Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la...

85
PONTIFICIA STVDIORVM VNIVERSITAS SALESIANA Facultas Litterarum Christianarum et Classicarum (Pontificium Institutum Altioris Latinitatis) Aurelius LIMA CORREIA OSB Severiani Gabalorum Episcopi Orationis I de Cosmogonia analysis rhetorica et interpretatio Dissertatio ad Licentiam Moderante Roberto SPATARO SDB Romae, 2013-2014

Transcript of Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la...

Page 1: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

PONTIFICIA STVDIORVM VNIVERSITAS SALESIANA

Facultas Litterarum Christianarum et Classicarum

(Pontificium Institutum Altioris Latinitatis)

Aurelius LIMA CORREIA OSB

Severiani Gabalorum Episcopi

Orationis I de Cosmogonia

analysis rhetorica

et interpretatio

Dissertatio ad Licentiam

Moderante Roberto SPATARO SDB

Romae, 2013-2014

Page 2: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

2

SVMMARIVM

SVMMARIVM

ABBREVIATIONES ET SIGLA

INTRODVCTIO

CAPITVLVM PRIMVM:

SEVERIANI GABALENSIS VITA EIVSQUE OPERA

1. De fontibus Severiani vitae

2. Praecipuae notae biographicae et chronologicae de Severiani vita

2.1. Tabula chronologica de Severiani vita

2.2. Praecipue notae de tempore quo vixerit Severianus

3. Severiani de operibus

4. De textu tradito orationum VI Severiani Gabalensis de Cosmogonia

CAPITVLVM SECVNDVM:

ORATIONIS I DE COSMOGONIA ANALYSIS RHETORICA

1. Introductio: de via ac ratione rhetoricam ad analysin consequendam

2. De quaestionibus praecipuis de oratore, eiusque auditoribus et dicendi genere

3. Quaestiones quae ad textum pertinent

3.1. Dispositio exterior orationis ICosmg

3.2. Initium: Exordium (ICosmg 1)

3.2.1. Dispositio

3.2.2. Elocutio

3.2.3. Inventio

3.3. Medium: Expositio (ICosmg 2-6)

3.3.1. Diatriba in ICosmg

Page 3: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

3

3.3.2. Status Legales et exegesis in ICosmg 2

3.3.3. Severianus orator an grammaticus? (ICosmg 3-6)

3.4. Finis: Epilogus (ICosmg 7)

CAPITVLVM TERTIVM:

SEVERIANI GABALORVM EPISCOPI ORATIONIS I DE COSMOGONIA INTERPRETATIO IN

SERMONEM LVSITANICVM

1. Praemittenda

2. Interpretationis de via ac ratione

3. Interpretatio

CONCLVSIO

BIBLIOGRAPHIA

INDEX

Page 4: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

4

ABBREVIATIONES ET SIGLA

c. = curavit

CCG = Corpus Christianorum. Series Graeca

cf. = confer

cod. = codex

col. = columna / coll. = columnae

ICosmg = Severiani Gabalorum episcopi Oratio I de Cosmogonia (PG 56, coll. 429-438)

CPG = Clavis Patrum Graecorum

CTh = Codex Theodosianus

DLCA = Dizionario di Letteratura Cristiana Antica

DdSp = Dictionnaire de Spiritualité

DO = Dizionario di Omiletica

ed. = edidit / edd. = ediderunt

H.E. = Historia Ecclesiastica

LCL = Loeb Clasical Library

n. = notatiuncula

Op. cit. = Opus citatum

p. Chr. n. = post Christum natum

PG = Patrologiae Cursus Completus. Series Graeca

PL = Patrologiae Cursus Completus. Series Latina

Page 5: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

5

RHT = Revue d’Histoire des Textes

SC = Sources Chrétiennes

SEA = Studia Ephemeridis Augustinianum

Page 6: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

6

INTRODVCTIO

Rhetorica. Parvum tantae arti indiderunt vocabulum. Quae, in Sicilia orta saeculo

V a.Chr.n. usque ad occasum suum saeculo XIX p.Chr.n., occidentalium hominum mentes

ditavit et instituit. Sed est e somno excitata saeculo XX Chaïm Perelman et Lucie

Olbrecht-Tyteca opera, qui Tractatum de Argumentatione (Gallice Traité de la

Argumentation1) exaraverunt. Disciplina rhetorica enim partem animi habitus constituit, ut

philosophiae vel iuris seu religionis. Qua de causa eam putare supervacuam aut corruptam

saepe doctrinam non possumus, immo ex qua validam methodum ad plurimos ac varios

sermones interpretandos (id quod apud mentem docti viri Olivier Reboul, qui functiones

rhetoricae artis varias numerat, verbi gratia persuasivam, interpretativam, heuristicam et

didascalicam2), habemus.

Itaque illa antiqua sed nova doctrina muniti ad hanc exercitationem analysis

rhetoricae efficiendam, Orationem I de Cosmogonia habitam a Severiano, Gabalorum

episcopo, explanare volumus. Opusculum enim est perfecte ad propositum nostrum

accommodatum, quia inter omnia oratoria indole ornari constat.

Dissertatio nostra divisa est in partes tres quarum:

a) prima, tractaturus sumus de vita et opera Severiani Gabalensis;

b) secunda, Orationis I de Cosmogonia Severiani Gabalensis rhetoricam analysin

continebit;

c) tertia, orationis prolatae est interpretatio in sermonem Lusitanicum.

Dissolvendo igitur illas partes quibus sermo rhetorice compositus plasmatur, non

nova atque quaesita elementa sed praeter consuetas methodos, alterum interpretationis

1 C. PERELMAN – L. OLBRECHT-TYTECA, Traité de la argumentation. La nouvelle rhétorique, Paris 1958.

2 Cf. O. REBOUL, Introduzione alla retorica, Bologna 1996, p. 20-26.

Page 7: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

7

modum perficere secundum canones artis oratoriae quaerimus, et lectoribus facultatem

iudicandi si adtingerimus an non propositum nostrum reservamus.

Page 8: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

8

CAPITVLVM PRIMVM

SEVERIANVI GABALENSIS VITA EIVSQVE OPERA

1. De fontibus Severiani vitae.

Maior pars scriptorum ecclesiasticorum qui Severianum episcopum Gabalensem

nominaverunt, verbi gratia Socrates3, Sozomenus

4, Palladius

5 et Photius

6, tantummodo de

iis rebus quae Severiani ad vitam pertinent tractant cum dissensionem ortam inter

Gabalensem episcopum et Iohannem Chrysostomum narrent. Severianus enim,

acerbissimus Chrysostomi inimicus, in numerum eorum qui testimonium dixerunt in

Iohannem apud synodum “ad Quercum” erat. Itaque, etiamsi scriptores illi, qui aperte pro

Chrysostomo erant, recte res narraverint, “cum grano salis” ea quae scripserunt de

Severiano nobis animadvertenda sunt, quia Chrysostomi adversarios pro nihilo ducere

habuerint.

Ceterum, ipso de Severiano Gennadius Massiliensis7 notitiunculam quandam in

opere suo cui nomen est De Viris Illustribus exaravit. Gennadius enim, in illo loco tantum

de Severiani ingenio tractat, et de dissensione cum Chrysostomo, mirabile dictu, narrare

omittit, immo Iohannem Severiani admiratorem fuisse, tamquam virum doctissimum in

Sacris Scripturis et arte dicendi, adfirmat. Ex quo quidem Gennadii consilium, ad

benevolentiam in Severianum capiendam, patet.

Sunt quoque aliqua synaxaria Arabice et Aethiopice quae fabulosas continent

narratiunculas de vita Severiani, sed certo rerum gestarum iudicio carent.

Qui autem saeculo XX ineunte secundum philologicae scientiae disciplinam

primum pertractavit fuit J. Zellinger vir doctus, cum anno 1916 librum de Severiani

3 SOCRATES, Historia Ecclesiastica, G.C. Hansen ed., SC 505, Paris 2006, p. 305ss.

4 SOZOMENVS, Historia Ecclesiastica, J. Bidez – G. C. Hansen edd., SC 516, Paris 2008, p. 279ss.

5 PALLADIVS, Dialogus de vita Chrysostomi, A.-M. Malingrey ed., SC 341, Paris 1988, p. 70ss.

6 PHOTIVS, Bibliotheca, t.1, cod. 1-84, R. Henry ed., SC 342 II, Paris 1959, p. 100ss.

7 GENNADIVS, De viris illustribus, PL 58, coll. 979-1000; 1059-1120 [de Severiano Gabalensis ecclesiae

episcopus, cap. XXI, col. 1073].

Page 9: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

9

homiliis in Genesim edidisset.8 Anno 1957, magni momenti in Studiis Severianeis est

thesis ad Doctoratum consequendum a J. D. Altendorf exarata, quae est quasi status

quaestionis studiorum de Severiano Gabalensi usque ad hunc tempus agitatorum9. Nostra

aetate, vir Severiani operum peritissimus est S. J. Voicu, qui multa multumque Severianea

de quaestione in actis maximi momenti ad studia litterarum christianarum antiquarum

edidit (verbi gratia Clavis Patrum Graecorum [CPG], Studia Ephemeridis Augustianum et

Revue d’Histoire des Textes) ut explanaret, sua sententia, qua de causa maior pars corporis

Severianei sub nomine Iohanne Chrisostomo tradita esset10

. Cuius eruditissimi viri studiis

in hac exercitatione saepe usuri sumus11

. Ergo quaestionibus de fontibus agitatis, quasdam

ad notas peculiares de vita Severiani necnon de rebus aevi quo vixerit transeamus.

2. Praecipuae notae biographicae et chronologicae de Severiani vita.

Variis ex monumentis litterarum antiquarum aliquid de Severiani spatio vitae

temporis extrahere possumus, quod dividendum est in partes duas, quarum altera pertinet

ad tempus quo Severianus ut episcopus Gabalae transcurrit, altera, Constantinopoli, ut

praedicator primum ab Iohanne Chrysostomo, deinde ab Arcadio Imperatore eiusque uxore

Eudoxia Augusta invitatus.

Severianus unde et quando ortus sit plane ignoramus. Eius de origine tantummodo

hoc cogitari potest, quod nec Graeco nec Romano genere natus sit (etiamsi ei indutum est

Latinum nomen “Severianus”12

). Quod ad Severiani studia litterarum attinet, ea magni

8 Cf. J. ZELLINGER, Die Genesishomilien des Bischofs Severian von Gabala, Münster 1916. Paulo ante

saeculo XIX exeunte, vir doctus A. Papadopoulos-Kerameus Severiani sermonem De Pace ediderat (cf. CPG

4214). 9 H. D. ALTENDORF, Untersuchunguen zu Severian von Gabala, Tübingen 1957 [dissertatio ad Doctoratum

consequendum]. 10

Cf. S. J. VOICU, “Il nome cancellato: la trasmissione delle omelie di Severiano di Gabala” in Revue

d’Histoire des Textes n.s. 1 (2006), pp. 317-333. 11

In CPG bibliographia selecta Severianeis de studiis a S. J. Voicu collecta editura est. 12

De origine eorum quibus, Orientis in partibus Romani Imperii habitantibus, nomen Latinum fuit cf. A. D.

RIZAKIS, “Anthroponymie et Société. Les noms Romains dans les Provinces Hellénophones de l‟Empire” in

IDEM (ed.), Roman Onomastics in the Greek East. Social and Political Aspects, Proceedings of the

International Colloquium on Roman Onomastics, Athens, 7-9 September 1993, p. 23: “Une des difficultés

majeures dans les recherches onomastiques est la reconnaissance de l‟origine ethnique des porteurs de noms

romains. En effet, dans les inscriptions des provinces orientales, la mention de l‟ethnique des Romains

Page 10: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

10

momenti sunt quae nobis ab ecclesiasticis traduntur scriptoribus qui saeculo V floruerunt,

quaeque ipsis ex operibus Severiani detrahere possumus. Apud enim Socratem,

Severianum virum magni ingenii in arte rhetorica fuisse novimus, etsiamsi Graece

peregrino cum sono loqueretur, quia ei non Graecus sed Syriacus sermo esset patrius.13

Praeterea, Sozomenus Severianum ad excogitandum acutum fuisse magnamque rerum

biblicarum copiam habuisse addit.14

Praeterea Gennadius eum rhetorica in arte rebusque de

Sacra Scriptura satis instructum fuisse adfirmavit.15

Ex quoque operibus quae Severiano adscribuntur aliquid colligere possumus de

studiis eius agitatis, verbi gratia cum iis qui allegorice Sacras Scripturas explicabant

certaret16

, id nobis licet putare, quod Severianus in Antiochenam Sacrarum Scripturarum

interpretandarum disciplinam se tradidisset.17

Praeterea, de Severiano Eusebium

Emesenum18

auctorem habente, indicium quiddam ex interpretato loco de ficu a Christo

maledicta possumus detrahere.19

paraissait pas indispensable car, du moins au début, leur nom suffisait seul à reveler leur nationalité; à partir

du IIe s. av. J.-C. la grande mobilité sociale et géographique et la diffusion des gentilices romains, soit par le

biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche

extrêmement difficile et parfois dangereuse.” 13

Cf. SOCRATES, H.E. XI, 3, p. 304 et 306: “ 1Amfw me\n ou]n dia\ lo&gwn r9htorikw~n h1xqhsan, Seuhriano\j de\ kai\ dokw~n pepaideu~sqai, ou0 pa&nu th~| fwnh~| th\n 9Ellhnikh\n e0cetra&nou glw~ssan, kai\ 9Ellhnisti\ fqeggo&menoj Su&roj h]n th\n fwnh&n.” 14

Cf. SOZOMENVS, H.E., X, 1, p. 278: “ 9O de\ Seuhriano\j th\n Surw~n duasu&thta, kai&per toi~j noh&masi kai\ tai~j marturi&aij tw~n grafw~n a0mei&nwn ei]nai dokw~n, e0pi\ th~j glw&sshj e1feren.” 15

Cf. GENNADIVS, De viris illustribus 21: “In divinis scripturis eruditus et in homiliis declamator admirabilis

fuit”. 16

Cf. ICosmg, col. 435: “Dei= de\ mh\ a0gnoei=n kai\ tw~n ai0retikw~n ta\j a0llhgori&aj”; et aliis locis, verbi

gratia PG 61, col. 796; PG 59, col. 669. 17

Cf. M. SIMONETTI, Lettera e/o Allegoria. Un contributo alla storia dell’esegesi patristica, SEA 23, Roma

1985, p. 188; S.J. VOICU, in “Severiano di Gabala” in M. SODI – A. M. TRIACCA (c.), Dizionario di omiletica,

Torino 1998, p. 1451. 18

Eusebii Emeseni (300c.-359c.) de Sacrarum Scripturarum interpretandarum more cf. S. MÜLLER – ABELS,

“Eusebio di Emessa”, in S. DÖPP – W. GEERLINGS, Dizionario di Letteratura Cristiana Antica, Città del

Vaticano/Roma 2006, p. 335: “E. ebbe grande influenza nell‟area siro-palestinese nelle controversie post-

nicene. Negli scritti esegetici E. mostra di collocarsi nella tradizione antiochena; preferisce un‟interpretazione

secondo il senso letterale e rifiuta ogni eccessiva interpretazione allegorica.” 19

Cf. S. J. VOICU, “Solidarietà tra Cappadocia e Antiochia”, Il giusto che fiorisce come palma. Gregorio il

Taumaturgo fra storia e agiografia. Atti del Convegno di Stalettì (CZ), 9-10 novembre 2002. A cura di B.

CLAUSI e V. MILAZZO (SEA 104), Roma 2007, pp. 31-56.

Page 11: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

11

Severianus enim quo de tempore Gabalae20

vixerit, pro certo hoc proponere

possumus quod ante annum 381 illae sedis episcopus is nondum erat, ut ex expositione

fidei centum quinquaginta episcoporum qui Constantinopolitano in Concilio congregati

erant patet. Namque quidam antistitibus ex iis qui illam subscripserunt fidei expositionem

fuit Domnus, episcopus Gabalensis.21

Deinde temporis de spatio quo Constantinopoli Severianus moratus sit, habemus

chronologiam quam proposuit vir doctus S. J. Voicu, apud quem Severianum inter annos

399 et 404 Byzantii commoratum esse novimus.22

Qua de causa Severianus in

Constantinopolim iter fecerit haud aequo iudicio scriptores narrare videntur23

. Certum est

quod, anno 401 exeunte, Severianus quasi vicarius patriarcalis in munere praedicandi et

Serapio diaconus ut rector domi episcopalis, id est, ecclesiastica ad negotia curanda,

designati sunt ab Iohanne Chrysostomo qui, cum sedes vacaret Ephesina, ad ecclesiasticas

dirimendas controversias et antistitem Ephesinorum consacrandum petivit Ephesum24

.

20

Cf. R. JANIN- L. STIERNON, “Gabala” in: R. AUBERT (dir.), Dictionnaire d'Histoire et de Géographie

Ecclésiastiques, Paris 1981, p. 501-505: “(Ga&bala ethn. Gabali&thj, Gabaleu&j), évêché, puis, archevêché,

de la province du Ire

Syrie, dépendant d'Antioche. Le nom de la ville (ta\ Ga&bala, malgré Hécatée de Milet

qui le dit feminin; voir Étienne de Byzance, Ethniques, éd. A. Meineke, Berlin, 1849, p. 191) serait d'origine

sémitique. La ville elle-même, avec son plan en damier, remonte sans doute à l'époque des Séleucides. Posée

sur la côte syrienne entre Antioche et Tripoli, elle offre par sa anse naturelle un abri certain, trop exigu

cependant pour faire de ce port autre chose qu'une simple relâche pour les voiliers. Son débouché vers

l'interieur devait toutefois lui assurer une certaine importance. [...] Placée sur la route côtière qui relie la

Palestine à Antioche, Gabala dut être très tôt touchée par l'évangélisation. Les pseudo-Clémentines (vers 230)

la mentionnent comme une rapide étape d'un voyage de S. Pierre et de Clément et des leurs intimes [..]Pour

les trois premières siècles cet apocryphe est le seul texte chrétien qui tire de l'oubli le port coelé-syrien où l'on

ne signale pas d'èvêque avant 325.[..]On en connait neuf: Zoile assista, en 325, au synode d'Antioche e au

concile de Nicée; Cymathius est attesté en 358 par S. Athanase et en 362 comme co-consécrateur de Paulin

d'Antioche; Domnus prit part au concile de Constantinople (381; Mansi, III, 568 D);Sévérien, présent déjà en

398-399 à Constantinople comme prédicateur, fut un des ennemis les plus acharnés de S. Jean Chrysostome;

il était au conciliabule du Chêne et ne cessa d'intriguer contre le saint (403; Socrate, VI, 10-11; Sozomène,

VIII, 10 sq.); sa mort se place après 408, sous Théodose II, proablement avant 425); Uranius participa au

concile de Chalcédonie (451; Altendorf, p. 54-55). 21

Cf. J. D. MANSI, Sacrorum Conciliorum Nova Amplissima Collectio, tomus III, Florentiae 1759, p. 568D. 22

Cf. S.J. VOICU, “Severiano di Gabala” in DO p. 1450. Quod pertinet ad initium itineris in Ephesum, v. d.

Voicu sequitur eam sententiam quae est in A.C. CAMERON – J. LONG – L. SHERRY, Barbarians and the

Politics at the Court of Arcadius. The Transformation of the Classical Heritage, Berkeley 1993. 23

Severianus enim quasi affectus ambitionis vitio describitur. Cf. SOCRATES, H.E. XI, 5, p. 306:

“Seuhriano\j de\ puqo&menoj meta\ tau~ta polla\ to\n 0Anti&oxon e0k th=j Kwstantinoupo&lewj sulle&canta, zhlou=n kai\ au0to\j tou=ton e0spou&dasen.”; SOZOMENVS, H.E. X, 2, p. 278: “Kata\ zh=lon de\ tou&tou kai\ Seuhriano\j [...].” 24

Cf. SOCRATES, H.E. VI XI, 8, p. 306; SOZOMENVS, H.E. VIII, X, 3, p. 278.

Page 12: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

12

Iohanne autem absente, magna dissensio inter Severianum et Serapionem orta est.

Nam quo magis Severianus nomen praedicando inveniebat, eo magis Serapio odium magis

magisque in Severianum gerebat, quia Serapio Gabalensem, se eloquentia enotescentem, a

Chrisostomo Archiepiscopalem Cathedram Constantinopolitanam erepturum esse, sicut

narrant scriptores, putabat.

Ecclesiastica illa dissensio ad summum fastigium pervenit cum Serapio, cui

adsurgendum erat Severiano ingredienti, ecclesiasticam iuxta consuetudinem, ei honorem

qui episcopo debetur non praestitisset, sed in sede sua, sicut erat, permansit. Quamobrem,

apud Socratem, legimus Severianum illud in contumeliam accipientem iraque incensum,

exclamavisse: “Ei0 Sarapi&wn Xristiano\j a0poqa&noi, Xristo\j ou0k e0nhnqrw&phsen”.25

Haec cum dixisset Severianus, ut scribunt Socrates26

ac Sozomenus27

, Serapio et socii

tantummodo altera de parte exclamati a Severiano referentes, id est “Xristo\j ou0k

e0nhnqrw&phsen”, ei blasphemiae crimen obiecerint coram Chrisostomo, qui tandem eum

Constantinopoli pellit.

Severianus, a Iohanne Chrysostomo pulsus, haud a Nova Roma procul abiit, sed ad

antistitem Chalcedonensem confugit. Paulo post tamen eo loco in Constantinopolim ab

Edoxia Augusta revocatus est, quae ipsa, ut Chrysostomus Gabalensi cum episcopo se

reconciliaret, omni ope enixa est.28

Eudoxia enim obtinuit ut Iohannes Severianum in

amicitiam suam admitteret, qui ad pacem celebrandam ineunte aestate anni 40229

25

SOCRATES, H.E. VI, XI, 16 (altero in narratu), p. 312. Apud Sozomenum autem, legimus: “Ei0 Sarapi&wn a0poqa&noi klhriko&j, Xristo\j ou0k e0nhnqrw&phsen” (SOZOMENVS, H.E. VIII, 10, 4, p. 280). Sunt enim inter

codices operis Socratis cui titulus est Historia Ecclesiastica narratus duo de dissensione inter Severianum et

Serapionem, interque illum et Chrysostomum. Primo in narratu, quae longior est et in codicibus F (hic in

exitu libri) et A inventus, non solum Severiani exclamatum omittititur, sed etiam hac de re aliter refertur.

Narratum alterum autem, qui in codicibus M et F atque interpretatis Armenice Georgiceque invenitur, hic

potius sequimur, quod lectio brevior et Socratis iuxta modum scribendi est. 26

Cf. SOCRATES, H.E. VI, XI, 16-17 (altero in narratu), p. 312. 315. 27

SOZOMENVS, H.E. VIII, X, 4-5, p. 278. 280. 28

Cf. SOCRATES, H.E. VI, XI, [333], p. 314; SOZOMENVS, H.E. VIII, 10, 6, p. 280. 29

Cf. S. J. VOICU, in DO, p. 1452.

