PREGLEDNI ČLANAK - REVIEW ARTICLE DATUM PRIJEMA:14.02.2015. DATUM PRIHVATANJA:15.03.2015. UDK BROJEVI: 001.89:61 COBISS.SR-ID 214658316 PODACI O AUTORU: Damir Peličić¹, Danilo Radunović¹, Darijo Bokan²

¹Klinika za urologiju i nefrologiju, Klinički centar Podgorica, Crna Gora ²Institut za plućne bolesti Vojvodine, Sremska Kamenica, Srbija

OSNOVI METODOLOGIJE NAUČNO – ISTRAŽIVAČKOG RADA

METHODOLOGY BASIS OF SCIENTIFIC RESEARCH SAŽETAK U konstelaciji globalnih oscilacija razvoja nauke, klasifikacije nauke i naučnih istraživanja postavljen je naučni problem istraživanja: znanja naučnika, istraživača, intelektualaca o klasifikaciji nauke kao naučnoj paradigmi, o savremenoj metodologiji i tehnologiji naučnog istraživanja ispod je naučno-egzistencijalnoga minimuma.

Naučni metod, kao opšta zajednička karakteristika svih nauka, predstavlja put koji svaka nauka prelazi u traganju za odgovorima na prethodno postavljena pitanja. Metod je stoga nosilac zajedničkih težnji u svim naukama da one dođu do istinitih saznanja o predmetima svojih istraživanja. Metod je način mišljenja i istraživanja u nauci. Naučni metod se koristi radi sticanja što istinitijeg saznanja.

Sadašnji trenutak u razvoju nauke karakteriše se multidisciplinarnošću, što podrazumeva kombinaciju teorijskih pristupa i tehnika istraživanja različitih disciplina.

Ključne reči: Nauka, metodologija, naučno-istraživački rad.

ABSTRACT In the constellation of global oscillations of development of science, classification of science and research is set up scientific research problem: the knowledge of scientists, researchers, intellectuals on the classification of science as a scientific paradigm, on the contemporary methodology and technology of scientific research.

The scientific method, as a general common feature of all science, it is a journey that every science passes in the search for answers to these questions. The method is therefore the holder of a common aspiration of all the sciences that they reach the true knowledge of the subjects of their research. The method is a way of thinking and research in science. The scientific method is used in order to acquire as truthful information.

The present moment in the development of science is characterized by a multidisciplinary approach, which involves a combination of theoretical approaches and research techniques of different disciplines.

Keywords: Science, methodology, scientific research. Stra

na

2

UVOD Zajednička karakteristika svih nauka jeste postojanje naučnog metoda. Reč ,,metod'' je grčkog porekla. Ona vodi poreklo od reči ,,methodus'' (etimološki put, staza, hod, uobičajeni postupak, način). Naučni metod, kao opšta zajednička karakteristika svih nauka, predstavlja put koji svaka nauka prelazi u traganju za odgovorima na prethodno postavljena pitanja. Metod je stoga nosilac zajedničkih težnji u svim naukama da one dođu do istinitih saznanja o predmetima svojih istraživanja (1).

Metod je način mišljenja i istraživanja u nauci. Naučni metod se koristi radi sticanja što istinitijeg saznanja. Metod u najširem smislu reči obuhvata tri osnovne komponente:

- opšti pristup istraživanju (principi naučne spoznaje), - metodološki postupak istraživanja (faze istraživačkog postupka), - metode i tehnike istraživanja (2).

Opšti pristup (predhodno znanje) je znanje o opštim principima naučne spoznaje (objektivnost, pouzdanost, preciznost itd.). U drugom značenju, metodološli postupak, odnosi se na znanje o procedurama i postupcima naučne spoznaje (faze naučnog istraživanja). Treću komponentu metoda sačinjava znanje o metodama i tehnikama istraživanja i prikupljanja podataka (2).

