postpozitivistkuramlar

8/4/2019 postpozitivistkuramlar

1/46

139

ULUSLARARASI LKLER DSPLNNNDE EPSTEMOLOJKPARADGMA TARTIMALARI: POSTPOZTVST KURAMLAR

Discussions on the Epistemological Paradigm in the Discipline

of International Relations: Postpositivist Theories

Bilgehan EMEKLER

zet:Souk Sava sonrasnda sistemde yaanan deiimin uluslararas ilikiler epistemolojisineyansmas sonucu disiplin, pozitivizm- postpozitivizm ekseninde yrtlen tartmalar ileyeni bir deiim-dnm srecine girmitir. Sistem deikenlerinin yapsndaki krlma,

benzeme ve ayrmalar neticesinde pozitivist epistemoloji ve kuramlarn gncel pratiiaklamakta sknt iine dmesi ve buna paralel olarak modernite olgusunun meruiyetkrizi ile kar karya kalmas, sosyal bilimlerde Pandorann kutusunu yeniden amtr. Bukapsamda yaanan inter-disipliner ve epistemolojik etkileim sonucu uluslararas ilikilerdeneo-realizmin ve neo-realist kavramlarn tekeli krlmtr. Ancak postpozitivist teorilerinhalihazrda sistematik ve btncl bir yaklam sergileyememesi, disiplinde paradigmadeiiminin gereklemesinin henz erken olduunu vurgular niteliktedir.

Anahtar kelimeler: Uluslararas likiler Disiplini, Paradigma, Epistemoloji, Pozitivizm,

Postpozitivizm, Eletirel Teori, Normatif Kuram, Konstrktivizm, Postmodernizm, Feminist

Kuram.

Abstract:

As the post-Cold War systemic shift influenced the epistemology of international relations,

the discipline entered into a new transformation process through the debates of positivism

and postpositivism. On account of fractions, separations, and similitude of the structure of

system variables, positivist epistemologies and theories failed to explain current practice

while the phenomenon of modernity encountered legitimacy crisis. Hereby, Pandoras Box

was opened again in the all fields of social sciences. With the subsequent interdisciplinaryand epistemological interaction, the monopoly of neorealism and neorealist concepts in

international relations has expired. Nevertheless, the incapacity of postpositivist theories to

have a systematic and holistic approach indicates that it is still early for the paradigm

change of the discipline.

Keywords: Discipline of International Relations, Paradigm, Epistemology, Positivism,

Postpositivism, Critical Theory, Normative Theory, Constructivism, Postmodernism,

Feminist Theory.

Harp Akademileri Stratejik Aratrmalar Enstits Uluslararas likiler Doktora rencisi


2/46

Bilge Strateji, Cilt 2, Say 4, Bahar 2011

140

GR

Uluslararas ilikiler disiplininin ortaya kndan gnmze kadar disiplinde temel paradigma tartmas yapld sylenebilir. Bunlardan ilki disiplinindouunda yaanan ve idealizm ile realizm arasnda gerekletirilen tartma;ikincisi 1960l yllarda yaanan ve gelenekselcilik-davransalclk olarakadlandrlan tartma; ncs ise 1990larda balayan ve gnmzde artarakdevam eden pozitivizm-postpozitivizm ekseninde yaplan tartmadr.

Uluslararas ilikiler disiplinindeki birinci paradigma tartmas olarakkavramsallatrlabilecek tartma, normativist epistemolojinin etkisi altndakiidealist akm ile pozitivist-ampirist epistemolojinin etkisi altndaki realist teoriarasnda yaanm; disiplinin ortaya k veya doum yllarnda yaplan buidealizm-realizm atmasndan1realist kuramn galip kmasyla disiplin, pozitivistepistemolojinin egemenlii erevesinde ekillenmeye balamtr. Byleceuluslararas ilikiler alannn ontolojik temeli, realist perspektif ve onunepistemolojik zemini pozitivist dnce zerine ina edilmitir.

kinci paradigma tartmas olarak kavramsallatrlabilecek bilimsel tartma,1960l yllarda gelenekselcilik-davransalclk ad altnda ortaya kmtr.2Disiplinin emekleme veya ocukluk dnemi olarak kabul edilebilecek busrete yaplan ve aslnda epistemolojik bir tavr altan ziyade metodolojik birtartma eklinde tezahr eden sz konusu bilimsel atma sonucunda ise klasikrealizm, neo-realizme baka bir ifadeyle bilimsel realizme evrilerek uluslararasilikilerde pozitivist bilim anlay egemen hale gelmitir.

nc paradigma tartmas biiminde kavramsallatrlabilecek son tartmaise pozitivizm- postpozitivizm ad altnda tamamyla epistemolojik bir fikir

1Uluslararas ilikiler disiplininin oluumundaki idealizm-realizm tartmas hakknda geni

bilgi iin bkz. Atila Eralp, Uluslararas likiler Disiplininin Oluumu: dealizm-RealizmTartmas, Devlet, Sistem ve Kimlik, (Der.) hsan D. Da, Atila Eralp, letiimYaynlar, stanbul, 2007, s. 57-88.2

Gelenekselcilik-Davransalclk tartmas hakknda geni bilgi iin bkz. Oktay F.Tanrsever, Yntem Sorunu: Gelenekselcilik-Davransalclk Tartmas, Devlet, Sistem

ve Kimlik, s. 89-129.


3/46

Uluslararas likiler Disiplininde EpistemolojikParadigma Tartmalar: Postpozitivist Kuramlar

141

tartmas olarak Souk Savan sona ermesini mteakiben 1990l yllarda, yanidisiplinin gelime/geliim veya olgunlua gei dnemi denilebilecek birsrete ortaya kmtr. Disiplinin egemen bilim anlay pozitivist epistemoloji ilehakim paradigmas realizm/neo-realizmin ok ciddi eletirisini yapan ve bir beyinfrtnas ya da dnce arpmas biiminde tezahr eden bu epistemolojiktartma gnmzde iddetlenerek devam etmekte ve uluslararas ilikilerdisiplininin 21. yzyl kuramsal-teorikgndemini belirlemektedir.3

Berlin Duvarnn yklmas ve SSCBnin dalmasna istinaden Souk Savadneminin iki kutuplu statik yapsnn sona ermesiyle byk bir deiim ve

dnm iine giren uluslararas sistem ve konjonktre paralel olarak, uluslararasilikiler alannn teorik yaps da sorgulanmaya balanm ve kuramsalperspektifteki bu sorgulama, iki bloklu sistemin egemen paradigmas realizm/neo-realizm ve onun bilim anlay pozitivist epistemolojinin ciddi bir ekildeeletirilmesini de beraberinde getirmitir. Baka bir deyile, ortaya kan yenisrete sistemin giderek dinamikleen yaps teorik alana yansmtr. Bylecepozitivizm- postpozitivizm ekseninde yrtlen felsefi ve kuramsal tartmalarerevesinde uluslararas ilikiler disiplininin teorisi olarak da ifade edilen

realist/neo-realist teorinin fikri nkabulleri ve temel parametrelerine yneltilenyapsal eletiriler, disiplinin teorik perspektifi ve bilim anlaynn da gzdengeirilme gerekliliini, hatta zorunluluunu aka ortaya koymutur.

Bugn hala disipline realist/neo-realist teori ve onun felsefi temeli pozitivistepistemoloji hakim olsa da, realizm ve neo-realizmin ana varsaymlarnn ok ciddieletirel saldrlara uramas ve bu balamda eletirel kuram (kritik teori),normatif teori, postmodernizm, konstrktivizm (inaclk kuram) ve feminist

kuram gibi postpozitivist teorilerin gnmz uluslararas ilikiler almalarndasklkla gndeme gelmesi; hem pozitivizmin yerine geebilecek farkl epistemolojikaraylarn hem de pozitivist bilgi kuramnn egemenlii altndaki realizm ve neo-realizme alternatif bak alar bulabilme abasnn somut bir izdm biimindedeerlendirilebilir. Disiplinin kuramsal yolunu belirleyecek sz konusu akademik

3 Uluslararas ilikiler disiplininin ortaya kndan gnmze kadar geen srete

literatrde yaplan teorik tartmalarn ksa bir zeti iin bkz. Dario Battissela, Thories des

Rlations Internationales, Presses de Sciences Po, Paris, 2003, s. 73-109.


4/46


142

tartmalardan galip kacak epistemolojik ve teorik yaklam ise zamangsterecektir.

Bu kapsamda almann amac, uluslararas ilikiler disiplinindekiepistemolojik paradigma tartmalarn postpozitivist kuramlarn temel varsaymlarve parametreleri erevesinde inceleyerek; bu konuda yaplacak teorik almalara bir giri nitelii oluturabilmektir. almann sorunsal, postpozitivistkuramlarn pozitivist neo-realist teorinin disiplindeki hegemonyasn krarakuluslararas ilikiler disiplininde gerek bir paradigma deiimi yappyapamayacadr.

Bu balamda alma iki ana blmden olumaktadr. Birinci blmn ilkksmnda Pozitivist Epistemoloji ve Temel Parametreleri bal altnda,disiplinin ve temel uluslararas ilikiler teorilerinin epistemolojik arka plan olan pozitivizm ve pozitivist dnn ana hatlar ksaca anlatlacaktr. Bu ksm aynzamanda almann kavramsal, fikri ve tarihi arka plann da oluturmaktadr.Birinci blmn ikinci ksmnda Sosyal Bilimlerin Klasik Pozitivist DncesindeKrlma: Uluslararas likiler Disiplininde Pozitivizm ile Postpozitivizm Aras

Dnem balyla, 18. ve 19. yzyl klasik pozitivizminde zellikle 1960lardansonra meydana gelen krlma incelenecektir. Bu ksm pozitivizm ve postpozitivizmarasnda bir gei salamakta ve tematik btnln korunarak konununiselletirilmesi bakmndan bir kpr ilevi grmektedir. kinci blmde isePostpozitivist Kuramlar bal altnda srasyla eletirel kuram, konstrktivizm,normatif kuram, postmodernizm ve feminist kuram ele alnacaktr. almadaayrca gerek postpozitivist kuramlarn zellii gerekse de gnmz uluslararasilikiler literatrnn doas gerei inter-disipliner geikenliklerden

yararlanlmaktadr.

1. FELSEF VE KAVRAMSAL ARKA PLAN1.1. Pozitivist Epistemoloji ve Temel Parametreleri

Derin felsefi nermelerle sorgulanmasna ve eletirilmesine ramen, sosyal bilimlerin dier disiplin dallarnda olduu gibi gnmz uluslararas ilikiler


5/46


143

alannn hakim epistemolojik paradigmas pozitivizm-ampirizmdir.4 Temeluluslararas ilikiler literatrnn ve teorilerinin ana erevesini izen pozitivistdnce, bilimin teklii zerinde durmakta ve bu monolitik-tekdze yaklamdanhareketle toplumsal olay ve olgularn da doa bilimi metodolojileriyleaklanabileceini ileri srerek sosyal bilim almalarnda kat bir olgu-deerayrtrmas yaplmas gerektiini belirtmektedir. Tek-tipi bir anlayla sosyal bilimlerde de doa bilimi yntemlerinin kullanlmasn savunan pozitivizm,bilimsel bilginin duyu verilerine ynelik varsaymlardan olutuunu kabul etmekteve a priori, baka bir ifadeyle doutan bilginin olmad nkabulnden yolakarak bilimsel bilgiye sadece deneyler, gzlemler, deneyimler ve/veya tecrbeler

araclyla ulalabileceini savlamaktadr. Pozitivist epistemoloji ayrca, bilimselbilgiye tmevarm yntemiyle varlabileceini kabul etmektedir.5

Rasyonalist epistemolojiyle6 beraber 17. ve 18. yzyl Aydnlanma

dncesinin7ve modern bilgi kuramnn iki temel felsefi dn biiminden biri

4 Bilindii gibi epistemoloji, bilgi kaynann ne olduuna ilikin ve bilimsel bilginin

geliimiyle ilgili bir kavramdr. Ksaca bilgi teorisi-kuram olarak da tanmlanabilir.Literatrde pozitivizm ve ampirizm genellikle ayn anlamda kullanlsa da, aslnda bu ikikavram arasnda ince bir ayrm vardr. Buna gre pozitivizm ksaca, ampirist epistemolojiyedayanan bir metodolojik pozisyon olarak tanmlanabilir. Baka bir ifadeyle pozitivizmindaha ziyade metodolojik bir duru; ampirizmin ise pozitivizmi de kapsayan bir epistemoloji(bilgi kuram) olduu sylenebilir; bu konuda geni bilgi iin bkz ; Tayyar Ar, Uluslararaslikiler Teorileri, Alfa Yaynlar, stanbul, 2004, s. 63-65. Ancak hem ampirizm- pozitivizm ayrmnn bu almann dnda kalmas hem de almann asl konusu olankuramlarn (eletirel kuram, konstrktivizm, postmodernizm, normatif teori, feministkuram) literatrde postpozitivist kuramlar olarak adlandrlmas nedeniyle bu almada

pozitivizm, ampirizmi de ieren bir epistemoloji olarak ele alnacaktr.5 Pozitivist epistemoloji hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Ar, a.g.e, s. 62-76; Ahmet