Page 13: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

13

sermonem uterque habuerint, Severianus Sermonem de pace30

, Iohannes autem De

recipiendo Severiano.31

Attamen alter adversus alterum exulterato animo permansit.32

Quam fictam inter Severianum et Chrysostomum pacem fuisse Palladius auctor est,

qui eum in numerum Chrysostomi inimicorum iterum iterumque libro suo cui titulus est

Dialogus de vita Chrysostomi refert.33

Anno enim 403, Severianus in Synodo ad Quercum34

aderat, una quasi et iudex, et

accusator et testes in Iohannem Chrysostomum.35

Severianus, cum Iohannes

Constantinopoli expulsus sit, se in ipsum furorem Archiepiscopi partium magnum

excitavit, praecipue postquam in illum dixerat ceteris ignoscere hominibus Deum, sed iis,

qui insolentes sunt, repugnare.36

Chrysostomo Constantinopoli pulso, urbem magnus tumultus expergefecit terrore

subito cum pugnarent partes Chrysostomi in eos qui adversi erant. Quamobrem, Eudoxia

Augusta petente37

, Arcadius Imperator de exilio iussit ut Chrysostomus revocaretur. Quo

de exilio revocato, cumque magna concertatio inter Constantinopolitanos et Alexandrinos38

conflaretur, non solum Gabalensis sed etiam episcopi, qui Chrysostomo Cathedram

30

Cf. n. 8. 31

Cf. PG 52, 423-426. 32

SOCRATES, H.E. VI, 11, 21, p. 314. 33

Cf. PALLADIVS, Dialogus de vita Chrysostomi, III, 50, p. 70; III, 90, p. 76; IV, 82, p. 94; V, 15, p. 126;

VIII, 17, p. 162; VIII, 203, p. 174; IX, 75, p. 188; IX, 101, p. 190; IX, 168, p. 196; X, 20, p. 204; XI, 76, p.

222; XVI, 100, p. 310; XVI, 110, p. 312; XVII, 203, p. 348. 34

N. WILSON (c.), Fozio: Biblioteca, Milano 1992, n.2, p. 80: “Gli „Atti‟ del sinodo della Quercia, tenutosi

nel 403, narrano il celebre episodio del complotto contro san Giovanni Crisostomo, complotto che determinò

la sua condanna. I nemici di Giovanni riuscirono nel loro intento grazie alla complicità dell‟imperatrice

Eudossia. “La Quercia” era il nome di una tenuta del ministro Rufino nei dintorni di Calcedone.” 35

Cf. PHOTIVS, Bibliotheca, codex LIX 1-7 in PALLADIVS, Dialogus de vita Chrysostomi, p. 100: “ 0Anegnw&sqh suno&dou th=j parano&mwj kata\ tou= e0n a(gi&oij 0Iwa&nnou tou= Xrusosto&mou sugkothqei&shj, e0n h[| u9ph=rxon kata&rxontej Qeo&filoj, te o9 0Alecandrei&aj, 0Aka&kioj o9 Beroi&aj, 0Anti&oxoj o9 Ptolemai%doj kai\ o9 Sebhriano\j Gaba&lwn kai\ Kuri=noj o9 Kalxhdo&noj, oi9 ta\ ma&lista dusmenw~j e1xontej pro\j to\n a1ndra, oi4 a3ma pa&nta kai\ kritai\ kai\ kath&goroi kai\ ma&rturej h]san.” 36

SOZOMENVS, H.E. VIII, 18, 3, p. 312: “Ta\ me\n ga\r a1lla, e1fh, a(marth&mata sugxwrei= toi=j a)nqrw&poij to\ qei=on, u9perhfa&noi=j de\ a)ntita&ssetai.” 37

Apud Palladium autem, Eudoxia ab Arcadio petivisset ut Chrysostomus revocaretur postquam quadam

plagam, (abortumne?), in regio cubiculo fieri contigit, quod funestum esse omen putavit (cf. PALLADIVS,

Dialogus de vita Chrysostomi 9). Socrates autem nihil de Eudoxiae petente refert, tantummodo dicens

imperatorem irae plebis causa Chrysostomum celerrime revocare iussisse (cf. SOCRATES, H.E. 16, 5). 38

Hac de re, cf. KACZYNSKI R., “Giovanni Crisostomo”, in S.DÖPP – W.GEERLINGS, DLCA, , p. 409-10.

Page 14: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

14

Archiepiscopalem Constantinopoleos abrogare constituerant, timentes et metuentes, ab

urbe abierunt.39

Paulo post, anno 404 ineunte, Severianus in Constantinopolim rediit et una cum

Antiocho Ptolemaidensi et Acacio Beroensi et aliis coniurationem facitavit ut

Chrysostomus iterum in exilium eiceretur.40

Chrisostomo tandem in exsilium certe et finite

profecto, verisimile est Severianum sociosque iussu Imperatoris Constantinopoli pulsos

esse.41

Eodem anno, Flaviano42

mortuo, Severianus et socii (id est Antiochus et Acacius),

illius episcopi successionis fortasse43

particeps fuit. Qui enim Porphyrium, qui a

Chrysostomo aversus erat, ut Archiepiscopum Antiochenum consecraverunt.44

Postremo, de tempore quo Severianus e vita decesserit aliquid sumere possumus ex

notitiuncula a Gennadio exarata in libro suo cui titulus est De Viris Illustribus, qui eum

mortuum esse minore Theodosio imperante proposuit,45

ergo ante annum 450.46

2.1. Tabula chronologica de Severiani vita.

Ex iis quae adhuc sumpsimus, effigi cogique potest Severianum:

39

Cf. SOZOMENVS, H.E. VIII, 19, 1-3, p. 316. 40

Cf. S. J. VOICU, “Séverien de Gabala” in DdSp, p. 753. 41

Cf. H. D. ALTENDORF, Untersuchunguen zu Severian von Gabala, p. 267: “Ein am 29.August d.J.

erlassenes Edikt des Kaisers, das in der Hauptstadt weitere Tumulte wegen der Verbannung des ehemaligen

Patriarchen unterbinden wollte, ordnete an, „ut omnes episcope et clerici peregrine ab hac sacratissima urbe

pellantur‟ (Cod.Theod.XVI, 2, 37; Mommsen S. 848, Z. 5f).” 42

Flavianus episcopus Antiochenus, quem Chrysostomum consecravit in ordine presbyteratus (cf. B.

WINDAU, “Flaviano I di Antiochia” in S. DÖPP – W. GEERLINGS, DLCA, p. 365). 43

Cf. MORESCHINI C. – NORELLI E., Patrología. Manual de Literatura Cristiana Antigua Griega e Latina,

Salamanca 2009, p. 334.: “Quando murió Flaviano de Antioquía el 26 de septiembre del mismo año, el grupo

de amigos de Severiano logro que se consagrara como su sucesor a Porfirio, um adversario de Crisóstomo,

pero non es seguro que este autor participara directamente.” 44

Cf. S. J. VOICU, “Séverien de Gabala” in DdSp, p. 753. 45

GENNADIVS, De viris illustribus, col. 1073. 46

Cf. S.J. VOICU, “Séverien de Gabala” in DdSp, p. 753: “[...]; mais Sévérien était déjà mort sans doute au

moment du concile d‟Éphèse (431), très probablement avant le décès d‟Atticus de Constantinople (425; cf.

Altendorf 1959, p. 52; Aubineau 1983, 13, n. 14).”

Page 15: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

15

ante annum 381 Gabalitanae sedis episcopum nondum fuisse;

inter annos 399 et 403 Anno 399 in Constantinopolim iter fecisse;

anno 401 exeunte: quasi vicarium patriarcalem in munere praedicandi

ab Io. Chrysostomo designatum esse;

aestate ineunte anni 402: sermonem De Pace habuisse;

anno 403: in Synodo ad Quercum adfuisse.

anno 404 mense exeunte Augusto Constantinopoli pulsum esse.47

Theodosio imperante

(408-450)

mortuum esse, haud dubie ante mortem Attici Constantinopolitani

(+425).

2.2. Praecipuae notae de tempore quo vixerit Severianus.

Aevum enim quo vixerit Severianus nostris temporibus apud homines litteratos et

rerum scriptores notum est Germanice “Spätantike” (Francogallice “Antiquité Tardive”,

Italice “Tardo Antico”), id est spatium temporis inter Aevum Antiquum et Medium, dum

Romanum Imperium paulatim in illas civitates Byzantinam et Islamicam et Romanam

Barbaricam mutabatur48

. Hoc enim verbum “Spätantike” primus qui eo usus sit fuit vir

clarissimus Aloysius Riegl ad illum aevum, quod nuper notum erat ut occasus Graecorum

Romanorumque Humanitatis, fovendum.49

Nostra enim aetate, quaedam virorum doctorum

pars illam mutationem omnium rerum esse non tanquam interitum sed praecipue ut

accomodationem ad novam rem putat50

. Quod pertinet ad rerum litterarum studia,

animadvertenda est ratio qua res publica et cultus atque humanitas inter se cohaerent. Qua

47

Cf. n. 41. 48

De initio terminoque huius temporis spatii adhuc disputatur. Alii hoc aevum inter saeculos III-VIII fuisse

dicunt, alii inter saeculos IV-VI. 49

Cf. “tardo antico” in AA.VV. Dizionario dell’Antichità Classica, Torino 2000, p. 1376. 50

Cf. R. LIM, “Late Antiquity” in E. BISPHAM – T. HARRISON – B. A. SPARKES (ed.), Ancient Greece and

Rome, Edinburgh 2010, p. 119: “Overall, students of late antiquity are well advised not to regard the period

with „classical‟ lenses as a fading civilization but rather judge it on its own terms. The richness of the

surviving evidence is striking once we move away from traditional literary sources to documentary and non-

literary sources. There are the two great late Roman law codes of Theodosius II and Justinian. Papyri

continue to come down in large quantities from late Roman Egypt, together with some from Palestine and

Italy. The archeology of late antique sites all throughout the Mediterranean and Near East has given

historians a keener sense of the strong characteristics of communities that gravitated towards emerging local

or regional centers, even those that did not leave behind a discernible literary or written documentary

tradition.

Page 16: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

16

de causa, ad perficiendam hanc notam quae pertinet ad vitam Severiani, breviter propria

eius aevi describere necesse habemus.

Quod attinet ad rem publicam, Severianus res gestas maximi momenti omnibus sub

Romano Imperio habitantibus spectavit:

a) Primum, cum Imperator Flavius Gratianus, qui inter annos 375 et 383

imperavit, Theodosium Orientis partis Imperatorem designaret, in perpetuum

scissum est Romanum Imperium. Nempe id consequitur quod Byzantium magis

magisque non solum quod ad rem publicam, sed etiam quod ad publicarum

divitiarum administrationem et ad cultum atque humanitatem pertinent

augescebat. Quod enim hominum multitudinis emigrandi causa fuit, ex quibus

tam multi eruditi homines, philosophiae cultores, et praecipue illi artis

Rhetoricae magistri una cum discipulis suis, qui, Roma relicta, nova Byzantii

fora petebant ad nomen et divitias inveniendas.51

Praeterea, in numerum horum

emigrantium quoque referre possumus illos clericos peregrinos (exque quibus

Severianus noster) qui non in foris sed in basilicis constantinopolitanis curabant

ut praedicando lucrum facerent52

.

b) Deinde, anno 380 cum Imperator Theodosius edictum “Cunctos populos”

notum promulgaret53

, declaravit unam tantum Religionem, id est Catholicam,

51

Cf. F. MONTANARI – F. MONTANA, Storia della letteratura greca. Dalle origini all’età imperiale, Roma-

Bari 2010, p. 256. 52

Cf. SOCRATES, H.E. XI, 4-5, p. 306: “ 0Anti&oxoj me\n ou}n pro&teron e0k th~j Ptolemai%doj e0pi\ th\n Kwnstantinou&polin e0lqw&n, kata\ ta\j e0kklhsi&aj e0pi\ xro&non tina\ peponhme&noj dida&caj kai\ polla\ e0k tou&twn xrhmatisa&menoj e0pi\ th\n e9autou~ a0ne&dramen. Seuhriano\j de\ puqo&menoj meta\ tau~ta polla\ to\n 0Anti&oxon e0k th=j Kwstantinoupo&lewj sulle&canta, zhlou=n kai\ au0to\j tou=ton e0spou&dasen.”;

SOZOMENVS, H.E. X, 2, p. 278: “ 0Elqw\n de\ pro&teron 0Anti&oxoj ei0j Kwnstantinou&polin e0pi\ toi=j lo&goij e0ph|ne&qh, kai\ xrh&mata a)qroi&saj ei0j th\n au0tou~ po&lin e0panh~lqen. Kata\ zh=lon de\ tou&tou kai\ Seuhriano\j [...].”; Adhuc peregrinis de clericis cf. A. PUECH, Histoire de la littérature grecque chrétienne,

Paris 1930, p. 561. 53

Cf. CTh XVI, 1, 2: “Imppp Gratianus, Valentinianus et Theodosius aaa. edictum ad populum urbis

Constantinopolitanae. Cunctos populos, quos clementiae nostrae regit temperamentum, in tali volumus

religione versari, quam divinum petrum apostolum tradidisse Romanis religio usque ad nunc ab ipso

insinuata declarat quamque pontificem Damasum sequi claret et Petrum Alexandriae episcopum virum

apostolicae sanctitatis, hoc est, ut secundum apostolicam disciplinam evangelicamque doctrinam patris et filii

et spiritus sancti unam deitatem sub parili maiestate et sub pia trinitate credamus. Hanc legem sequentes

christianorum catholicorum nomen iubemus amplecti, reliquos vero dementes vesanosque iudicantes

haeretici dogmatis infamiam sustinere nec conciliabula eorum ecclesiarum nomen accipere, divina primum

Page 17: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

17

legitimam esse. Quae res maximi momenti fuit ad litteras christianas fovendas,

praecipue quod attinet ad genus praedicandi. Nam oportebat Ecclesiam vocem

suam exaequare cum dignitatis gradu quem adepta est.54

Severianus quidem

huius rei sane tam conscius fuit, ut, antequam Constantinopolim petivisset, non

solum ad dicendum sed etiam ad sermones scribendos se conferret.55

c) Postremo, quod ad litteras attinet, Severianus aevo vixit dum florebat illud quod

viri docti nostra aetate Italice “Sofistica Tarda”56

vocant, quae princeps fuit

Libanius Antiochenus (314-394), qui Constantinopoli, Nicomediae et

Antiochiae discendi aperuit ludos, et in numerum discipulorum eius erant verbi

gratia Gregorius Nazianzenus, Basilius Magnus et Iohannes Chrisostomus.

Severianus autem, etiamsi homiliae suae nostris auribus mediocriter sonant, ex

operibus suis diffusis variis in linguis et regionibus, nomine Chrisostomi

adiuvante57

, exque quo praecipue ecclesiastici narrant scriptores58

haud dubium

est quin suo tempore et paulo post praedicando nomen quiddam invenerit.

3. Severiani de operibus

Quaestio de corpore Severianeo definiendo est maximi momenti non solum ad

numerum eius operum augendum, sed etiam ad accurate illud corpus

Pseudochrysostomicum cognoscendum. Nam maior pars operum Severiano cum vera tum

vindicta, post etiam motus nostri, quem ex caelesti arbitrio sumpserimus, ultione plectendos. Dat. III kal.

mar. Thessalonicae Gratiano a. V et Theodosio a. I conss.” (380 febr. 27). 54

Cf. M. SIMONETTI – E. PRINZIVALLI, Storia della Letteratura Cristiana Antica, Bologna 2010, p. 261:

“Infatti anche in questo ambito [omiletica] avvertiamo l‟esigenza di adeguare l‟aspetto esterno della forma

letteraria al fine di renderlo consono sia alla nuova dignità che la chiesa andava ogni giorno sempre più

acquisendo nella vita quotidiana della città di allora, in forza della rapida penetrazione della religione

cristiana nei ceti alti della società, sia alle nuove esigenze che tale rapida e generalizzata diffusione

proponeva: da una parte era indispensabile innalzare il tono del discorso per renderlo accetto anche sul piano

della bella forma, dall‟altra appariva opportuno accentuare nella spiegazione del testo biblico la dimensione

parenetica, al fine di accompagnare alla spiegazione del testo la mozione degli affetti a beneficio di uditori

sempre più numerosi ma per forza di cose meno motivati e meno istruiti. 55

Cf. SOCRATES, H.E. VI, 6: “ 0Askhqei&j te ou]n kai\ sunta&caj lo&gouj suxnou&j kai\ au)to\j e0pi\ th\n Kwnstantinou&polin e1rxetai.” 56

Cf. F. MONTANARI – F. MONTANA, Storia della letteratura greca. Dalle origini all’età imperiale, Roma-

Bari 2010, p. 256-7. 57

Cf. S. J. VOICU, “Il nome cancellato: la trasmissione delle omelie di Severiano di Gabala”, pp. 324-5. 58

Cf. n. 12, 13 et 14.

Page 18: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

18

spuria adscriptorum tradita sunt sub nomine Iohanne, mirabile dictu, Chrysostomo cui

Gabalensis infestissimus fuit inimicus. Qua de re multi multas coniecturas fecerunt, sed

opinio rationi plus consentanea non est quam illa a viro docto Voicu proposita in scripto

cui nomen est “Il nome cancellato”, iam supra prolato.59

Ille enim philologus hoc in

scripto, ex codicum collectione qui opera et vera et spuria Severiani continent, non solum

coniecturam de postuma vindicta scribarum byzantinorum in Severianum vel memoriae

eius damnatione recusat, sed fuisse nomen Chrysostomum operibus Severiani adsignatum

ea ad servanda adfirmat, ne igne cremarentur ut Severi Antiocheni operibus evenit,

postquam is ob haeresi damnatus est anno 536. Nam nomen Severianus cum illo Severo

saepe in codicibus confundebatur.60

Etiam apud Voicu ex textibus traditis Severiani sub nomine Chrysostomi hanc

mutationem nominum scienter a byzantinis scribis dimidia in parte saeculi VII circiter

facta sit. Hic vir doctus ut “terminum ante quem” illius nominum mutationis locum

homiliae spuriae Severiani De Fide in sermonem Armenicum translatum

commemoratumque in florilegio saeculi VII ineuntis cui titulus est Sigilum fidei, necnon

interpretationem in Syriacum sermonem homiliae Severiani In Theophaniam etiam saeculo

VII interpretatae proponit.61

Etenim adhuc duae et sexaginta homiliae Severiano auctori restitutae sunt62

. Praeter

homilias, scimus ex notitia Gennadii Severianum exaravisse Expositionem in Epistulam ad

Galatas63

, ex catenis autem concludere possumus ut totum corpus Paulinum tractaverit.64

Quod attinet ad argumenta in homiliis tractata, omnino theologus magni ingenii et vitiorum

insectator non fuisse videtur.65

Ad hoc Gabalensi placuisse argumenta tractare difficilia

59

Cf. n. 8 60

Cf. S. J. VOICU, “Il nome cancellato: la trasmissione delle omelie di Severiano di Gabala”, p. 332. 61

Cf. S. J. VOICU, “Il nome cancellato: la trasmissione delle omelie di Severiano di Gabala”, p. 329. 62

Status quaestionis de corpore Severianeo conferendus est in CPG 4185ss., una simul cum articulis a Severo

Iohanne Voicu in DdSp (“Sévérien de Gabala”, p. 755-59) et RHT ([n.s. 1/2006], p. 317-333) exaratis. 63

PL 58, col. 1073. 64

Cf. S. J. VOICU, “Séverien de Gabala” in DdSp, p. 754. 65

Cf. S. J. VOICU, “Séverien de Gabala” in DdSp, p. 759.

Page 19: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

19

patet,66

verbi gratia futilis illa Severiani sphericam orbis formam negantis opinio in ipsius

oratione II de mundi creatione.67

4. De textu tradito orationum VI Severiani Gabalensis de Cosmogonia.

De textu qui orationes VI Severiani Gabalensis de Cosmogonia continet, quarum

primam orationem hic dispecturus sumus, adfirmare id potest:

a) Quarum orationum textus secundum scientiam philologicam editus nondum est

confectus. Tantum illum a Bernardo de Montfaucon editum et a J.P. Migne

anno 1862 relatum in PG 56 habemus.

b) Haec Montefalconiana editio, a Migne relata, est illa Parisina Altera emendata

et aucta a Theobaldo Fix et Aloysio de Sinner, atque a Friderico Dübner recensa

inter annos 1834 et 184068

. Haec editione Saviliana (1612) contaminata est.

c) Montefalconiana Editio Prior (1724) illam Savilianam refert, contaminata a

duobus codicibus Vat. 1500 et Vat. 560 a Bernardo de Montfaucon ita

appellatis69

.

d) Editio Princeps70

est illa a Henrico Savile edita (Etonae, 1612) ex Codice

Vindob. theol. gr. 110 f. 50-105 = Vindob. theol. gr. 27871

.

66

Cf. M. SIMONETTI, Lettera e/o Allegoria. Un contributo alla storia dell’esegesi patristica, p. 188. 67

Cf. SEVERIANVS GABALENSIS, In mundi creationem II oratio, PG 56, col. 452. 68

Cf. G. BADY, “L‟Editio Parisina Altera des oeuvres de Jean Chrisostome et la Patrologie Grecque de

Migne” in Eruditio Antica 4 (2012), p. 2. 69

Cf. J. ZELLINGER, Die Genesishomilien des Bischofs Severian von Gabala, p. 15: “Eine Neuausgabe

erfuhren die Homilien durch Bernard de Montfaucon (Io. Chrysostomi opera omnia VI [Parisiis 1724] 435-

511). Ihr liegt zugrunde die editio Saviliana und vatikanische Handschriften. Er nennt Vatic. 1500 und 560,

scheint aber noch andere Codices gekannt zu haben, was aus der Bemerkung zu erschliessen ist: in Vaticano

Codice num. 1500 inque aliis Codicibus hae conciones Ioannis Chrysostomi nomine comparent. Auch Vatic.

560 weist sie Chrysostomus zu. In den kritischen Noten spricht Montfaucon lediglich vom „Vaticanus‟.

Derartige Ungenauigkeiten in Notierung des handschriftlichen Materials finden sich in der Montfauconschen

Chrysostomusausgabe öfter.” 70

Cf. J. ZELLINGER, Die Genesishomilien des Bischofs Severian von Gabala, p. 10: “Die editio princeps

dieser sechs Genesishomilien besorgte der Engländer Henry Savile im 7. Bande seiner Chrysostomusaugabe

(Etonae 1612) auf Grund von Cod. Vindob. theol. gr. 110 fol. 50-105.” 71

Cf. J. ZELLINGER, Die Genesishomilien des Bischofs Severian von Gabala, p. 10: “Nach der Numerierung

von Daniel v. Nessel (Catalogus sive recensio specialis omnium Codic. manuscript. Graec. nec non

linguarum Orientalium Augustiss. Biblioth. Caes. Vindobonensis, Vindobonae et Norimbergae 1690, Pars I

384) Vindob. theol. gr. 278.”

Page 20: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

20

Stemma editionum:

CV Va V

b CV: Codex. Vindeb. theol. gr. 110 [278]

S Va: Codex Vaticanus 1500

MI V

b: Codex Vaticanus 560

S: Editio Princeps Saviliana

MI: Editio Montefalconiana Prior

MII M

II: Editio Parisina Altera

Mg: Migne (PG 56, coll. 429 – 500)

Mg : traditio recta; : traditio obliqua

Page 21: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

21

CAPITVLVM SECVNDVM

ORATIONIS I DE COSMOGONIA

ANALYSIS RHETORICA

1. Introductio: de via ac ratione rhetoricam ad analysin consequendam.

Primum exponamus oportet qua via utamur ad rhetoricam analysin consequendam.