Unutar naučnog metoda mogu se razlikovati sledeća tri segemnta: opšti pristup, metodološki pristup i tehnika istraživanja (1). OPŠTI PRISTUP je segment naučnog metoda koji se obično naziva generalnim metodom ili prethodnim znanjem. Taj deo metoda sadrži osnovnu teorijsku bazu koja upućuje istraživača na onaj deo realnosti kome se pridaje najveći značaj u oblasti kojom se bavi, odnosno iz koje može formirati svoju teoriju. U medicinskim naukama to bi predstavljalo istraživačko opredelenje za jedan od prevalirajućijih koncepata bolesti i zdravlja, kao što su recimo ,, medicinski model'', ,,socijalni'', ,,bihevioralni'' ili ,,sistemski koncept''. Opredelenje za jedan od tih koncepata mogu imati i druge nauke koje se bave zdravljem i bolešću (1). Izbor jednog teorijskog konecepta određuje i opredeljuje za uži deo metoda, koji obuhvata metodološke postupke i tehnike istraživanja. U istraživanjima, posebno medicinskim, ovaj opšti pristup u naučnom metodu smatra se apstraktnim i o njemu se najčešće i ne govori. Na taj način se definisanje naučnog metoda svodi u nešto redukovanije okvire, odnosno on se shvata kao ,,skup planskih postupaka koji označavaju načine sakupljanja činjenica, njihovog sistematizovanja, tumačanja, praktičnog proveravanja i verifikacije naučne istine (1).'' Opšti pristup procesa saznanja predstavljaju poluge pomoću kojih se dolazi do objašnjenja predmeta, pojava i promena (3).

Pojam se difiniše kao misao o suštini predemeta (stvari, pojave, kretanja). Suštinska obeležja pojma čine njegov sadržaj. Na primer ,,eritrocit je ćelija krvi ispunjena hemoglobinom koji služi prenosu kiseonika i ugljen-dioksida'. 'Osim sadržaja, pojam ima i svoj obim. Obim pojma je skup nižih pojmova koje obuhvata jedan viši ili složeniji pojam. Reč kojim se pojam izražava je termin (3,4).

Sud je skup pojmova kojima se nešto tvrdi ili poriče, a svaka tvrdnja mora da bude istinita ili neistinita. Zbog lakšeg sporazumevanja može se prihvatiti da su termini: sud, stav ili iskaz praktično sinonimi (4). Opažanje predmeta koji ima svoju strukturu ili opažajne pojave ili promene predstavlja utisak o nečemu. Kada se napiše ili saopšti označava se kao podatak. Podaci su uvek pojedinačni jer se odnose na određeni objekat, pojavu ili promenu. Postoji bitna razlika između dva tipa podataka – kvalitativnih i kvantitativnih. Kvantitativni podatak se iskazuje brojem (numerička vrednost), a kvalitativni podatak se formuliše na drugi način i ne može se sam po sebi brojem iskazati (3,4). Provereni, objašnjeni podatak postaje činjenica ako se naučnim istraživanjem to potvrdi. Kada činjenice pomažu da se neki naučni problem reši, označavaju se kao naučne činjenice, a sud kojim se iskazuje istina zasnovana na činjenicama jeste činjenički sud (3,4).

Zaključak je sastavljen iz dva ili više sudova u nizu, gdje se jedan sud može izvesti iz drugog, bilo iz jednog ili više njih. Zaključivanje je misaoni proces kojim se izvodi jedan sud iz drugog ili više njih. Zaključivanje je proizvod mišljenja i njegov najvažniji deo. Stavovi od kojih zaključivanje potiče nazivaju se premise, a stav koji se iz premisa izvodi jeste zaključni stav konkluzija (4). METODOLOŠKI POSTUPAK je drugi segment u naučnom metodu koji po svojoj suštini u potpunosti odgovara gore navedenoj definiciji. Na osnovu ,,planskih'' postupaka razlikuju se mnoge nauke. Suština njihovih razlika leži u fazama kroz koje jedno istraživanje prolazi. Te faze su različite u ekonomskim, matematičkofizičkim, statističkim ili epidemiološkim naukama (1).

Najčešće korišćen metodološki postupak u medicinskim naukama je onaj koji bi se mogao nazvati formiranje sudova (donošenje zaključka) na osnovu činjenica (4). Osim opštih naučnih metoda (anskiomatski, modelovanje, statistički) u savremenoj medicini važnu ulogu imaju i opšti metodološki postupci i posebni metodi koji su izgrađeni u proces saznavanja i predstvaljaju njegov nerazdvojni deo. Posebni metodski postupci: analiza, sinetza, apstrakacija, generalizacija i specifikacija imaju određenu ulogu u utvrđivanju činjenica i njihovom odnosu. Metodi indukcije i dedukcije su veoma značajni u zaključivanju (3,4).