Cevizci, Felsefe Szl, Engin Yaynclk, stanbul, 1999, s. 707-709; ve BlackwellinSiyasal Dnce Ansiklopedisi, (Haz.), David Miller (ev.) Blent Peker, Nevzat Kra,mit Yaynclk, Ankara, 1995, s. 209-212.6 Rasyonalist epistemoloji ve bu epistemolojinin Aydnlanma dncesi zerindeki etkisi

hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Bekir Berat zipek, Muhafazakrlk: Akl, Toplum,Siyaset, Kadim Yaynlar, Ankara, 2005, s. 16-60.7 Modernitenin fikri arka plan olan Aydnlanma felsefesi iin bkz. Ahmet idem,

Aydnlanma Dncesi, letiim Yaynlar, stanbul, 1997, s. 13-34. Ayrca bkz. Ahmet

Cevizci, Aydnlanma Felsefesi Tarihi, Asa Kitabevi, Bursa, 2007, s. 11-42. Aydnlanma


6/46


144

olan pozitivizm; sko Aydnlanmasnn ampirist ve evrimci izgisinde nemli roloynayan David Hume, Anglo-Sakson Aydnlanmasnn grgcl-deneyci dnakmnn fikir adam -ve tabi felsefi liberalizmin fikir babas- John Locke,8Fransz Aydnlanma dncesini9 etkileyen Condorcet, Saint-Simon ve onunrencisi Auguste Comte gibi isimler tarafndan savunulmu ve sosyal bilimlereuygulanmtr. rnein Auguste Comte, toplumsal bilimlerin de doa bilimleriyntemleriyle, yani deney ve gzlem yoluyla anlamlandrlp alglanabileceinikabul etmi ve zaman-tarih idrakini bile bu epistemolojik durua greoluturmutur. Nitekim toplumlarn geirdii aamalar en ilkelden en gelimiedoru lineer bir izgide ele alarak irdeleyen Comte, bilimsel ve tarihsel geliimiteolojik-metafizik-pozitifdnemlere ayrm ve iinde bulunduu sreci, metafizikdnemden en ileri dnem olan pozitif dneme gei evresi biimindekavramsallatrmtr.

Dorusal-lineer zaman anlay erevesinde ortaya koyduu toplumsaltipolojiyle Comte, pozitivizmin ilerlemeci kimliini sosyal bilimlere eklemlemi ve pozitivist bilgi kuramyla toplum bilimlerin de doa bilimlerindeki gibiilerleyeceini ne srmtr. Sonradan modern paradigmann mottosu haline gelen

bilim ve ilerleme dncesi onun zihniyet parametrelerini ylesine etkilemitir kiComte, sosyal kuramn bile dinamik toplum-statik toplum ikileminedayandrmtr.10 Toplumsal yap = toplumun statik (dural) yn + toplumun

felsefesini eletiren kapsaml bir alma iin bkz. Fehmi Baykan, Aydnlanma zerineBir Derkenar, Kakns Yaynlar, stanbul, 2000.8sko ve ngiliz Aydnlanmas iin bkz. idem, a.g.e, s. 59 -73. Ayrca bkz. Cevizci, a.g.e,

s. 43-122.9 Kta Avrupa Aydnlanmas olarak da kavramsallatrlabilen Fransz ve Alman

Aydnlanmalar iin bkz. idem, a.g.e, s. 35-58 ve s. 79-94; Cevizci, a.g.e, 123-306 ve s.307-425. Ayrca Amerikan Aydnlanmas hakknda bkz. idem, a.g.e, s. 75-78.10

Comteta statik ve dinamik toplum ikilemine sktrlan bu dnce tarz modern paradigmann en belirgin zelliklerinden biridir. Paradoksallk zerine kurulan modernmantk sistemi; sosyolojik kuramlara gelimilik veya gelimemilik/azgelimilik,modernlik veya geleneksellik eklinde yansmtr. Bu dikotomik ayrmlar eksenindeBat; dinamik, gelimi, modern toplumu temsil ederken, Dou ise statik, gelimemi ya daazgelimi/gelimekte olan, geleneksel toplumu temsil etmektedir; bu konuda modernlemekuramlarna eletirel bir yaklam iin bkz. Fahrettin Altun, Modernleme Kuram:Eletirel Bir Giri, Kre Yaynlar, stanbul, 2005. Ayn ekilde materyalist felsefedeki

tez ve anti-tez diyalektii de, modern tarih felsefesi ve sosyoloji kuramlarndaki


7/46


145

dinamik (devimsel) yn biiminde formle edilebilecek bir teorik eksendeComte, dinamiin temel yasasn Hal Kanunu ya da baka bir isimle Durum Yasas zerine kurgulamtr.11

Comteun dnce evrimi yasasna gre teolojik dnemde/Tanr-bilimseldurumda olgular Tanrsal gle aklanm; metafizik dnemde/fizik-tesi durumdada Tanrnn yerini soyut kavram ve gler almtr. Pozitivist dnemde/pozitifdurumda ise her trl neden aratrmalar bir yana braklarak yalnzca olaylararasndaki yasalar ya da deimez balantlar incelenir ve bu yasa, bilimlerintarihinden karlm saysz gzlemle desteklenir. Bu tipolojiden hareketle Comte,

bilimlerin sonuncusu olan toplum bilimin kendi anda fizik-tesi evredeolduunu ancak bu aamann ayn zamanda, son ve en ileri dnem olan pozitifdneme bir gei nitelii tadn ve en ksa srede pozitif srece girileceini nesrmtr. Bu adan deerlendirildiinde onun bilim anlaynda toplumbilimlerinin ilerlemesi, toplumlarn ilerlemesiyle ayn anlama gelmektedir. Ayrcatoplum biliminin fizik-tesi dnemden pozitif dneme gemesinde Comteunkendisini grevlendirilmi olarak grmesi12 ve bu anlamda bir nevi bilimselmisyonerlik stlenmesi, onun pozitivizm ve ilerlemeciliin ideolou eklinde

nitelendirilmesini mmkn klabilir.

ilerici ve gerici kategorik ayrmlar da pozitivist bilgi kuramnn ilerlemecilik fikrinedayal kavramsal-teorik izdmlerdir. Btn bu kuramsal analizlere siyah ya da beyaztezatl eklinde yansyan fikirlerin modern Bat dnce sistematiine, Antik dnemdnr Aristonun Birey Adr, ya da A deildir mantk nermesinden miras kaldsylenebilir; bu konuda bkz. Alev Alatl, Dou-Bat i Bo Bir Tasnif, Dou Bat,Say:2, 1998, s. 97-100. Modern paradigmann ya, ya da biiminde tezahr eden mantk

dnyasnn uluslararas ilikiler disiplinindeki yansmas ise realist teorideki dost-dman,ben-teki, biz-onlar, sava- bar, kazanan-kaybeden, birincil politika (highpolitics)-ikincil politika (low politics) ayrmlaryla olmutur. Ayrca realizmin butezatlklar zerinden nisbi kazan kavramsallatrmasyla devletleraras politikay ve gmcadelesini 0 toplaml bir oyun olarak yorumlamas da yine bu tezatlklar sistematiininsomut bir izdm olarak deerlendirilebilir.11

Comteun Hal Kanunu kuram ve tipolojisi iin bkz. Emre Kongar, ToplumsalDeime Kuramlar ve Trkiye Gerei, Remzi Kitabevi, stanbul, 2007, s. 94-97. Ayrcabkz. Bedia Akarsu, ada Felsefe Akmlar, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, MilliEitim Basmevi, stanbul, 1979, s. 11-18.12

Akarsu, a.g.e, s. 16.


8/46


146

Toplumsal evrimi teolojik-metafizik-pozitif dnem ayrmna dayandraraktoplumsal kuramn Hal Kanunu ile anlamlandrp aklamaya alanComteun13pozitivizm ekseninde savlad bu bilim ve ilerleme dncesi, sosyal bilimlerin farkl alanlarnda siyaset teorileri ina eden ve bu teorik yaklamlarlaayn zamanda uluslararas ilikiler dncesinin bilimsel altyapsn meydanagetiren Marx, Hegel, Kant ve Weber gibi dier Aydnlanma dnrlerininfikirlerini de beslemitir. Ksacas Aydnlanma dn zerine kurgulanan Bat-merkezli modernite projesinin oluturulmasnda Comteun toplum bilimlerindeuygulamaya alt pozitivist-ampirist bilgi kuram etken bir rol oynam ve onun bu epistemolojik abalar sosyolojinin fikir babas olarak nitelendirilmesiniberaberinde getirmitir.

Bata Comte olmak zere pozitivist dn adamlar bilginin a posterioriolduunu varsaymakta, baka bir ifadeyle bilimsel bilgi kaynann insan akl ya dazihni olmadn kabul etmektedir. Zira pozitivizm bilginin sonradan, yani doa bilimlerindeki gibi deney ve gzlem yoluyla elde edilebildiini savlamaktadr.Bylece insan aklnn bo bir levha olduu nkabulnden hareket eden pozitivizm, bilimsel bilgiye deneyimler, gzlemler ve tecrbeler sonucunda

ulalabildiini ifade etmektedir. Pozitivistlere gre toplumsal olay ve olgular,ancak deer yarglarndan uzak ve sadece duyu verilerine dayal deney ve gzlemmetoduyla incelendiinde nesnel bilgiye ulalabilmektedir.14 Bilimsel bilgininnesnellik/nesnel olma boyutu da pozitivizmin teleolojik bir sav olan evrensellikdncesinin temel yap tadr. Bylelikle pozitivist bilgi kuram, sosyal bilimlerinnesnel ve evrensel bir nitelik kazanarak geliebileceini ve ilerleyebileceinivarsaymaktadr. Son olarak daha nce de belirtildii zere pozitivist dnrler,

13

Comte zaman-tarih idrakini ve tarih felsefesini de Hal Yasasna gre oluturmutur.rnein ok-Tanrc ilkadan sonra gelen tek-Tanrc ortaa Tanr-bilimsel inanca(teolojik reti); gei dnemi fizik-tesi dncelere (metafizik reti) dayanr. nsanlngelecekteki durumu ise pozitivizme ( pozitif reti/pozitivist dnce) dayanacaktr.Toplumsal yaplar da bu dnemselletirmelere paralel bir seyir izler. Mesela klelik teolojikdneme; halk egemenlii ve insan haklar dncesi ise metafizik dneme uygundur veinsanlar metafizik dnemde tpk fizik-tesi gler gibi soyut bir biimde aralarnda eitbirimler olarak gz nnde bulundurulurlar. Endstrinin gelimesi ve barn salanmas ise pozitif dneme uygundur ve bu dnemde gerekleecektir; bkz. Bedia Akarsu, adaFelsefe: Kanttan Gnmze Felsefe Akmlar, nklap Kitabevi, stanbul, 1994, s. 102.14

Miller, a.g.e, s. 210.


9/46


147

almalarnda zelden-genele/paradan-btne varma yntemini, bir baka deyiletmevarm metodunu kullanmaktadrlar.

Ksacas pozitivist bilgi teorisinin temel parametreleri u ekilde zetlenebilir:Kat bir deer-olgu ayrtrmas vardr; bilgi a posterioridir, yani sonradanrenilir; nk insan akl bo bir levhadr; bu nedenle deney ve gzlem oknemlidir; bilimsel bilginin nesnel ve evrensel olmas gerektiini savlar; toplumbilimlerinde pozitivizmle yaanacak ilerlemenin sosyal olgulara ve toplumlara dayansyacan varsayar; metod olarak da tmevarmcdr.

1.2.Sosyal Bilimlerin Klasik Pozitivist Dncesinde Krlma: Uluslararaslikiler Disiplininde Pozitivizm ile Postpozitivizm Aras Dnem

I. Dnya Savann sona ermesiyle ortaya konulan Wilson prensiplerierevesindesistemin dzenleyici bir mekanizmas olarak Milletler Cemiyetininkurulmas uluslararas bar ve gvenliin salanacana dair umutlarcanlandrm; kresel ibirlii ve uzlamaya ynelik sylemler uluslararas ilikilerdisiplininin liberalizm ve idealizm perspektifinde ortaya kmasna neden olmutur.

Ancak kresel sistemin bozucu bir girdisi olarak II. Dnya Savannbalamasyla bar ve gvenliin ok ksa sreliine tesis edilebildii iki sava arasgei dneminin son bulmas, ibirlii ve bar aklamaya alan idealistalmalarn disiplindeki geici stnln noktalamtr. Bylelikle atma veg olgular zerine kurgulanan realist teori, literatrdeki egemenliini SoukSava dnemi boyunca koruyarak disiplinin hakim kuramsal dncesinioluturmutur.

Klasik realizm disiplindeki hegemonyasn henz kurmuken, 1960l yllardabilim felsefesi alannda yaplan yntem-bilimsel tartmalar klasik pozitivizmin anabilimsel ltlerini sorgulamaya amtr. ncln Karl Popper, Thomas Kuhn,Imre Lakatos ve Paul Feyerabendin yapt birtakm felsefecinin geleneksel bilimanlayna getirdii eletiriler; sosyal bilimlerin temel epistemolojisi pozitivizmzerinde her ne kadar kkl ve yapsal bir deiim meydana getirmemise de,uluslararas ilikiler alanndaki davransalc ekole realizm eletirisi noktasndauygun bir bilimsel ortam hazrlamtr. Bylece bilim felsefecilerinin klasik


10/46


148

pozitivizm eletirileri balamnda davransalc bilim adamlar da klasik realizminbilimsel yaklamna ve yntemine kar karak realist teorinin epistemolojik vezellikle de metodolojik gcne ar bir darbe vurmulardr. Davransalc akmnrealizme ynelttii bilimsel yntem eletirilerinin bu ynyle aslnda postpozitivistkuramlarn bilimsel altyapsn oluturduu sylenebilir.