In hac exercitatione servatura sunt illa praecepta quae sunt a Olivier Rebul docto viro

enarrata72

. Apud hunc auctorem rhetorica analysis vel lectio aliis viis interpretationis (verbi

gratia analysis structuralis et hermeneutica et cetera) differt, quia interpres, qui est

secundum artem rhetoricam lecturus, non tantum quaeret textus structuram neque tamquam

“sacram rem” argumentum accipiet (sicut theologi, aliqui philosophiae cultores et

iurisconsulti eum accipiunt), sed per quaestiones textum tractabit, et texto interrogato eum

denique aestimare, explicare et mirari poterit.

Ergo, texto accepto, interest qualis primus aditus sit: secundum rationem a nobis

designatam, priores quaestiones quae ponendae de oratore (vel auctore) et audientia (vel

lectoribus) atque sermone (vel dicendi genere) sunt, quae etiam interpretationis locos

denominantur.

Primum de loquente vel scribente agendum est. Quinque sunt quaestiones ad

oratorem pertinentes: I) quis scripsit? (notitiae de scriptore e textu ablatae at illae extra

textum. Quae vero cum illis, quae in litteris inveniuntur, comparandae sunt); II) quando?

(necesse est scire tempus in quo opus exaratum est, ut in elocutione interpretanda

ambiguitatis periculum abducatur); III) adversus quem? (rare accidit ut oratio persuasibilis

non adversus quandam doctrinam vel opinionem vel auctorem exarata sit); IV) quare?

(cum orationis, ornamentis rhetoricis comptae, finis persuadendo alicui de aliqua re

comparata sit, intentio prima remotaque invenienda est); V) quomodo? (haec est quaestio

de enuntiatione vel quemadmodum orator scribendo semetipsum manifestat, quia potest

fieri ut eo magis textus impersonaliter exaratus sit, quod elementa captiosa contineat)

72

Cf. O. REBOUL, Introduzione alla retorica, Bologna 2003, p. 163-246.

Page 22: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

22

Deinde quaerendum est de audientia. Regula aurea artis rhetoricae est bene

oratorem scire audientiam suam. Audientiae inter se differunt secundum quod sequitur: I)

numero (unus aliquis, verbi gratia, ad quem epistula missa est; verum etiam grex vel

magna multitudo vel omnes homines: numerus audientium valet ad sermonem

scribendum); II) natura (v. g. secundum aetatem, et sexum, et institutionem audientium);

III) facultate inteligendi (populum alloqui non ut viros peritissimos, et ex contrario,

oportet! Facultas inteligendi valet ad argumentationis qualitatem lexiconque eligendum);

IV) ideologia (v.g. seu politica, seu religiosa et cetera; hoc item determinat verba quibus

orator utitur).

Postremo est quaestio de dicendi genere ponenda, id est quae res persuasivam

orationem conficit. Regula utilissima in rhetorica lectione ad dicendi genus pertinens (ut

poemata epica lyricaque, tragoedia, comoedia, oratio eiusque variationes et cetera)

statuenda est collatio. Praeter vero haec genera dicendi, in illis monumentis ingenio artis

oratoriae compositis notare genera illa “rhetorica” dicta oportet quae in hac exercitatione

praetermitti non possunt. Apud Aristotelem invenimus tria genera rhetorica quae sunt:

genus iudiciale (dikaniko_n ge&noj) et deliberativum (sumbouleutiko_n ge&noj) et

demonstrativum (e0pideiktiko_n ge&noj)73

. Circumscribenda igitur in ipso textu duo genera

sunt: unum generale (v.g. poema, oratio et utriusque variationes) alterum proprium

Rhetoricae artis.

Quaestionibus praecipuis de oratore et eius audientia et litterarum genere agitatis,

quaedam sequuntur quaestiones quae ad textum pertinent, id est ad eius compositionem. In

rhetorica lectione non solum res ac verba quae textus continet sed etiam eius forma, quae

cogitationis motum aperit, vim quoque ad aliquid docendum habet. Itaque oportet in textu

conscribendo singulas artis oratoriae partes dispicere, quae sunt: I) Inventio, id est

invenire quod dicendum est; II) Dispositio, id est inventa disponere; III) Elocutio, id est

disposita verbis idoneis ornare; IV) Memoria, id est ea memoriae mandare; V) Actio, id

73

ARISTOTELIS, De arte Rhetorica 1, 3, 3 p. 1358 b, J. Henderson ed., LCL 193, Cambridge-London 2006, p.

32: “[...] w3st‟ e0c a0na&gkhj a1n ei1h tri&a ge&nh tw~n lo&gwn tw~n r9htorikw~n, sumbouleutiko&n, dikaniko&n, e0pideiktiko&n.”

Page 23: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

23

est memoriae mandata agere et pronuntiare74

. At memoria et actio non a nobis

agitatabuntur quia haec novissimae duae parum ad textum conscribendum pertinent.

Oratio est omnis divisa in partes tres, quarum una caput vel initium, alia medium,

tertia finis est75

. Orator, initio benevolentiam capiens atque fine rationem suam confirmans,

audientiam contingere quaerit ad animos impellendos, ostendens rem ad docendam media

in parte orationis quae dividitur in partes duas, alia narrativa, alia confirmativa. Haec

dicitur dispositio exterior. Quoque autem in singulis partibus est ordo singularum rerum

inventarum quae dicitur dispositio interior. Itaque ad servandam componendi rationem

rhetoricae artis, secundum methodum praescriptam, nobis est visum indicari quaestiones de

inventione et dispositione atque elocutione una simul in singulis illis orationis partibus, id

est initium (exordium), et medium (narratio et confirmatio) atque finis (epilogus), quia in

unaquaque partitione rationes varias postulatur.76

Ita lineamenta sequentia77

in rhetorica schemate78

nos pervestigantes rectura sunt:

Res Ars Oratoria Verba

1.Inventio 2. Dispositio 3. Elocutio

Pi&steij\ Loci. Argumentatio Figurae.

74

Cf. F. CANCELLI (c.), La Retorica a Gaio Erennio (Rhetorica ad Herennium), I, 3, ed. F. Marx (Lipsiae

1964) Milano 2009, p. 4 : “Inventio est cogitatio rerum verarum aut veri similium, quae causam probabilem

reddant. Dispositio est ordo et distributio rerum, quae demonstrat, quid quibus locis sit conlocandum.

Elocutio est idoneorum verborum et sententiarum ad inventionem adcommodatio. Memoria est firma animi

rerum et verborum et dispositionis perceptio. Pronuntiatio est vocis, vultus, gestus moderatio cum venustate.” 75

Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, Bologna 2002, p. 42. 76

Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 31. 77

R. BARTHES, La Retorica antica, Milano 2006, p. 59. 78

Qua causa desint memoria actioque conferatur supra.

Page 24: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

24

Quod attinet ad inventionem, inspiciendi sunt in textu loci et artificiales et

inartificiales, ad dispositionem praecipue argumentatio, scilicet quomodo textus

compositus sit, adque elocutionem maxime imagines verborum et sententiarum quibus

textus ornatus sit. Animadvertendi sunt lectores de lectionis ordine quem hic sequimur

rhetoricam ad analysin consequendam, quae ab ordine textus rhetorice exarandi differt:

DISPOSITIO ELOCUTIO INVENTIO

Postremo, praecipuis elementis oratoriis circumscriptis, rationem inter elementa

argumentativa et illa oratoria invenienda exponendaque sunt. In universum itaque hoc est

iter quod conficere conabimur.

2. De quaestionibus praecipuis de oratore, eiusque auditoribus et dicendi

genere.

Primum, de interpretationis loco qui ad oratorem pertinet, satis iam dicitur in

capitulo primo, cum de Severiani vita tractaremus. Hac de re, ea quae narrant scriptores

ecclesiastici ibi prolati praecipue conferantur. Satis est animadvertere Severianum in

componendis orationibus, in quo patet orator, se exercuisse79

, et apud eius aequales nomen

excellentis oratoris habuisse80

.

Deinde, Severiani de auditoribus tantum coniecturas facere possumus. Si hoc verum

esse sumamus, id est qui auditores Severiani de Comogonia orationum Constantinopolitani

essent81

, ubi tamen Constantinopoli praedicaverit adhuc nescimus, scilicet qua ecclesia

79

Cf. n. 54. 80

Cf. S. J. VOICU, “Il nome cancellato: la trasmissione delle omelie di Severiano di Gabala”, p. 318:

“Nonostante la tradizione lo descriva come un personaggio poco raccomandabile, l‟attività predicatoria di

Severiano ha riscosso un indubbio successo, non soltanto presso i suoi contemporanei ma anche nella

tradizione successiva.” 81

Cf. S. J. VOICU, “Séverien de Gabala” in DdSp, p. 752: “Toutes les indications de lieu qu‟on peut glaner

dans ses homélies renvoient à un auditoire constantinopolitain, peut-être pas toujours très attentive, mais

souvent assez important. Les sources font aussi état de ses frequentations de la cour et de ses liens avec

l‟impératrice Eudoxie.”

Page 25: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

25

Constantinopolitana orationes habuerit.82

Certum est quod Severianus antequam designatus

est a Chysostomo ut vicarius patriarchalis in munere praedicandi, Constantinopoli brevi

ante iam esset, capitulo primo ut diximus. Chrysostomo absente, verisimile est eum

maioribus in ecclesiis orationes habuisse, praecipue in Quadragesimali tempore et festo

Paschae anno 402.83

De quidem auditoribus, quales et qui essent, in ecclesiis ubi ille

Chrysostomus (et Severianus, ut videtur) praedicabat, aliquid detrahere possumus ex initio

orationis quem habuit Archiepiscopus ille Constantinopolitanus in translationem

reliquiarum martyrum a Magna Ecclesia Urbis usque ad martyrium in Drypia situm:

monachi et virgines consecratae, sacerdotes et fideles Christi, servi et ingenii, principes

(a0rxontej) et subditi, pauperes et divites, peregrini et cives, uxores, iuvenes, anus, debiles

infirmitatae vel mollitiei causa, Principes in medio plebis et Imperatrix.84

Praeterea, erant ii

qui peccata coram omnibus expiabant, cathecumeni, et una simul cum his auditores quoque

qui fideles Christi non erant, tantummodo orationis audiendae cupidi, sicut Augustinus

verbi gratia Ambrosium loquentem Mediolano audiebat.85

Haud enim dubium est quin hoc

Constantinopolitanum auditorium superius esset quam illud Gabalense, et aptissimum ad

nomen inveniendum, quod, apud Socratem et Sozomenum, Severianus quasi affectus

ambitionis vitio cupiebat.

Postremo, transeamus ad quaestionem de dicendi genere orationum de

Cosmogonia. Apud virum doctum Alexandrum Olivar, opus enim oratorium antiquorum

scriptorum christianorum generatim aestimari potest secundum formam atque materiam86

:

82

Cf. G. FEDALTO, “Constantinopoli” in A. DI BERARDINO – G. FEDALTO – M. SIMONETTI (c.), Dizionario di

Letteratura Patristica, Milano 2007, p. 312: “Si dice che Costantino abbia costruito più di venti chiese e

monasteri dopo l‟inaugurazione solenne di Costantinopoli [...] Eusebio di Cesarea (Vita Constantini, III, 48)

scrive che Costantino „adornò (Costantinopoli) con numerosi oratori, con grandiosi santuari dedicati ai

martiri e con splendide chiese, alcune delle quali furono costruite nei sobborghi, oltre che nel centro stesso

della città [...].‟ Questo aspetto è interessante per vedere come egli orientasse la sua religiosità e in che modo

la incoraggiasse nel clero e nel popolo: anzitutto, con la costruzione di chiese, in particolare dedicate ai

martiri, i nuovi eroi della religione.” 83

Cf. S. J. VOICU, “Il nome cancellato”, p. 330: “Sebbene Severiano abbia predicato anche certamente prima

e probabilmente dopo il suo soggiorno costantinopolitano (399/400-404), tutte le omelie localizzabili

rinviano alla capitale imperiale. Anzi, la maggior parte formano una sorta di sequenza continua che risale a

uno stesso periodo, la prima metà del 402, mentre Severiano sostituiva Crisostomo.” 84

Cf. I. CHRYSOSTOMVS, Homilia II, dicta postquam reliquiae martyrum etc., PG 63, coll. 467-472. 85

Cf. A. OLIVAR, La predicación Cristiana antigua, Barcelona 1991, p. 766. 86

A. OLIVAR, La predicación Cristiana antigua, p. 511-512.

Page 26: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

26

e forma: e materia:

a) oratio kerygmatica;

b) oratio didascalica;

c) oratio concertatoria;

d) oratio exhortativa;

e) oratio vituperativa;

f) oratio panegyrica (et consolatio).

A. Expositio ad interpretationem pertinens

(homilia):

a) homilia quasi continuus commentarius

in librum quemdam Sacrae Scripturae;

b) homilia in locum quemdam S.

Scripturae.

B. Sermones quodam in argumentum:

a) sermo ad Christianam doctrinam

docendam;

b) sermo pro liturgico tempore:

- ad Quadragesimalem tempus;

- ad sollemnia (v.g. Pascha, Nativitas

Domini)

c) sermo panegyricus:

- pro vivis;

- pro defunctis;

- in honorem Martyrum et Sanctorum.

d) sermo ad exhortandum aptus;

e) sermo pro temporum et locorum

condicionibus:

- in calamitates naturae;

- in commutationem rerum.

f) alii.

Nostra sententia, oratio quem rhetorica constituimus elementa discernere,

secundum formam, didascalica esse videtur, secundum autem materiam, expositio ad

interpretationem pertinens, id est, homilia in Hexaemeron genere. Sed in litterarum

christianarum universo orationes tantummodo unum secundum genus exaratae rare

Page 27: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

27

inveniuntur87

. Verbi gratia in ipsa oratione I de Cosmogonia, mediam post partem, scilicet

expositionem, in argumento est scissura potius epilogus, quasi oratio fit altera, cum

Severianus de ieiunio sermocinari incipiat. Haec autem pars orationis I de Cosmogonia,

secundum materiam, sermo ad Quadragesimalem tempus aptus esse videtur. Ad hoc, illo

tempore, liber Genenis legi byzantina in ecclesia per tempus Quadragesimalem videtur,

quod detrahere possumus ex commentario in Genesin dies Quadragesimae continuos ab

Iohanne Chrysostomo habito.88

Praeter vero haec genera dicendi, etiam quod attinet ad genera illa “rhetorica” dicta

notare oportet, quae in hac exercitatione praetermitti non possunt. Attamen quod prius de

contaminatione generum dicendi diximus pro generibus artis rhetoricae idem valet,

praecipue in opere cui operam daturi sumus. Nam, quod attinet ad fines, Severianus cum

veritatem in Sacris Scripturis quaerat ad confutandos vel arianos anomeanosque haereticos

vel eos qui Sacras Scripturas allegorice interpretant genus iudicialem praevalere videtur

(docere). At capitulo VI ineunte eiusdem orationis, cum laudaret hominem tamquam

mundi lucem – pulchram humanitatis pagellam! – illud demonstrativum praevalet

(delectare). Capitulo autem VII, quasi oratione altera, ut supra diximus, Severianus de

ieiunio tractans deliberativum usurpare genus videtur (movere). Qua de causa singulas

orationis partes, id est initium, et medium atque finem, quae rationes varias continent,

dispicere oportet.

3. Quaestiones quae ad textum pertinent.

Quaestionibus praecipuis de oratore eiusque audientia et litterarum atque dicendi

genere agitatis, quaedam sequuntur quaestiones quae ad textum pertinent, id est ad eius

compositionem. Hic vere textus lectionem attentius incipimus, et nobis hunc finem ac

propositum tendentibus exteriorem dispositionem praemittere idonius est visum antequam

singulis de partibus agamus.

87

Cf. A. OLIVAR, La predicación Cristiana antigua, p. 511. 88

Cf. A. OLIVAR, La predicación Cristiana antigua, p. 646.

Page 28: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

28

3.1. Dispositio exterior orationis ICosmg

Textu ICosmg perlecto, haec est dispositio exterior, id est rerum inventarum in

ordinem distributio quem invenimus:

Initium: Exordium Cap. I: introductio et captatio

benevolentiae.

Medium: Expositio Cap. II: quomodo fabula in libro Genesis

enarrata de mundi Creatione non historica

sed prophetica sit.

Cap. III: de concordia inter Vetus et

Novum Testamentum; confutatio

Arianorum et Anomeorum argumentorum.

Cap. IV: initium commentarii in Gen 1,2:

de creatione quattuor elementorum ex

nihilo quibus omnia facta sunt;

Cap. V: De tenebris et luce; interpretatio

vocis “spiritus”; de variationis causa inter

“Deus dixit” et “Deus fecit”.

Cap. VI: Homo est lux mundi; quomodo

terminum in cognoscendo ex Sacris

Scripturis sit; quod “dies” et “nox”

significet; exitus commentarii.

Finis: Digressio et exitus orationis Cap. VII: De ieiunio; doxologia.

3.2. Initium: Exordium (ICosmg 1)

Page 29: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

29

Initio ICosmg constat exordium, scilicet ea orationis pars quae animum auditoris

idonee comparat ad reliquam orationem.89

Primum oportet exponamus textum per cola et

commata non solum ad inveniendam argumentationem sed etiam quae pertinent ad

elocutionem, scilicet figurae verborum sententiarumque.

3.2.1. Dispositio

a 0.

[1]90

Pa=sa eu0sebei&aj u9po&qesij

tw~n yuxw~n e0sti tw~n h9mete&rwn dio&rqwsij. (I)

Pro\j tau&thn ga\r th\n tw~n yuxw~n h9mw~n swthri&an

o9ra~| pa&nta ta\ th~j eu0sebei&aj paideu&mata. (II)

[2]

Tau&thn gou~n kai\ o9 tou~ Qeou~ pragmateu&etai lógoj, (I)

tau&thn o9 Mwu~se&wj u9poti&qetai no&moj,

tau&thn khru&ttousin ai9 noerai\ tw~n profhtw~n glw~ssai,

u9pe\r tau&thj

a0sigh&toij sto&masi bow~sin oi9 apo&stoloi. (II)

[3]

Pa&nta ga\r

u9pe\r h9mw~n

kai\ di 0h9ma~j, (I)

i3na pro\j dio&rqwsin dramo&nta

ta\ h9me&terá th~j eu0sebei&aj katacioqh~|. (II)

[4]

Pa~sa me\n ou}n bi&bloj a9gi&a 89

Cf. M.T. CICERO, De Inventione, I, 15, 20, H.M. Hubbell ed., LCL 386, Cambridge-London 2006, p. 40. 90

Numeri arabici qui inter [] constant indicant paragraphos; numeri autem Romani qui inter () constant,

protasin (I) vel apodosin (II) significant. Signa { et } ad sinistram dexteramque sententiarum nexus inter

verba vel sententias ipsas monstrant.

Page 30: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

30

a0formh\n e1xei th\n h9mete&ran swthri&an, (I)

w9j e1fqhn ei0pw&n. (II)

[5]

Au3th de\ h9 th~j dhmiourgi&aj bi&bloj,

a0rxh\ kai\

phgh\ kai\

du&nami&j (I)

e0sti pa&ntwn tw~n e0n no&mw|

kai\ profh&taij. (II)

[6]

Kai\ w3sper oi]kon ou0x oi[o&n te sth~nai,

qemeli&ou mh\ u9pokeime&nou, (I)

ou3twj ou0de\ ta\ th~j dhmiourgi&aj ka&llh la&myai,

mh\ th~j dhmiourgi&aj th\n a0rxh\n a0polabou&shj. (II)

[7]

Oi]da me\n ou]n, (I)

o3ti polloi\ tw~n a9gi&wn Pate&rwn

kaqh~kan ei0j to\n th~j dhmiourgi&aj lógon, (I)

polla\ kai\

mega&la kai\

e1ndoza

ei0rhko&tej, (I)

w9j h9 tou~ a9gi&ou Pneu&matoj e0peme&trhse xa&rij. (II)

[8]

Kai\ pollw~n

kai\ mega&lwn

kai\ qaumastw~n

proeirhme&nwn, (I)

ou0de\n kwlu&ei

Page 31: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

31

kai\ ta\ par 0h9mw~n r9hqh~nai, (I)

w9j a2n h9 tou~ a9gi&ou Pneu&matoj xorhgh&sh| xa&rij. (II)

[9]

3Wsper ga\r oi9 pro\ h9mw~n

ou0k e0nepodi&sqhsan

u9po\ tw~n pro\ au0tw~n, (I)

ou3twj ou0de\ h9mei=j

u9po\ tw~n pro\ th~j h9mete&raj genea~j. (II)

[10]

Kai\ ga\r

ka0kei&noij

kai\ h9mi=n

kai\ toi=j pro\ e0kei&nwn

mi&a e0sti\n h9 xa&rij (I)

h9 xorhgou=sa tou= a9gi&ou Pneu&matoj th\n du&namin. (II)

[11]

Pa&nta ga\r, fhsi\n, e0nergei=

e4n kai\ to\ au0to\ Pneu=ma, (I)

diairou=n i0di&a| e9kas&tw| (I)

kaqw_j bou&letai. (II)

[12]

Ou0 toi&nun

ta_ para_ tw~n Pate&rwn e0kba&lletai, (I)

a0lla_ ta_ par 0h9mw~n parati&qetai (II)

ka@n h{| mega&la ta_ par 0 au0tw~n,

mikra_ de_ ta_ h9me&tera, (I)

a0lla_ sunoikodomei=tai e0kei&noij. (II)

[13]

#Wsper ga_r li&qon me&gan

Page 32: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

32

ku&bou ta&cin fe&ronta,

e0n oi0kodomh=| page&nta,

kai_ h0re&ma saleuo&menon,

mikro&j u9poblhqei_j li&qoj sthri&cei: (I)

ou3tw kai_ ta_ u9po_ tw~n Pate&rwn ei0rhmena,

mikra_j prosqh&kaj dexo&mena,

mei&zona th_n oi0kodomh_n th=j 0Ekklhsi&aj a0perga&zetai. (II)

[14]

Parakalw~ de_

th_n u9mete&ran a0ga&phn,

tai=j e0nnoi&aij tw~n legome&nwn prose&xein: (I)

mh_ ei0 ce&nai ei0si_n

a0ll 0 ei0 a0lhqei=j u9pa&rxousin.(II)

[15]

Ou1te ga_r to_ e0n sunhqei&a| pa&ntwj a0lhqe_j,

ou1te to_ ce&non yeude&j: (I)

a0lla_ pantaxou= zhtei=tai

ei0 a0lh&qeia h2 yeu=doj ta_ lego&mena. (II)

[16]

0Aciw~ de_

mh&te w(j fi&lon tina_ xari&sasqai a0neceta&stwj dexo&menon tou_j lo&gouj: (I)

mh&te w(j e0xqro_n ceni&zonta e0kba&llein to_n lo&gon: (I)

a)ll 0 o9ra~|n pantaxou~

ei0 a0lh&qeia& e0stin h9 toi=j legome&noij brabeu&ousa.(II)

Adnotationes:

Textu per cola et commata perlecto, ex nexibus inter verba et sententias exordii

dispositio dilucide patet, cuius indicem ita conficimus:

Page 33: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

33

a) Introductio exordii divisa est in partes duas, quarum prima continet paragraphos

§1, §2 et §3: quibus paragraphis orationem incipientibus Severianus quid sit “eu0sebei&aj

u9po&qesij”91

, scilicet pietatis tractatio quae respondet animarum emendationi (dio&rqwsij)

tamquam nexus inter doctrinam et usum ex quo salus (swthri&a) pendet, describit.