Analitičko saznavanje se zasniva na raščlanjivanju složenih oblika na jednostavne jer je njen cilj da objasni pojmove i činjenice i da osvetli njihov odnos, omogući upoređivanje i objasni nastanak ili nedostatak pojave. Raščlanjivanje složenih celina (predmeta, pojava, promena) na proste delove jeste analiza u širem smislu, a analiza u užem smislu St

ran

a 3

jeste raščlanjivanje pojmova, sudova, zaključaka i sistema sudova na njihove elemente. Razlikuju se četiri vrste analiza: strukturna analiza, funkcionalna analiza, komparativna analiza i genetičke analiza (3,5).

Strukturna analiza otkriva činioce i njihovu povezanost. Na primer istraživanje određenjog obolenja polazi od činilaca koji definišu poremećaj i ukazuju na dijagnozu. Analiza se produbljuje utvrđivanjem oblika i jačine obolenja, kao i drugih obeležja koji upotpunjuju sliku predmeta istraživanja: godine, pol, komorbiditet, zanimanje, socijalni status, genetsko opterećenje. navike itd. Dubinom prodora, analiza identifikuje sve elemente poremećaja zdravlja koji se istražuju (5).

Funkcionalana analiza se odvija zajedno sa strukturnom analizom sa zadatkom da objasni i međusobne odnose elemenata raščlanjenje celine. Odnosi mogu biti raztličiti, bilo da su kvantitativni ili kvalitativni, statički ili dinamički uzročnici. Primer bi bila strukturna analiza koronarne bolesti koja je utvrdila faktore rizika: hipertenzija, pušenje, hiperholesterolemija, gojaznost, diabetes mellitus, fizička neaktivnost. Funkcionalnom analizom izdvajaju se ovi faktori kao glavni, između mnogih drugih, za koje neka istraživanja pokazuju povezanost sa koronarnom bolešću. Produbljivanjem analize odnosa (funkcionalna analiza) utvrđuje se značaj efekta sumacije štetnosti i kavntifikuje intezitet rizičnosti. Dinamski aspekti funkcionalne analize označavaju uticaj ekspozicije (4,5).

Komparativna analiza predstavlja složen proces saznavanja i odnosi se na upoređivanje strukturnih i funkcionalnih karakteristika dva ili više istraživanih problema, te se tako objašnjavaju zakonitosti koje vladaju u međusobnim odnosima različitih pojava. Upoređuju se sličnosti i razlike i objašnjavaju mogući uzroci koji su uticali na razlike. Na primer, komparativno istraživanje kvaliteta vođenja medicinske dokumentacije može se planirati tako što se upoređuju rezultati dvije razlićite grupe medicinskih tehničara. Prethodno se utvrde standardi podataka koji moraju da se evidentiraju. Posmatraju se iste pojave koje moraju da se evidentiraju. Ocenjuje se broj relevantnih podataka evidentiranih u medicinskoj dokumentaciji dve komparativne grupe. Upoređeuju se sličnosti i razlike i objašnajvaju mogući uzroci koji su uticali na razlike (4,5).

Genetička analiza je usmerena na otkrivanje porekla i razvoja pojave koja se istražuje. Primer za ovu vrstu analize je epidemiološka anketa kod pojave zaraznog obolenja. Istraživač obogaćen sposobnostima razlaže složene pojmove, identifikuje strukturne elemente, otkriva međusobne odnose činioca, upoređuje analizirane pojave i objašnjava njihovu genezu (4,5).

Sinteza je misaoni proces saznavanja složenih predmeta, pojava i promena, sastavljenih od prostih elemenata koji su međusobno povezani u jedinstvenu celinu. jedinstvo raznovrsnih elemenata nije samo prosti zbir, tj, mehanički skup sastavnih delova, već je to celina koja je sastavljena od protivrječnih elemenata (npr. ferment – supstrat – proces – regulacija) i to jedinstvo dovodi do razvoja novih pojava koje proističu iz starih, jer u tom jedinstvu uzrok uvek sadrži i posledicu, tako da se novo rađa iz temelja prethodnog i tako nastali osnov su za nove procese (6).