Baka bir ifadeyle klasik realist teorinin temel nermelerinin bilimsel kriterlereuygun olmad gerekesiyle davransalc ekol tarafndan eletirildii dnemdePopper, Kuhn, Lakatos ve Feyerabend gibi bilim felsefecileri yaptklar tartmalarve ortaya koyduklar felsefi tenkitlerle sosyal bilimlerin egemen epistemolojikparadigmas klasik pozitivizmin katlnn krlmas ihtiyacn gndemegetirmilerdir.15 rnein Karl Popper, geleneksel pozitivist anlayn bilimsellt ve ana ayrac olan16 dorulanabilirlii reddetmi ve dorulanabilirlikyerine yanllanabilirliin temel bilimsel kstas olmas gerektiini ne srmtr.Popper yanllanabilirlii bir anlam lt olarak deil de, bir snrlandrma ltolarak ortaya koyduunu belirtmitir. Zira ona gre yanllanabilirlik,yanllanabilen ve yanllanamayan nermeler olmak zere btnyle anlaml ikinerme arasnda ayrm yapmakta ve anlaml bir dil kullanm iinde bir snr

ekmektedir.

17

Yanllanabilirlik ayrca, bilimsel nermelerin test edilebilirliini desalamas asndan nem arz etmektedir.

Popper deneysel genellemelerin snanabilir ve yanllanabilir nitelikte olmasgerektiini varsaymtr. Bu kapsamda Poppere gre beyaz kuularngzlemlendii yolundaki gzlem nermeleri ne kadar ok sayda olursa olsun, bunlardan mantka Btn kuularbeyazdr tmel nermesini karma olanayoktur; ama kara bir kuunun tek bir gzlemini anlatan tek bir gzlem nermesi,

mantka Baz kuular beyaz deildir nermesinin karlmasna izin verir. Bu isehem mantksal anlamda deneysel genellemelerin dorulanamaz fakat yanllanabilir

15William Outhwaite (Ed.), Modern Toplumsal Dnce Szl, (ev.) Melih

Pakdemir, letiim Yaynlar, stanbul, 2008, s. 591.16

Popperin bilim olan ile bilim olmayan ayrm arasnda snr izme ayrac hakkndakidnceleri iin bkz. Bryan Magee, Karl Popperin Bilim Felsefesi ve Siyaset Kuram,ev: Mete Tunay, RemziKitabevi, stanbul, 1990, s. 33-50.17

Karl Popper, Bilimsel Aratrmann Mant, (ev.) lknur Aka, brahim Turan, Kazm

Takent Klasik Yaptlar Dizisi, Yap Kredi Bankas, stanbul, 1998, s. 64.


11/46


149

olduunu, hem de bilimsel yasalarn kantlanamaz ama snanabilir olduunugstermektedir.18

Bu metodolojik erevede Popper, bilimsel kuramlarsavunulabilir/dorulanabilir olarak deil, denenebilir olarak kabul etmi vesnanabilirlik ile nesnellik arasnda bir iliki modeli kurmaya almtr. Szkonusu ilikisellie gre bilimsel nermelerin nesnellii, nermelerin zneller aras(intersubjektif) snanabilir olmas kouluna baldr. Bu nedenle her nermeningerekten snanmasn deil, snanabilir olmas gerektiini ileri srmtr. Baka bir ifadeyle zerinde yeterince dnlmeden hemen kabul edilen nermeler

bilimde yer almamaldr, nk mantksal nedenlerden dolay her nermeninsnanmas olanakszdr.19

Grld zere Popperin mantksal ve metodolojik dnyasndadorulanabilirliin yerini almas gereken epistemolojik lt; test edilebilirlik,reddedilebilirlik ve yanllanabilirliktir. Bilimsel bir bilginin kstas olmas gerekenbu temel parametreden hareketle Popper, bilimsel bir nermenin yanllanabilirbir zellik tamas iin, zaman ve mekn bakmndan snrlandrlabilir bir nitelik

arz etmesi ve ayn zamanda bir kesinlik iermesi gerektiini ifade etmektedir.Popperin bu epistemolojik anlayna gre rnein, nmzdeki bir ay iindeyamur yaacak nermesi bilimsel bir nerme deilken, Bugn Manisadayamur yaacak nermesi bilimsel bir ierie sahiptir.20

18Magee, a.g.e, s. 21.

19Popper, a.g.e, s. 68-72.

20Geleneksel tmevarmc gre gre Yamur yaacak gibi nermeler neredeyse ister

istemez doru olmak zorundadr ve bu gibi nermelerin yanl olduklar asla kantlanamaz.Oysaki Poppere gre bilimsel bir nerme ne denli zglletirilirse, yanl kma olasl dao denli artar fakat bu nerme o lde de bilgi verici (doru kma kouluyla) ve yararl birhale gelir. Dolaysyla onun iin bir nermenin zaman-mekn snrll iermesi oknemlidir. Bu balamda Yamur yaacak gibi nermeler yerine Gelecek yl bir arangiltereye yamur yaacak, ngiltereye gelecek hafta yamur yaacak, Londrayagelecek hafta yamur yaacak gibi nermeler daha bilimseldir. Hatta zaman -mekn bakmndan bu nermelerden daha da snrl olan Londrann merkezine bugn ledensonra yamur yaacak nermesi Popper iin bilimsel adan en anlaml nermedir; Magee,a.g.e, s. 33-34. Bilim yntemi konusunda geleneksel gr ve Popperin grleri iin bkz.

Magee, a.g.e, s. 17-31.


12/46


150

Popperin klasik pozitivizmin dnmesi gerektiini ortaya koyan eletiri vesavlarnn yan sra, Thomas Kuhnun devrimci-olaanst bilim dneminegirildiini belirten ve sosyal bilimlerde bir paradigma deiimi yaandn nesren tezleri de geleneksel pozitivizmin temel varsaymlarnn gzdengeirilmesinin gereklilikten ziyade zorunluluk olduunu ortaya karmtr. Szkonusu metodoloji sorgulamasnda Kuhn, dnsel ve bilimsel gelime sreciniolaan bilim dnemi ve devrimci bilim dnemi tipolojisiyle iki ana dnemeayrarak incelemitir.

Normal bilim dnemi eklinde de kavramsallatrlabilecek olaan bilimdneminde21bilimsel faaliyetler, bilim topluluunca kabul gren bir paradigma22erevesinde yaplmaktadr. Fakat mevcut paradigma, bulmaca-zme ileviniyerine getiremedii takdirde bu bilimsel camiada bir bunalm- buhran sreci balamakta ve bu bunalm sreci, baka bir deyile gei dnemi23, yeni bir paradigmann mevcut paradigmann yerini almasyla son bulmaktadr. Kuhn, buparadigmalar aras deiim-dnme devrimci bilim dnemi demektedir.24Olaan bilim dnemi ve devrimci bilim dnemi arasndaki bu deikenlik-geikenlikdngsel bir biimde devam etmekte ancak devrimci bilim dnemine ok sk

rastlanmad iin bu dneme olaanst bilim dnemi de denilmektedir. Kuhnunparadigmalar aras atma ekseninde ortaya koyduu bilimsel gelime kuramndanhareketle, sosyal bilimlerin egemen paradigmas klasik pozitivizmin sorguland

21Kuhnun olaan bilim dnemi kavram vebu dneme ilikin dnceleri hakknda bkz.

Thomas Kuhn, Bilimsel Devrimlerin Yaps, (ev.) Nilfer Kuya, Alan Yaynclk,stanbul, 1991, s. 45-68.22

Kuhn almasnda paradigma kavramnn slup tutarszlklar nedeniyle en az 22 farklanlama gelebildiini her ne kadar kabul etse de, aslnda paradigmay iki temel anlamda

kullandn belirtmektedir. Buna gre birincisi, belli bir topluluun yeleri tarafndanpaylalan inanlarn, deerlerin, tekniklerin btnn temsil eden bir terimdir; ikincisi isebu btnn iinde bir tek tr unsur sz konusudur: model yahut rnek olarak kullanlan vegerektii zaman olaan bilimdeki btn dier bulmacalarn zmleme temeli olarak kesinkurallarn yerine kullanlabilen somut bulmaca-zmleri anlamndadr. Kuhn ayrcaparadigmay ksaca disipliner matriks olarak da tanmlamaktadr; bkz. Kuhn, a.g.e, s. 162-170.23

Kuhnun bunalm (gei) dnemi kavram ve bu dneme dair fikirleri iin bkz. Kuhn,a.g.e, s. 85-104.24

Kuhnun devrimci bilim dnemi kavram ve bu dnemi inceleyen grleri hakknda

bkz. Kuhn, a.g.e, s. 105-160.


13/46


151

1960l yllar, devrimci bilim dnemine geii simgeleyen bir bunalm dnemiolarak nitelendirilebilir.

Bilim felsefesi alannda bylesine youn entellektel jimnastiin yapld birdnemde, Imre Lakatosun pozitivist paradigmaya ynelttii sert eletiriler yine budzlemde deerlendirilmi ve buradan hareketle klasik pozitivizmin epistemolojikanlamda krlma yaad tezleri ne srlmtr. Geri Kuhn, Feyerabend veLakatos, Popperin yeni bilimsel kstas yanllanabilirlik ilkesine kar km;ancak drt dn adam da geleneksel pozitivizmin savunduu tmevarmmetodolojisini reddederek klasik pozitivizme kar ortak bir duru

sergilemilerdir.

25

Dolaysyla Popper, Kuhn, Feyerabend ve Lakatos; teorilerdenolgulara gidilmesini ngren tmdengelimci (dedksiyon) metodolojiyibenimseyerek klasik pozitivist epistemolojinin disiplindeki hegemonyasn eletirioda haline getirmilerdir. Bylece uluslararas ilikilerdeki gelenekselcilik-davransalclk tartmalarnn da nn amlardr.

Paul Feyerabend de bilim camias tarafndan kabul grm bilimselfaaliyetlerde standartlar olduu fikrine kar karak, Bat-merkezli bilim

anlayn eletirmitir. Bu kapsamda Bat-merkezli klasik pozitivist paradigmannsavunduu evrensellik ve ilerlemecilik tezlerini tek-biimcilie/tek-tipilie nedenolduu gerekesiyle tenkit etmitir. Feyerabend ayrca, monolitik ve dayatmackimlii nedeniyle mevcut bilimsel paradigmay bir ideoloji olarak nitelendirmi,bilim-iktidar sorunsal erevesinde devletin bilim dnyasndaki hegemonyasnakar bilimin zerkliini savunmutur. Bu noktada bilimin de din gibi devlettenayrmas gerektiini ileri srerek zgr bir toplumda olmas gereken bilim anlayzerinde durmutur. Zira ona gre demokratik ve zgr bir toplumun nndeki en

25Bilindii zere klasik pozitivizmin bilimsel ayralarndan biri de tmevarm (indksiyon)

metodolojisidir. Tmevarmcla gre olgulardan teorilere gidilir. Bilim adam gzlem vedeneylerden yola karak genel varsaymlar ortaya koyar. Genel varsaymlar olgularladorulayabilirse, bu varsaymlar zamanla teorilere dnr. Klasik pozitivizmin bilimanlayna gre bilimsel gelime bu yntem ve srele salanr. Tmdengelimcilik vetmevarmclk ayrm iin ve uluslararas ilikilerde yaplan epistemoloji ve metodoloji

tartmalar hakknda ayrntl olarak bkz. Ar, a.g.e, s. 21 -112.


14/46


152

byk tehditlerden ve/veya engellerden birisi, hakim bilim anlaynn hegemonikve baskc yapsdr.26

Sz konusu fikir adamlarnn 1960l yllarda klasik pozitivizmin statkocuyapsna ilikin eletirileri; uluslararas ilikiler disiplininde gelenekselcilik-davransalclktartmalarnn yapld dneme denk gelmi ve bu tartmalarauygun bir kuramsal zemin salayarak, felsefi-epistemolojik derin bir tartmadanziyade metodolojik-yntemsel bir biim tartmas olan bu kuramsal atmann anahatlarn meydana getirmitir. Teorik ieriin gzard edildii gelenekselciler vedavransalclar arasndaki disiplin-ii tartmada davransalc ekolde yer alandnrler, uluslararas ilikilerin gerek bir bilim haline gelebilmesi iinuluslararas konjonktrdeki sosyal olay ve olgularn da doa bilimlerindeki gibideney ve gzleme dayal metodlar ile incelenmesi gerektiini belirtmilerdir.