Paragrapho §2 de loco ubi has tractationes invenire possumus narrat, id est in Verbo Dei

(Qeou~ lógoj) quem continent Vetus et Novum Testamentum (o9 Mwu~se&wj no&moj / ai9

tw~n profhtw~n glw~ssai / oi9 apo&stoloi). Paragrapho §3 insinuat Sacras Scripturas

esse locum ubi morum exempla inveniuntur ad emendationem movendam ut homo

pietatem inveniat, scilicet salutem. Altera autem in parte introductionis continentur

paragraphi §4, §5 et §6, quibus Gabalensis quid oratione contineatur exponit, scilicet

argumentum de mundi creatione (dhmiourgi/a) propositum illo in loco qui occasione data

lecturum erat. Hac quidem in parte (§5), dialectice priori introductionis illae coniuncta92

,

Severianus, argumentum Cosmogoniae quod continetur libro Genesis quasi et originem

(a0rxh/) et fontem (phgh/) et virtutem (du/namij) omnis Veteris Testamenti ([...]pa&ntwn

tw~n e0n no&mw| kai\ profh&taij) describit, et exordii introductionem argumento exempli

generis (Kai\ w3sper... ou3twj [...]) concludit.

b) Status expositionis et auctoritatis argumentum: Haec exordii pars (§7-§13) a

proxima particulis “me\n ou]n”93

distinguitur, et finem facit apud cohortationem, quae a

verbis “Parakalw~ de\” incipit. Hic Severianus cum ad auditores statum expositionis

argumenti de Cosmogonia, quod iam nimis summoque artifício (§7: polla\ kai\ mega&la

kai\ e1ndoza) a “Sanctis Patribus” expositum, referret, auctoritatis argumentum contemnens

(§9), vel potius veram auctoritatem dicens esse illam, quae procedit a Spiritus Sancti gratia,

quaeque una et ipsa Sacris Scripturis, et Sanctis Patribus atque se ipso inest (apodosis §10),

auditoribus persuadere de oratione sua recipienda conatur. Ad hoc, Severianus argumenta

91

In numerum Antiochenorum scriptorum christianorum erat Theodorus Mopsuestenus qui verbo

“u9po/qesij” utebatur ad denotandam illam partem quam praemittebat quasi argumentum commentariorum

suorum in libros Prophetarum Minorum, tamquam grammatici qui eo verbo ad Atticas tragoedias resumendas

uti solebant. De hac re, cf. C. MORESCHINI – E. NORELLI, Patrología. Manual de Literatura Cristiana

Antigua Griega, p. 312-13. 92

Cf. Apodosis paragraphi [4]: “w9j e1fqhn ei0pw&n.” 93

Cf. “me\n ou]n” in M. BIZOS, Syntaxe grecque, Paris 2002, p. 237: “Souvent intraduisible; conclut sur ce qui

precede (ou]n) et annonce ce qui suit (me/n).”

Page 34: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

34

exempli generis (§9 e §13: 3Wsper... ou3twj; ) et locum Sacrae Scripturae prolatum quasi

argumentum auctoritatis (§11: I Cor 12, 11) disposuit.

c) cohortatio: extrema pars exordii est cohortatio quae discernitur a verbo

“Parakalw~” (§14); Hic Severianus ad auditores se ipse convertit (Parakalw~ de th_n

u9mete&ran a0ga&phn; §16: 0Aciw~...), et eos cohortatur ut orationem suam intellegenti iudicio

existiment, id est veritatis regula (apodosis §14: a0ll 0 ei0 a0lhqei=j u9pa&rxousin; apodosis

§15: ei0 a0lh&qeia h2 yeu=doj ta_ lego&mena; apodosis §16: ei0 a0lh&qeia& e0stin h9 toi=j

legome&noij brabeu&ousa.)

3.2.2. Elocutio

Multiplices quidem sunt modi figurarum generatim distribuendarum. Hic eas more

usitato dividimus in tropos, figuras verborum et illas sententiarum.

Singulis paragraphis tantummodo dispiciemus eas quae vim persuadendi habeant,

id est quae argumentationi accommodatae ad fidem faciendam videntur.94

§1:

a) similiter desinens (omoioteleuton)95

:

Pa=sa eu0sebei&aj u9po&qesij

tw~n yuxw~n e0sti tw~n h9mete&rwn dio&rqwsij

Hac figura vim definitioni96

addit, qua Severianus quid sit pietatis argumentum

(eu0sebei&aj u9po&qesij), id est spiritalis emendatio (“tw~n yuxw~n tw~n h9mete&rwn

dio&rqwsij”), describit.

94

Cf. O. REBOUL, Introduzione alla retorica, p. 121: “L‟espressione „figure retoriche‟ non è un pleonasmo,

perchè esistono delle figure non retoriche, quelle che sono poetiche, umoristiche, o semplicemente lessicali.

La figura è retorica solo allorché svolge un ruolo persuasivo.” 95

Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 193: “Lo homoeoteleuton (simili modo determinatum,

o9moiote/leuton) consiste nell‟uguaglianza fonica delle terminazioni (accentuate o no) delle ultime parole

(qualche volta anche di altre parole ancora) delle diverse parti dell‟isocolo.”

Page 35: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

35

b) xiasmo/j 97

:

Pa=sa eu0sebei&aj u9po&qesij (A)

tw~n yuxw~n e0sti tw~n h9mete&rwn dio&rqwsij. (B)

Pro\j tau&thn ga\r th\n tw~n yuxw~n h9mw~n swthri&an (B‟)

o9ra~| pa&nta ta\ th~j eu0sebei&aj paideu&mata. (A‟)

Figura haec tamquam speculum rationem tum inter “eu0sebei&aj u9po&qesij” et “ta\

th~j eu0sebei&aj paideu&mata”, tum inter “dio&rqwsij” et “swthri&an” monstrat, ut ita

nobis videtur:

eu0sebei&aj

u9po&qesij

tw~n yuxw~n tw~n h9mete&rwn

dio&rqwsij

th\n tw~n yuxw~n h9mw~n

swthri&an

ta\ th~j eu0sebei&aj

paideu&mata

§2:

a) anaphora98

:

Tau&thn gou~n kai\ o9 tou~ Qeou~ pragmateu&etai lo/goj,

tau&thn o9 Mwu~se&wj u9poti&qetai no&moj,

tau&thn khru&ttousin ai9 noerai\ tw~n profhtw~n glw~ssai,

u9pe\r tau&thj a0sigh&toij sto&masi bow~sin oi9

apo&stoloi.

Severianus hac repetitionis figura salutem describit (swthri&a) esse rem maximi

momenti tractatam a Dei Verbum (o9 tou~ Qeou~ lo/goj), quod in Sacris Scripturis

96

Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, Milano 2008, p. 239: “La definizione (gr. orismós, da orizo

„segno i confini, determino‟; lat. finitio, da finis „confine‟) è la delimitazione di un concetto, la dichiarazione

precisa di „ciò che si intende per...‟ Essa trova posto in ogni tipo di discurso.” 97

Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 45, n. 7: “Il termine xiasmo/j viene usato (Hermog. inv. 4, 3,

157) per lo scambio dei coli nel periodo di quattro coli (§454, 2); era però consueto anche per la posizione di

incrociamento di parole (§392, I), come dimostra l‟uso del termine sxh~ma xiasto\n per la posizione delle

parole in Il. 16, 564 nello Schol. (L) Il. 16, 564. 98

Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 143: “L‟anaphora (repetitio, relatum, relatio; a0nafora/, e0panafora/, e0pibolh/) consiste nella ripetizione di una parte della frase all‟inizio di successive gruppi di

parole.”

Page 36: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

36

continetur (o9 Mwu~se&wj no&moj, ai9 noerai\ tw~n profhtw~n glw~ssai, oi9 apo&stoloi).

Praeterea, novissimo colo huius periodi est variatio (u9pe\r tau&thj...) quae inter

Testamentum Vetus et Novum inflexionem indicare videtur.

§3:

a) polyptoton99

:

u9pe\r h9mw~n kai\ di 0h9ma~j

Severianus cum omnes pronomine primae personae pluralis numeri repraesentaret,

hanc praesentium commemorationem figura repetitionis ornavit, attentos ad auditores

faciendos.

§4: w9j e1fqhn ei0pw&n: Verborum hic circuitus figuram non continere videtur, sed

primam exordii partem (§§1-3) tamquam digressionem100

monstrat.

§5:

a) gradatio101

:

a0rxh\ kai\ phgh\ kai\ du&nami&j

Hic ornare definitionem libri Genesis videtur.

b) hendiadys:

e0sti pa&ntwn tw~n e0n no&mw|

kai\ profh&taij

99

Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 150: “Il polyptoton (figura ex pluribus casibus, variatio,

declinatio, derivatio; polu/ptwton, metabolh/, meta/klisij, parhgme/non) viene spesso attribuito, dal

punto di vista terminologico, alla annominatio (paronomasi/a) e consiste nel mutamento di flessione del

corpo della parola, che si distingue dal mutamento che crea parole, inquanto esso non provoca un mutamento

del vero significato della parola, ma soltanto un mutamento della prospettiva sintattica. 100

Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 266: “La digressione o disgressione rappresenta „il

distacco (aversio) dall‟oggetto del discorso‟ (Lausberg 1969: 242): si abbandona momentaneamente

l‟argomento che si sta trattando, per sviluppare temi concomitanti, per inserire spiegazioni, per narrare

episodi atti a chiarire particolari dell‟argomento principale ecc.” 101

Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 138: “Il „climax che ogni volta ricomincia‟ (gradatio, climax,

ascensus, conexio, catena; kli=mac, e0piplokh/) consiste nella continuazione progressiva della anadiplosi.”

Page 37: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

37

Haec hendiadys (“e0n no&mw kai\ profh&taij”) iam a scriptoribus Novi Testamenti

usa102

, in totum Vetus Testamentum designat (Lex et Prophetae).

Hoc in paragrapho utraque figura (gradatio et hendiadys) alteram sententiarum

figura, id est definitionem libri Creationis (h9 th~j dhmiourgi&aj bi&bloj) ut originem atque

fontem virtutemque quae in Veteri Testamento habentur.

§6:

a) similitudo103

:

Kai\ w3sper oi]kon ou0x oi[o&n te sth~nai,

qemeli&ou mh\ u9pokeime&nou,

ou3twj ou0de\ ta\ th~j dhmiourgi&aj ka&llh la&myai,

mh\ th~j dhmiourgi&aj th\n a0rxh\n a0polabou&shj.

Severianus hac similitudine argumentum ornat quod opinionem praedictam

confirmat, ut liber Genesis (h9 th~j dhmiourgi&aj bi&bloj) origo, fons et virtus eorum

omnium, quae in Lege et in Prophetis scripta sunt.

§§7 e 8:

a) gradatio:

polla\ kai\ mega&la kai\ e1ndoza

b) polysyndeton104

, omoioteleuton et gradatio:

Kai\ pollw~n

102

Cf. “no/moj” in A. SCHMOLLER, Handkonkordanz zum griechischen Neuen Testament, Stuttgart 2002, pp.

348-50. 103

Cf. . B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 249: “ La similitudine [...] consiste nel confrontare l‟uno

con l‟altro essere animati e inanimati, atteggiamenti, azioni, processi, avvenimenti e via discorrendo, in uno

dei quali si colgono caratteri, aspetti ecc. somiglianti e „paragonabili‟ a quelli dell‟altro.” 104

Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 144: “Forma particolare dell‟anafora o (per le congiunzioni

proposte come te, que) della epifora si può considerare il polysyndeton (multiiugum, polusu/ndeton), che

consiste nella struttura sindetica di membri coordinati, in maniera che siano accompagnati da una

congiunzione di significato uguale (e per lo più di ugual corpo di parola) il primo e il secondo membro,

quando si tratta di due membri (et...et...) e di tutti i membri, quando si trattta di più membri, senza dover però

includere necessariamente il primo membro (...et...et...).”

Page 38: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

38

kai\ mega&lwn

kai\ qaumastw~n

proeirhme&nwn

c) geminatio105

:

§7 (apodosis): w9j h9 tou~ a9gi&ou Pneu&matoj e0peme&trhse xa&rij.

§8 (apodosis): w9j a2n h9 tou~ a9gi&ou Pneu&matoj xorhgh&sh| xa&rij.

Paragraphis §7 e §8 Severianus figuras tamquam speculum disponit, ad hoc

argumentum significandum, ut opera, quae a Sanctis Patribus de hac re exarata sunt,

Spiritus Sancti gratia factae sint. Hoc enim argumento id consilium auditorum

persuadendorum patet, ut omnis auctoritas a Spiritu Sancto procederet. Ita dicens non plane

et aperte Patrum auctoritatis argumentum Severianus confutat, sed eius vim minuere

videtur. Hic in paragraphis §§7-10 argumentatio eam formam habet, quae enthymematis106

esse videtur:

A. Multi Sanctorum Patrum multa et magna et incluta creationis de mundi

exaraverunt ut Spiritus Sancti gratia contirentur.

B. Auctoritas eorum Maiorum qui eadem Sancti Spiritus gratia conciti sint, non

prohibuit ne illi quoque eadem dicerent .

C. Ergo, Severianus ipse eadem Sancti Spiritus gratia concitus, ut opinabatur,

quamquam se sentiret illis Patribus nequaquam parem esse, se gratiae illae causa aptum

esse putat ad amplificandam rem quae pertinet mundi ad creationem.

§9:

a) similitudo:

105

Cf. . B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 189: “L‟epanalèssi o geminatio “geminazione” (gr.

epanálepsis “ripetizione”, tradotta in latino con repetitio; altri nomi greci: pallilogia, epizeuxis, latini:

iteratio, duplicatio) consiste nel raddoppiare (geminare) un‟espressione, ripetendola o all‟inizio, o al centro,

o alla fine di un segmento testuale.” 106

Cf. R. BARTHES, La Retorica Antica, Milano 2006, p. 66: “L‟entimema è un sillogismo retorico, svolto

unicamente al livello del pubblico (nel senso di: mettersi a livello di qualcuno), a partire dal probabile, cioè a

partire da quello che pensa il pubblico; è una deduzione il cui valore è concreto, istituito in vista di una

presentazione (è una specie di spettacolo accettabile), in opposizione alla deduzione astratta, fatta unicamente

per l‟analisi.”

Page 39: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

39

3Wsper ga\r oi9 pro\ h9mw~n

ou0k e0nepodi&sqhsan

u9po\ tw~n pro\ au0tw~n,

ou3twj ou0de\ h9mei=j

u9po\ tw~n pro\ th~j h9mete&raj genea~j.

b) geminatio:

u9po\ tw~n pro\ au0tw~n,

ou3twj ou0de\ h9mei=j

u9po\ tw~n pro\ th~j h9mete&raj genea~j.

Hoc in paragrapho similitudo et geminatio propositionem alteram enthymematis

quam supra notamus ornant. Altera (similitudo) ut sententiarum figura, vim argumento

exempli generis ( 3Wsper... ou3twj ...) addit, altera (geminatio), temporis nexum indicat

cum praeteritum tempus quod attinet ad Sanctos Patres, tum illud quod pertinet ad

Severianum.

§10:

a) polysyndeton:

Kai\ ga\r

ka0kei&noij

kai\ h9mi=n

kai\ toi=j pro\ e0kei&nwn

b) definitio:

mi&a e0sti\n h9 xa&rij h9 xorhgou=sa tou= a9gi&ou Pneu&matoj th\n du&namin

Hic polysyndeton auditorum animum praeparat ad definitionem accipiendam quae

enthymema claudit: omnis auctoritas quam Sacrarum Scripturarum expositores habent, a

Spiritus Sancti virtute procedit.

Page 40: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

40

§11:

a) exemplum107

(cf. It. allusione108

): I Cor 12, 11

Pa&nta ga\r, fhsi\n, e0nergei=

e4n kai\ to\ au0to\ Pneu=ma,

diairou=n i0di&a| e9kas&tw|

kaqw_j bou&letai.

Vis loci prolati ut figura significationis, apud doctos Perelmam et Olbrechts-Tyteca

qui librum maximi momenti ad Novae Rhetoricae studia cui titulus est Traité de

l’argumentation exaraverunt, est auditorum consortium faciendum109

. Haec figura, quasi

argumentum auctoritatis a Severiano usa esse, ut antecedentem argumentum confirmaret,

videtur.

§12:

a) geminatio et omoioteleuton:

Ou0 toi&nun

ta_ para_ tw~n Pate&rwn e0kba&lletai,

a0lla_ ta_ par 0h9mw~n parati&qetai

b) antithesis110

:

ka@n h{| mega&la ta_ par 0 au0tw~n,

mikra_ de_ ta_ h9me&tera,

107

H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 225: “L‟exemplum (para/deigma) è una sfera più finita del simile e

consiste in un fatto fissato storicamente (o mitologicamente o litterariamente), che viene messo a confronto

con il pensiero vero e proprio.” 108

Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 257. 109

Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 272: “Figure di comunione („per mezzo di procedimenti

letterari ci si sforza di creare o di confermare la comunione com l‟uditorio‟): allusione e citazione (2.18:

[23]); ecc.” 110

Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 241: “L‟antitesi (gr. antítheton „contrapposto‟, antíthesis

„contrapposizione‟; lat. antitheton, contrapositum, contentio „contrasto‟) è la contrapposizione di idee in

espressioni messe variamente in corrispondenza tra loro.”

Page 41: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

41

Haec figurae vim addunt ad argumentum quo Severianus arrogantiae suspicionem

a se propulsare constituit, postquam Patrum auctoritatis argumentum minuit. Figurae et

argumentum quae in hoc paragrapho continentur ad benevolentiae captationem valent, ut

opinamur.

§13:

a) similitudo:

#Wsper ga_r [...]

ou3tw kai_ [...]

b) antithesis:

mikra_j prosqh&kaj dexo&mena,

mei&zona th_n oi0kodomh_n th=j 0Ekklhsi&aj a0perga&zetai.

Hoc in paraprapho figura similitudinis generis exemplum ornat, quod non solum ex

observatione sed etiam ex communi loco a filosophia stoicorum sumptum esse videtur

(concordia, a9rmoni/a). Antithesis autem, hic vim in dicendo habere videtur, ad

confirmandam antithesin quae est antecedenti in paragrapho. Quae etiam ad benevolentiae

captationem valet.

§14:

a) omoioteleuton:

Parakalw~ de_

th_n u9mete&ran a0ga&phn111,

tai=j e0nnoi&aij tw~n legome&nwn prose&xein:

mh_ ei0 ce&nai ei0si_n

a0ll 0 ei0 a0lhqei=j u9pa&rxousin.

Nostra sententia o9moiote/leuton hoc in paragrapho vim in dicendo addit ad

confirmandam cohortationem. Secundum novae rhetoricae doctrinam, figurae hoc genere,

111

Hic omnes textus post saeculum I exaratos legimus reuchliano more, id est h /u / ei / oi legimus i.

Page 42: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

42

repetitionis causa quem continent, ad rem orationis memorandam in auditorum animis

valent.112

§15:

a) anaphora, omoioteleuton et antithesis:

Ou1te ga_r to_ e0n sunhqei&a| pa&ntwj a0lhqe_j,

ou1te to_ ce&non yeude&j:

b) antithesis:

ei0 a0lh&qeia h2 yeu=doj ta_ lego&mena

Multitudo figurarum hoc paragrapho sententiam “gnw/mhj” generis ornat. Figurae

autem antithesis generis (a0lhqe_j, a0lh&qeia / yeude&j, yeu=doj) vim in dicendo addere

videntur.

§16:

a) anaphora, antithesis et poliptoton:

mh&te w(j fi&lon tina_ xari&sasqai a0neceta&stwj dexo&menon tou_j lo&gouj:

mh&te w(j e0xqro_n ceni&zonta e0kba&llein to_n lo&gon:

b) geminatio:

a0ll 0 ei0 a0lhqei=j u9pa&rxousin.(apodosis §14)

ei0 a0lh&qeia h2 yeu=doj ta_ lego&mena. (apodosis §15)

ei0 a0lh&qeia& e0stin h9 toi=j legome&noij brabeu&ousa.( apodosis §16)

Figurae quae in extrema exordii parte ad captationem benevolentiae pertinere

videntur: Severianus enim sibi conscius magni nominis eorum scriptorum ecclesiasticorum

erat, qui de hac re, id est creatio mundi, non solum multum multaque sed etiam oratorio

112

Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 272.

Page 43: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

43

magno ingenio tractaverunt. Severianus ad attentionem et benevolentiam capiendam

auditorum, qui fortasse de hac re quid novi non exspectarent, ad auditorum aequabilitatem

decernendi confugit (anaphora et antithesis) et quaesit ut auditores attente et diligenter

tantummodo hoc iudicent, si quid dicat verum sit an non (geminatio).

3.2.3. Inventio

Quod pertinet ad inventionem, ut supra diximus, maximi momenti ad analysin

rhetoricam sunt “probationes”113

, quae apud Aristotelem dividuntur tres in partes: h]qoj,

pa/qoj (quae pertinent ad animi motum) et lo/goj (quod rationi consentaneum est). Haec

enim probationes “e0nte/xnoi” appellantur, id est quae pertinent ad artem rhetoricam et viam

ac rationem et ingenium ipsius oratoris114

. Ceterae autem sunt “a!texnoi” scilicet sine arte

et ingenio, verbi gratia leges, pacta, iusiuranda, testes, oracula. In Antiquis Litteris

Christianis sedes vel locus praecipuus ubi maior pars argumentorum et probationum, quae

“a!texnoi” appellatae, invenitur est Sacra Scriptura.

Exordio quaestio praecipua quae attinet ad inventionem est quomodo orator

auditores ad recipiendam orationem aut benivolos aut attentos aut dociles faciat. Nam in

ICosmg 1, 1, Severianus ab initio exordii auditorum attentionem captans patet, cum

circumlocutione “eu0sebei&aj u9po&qesij” uteretur, ex abrupto explanans quod sit orationis

argumenti genus, id est ad religionem pertinens, argumentum aptissimum illo tempore ad

attentionem capiendam.115

Exordii quidem prima in parte (§§1-3), verbo “eu0sebei&a” ter

utitur, inter alia verba quae pertinent ad Christianam religionem ut “swthri&a”116

,

“dio&rqwsij”117

et “yuxh/”118.

113

Aristotelis eas “pi/steij” appellat (cf. Rhet I, 1354a). 114

Cf. O. REBOUL, Introduzione alla retorica, p. 68. 115

Cf. Rhetorica ad Hereniium I, 7, p. 10: “Attentos habebimus, si pollicebimur nos de rebus magnis, novis,

inusitatis verba facturos aut de iis, quae ad rem publicam pertineant, aut ad eos ipsos, qui audient, aut ad

deorum inmortalium religionem, et si rogabimus, ut attente audiant; et si numero exponemus res, quibus de

rebus dicturi sumus.” 116

Cf. G.W.H. LAMPE, A Patristic Greek Lexicon, Oxford 1961, p. 1369 (swthri/a). 117

Cf. G.W.H. LAMPE, A Patristic Greek Lexicon, p. 373 (dio/rqwsij). 118

Cf. G.W.H. LAMPE, A Patristic Greek Lexicon, p. 1542 (yuxh/).