Analiza rastavlja složeno na proste činioce i omogućuje saznavanje međusobnih odnosa tih činioca. Na primjer, kod gojaznih dijabetičara redukcijom tjelesnom masom smanjuje se i hiperglikemija. Metodskim postupkom analize utvrđena su dva činioca, njihov međusobni odnos značaj tog odnosa u lečenju: smanjenjem telesne mase bolje se ruguliše glikemija. Stvaralačka sinteza objašnjava jedinstvo svih činioca koji su dobijeni analizom i objašanjava njihov odnos u jedinstvenoj celini (6). Analiza i sinteza predstavljaju jedinstven metodski postupak saznavanja, a sama sinteza celine ne može se ni zamisliti bez prethodne analize. Misaoni proces u analizi predstavlja kretanje mišljenja od celine prema delovima, a sinteza je proces mišljenja od delova ka celini, od činilaca prema njihovom jedinstvu. Analitičko sintetski metodski postupci sa dva suprotna pola: početni (analiza) i završni (sinteza). Lečenje arterisjke hipertenzije može poslužiti kao primer metodskog postupka analize i sinteze. U prvoj etapi utvrđuje se struktura pojma i identifikuju karakteristične grupe: modifikacija načina života, racionalna ishrana, medikamenti. U drugoj fazi razčlanjuju se navdene grupe u prostije elemente i povezuju se odnosi prostih činioca u okviru iste grupe (strukturno-funkcionalna) analiza. Na primer, analiza energetskog potencijala ishrane, ritam korišćenja obroka, korišćenje soli i dr. Funkcionalna analiza pokazuje uzajamnu vezu između telesne mase i energestkog bilansa, zatim vrste namirnica i količine soli (suhomesnati proizvod), U drugom skupu rašćlanjuju se problemi u vezi koriščenja lekova, određuju se problemi u vezi korišćenja lekova, određujse se vrsta i doza leka itd. Kada se završi analitički proces, sintezom se obuhvataju sve činjenice i njihov odnos i donosi odluka o planu lečenja i saradnji sa bolesnikom (4,5,6). Analiza i sinteza su nerazdvojni elementi i delovi drugih metoda, kao što su generalizacija i specijalizacija, indukacija i dedukcija. Analitičko – sintetski postupci su gradivni elementi saznavanja (6).

Apstrakcija je izdvajanje opšteg i zanemarivanje posebnog , ili obrnuto – privremeno zanemarivanje opšteg i usredsređivanje na posebno. Apstrakcija se primjenjuje u slučajevima kada se proces saznavanja usmerava na izdvojene karakteristike. U epidemiološkim i kliničkim istraživanjima metodskim postupkom apstrakcije izdvaja se bitno od manje važnog, značajno od manje značajnog. Na primer, prospektivne studije otkrile su faktore rizike i rangirale inetzitet štetnosti ili na primer pri utvrđivanju kriterijuma za ocenu kvaliteta rada izdvajaju se kategorički kriterijumi (oni poslovi koji se moraju obaviti) od ostalih. Ili, u ispitivanju delovanja lekova apstrahuju se manje važne neželjene reakcije i izdvajaju one značajnije. Razlika između analize i apstrakcije ogleda se u tome što analizira raščlanjuje složne pojmove, a apstrakcija izdvaja neke karakteristike da bi se bolje objasnile i odredio njihov značaj (6,7).

Generalizacija ili uopštavanje je misaoni proces kojim se od jednog pojma dolazi do drugog, opšteg i šireg, odnosno onaj prelaz od saznanja posebnih obeležja ka opštim odredbama. Na primer, utvrđivanje prevalencije hipertenzije u manjem delu jednog grada može se pod određenim uslovima prihvatiti kao zastupljenost hipertenzije u tom gradu. St

ran

a 4

Visok pritisak je zajednička karakteristika, tj. obeležje otkriveno posmatranjem relativno velikog broja građana i uopštava se kao zajednička odredba. Značaj generalizacije kao metodskom postupka može se oceniti po tome što je njime moguće saznati ono što je opšte i bitno u mnoštvu pojedinosti. Uopštavanjem se stvaraju opšti pojmovi koji mogu biti temelji stvaranja zakona u nauci (6,7).