Dolaysyla davransalclar, alana dair aratrmalarn nicel verilere dayalpozitivist epistemoloji ekseninde yaplma zorunluluu zerinde durmulardr. Budorultuda istatiksel llerin, veri depolama ilemlerinin, matematiksel deer vesaylarn bu disiplinde de kullanlmasn neren davransalc dn adamlar,

kantitatif ve tmevarmc bir yntemin uluslararas ilikiler alann pozitif bilimhaline getireceini ileri srmlerdir.27Bu amala da B. F. Skinner, G. C. Homans,J. E. Dougherty, R. L. Pfaltzgraff, Y. H. Ferguson ve R. W. Mansbach gibi

davransalc kuramn nde gelen isimleri; realistlerin d politika analizlerindeyararlandklar tarih ve felsefeden ziyade siyaset bilimi, sosyoloji, psikoloji veantropoloji gibi baz sosyal bilim dallarndan faydalanlmas gerektiine vurguyapmlardr.28Baka bir ifadeyle davransalc dnrler, uluslararas ilikilerdeki

26

Bu konudaki almas iin bkz. Paul Feyerabend, zgr Bir Toplumda Bilim, (ev.)Ahmet Kardam, Ayrnt Yaynevi, stanbul, 1991.27Aslnda davransalc kuramclar, geleneksel uluslararas ilikiler kuramclarnn aksine

hem tmdengelim hem de tmevarm metodolojisini kullanmlardr. rneinkarlatrmal d politika analizi ve karar alma yaklamlarnda tmevarmc; sistemalmalarnda ise tmdengelimci bir metodolojiden yararlanabilmektedirler. 28

Tanrsever, a.g.m, s. 94-99. Davransalc ekoln uluslararas ilikiler yaznndakiizdmleri sistem teorisi, oyun teorisi, entegrasyon/btnleme teorileri, karar alma teorisigibi dier bilim dallarndan dn alnan teorik-kuramsal perspektifler eklinde olmutur.rnein Morton Kaplan sistem teorisi yaklamnda iki kutuplu sistem, evrensel

sistem, g dengesi sistemi gibi modellerle genelden zele bir yntem benimseyerek


15/46


153

disipliner geikenliin siyaset bilimi, sosyoloji, psikoloji ve antropoloji gibipozitivist bilim dallarnn yardmyla salanabileceini ne srmlerdir.

Aslnda gelenekselciler ve davransalclar arasnda yaplan bu akademiktartmalarda davransalclar, John Vasquezin 1983 ylnda yaynlad The Powerof Power Politicsadl eserde de belirttii zere, hibir zaman realist teorinin temelparametrelerine ve zne kar kmamlardr.29Dolaysyla analiz birimi de aynkalmakla beraber mevcut uluslararas ilikiler akademyasnda deien sadece analizdzeyi ve metodoloji olmu; bunun dnda uluslararas ilikilerin hakimepistemolojik paradigmas, ana sorunsallar ve temel konular varlklarn aynen

koruyarak uluslararas politikann statkocu kimlii devam etmitir. Bu dorultudadisiplinde deiim-dnm geiren yalnzca, balca varsaymlarnn gzdengeirilmek suretiyle yeni eklinin neo realizm/bilimsel realizm- oluturulduurealist teorinin bilimsel kimlii ve metodolojisi olmutur.

Ksaca Popper, Kuhn, Lakatos ve Feyerabend gibi dnrlerin anti-tez veeletirileri, genelde sosyal bilimlere ve zelde uluslararas ilikilere egemen olanepistemolojik paradigma pozitivizmi deitirmemitir. Fakat bu eletiriler, klasik

pozitivizmin baz temel nermelerinin sorgulanmasna imkn tanyarak 1990sonrasnda daha da belirginleen pozitivizm-postpozitivizm tartmalarnn nnam ve bylece pozitivizme alternatif olarak ortaya konulabilecek postpozitivistkuramlarn bu anlamdaki ncln yapmtr. zellikle de 1960l yllardakidavransalc ekoln ykseliinde nemli rol oynayan Karl Popperin bilimselliinyeni lt olarak belirledii ve klasik pozitivizmi alt-st eden yanllanabilirlikkavramsallatrmas ve Thomas Kuhnun paradigma deiimi kuram dneminuluslararas ilikiler literatrne farkl bir boyut kazandrmann yannda, bugn

gndemde olan pozitivizm- postpozitivizm atmasnn felsefi-dnsel zemininimeydana getirmitir.

uluslararas ilikiler literatrne klasik realistlerden farkl olarak tmdengelimci bir bakas kazandrmtr. Aynekilde, Harold S. Guertzkov ve Donald L. Reinken gibi dnadamlar da realizmin temel yaklam olan g dengesi kuramnn oyun teorisierevesinde simulasyon teknii araclyla bilgisayarlarda snanabileceinisavunmulardr; ayn yerde, s. 99-102.29

Deniz lke Arboan, Uluslararas likiler Dncesi, Baheehir niversitesi

Yaynlar, stanbul, 2007, s. 216.


16/46


154

2. POSTPOZTVST KURAMLARDaha nce de ifade edildii gibi davransalc akmn sz konusu metodolojikeletirileri neticesinde klasik realizm, fikir babaln Kenneth Waltzun yaptneo-realizme evrilerek pozitivizm ekseninde bilimsel bir nitelik kazanmtr.Dolaysyla da realizmin tmevarmclndan neo-realizmin tmdengelimciliinebir geiin gerekletii bu yntemsel eksen kaymas, uluslararas ilikiler alanndayalnzca paradigma-ii bir deiim-dnmn yaanmasna neden olmutur.Ancak Souk Savan bitmesiyle uluslararas konjonktr ve koullarn byk birdeiim iine girmesi, disiplin ve literatrdeki hegemonik paradigma neo-realizminve onun pozitivist bilim anlaynn sorgulanmasn beraberinde getirmitir. Buperspektifte eletirel kuramn neo-realizm ve pozitivizme kar ne srd anti-tezler ile esasen 1980lerde balayan ve literatre alternatif bir epistemolojik durukazandrma istei olarak postpozitivizm ekseninde ortaya koyduu buparadigmalar-aras tartma, 1990larda ciddi bir ivme kazanarak gelimitir. Bugnise bilindii zere eletirel kuramn yanna eklemlenerek mevcut paradigmaeletirisini gerekletiren postmodernist, konstrktivist, feminist ve normatifkuramlar, neo-realizm ve pozitivizmin bilimsel/epistemik meruiyet temellerini

sorgulamakta ve onlarn hareket serbestilerini kstlayarak nlerinde ciddi birerbilimsel tehdit oluturmaktadr.

2.1. Eletirel Kuram1980li yllar realizm eletirileri ekseninde paradigmalar-aras tartmadnemiolarak nitelendirmek mmknse, 1990l yllar da uluslararas ilikiler kuramndaeletirel dnem olarak kavramsallatrmak yerinde olacaktr.30 Ancak hereyden

nce eletirel kuram dorudan bir uluslararas ilikiler kuram ortaya koymamakta,multi-disipliner bir bak asyla pozitivizm eletirisi yapmaktadr. ok disiplinli bir anlayn yansmas olarak eletirel kuramclar sosyoloji, felsefe, antropoloji,siyaset bilimi, iktisat ve edebiyat gibi birok sosyal bilim dalndan yararlanarak birsosyal teori meydana getirmeye almaktadr. Aslnda eletirel teori her ne kadar1990larda gndeme gelmi olsa da, kuramn tarihsel arka plan 1930larda

30Fuat Keyman, Eletirel Dnce: letiim, Hegemonya, Kimlik/Fark, Devlet, Sistem ve

Kimlik, s. 228.


17/46


155

Hitlerin faist iktidar ynetiminden kamak zorunda kalarak ABDye yerleipalmalarna orada devam eden Frankfurt Okuluna dayanmaktadr.31

Bu balamda eletirel teorinin fikri nclleri olarak Frankfurt Okulununkurucular arasnda yer alan Max Horkheimer, Theodor W. Adorno, HerbertMarcuse, Erich Fromm, Walter Benjamin ve Jrgen Habermas gstermekmmkndr.32 ounluu Yahudi olan bu dn adamlarnn Karl Marxndncelerinden etkilenmeleriyle ilintili olarak eletirel kuramn felsefikkenlerinin Marksizme dayandn belirtmek yanl olmayacaktr ki bu nedenleeletirel teori, neo-Marksist gelenein bir trevi biiminde de

deerlendirilebilmektedir.

33

Adndan da anlalaca zere, eletirel kuramn k noktas esaseneletiridirve eletiri-merkezli kurgulanmas nedeniyle hem klasik pozitivizmin hemde felsefi bir izdm olmasna ramen ortodoks Marksist gelenein eletirisiniyapmaktadr. Buradan hareketle eletirel okul, pozitivist dncenin nkabullerini temel noktada eletirmektedir: Pozitivizmin znel d gerekliini; zne ilenesne arasndaki uzakln; deerden yoksun sosyal bilim anlayn. Bu eletiriler

ekseninde kritik kuram, pozitivizmin inceledii her konuyu zne halinedntrerek asl zne olan-olmas gereken insan nesne durumuna indirgediinibelirtmektedir.34 rnein, eletirel kuramclara gre klasik uluslararas ilikilerkuramlar, analiz birimi olarak irdeledikleri ulus-devlet modelini ya da analizdzeyi biiminde ele aldklar sistemi/yapy zne konumunda deerlendirerek aslzne olmas gereken bireyi edilgenletirmekte, nemsizletirmekte ve dolaysylanesneletirmektedir. Pozitivist epistemolojinin bu indirgemeci anlayna karn,eletirel teori ise insan ncelemekte ve modernitenin bireyi geri plana atan zihni

31Frankfurt Okulunun kurulmas ve okulun eletirel kuramlar ile arasndaki iliki hakknda

ayrntl bilgi iin bkz. Beybin Kejanlolu, Frankfurt Okulunun Eletirel Bir Ura:letiim ve Medya, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 2005, s. 15 -100. Ayrca FrankfurtOkulu hakknda kapsaml bir alma iin bkz. Phil Slater, Frankfurt Okulu, (ev.) Ahmetzden, Kabalc Yaynevi, stanbul, 1998.32

Sz konusu dnrler hakknda geni bilgi iin bkz. Kejanlolu, a.g.e, s. 101 -274.33

Robert Jackson, Georg Srensen, Introduction to International Relations, Oxford,University Press, New York, 1999, s. 232.34

Jackson, Srensen, a.g.e, s. 232-233.


18/46


156

parametrelerini sorgulamaktadr. Baka bir deyile, eletirel kuram moderniteninbilim ve ilerleme amalar dorultusunda insan arasallatrdn vurgulamaktadr.

Bu erevede eletirel kuramclarn almalarnda geni bir perspektiften ortayakoyduklar temel problematik, insann zgrlk-zgrleim sorunsaldr. Nitekimeletirel kuramclarn banda gelen isimlerden Habermasn Aydnlanmann akldncesini eletirerek zgrlemeyi hedef alan yeni bir toplumsal teori veepistemoloji ina etme abalar, sz konusu dn adamlarnn zgrlemesorunsal zerinde odaklanmalarna gzel bir rnek tekil etmektedir.35 zgrlksorunsal zerinde nemle duran Habermas; modernitenin, iki ana hedefindenilerleme dncesini gerekletirmesine ramen zgrleme fikriniuygulamaya koyamadn ve bu sebeple de modernliin tamamlanmam birproje/sre olduunu ifade etmektedir.36Modernite projesinin zerine kurgulandarasal ussallkn yerine iletiimsel ussallk eklinde kavramsallatrd sosyalkuram erevesinde Habermas, modernite dncesinin yeni bir ussallkyaklamyla tekrar ele alnmas gerektiini ortaya koymu; bireyin ve toplumun budorultuda zgrleebilmesi iin yeni bir epistemolojiye ihtiya olduunu nesrmtr.37

Modernitenin ancak bu ekilde tamamlanabileceini savlayan dnr, pozitivizmin kat bir olgu-deer ayrtrmas yaparak bilginin nesnel olmadurumunu savunan varsaymn eletirmektedir. Habermas pozitivistepistemolojinin bilginin bamszln nceleyen savlarn reddetmekte, bilgi ilekar arasnda her zaman amasal ve ilevsel bir iliki olduunu belirtmektedir.38Bigi nesnel ve evrensel midir? sorusundan hareketle, pozitivist paradigmanntemel tezlerini sorgulayarak pozitivizmden uzaklaan ve bylece eletirel ekoln

fikir babalarndan saylan Habermasn bu noktada normativist geleneeyaknlat sylenebilir. nk ona gre bilgi, deer- bamsz bir nitelik veya

35 Ahmet idem, Akl ve Toplumun zgrleimi: Jrgen Habermas ve Eletirel

Epistemoloji zerine Bir alma, letiim Yaynlar, stanbul, 2008, s. 111-125.36

Fuat Keyman, Uluslararas likiler Kuramn Yeniden Dnmek, Alfa Yaynlar,stanbul, 2000, s. 142-143.37

idem, a.g.e, s. 119-130.38

Keyman, a.g.e, s. 140-143.


19/46


157

sre iermediinden znellik durumunu her zaman korumaktadr. znel olanbilginin ise evrensellik iddias sorgulanmal ve tartlmaldr.