Page 44: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

44

Argumentum magni momenti quod pertinet ad benevolentiam capiendam est

quomodo Severianus ethos suum (h]qoj119) composuerit. Haud dubium est quin ea cura

valde eum sollicitaret, quia praeter suum peregrini statum Constantinopoli, magni

ponderis erat Novae Romae nomen multorum ex sanctis Patribus (polloi\ tw~n a9gi&wn

Pate&rwn) et ipsius Chrysostomi de cuius ingenio oratorio necesse non est dicere.

Ex iis quae adhuc invenimus in ICosmg 1, non dubitamus exordium diligentissime

a Severiano compositum esse dicere, si non oratoris at saltem viri docti atque in Sacra

Scriptura periti speciem (ethos) ad ostendendam. In exordio ut signa huius speciei sunt

verba quae attinent ad eruditionem: “u9po&qesij”(§1), “dio&rqwsij” (§§1 et 3),

“paideu&mata” (§1), “pragmateu&omai”(§2), “u9poti&qhmi” (§2), “lo/goj” (th~j

dhmiourgi&aj, §7), “e1nnoiai” (§14), “a0lhqe_j”/ “yeude&j” (§15), “a0lh&qeia (§15 e 16) h2

yeu=doj (§15).” Ad confirmanda ea quae de Severiani ethee dicimus, legentem illis de

notitiis quae pertinent ad Severiani vitam in primo capitulo huius dissertationis monemus,

praecipue quae narrant Sozomenus, Socrates et Gennadius, si verum est quod de Gabalense

dicunt. Manifesto desunt notitiae de actione Severiani, sed, ut iam diximus, ex iis quae

narraverunt Socrates et Sozomenus, scimus Gabalensem Graece locutum esse peregrino

cum sonu, quod eo magis eum operam dare fecerit ut ethos aptum ad fidem facere

inveniret.

Quod pertinet ad electionem inventionis, argumenta generis definitionis (§1 e 10),

exempli (§9 e §13: 3Wsper... ou3twj...) et enthymematis (§§7-10) invenimus. Omnia quae

adhuc diximus attinet ad probationes artificiales. In exordio unum tantum inartificiale

argumentum invenimus, quod est locus ille Sacrae Scripturae in §11 prolatus (I Cor 12,

11).

119

Cf. O. REBOUL, Introduzione alla retorica, p. 67: “L‟ethos è il carattere che deve assumere l‟oratore per

ispirare fiducia al suo uditorio, perché, quali siano i suoi argomenti logici, essi non hanno alcun potere senza

questa fiducia: „ma anzi, per così dire, il carattere porta quasi sempre la prova più forte‟ [Ret. 1356a].‟”

Page 45: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

45

3.3. Medium: Expositio (ICosmg 2-6)

Haec orationis pars expositioni ad interpretationem pertinenti de primis versiculis

libri Genesis qui narrationem continent de mundi creatione (Gn 1, 1-5) respondet. [Hic

elementa illa quae attinent ad argumentationem discreturi praecipue sumus, et illa quae

pertinent ad elocutionem tantummodo si ad fovendam argumentationem attineant. Quam

ob rem, analysin vel rhetoricam lectionem huius partis orationis ita conficiemus:

considerantes uno eodemque tempore et elementa quae pertinent ad argumentationem

(dispositio) et illa quae ad compositionem attinent (elocutio). Ex hoc quidem aliquid de via

ac ratione, qua Gabalensis ad Sacram Scripturam interpretandam usus sit, cognoscere

speramus.

3.3.1. Diatriba in ICosmg

Hac de re vir doctus Karl-Heinz Uthemann tractavit, praesertim in scripto suo quo

Severianum usum esse in orationibus eius habitis diatribae genere120

affirmat.

Animadvertere oportet quod notio diatribae ut genus dicendi est non antiqua sed huius

aetatis, quem philologi, qui floruerunt saeculo XIX exeunte, conceperunt. Definitionem

diatribae generis invenimus apud virum doctum P. Wendland: diatriba est disputatio quae

omnino ad morum scientiam pertineret, et ex consuetudine et leviter et alternis sermonibus

habita, simpliciter ad tractandas res difficiliores, tamenetsi ornate atque eloquenter in

dicendo121

. In ICosmg enim aliquid quod pertinet ad diatribae genus invenimus. Ut

sciamus quod Severianus orationem hanc secundum doctrinam artis rhetoricae composuerit

analysis exordii quam supra fecimus sufficit. Quod compusuerit et leviter et alternis

sermonibus, scimus non solum suo ex studio brevium quarumdam minutarumque

sententiarum sed etiam variarum verborum figurarum, praecipue illarum quae velocem ad

cursum efficiendum sententiis valent, et continuo ex uso secundae personae singularis (Su/

120

Cf. K.-H. UTHEMANN, “Forms of communication in the homilies of Severiano f Gabala: a contribution to

the reception of the diatribe as a method of exposition” in M. B. CUNNINGHAM – P. ALLEN (edd.), Preacher

and audience: Studies in Early Christian and Byzantine Homiletics, Leiden-Boston-Köln 1998, pp. 139-177. 121

Cf. K.-H. UTHEMANN, “Forms of communication in the homilies of Severiano f Gabala: a contribution to

the reception of the diatribe as a method of exposition”, p. 143.

Page 46: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

46

/a1kue / pro/sexe). Dilucidum exemplum usus concertatorii generis dicendi, quod proprium

philosophicae diatribae est, invenimus in ICosmg 3 exeunte:

Su\ de\ o9 skeya/menoj kai\ e0reunh/saj,

ei0 me\n eu0ri/skeij a0lh/qeian, sumfw/nhson:

ei0 de\ ou0x eu0ri/skeij a0lh/qeian, kathgo/rei,

kai\ de/xomai th\n kathgori/an:

fe/rei ga/r moi pollh\n a0pologi/an.122

Non est quidem dubium quin Severianus hunc locum rhetorice composuerit. Hoc

patet ex numero figurarum quibus locus ornatus est, ut anaphora (ei0 me\n... / ei0 de...\),

omoioteleuton (...kathgori/an /... a0pologi/an), et alliteratio (a0lh/qeian / a0lh/qeian /

kathgori/an / a0pologi/an).

Ex ingenio atque consuetudine Severiani, qui in interpretando vocabulis theologica

indole atque inusitatis in Sacris Scripturis uti non solebat123

, mirabilis est electio verborum

“dhmiourgi/a124” et “Dhmiourgo/j”

125, quibus non solum discipuli et Platonis

126, et Novae

Academiae127

et Gnosticorum doctrinae128

ad narrandam mundi originem utebantur, sed

122

ICosmg 3, col. 433. 123

Cf. S.J. VOICU, “Sévérien de Gábala” in DdSp, p. 759. 124

Cf. ICosmg 1:[col. 429] Au3th de\ th=j dhmiourgi/aj bi/bloj ; ta\ th=j dhmiourgi/aj ka/llh ; [col. 430]

ei0j to\n dhmiourgi/aj lo/gon ; ICosmg 2: [col. 431] perie/xei de\ dhmiourgi/an duna/mei me\n Qeou= gename/nhn ; ou0 p. h1rcato th=j nomoqesi/aj, a0lla\ th=j dhmiourgi/aj ; Kate/lipen ou]n th\n tw~n a0ora/twn dhmiourgi/an ; [col. 432] a0lla\ th\n dhmiourgi/an a0riqmou~si kata\ me/roj ; kai\ o3lhn kaqari/swsi th\n dhmiourgi/an ; ICosmg 3: [col. 432] o3pou me\n ga\r dhmiourgi/a... ; ICosmg 5: [col. 435] ou3twj ou0de\ e0pi\ th=j dhmiourgi/aj e0chriqmh/sato; [col. 436] i1dion ga\r a0ne/mou to\ e0pife/resqai th=| dhmiourgi/a ; i3na panto\j lo/gou o0cute/ran parasth/sh| th\n dhmiourgi/an. 125

Cf. ICosmg 2: [col. 431] to\n Qeo\n dhmiourgo\n tou= panto\j kai\ Despo/thn ; e1deicen au0to\n dhmiourgo\n tou= ko/smou ; ei]pen au0to\n Poihth\n kai\ Dhmiourgo\n ; [col. 432] o3pou de\ dhmiourgo\j. 126

Cf. J.N.D. KELLY, Early Christian Doctrines, London 1989, p. 16: “In Timaeus he [Plato] pictures a

Demiurge, or Craftsman, making the World-Soul (in Philebus they seem to be identified) and shaping the

world out of pre-existent material.” 127

Cf. J.N.D. KELLY, Early Christian Doctrines, p. 21: “Immediately below the One in the hierarchy comes

the second hypostasis, Mind or Thought; and below and issuing from it comes the third hypostasis, Soul.

Mind comprises the world of Forms, which it contemplates in its effort to return to the One; and thus

multiplicity is introduced into the universe. It is the causal principle, being identified with Plato‟s Demiurge.” 128

Cf. J.N.D. KELLY, Early Christian Doctrines, p. 26: “[...] when they [gnostics] tried to explain how the

material order came into existence, they agreed in refusing to attribute its origin to the ultimate God, the God

Page 47: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

47

etiam inusitatissima in utroque Testamento sunt.129

Nonne hoc Severiani intentionem

indicat, qui fortasse hoc sibi proposuerit, id est contrarium illis rebus quas philosophi et

gnostici dixerunt de cosmogonia docere, ut in sermocinando de rebus philosophicis

auditoribus philosophus vel vir doctus quasi Novus Plato videretur? Sententia nostra hic

usus verborum non solum aliquid quod pertinet ad diatribae genus ostendit, sed etiam ad

ethos eruditionis fovendum et augendum quoque valet.

Etiamsi de moribus Gabalensi tractare non placeret130

, et argumentum mundi

creationem difficilius ac philosophicum nimium videretur, tamen exordii in capiti

sententiam quandam, quasi clavis ad orationem interpretandam, quae pertinere ad mores

(et igitur ad diatribae genus dicendi) videtur, invenimus:

Pa=sa eu0sebei&aj u9po&qesij

tw~n yuxw~n e0sti tw~n h9mete&rwn dio&rqwsij.

Pro\j tau&thn ga\r th\n tw~n yuxw~n h9mw~n swthri&an

o9ra~| pa&nta ta\ th~j eu0sebei&aj paideu&mata

Id est, omnis argumentum pietatis (addito illo de creatione) quodam modo

spiritalem ad emendationem pertinet, videlicet ad morum scientiam, quia secundum

Christianam doctrinam ex moribus animae salus pendet. (Nam apud Christianam

religionem mores hominis novissimis respondent). Severianus cum auctoritatem divinam

ad leges ferendas omnibus hominibus in argumento mundi creationis niteretur, sententia

nostra argumentum difficile tantum nimiumque philosophicum cum eo quod spectabant qui

ex diatribae genere disputarent, id est respondere ad ea quae pertinent ad vitam inicereque

of light and goodness. It must be the resulto f some primeval disorder, some conflict or fall, in the higher

realm, and its fabricator must have been some inferior deity or Demiurge.” 129

Vocabula haec in LXX desunt, et Novo in Testamento tantummodo “dhmiourgo/j” et hapax est

legomenon. Cf. Hb 11, 10 (e0cede/xeto ga\r th\n tou\j qemeli/ouj e1xousan po/lin h[j texni/thj kai\ dhmiourgo/j). 130

S. J. VOICU, “Sévérien de Gabala” in DdSp, p. 760: “La prédication morale de Séverien est assez limitée;

il donne souvent et explicitement la préference aux questions théologiques, se contentant de temps à autre

d‟exhorter son public à pratiquer l‟aumône (l‟homélie De paenitentia, PG 49, 323-36, qui lui est presque

entièrement dédiée, demeure de ce point de vue um exemple isolé).”

Page 48: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

48

auditoribus novam rationem cogitandi et agendi131

, coniunxit. Ab hoc quidem discernere

possumus christianam Cosmogoniae notionem, quem conceperint Severianus et ceteri

ecclesiastici scriptores, et illam quae pertinere ad poetarum fabulam et philosophiam

videtur, verbi gratia quomodo notionem de Cosmogonia Hesiodus (Theogonia) et Plato

(Timaeus) conceperint. Sed tamen in ICosmg res de moribus tamtummodo in epilogo

apparet, cum expositione agitata Severianus de ieiunio tractaret (ICosmg 7).

3.3.2. Status Legales et exegesis in ICosmg 2

Hoc amplius, alia res quae pertinet ad Rhetoricam quam Severianus adhibuisse in

ICosmg ad locum libri Genesis interpretandum videtur sunt ea quae rhetores Latini vocant

status legales, Graeci autem krino/mena. Haec quidem elementa a viris doctis qui se Litteris

Christianis Antiquis tradunt neglegi videntur, praesertim ab iis qui rationi interpretandarum

Sacrarum Scripturarum quam “Patres” effecerant student, qui saepe hanc rem

circumcidunt, dividentes eam in partes duas, quarum alteram quae pertinet ad rationem

interpretandi scriptorum Antiochenae scholae, alteram Alexandrinae.132

Tamen non solum

apud Latinos scriptores ecclesiasticos sed etiam apud illos Graecos usum statuum legalium

in eorum ratione interpretandarum Sacrarum Scripturarum invenire possumus. Primum

exponamus oportet quid sint status legales. Ad hoc utilissimus est locus quo de hac re

Arpinas nos docet:

Sed quoniam lege firmius in controversiis disceptandis esse nihil debet, danda est opera ut

legem adiutricem et testem adhibeamus. In qua re alii quase status existunt novi, sed

appellentur legitimae disceptationes. Tum enim defenditur non id legem dicere quod

adversarius velit, sed aliud. Id autem contigit, cum scriptum ambiguum est, ut duae

sententiae differentes accipi possint. Tum opponitur scripto voluntas scriptoris, ut quaeratur

verbane plus an sententia valere debeant. Tum legi lex contraria affertur. Ista sunt tria

131

K.-H. UTHEMANN, “Forms of communication in the homilies of Severiano f Gabala: a contribution to the

reception of the diatribe as a method of exposition”, p. 153. “For, as I have already mentioned briefly, the

diatribe was originally a form of discourse intended to transmit answers to concrete questions of life and to

stimulate the hearers to new thought and ethos.” 132

Cf. N. CIPRIANI, La retorica negli scrittori cristiani antichi, Roma 2013, p. 32.

Page 49: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

49

genera quae controversiam in omni scripto facere possint: ambiguum, discrepantia scripti et

voluntatis, scripta contraria.133

Ex quidem hoc loco tria generea statuum legalium cogi possumus: status

ambiguitatis, status scripti ac voluntatis, et status legum contrariarum.134

Patres et alii

scriptores ecclesiastici tamquam rhetores Sacras Scripturas quasi Legem Dei ostendebant,

et sicut humanae leges, quae textus et obscuros et difficiles continent, et quorum multi

varie explanaverunt, ita eadem Scripturis acciderent. Tum ad solvendas difficultates quae

pertinebant ad interpretationem Sacrarum Scripturarum Patres et alii scriptores

ecclesiastici, ut Severianus noster, statibus legalibus usi sint. Scilicet omnes scriptores

christiani statum legum contrariarum excludebant (Deus quidem ut unus auctor Sacrarum

Scripturarum, apud christianos scriptores, nec errare nec pugnantia loqui potest), sed

ceteros quidem, id est statum ambiguitatis et illum scripti et voluntatis adhibuerint.135

In ICosmg 2-3, Severianus statibus legalibus uti videtur, cum hoc proponeret, si

liber Genesis ut opus quod res gestas vel quod vaticinia narret legendus sit. Ad hanc

ambiguitatem solvendam hoc ut prothesin proposuit, quod est principium divini afflatus

Sacrarum Scripturarum: si Moyses exaravit, revelavit autem Spiritus:

9H i9stori/a au3th e0sti\ me\n Mwu+se/wj tou= nomoqe/tou su/ggramma,

kai\ Pneu/matoj a9gi/ou a0poka/luyij:

perie/xei de\ dhmiourgi/an duna/mei me\n Qeou= gename/nhn,

profhtikh=| de\ xa/riti Mwu+sei= a0pokalufqei=san.

Primum, ex statu ambiguitatis Severianus primam difficultatem in interpretando

solvit, quae pertinebat ad genus dicendi: quoniam duplex est origo Sacrarum Scripturarum

compositionis, liber Genesis ut opus litterarum (su/ggramma) et divinarum rerum revelatio

(a0poka/luyij) examinandus sit. Deinde, ex statu voluntatis Severianus quaeret quid esset

133

M.T. CICERO, Topica 25, 96-96, J. Henderson ed., (LCL 386), Cambridge-London 2006, p. 456. 134

Cf. M. AGOSTO, Prima Rhetorices Rudimenta, Stronconii 2011, pp. 17-19. 135

N. CIPRIANI, La retorica negli scrittori cristiani antichi, p. 32-33.

Page 50: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

50

Moyses legislatoris voluntas cum narrationem Mundi Creationis illae Legis Traditionis

anteposuerit. Respondet Gabalensis:

Du/o pro/keintai Mow+sei= poih=sai,

kai\ didaskali/an e0kqe/sqai,

kai\ nomoqesi/an upotupw~sai.

Hoc ex commatico verborum circuitu, rhetorice ornato136

, Severianus argumentum

proponit, affirmans quid esset legislatoris voluntatem: doctrinam edere ac leges ferre.

Oportebat insuper aliquid ambigui solvere, id est qua de causa Moyses de

invisibilibus (angeli, archangeli, Cherubin et Seraphin) in narrando tacuerit. Statu legum

contrariarum excluso, Severianus ex statu Moyses voluntatis eum nolentem vanas imagines

excitare in mentibus Hebraeorum, qui vix ex Aegypto profecti erant, legislationem illo

tempori accommodavisse putat (th\n nomoqesi/an pro\j tou\j to/te kairou\j h3rmozen137),

ne iterum vitium idolatriae, tamquam morbum animae, excitaretur (i3na mh\ pa/lin qre/yh|

au0tw~n th\n no/son138). His enim verbis Severianus statum voluntatis Moyses narrat:

3Wsper kai\ e0nqau=ta Mwu+sh=j qelh/saj

tw~n 0Ioudai/wn th\n Ai0guptiakh\n a0pela/sai pla/nhn,

mnhmoneu/ei kai\ ou0ranou= kai\ gh=j w9j genome/nwn,

i3na dei/ch| ta\ pepoihme/na, kai\ mnhmoneu/sh| to\n pepoihko/ta.

Namque ex statu ambiguitatis et illo voluntatis, Severianus non solum ethos

Moyses tamquam et prophetam et legislatorem et magistrum, sed etiam pathos Iudaeorum

vix ex Aegypto profecti invenit. Igitur ex statibus legalibus ut instrumentis ad

interpretationem pertinentibus Severianus primas difficultates meditatur antequam

interpretationem ad verbum incepisset.

136

Omeoteleuto: ...poih=sai/ ...e0kqe/sqai /... upotupw~sai ; anáfora: kai\.../ kai\...; aliteração: kai\ didaskali/an e0kqe/sqai / kai\ nomoqesi/an upotupw~sai ; 137

ICosmg 2, col.431. 138

ICosmg 2, col.431.

Page 51: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

51

3.3.3. Severianus orator an grammaticus? (ICosmg 3-6)

Ut supra diximus, oratio haec est expositio ad interpretationem pertinens. Hoc

orationis genere, cuius res quae narranda sunt non facta sed verba, orator ad sermonem

efficiendum ethos sumit grammatici.139

Illas inter res varias quae grammatico in

interpretando sunt gerendas scribentis intentionem invenire constat, quae statui voluntatis

fere similis est. Praeterea in commentario grammatici maximi momenti est explanatio vel

enarratio, quo grammaticus textum ad verbum explanat, quod ipsa verbi vis declarat

quaerens, quasi ludus eruditionis ad aperienda ea quae mente auctor conceperit in loco illo

a grammatico interpretato.140

Omnia quidem haec quae pertinent ad grammaticum eiusque modum interpretandi

invenire in explanatione quam Severianus fecit in ICosmg 3-6 possumus, corroborans quod

diximus de ethe eruditionis cum de hac rec in ICosmg 1 tractaremus.

In ICosmg 3, cum Severianus caput exordii quem continet liber Genesis cum illo

Evangelii secundum Iohannem, ex parallelismo quod est inter “ 0En a0rxh\ e0poi/hse” et “ 0En

a0rxh\ h]n”, discrimineque significationis inter verba e0poi/hse et h]n, corroboraret, rem quae

attinet non solum ad Philosophiam sed etiam Theologiam introduxit, quae est discrimen

inter “to\ gi/nesqai” et “aei\ w1n”:

3Opou me\n ga\r dhmiourgi/a, e1tace Mwu+sh=j to\, 2Epoi/hsen :

o3pou de\ dhmiourgo\j, e1tace to\, ]Hn, o9 eu0aggelisth/j.

Polu/ de\ to\ me/son tou=, Epoi/hse, kai\ tou=, ]Hn :

to\ me\n ga\r e0ge/neto, mh\ o2n, o9 de\ h]n aei\ w1n. [...]

Qeou= to\ ei]nai, ktisma/twn de\ to\ gi/nesqai,

139

Cf. L. F. PIZZOLATO, “Un‟analisi retorica del prólogo dell‟Expositio Psalmi CXVIII di Ambrogio” in

Retorica ed Esegesi Biblica: il rilievo dei contenuti attraverso le forme. Atti del Seminario di Antichità

Cristiane (“Vetera Christianorum” 24), Bari 27-28 novembre 1991, p. 61: “Si sa che l‟attività esegetica degli

autori ecclesiastici è segnata fortemente dal metodo del grammaticus. [...] Del resto, ogni omelia, anche

quella „d‟apparato‟, più costruita, siccome si alimenta sempre a testi biblici, è, sempre, in qualche misura,

anche esegesi e partecipa dell‟operazione di comento del testo praticata dal grammaticus.” 140

Cf. H. I. MARROU, S. Agostino e La fine della cultura ântica, Milano 1987, p. 41.123.

Page 52: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

52

w3sper kai\ o9 eu0aggelith\j meri/zei.141

Postea, cum Severianus in exordio Evangelii adiectionem verbi “h]n”

animadverteret, iudicium maximi momenti ad augendum quod scimus de ratione inter

Artem Rhetoricam et illam Grammaticam in arte interpretandarum Sacrarum Scripturarum

fecit:

9Ecakij le/gei to\, ]Hn, i3na e9rmhneu/sh| to\ o1n. 142

Ex enim brevi hac sententia non solum scimus quo modo Severianus figuras per

adiectionem interpretaretur, id est tamquam hermeneutica instrumenta, sed etiam nobis

vinculum dilucidum inter artem Rhetoricam et illam interpretandarum Scripturarum

praebet, quod in commentario grammatici proprio continetur. Cumque discrimen

significationis inter “h]n” mosaicum et illud, quod in prologo Evangelii continetur, faceret,

argumentum ad pugnandum cum illis quos haereticos vocat (hic fortasse hoc verbo

discipulos Arii et Anomeanos143

indicabat) qui “o3ti Xristo\j geno/menoj h]n, pri\n

gene/sqai ou0k h]n” dicebant. Edicto “Cunctos Populos” promulgato, argumentum hoc

quoque valet ad componendum ethos, in ea re illud defensoris fidei.