Indukcija je metodski postupak zaključivanja iz pojedinačnog ka opštem, postupka uopštavanja (generalizacije), budući da se iz posebnih zaključivanja stiče opšti zaključak, odnosno sud o istraživanom predemtu ili procesu. Indukacija je sinteza više pojedinačnih stavova u jedan opšti stav. Sama indukcija je složen metodski postupak sastavljen od potpune, nepotpune i kauzalene indukcije (4).

Potpuna indukcija polazi od utvrđivanja svih podataka pomoću kojih se saznaje istina. Jedan od oblika potpune indukcije jeste statistička srednja vrednost kao opšta karakteristika u okviru određenog skupa. Na primer, jedno istraživanje pokazalo je da je kod 76 od ukuopno 300 ispitanika potvrđena urinarana infekcija. Analiza distribucije frekvencije prema godinama života, u istom istraživanju, pokazala je da je od svih 76 pacijenata, 64 (85%) pripada starosnoj grupi iznad 65 godina života (4,7).

Nepotpuna indukcija i zaključivanje po ovom metodskom postupku je delimično istinito jer se zaključak izvodi iz izvesnog broja podataka, dok ostali slučajevi nisu poznati jer nije poznat konačan skup. Zaključak nepotpune indukcije je pouzdaniji ako se oslanja na bitna obeležja. Na primer kašalj koji se javlja uzastopno tri meseca u poslednje dve godine, praćen auskultatornim nalazom wheezing-a, ispunjava kriterijume za dijagnozu hronične opstruktivne bolesti pluća, jer se zaključak (dijagnoza) zasniva na dva bitna obeležja ovog sindroma: karakterističan kašalj i ,,wheezing'' (4,7).

Deduktivni metodski postupak primenjuje deduktivno zaključivanje da dokaže istinu, Izvođenje zaključka polazeći od opšteg ka posebnom, izvođenje posebnih stavova, saznavanje pojedinačnih istina jeste deduktivni metodološki postupak, koji je suprotan induktivnom metodu. Na završetku svakog istraživanja, odnosno na kraju teksta rada pripremljenog za publikovanje, izvode se zaključci. U tom slučaju se iz celine saznaju posebnosti, iz opšteg posebno. Tako izvedeni deduktivni zaključci su pouzdani. Povezanost indukcije i dedukcije kao metodskih postupaka u zaključivanju i saznavanju ogleda se u tome što se na principu jedinstva ovi metodi odnose na isti predmet istraživanja , bilo da se zaključivanje odvija od posebnog ka opštem ili od opšteg ka posebnom (5,7).

Sinteza indukcije i dedukcije. Dedukcija, put naučne spoznaje karakterističan za teorijsko racionalne analize. Polazi se od nekog opšte-prihvaćenog stava, pa se zaključuje na pojedinačne i posebne slučajeve ,,dozgo prema dole‘‘. Indukcija je obrnut put spoznaje ,,odozdo prema gore‘‘ karakterističan za empirijska istraživanja. Polazi se od prikupljenih podataka (pojedinačnog) pa se izvodi opšti zaključak koji važi za sve te slučajeve. Savremeni put naučne spoznaje podrazumeva sintezu dedukcije i idukcije. U savremenim istraživanjima polazi se od opšteg stava hipoteze, koja se proverava (prihvata ili odbacuje) na osnovu prikupljenih empirijskih podataka (5,7). TEHNIKA ISTRAŽIVANJA je treći, najpraktičniji deo istraživanja. Ona podrazumeva neposredni način na koji se dolazi do podataka, odnosno sredstava, oruđa i aktivnosti koje se koriste u istraživanju. Izbor istraživačkih tehnika zavisi od naučne discipline i predmeta istraživanja (1). Sadašnji trenutak u razvoju nauke karakteriše se multidisplinarnošću, što podrazumeva kombinaciju teorijskih pristupa i tehnika istraživanja različitih disciplina.