Dier yandan Habermas, pozitivizmin etkisi altndaki klasik uluslararas ilikilerteorilerinin uluslararas ilikilere ilikin problemlere teknik sorunlar olarak bakmasn ve dolaysyla bu sorunlarn zmnde birincil aktr olarak roloynamas gereken insan faktrnn dlanarak teknik zm metodlarnnkullanlmasn eletirmektedir. Odak noktas olarak bireyi nceleyen yaklamylaHabermasc eletirel kuramn amacnn; geleneksel teorilerin temel aktr olarakinceledikleri egemen devlet modelini sorgulayarak uluslararas sisteme devlet-d

aktrleri de entegre etmek ve bu aktrlerin kuraca kamu alan iinde etiksel birevrensellik anlayn retmek olduu sylenebilir.39

Eletirel ekoln bir dier nemli dn adam Robert W. Cox, AntonioGramscinin eletirel kuramn uluslararas ilikiler alanna uygulamaya alarakkritik teorinin ekillenmesine byk katk salamtr. Coxa gre dnyazdelikler deil, benzeimler dnyasdr ve politik olan kendi btnl, balamiinde, greli kavramlatrmalar ile ele alnmak zorundadr.40 Gerekliin insan

bilincinden bamsz olma anlamnda nesnel olamayacan dnen Cox, sosyalbilimlerde genel uygulamaya uygun bir teoriye dayanan herhangi bir genel ve/veya

evrensel yasann retilmesinin de sz konusu olamayacan belirtmektedir.Toplumsal olay ve olgularn genel geer yasa ya da kuramlarla analizedilemeyeceini savlayan dnr, pozitivist epistemolojinin nesnel ve evrenselolma iddiasna kar karak postpozitivizmin greceliliine vurgu yapmaktadr.

Coxa gre hibir teori zaman ve mekn boyutundan, baka bir deyile zaman-

mekn iindeki bir bak asndan ve/veya perspektiften bamsz olamaz. Herzaman birileri ve bir ama iin ina edilen teorilerin zellikle de politik zamanve mekndan kaynaklanan bir perspektifleri mevcuttur. Bu erevede teoriler,problematikleriyle birlikte iki ana amaca hizmet etmektedirler: i-) karlalansorunlarn zmne rehberlik yapan teoriler sorun zcdr (problem solving

39Keyman, a.g.m, s. 232-236.

40 Burcu Bostanolu, Mehmet Akif Okur, Uluslararas likilerde Eletirel Kuram:

Hegemonya, Medeniyetler ve Robert W. Cox, mge Kitabevi, Ankara, 2009, s. 9.


20/46


158

theory), ii-) kuram oluturma srecini belirli bir dnme ve felsefe konusu olarakele alan teoriler ise eletirel teorilerdir (critical theory).41

Bu adan deerlendirildiinde sorun/problem zc bir teori olan realizm,Cox iin pozitivizm gibi s bir epistemolojik paradigmann uluslararas ilikileralanna yansmasn ifade etmektedir. Ona gre, basit mant ile hipnotik birekim gcne sahip olan realizm, karmak dnyay standart paralara blp; iyi-kt, dost-dman, sava- bar, kazanan-kaybeden, biz-onlar eklinde basitkartlklar (dikotomik analiz) erevesinden ve srekli bir dzen perspektifindenyorumlamaktadr.42Belki de bundan daha nemlisi; Coxun herhangi bir bilimselyaklamn ortaya kt toplumsal ortamdan kopuk olamayaca sav gz nndebulundurulduunda, realizmin ABDnin d politika davranlarnn ve hedeflerininbilimsel merulatrcs ilevini grmesidir.43 Zira Coxa gre realizm, buzellii nedeniyle uluslararas ilikiler disiplininin hakim paradigmasdr ve alannrealist teori erevesinde ekillenmesi onun bir Amerikan sosyal bilimi biimindeanlamlandrlmasna neden olmaktadr. Cox, ksaca uluslararas ilikiler disiplini =Amerikan sosyal bilimi olarak formle edilebilecek bu kavramsallatrmay uekilde aklamaktadr:

Realizm, Amerikann dnya gc niteliini kazanmas sonucu, Amerikan politikave uygulamalarn incelemek, (onlara) k tutmak, hatta (onlar) ynlendirmekgereksinmesi sonucunda, Amerikan gerek ve ihtiyalarnn bir rn olarakdomutur () Bu nokta hegemonun, hegemonyasn bilim ve dnce alanna dayanstmay baardnn bir gstergesidir44

Coxun Gramiyan eletirel kuram, retim ile kltr arasnda bir ilikisellik veetkileim kurarak, var olan dnya dzenini deitirme eyleminin hem olasln

hem de bu olasln snrlarn ortaya koymaya almaktadr. Bu aba, uluslararas

41Bostanolu, Okur, a.g.e, s. 35-36.

42Bostanolu, Okur, a.g.e, s. 8-9.

43 ABD d politika karar alclarnn, realizmin oluturulmas zerindeki etkileri ve

uluslararas ilikilerin Stanley Hoffman tarafndan bir Amerikan sosyal bilimi olarakadlandrlmasnn nedenleri iin bkz. hsan Da, nsan Haklar, Kresel Siyaset veTrkiye, Boyut Kitaplar,stanbul, 2000, s. 238-243.44

Bostanolu, Okur, a.g.e, s. 10.


21/46


159

ilikilerin bir Amerikan sosyal bilimi olarak adlandrlmasnn zerindeki rtykaldrmaya ynelik bir epistemolojik aray ifade etmektedir. Nitekim Gramsciiin hegemonya, egemenlik ve rza elde etme srelerinin ikili sa aya zerindeekillenmektedir. Dolaysyla yeni dnya dzenine ilikin araylar ve bilimselalmalar, ABDnin merkezi liderliinin rza boyutunu da kapsayarak pekitirilmesini ve hegemonik bir kurumsal yapnn yeniden yaplandrlmasnsalamay amalamaktadr. Ksaca uluslarararas sisteme ve yeni dnya dzenineilikin bilimsel abalarn merkezden evreye akarak, epistemolojik anlamda da birrza salamay amalad sylenebilir.45

Cox ile birlikte eletirel kuramn uluslararas ilikiler literatrndeki bir diernemli dnr de Andrew Linklaterdr. Karl Marx, Immanuel Kant, AntonioGramsci ve Jrgen Habermasn fikirlerinden etkilenen Linklater; retimmodelindeki gelimelerin ahlaki ve kltrel parametreleri olumsuz etkilemesinevurgu yaparak normatif eleri ve yerellii n plana karmaktadr. Linklater,kresellemenin kendine zg paradoksalln ortaya koyan bir tanmlama olarakglokalizasyon (globalocalization/glocalization)

46 zerinde derin bir sosyolojik

analiz yaparak; globallemenin gerek entegrasyon/btnleme (integration) gerekse

de paralanma/ayrma (fragmentation) srelerini ifade eden bu ikircikli veeklektik yapsn avantajlar ve dezavantajlar ile ortaya koymaya almaktadr.

Sz konusu analize gre Linklater, iletiimsel toplumun ortayakarlabilmesinde globalizasyon olgusunun nemli bir rol oynayabileceini, ancak bu noktada baarl olabilmek iin evrensel bir hukuk dzeni ina etmeninzorunluluk olduunu ifade etmektedir. Linklater; yerellik zerine eilerek normatifunsurlar, Kant ve Marxtan etkilenerek evrensellie yapt vurgularla da

niversalist bir yaklam eletirel sosyolojik analizlerinde n plana karm ve buiki bak asn harmanlamaya almtr.47 Bu perspektiften bakldndaLinklatern kendisi de aslnda kreselleme olgusunun ikilemini zerindetamaktadr.

45Keyman, a.g.m, s. 242-247.

46 Roland Robertson, Time-Space and Homogeneity, Global Modernities, (Ed.) Mike

Featherstone, Scott Lash, Roland Robertson, Sage Publications, London, 1995, s. 25.47

Battistella, a.g.e, s. 254-255.


22/46


160

zetle Cox ve Linklater dndaki eletirel teorisyenler dorudan uluslararasilikiler disiplinine ynelik almalar yapmamlardr. zgrleme sorunsalnaodaklanarak Aydnlanma felsefesi ve modern sosyal bilimler epistemolojisinieletiren dn adamlar, temel aktr olarak bireyi ele almakta ve analiz birimlerineinsan yerletirmektedirler. Bireylerin ve toplumlarn zgr olabilmelerindekinkoulun felsefe ve eletiri parametreleri olduunu ne sren eletirel teorisyenler,multi-disipliner ve inter-disipliner kuramsal almalar nedeniyle bir emsiyeilevi grmekte ve bu kapsamda eletirel teori, emsiye ekol benzetmesiyleliteratrdeki yerini almaktadr. Eletirel kuramclarn disiplinler arasgeikenlikten yararlanarak bir eit kpr fonksiyonu grmeleri, baka birifadeyle uluslararas ilikilere ynelik dorudan bir bak as ortaya koymamalarve bu alana odaklanmamalar; klasik anlay tarafndan disiplindeki tematikbtnsellii dattklar gerekesiyle sert bir biimde eletirilmektedir. Bu nedenlede geleneksel dnrler, eletirel teorinin bir uluslararas ilikiler kuramolmadn ne srmektedirler. Tm bu eletirilere ramen, birok farkl dzlemden beslenen bu geni bak as, egemenlik ve g olgularn nceleyen realistparadigma tekelindeki uluslararas ilikiler disiplinini snrl da olsa zgrletirmeyibaarmtr.

2.2. KonstrktivizmEletirel teoriye benzer ekilde sosyal gerekliin znelliini temel alankonstrktivizm sosyal dnyann ana dinamiklerinden biri olan uluslararas ilikileri,insanlar tarafndan ina edildii nkabul ile incelemektedir. Souk Savasonras uluslararas sistemin geirdii deiim-dnm srecine paralel biimdegndeme gelen bir teori olarak konstrktivizmin kkenleri, 18. yzylda yaanan

epistemolojik tartmalara kadar dayandrlabilir. talyan felsefeci GiambattistaViconun doal dnya Tanr tarafndan meydana getirilmitir ama tarihi dnyainsann rndr sz48, insanlarn ve toplumlarn ayn zamanda devletleri vekendi tarihlerini de ina ettiklerini zetlemektedir. Bu varsaymdan hareketle, birAydnlanma bilimi olan sosyolojinin sosyal olay ve olgular bamsz deiken

48Methodological Debates on International Relations Theory,

http://www.oup.com/uk/orc/bin/9780199260584/ch09.pdf, s. 254.
http://www.oup.com/uk/orc/bin/9780199260584/ch09.pdfhttp://www.oup.com/uk/orc/bin/9780199260584/ch09.pdfhttp://www.oup.com/uk/orc/bin/9780199260584/ch09.pdf


23/46


161

olarak insan-toplum faktrn ele alarak incelemesi; konstrktivizmin inter-disipliner doasnn ana yap talarndan birini oluturmaktadr.

Klasik uluslararas ilikiler epistemolojisinin, Souk Sava sonras ve/veya Post-Vestfalyen sre olarak adlandrlan yeni kaotik ve ok bileenli yapy aklamaktayeterince muktedir olamamas; sosyolojik ve sosyo-psikolojik analizlerin,uluslararas ilikilerde ortaya kan grece yenielikileri ve krizleri aklamaktadaha yaratc ve gl bir hale gelmesine neden olmutur. Nitekim tam bir sistemdeikeni olarak nitelendirilebilecek Sovyetler Birliinin knn, Gorbaovunsosyal norm ve deerlerde yaratt krlmay anlamlandrmadan ve ele almadan

aklanamamas; konstrktivist akmn hzl bir biimde epistemolojik tartmalarnmerkezine oturmasn salamtr.49 Zira 1990l yllarn uluslararas ilikilerliteratrnde yeni bir teorik tartmay gndeme getiren konstrktivist kuramnfikri nclleri temel kaynak eserlerini bu dnemde yaynlamlardr. FriedrichKratochwil, Nicholas Onuf, John Ruggie ve hi kukusuz bu teoride ilk akla gelenisim Alexander Wendt konstrktivizmin kurucu teorisyenleri olarak sralanabilir.50

Yapsalc realizm veya dier ismiyle neo-realizm ile benzer bir ekilde sistemi

bir yap olarak inceleyen konstrktivizm; yapsalc realizmin ana varsaym olansistemin aktrler zerindeki ynlendirici etkisini sorgulayarak, sistemdeki anariveya bar halinin aktrlere belirli bir eylem biimini dikte edemeyeceinivurgulamaktadr. Ksaca konstrktivizm, realizme tezat bir biimde yapnn insaneyleminin bir rn olduu grn savlamaktadr. Bu kapsamda konstrktivizm,yap-yapan ilikisini nemsemeyen neo-realizmi insan faktrn devre d brakt noktasnda eletirmektedir. Nitekim Onufun biz kendi yarattmzdnyadayayoruz ve bu, biimi insani olmayan gler tarafndan belirlenmi bir

dnya da deildir51

cmlesi, neo-realizmde zne durumunda bulunanyapnn/sistemin, konstrktivizmde tam tersine nesneletirilmesine gzel bir rnek

49Marc A. Genest, Conflict and Cooperation: Evolving Theories of International

Relations, Thomson Wadworth, USA, 2004, s. 261.50

Jackson, Srensen, a.g.e, s. 238.51

Chris Brown, Kirsten Ainley, Uluslararas likileri Anlamak, (ev.) Arzu Oyacolu,

Yayn Odas, stanbul, 2006, s. 43.


