiyab bab 4, resm 120"35. Hacı Muhiyyuddin ile Hacı Nasuh'un mülkleri

olan 4 değirmeni vakf ettikleri bu kayıtla açık olarak görülmektedir, ancak

val

15. YE 16. YÜZYTI.LAROA MITROVICA 1 611

ı s so yılında Yusufbin Hasan'a tirnar olarakverilmiş olan Dimitrofica'nın

nüfusunun mahallelere göre dağılımı şu şekildedir:37

Mahalle-i Mescid-i lsa Bey (el-merhum) Müzewec '1 3 Mücerred S

Mahalle-iMescid-i Hoşkadem Voyvoda, el-merhum Müzewec 29 Mücerred 2

Mahalle-i Hacı Nasuh [Müzewec] 1 7

Ma halle-i Meseld-i Apardı Hüseyin, el-merhum Müzewec 39 Mücerred

/

Bu dört mahallede toplam Müslim hane ı 29 ve mücerred 8'dir. Cema'at -ı

Gebran başlığı yanına "r.eayalardır" açıklaması yazılmış ve bu başlık altında

bir Gayrimüslim hane kaydedilmiştir.

Dimitrofica nefs-i bazan ı6. yüzyılın ısso'den sonraki tahrirlerinde ek-

siktir. 1565 yıh tahririnde Dimitrofica'nın sadece vakıflan ile ilgili kayıt bu-ı

lunmaktadır.38 ı6. yüzyılın ikinci yarısında tahrir defterlerinde Dimitr?fica

ile ilgili başkaca kayıt bulmak mümkün değildir. Ancak Bosna sancağının

hemen bu yüzyılın sonu 17. yüzyılın başına tarihleneo tahrir defterinde Di-

mitrofica ile ilgili kayıtlar tamdır. Bu defterin tarihi ı6o4'dür.39 ı6o4 yılın

da Dimitrofica'da kaydedilen ilk mahalle Apardı Bey Mescidi mahallesidir. 1550 yılında gördüğümüz diğer üç mahalle de sırası ile MahaUe-i Mescid-i

Hoşkadem Voyvoda, Mahalle-i Hacı Nasuh ve Mahalle-i Cami-i İsa Bey'dir.

Bu tarihe kadar İsa Bey Mescidi Mahallesi olarak kaydedilen mahalle bu

tarihte İsa Bey Camii Mahallesi olarak kaydedilmiştir. Bu durum mescidin

camiye tebdil edilmiş olabileceğini akla getirmektedir. Dirnitrofica ile ilgili

37 BOA, TD.193, 9b-11 b.

38 BOA, MAD.625, 378.

39 Ahmed AliCiC. Uvod uz knjigu: Op~irrıı popis Bosanskog sandıa ka iz 1604. godlne, Bo~nja~ki institut Zürich-odjel Sarajevo i Orijentalni insotut u Sarajevu, Monumenta T urcica, serije ll, defteri, knjiga 4, sv. Vl, ooradio Adem Ha nci(. uvoo napisao Ahmeo S. AlitiC. Sarajevo 2000, XXIII.

612 1 BA.LKA.''l.AR'DA ISLAM ~tlillD

Mahalle-iMescid-i Apardı Bey Imam ı Müezzin ı Müzevvec 13

Mücerred 4

Mahalle-iMescid-i Hoşkadem Voyvoda Imam ı Müezzin ı Wıüzevvec 8

Mücerred 8

Mahalle-i Hacı Nasuh Imam Müezzin ı Müzevvec 12

Mücerred 2 Mahalle-i Cami'-i isa Bey

imam / Müezzin

Müzevvec 27 Mücerred 3

15. VE 16. YOZYlllA!UJA MITROvtCA j 613

ı6o4 tarihli defter sancağın bilinen son tahrir defteridir46• Dolayısıyla,

1455'te tahrir defterleri vasıtasıyla başlayan zaman içinde Dimitrofica'ya olan yolculuğumuz ı6o4'de sona ermektedir.

1

Sonuç olarak, mevcut tahrir defteri kayıtlarından yukarıda gördüğü.ı,nüz üzere 1455-1604 tarihleri arasında [Di]Mitrovica yerleşiminin gelişimini izlememiz mümkündür. Erken tarihli tahrir kayıtlarından genelde bölge-nin, özelde ise ele aldığımız Dimitrovica'nın, Osmanlı öncesi ve sonrası konumu ve durumu hakkında önemli bir tasvir çıkarılabilmektedir. Bu bağlamda, daha önce bir köy yerleşimi olan Dimitrofica'nın, Osmanlıların bölgede idare kurmaları üzerine, nefs-i bazar statüsü kazandığı görül-

mektedir. Bu değişirnde bölgenin fatihleri arasında bulunan ve önce Üs-

küp daha sonra Bosna sancak beyi olan İshakoğlu İsa Bey'in ve onun yakın adamlarından Hoşkadem Voyvoda'nın isimleri öne çıkmaktadır. Onların yaptırmış oldukları İslami yapılar Müslüman nüfusu buraya çekmiş, nüfu-sun artmasını ve mahalleler oluşumunu sağlamıştır. Dimitrofıca'nın yakınındaki çiftliklerde tarımsal üretim yapılmaktadır. Nefs merkezini gösteren

46 Ahmed AliciC. Uvod uz knjigu: Opsirni popis Bosanskog sandzaka iz 1604. godine, lll- XXIV.

614 1 BA LI