Istraživanja u tom postupku prolaze sledeće faze: uočavanje i definisanje naučnog problema, postavljanje hipoteze o najverovatnijim uzročnoposledičnim odonosima, izrada plana istraživanja radi prikupljanja podatka i njihove klasifikacije, kao i samo prikupljanje, obrada podataka, interpretacija rezultata, verifikacija hipoteze ili njeno odbacivanje i prezentacija rezultata (1).

Ove faze su identične za različite discipline, a razlike nastaju u načinima prikupljanjima podataka, koji je određene predmetom istraživanja. Predmeti istraživanja u medicinskim naukama mogu biti: zdrave ili bolesne individue, grupe ljudi, teritorije, mikroorganizmi, organi, sistemi, pojedinačne manifestacije i sl. Težište posmatranja može da bude na jedinici mjere, jedinki, grupi i sl. Mesto posmatranja je takođe različito. To su laboratorije, bolničke sobe, ambulante, itd...Sve ove razlike određuju opredeljenja za specifične istraživačke tehnike, koje omogućavaju prikupljanje podataka u istraživanju (1).

Naučni problem je neko nerešeno pitanje koje se mora objasniti samo primenom određenim metodskih postupaka i tehnika naučnog istraživanja, tj. traganja za činjenicama i njihovim odnosima. To je neka ideja koja je važana za praksu i koju treba objasniti. Istraživač može da usmeri istraživanje na objašnjenje neke nove ideje koja nije dovoljno obrađena, da napravi predlog novog pristupa u istraživanju određenih naučnih problema i da da predlog originalnog naučnog istraživanja. Osim utvrđivanja važnosti naučnog problemna potrebno je oceniti uslove i mogućnosti za istraživanje (8). Kada je ideja prepoznata, tj, utvrđen izbor problema, prelazi se na njegovo definisanje. Definicija je neki iskaz koji bliže određuje pojam. Pri definisanju naučnog problema polazi se od predmeta istraživanja, obima pojma i nejgovog sadržaja. Definisanje izabranog problema odvija se dogovorima na pitanja koja istraživač sebi postavlja. Na primer:,,Gonartroza je degenerativno obolenje kolena''je iskaz koji pokazuje predmet definicije – artrozu kolena, a termin ,,degenerativno obolenje'' obuhvata obim i sadržaj pojma. Pojam gonartroza definisan je (određen) njenim bitnim obiležjima, tj . raspravljalo se o tri komponente pojma: predmet (gonartroza), termin ili reč kojim se pojam izražava (artroza) i sadržaj (bitne karakteristike) (7,9). Kada se definiše problem koji treba istražiti, pristupa St

ran

a 5

se njegovoj formualciji. Izbor, definisanje, i formulisanje naučnog problema predstavlja delikatan deo istraživanja. Ovim postupcima je određen cilj istraživanja, tj. utvrđena je osnovna namera – da se objasni uočena pojava. Izbor, definisanje, formulisanje i utvrđivanje cilja moraju se tako obaviti da istraživačima bude jasno šta žele, jer od te faze zavise naredne faze istraživanja (9).

Hipoteza (pretpostavka) predstavlja specifično predviđanje koje u konkretnom slučaju opisuje šta istraživač očekuje da će se dogoditi na kraju istraživanja. Radna hipoteza je putokaz u istraživanju. Kada su obuhvaćeni svi činioci o kojima su istraživači saznali čitanjem i pretragom literature i na osnovu soptsvenog iskustva postvlja se radna hipoteza. Čak i kada se u toku istraživanja radna hipoteza modifikuje ili dopunjava drugim pretpostavkama, u prcesu istraživanja se potvrđuje ili odbacuje radana hipoteza i u tome je njena saznajna vrijednost. Utvrđeni i definisani pojam može da bude složen da se ne može definisatri primenom izabrane radne hipoteze. Radna hipoteza objašnajva deo otkrivenih činjenica, ali je ograničen domet njene saznajne vrednosti samo na taj broj pojmova. U tom slučaju se osim radne hipoteze postavlja i pomoćna hipoteza , kojom se koriguje ili dopunjava radna hipoteza. U istraživanjima se koriste dve vrtse hipoteza koje označavaju odnos između dve varijable u studiji: jedna predviđa želju istraživača a druga opisuje druge mogućnosti ishoda (3,4,9).