24/46


162

tekil etmektedir.52 nk konstrktivist kuramclara gre yap, istenmedenyaratlan ve/veya var olan bir olgu deildir. Baka bir ifadeyle konstrktivizmdeyap ve aktrler, karlkl bir etkileim iinde birbirini yaratma ve deitirip-dntrme halindedir. Dolaysyla konstrktivist perspektifteki bu ift tarafllk,karlkllk ve/veya itelik, metodolojik olarak yeni analizleri beraberindegetirmektedir.

Bu noktada konstrktivizm, temel aktr olarak ele ald ulus-devletinuluslararas ilikilerdeki davranlarn, kimlik ve karlarn belirlemede devletinsosyal yaps zerine odaklanmaktadr. Konstrktivizmin fikir babas olarak daadlandrlan Wendta gre devletler sadece maddi g ve karlardan deil, aynzamanda onu ekillendiren sosyal ilikilerden olumaktadr. Devletlerin bu sosyalyaps ise paylalan bilgi (shared knowledge), maddi kaynaklar (materialresources) ve uygulamalar (practices) kapsamaktadr. Bu sosyal ilikiler a veyaps da bir aktrn uluslararas ilikilerde atmac m, uzlamac ve dayanmacm, yoksa izolasyonist mi olduunu/olacan belirlemektedir.53Nitekim insanlarnolay, olgu ve nesnelere olan yaklam, kendilerini tanmladklar kimlikler vekendilerine atfettikleri anlamlar ile ekillenmektedir. Bu balamda sosyal norm ve

deerler devletlerin alglamalarn; bu alglar da devletlerin bir olay veya olgukarsnda ne hissedeceklerini ve bu duruma nasl tepki vereceklerini belirlemektedir. Baka bir deyile kltr, kimlik, sosyal norm ve deerlerinaltyapy tekil ettii ve uluslararas ilikilerdeki davran ve tutumlar belirlediisylenebilir.

Dier yandan konstrktivizm, aktrlerin gvenlik ve kar odakl bir biimdehareket ettii grn nceleyen realist analize yeni bir boyut getirmektedir.

Konstrktivistlere gre, uluslararas ilikilerde aktrlerin ibirlii ya da atmayauzanan eylem tercihlerinde nemli bir faktr de kimliktir. Kimlik; size kim

52Realizmin analiz birimi olarak ulus-devleti, neo-realizmin ise analiz dzeyi olarak sistemi

zneletirmesi ve her iki paradigmann bu temel kabulleri nedeniyle insan ve toplumfaktrlerini nesneletirerek analizlerinde devre d brakmalar konstrktivist eletirilerink noktasdr.53

Ycel Bozdalolu, Yaplandrmac Yaklam (Konstrktivizm), Uluslararaslikiler, Giri, Kavram ve Teoriler, (Ed.) Haydar akmak, Platin Yaynlar, Ankara,

2007, s. 150-151.


25/46


163

olduunuzu, tercihlerinizin ne olmas gerektiini ve dierlerinin/tekilerin kimolduklarn syleyerek sosyal norm, deer ve aksiyon biimlerinin yenidenretimini salamaktadr.54 Nitekim devletler de tpk insanlar gibi kendikimliklerinden gelen renimlerine gre, karsndaki aktre yneliksergileyecekleri davran modellerinive tutumlarn belirlemektedir. rnein,ABDnin ngiltere ve Kanada ile ilikileri, Msr ve in ile ilikilerinden sadecegvenlik ve kar nedenleri ile deil, ayn zamanda paylatklar ve/veyapaylamadklar ortak kimliksel deerler nedeniyle de farkldr.55

Kimliin sosyal olgu ve olaylar dzenleyici bu faktr ile uluslararas

ilikilerde kimlik ve sosyal renmenin atma analizlerindeki nemli yeri,Wendt tarafndan uluslararas politikann sosyal teorisi (social theory ofInternational Politics) biiminde irdelenerek kavramsallatrlmtr. Zira ona gre,uluslararas ilikilerdeki ana parametrelerden biri olan z-kar ve buna balseilen aktr eylemleri, kimlik balamnda da aklanabilir. Wendta gre sosyalrenme sonucunda aktarlan kimlik ile karnzdakini; Hobbesun fiktif tabiathalindeki gibi yaamnz tehdit eden bir dman, Lockeun hipotetik doalyaamndaki gibi karnza ve mlkiyetinize tehdit oluturabilecek bir rakip veya

Kantn kuramsal analizlerindeki gibi gven duyabileceiniz ve ibirliinegidebileceiniz bir aktr olarak grebilirsiniz.56 Ksaca kimliin size verdiirenilmi norm ve deerler ile eylemde bulunursunuz. Konstrktivizminuluslararas ilikilerde kimlii n plana karan bu teorik yaklam; pratikte gerekYugoslavyann dalmas gerekse de uluslararas terrizm zerine yaplanalmalarda yer bulmaktadr.

Yine konstrktivizm, uluslararas ilikileri zmlemede kimliin ne denli

nemli olduunu yapsal realizmin klasik tanmlamalarndan gvenlik ikilemi ileortaya koymaya almaktadr. Buna gre neo-realizmin klasik gvenlik ikilemi,kimlie dayal tehdit alglamalar erevesinde incelenmektedir. rnein,

54 Ted Hopf, The Promise of Constructivism in International Relations Theory,

International Security, Cilt: 23, No:1, 1998, s. 175.55

Brown, Ainley, a.g.e, s. 44.56

Martin Weber, The Critical Social Theory of the Frankfurt School, and the Social Turnin IR,Review of International Studies,No: 31, 2005, s. 195. Ayrca bkz. Battissela, a.g.e,

s. 286.


26/46


164

ngilterenin elindeki 100 nkleer silahn bir AB lkesinde yaratt kayg, KuzeyKorenin elindeki 5 nkleer silahla edeer deildir. Dolaysyla Kuzey Koreninsilahlanmasndaki art, Kuzey Koreyitehdit olarak alglayan lkelerde derin kayguyandrrken, ngilterenin silahlanmasndaki art ise ngiltereyi tehditkategorizasyonunda deerlendirmeyen bir lke iinhibir etki uyandrmayabilir.Sz konusu silahlanma rnei, konstrktivizmin realizmin nceledii uluslararasilikiler kavramsallatrmalarna getirdii yeni soluun somut bir izdmdr.

Bu noktada konstrktivistlere gre, bir aktrn kimlik, sosyal norm ve deerlergibi davranlarn biimlendiren ve/veya davranlarnn asl gerekliini ortayakoyan unsurlar dikkate alnmadka, realizmin kavramsallatrmalar uluslararasilikilerin elikili doasn aklamakta yetersiz ve yzeysel kalmaktadr. Zirakonstrktivistler, ulusal karn paylalan fikir ve inanlar ile oluturulduunadikkat ekmektedir.57 Grld gibi konstrktivist teori, neo-realizmin zneolarak ele ald gvenlik ikilemi, ulusal kar gibi parametreleri nesneletirereksosyal olgular araclyla bu parametreleri yeniden biimlendirmektedir.

Bu erevede sosyal konstrktivist Alexander Wendt, Anarchy is What States

Make of It adl almasnda gvenlik ikilemi, anari ve savan kendinidorulayan kehanetlerin bir sonucu olduunu belirterek, karlkllk mantndabirlikte hareket edebilmenin bilgisine ulaacaklarn ifade etmektedir.58 Wendt, bualmasnda kimliklerin ve karlarn baml deiken olduu sosyolojik sosya l psikolojik bir sistem teorisi formunu konstrktivist bir bak asylancelemektedir.59Nitekim konstrktivizm, hangi sosyal disiplin olursa olsun sosyalilikileri insanlar sosyal varlklardr hipotezi ile aklamaya almaktadr.60Dolaysyla uluslararas ilikileri de sosyal bir teori zeminine yerletirmektedir. Bu

adan konstrktivizme kresel politikann sosyolojik bir perspektifi denilebilir.

57Battissela, a.g.e, s. 285.

58John Baylis, Steve Smith (Ed.), The Globalization of World Politics: An Introduction

to International Relations, Oxford University Press, Oxford, 2001, s. 265.59

Alexander Wendt, Anarchy is What States Make of It,International Organization, Cilt:46, No: 2, 1992, s. 394.60

Battissela, a.g.e, s. 270.


27/46


165

Sz konusu perspektife gre kimlikler aktrlerin ne olduunu yanstrken, karlarise aktrlerin ne istediini yanstmaktadr.61

zetle konstrktivizmin uluslararas ilikilerdeki klasik zne-nesne ayrmnyeni bir boyut ile ele almas ve u ana kadar nesne adledilen olgularn sosyalgerekliklerinin derinliklerine inmesi onun postpozitivist karakterini ortayakoyarken, pozitivizmin metodolojisinden yararlanarak onun parametreleri

zerinden ilerlemesi konstrktivizmin pozitivist tonlarnn da olduunugstermektedir. Son olarak, konstrktivizmin tamamen neo-realizmi reddetmedii,onun izlerinden yryerek neo-realizmin zellikle Souk Sava sonras aklamakta

yetersiz kald olgular sosyal gereklikler ile irdeleyen ve bu anlamda da hemradikal hem de geleneksel bir paradigma olduu ifade edilebilir.

2.3. Normatif Kuram Normativizm aslnda teorik bir yaklam olmaktan ziyade epistemolojik bir tavralma durumunu ifade etmektedir. Zira normativizmin pozitivizm ve rasyonalizmle

birlikte sosyal bilimlerin ana bilgi kuramndan biri olduu sylenebilir.

Pozitivizmin bilimsel nermelerine kar karak normativist epistemolojinin temelvarsaymlarndan hareket eden dn adamlar, sosyal bilimlerin geikenliindende istifade ederek geni bir perspektif ve yelpazede normatif kuramlar meydanagetirmilerdir. Bu nedenle normatif teorilere gemeden nce bu teorilereepistemolojik dayanak noktas oluturan normativist bilgi kuramndan ksaca bahsetmek, konunun daha iyi anlamlandrlp anlalabilmesi asndan faydalolacaktr. Sz konusu durum, normativizmin uluslararas ilikilerin pozitivist bilimsel kimliine alternatif oluturabilen, zengin felsefi yaps nedeniyle de

gereklilikten ziyade zorunluluu iermektedir.

Bilindii zere uluslararas ilikiler kuramlar, genellikle pozitivist-ampirik yada normatif olmaktadr. Pozitivist uluslararas ilikiler teorileri tanmlayc,aklayc ve kural koyucu zellikler iermekteyken; normatif uluslararas ilikiler

61

Battissela, a.g.e, s. 283.


28/46


166

kuramlar ise uluslararas ilikilerin ahlaki ve etik boyutlaryla ilgilenmektedir.62Daha nce de belirtildii gibi, pozitivist epistemoloji eksenli teoriler kat bir olgu-deer ayrtrmas yaparak olanla ilgilenmekte; normativist epistemolojiye dayalteoriler ise olan analiz etmek yerine olmas gereken zerinde durarak neyapmal-ne yaplmal sorularna cevap aramaya almaktadr. Bu dorultudauluslararas ilikiler alanndaki esas epistemolojik ayrmn pozitivizm-ampirizm ilenormativizm arasnda olduunu ifade etmek mmkndr.

Normatif almalar sosyo-politik olay ve olgular zerine eilirken; zgrlk,adalet, insan haklar, eitlik, sava ve barn etii gibi normatif ve deer yklkavramlarla aklama yapmaya ynelmektedir. Normatif kuramn nermeleri, pozitivist bilim anlay ve ampirist teorilerin gzlemlenebilir, snanabilir ve testedilebilir olgular zerine deil; ne olmal-ne yapmalnn deerler, etikler vemoraller dnyas temelinde oluturulmaktadr. Bu erevede normatif uluslararasteori, birey ve toplum yaamnda iyi, doru ve gzelin kefine ilikin moralvarsaymlar ortaya koymaktadr.63 Dolaysyla bireyler, devletler ve uluslararassistemle ilgilenen normatif kuram; davran, ykmllk, sorumluluk, hak ve devstandartlar ile ilintili meselelere odaklanmaktadr. Baka bir ifadeyle normatif teori

dnya siyasetindeki normlar, kurallar, deerler ve standartlar zerindeyounlamaktadr.64

Dier taraftan normatif teoriler; idealist, liberalist veya topyac olarakadlandrlan birok akm bnyesinde barndrarak tpk eletirel kuramlar gibi birtr emsiye ilevi grmektedir. Zira normatif yaklam ve almalar siyasetfelsefesi, uluslararas hukuk ve siyaset bilimi gibi ok geni yelpazede yer alanfarkl sosyal bilim dallarndan yararlanabilmektedir. Bu anlamda normatif

almalar inter-disi plinerdir. Bu karakteristik zellii ile eletirel yaklamlara benzeyen normatif kuramlar, disiplinler aras almalar yaparak uluslararasilikiler literatrne ok boyutlu ve farkl bak alar kazandrabilmektedir.

62Graham Evans, Jeffrey Newnham (Ed.), Uluslararas likiler Szl, (ev.) Ahsen

Utku, Gkkubbe Yaynlar, stanbul, 2007, s. 451.63

hsan Da, Normatif Yaklamlar: Adalet, Eitlik ve nsan Haklar, Devlet, Sistem veKimlik, s. 187-191. Normatif teoriler hakknda ayrca bkz. Faruk Snmezolu,Uluslararas Politika ve D Politika Analizi, Filiz Kitabevi, stanbul, 1995, s. 84-86.64

Evans, Newnham, a.g.e, s. 451.


