Pilgrimage, Religious Experience, March, Arbaeen, Safar, · 2021. 8. 14. · Bi-quarterly...

Bi-quarterly Scientific Journal Letter of Culture and communications, Research Article, Vol. 5, No. 1 (Serial 9), Autumn and Winter 0202

From Mashad to Karbala; a Qualitative Study of Two Ritual Marches

at the End of Safar and Arbaeen

Mohammad Reza Pouyafar Saeedeh Davari Moqadam Zeinab Mohammadzadeh

Abstract In recent years and after the expansion of Arbaeen March and Shias' enthusiasm

for participation in it, there has been a trend to some other similar ritual practices as

well. Aside from some intruding heresies that have no root in religious history, the

pilgrimage to Mashad in the form of march is to be considered a more or less ancient

one destined to visiting the shrine of an eminent Imam. Since Iranians comprise a

major portion of Arbaeen March and they are also initiators of the same practice to

Mashad at the end of Safar, a comparison between the two models can offer a

suitable knowledge of Iranian pilgrimage styles. This article has been based on a

qualitative research using participatory observation and deep semi-structured

interviews techniques with both pilgrims and servants in the two rituals. The data in

both were gathered in . The results demonstrate fundamental similarities in the

general pilgrimage models. Meanwhile, some remarkable differences have also been

detected, especially as regards the dominant journey styles, how the pilgrims have

been served, their organization and how the participants have shown their identities

particularly in regard to the existing cultural varieties.

Keywords: Pilgrimage, Religious Experience, March, Arbaeen, Safar,

Karbala, Mashad

Assistant Professor of Sociology, Amin Disciplinary University (Corresponding Author), Tehran [email protected]

M.A. in Sociology, Imam Khomeini and Islamic Revolution Research Center, Tehran,

[email protected]

Assistant Professor of Fiqh and Law, Imam Khomeini and Islsmic Revolution Research Center,

Tehran, [email protected]

Received: 2020/00/22

Accepted: 2020/09/08

mailto:[email protected]



941 -915، صص. 9999(، پائیز و زمستان 9، سال پنجم، شماره اول )پیاپي پژوهشي مقاله ارتباطات، و فرهنگ دوفصلنامه علمي نامه

اربعین و( مشهد) صفر آخر زيارتي رويپیاده آيین دو كیفيِ مطالعه كربلا؛ تا مشهد

(كربلا) * پويافر محمدرضا

** مقدم داوري سعیده *** محمدزاده زينب چكیده

روی اربعين و اشتياق شيعيان برای حضور در آن، پياده ملاحظهقابلاخير و پس اش رشد هایسالطی های نوینی که اش بدعت ظرنصرفاست. های شیارتی دیگری نيز در ميان شيعيان توسعه یافتهرویپياده

روی نسبتاً سوی مشهد نيز که یک آیين پيادهروی شیارتی بهشوند، پيادهگاه بدون ریشه تاریخی انجام میسوی حرم یک امام دیگر شيعيان است، اهميت بيشتری یافته است. اشآنجاکه بخش مهمی اش قدیمی به

روی شیارتی آخر صفر به د و ایرانيان بانيان اصلی پيادهدهنروی اربعين را ایرانيان تشکيل میشائران پيادهتواند روی شیارتی میمشهد نيز هستند، مقایسه بين الگوی تجربه شیارت و حضور در این دو پياده

ویژه ایرانيان به دست دهد. مقاله حاضر با پرسش اش این شناخت مناسبی اش الگوهای شیارتی شيعيان بههای های مشاهده مشارکتی و مصاحبهر چارچوب یک پژوهش کيفی با تکنيک، دهاشباهتو هاتفاوت

ی پژوهش هادادهاست. روی، انجام شدهساخت یافته با شائران و خادمان در هردو آیين پيادهعميق نيمه 1396روی آخر صفر به مشهد، هر دو در سال روی اربعين و پيادهاش دو مطالعه تجربی در مورد پياده

ی بنيادین در الگوهای کلی سفر و تجربه هاشباهتدهنده وجود اند. نتایج تحقيق نشانشده گردآوریهای مهمی نيز بين تجربه شیارت شائران در این حال، تفاوتشیارت ایرانيان در این دو آیين است. درعين

ساماندهی این رسانی به شائران و ویژه در الگوی غالب سفر، نحوه خدماتدو آیين وجود داشته که به مشاهدهها و همچنين الگوی ابراش هویت و تنو فرهنگی موجود در بستر این دو آیين، قابلفعاليت است.