Ecce aliud exemplum rationis inter Artes Rhetoricam, Grammaticam et Exegeticam

quod in ICosmg 3 invenimus: ex geminatione Severianus definitionem quae est magni

momenti in Sacris Scripturis interpretandis introducit, id est de unitate utriusque

Testamenti:

0En a0rxh=| h]n: kai\, 0En a0rxh=| e0poi/hse:

dia\ tou/to to\ prooi/mion i1son ei]pon, 0En a0rxh=|, kai\ 0En a0rxh=|,

i3na deixqh=| mi/a r9i/za th=j eu0sebei/aj,

141

ICosmg 3, col. 432. 142

ICosmg 3, col. 432. 143

Cf. J.N.D. KELLY, Early Christian Doctrines, p. 249: “More significant, however, both intellectually and

historically, was a new radical Arianism, know as Anomoeism (a0no/moioj = „unlike‟), which emerged in the

350s. Its promoters were Aetius and Eunomius [...]. Unlike Arius the Anomoeans conceded that, in virtue of

His creative hole, the Son possessed a relative divinity.”

Page 53: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

53

h9 ka0kei=non paideu/sasa to\n nomoqe/thn,

kai\ tou=ton fwti/sasa to\n qeolo/gon.

0Adelfai\ ga\r ai9 du/o Diaqh=kai, e0c eno\j Patro\j teqei=sai.

Post brevem digressionem de parallelismo quod est utrumque inter Testamentum,

ac quaerens scribentis intentionem, argumentum quo notiones et christianam et illam

platonicam de Cosmogonia conciliare videtur, introducit: primum, Deum ut creatorem ex

nihilo quattuor elementorum in primo die creationis ostendit, deinde ut Demiurgum

omnibus creatis formam et ornamentum dividentem creationis per ceteros dies:

Th=| me\n ou]n prw/th h9me/ra| e0poi/hsen o9 Qeo\j ta\j u3laj tw~n ktisma/twn:

tai=j de\ a1llaij h9me/raij th\n mo/rfwsin kai\ diako/smhsin tw~n ktisma/twn.144

Omoioteleuton (...tw~n ktisma/twn /... tw~n ktisma/twn) et alliteratio (th\n

mo/rfwsin kai\ diako/smhsin) hoc argumentum ornant, quo Severianus notionem quae

pertinet ad mundi originem fortasse non unanimiter a christianis confessam explanat: quod

Deus tantum quattuor elementa creaverit, et ex iis formam et ornantum omnibus creatis

diviserit. Cum huic argumento defensionem sui anteponeret (fe/rei ga/r moi pollh\n

a0pologi/an) hoc indicavit quod pars auditorum sententiam suam de Cosmogonia recusare

potuerit. Nonne hoc discrimen inter actum creandi et formandi intentionem Severiani ad

conciliandas sententias Iudaicam et Christianam atque illam Platonicam vel Neoplatonicam

theologico genere indicaverit? Namque cum Gabalensis cum mundi creationem narraret,

Divinas Personas Trinitatis non nominat neque Eorum participationem in creando

commemorat, tamtummodo Deum ut Creatorem et Demiurgum nominans. Participationem

enim Trinitatis in mundi creatione recusare videtur, cum tamquam grammaticus scribentis

intentionem quaerens verbum “spiritus” (pneu=ma)145

non ut “Sanctum Spiritum” sed “

aeris motum” interpretaretur:

Kai\ pneu=ma Qeou= e0pefe/reto e0pa/nw tw~n u9da/twn.

144

ICosmg 4, col. 433. 145

Cf. Gn 1, 2.

Page 54: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

54

Pneu=ma de\ ou0 to\ a3gion le/gei e0ntau=qa:

ou0 ga\r th=| kti/sei sunariqmei=tai to\ a1ktiston:

a0lla\ pneu=ma kalei= th\n tou= a0e/roj ki/nhsin.146

Nonne hic Severianus viam ac rationem quas didicisset apud Antiochenos, qui

allegoriam ut instrumentum ad Sacras Scripturas interpretandas recusabant, ostenderit?

Praeterea quod de Christo et Spiritu Sancto in hoc loco, qui est imaginum plenus, non

refert, de modo interpretandi qui erat Diodoro Tarsensi147

recordamur, qui perspicuus erat

in explanandis singulis rebus quae auditoribus vel lectoribus Graecis difficiles ad

intelligendum viderentur148

Tamquam enim Diodorus, Severianus textu Hebraice Sacrarum

Scripturarum uti videtur, verbi gratia ad interpretandum verbum “pneu=ma” quod Hebraice

“motus aeris” (ruach) significare potest. Praeterea in interpretandum “pneu=ma” ad

verbum, (contemnens adhuc genetivum epexegeticum “Qeou=”) Severianus interpretari

actum creandi ut opus Unius Dei, ex quo effluit varietatem entium, videtur. Etiamsi hic

non ad nos pervestigantes pertineat de rebus Theologicis tractare, quoniam nos elementis

rhetoricis et rebus litterarum contenturi sumus, tamen haec ratio inter Unum et Multiplicem

apud Severianum aliquid de inventione in ICosmg ostendit: nonne sit locus (to/poj) qui

pertinet ad doctrinam Novae Academiae, illo tempore vigentem?

Hoc loco cum interpretaretur verbum sko/toj Severianus non solum se via ac

ratione interpretandi Antiocheno more, utentem ostendit, sed etiam scribentis intentionem

quaerentem, tamquam grammaticum qui ex verbis quaerit quid vere significent:

0Emoi\ ou]n dokei=,

e0peidh\ e0pepo/laze to\ u3dwr th~ gh=|,

a0xlu\j de\ kai\ gno/foj peri\ ta\ u3data suneisth/kei,

o4 kai\ gi/netai nu=n e0pi\ toi=j potamoi=j,

146

ICosmg 4, col. 434; cf. ICosmg 5, col. 436. 147

Cf. T. FUHRER, “Diodoro di Tarso” in S. DÖPP – W. GEERLINGS, Op. cit, p. 260-1: “Nato nel primo quarto

del IV sec. ad Antiochia o Tarso (Cilicia), da una importante famiglia (Teodoreto, h. e. 4, 25, 4), [...] D. è

considerato fondatore della scuola esegetica di Antiochia, che si rivolge contro l‟interpretazione scritturistica

esclusivamente allegorico-mistica (rimproverata di artificiosità ed arbitrio) ed insegna una comprensione

storico-letterale del testo biblico.” 148

M. SIMONETTI, Lettera e/o Allegoria. Un contributo alla storia dell’esegesi patristica, p. 164-5.

Page 55: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

55

h9 a0xlu\j gno/fon e0gei/rousa e0poi/hse nefe/laj,

ai9 nefe/lai e0piskia/zousai sko/toj e0poi/hsan.

Ex quo cogi potest:

a) aliquid de via ac ratione quibus utebantur ii qui apud scholam Antiochenam

artem interpretandarum Sacrarum Scripturarum didicerint;

b) aliquid de ethe Severiani, qui se auditoribus tamquam virum doctum, qui

omnium rerum causas ratione tantum et mente explicandas esse censet, ostenderit;

c) aliquid de modo interpretandi eorum qui “allegoriis haereticis”149

verbum

sko/toj ut “diabolus” et a1bussoj ut “daemonii” interpretabantur150

(Combefis hic videt

Origenem perstrictum151

), quoniam hoc loco Severianus sententias eorum qui allegoriis

Sacras Scripturas interpretabantur confutaverit.

Severianus rursus grammatice argumentatur cum explicaret qua de causa, Moyses

creationem narrante, usus verbi “ 0Epoi/hsen” in exordio libri Genesis antecedat illo verbi

“Genhqh/to”, quoniam recta ratione verbum actu antecedit (e0peidh\ par‟h9mi=n prohgei=tai

lo/goj tou= e1rgou152). Ex enim statu ambiguitatis et scribentis intentione, argumentum

quo proponit actum creandi (scilicet quattuor elementorum) omni sermone celeriorem, et

actum mundi formandi atque ornandi illo creandi posteriorem esse, introducit:

Boulo/menoj dei=cai to\n Qeo\n prw~ton e0rgazo/menon,

i3na panto\j lo/gou o0cute/ran parasth/sh| th\n dhmiougi/an:

o3te me\n ta\j u3laj e0rga/zetai duna/mei, le/gei to\, 0Epoi/hsen :

o3te de\ e1melle kosmei=n ta\ pa/nta,

a0rxh\ de\ tou= ko/smou to\ fw~j h]n,

ei0sa/gei lo/gon a0rmo/zonta.153

149

ICosmg 5, col. 435: “[...] tw~n ai0retikw~n ta\j a0llhgori/aj”. 150

ICosmg 5, col. 435: “ Ai0retikoi/ tinej e0to/lmhsan ei0pei=n, o3ti sko/toj o9 dia/bolo/j e0stin, h9 de\ a1bussoj oi9 dai/monej ” 151

Cf. F. COMBEFIS, Bibliothecae Graecorum Patrum Auctarium Novissimum, Pars Prima, Parisiis 1672, p.

217 (glossa). 152

ICosmg 5, col. 436. 153

ICosmg 5, col. 436.

Page 56: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

56

Priusquam explanaret quid sit vis verborum “h9me/ra” et “nu/c”, Severianus

digressionem154

ut laus mundi Lucis, figura per adiectionem anaphorae genere ornatam,

introducit:

To\ fw~j dei/knusi ta\ o1nta:

to\ fw~j tou~ ko/smou o9 a1nqropoj: ei0selqw\n e1deice/ soi fw~j te/xnhj, fw~j e0pisth/mhj.

To\ fw~j e1deice si=ton, h9 su/nesij e0poi/hsen a1rton:

to\ fw~j e1deice to\n bo/trun th~j a0mpe/lou,

to\ fw~j th=j sune/sewj e1deice to\n oi]non to\n e0n tw~| bo/trui=:

to\ fw~j e1deice to\ e1rion,

to\ fw~j tou~ a0nqrw/pou e1deicen i0ma/tion:

to\ fw~j e1deicen o3roj,

to\ fw~j th=j sune/sewj e1deice latomi/an. 155

Scilicet variatio inter “to\ fw~j th=j sune/sewj” et “to\ fw~j tou~ a0nqrw/pou”, quo

sensu, apud Severianum, homo sit mundi lux ostendit: quia homini est “su/nesij”, qua

artem (te/xnhj) et scientiam (e0pisth/mhj) intulit in agresti mundo. Hoc sententia nostra ad

compositionem ethos Severiani valet: in laudanda eruditione eruditum virum laudat, id est

se ipsum.

Altera in parte digressionis quaerit Severianus qua de causa in Evangelio homo a

Christo lux mundi vocetur: ex Solis imagine, homo lux esse videtur: tamquam Solis homo

oritur et in sepulcro occidit, ut insequenti die rursus oriatur. Ex similitudine Severianus

evangelistae scribentis intentionem invenit, id est spem resurrectionis ostendere.156

Severianus digressionem exclamatione157

ab anaphora ornata concludit:

154

Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 266: “La digressione o disgressione rappresenta „il

distacco (aversio) dall‟oggetto del discorso‟ (Lausberg 1969: 242): si abbandona momentaneamente

l‟argomento che si sta trattando, per sviluppare temi concomitanti, per inserire spiegazioni, per narrare

episodi atti a chiarire particolari dell‟argomento principale ecc.” 155

ICosmg 6, col. 436 156

ICosmg 6, col. 436: “[...] i3na kai\ th\n e0lpi/da th~j a0nasta/sewj dei/ch|.” 157

Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 270: “per l‟esclamazione, intesa come „trasformazione‟

della forma sintattica e dell‟intonazione di un corrispondente enunciato assertivo, valgono le osservazioni

fatte sulla forza illocutiva come pertinente al senso delle espressioni linguistiche. Dal punto di vista delle

funzioni del linguaggio si dirà che le esclamazioni attuano la funzione „emotiva‟ (centrata sul soggetto della

comunicazione).”

Page 57: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

57

2W th=j a0gi/aj e0kei/nhj kai\ mega/lhj duna/mewj,

2W mega/lwn qauma/twn. 158

Gabalensis cum vim verborum h9me/ra et nu/c explanaret, expositionem quae ad

interpretationem pertinet in ICosmg concludit. Hic animadvertere oportet non id quod in

explanatione contineatur sed quo modo Severianus vim verborum h9me/ra et nu/c

interpretetur. Quod pertinet ad verbum h9me/ra, Severianus etymologica scientia uti videtur,

ad scribentis intentionem capiendam, cum verba “h9me/ra”, “h3meron” e “h9mero/thj” in

significando aequaret:

Diati/ de\ h9me/ran kalei=;

0Epeidh\ pa=n

faidro\n

kai\ i0laro\n,

h3meron

le/getai.

Dia\ tou=to

kai\ th\n filanqrwpi/an h9mero/thta kalou=men,

kai\ ta\ qhri/a ta\ xeiroh/qh h3mera kalou=men.

Hic enim quod pertinet ad artem Rhetoricam, id est ad elocutionem, animadvertere

oportet quo modo Severianus hoc etymologicum argumentum variis figuris verborum

ornaverit:

a) gradatio: h9me/ran / h3meron / h9mero/thta; faidro\n /i0laro\n /h3meron ;

b) omoioteleuton: faidro\n /i0laro\n /h3meron; kalou=men / kalou=men;

c) anaphora: kai\... kai\.

Etiamsi, in aequandis verbis “h9me/ra” et “h3meron / h9mero/thj” in errorem

Severianus inciderit (quoniam radices verborum “h9me/ra” et “h3meroj, a, on diversae

158

ICosmg 6, col. 436.

Page 58: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

58

sunt159

), animadvertere oportet usum etymologiae ad textum interpretandum, et quo modo

eo ut argumento Gabalensis usus sit.160

Severianus autem cum vim verbi “nu/c” explanaret, e gradatione argumentum

disposuit, qua nox revocat somnum, et somnus mortem:

Nu/kta diati\; 3Oti nukti\ to\n a1nqrwpon kaqeu/donta ei0j u9po/mnhsin qana/tou fe/rei.161

Quod pertinet ad Rhetoricam, pesonificationem noctis animadvertere oportet

(prosopopoeia162

), quae quaestionem rhetoricam163

continet, ut argumentum adversus eos

qui (a0nomoi/oi?) non solum Dei naturam ut “a0gennhsi/an” tantum esse affirmabant sed

etiam ea ipsa ab hominibus intellegi potest164

:

Ma/qe, a1nqrwpe, ti/j ei]. Qnhto\j ei], u3pnw| douleu/eij: diati/ ta\ u9pe/r se\ fanta/zh|; 165

Hoc argumentum divisum est in partes duas quarum unam est ea quae exemplum

(ex statu dormientis desumpto) continet, dispositum per quaesita et responsa tamquam

Socratica maieutica (si vivus an mortuus sit dormiens), quasi aenigma166

(Ti/ e0sti;),

alteram est ea quae rhetoricam quaestionem continet, et argumentum adversus haereticos

illos qui res divinas faciles ad intellegendum esse affirmant videtur:

0Erw/thson ai0retiko/n: Ti/ e0sti; Zw~n h2 nekro/j; Kai\ e0a\n me\n ei2ph|, Zw~n, ei0pe/: Diati/ ou]n

ou0k ai0sqa/netai tw~n lalou/ntwn h2 peripatou/ntwn; 0Ea\n de\ ei1ph|, o3ti Nekro\j, ei0pe/:

Pw~j ou]n a0napnei~; to\ ga\r e0mpne/on ou0k e1sti nekro/n: to\ mh\ ai0qano/menon ou0k e1sti

zw~n: sau0to\n ou0 ble/peij, a0lla\ ta\ u9pe\r se\ fanta/zh| [;167]

168

159

Cf. P. CHANTRAINE, Dictionnaire Étymologique de La Langue Grecque, Paris 1968, p. 412-13. 160

Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 239 ( de etymologia). 161

ICosmg 6, coll. 436-7. 162

Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 263 (personae de fictione). 163

Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 269-70 (rhetorica de quaestione). 164

J.N.D. KELLY, Early Christian Doctrines, p. 249. 165

ICosmg 6, coll. 437. 166

Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 263 (de aenigmate) 167

Montfaucon legit [fanta/zh|.], Combefis autem [fanta/zh;]; cf. F. COMBEFIS, Bibliothecae Graecorum

Patrum Auctarium Novissimum, Pars Prima, Parisiis 1672, p. 219.

Page 59: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

59

Severianus quidem postrema in parte expositionis ethos grammatici deponere

videtur, quoniam argumentationem suam non secundum genus commentarii grammatici

disponit et iam scribentis intentionem non quaerit, sed a probrationibus quae rhetores

“e0nte/xnoi” vocant, haereticos confutat, quod pertinet ad ethos defensoris fidei.

3.4. Finis: Epilogus (ICosmg 7)

Ut supra diximus cum dispositionem exteriorem tractaremus, haec pars orationis est

quasi digressio, secundum materiam atque formam. Quod attinet ad materiam, Severianus

res quem tractabat reliquit, id est argumentum de Cosmogonia, et alteram variamque rem

introducit, id est argumentum de ieiunio. Scilicet temporis causa, de ieiunio tractare

oportebat, quia oratio paenitentiali tempore habita est169

. Quod attinet ad formam, haec

pars orationis tamquam digressio post verum epilogum quod est in ICosmg 6, col. 437 (et

rursus sumptum in ICosmg 7, col. 438, in exitu orationis) disposita est:

ICosmg 6, col. 437 ICosmg 7, col. 438

Kate/labe ga\r h9 e0spe/ra, w3sper ka0kei=

ta\ th=j prw/thj h9me/raj, kai\ kata\

du/namin, ei0 kai\ baqe/a h]n ta\ noh/mata,

o3mwj e0ceqe/meqa.

Kate/laben h9 e9spe/ra sfragi/zousa th=j

h9me/raj to\n dro/mon.

Namque hic inclusionem170

invenimus (Kate/labe ga\r h9 e0spe/ra... Kate/laben h9

e9spe/ra), quae digressionem de ieiunio ornat.

Post brevem exhortationem ad ieiunium sancte observandum, et sumens locum

Sacrae Scripturae ex libro Ioelis prophetae171

(9Agia/sate ga\r nhstei/an), Severianus

168

SEVERIANUS GABALENSIS, ICosmg 6, col. 437. 169

Cf. n. 17; cf. SEVERIANUS GABALENSIS, ICosmg 3, col. 432: “ 0Alla\ dei= e0n h9me/ra| nhstei/aj nhfou/saij ma=llon tai=j yuxai=j ktl.”. 170

Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 197 (de inclusione). 171

Jl 1, 14.

Page 60: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

60

quaerit: 9Hmei=j au0th\n [scilicet nhstei/an ] a9gia/zomen, h2 u9p 0 au0th~j a9giazo/meqa; 172 Hic

statibus legalibus ad locum interpretandum uti videtur. Statu legum contrariarum excluso,

Severianus probationibus quae “a!texnoi” vocantur, ex Sacris Scripturis depromptis173

uti

videtur, ut auditoribus ieiunium non sanctificatum ab hominibus, sed homines eum

sanctificantem ostendat, cum ipsi eodem modo ab iniquitate se abstineant. Ex hoc quidem

oratoris intentionem invenimus, quae est animos auditorum movere ne vitam et pietatem

dividant:

)Enhsteu/samen a0po\ a1rtou: nhsteu/swmen kai\ a0po\ a0diki/aj174

Hoc polyptoton175

non solum figuram rhetoricam quasi densum vel breve

argumentum esse probat, ut auctores libri maximi momenti in studia rhetorica nostra aetate

cui titulus est Théorie de l’argumentation176

affirmant, sed etiam rationem inter

Rhetoricam et mores in litteris christianis ostendit.

Ad hoc Severianus ad animos auditorum movendos indignatione177

uti videtur, ut

auditores a Dei cultu vacuo et ab operibus iustitiae seincto abhorreant:

0Egw\ e0maka/risa a2n muria/kij to\n e0sqi/onta,

h2 to\n nhsteu/onta kai\ a0dikou~nta.

Tau=ta le/gw,

ou0 nhstei/an lu/wn,

a0ll‟eu0sebei/an khru/ttwn.

172

ICosmg 7, col. 437. 173

Mt 6, 9; Sl 19, 7; Mc 8, 38; Sl 95, 9; Sl 64, 5-6; Ez 36, 38; Dn 9, 24-27; Hb 12, 14 174

ICosmg 7, col. 437. 175

Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 150: “Il polyptoton [...] consiste nel mutamento di flessione del

corpo della parola, che si distingue dal mutamento che crea parole, in quanto esso non provoca un mutamento

del vero significato della parola, ma soltanto un mutamento della prospettiva sintattica.” 176

O. REBOUL, Introduzione alla retorica, p. 122. 177

Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 103: “l‟indignatio (in greco déinosis), definita da Cicerone

come „un‟enunciazione (oratio) mediante la quale si riesce a suscitare un odio grande verso un uomo, o un

profondo sdegno per un‟azione (De inv.,I, 53, 100).”

Page 61: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

61

Hoc enim par omoioteleuti (e0sqi/onta / a0dikou~nta; lu/wn / khru/ttwn) Severiani

intentionem ad vim huic loco addendam indicare videtur. Denique recapitulatione178

brevi,

post hanc digressionem de ieiunio, fere ipsis verbis epilogum expositionis de mundi

creatione ad unitatem orationis servandam resumit, resumens imaginem Solis occidentis:

0All‟ e0pe/lamye to\ ai0sqhto\n fw~j,

i3na khruxqh=| o9 tou= fwto\j e0rga/thj.

Kate/laben h9 e9spe/ra sfragi/zousa th=j h9me/raj to\n dro/mon.179

Postremo, novissima haec pars orationis (ICosmg 7) ad pathos pertinere videtur.

Cum transiret ab argumento theologico genere (scilicet de Cosmogonia) ad hoc quod

pertinet ad pietatem et usum fidelium (id est de ieiunio), Severianus, perdifficilem180

atque

longam post expositionem, non solum animos auditorum remittere videtur, sed etiam

benevolentiam eorum captare, quoniam haec prima oratio tamquam exordium ceterarum

orationum de Cosmogonia, maximi momenti est ad benevolentiam auditorum captandam

ut ipsi obsequenter, benevole atque attente sex per alios dies alias orationes de ipso

argumento audirent.

178

De recapitulatione (a0nakefalai/wsij) cf. O. REBOUL, Introduzione alla retorica, p. 75. 179

ICosmg 7, col. 438. 180

Cf. ICosmg 3, col. 432: Oi1damen ou]n, a0delfoi\, o3ti ta\ lepta\ tau=ta zhth/mata dusxerh= fai/netai tai=j tw~n pollw~n dianoi/aj; ICosmg 5, col. 435: Oi1damen ou]n o3ti baqu\ to\ no/hma; ICosmg 6, col. 437:

[...] ei0 kai\ baqe/a h]n ta\ noh/mata, o3mwj e0ceqe/meqa.

Page 62: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

62

CAPITVLVM TERTIVM

SEVERIANI GABALORVM EPISCOPI

DE COSMOGONIA

ORATIONIS I

INTERPRETATIO IN LVSITANICVM SERMONEM

1. Praemittenda

Harum Severiani Gabalensis orationum sex in Cosmogoniam prima translatio

Latinum in sermonem a Francisco Combefisio facta est, qui eam anno 1672 Parisiis in

volumine cui titulus est Bibliothecae Graecorum Patrum Auctarium Novissimum181

edidit.