29/46


167

Buradan hareketle normatif teorinin kkenleri, antikdnem dnrleri Platonve Aristoya kadar geriye gtrlebilmekte; Kantn Ebedi Bar ve GrotiusunEvrensel Hukuk gibi kuram ve almalar normatif teorilerin nclleri olarakdeerlendirilebilmektedir. Bu tarihsel kkenleri nedeniyle normatif teori; gerekanlamda postpozitivist bir teori olmaktan te prepozitivist bir teori olarak dadnlebilir. Bir baka deyile, hem modern-ncesi hem modern hem de modern-sonras olmak zere boyutlu bir zellie sahiptir.65 Bylesine ok-boyutlulukieren normatif kuramlarn balca dn adamlar; uluslararas sorunlar zerindeduran Vatten, Wolff, Pufendorf, Locke gibi dn adamlar ile Mill ve Benthamgibi faydac ahlak teorisyenleridir. Bunlar ayn zamanda da normatif kuramn

kurucu teorisyenleri olarak da kabul edilebilmektedir.

Zengin bir felsefi birikime sahip normatif kuramlarn bu tarihi-dnselncllerinin yan sra, gnmzdeki balca temsilcileri ise R. Falk, M. Mendlovitz,R. Kothari ve A. Mazrui gibi akademisyenlerdir. Bu fikir adamlarnn nclkyaptklar Dnya Dzeni Modelleri Projesi (WOMP) uluslararas ilikilerle ilgilisorunsallar ve konular, normatif bir perspektiften ele alarak disiplinin egemenparadigmas pozitivizmi daha da sorgulanr bir duruma getirmektedir.66zellikle de

Richard Falk, Post-Vestfalyen Dnem olarak niteledii 1990 sonras uluslararasortamn ve sistemini farkl alarda irdeleyerek, 1648de kurulan ve Souk Savansona ermesine kadar varln koruyan Vestfalya sisteminin egemen aktrleri ulus-devlet yaplarna ciddi eletiriler getirmektedir.67

Analiz birimi olarak birey ve sistemi ele alan Falk, 21. yzyl uluslararassisteminin temel olgusu olan kresellemeyi etik norm ve deerler erevesindeyeniden yaplandrmaya almakta;68 bu balamda ynetim kavramna ite

(karlkllk) bir nitelik kazandrarak ynetiim zerinde durmaktadr.Dolaysyla ynetiim kavramndan hareketle eserlerinde normatif bir ynetimanlaynn ve kresel demokrasinin kurulmas gerekliliini vurgulayan Falk,

65Jackson, Srensen, a.g.e, s. 240.

66Da, a.g.m, s. 191-198.

67Richard Falk, Dnya Dzeni Nereye: Amerikan Emperyal Jeopolitikas, (ev.)

Neenur Domani, Nusret Arhan, Metis Yaynlar, stanbul, 2005, s. 25 -79.68

Bu konuda bkz. Richard Falk, Kreselleme ve Din, (ev.) Hasan Tuncay Baolu, Kre

Yaynlar, stanbul, 2003.


30/46


168

pozitif kresellemenin tevik edilmesi ve kresel ynetiimin etkin klnmas gibikonulara da ncelik vermektedir.

te yandan klasik gvenlik anlaynn deimesi gerektiini belirten dnr,BMnin mevcut gvenlik yaklamn eletirmekte ve BMnin bugnk gvenkrizini zebilmesi iin ulusal gvenlikten birey gvenliine geilmesininermektedir.69Fakat Falktaki bu gei tek-dzelik veya tek-boyutluluk anlamndadeil, ok-boyutluluk anlamndadr. Baka bir ifadeyle Falk, temel aktr olarak eleald birey gvenliinin ayn zamanda ulus-devlet ve sistemin gvenlii anlamnageldiini belirtmektedir. Falkun gvenlik anlay, uluslararas/kresel gvenlik = birey + toplum + uluslararas rgtler + sivil toplum kurulular ibirliieklindeki bir formlasyonla ifade edilebilir. Yani Falka gre, uluslararasgvenlik ancak yukardan kresellemenin ykc etkilerinin aadankresellemenin talepleri ile dengelenebildii noktada tesis edilebilecektir. Bir baka deyile, yukardan kresellemenin ykc etkileriyle aadankresellemenin talepleri denge noktasnda buluturulduunda kresel gvenlikina edilebilecektir.

Ayrca Falk, 11 Eyll sonras yaanan kresel gvenlik sorunsalnnzmlenebilmesi iin sivil toplum ve kresel demokrasi ile enternasyonalizminsalanmas gerektiini belirtmektedir.70 Ksacas ok boyutlu gvenlik anlayerevesinde kresel/uluslararas gvenlie vurgu yapan Falk, siyaset kurumunuahlaki ama ve deerler ile yeniden ilikilendirmeye zen gstererek kreselynetimin yeniden yaplandrlmasna almakta, bu ncelikleri nedeniyle deWilson etik deerlerine geri dn simgelemektedir. Bu balamda Falk, neo-idealist bak asyla uluslararas ilikiler normatif kuramlarna hem konu hem de

yorum zenginlii katmaktadr.

zetle normatif kuramlar, olan yerine olmas gereken zerinde durmakta;ahlak, etik, kurallar ve normlar sistematiini ncelemekte ve somut olgularyerine soyut deerler dnyasna nem vererek pozitivist bilgi kuramna al ternatifolabilecek bir epistemolojik seenek sunmaktadr. Ancak normatif teoriler ve

69BMnin eletirisi hakknda bkz. Falk, Dnya Dzeni,, s. 121-125 ve 280-297.

70

11 Eyll sonras kresel gvenlik sorunsal iin bkz. Falk, Dnya Dzeni, s. 300-302.


31/46


169

kuramclar, olmas gereken zerine fazlaca odaklanarak olan analizedemedikleri ve bylelikle de uluslararas ilikiler gndemini kardklargerekesiyle realist teorisyenler tarafndan eletirilmektedir. Realistlere gre,normatif dnrler bu ekilde davranarak uluslararas ilikilerin doasna vekimliine aykr hareket etmektedir.

2.4. Postmodern KuramPostpozitivist akmlarn kuramsal yap talarndan biri de, uluslararas ilikilerliteratrne 1980lerde girmeye balayan postmodernizmdir. Bu akm zellikle

Souk Savan bitiiyle birlikte literatrde daha etkili bir rzgr estirmeye balamtr. Zira uluslararas ilikilerin pratikteki boyutu ve yeni krizlere balolarak sistem deikenlerinin hzl bir dnme uramas sonucu kuramn felsefivarsaymlarn glendirecek bir veritaban olumutur. Nitekim biliimteknolojisinin oluturduu kresel an postmodern aktrler tarafndan kefedilmiolmas nedeniyle egemen glerin eitli kalelerinin zorlanmas, savalarn bilinenyznn dnda simlasyon oyunlar eklinde alglara yerlemesi/yerletirilmesi vetm dnya tarafndan seyredilmesi, modernitenin yaratt ykm ortaya koyan

rnekler olarak kabul edilmitir.

Postmodern kuramn uluslararas ilikiler disiplinindeki nc temsilcileri,Richard Ashley, James Der Derian, Rob B. J. Walker, William Candy ve David

Campbelldr.71 Postmodernizmin temel k noktas Aydnlanma dncesi veonun bir izdm olan modernleme olgusudur. Aslnda postmodernizmin,modernitenin iinde bulunduu yapsal krizin bir sonucu ve/veya alternatifi olarakdoduu sylenebilir. Postmodernistler; modernitenin getirmi olduu dinamikleri,

modern dnce sistematiinin ve modern yaamn temel aralarnn birey vetoplum zerinde kurduu otoriteyi eletirmektedir. Bu kapsamda postmodernkuram; Frankfurt Ekolnden Jrgen Habermas, Erich Fromm ve okul ile ilikisiolan Michel Foucault gibi birok dnrn modern sistemin bireyi kleletiren, bireyin asl zgrl olan kendi eylemini tercih edebilmesini rasyonalite ad

71 Birgl Demirta Cokun, Post-modern Yaklam, Uluslararas likiler, Giri,

Kavram ve Teoriler, s. 193.


32/46


170

altnda tekeline alarak formalize eden ve bir nevi bireyi Panopticona72 hapsedenyapsna getirdikleri eletirilerden etkilenmitir.

Postmodernizm, modernitenin temel aygtlarndan ulus-devlet yapsnn tek tip birey yaratma abasna kar kmakta ve devletin karsnda bireyi n planaalmaktadr. Modernliin tek- biimci yapsn ve dayatmac kimliini iddetleeletiren postmodern kuramn uluslararas ilikilerdeki hedef kavramlarndan birive belki de en nemlisi modern egemen devlettir. nk postmodernist dnrleregre ulus-devlet yaps; artk iinde bulunan konjonktrde yeterli bir araolmaktan ok uzaktr ki, bu sorunsal ayn zamanda egemenler tarafndan bireyinrefahn salamaktan uzak, siyasal iddete meyilli ve bask aracl ile egemenliiteminat altna alan bir amaa dntrlmtr.

Dolaysyla postmodern kuram; modernitenin dayatt, devlet kurallar ilesarmalanm, eylemleri a priori olarak biimlendirilmi tek tip insan modelinisorgulayarak, farkllklara vurgu yapmakta ve kimlikleri ana eksen olarak sahneyekarmaktadr. Postmodernist dnrler, benzerlikler zerinden hareket ederektrdelikleri ve monolitik bir sistemi n plana karan ulus-devlet modelinin

bireyler zerindeki baskc karakterini bu noktada sorgulamaya amakta vemodernliin temel siyasal rgtlenmesi olan ulus-devleti eletirmektedir. Farklkimlikleri ve ok seslilii sadece devlet iinde irdelemeyen postmodernistler, aynzamanda uluslararas sistemde de Bat tekelinin krlmas gerektiini vefarkllklarn seslerini Bat karsnda duyurabilmelerini savunmaktadr. Buanlamda Bat-merkezli modern paradigmaya kar kmaktadr.

Ayrca postmodernizm, Michel Foucaultnun bilgi-iktidar kuramndan

hareketle bilgi oluumunun politik bir sre olduunu belirtmekte ve bu nedenleg/iktidar kimin tekelindeyse bilgi de onun tekelindedir ve dnemin bilgisini oina eder grn savunmaktadr. Baka bir deyile, realizm ve imal edilmi

72 Panopticon kavram ilk olarak Jeremy Bentham tarafndan, tasarlad hapishanenin

adlandrlmasnda kullanlmtr. Bu yap bir daire eklinde dizayn edilmitir. Dairenin tamortasnda bir gzetleme kulesi bulunmaktadr. Gzetleme kulesini evreleyen halkadamahkumlarn hcreleri bulunmaktadr ve her bir hcre gzetleme kulesinden net bir biimde gzlenebilir durumdadr. Michel Foucault bu metaforu modernite ile ilikilendirir

ve iktidarn bireyler zerindeki tahakkmnaklamada kullanr.


33/46


171

bilgi arasndaki ontolojik ilikiyi sorgulayarak gerein, sylemlerin veterminolojinin yeniden retilmesini ve/veya ina edilmesini irdelemektedir.73Postmodernistler,bu nkabul ile bilimsel almalar zerinde sylem/metin analiziyapmaya ve iktidarn bu metinlerdeki gizli kodlarn ve/veya ifrelerini zmeyealmaktadr.

Postmodernistler bilimsel metod olarak almalarn, Foucaultnun erkendnem eserlerinde n plana kartt arkeolojik yaklam ve daha sonra zerineyounlat soybilimsel yaklam zerine ina etmilerdir. Arkeoloji, bilginin belirli bir blgesini ortaya karmak ve epistemolojinin temellerine ulamak iin

tasarlanm bir analitik ara olarak, anlamn temel katmanlarn tespit etmeyi ve bilimsel aratrmalara rehberlik edecek daha derinlerdeki i yasalara ulamaysalamaktadr. Soybilim ise bilgi ve g arasndaki ilikide tekrarlanan pratiklerevurgu yapan bir aratrma metodudur.74 Bu iki yaklamdan hareketle postmodernistkuram ncleri, uluslararas ilikilere dair kavram ve olgular resmi tarihyazmndan balatmayp, genel aratrmalarn sorgulanmam deerlerini vedorululuk iddialarnn stnln eletirel bir biimde yanstarak, gemipratiklerle bugnn bantsn ortaya karmay amalamaktadr.

Bu ereveden hareketle postmodernistler, modern ncesi ve modernitearasndaki ilikisellii anlamladrmaya almaktadr. Nitekim Foucaultnun ortayakoyduu ve postmodernistlerin savunduu imal edilmi bilgi sylemi aslndayeni ve postmodernist bir sylem deil; tam aksine premodernist bir sylemdir.Premodernist dnr bn-i Haldunun bilginin rtl ilevi biimindekavramsallatrlabilecek bilgi-iktidar kuram75, teorik ve sylemsel erevede postmodernist fikir adamlarna bilgi-g bantsna ilikin sorgulamalarnn

karln vermektedir. Dolaysyla iktidar odaklar ile bilgi arasnda kurulanilikisellik ve bant, modern dnyaya ilikin bir durum deildir ve tarihin herdneminde var olmutur.