.مشهد کربلا، صفر، اربعين، روی،پياده دینی، تجربه شیارت، واژگان كلیدي:

. (مسئول نویسنده) تهران، جمهوری اسلامی ایران، امين انتظامی علوم دانشگاه شناسی جامعه استادیار *

[email protected] .تهران، جمهوری اسلامی ایران، اسلامی انقلاب و خمينی امام پژوهشکده شناسی، جامعه ارشد کارشناس **

[email protected] .تهران، جمهوری اسلامی ایران، میاسلا انقلاب و خمينی امام پژوهشکده حقوق، و فقه استادیار ***

[email protected]

21/01/4811تاريخ دريافت:

20/40/4811تاريخ پذيرش:

9999پائیز و زمستان (، 9)پیاپي اول ه، شمارپنجمسال 916

مقدمه

ی هاکنشا ینداری و نمودی اش تجربه دینی همراه بدین نمودهای ترمهمشیارت، یکی اش های شیارتی، در ادیان رویيادهپفردی و مشارکت در مناسک شیارتی است. در این ميان،

یژه شيعيان اهميتی ویژه دارد. در ميان مسلمانان، وو به در ميان مسلمانان اشجملهمختلف روی اربعين است که پس اش سقوط صدام در يادهپروی شیارتی، يادهپین آیين تربزرگخورشيدی( مجدداً با تحولی شگرف احيا شد. در کنار آیين 1382ميلادی ) 2113 سال شائرانیژه وبهروی اربعين که در اصل، سنتی عراقی با مشارکت سایر مسلمانان پياده

های شیارتی اصيل دیگری نيز در ميان شيعيان وجود دارد. رویایرانيان است، پيادههای ائمه مدفون در سوی حرمتر عراقی و بههای شيعی در بسرویهرچند بيشتر پياده

روی شیارتی به مقصد مشهد شوند، اما متناظر ایرانی آن، آیين پيادهیمکاظمين انجام مقدس است.

روی شیارتی یادشده، هر یک در بستر فرهنگی و مذهبی خاص خود دو آیين پيادهبه فاصله چند روش اش ، رشد یافته و با وجوه اشتراکات و افتراقات مختلفیگرفتهشکل

سوی دو حرم و مکان مقدس متعلق به دو امام شيعيان جلب هم، شائران شیادی را بهگيری یکی اش ای برای شکلکنند. اربعين، چهل روش پس اش واقعه عاشورا، شمينهمی

و 7، ص. 2117های شیارتی پياده در دنيا است.)گریفين و راج، ترین آیينپرجمعيتwww.arcworld.org/projects.asp?projectID=055://http) ،هشت روش پس اش آن

شود. گرچه هریک اش این دو آیين آخر ماه صفر به مقصد مشهد انجام می رویپيادهروی شیارتی ین، پيادهباوجوداخود را دارند، « مادرِ»رنگ و بوی فرهنگ جامعه شدتبه

وی شيعی دارد.در هر دو بستر ایرانی و عراقی یادشده، رنگ و بروی پياده اشجملههای شیارتی دیگری رویها پيادهدر این ميان، هرچند که عراقی

کاظمين)در ایام شهادت امام موسی کاظم( و شعبانيه)در ایام ولادت امام حسين( را نيز های شیارتی پياده در کشور کنند، اما تقریباً فضای حضور آنها در آیينتجربه می

لبته تعداد معدودی اش شائران عراقی نيز هرساله با پای پياده به شیارت خودشان است. اروی آخر صفر اما با توجه به فاصله شمانی بسيار کم پياده؛ روندیمامام رضا در مشهد روی اربعين، این احتمال و امکان در مورد حضور عراقيان در مشهد تا ایام پياده

917 و همكاران محمدرضا پويافر/...صفر آخر زيارتي رويپیاده آيین دو كیفيِ مطالعه كربلا؛ تا مشهد