Anno 1724, Bernardus de Montfaucon cum has orationes ederet, eas Latine rursus vertit. In

linguis recentioribus novimus eam interpretationem Francogallicam harum orationum

quam fecit abbas J. Bareille, qui anno 1868 in volumine VI operum omnium Iohannis

Chrysostomi182

eam edidit.

Nos autem ad hanc exercitationem concludendam primum in sermonem

Lusitanicum Severiani orationem I in Cosmogoniam redditurus sumus183

, non solum ut

interpretationis usus sed etiam ad famam Gabalensis propagandam in regionibus orbis

terrarum ubi homines Lusitanice loquantur, praecipue in Brasilia ubi Severiani Gabalensis

nomen adhuc incognitum est.

2. Interpretationis de via ac ratione

Nostra aetate, de interpretandi viis multi multa scripserunt. Martinus Heidegger, vir

doctissimus qui XX saeculo floruit, fuit is qui significatum vocis “Übersetzung” (Latine

“interpretatio”) altius perscrutatus est. Apud eum, quicumque interpretandum esse de altero

181

Cf. F. COMBEFIS, Bibliothecae Graecorum Patrum Auctarium Novissimum, Pars Prima, Parisiis 1672, p.

211. 182

Cf. J. BAREILLE (tr.), Oeuvres Complètes de S. Jean Chrysostome, Tome Sixième, Paris 1868, p. 67. 183

Primae homiliae de Cosmogonia textus Graece quem sumpsimus est ille a Migne editum in PG 56, coll.

429-438.

Page 63: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

63

sermone in alterum ad verbum textum putet, se fallitur184

. Nam de interpretatione

Heidegger aliquid esse ad intellegentiam alicuius accomodandum adfirmat185

. Arpinas

noster, de hac re, fere similer cogitavit in libro suo cui titulus est De optimo genere

oratorum, cum narraret de via ac ratione quibus orationes illas Aeschinis et Demosthenis

nobilissimas suapte manu conversae sunt:

Nec converti ut interpres, sed ut orator, sententiis isdem et earum formis tamquam figuris,

verbis ad nostram consuetudinem aptis. In quibus non verbum pro verbo necesse habui

reddere, sed genus omne verborum vimque servavi. Non enim ea me adnumerare lectori

putavi oportere, sed tanquam appendere186

.

Profecto hoc in loco quod sibi proposuit Tullius patet, scilicet sermonis vim Latini

in interpretatum non verbum pro verbo addere.

Maximi momenti in historia interpretandi est epistula illa Hieronymi Pamachio data

vel Liber de optimo genere interpretandi, in quo, se ad defendendum ab haeresis

accusatione, viam qua usus est, ut Sacram Scripturam interpretaretur, docet nominans

Tullium magistrum et explanat:

Ego enim non solum fateor, sed libera voce profiteor, me in interpretatione Graecorum,

absque Scripturis Sanctis, ubi et verborum ordo mysterium est, non verbum de verbo, sed

sensum exprimere de sensu. Habeoque huius rei magistrum Tullium [...]. Sed et Horatius

vir acutus et doctus, hoc idem in Arte Poetica erudito interpreti praecipit: “Nec verbum de

verbo curabis reddere, fidus Interpres.”[...] Difficile est alienas lineas insequentem, non

alicubi excidere: et arduum, ut quae in alia língua bene dicta sunt, eundem decorem in

translatione conservent.[...] Si ad verbum interpretor, absurde resonant: si ob necessitatem

aliquid in ordine, vel in sermone mutavero, ab interpretis videbor officio recessisse.187

184

Cf. M. HEIDEGGER, Che cosa significa pensare?, Milano 1979, p. 151: “Non basta sostituire le parole

greche con altre di altre lingue, anche se queste hanno vasta notorietà.” 185

Cf. M. HEIDEGGER, Hölderlins Hymne “Der Ister”, Gesamtausgabe 53, Frankfurt am Main 1984, p. 75:

“Das Auslegen als Übersetzen ist zwar ein Vertändlichmachen” 186

M.T. CICERO, De optimo genere oratorum V, 14, LCL 386, Cambridge/London 2006, p. 364. 187

HIERONYMVS, De optimo genere interpretandi, (ep. LVII ad Pammachium), PL 22, coll. 571-572.

Page 64: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

64

Itaque Tullium et Hieronymum etiamsi habere magistros fatemur, tamen hac in

exercitatione interpretatum ad textum Graece quam maxime accomodare nobis licere

videtur. Interpretatum Lusitanice iuxta textum Graece a Migne editum (PG 56, coll. 429-

438) apponetur, ut hodiernis in editionibus textuum Graece vel Latine adornatorum

interpretatis recentioribus in linguis conversis fieri solet.

Page 65: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

65

3. Interpretatio

Graece (PG 56, coll. 429-438) Lusitanice

Para o primeiro dia da Criação 1. Toda argumentação religiosa é uma

correção espiritual porque todo ensinamento

religioso tem em vista a salvação de nossas

almas. De fato, esta salvação é operada pela

Palavra de Deus, é pressuposta pela Lei de

Moisés, é anunciada pelas línguas espirituais

dos profetas e, por causa dela, clamam sem

cessar os Apóstolos. De fato, tudo é por nós e

para nós, a fim de que, caminhando pela via da

conversão, sejamos considerados

verdadeiramente religiosos. Como já disse,

todo livro santo tem como matéria a nossa

salvação. E este livro da Criação contém a

origem, a fonte e o significado de tudo o que

se encontra na Lei e nos Profetas. E assim,

como não é possível construir uma casa sem

antes ter estabelecido seus fundamentos, do

mesmo modo não poderia resplandecer a

beleza da criação se a mesma não tivesse um

prefácio. Sei, com efeito, que muitos de nossos

Santos Padres dedicaram-se ao argumento da

Criação, e dele trataram abundante, ampla e

magistralmente, segundo a medida da graça do

Espírito Santo. Mas, mesmo que tenham

proferido muitas, grandes e admiráveis coisas

sobre este argumento, nada impede que

também possamos acrescentar algo nosso,

como se dispensado fosse pela graça do

Espírito Santo. Assim como eles não foram

inibidos pelos que os precederam, do mesmo

modo nós não seremos inibidos pela geração

anterior à nossa. De fato, tanto eles como nós

possuímos a mesma e única graça do Espírito

Santo, que dispensa o significado [da

Escritura]. Porque, quem tudo opera é o único

e mesmo Espírito, que dá livremente a cada

um como quer (I Cor 12, 11). Agindo assim, o

Espírito não cancela, certamente, o que foi dito

pelos Padres, mas acrescenta ao deles o nosso

discurso. E mesmo que o discurso deles seja

superior ao nosso, contudo fazem parte do

mesmo edifício. Pois, assim como num

edifício, quando uma grande pedra é colocada

Page 66: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

66

em uma forma cúbica e, não estando

completamente fixada, é ajustada por uma

pequena pedra colocada por baixo daquela,

assim também o que foi dito pelos Padres, com

nossos humildes acréscimos, completa o

edifício maior da Igreja. Por isso, exorto Vossa

Caridade, a atentar ao conteúdo da exposição,

sobretudo se corresponde à verdade, antes de

julgar sobre sua originalidade. De fato, nem

tudo o que é familiar é absolutamente

verdadeiro, e nem tudo o que é adventício,

falso. Mas, em todo caso, deve-se examinar se

o que é dito seja verdadeiro ou falso. Por esta

razão, peço que nosso discurso não seja

recebido passivamente, com a natural

benevolência de um amigo, nem com a

rejeição de um inimigo que despreza um

discurso estrangeiro, mas se é a verdade

mesma que coroa nossas palavras. 2. Está escrito: No princípio Deus fez o céu e a

terra (Gn 1, 1). Esta história é uma

composição do legislador Moisés, e uma

revelação do Espírito Santo: abarca a criação,

operada pelo poder de Deus, e revelada por

graça profética a Moisés. De fato, Moisés não

escreveu isto enquanto historiógrafo, mas

como profeta. Afirma aquilo que não viu e

narra aquilo do qual não foi expectador. Como

dissemos anteriormente, existem três formas

de profecia: a primeira, em palavra; a segunda,

através de obras; a terceira, por meio de obra e

discurso. Assim, aqui, também distinguiremos

as três partes da profecia: sobre o presente,

sobre o passado e sobre o futuro. O profeta

Isaías, por exemplo, sabemos que não estava

presente aos fatos testemunhados por Moisés,

mas porque o Espírito de Moisés estava nele

também, revelando-lhe os fatos, isto era

profecia. Um exemplo de profecia sobre o

presente é quando alguém, na presença de um

profeta, quer esconder-lhe algo em

pensamento e o profeta o revela, como Eliseu

a Guiezi, preanunciando-lhe o futuro e

mostrando o que era oculto. Moisés profetizou

sobre o passado, os demais sobre o futuro.

Assim, portanto, é preciso estar atento a esta

história, não como a uma narração, mas como

a uma verdadeira profecia proclamada pelo

Espírito Santo. Qual é o escopo do profeta?

Page 67: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

67

Moisés perseguia uma dupla finalidade: expor

um ensinamento e esboçar uma legislação.

Apesar de ser um legislador, não começou

primeiro pela lei, mas pela criação. Por que

quis primeiro mostrar Deus enquanto Criador

e Senhor de tudo? Porque quis mostrar Deus

não como legislador de estrangeiros, mas de

seus súditos. Se, pois, não O tivesse antes

mostrado como Criador do mundo, não

embasaria a sua autoridade de Legislador

universal. Legislar a estrangeiros é violência,

enquanto que é natural educar os próprios

súditos. Assim também João, o Evangelista,

não estabeleceu primeiro a Lei de Cristo, sem,

antes, declarar seu senhorio, dizendo: No

princípio era o Verbo, e o Verbo estava junto

de Deus, e Deus era o Verbo. Tudo por Ele foi

criado, e sem Ele nada absolutamente foi feito.

Nele estava a vida, e a vida era a luz dos

homens. Ele veio para os seus, e os seus não O

receberam (Jo 1, 1.11). Somente após nomeá-

lo Autor e Demiurgo é que O apresenta como

Mestre e Legislador universal. Um outro

escopo do beato Moisés: por que mencionou o

céu, a terra o mar, as águas e tudo o que

contém, e não mencionou os anjos, os

arcanjos, os Serafins, e os Querubins? Porque

adaptou a Lei aos tempos de então, pois

conhecia bem seus interlocutores, provenientes

do Egito, onde aprenderam com os Egípcios a

perversão da idolatria do Sol, da Lua, dos

astros, dos rios, das fontes e das águas.

Deixando de lado, portanto, a criação dos seres

invisíveis, esgotou o argumento sobre os seres

visíveis, a fim de persuadir aqueles que os

adoravam a não considerá-los deuses, mas

obras de Deus. E, por isso, não era necessário

então discorrer sobre os anjos e arcanjos, para

que não aumentasse novamente a sua doença.

Pois, se mesmo não os tendo visto já eram

propensos a acreditar em sua existência,

quanto mais se tivessem ouvido a respeito:

correr-se-ia o risco de confundi-los com

deuses. Porém, cita o céu e a terra, as

montanhas e as águas e tudo o que contém, a

fim de que, a partir do visível, explicasse o

invisível, e, a partir das criaturas,

demonstrasse seu artífice. Igualmente agiram

aqueles três jovens em Babilônia. Uma vez

Page 68: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

68

que estavam numa sociedade inimiga de Deus,

e do qual, ali, não havia conhecimento, mas

tão somente idolatria, quando estavam na

fornalha diziam: Bendizei o Senhor todas as

Suas obras (Dn 3, 57). Por que não disseram:

anjos, céus, terra, fogo, água, frio, calor etc.,

mas enumeraram a criação parcialmente? Para

que acrisolassem todas as criaturas, para que

purificassem toda a criação de toda e qualquer

centelha de impiedade. Do mesmo modo

Moisés, nesta passagem, querendo afastar dos

Judeus o erro dos Egípcios, recorda que o céu

e a terra foram criados, a fim de que,

discorrendo sobre as criaturas, evocasse Seu

Criador: No princípio Deus criou o céu e a

terra. 3. Prestai atenção aqui. Eu admiro como João

e Moisés tenham iniciado suas obras do

mesmo modo. Pois este diz: No princípio fez; e

aquele: No princípio era. Mas enquanto aquele

se expressa utilmente, este, por sua vez, o faz

em modo preciso. De um lado, Moisés usa o

verbo “fez” quando fala da criação; de outro

lado, o Evangelista usa “era” quando fala do

Demiurgo. E há muita diferença entre “fez” e

“era”. O ente que não existia foi criado, o que

existia sempre foi. No princípio fez e No

princípio era. Deus “é”, as criaturas “vêm a

ser”, como distingue o Evangelista. Sobre o

Salvador diz: No princípio era o Verbo, e o

Verbo era junto de Deus, e Deus era o Verbo.

Este era no princípio. Nele estava a vida, e a

vida era a luz dos homens (Jo 1, 1). Seis vezes

diz “era” para interpretar o “ser” (de Deus).

Após ter proclamado o ser (de Deus) e

referindo-se a João, seu servo, diz sobre o

mesmo: “existiu um homem”. Deus “era”,

porém, o homem “começou a existir”. Se,

pois, também sobre o Salvador, ousássemos

dizer que “começou a existir”, em nada seria

diferente da terra. Peço-vos, prestai atenção:

Se um herético disser: “Cristo começou a

existir, antes de existir não era”, em que seria

maior que a terra? De fato, sobre a terra disse

Moisés: “E a terra era”. Se, então, tomarmos

estas palavras “No princípio era” no sentido

de uma criação, e não segundo uma natureza

eterna, em nada seria diferente da terra. “E o

Verbo era Deus” e “a terra era”. Mas, então,

Page 69: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

69

“era no princípio”, não criado, existindo desde

sempre; a terra, porém, foi criada. Pois Moisés

não disse primeiro “E a terra era”, sem antes

ter dito “No princípio Deus fez o céu e a

terra”. Primeiro vem “fez”, depois “era”.

Sabemos, irmãos, que estas sutilezas parecem

difíceis à compreensão de muitos, mas convém

que em dias de jejum, quando as almas são

mais vigilantes, aprofundar certos temas. “No

princípio era” e “No princípio fez”. Por isso é

que comparei ambos os exórdios, para

demonstrar que uma só é a fonte da religião, a

que instruiu o Legislador e a que iluminou o

Teólogo. Os dois Testamentos são irmãos,

nasceram do mesmo Pai. Por esta razão é que

também se expressam em modo harmonioso,

pois se verifica quase a mesma imagem e

semelhança. E assim como entre irmãos

gerados de um mesmo pai, que possuem as

características de semelhança, também ambos

os Testamentos, gerados pelo Pai comum, têm

muita semelhança. Por exemplo, no Antigo

Testamento, a Lei abre o caminho, em seguida

acompanham os Profetas; no Novo, os

Evangelhos precedem, e seguem os Apóstolos.

Lá, doze profetas: Oséias e os demais profetas

Menores; e os quatro Maiores: Isaías,

Jeremias, Ezequiel e Daniel. No Novo

Testamento, doze apóstolos e quatro

evangelistas. No Antigo, o primeiro chamado

de Deus se deu a partir de irmãos: tomou como

primeiros arautos Moisés e Aarão; no Novo,

os primeiros chamados foram Pedro e André.

No Antigo, nada mais que uma só graça, no

Novo, uma dúplice; no Antigo, dois irmãos

foram chamados, Moisés e Aarão; no Novo,

um dúplice par de irmãos: Pedro e Andre,

Tiago e João. Uma vez que o Salvador quis

nos deixar um tipo da caridade segundo o

Espírito Santo, e nos fazer irmãos pela afeição

e pelo espírito, tomou a natureza como

fundamento e introduzindo as vísceras da

natureza, edificou sobre esta o fundamento da

Igreja. O primeiro milagre no Antigo

Testamento foram as águas de um rio que se

converteram em sangue; o primeiro do Novo

foi o da conversão da água em vinho. Mas

como não é o momento de tratar a fundo tal

paralelismo, retomemos o argumento

Page 70: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

70

proposto. No princípio Deus fez o céu e a

terra. Em seis dias Deus completou a obra da

criação. Mas o primeiro dia difere dos demais

que se seguiram. No primeiro dia, Deus criou

a partir do nada. A partir do segundo, não fez

nada a partir do nada: a partir daquilo que

criou no primeiro dia, organizou como quis.

Tu que estás acompanhando atentamente,

concorda se encontras a verdade; caso

contrário, acusa, que eu acolho a acusação,

pois tenho o suficiente para minha defesa. 4. No primeiro dia Deus criou a matéria das

criaturas. Nos demais dias lhes deu forma e

beleza. Por exemplo, Ele fez o céu que não

existia, não este que vemos, mas o céu

superior; aquele surgiu no segundo dia. Ele

criou o céu superior, sobre o qual também

Davi diz: O céu do céu pertence ao Senhor (Sl

113, 16). Este é superior. E assim como numa

casa de dois andares, onde, na parte central, há

um teto intermediário, assim Deus criou o

cosmo, como uma casa, colocando um teto

intermediário (que é este céu), e acima

dispondo as águas. Por isto diz Davi: O que

cobre com as águas suas regiões superiores.

Fez, portanto, a partir do nada, o céu, a terra,

os abismos, os ventos, o ar, o fogo, a água.

Fez, no primeiro dia, a matéria de todas as

criaturas. Mas, sem dúvida, dirá alguém: “Está

escrito que Fez o céu e a terra, mas sobre a

água, o fogo e o ar, não!”. Primeiro, meus

irmãos, dizendo que a terra e o céu foram

criados, a partir do recipiente subentende-se o

conteúdo. Pois quando diz: E Deus criou o

homem, tomando o pó da terra, refere-se à

forma inteira, não enumerando as partes, nem

diz: “Criou Deus os olhos, as orelhas, o nariz”.

Mas, ao referir-se ao homem inteiro, abarca

também as partes; assim dizendo: Deus fez o

céu e a terra, abarca tudo, compreendendo a

criação das trevas e dos abismos. Pois como

está escrito: as trevas estavam sobre o abismo

(Gn 1, 2). Chama de “abismo” a grande massa

das águas. Que também os abismos foram

criados, testemunha a Escritura dizendo: Antes

de fazer os abismos, antes de criar a terra (Pr

8, 24-26), de modo que também os abismos

foram criados. Em seguida, que também o ar

foi criado, ouça: E o espírito de Deus pairava

Page 71: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

71

sobre as águas (Gn 1, 2). Aqui, “espírito” não

significa o “Espírito Santo”, porque não se

deve colocar no mesmo nível o criado e o

Incriado. Assim como está escrito no Primeiro

Livro dos Reis: E o céu obscureceu-se de

nuvens e espírito (I Rs 18, 45). Do mesmo

modo, aqui, “espírito” significa “movimento

do ar”. Resta, agora, explicar como surgiu o

fogo. Deus disse: Que surja a luz (Gn 1, 2), e

surgiu a natureza do fogo. Pois não é somente

este fogo, mas também as potências superiores

são fogo, que são da mesma natureza do fogo

terrestre. Por que um se apaga e o outro não?

Deus fez dos anjos espíritos, e nossas almas

também são espíritos, mas, enquanto as nossas

almas estão num corpo, os anjos não têm

corpos. Ora, assim como ocorre com as almas

e com os anjos, assim também se verifica em

relação ao fogo. O fogo celeste não possui

matéria, o fogo terrestre a possui. Assim como

há uma conaturalidade entre o fogo celeste e

terrestre, assim também entre as almas e os

anjos: portanto, tanto os anjos como nossas

almas são espíritos, como afirmam os três

jovens: Bendizei, espíritos e almas dos justos

(Dn 3, 86); e de novo: O que faz de seus anjos

espíritos (Sl 103, 4). Portanto, nem a alma se

manifesta sem um corpo, nem o fogo é visível

sem uma estopa, ou um sarmento, ou outra

matéria. E a criação mesma ensina, a fim de

que demonstre este fogo não ser de natureza

diversa. Pois muitos, freqüentemente, se

servem do Sol para produzir fogo, e o

conseguem. Se fosse de outra natureza, como

o obteriam a parti do Sol? De resto, no céu há

uma grande quantidade de fogo imaterial.

Assim, no monte Sinai, o fogo aparecia não

tendo algum combustível, mas a partir do

mesmo fogo imaterial, que Deus enviou como

um espetáculo; e como alguém teria afirmado

ser este fogo insignificante ao lado daquele

maior, assim diz Moisés: Do céu fez o Senhor

ouvir a sua voz, e Deus mostrou o seu grande

fogo (Dt 4, 36), a fim de demonstrar a

inferioridade deste fogo. Logo, tudo isto é

fogo: o relâmpago, as estrelas, o Sol, a Lua:

são da mesma natureza que o fogo terrestre. E

veja como possuem afinidade até no nome, o

relâmpago (a0straph/) em relação às estrelas

Page 72: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

72

(a0ste/raj), o relâmpago (a0straph/) e os

astros (a1stra). E nosso Salvador, a fim de

mostrar que o fogo e o relâmpago possuem a

mesma natureza, diz no Evangelho: A lâmpada

do corpo é o olho. Se o teu olho for luminoso,

todo o teu corpo será iluminado (Mt 6. 22). E

em seguida acrescenta: Como quando a

lâmpada te ilumina com seu fulgor

(a0straph/) (Lc 11, 36), dizendo que o fulgor

da lâmpada (a0straph/) é a claridade que a

mesma produz. 5. Tudo, portanto, foi feito: o fogo, os

abismos, os ventos, os quatro elementos: terra,

fogo, água e ar. E Moisés, aquilo que omite,

paradoxalmente recapitula dizendo: Em seis

dias Deus criou o céu e a terra e tudo o que

contém (Ex 20, 11). E assim, como num corpo,

não elencou cada uma de suas partes, isto é,

não enumerou a criação, mesmo se tudo foi

organizado simultaneamente no universo. Se o

fogo não existisse sobre a terra, hoje não seria

possível provocar o fogo a partir da pedra ou

da madeira, pois friccionando a madeira gera-

se o fogo. Presta atenção! Está escrito: Havia

trevas sobre o abismo (Gn 1, 2). “Teria Deus,

- dizem - , criado as trevas?” Sabemos quão

profunda seja esta reflexão. Mas como

estamos freqüentemente entre ouvintes afáveis

e aqueles que adoram objetar, é preciso não

ignorar esta passagem ainda não examinada,

para que, tendo prometido muito, recebam

pouco. Donde, então, provêm as trevas? Pois o

próprio Deus, dizem, não as criou.