73 Oyvind Osterud, Antinomies of Postmodernisms in International Studies, Journal of

Peace Research, Cilt: 33, No: 4, 1996, s. 385.74

Torbjon L. Knutsen, Uluslararas likiler Teorisi Tarihi, (ev.) Mehmet zay, AlmKitap, stanbul, 2006, s. 364-365.75

Bu konuda bkz. Emre Bace, bni Haldunun deoloji Kuram: Karlatrmal Bir

zmleme,Dou-Bat, Say: 31, 2005.


34/46


172

Modernitenin getirdii bir hayal krkl olarak ksaca ifade edilebilenpostmodernizm; bilgi-g arasndaki ilikisellii ve sylemlerin altnda sakl kalanmodernitenin ikircikli yapsn, premodernite-modernite-postmodernite zincirindegzler nne sermektedir. Ancak literatre tm bu katklarna ramen sistematik biralternatif ortaya koyamamas, salt modernite eletirisi zerine kurgulanmas veuluslararas ilikiler disiplini dahilindeki analizlerini yalnzca belirli parametrelerlegerekletirmesi sonucu ok boyutlu ve kapsayc bir analiz sunamamas gibinedenlerle kuram; uluslararas ilikiler disiplini evrelerinde akademik olmamaklasulanmtr.76 Bu adan uluslararas ilikilere yeni bir soluk getirenpostmodernizm, dnce modellemelerini eitlendiren bir ara-kuram olarakdeerlendirilebilir.

2.5. Feminist KuramSiyaset bilimi ve sosyoloji iin olduka eski bir konu olan feminizm, sz konusudisiplinlerde kadnlarn toplumsal ve siyasi arenada karlatklar kstlamalar vecinsiyete dayal ayrmcln reddiyesi olarak ortaya kmtr. Bu anlamdafeminizmin, ayn zamanda Aydnlanmann Avrupal, rasyonel, erkek ve beyaz tek

sesliliinin bir eletirisi olduu sylenebilir.

77

Zira feminist kurama gre,

76 Postmodernizme getirilen eletirilerin bir analizi iin bkz. Steve Smith, Epistemology,

Postmodernism and International Relations Theory: A Reply to Osterud, Journal of PeaceResearch, Cilt: 34, No: 3, 1997, s. 330-336.77

Nitekim Aydnlanma dneminde zgrletirici bir eitim modeli zerine dnlrken,toplumsal cinsiyet algsnn son derece gl olduu ve modernitenin getirdii ilerlemenincinsiyete dayal ayrmcln tekelini kramad grlr. Bu durum, modern bireyinyetitirilmesi zerine temelmetinlerden kabul edilen Rousseaunun Emileadl eserinde en

yaln haliyle gzlemlenebilir. Zira zgr bir insan yaratmak iin bir ocuun naslyetitirilmesi gerektii zerine fikirlerini kaleme ald kitabnda Rousseau, eitlikkavramn erkek eitlii zerinden tanmlar. Doumundan evlenene kadar yetitirdii Emilezerinden ilerleyen drt kitapta da Rousseau, Emilee erkek ocuk olmas nedeniyle kendinizgrletirecek bir eitim sunar. Doa bilimleri zerine kurulu bir eitimden sonraRousseau, Emilee erkek olduu iin bir meslek semesi gerektiini syler. Oysa 5. kitaptaEmilee e olacak Sophienin eitimi ile Emilein eitimi farkldr. Aralarndaki cinsiyetfark, aldklar eitimden, yaamlarnda ikisinden beklenen tutum ve davranlarna kadaryansmtr. Bu erevede Rousseau, yetitirdii Emilee bir meslek sahibi olmasn uygungrrken, Emilein ei Sophieye mrebbiyelik, el ileri gibi kadn ilerini uygun grr.

Rousseau zgrletirici eitim modelini sadece erkek iin kurgularken, kadn ve erkek


35/46


173

kadnlarn tarihi hereyden nce bask altna alnlarnn ve bunun gizleniinintarihidir. Zaten gizleme de hegemonun basksnn bir paras olarak kabuledildiinde, rastlant ve tarafsz bilim sylemlerinden bahsetmek mmkn deildir.Feminist kuramn bu varsaymlar hem pozitivist bilim anlayna hem demodernitiye getirdii en temel eletiridir.78

1960l yllardan beri siyasal ve sosyal alann bir paras haline gelen feministhareket, 1980li yllarda uluslararas ilikiler epistemolojisinde de marjinal bir akmolarak yerini almtr. Uluslararas ilikiler alannn en nemli akademikdergilerinden biri olanMillenniumun 1988 ylnda zel bir say ile feminist akma

yer vermesine kadar yadsnan feminist kuram, bu tarihten itibaren disiplinde dikkatekmeye balamtr. Bylece 1915te savaa kar kurulan Bar ve zgrlk iinUluslararas Kadnlar Birlii, II. Dnya Sava sonras saylar artan feminist siviltoplum rgtleri ve 1960 ylnda kurulan Women Strike for Peace ad altndankleer silahlanmaya kar hareket gibi insiyatifler akademik alanda da dilegetirilmeye balanmtr.79

Sosyal bilimlerin dier dallarndaki feminist almalarda olduu gibi Sandra

Harding, J. Ann Tickner, Cynthia Enloe, Christine Slyvester nclndekiuluslararas ilikiler feminist kuramnn da analiz kategorisi cinsiyet olgusudur.Biyolojik cinsiyetten (sex) ziyade toplumsal cinsiyet (gender) olgusu, feminist

kuramn ana k noktasdr. Biyolojik cinsiyete biilen toplumsal rol vesorumluluklar, kadnlara ayn zamanda snrlar belirli bir toplumsal cinsiyetyklemitir.80 Bu toplumsal cinsiyet ise, kadnn tm sosyal hayattaki (iktisadi,toplumsal, siyasal yaam gibi) yerini belirlemektedir.

arasndaki adaletsizlii doaya referans vererek aklar. Yazara gre kadn, erkei memnunetmesi ve ocuklarna annelik yapmas iin yaratlmtr ve Rousseau bu dnce ile eitimmodelini gelitirir. Dolaysyla cinsiyete dayal varolan sosyo-psikolojik temellerdorultusunda eitim kurgulanmakta ve bu kabuller devam etmektedir; bkz. Jean JacquesRousseau, Emile, (ev.) Yaar Arun, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2009. 78

Andre Michel, Feminizm, (ev.) irin Tekeli, letiim Yaynlar, Cep niversitesi,stanbul, tarihsiz, s. 98.79

Erdem zlk, Feminist Yaklam, Uluslararas likiler, Giri, Kavram ve Teoriler,s. 201.80

Arboan, a.g.e, s. 284-286.


36/46


174

Feminist dnrler, toplumsal cinsiyet olgusu zerinden ina edilen kadn-erkek ayrm ekseninde, kadnlarn hem teorik hem de pratik dzlemdetekiletirilerek ikincil plana atldklar bir sistem oluturulduunuvurgulamaktadr. Hayatn her alannda geerli klnan ve andokrasi (erkek-egemen) ya da ataerkil (patriyarkal) olarak da adlandrlan bu sistem, feministkuramclara gre birden ok egemenlii bnyesinde barndrmaktadr. ok saydakiegemenlik trn ihtiva eden erkek-egemen yaam biimi; erkeklerin kadnlarzerindeki egemenliklerini yeniden retmek amacyla ellerindeki tm sosyolojik,epistemolojik, ontolojik ve deontolojik enstrmanlar (hukuk, siyaset, iktisat, ahlak, bilim, tp, moda, eitim, kltr, kitle eitim aralar vb.) tpk kapitalizminkendisini srdrebilmek adna bunlar kulland gibi alenen ya da gizlice kullananbir sistemdir.

81 Otoriter ve dayatmac bir karaktere sahip olan ataerkil ve/veya

erkek-egemen yap, kendini srekli yeniden reterek meruiyetini salamaktadr.

Aslnda bir eit sistem eletirisi yapan feminist kuramclar, erkek-egemensistemin bilimsel merulatrcs olarak deerlendirdikleri pozitivist epistemolojiyide eletirmektedir. Feminist kuramclar sosyal bilimlerin her alannda olduu gibiuluslararas ilikiler disiplinindeki akademik almalarda da kadn olgusunun

grmezden gelindiini savunmakta ve epistemolojik dzlemde gizli bir erkeki(masculinist) bak asnn egemen olduu geleneksel bilim anlayna muhalefetetmektedir. Klasik bilgi teorilerinin, kadnlarn bilen kiiler ya da bilginintayclar olmalarn bilinlice veya bilinsizce sistematik olarak yok saydnileri sren feministler, bilimin sesinin de erkeksi olduunu savlamlardr.82

Modern sistem ve epistemoloji eletirisinden yola kan feminist kuram;uluslararas ilikiler disiplinindeki varsaymlarn uluslararas politikaya atfedilen

erkek egemen doa, bu doann rnleri olan sava, atma ve iddetin uluslararassiyasette ana kalplar haline getirilmesi, karar alma mekanizmalarndan kadnlarntecrit edilmi olmas zerine gelitirmitir. Bu dzlemde feminist dnrlerindisiplin iinde en ok ele aldklar ve nem verdikleri konular, g dalm vecinsiyete dayal bir hiyerari zeminine oturtulmu gvenlik olgusudur. Feministkuram, analizlerinde inter-disipliner bir metodoloji kullanmakta ve

81Michel, a.g.e, s. 6-10.

82

Arboan, a.g.e, s. 286.


37/46


175

konstrktivizmde olduu gibi, olay ve olgular sosyal gerekliklere inerek vekimlikleri n plana kararak aklamaya almaktadr.83

Dier yandan feminist kuram, savalarn ve askerliin erkek ii olduu veerkeklerin kadn ve ocuklar korumak amacyla savatklar savna kar kmaktave bunun, iddeti merulatrmak anlamna geldiini vurgulamaktadr. Buna gre,savan bu eril imaj kadn ister istemez grnmez hale getirmektedir.84Dolaysyla kadnlar kendi gvenliklerini salayacak bir aktr haline gelmelidir.Bylelikleina edilmi sosyal hiyerari dntrlebilir.85 Nitekim, mevcut sosyalhiyeraride kadn-erkek rolleri u ekilde karakterize edilmitir: erkek aktiftir,

kadn pasif; erkek etkendir, kadn edilgen; erkek rasyoneldir, kadn duygusal.

86

Buhiyerarik dn biimi ve piramidal-statkocu davran kalb ise feministlerinen kar kt noktalardan biridir.

Tm bu eletiriler erevesinde feminist dnrlerin nerdikleri zm modeli;kadnlarn iinde yaadklar an ve toplumun erkekleriyle karlatrmal biranalizini yapmak ve erkeklerin elindeki iktidar ve ayrcalklar almaktr. Fakatbunun iin ncelikle sorunun ontolojisinin ve ontolojik nedenlerinin net bir biimde

ortaya konulmas arttr. Bu noktadafeministlere gre, toplumlarn sosyo-kltrelgenlerine ataerkil nyarglar katan erkek-merkezci bak asn; Bat ve/veyaAvrupa toplumlarnn deerlerini zaman ve mekn ayrm yapmakszn uygulayankltr-merkezci ya da Bat/Avrupa-merkezci yaam tarzn; ait olduu sosyalkonumu bir lt olarak alan stat-merkezci tutumlar terk etmek byk birzorunluluktur.

87

Son olarak feminist kuram; gerek bnyesindeki farkl akmlar nedeniyle tek bir

duru sergileyememesi ve bu adan kuramsal bir btnl yakalayamamas

83Genest, a.g.e, s. 261-262.

84J. Ann Tickner, A Gendered Perspective on National Security, Classing Readings and

Contemporary Debates in International Relations, (Ed.) Phil Williams, Donald M.

Goldstein, Jay M. Shafritz, Thomson Wadsworth, USA, 2006, s. 376.85

Tickner, a.g.m, s. 377.86

J. Ann Tickner, Why Women Cant Run The World: International Politics According toFrancis Fukuyama,International Studies, Cilt: 1, No: 3, 2002, s. 4.87

Michel, a.g.e, s. 10.


38/46


176

gerekse de sosyal bilimlerin geni yelpazesine yaylan dank bir metodolojiyesahip olmas noktasnda eletirilmektedir. Dolaysyla uluslararas ilikilerdisiplinindeki analizlerinde de feminizm, uluslararas ilikilerin geni literatrneyetiememekte ve tek boyutlu paradigmatik yaklam, uluslararas politikadakiolay ve olgular aklamakta olduka snrl kalmaktadr. Nitekim Robert Keohane,feminizme uluslararas ilikiler teorisinde metodolojik adan mulak ve yetersizolduu eletirisini getirmektedir.88Francis Fukuyama ise feminizmin temel eletirelk noktas cinsiyete dayal biilen roller konusundaki hassasiyetini kritiketmekte, bunun tpk hayvanlarda olduu gibi insan doasnn bir sonucu olduunusylemektedir.89 Bu adan bakldnda Fukuyama, feminist akmn temel knoktasn eletirerek uluslararas ilikiler literatrndeki feminist almalaryadsma yoluna gitmektedir. Buna ramen, feminist kuramn uluslararas ilikileregetirdii

postpozitivistkuramlar

Documents

Transcript of postpozitivistkuramlar