. در مقابل، شائران ایرانی در ميان همه روی آخر صفر مشهد بسيار کم استپيادههای شائر مسلمان تنها ملتی هستند که با جمعيت چند صد هزار نفری در دو آیين گروه روی، یکی در ایران و دیگری در عراق حضور و مشارکت دارند.پياده

های گردآوری شده در آنچه در این پژوهش مورد تحليل قرار گرفته، بر اساس دادهالگوی »یکی پژوهشی کيفی با محوریت مطالعه :عه تجربی، انجام شده استدو مطالاست که هرچند موضو آن « روی اربعينها و تجربه خير دینی در آیين پيادهفعاليت

روی اربعين و تجربه شیارت نبوده، اما به دليل وسعت و تنو دادههای کلی پيادهیژگیوای آن برای هها و مشاهدات ميدانی، دادههای کيفی گردآوری شده اش خلال مصاحبه

قرار گرفته است. مورداستفادههای شیارت و حضور شائران در آن، تحليل ویژگیروی با مشاهده مشارکتی در خلال حضور در پياده شدهانجاممطالعه دیگر، پژوهش

با شائران حاضر در آن است. هر دو پژوهش آخر صفر به مشهد و انجام چند مصاحبهشده در هر دو پژوهش یگردآورهای یت دادهدرنهاانجام شده است. 1396در سال

برای پاسخ به این پرسش محوری مورد تحليل و تفسير قرار گرفتند که: تجربه مشارکت ها چه هایی برخوردار است و این ویژگیروی آخر صفر به مشهد اش چه ویژگیدر پياده روی شیارتی اربعين دارد؟موجود در پيادهیی با الگوی هاتفاوتو هاشباهت

ی شیر بوده است هاپرسشبالا، این پژوهش در پی پاسخ به مسئلهبر اساس طرح تحقيق(: سنالات)

روی اربعين روی شیارتی شيعيان )پيادههای هریک اش دو پيادهویژگی - روی آخر صفر به مشهد( چگونه است؟سوی کربلا و پيادهبه

روی شیارتی چيست؟ی این دو آیين پيادههاهتشباهای و تفاوت -

و الگوی شیارتی شيعيان هایژگیوچه نسبتی با هاشباهتو هاتفاوتاین - هریک اش دو کشور عراق و ایران دارد؟

پیشینه پژوهش -9

ای طولانی دارد. بخش مهمی اش آنان به ابعاد تاریخی و پژوهش در باب شیارت سابقهتحقيق درباره اول اربعين حضرت »اند. ارت اربعين، پرداختهنظری شیارت، همچون شی

تاریخی نخستين شیارتِ اربعين مسئله( که به 1383)قاضی طباطبایی، « سيدالشهدا


)حسينی طهرانی، « اربعين در فرهنگ شيعه»يت امام حسين ) ( پرداخته و باهلاشسوی اجتماعی درباره اما پژوهش؛ ها هستند( دو نمونه اش این قبيل پژوهش1384

آغاش دوره انداشهبههای تجربی در این مورد، ویژه پژوهش، به«های شیارتیرویپياده»روی، جوان است. در این ميان، بخش مهمی اش آنچه های شیارتی پيادهجدید این آیين

است.روی اربعين بودهکه انجام شده نيز، بيشتر متمرکز بر پژوهش در پيادهی شیارت حرم ائمه هاتجربهی تجربی نيز در مورد سایر هاهشپژومعدودی اش

الف(، طالبی 1397شيعه، اشجمله شیارت حرم رضوی انجام شده است. مطالعات پویافر)(، اجتهدنژاد کاشانی و 1394(، شردموی )1394(، نودهی و همکاران)1394و همکاران)

ی تجربی انجام شده در اهپژوهشیی اش هانمونه(، 1391( و مکری شاده)1391قوامی)یی که بر هاپژوهشمورد شیارت و تجربه شائران حرم امام رضا ) ( هستند. در این ميان،

. تنها نمونه انداندکروی شیارتی آخر صفر به مشهد متمرکز شده باشند، بسيار پياده( است. 1397خاص و جدید در این مورد، پژوهش ورشوی، بهروان و صدیاق اورعی )

نيوی در تجربه سفر پياده د - ر پژوهش خود به واکاوی معنای دوگانه معنویآنها داند. این پژوهش در چارچوب شائران به مشهد در ایام شهادت امام رضا ) ( پرداخته