Acrescentam que Deus nem é o autor das

trevas, nem da obscuridade. Então, o que são

as trevas? Muitos deram a entender tratar-se de

uma sombra do céu. Dizem que quando foi

criado o céu superior, e como não existissem

ainda as luzes celestiais, isto é, os astros, havia

trevas sobre a terra desnuda. Mas o céu

superior era luminoso, não tenebroso, mesmo

se lá ainda não havia o Sol, a Lua, os astros,

porém era de natureza resplandecente. Mas se

o céu jazia acima, a terra era já extensa, acima

o que ilumina, abaixo o que é iluminado, então

donde provém as trevas? A mim parece que,

estando a terra coberta pela água, uma névoa

escura teria se condensado em torno às águas

(o que acontece ainda hoje sobre os rios). A

Page 73: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

73

névoa escura, elevando-se, formou as nuvens,

e as nuvens, formando sombras, criaram as

trevas. Que a nuvem provoca obscuridade, diz

a Escritura: O céu obscureceu-se de nuvens (I

Rs 18, 45). É preciso não ignorar também as

alegorias heréticas. Alguns deles ousam dizer

que as trevas representam o diabo, e os

abismos os demônios. E quando Deus disse:

Faça-se a luz, referia-se ao Filho, sendo assim

não só a ele dessemelhante, mas também

anterior. Mas esta impiedade é melhor nem

mencionar. Se o fizemos é tão somente para

expor-vos o que foi dito. As trevas, portanto,

eram provocadas pelas nuvens. Pois do mesmo

modo havia trevas no Egito, não sendo de

noite, mas névoa provocada. Assim também

no monte Sinai: havia trevas, não da noite,

mas da nuvem que o encobria. Assim também

foram as trevas sobre a cruz de Cristo, não da

noite que caía, mas de uma sombra projetada

de um eclipse. Como segue, não convém tocar

na palavra de Deus de maneira simplória. E o

espírito de Deus pairava sobre as águas (Gn

1, 2). “Espírito” significa vento, como está

escrito em outra passagem: Com um forte

espírito (pneu/mati) destruirás as naus de

Tarsis (Sl 47, 8), onde “espírito” significa o

movimento do ar. Não pense que ar e vento

sejam coisas diversas, pois o próprio ar em

movimento produz vento, como prova a

experiência. Freqüentemente, com efeito, com

um fole ou com um fino tecido movimentamos

o ar que está imóvel, e produzimos vento a

partir do movimento do ar. A fim de que

demonstre, a partir da palavra “espírito”, que o

vento é movimento do ar, está escrito pairava,

pois é próprio do vento estar sobre a criação. E

Deus disse: Faça-se a luz. Por que Moisés

também não escreveu: “E Deus disse: Faça-se

o céu, Faça-se o mar”? E por que antes escreve

fez e depois disse, já que entre nós a palavra

precede a ação, já que primeiro dizemos e

depois fazemos? Porque, indicando que Deus

primeiro age, queria provar que o ato criador é

mais veloz do que qualquer palavra. Quando

Deus cria a matéria por seu poder, então diz:

fez. E quando havia intenção de embelezar a

criação (o princípio do universo era a luz),

Moisés emprega um termo condizente. E uma

Page 74: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

74

vez que a primeira obra de Deus foi a luz e a

última o homem, primeiramente Deus cria a

luz pela palavra, e por último cria o homem

pela ação: começando com a luz, termina pela

luz. 6. E eis porque digo ser o homem também luz:

A luz descobre os seres: o homem é a luz do

mundo. Desde que apareceu te mostra a luz da

arte, a luz da ciência. A luz mostra o grão, a

inteligência faz o pão; a luz mostra o fruto da

videira, a luz da inteligência mostra o vinho

que nele está; a luz mostra a lã, a luz do

homem mostra o manto; a luz mostra a

montanha, a luz da inteligência mostra uma

pedreira. Por esta razão também o Salvador

chama os apóstolos de luz, dizendo: Vós sois a

luz do mundo (Mt 5, 14). Por que os chama de

luz? Certamente não somente para elogiá-los,

mas para indicar a esperança na ressurreição.

Assim como a luz da tarde que se põe: ela não

se extingue, mas se esconde; e escondendo-se

aparece de novo, também o homem: como

num poente é conduzido para o túmulo, e de lá

espera um dia a aurora da ressurreição. Faça-

se a luz. Moisés disse apenas que foi criada,

mas como foi criada não revela, nem mesmo

sabia. Que a luz foi criada, todos nós

afirmamos que sabemos, mas como foi criada,

não compreendo. Por isso também o Salvador

disse aos apóstolos: A vós não convém saber

os tempos e os momentos que o Pai

estabeleceu em seu próprio poder (At 1, 7). Se

não podemos conhecer os tempos e os

momentos dispostos por Deus, podemos

compreender com raciocínios humanos o

Soberano dos tempos e o Criador dos séculos?

E Deus disse: Faça-se a luz. E a luz foi feita.

Ó quão grande e santo poder! Ó maravilhas

incomensuráveis! E a luz foi feita, e Deus

chamou a luz dia, e as trevas noite. Por que

chama “dia” (h9me/ra)? A palavra “h#meron”

designa tudo aquilo que é reluzente e amável.

Por isso também designamos pelo termo

“h9mero/thj” a filantropia, e os animais

domésticos “h#mera”. E Deus chamou a luz dia

e as trevas noite Por que “noite”? Porque de

noite, ao homem que se deita, vem à mente a

lembrança da morte, como se lhe dissesse:

“Aprende, ó homem, o que és. És mortal. És

Page 75: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

75

servo do sono. Por que estais aí a imaginar

aquilo que é superior a ti?”. A noite é também

é uma ocasião para o arrependimento, por isso

disse Davi: Aquilo que dizeis em vossos

corações, chorai sobre vossos leitos (Sl 4, 5).

De fato, à noite, o homem que se deita não é

morto nem vivo. Pergunta ao herético: “É

morto ou vivo?” E se ele disser “vivo”, diga:

“Por que, então, não percebe os que falam ou

caminham?” Se, porém, disser “morto”, diga:

“Como, então, respira? De fato, que tudo o que

respira não está morto, e tudo o que não sente

não está vivo... Ignoras a ti mesmo, mas ousas

fantasiar sobre o que é superior a ti?” Mas

basta: isto já é o suficiente para o primeiro dia.

A tarde já cai, como aquela do primeiro dia e,

por quanto nos foi possível, se profundo foi o

objeto de nossa reflexão, na mesma proporção

o explicamos. É responsabilidade dos fiéis

indagarem sobre aquilo que dissemos, e

aprofundar a exposição do que fizemos. 7. E nós, que somos nutridos pelo santo jejum,

e enquanto nos privamos do nutrimento do

corpo nos deleitamos com as coisas celestiais,

apliquem-nos com zelo na observância do

santo jejum, pois está escrito: Santificai, pois,

o jejum (Jl 1, 14). Nós o santificamos, ou

somos santificados por ele? Na verdade, o

profeta com esta expressão quis dizer:

“observai santamente o jejum”. O mesmo vale

quando rezamos: Santificado seja o Teu Nome

(Mt 6, 9): não que rezamos em favor do Nome

Divino (pois o nome Dele santifica todas as

coisas), mas, uma vez que o Nome foi

invocado sobre nós (pois somos chamados de

Cristãos em virtude do nome de Cristo), é

como se disséssemos: “Que o Teu Nome seja

santificado sobre nós”. Junto ao Santo tudo é

santo, e não há nada próximo a Deus que não

seja santo, pois o Deus Santo repousa entre

seus santos. Também o seu céu é santo: Será

ouvido a partir de seu céu que é santo (Sl 19,

7). Os anjos são santos: Quando vier o Filho

do Homem em sua glória com seus santos

anjos (Mc 8, 38). A terra encerra o santo culto:

E quererá cancelar a aliança sobre a Sua

terra santa; Davi fala do átrio santo: Adorai o

Senhor em Seu santo átrio (Sl 95, 9); Segundo

Isaías, o Templo é santo: Pois santo é o seu

Page 76: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

76

Templo, admirável em justiça (Sl 64, 5-6).

Também as ovelhas sacrificadas, mesmo

sendo animais desprovidos de razão, eram

chamadas de santas: Como as santas ovelhas

em Jerusalém; a Aliança é santa: E confirmará

com muitos a Sua santa Aliança (Ez 36, 38);

Jerusalém era chamada santa: E sobre a cidade

santa de nossos pais, Jerusalém (Dn 9, 24-27).

Nada, pois, vai ao encontro de Deus se não é

santo. Por isso diz Paulo: E a santidade, sem a

qual ninguém verá a Deus (Hb 12, 14). Nos

abstivemos de pão: abstenhamo-nos também

da iniqüidade. Não comes pão? Não devores a

carne dos indigentes, para que Deus não diga

sobre ti: Devoram o meu povo em pasto de pão

(Sl 13, 4). Não bebes vinho? Que a cólera não

te inebrie, para que não ouças do Legislador: A

cólera os faz semelhantes à serpente (Sl 58,

5), e de novo: Fúria de dragões é o vinho

deles (Dt 32, 33). Toda vez que oprimirdes o

indigente e ele gemer, saibas que ele estará na

presença de Deus comendo o pão das

lágrimas. Por isso Deus clama: Cobris o meu

altar de lágrimas (Ml 2, 13). Deus reprova os

que choram sobre seu altar, dizendo:

Sacerdotes, entrastes e chorastes (Jl 1, 3). Mas

reprova não porque chorassem, mas porque se

encontravam ali, diante de seu altar, vítimas de

injustiça: órfãos e viúvas. E para provar que é

deles que fala, acrescenta: Com lamento,

gemido e dor (Jl 2, 12). Ainda é conveniente

considerar as nossas ofertas. Nos é apresentada

a mesa da alma, a Palavra de Deus. Quando o

corpo jejua se santifica, a alma que não se

alimenta morre. Que o corpo jejue dos

pecados, a alma, porém, se alimente dos

divinos ensinamentos. Não podes comer do

pão de Cristo e do pão das lágrimas, como diz

Paulo: Não podeis participar da mesa de

Cristo e da mesa dos demônios (I Cor 10, 21).

Portanto, ao que jejua, é necessário afastar-se

de alimentos, mas, em primeiro lugar, dos

pecados. E, de fato, a cada dia, os anjos

observam quem demonstra abster-se da

avareza, ou da luxúria, ou da iniqüidade.

Abstinências desta natureza são registradas

pelos anjos e Deus as armazena em seu

tesouro. Meus irmãos, assim como os oficiais

relatam tudo ao Imperador por meio de libelos,

Page 77: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

77

do mesmo modo os anjos a Deus relatam tudo

o que acontece, não para comunicar algo que

Ele ignore, mas para realizar aquilo que lhes é

próprio na liturgia da criação. Eu exaltaria dez

mil vezes aquele não jejua do que aquele que

jejua e comete injustiça. Digo isto não para

dispensar do jejum, mas para proclamar a

religião. Pois não há mal algum no fato de

comer, mas pecar, isto sim é maligno, como

diz Deus sobre um certo homem justo: O teu

pai não comia, mas fazia a minha vontade. E

em outra passagem: O quarto, o quinto e o

décimo jejum serão para vós causa de alegria,

felicidade e belas festas: amai a verdade (Zc

8, 19). Mas resplandeceu a luz sensível, para

que proclamasse o Autor da luz. Cai a tarde,

selando o curso deste dia. Belo o início de

nossa reflexão, que assim seja também no

final. Não a rejeites como algo ordinário, mas

acolha o que diz Davi: Para o fim, que não o

destruas (Sl 74, tit.). Que o Deus da luz vos

ilumine a todos pela Sua palavra, pela Sua lei,

pela fé, pela justiça e pela prudência, em

Cristo Jesus Nosso Senhor, pelo Qual e com o

Qual a glória ao Pai e ao Santo Espírito pelos

séculos dos séculos. Amém!

Page 78: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

78

CONCLVSIO

Quibus expositis argumentis, ad aliquas conclusiones veniamus oportert. In primis

animadvertendum hoc proposuimus: rhetorica operum exaratorum analysi, quae sunt a

Christianis auctoribus vel probata vel maxima admiratione affecta, ad ea explicanda atque

aestimanda elocutionis principia secundum artem illam apta videtur. Nam cum textum in

illas partitiones oratorias tum propositiones solutas per cola et commata nobis dividentibus

ea omnia, quae perspicua amplius non sunt lectoribus nostris, praeclarae vero Severiani

Gabalorum episcopi indoli patuerunt et necessaria ad dicendum praebuerunt.

Primum, quod pertinet ad inventionem, praesertim de etheos compositione oportet

notare. Namque quod de Severiani ethos invenimus est magni momenti ad omnia

confirmanda quae dixerunt illi scriptori ecclesiastici de Gabalensis ingenio oratorio.

Etiamsi non superet eloquentia illos maximos scriptores, verbi gratia Iohannem

Chrysostomum et illos Cappadocas, homiliaeque suae nostris auribus mediocriter sonent,

Severianus tum ex inventione, elocutione et dispositione quibus orationem ICosmg

exaravit, virum quidem doctum auditoribus suis se ostendere constituit, ut vidimus in

argumentatione quam disposuit in exordio et expositione (vel narratione) qui sunt in

ICosmg, cum illa genera dicendi quae pertinent ad philosophum (diatriba) et grammaticum

(commentarium) eligeret ad Sacras Scripturas interpretandas.

Deinde, quod pertinet ad dispositionem, praesertim de modus argumentandi. Hoc

etiam est indicium viae ac rationis quibus illi christiani scriptores Antiocheni usi sint ad

Sacras Scrituras interpretandas, praecipue de usu statuum legalium ad inveniendum non

solum ethos sed etiam scribentis intentionem eorum qui Libros Sacros exaraverunt. Ut N.

Cipriani vir doctus putat et nos eum sequentes, haec quidem elementa a multis qui se

Litteris Christianis Antiquis tradunt neglegi videntur, praesertim ab iis qui rationi

interpretandarum Sacrarum Scripturarum quam “Patres” effecerant student, qui saepe hanc

rem circumcidunt, dividentes eam in partes duas, quarum alteram quae pertinet ad rationem

interpretandi scriptorum Antiochenae scholae, alteram Alexandrinae.188

Tamen non solum

188

Cf. N. CIPRIANI, La retorica negli scrittori cristiani antichi, Roma 2013, p. 32.

Page 79: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

79

apud Latinos scriptores ecclesiasticos sed etiam apud illos Graecos, verbi gratia Severianus

noster ut vidimus, usum statuum legalium in eorum ratione interpretandarum Sacrarum

Scripturarum invenire possumus.

Postremo, de elocutione in ICosmg notare oportet quomodo non solum figurae

abundent, sed praesertim quomodo Severianus iis ad persuadendum et animos movendos

usus sit. Ut enim Severianus ipse affirmat, usus figurarum non solum ad ornandos locos

valent, sed etiam vim ad interpretandum habent: “ 9Ecakij le/gei to\, ]Hn, i3na e9rmhneu/sh|

to\ o1n.”189 Brevis haec sententia est magni momenti ut non solum sciamus quo modo

Severianus figuras per adiectionem interpretaretur, id est tamquam hermeneutica

instrumenta, sed etiam nobis vinculum dilucidum inter artem Rhetoricam et illam

interpretandarum Scripturarum praebet, quod in commentario grammatici proprio

continetur.

189

ICosmg 3, col. 432.

Page 80: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

80

BIBLIOGRAPHIA

I. Fontes:

ARISTOTELIS, De arte Rhetorica, ed. J. Henderson, LCL 193, Cambridge-London 2006.

Rhetorica ad Herennium, ed. F. Marx, Lipsiae 1964.

CHRYSOSTOMVS I., Homilia II, dicta postquam reliquiae martyrum etc., PG 63, coll. 467-

472.

CICERO M.T., De Inventione, H. Bornecque ed., LCL 386, Cambridge-London 2006.

- , Topica, H. Bornecque ed., LCL 386, Cambridge-London 2006.

- , De optimo genere oratorum, H. Bornecque ed., LCL 386, Cambridge/London

2006.

COMBEFIS F., Bibliothecae Graecorum Patrum Auctarium Novissimum, Pars Prima,

Parisiis 1672.

GENNADIVS SCHOLASTICVS, De viris illustribus , in PL 58 1059-1120.

HIERONYMVS, De optimo genere interpretandi, (ep. LVII ad Pammachium), PL 22, coll.

571-572.

MANSI J. D., Sacrorum Conciliorum Nova Amplissima Collectio, tomus III, Florentiae

1759.

SEVERIANVS GABALENSIS, Orationes VI in mundi creationem in PG 56, 430-500 (Cf. CPG

4185-4295 et Suppl. 251-263).

SOCRATES, Historia Ecclesiastica, G.C. Hansen ed., SC 505, Paris 2006.

SOZOMENVS, Historia Ecclesiastica, J. Bidez – G. C. Hansen edd., SC 516, Paris 2008.

Page 81: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

81

PALLADIVS, Dialogus de vita Chrysostomi, A.-M. Malingrey ed., SC 341-2, Paris 1988.

PHOTIVS, Bibliotheca, t.1, cod. 1-84, R. HENRY ed., Paris 1959.

WILSON N. (c.), Fozio: Biblioteca, Milano 1992.

II. Studia et Instrumenta

AA.VV. Dizionario dell’Antichità Classica, Torino 2000.

AGOSTO M., Prima Rhetorices Rudimenta, Stronconii 2011.

ALTENDORF H. D., Untersuchunguen zu Severian von Gabala, Tübingen 1957 [dissertatio

ad Doctoratum consequendum].

AUBERT R. (dir.), Dictionnaire d'Histoire et de Géographie Ecclésiastiques, Paris 1981.

BADY G., “L‟Editio Parisina Altera des oeuvres de Jean Chrisostome et la Patrologie

Grecque de Migne” in Eruditio Antica 4 (Paris 2012).

BAREILLE J., Oeuvres Complètes de S. Jean Chrysostome, Tome Sixième, Paris 1868.

BARTHES R., La Retorica antica, Milano 2006.

BISPHAM E. – HARRISON T. – SPARKES B. A. (edd.), Ancient Greece and Rome, Edinburgh

2010.

BIZOS M., Syntaxe grecque, Paris 2002.

CAMERON A.C. – LONG J. – SHERRY L., Barbarians and the Politics at the Court of

Arcadius. The Transformation of the Classical Heritage, Berkeley 1993.

CHANTRAINE P., Dictionnaire Étymologique de La Langue Grecque, Paris 1968.

CIPRIANI N., La retorica negli scrittori cristiani antichi, Roma 2013.

Page 82: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

82

CUNNINGHAM M. B. – ALLEN P. (edd.), Preacher and audience: Studies in Early Christian

and Byzantine Homiletics, Leiden-Boston-Köln 1998.

DI BERARDINO A.– FEDALTO G. – . SIMONETTI M (c.), Dizionario di Letteratura Patristica,

Milano 2007.

DÖPP S. – GEERLINGS W., Dizionario di Letteratura Cristiana Antica, Città del

Vaticano/Roma 2006.

GARAVELLI B.M., Manuale di Retorica, Milano 2008.

HEIDEGGER M., Che cosa significa pensare?, Milano 1979.

- , Hölderlins Hymne “Der Ister”, Gesamtausgabe 53, Frankfurt am Main 1984.

KELLY J.N.D., Early Christian Doctrines, London 1989.

LAMPE G.W.H., A Patristic Greek Lexicon, Oxford 1961

LAUSBERG H., Elementi di retorica, Bologna 2002.

MARROU H. I., S. Agostino e La fine della cultura antica, Milano 1987.

MONTANARI F. – MONTANA F., Storia della letteratura greca. Dalle origini all’età

imperiale, Roma-Bari 2010.

MORESCHINI C. – NORELLI E., Patrología. Manual de Literatura Cristiana Antigua Griega

e Latina, Salamanca 2009.

OLIVAR A., La predicación Cristiana antigua, Barcelona 1991.

PIZZOLATO L. F., “Un‟analisi retorica del prólogo dell‟Expositio Psalmi CXVIII di

Ambrogio” in Retorica ed Esegesi Biblica: il rilievo dei contenuti attraverso le forme. Atti

del Seminario di Antichità Cristiane (“Vetera Christianorum” 24), Bari 27-28 novembre

1991.

Page 83: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

83

PUECH A., Histoire de la littérature grecque chrétienne, Paris 1930.

REBOUL O., Introduzione alla retorica, Bologna 1996.

RIZAKIS A. D., “Anthroponymie et Société. Les noms Romains dans les Provinces

Hellénophones de l‟Empire” in IDEM (ed.), Roman Onomastics in the Greek East. Social

and Political Aspects, Proceedings of the International Colloquium on Roman Onomastics,

Athens, 7-9 September 1993.

SCHMOLLER A., Handkonkordanz zum griechischen Neuen Testament, Stuttgart 2002.

SIMONETTI M., Lettera e/o Allegoria. Un contributo alla storia dell’esegesi patristica,

SEA 23, Roma 1985.

SIMONETTI M. – PRINZIVALLI E., Storia della Letteratura Cristiana Antica, Bologna 2010.

VOICU S. J., “Il nome cancellato: la trasmissione delle omelie di Severiano di Gabala” in

Revue d’Histoire des Textes n.s. 1 (2006).

- , “Sevérien de Gabala”, in Dictionnaire de Spiritualité, Ascétique et Mystique,

Tome 14, coll. 752-763, Paris 1990.

- , “Severiano di Gabala” in M. SODI – A. M. TRIACCA (cura), Dizionario di

omiletica, Torino 1998.

- , “Solidarietà tra Cappadocia e Antiochia”, Il giusto che fiorisce come palma.

Gregorio il Taumaturgo fra storia e agiografia. Atti del Convegno di Stalettì (CZ),

9-10 novembre 2002. A cura di B. CLAUSI e V. MILAZZO (Studia Ephemeridis

Augustinianum 104), Roma 2007.

ZELLINGER J., Die Genesishomilien des Bischofs Severian von Gabala, Münster 1916.

Page 84: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

84

INDEX

SVMMARIVM, p. 02

ABBREVIATIONES ET SIGLA, p. 04

INTRODVCTIO, p. 06

CAPITVLVM PRIMVM:

SEVERIANI GABALENSIS VITA EIVSQUE OPERA, p. 08

1. De fontibus Severiani vitae, p. 08

2. Praecipuae notae biographicae et chronologicae de Severiani vita, p. 09

2.1. Tabula chronologica de Severiani vita, p. 14

2.2. Praecipue notae de tempore quo vixerit Severianus, p. 15

3. Severiani de operibus, p. 17

4. De textu tradito orationum VI Severiani Gabalensis de Cosmogonia, p. 19

CAPITVLVM SECVNDVM:

ORATIONIS I DE COSMOGONIA ANALYSIS RHETORICA, p. 21

1. Introductio: de via ac ratione rhetoricam ad analysin consequendam, p. 21

2. De quaestionibus praecipuis de oratore, eiusque auditoribus et dicendi genere, p. 24

3. Quaestiones quae ad textum pertinent, p. 27

3.1. Dispositio exterior orationis ICosmg, p. 28

3.2. Initium: Exordium (ICosmg 1), p. 28

3.2.1. Dispositio, p. 29

3.2.2. Elocutio, p. 34

3.2.3. Inventio, p. 43

Page 85: Pontificium Institutum Altioris Latinitatis · 2015. 1. 31. · biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile

85

3.3. Medium: Expositio (ICosmg 2-6), p. 45

3.3.1. Diatriba in ICosmg, p. 45

3.3.2. Status Legales et exegesis in ICosmg 2, p. 48

3.3.3. Severianus orator an grammaticus? (ICosmg 3-6), p. 51

3.4. Finis: Epilogus (ICosmg 7), p. 59

CAPITVLVM TERTIVM:

SEVERIANI GABALORUM EPISCOPI ORATIONIS I DE COSMOGONIA INTERPRETATIO IN

SERMONEM LVSITANICVM, p. 62

1. Praemittenda, p. 62

2. Interpretationis de via ac ratione, p. 62

3. Interpretatio, p. 65

CONCLVSIO, p. 78

BIBLIOGRAPHIA, p. 80

INDEX, p. 84