U narednoj fazi – izrada plana istraživanja – utvrđije se način rada, određuje obuhvat, utvrđuje mesto i vreme istraživanja, izbor tehnike i formiranje instrumenata (10).

Sistematsko eksperimentalno istraživanje koristi primarne podatke, koji su sitraživači prikupili svojim originalnim instrumentom istraživanja. Pojam sistematski određen je načinom izbora jedinica istraživanja ili posmatranja. Neekeperimentalno istraživanje najčešće koristi sekundarne podatke koji su ranije prikupljeni, sređeni i obično prikazani u tabelama ili dijagramima. koriste se podaci najčešće iz osnovne medicinske dokumentacije (zdravstveni karton, registar obolenja. listovi sistematskih pregleda, statistički izveštaji, itd..) (11).

Određivanjem obuhvata precizira se širina istraživanja, utvrđuje broj jedinica koji ulazi u istraživanje (10,11). Većina istraživanja u primarnoj zaštiti odvija se pomoću uzorka, jer je pregled celokupne populacije praktično neizvodljiv. Osnovna funkcija uzorka predstavlja mogućnost da se na osnovu njegovog prikaza dobije ocena celine. Osobine uzorka su reprezentativnost, preciznost i pouzdanost i tačnost. Tipovi uzoraka su: prost ili slučajni uzorak koji označava da svaka jedinica skupa ima istu mogućnost da bude izabrana, što se obezbeđuje tablicom slučajnih brojeva i stratifikovani uzorak koji se bira nakon određivanja podgrupa (stratuma), bilo po polu, godinama i sl., pa se zatim iz te podgrupe slučajnim izborom izdvajaju osobe za uzorak (11). U planu istraživanja sastavni deo jeste i definisanje mesta i vremena procesa istraživanja. Mesto može biti različito: bolnice, škole, domovi zdravlja, različite radne ustanove, itd..Vreme se utvrđuje datumom početka i završetka istraživanja (10,11).

Tehnike istraživanja i instrumenti istraživanja koji se najčešće koriste u ispitivanjima su: registri obolenja, zdravstveni kartoni, upitnici, listovi laboratorijskih analiza itd..Svi instrumenti istraživanja , fizički (aparati) ili ankentni (uputnik) i drugi prethodno su standardizovani, provereni i pripremljeni za korišćenje (10).

Istraživači u izvođenju istraživanja treba do detalja da znaju svoje obeveze, kao i da poznaju proces istraživanja u celini. Iskustvo, znanje i ujednačeni stavovi među njima obezbeđuju uspeh i valjanost prikupljenih podataka. Plan izvođenja istraživanja mora unapred biti definisan. Podaci iz isntrumenata istraživanja se obično grupišu i prikazuju pomoću tabela i grafikona. Obrađuju se metodama statističke analize, a potom se dobijeni rezultati prikazuju (10). Prezentacija rezultata istraživanja običeno se vrši u različitim publikacijama od strane istraživača (radovi, monografije, abstrakti, prezentacije, itd...).

Postoje određeni principi koji odlikuju naučnu, u odnosu npr. na zdravorazumsku spoznaju. Neki od najvažnijih su: princip objektivnosti, princip pouzdanosti, princip opštosti, princip sistematičnosti, sinteza indukcije i dedukcije, sinteza kvantitativnog i kvalitativnog (12).

Princip objektivnosti ima nekoliko osnovnih značenja. Prvo i najvažnije je poznavanje i korišćenje logike ili puta naučnog saznaja (primena metodološkog postupka). U drugom značenju objektivnost podrazumeva nepristrasnost prema podacima i činjenicama do kojih istraživač dolazi. Naučnik podacima i činjenicama pristupa „sterilnih ruku“ bez ličnih, kulturnih ideoloških i svakih drugih predubeđenja. Konačno, objektivnost je zadovoljena ako postoji intersubkjektivna saglasnost, ako je ono do čega smo došli provjerljivo (ako drugi istraživači koristeći se istom metodologijom dobijaju iste rezultate) (12,13).