است. در این مطالعه به چگونگی ی کيفی با رویکرد پدیدارشناسی انجام شدهشناسروشو هاتين(، معنای این تجربه برای شائران و يری سفر پياده شائران امام رضا ) گشکل روی شیارتی، پرداخته شده است.ی آنان اش این پيادههازهيانگ

در مورد شدهانجامی هاپژوهشدر بالا، بيشتر مورداشارهمطالعه جزبهاما اند. جدیدترین روی اربعين تمرکز داشتهی شیارتی مسلمانان، بر پيادههارویپياده

در مورد اربعين، مربوط به پيمایش سنخ شناسی شائران شدهامانجپژوهش انطباق با های قابل، ب( است. این پيمایش به بررسی ابعاد و منلفه1397اربعين)پویافر،

روی اربعين و همچنين برخی نظرات شائران در مورد برخی موضوعات مربوط به پيادهحکميت در آن پرداخته است. روی اربعين، حضور ایرانيان در آن و نقش پياده

شناسی شائران اربعين که یی همچون پيمایش سنخهاپژوهشاش معدود نظرصرفشده، بيشتر در چارچوب های انجامی کمّی و پهن دامنه بوده، اندک پژوهشامطالعه

پدیدارشناسی ( به 1397عنوان نمونه فرهادی محلی )است. به شدهانجاممطالعاتِ کيفی محقق پرداخته است. روی اربعين )موردمطالعه کاروان ایرانی شیارتی کربلا(هتجربه پياد


روی تجربيات شیسته شائران ایرانی در پيادهبا بررسی تلاش کرده است تا پژوهشی را منظور فهم انگيزه و وجوه تجربيات مشترک کشور عراق(، به - 1396اربعين حسينی)

.انجام دهدشائران پياده نيز به مطالعه کيفی الگوی ابراش هویت شائران ایرانی و عراقی در (1397)موسویروی اربعين پرداخته است. او در پژوهش خود با استفاده اش رویکرد کيفی و آیين پياده

ها با شائرانِ پياده ایرانی و عراقی، همچنين تحليل مشاهدات مشارکتی در تحليل مصاحبه الگوی ابراش هویت شائران بوده است. بررسی درصددروی اربعين، مسير پياده

ی معنوی گردشگران در هازهيانگ( در پژوهش خود به تبيين 1395)همچنين، بدُ کليه آن آماری پيمایش و جامعه پژوهش این روش. پرداخته است اربعين رویپياده

انگيزشی عوامل این پژوهش دراند. کرده شرکت اربعين رویپياده در که بوده شائرانیهای انگيزه اولویت و گرفتهرقرا یموردبررس رویپياده این در کنندهشرکت افراد عنویم

؛ ایمانی خوشخو و 1395است)همایون و بد، افراد نمونه اش روش کمّی مشخص شده (.1395بد،

روی مراسم پياده ريتأثای دیگر به بررسی ( در مطالعه1395)موسوی و همکاراناند. این تحقيق در چارچوب روش ارششی در کشور پرداختهاربعين بر روی تربيت نسل

که در باشدیمسال 31تا 16پيمایش در ميان جامعه آماری نوجوانان و جوانان بين ، انجام شده است. در این دست پژوهش یا اندداشتهروی اربعين شرکت مراسم پياده

ی و حضور در آیين در برپای« ها و انحرافاتيبآس»به انحصاراًیی که هاپژوهشروی اربعين مشاهده اند، یک نو رویکرد نهادی به پيادهروی اربعين، پرداختهپياده شود.می

هشائران پياد هشیست هادراک و تجرب( در پژوهش خود به بررسی 1393شاده )رضویبا اتکا به با مطالعه شائران اربعين پرداخته است. او در این پژوهش ایرانی در عراق

شن و مرد ایرانی در مسير هشائر پياد 63هایی که با یکرد کيفی و با تحليل مصاحبهروشیستۀ هنجف به کربلا انجام شده، درصدد واکاوی ادراک و تفسير این شائران اش تجرب

است.بوده خود اش این سفر پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وشارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نيز به همراه

اش حضور و نگارش روایتِ 1396ریزی شهر تهران در سال طالعات و برنامهمرکز م


روی اربعين برای تعدادی اش پژوهشگران توصيفی اش تجربه سفر و حضور در آیين پيادهو همچنين تعدادی پژوهش اجتماعی در این مورد اشسوی جامعه شناسان و انسان

فر، محمدرضا پویافر( اعتمادیشناسان ایرانی )حسن محدثی، جبار رحمانی، مهدی شناختی اش این روایت مردم شناسانه و جامعه 17حمایت کرده است. مجموعه

است )جوادی منتشرشده« روی اربعينروایت پياده»پژوهشگران در یک کتاب با عنوان های اجتماعی دیگر نيز در سطح حال، برخی پژوهش(. درعين1398یگانه، روشخوش، ( که 1394است. کتاب سليمانيه) منتشرشدهعه شناسان جوان ایرانی نظری اشسوی جام

پرداشد، یمروی اربعين به بررسی انتقادی مشارکت و حضور ایرانيان در آیين پياده( که 1397« )یشناختجامعهروی اربعين؛ تأملات پياده»دست است. کتاب یناشای انمونه

در مطالعه اجتماعی اربعين است نيز، مجموعه مقالاتی اش جامعه شناسان جوان ایرانی است. مسئلهنمونه دیگری اش این آثار است که بيشتر متکی بر تبيين و تفسير نظریِ

مشترک اغلب این مسئلهها به سطح نظری، اش اکتفای بسياری اش پژوهش نظرصرف، یا اندهای شیارتی پرداختهرویطورکلی به موضو پيادهها این است که یا بهپژوهش

اند. در این ميان تمرکز سایرِ روی اربعين متمرکز بودهتجربه شیارت در مورد پيادهعنوان نمونه روی اربعين بوده است. بهموضو پياده پژوهشگران مسلمان هم تنها بر

ها و تجربه شیارت در بين ( در پژوهش خود به مطالعه انگيزه2118مجتبی حسين )های یافته با شائران با شبانرداخته است. مصاحبه نيمه ساختروی اربعين پشائران پياده

های اصلی و همچنين مشاهدات ميدانی، روش 9انگليسی، اردو، فارسی و گجراتی اند.گردآوری اطلاعات او در این پژوهش بوده

های شیارتی رویدهد که اولاً در مطالعه اجتماعی پيادهنشان می هانمونهاین کند، یک غيبت و غفلت بزرگ یم( نيز اشاره 9، ص. 2118بی حسين)طور که مجتهمان

ی اشسوی پژوهشگران اجتماعی دین وجود دارد. حجم غرب يرغهای شیارتی رویاش پيادهکامپوستلا و عدم دروی سانتياگو در مورد پياده شدهانجامهای اشانداشه پژوهشيشب

بعين گواهی بر این مدعاست. وجود پژوهشی در مورد آیين بزرگ شیارتی همچون اری شیارتی مسلمانان نيز هایرودر مورد پياده شدهانجامهای که معدود پژوهشینادوم

1. Gujarati


ی همچون پژوهش حاضر که اولاً امطالعهبنابراین ؛ روی اربعين استمتمرکز بر پيادهی شیارتی روکه به مطالعه تجربه شیارت در پيادهینا ی تجربی باشد، دومهادادهمبتنی بر

است. نشدهانجامای پرداخته باشد، اساساً تاکنون یسهمقا طوربهدو حرم ائمه شيعه

مباني نظري-2

مفهوم زيارت -2-9

يار برای سفر عتمامکه دین، یک انگيزه هاستمدتسفر شیارتی، پدیده جدیدی نيست. تصادی شناخته يراقغشکل سفرهای نیتریمیقدعنوان و سفر مذهبی به دیآیم حساببه( 13، ص. 1392به نقل اش تيموتی و السن، 1992، )جاکوفسکی و اسميت شودیم

ی مقدس قدیمی و مدرن در نقاط مختلف هامکاننفر با اهداف دینی به هاونيليمسالانه به نقل اش همان( تعداد افرادی که در طول سال 2111) . جاکوفسکیکنندیمجهان، سفر