Pouzdanost je zadovoljena ako su rezultati do kojih smo u istraživanju došli relativno trajni, ako se u ponovljenim istraživanjima dobijaju isti rezultati, ako u relativno dužem vremenskom periodu osnovni nalazi istraživanja trpe kritiku, ako osnovna svojstva fenomena ostaju nepromenjena (stabilna) (12,14).

Princip preciznosti najbolje se ogleda u primeni jezika. Jezik nauke je do te mere precizan da pitanje značenja osnovnih pojmova nikada ne sme doći u pitanje. U naučnom radu koriste se simboli koji imaju definisane sve osnovne dimenzije, a jedan simbol može da ima samo jedno značenje (12,14).

Princip opštosti. Nauka teži da otkrije ono što je opšte, što važi za niz pojedinačnih specifičnih slučajeva. Dok je u prirodnim naukama princip opštosti uglavnom zadovoljen, u društvenim naukama opštost je uslovna. Društveni zakoni važe pod određenim uslovima. Da bi jedan zakon u društvenim naukama zadovoljio zahtev naučnosti, pored samog zakona potrebno je precizno definisati i uslove pod kojima se on ostvaruje (12,14).

Stra

na

6

Princip sistematičnosti. Nauka je zaokružen sistem znanja koji može biri funkcionalno ili uzročno-posledično povezan. Svaka činjenica, zakon, teorija itd. do koje istraživač u istraživanju dolazi mora biti dovedena u vezu sa svekolikim naučnim saznanjem (13).

Sinteza kvantitativnog i kvalitativnog. U različitim periodima razvoja naučnog metoda dominaciju su imale kvalitativna ili kvantitativna analiza. Na primer, Aristotelov put spoznaje »deduktivna doslednost« podrazumevao je isključivo kvalitativnu, logičku analizu. Sa druge strane pozitivisti teže samo ustanovljavanju kvantitativnih odnosa koje naknadno ne treba tumačiti. Savremeni put naučne spoznaje podrazumeva sintezu kvantitativne i kvalitaivne analize. Kvantitativna analiza znači mjerenje (utvrđivanje odnosa), a kvalitativna tumačenje tih odnosa (12,14). LITERATURA – REFERENCE 1. Ristanović D, Dačić M. Osnovi metodologije

naučnositraživačkog rad u medicini. Velarta, Beograd, 1999.

2. Mihailović D. Metodologija naučnih istraživanja. Napredak, Beograd 2004.

3. Marušić M. Uvod u znanstveni rad u medicine. Medicinska naklada, Zagreb, 2004.

4. Lapčević M, Žigić D, Ivanković D. Metodologija naučnog istraživanja u primarnoj zdravstvenoj zaštiti, AS, Beograd, 2002.

5. Gaćinović R. Metodološki proces u pisanju naučnog rada. Vojno delo. 2010; 62(2): 9-28.

6. Carić MĐ, Carić OS, Smieško OT. Konstrukcija i tehnika pisanja naučnog rada u prirodnim i inženjerskim naukama. Zbornik Matice srpske za prirodne nauke. 2013; (125): 119-128.

7. Carić O, Carić M. Metodologija naučnih istraživanja. Pedagoška stvarnost. 2011; 57(1-2): 26-32.

8. Suša B. Vrednovanje naučnog rada objektivnim pokazateljima. Vojno delo. 1999; 51(1):57-72.

9. Skledar N. Metodologičke osnove znanstvenih istraživanja. Sociologija i prostor. 2006; 44 (2): 309-29.

10. 10.Marušić A, Mišak A, Marušić M. Jasnoća znanstvenog izražavanja: preduvjet za komunikaciju između znanosti i javnosti. Medijska istraživanja 2002; 8 (2): 6-18.

11. Gauch, Hugh G. Scientific Method in Practice. Cambridge University Press, New York, 2002.

12. Mathew A, Murthy NS. Clinical research methods. The National Medical Journal of India. 1998; 11 (6): 283-86.

13. Sypsa V, Hatzakis A. Assessing the impact of biomedical research in academic institutions of disparate sizes. BMC Medical Research Methodology. 2009; 33 (9): 1471-9.

14. Vuković M, Živković Ž. Metodologija naučno-istraživačkog rada, Beograd 2005.

Stra

na

7