که اکثر آنها را کندیمميليون نفر برآورد 241را حدود روندیمبه سفرهای شیارتی .دهندیممسيحيان، مسلمانان و هندوها تشکيل به آن شائرو به معنی سفری است که pilgrimageشیارت در انگليسی معادل واژه

)بيگانه( است و در جریان بسط peregrims. اصطلاح انگليسی، مشتق اش واژه پرداشدیم. شیارت، سفری است کندیمکه به کشورهای دیگر سفر شودیم، به کسی اطلاق معنی

، خواه اش حيث گماردیمبرخوردار اش معنی و اهميت برای شخصی که به آن سفر همت ی قهرمانان یا هنرمندان و هاآرامگاه، مثلاً در دیدار اش «دنيا ورش»عرف عام و در ظاهر

ی گوناگون دینی هاهدفبا کهآن ترقيدقدینی و آهنگساشان مشهور و خواه در بافتوظيفه دینی، اجرای اعمال اش: انجام اندعبارت هاهدف. برخی اش این ردیپذیمصورت

عبادی، اقرار به ایمان، توبه کردن، کفاره گناهان، یافتن معجزه، در پی درمان یا مشاوره اژه شیارت، در مورد برآمدن و اقدام عملی در جهت نوساشی معنوی. همچنين و

ی دینی هاآرمانيروسفر درونی روح یا روان فردی که در جستجوی مقصد غایی س .شودیم کاربردهبهخویشتن است،

، صص. 12ی است که شامل سفر)پيدایش چندوجهشیارت در مسيحيت، یک مفهوم مسافر و شائر(، شندگی کردن همانند یک 1-16، صص. 4(، تحمل تبعيد )پيدایش 9-1

( است. شیارت کاتوليکی، 1-16، صص. 11عبرانيان ) تلاش برای یافتن سرشمين حقيقی


)فولادی و نوروشی، شودیمشامل سفرهای عبادی، توبه، شکرگزاری یا وفای به عهد (.11، ص. 1394

به ریشه قرون وسطایی که در آن نهفته است، پی توانیمبا دقت در کلمه شیارت که شدهگرفته رود،یمی دوری جابهتين به معنای کسی که برد. ریشه آن اش کلمه لا

خصوص سفر به مکانی دور( به جایی مقدس برای انجام ضمنی، معنای سفر )به طوربهتا اوایل قرن بيستم، تعریف فرایض دینی در آن نهفته است. این تعریف شیارت

ی اشاره به سفر به اما امروشه این واژه در گفتگوهای روشمره برا؛ قبولی بودقابلفاصله اشلحا . امروشه، سفر چه رودیمی غيرمقدس و غيرروحانی نيز به کار هامکان

مدت اقامت ممکن است کوتاه باشد و حتی ممکن است که هيچ اشلحا مکانی و چه مجاشی به سفر برود. طوربهمسافرت فيزیکی و واقعی صورت نگيرد و شائر

که شیارت، یناش شیارت دو مفروض دارد: نخست ا 9مدل مفهومیِ ویکتور ترنریافته( به سمت مکان دیگری فرآیندی است شامل حرکت اش یک مکان آشنا )ساخت

مشخص و شمانمدتکه شیارت، شامل و دیگری این یافته( و باشگشت اش آن)ناساختوارگی و تعامل در محدودی دور بودن اش ساختار است که با بودن در حالت جماعت

(.112-111، صص. 1993شود)گوثونی، می 2وارهجماعت کنندگانمشارکتميان

مفهوم سیالیت در زيارت -2-2

شناسی دین، تعریف شیارت مورد باشبينی به تحولات معاصر در مطالعات جامعهباتوجهپرداشی را در تعریف و نظریه« حرکت»است. آخرین نظریات این حوشه قرارگرفته

اجزای توانیمدهند. اش این دیدگاه، سه عنصر را نا قرار میدرخصوص شیارت مب)معطوف به معنا(، مقصد دهنده یک سفر شیارتی دانست: حرکت، انگيزه معنویتشکيل

(.74-75، صص. 1394یدئال ارششمند()شریعتی و کاشی، امقدس )تجسم یک طور سياليت بهمرتبط دانست. مفهوم « سياليت»توان با مفهوم در اینجا حرکت را می

مشخص در ادبيات نظری مربوط به وضعيت تجدد در دنيای معاصر پررنگ بوده است. ویژه به دليل وضعيت انسان و جوامع انسانی در تحولات شندگی مدرن و این اهميت به

1. Victor Turner.

2. Communitas.


رو، مفهوم سياليت مربوط به برداشتی نظری ویژه هویت در دنيای مدرن است. اشاینبه( اش آن 1994) 9ی شده است. گيدنزگذارنامکه با عناوین مختلفی اش دوران معاصر است

یا « مدرنيته افراطی» نند( عناوینی ما1386) 2، ویلمکندیمیاد « مدرنيته متأخر»با عنوان پذیری، خودانتقادی و درنهایت، . نسبيت، خدشهداندیمرا مناسب « فوق مدرنيته»شمارند. حرکت مداوم و این دوران برمییی است که برای هایژگیواشجمله « سياليت»

، اندبرشمردهیی که برای این دوران هایژگیوسياليت، مفهومی محوری است که در اکثر ندیگزیمرا بر« مدرنيته مایع»( بر همين اساس نام 2111) 1نهفته است. شیگمونت باومن

های مایعات و یژگیوکردن و تغيير که اش بودن، نفوذکردن، جذبو اش سياليت، روان .کندیمی برای دوران جدید استفاده ااستعارهعنوان مواد سيال هستند، به

ی مدرنيته است، اما هایژگیونوعی تعميق و بسط اش نگاه باومن، دوران جدید بهحال با آن تعارض دارد. تعارضی که بيش اش هر چيز ناشی اش گسترش سياليت درعين، هاتيقطعور اش سياليت، کمرنگ شدن مرشها و ی گوناگون است. منظهاحوشهدر ی فرهنگی پيشين، قابليت جابجایی مداوم مفاهيم هایفرودستو هایفرادستمعناشدن بیپایان است. یابی به یک سفر و حرکت مداوم و بیشدن فرایند هویتو تبدیل هانشانهو

یک استعاره برای فهم عنواناش مفهوم شیارت به توانیم( معتقد است که 1996) باومنرا برای فهم شائرشیست انسان معاصر استفاده کرد. باومن در مدرنيته معاصر، استعاره

ناپذیر هویت است. وی ، جوینده خستگیشائر. داندیمچالش هویتی انسان امروش مفيد ی موجود، خود را همواره در حال رفتن و جستجو هانهیگزدر مواجهه با کثرت

(.71-71، صص. 1394؛ شریعتی و کاشی، 2114، 9و اید 1ن)کلمنديبیمسياليت، تمام شندگی و هویتِ انسان مدرن را اشجمله در حوشه دین، مناسک دینی،

شناسانی است که توجه اشجمله جامعه 1گيرد. هرویولوژهیبرمشیارت و مکان مقدس در دین »کرد. او در جامعه شناسان دین را به اهميت حرکت و حافظه در این حوشه جلب

1. Anthony Giddens.

2. Jean Paul Williams.

3. Zigmunt Bauman

4. Coleman

0. Eade

6. Danièle Hervieu-Léger


( نسبت دین با 1999) «2و گرویده شائردین در حرکت: »( و در 1993) «9خاطره مثابهبه. علت اهميت مفهوم حرکت رديگیمحرکت و سياليت را در شیست انسان معاصر پی

طور خاص در نظریات هرویولوژه، دیدگاه مشخصی است که او به دینداری معاصر )به« حافظه دینیِ»او اشنظر. کندیمطرح « حافظه»را با مفهوم اشدهیا در اروپا( دارد. او

انسان معاصر در اثر مجموعه تحولاتی که دینداری را متحول کرده، دچار نوعی عنوان شنجيره تحولات مفقود شده است. یی اش دین بههاحلقهگسيختگی شده است و

ادیان نهادینه منجر شده مقصود اش این تحولات، تغييراتی است که به کمرنگ شدن است.

عنوان یک به تواندیمهرویولوژه اشنظراهميت سفر و حرکت تاحدی است که گونه شائرانه »استعاره در مفهوم دینداری انسان معاصر استفاده شود. در اینجا مقصود،

به معنای آن سبکی اش دینداری است که بيشتر واجد شائراست. گونه « دینداری انند سياليت، استقلال، داوطلبانه و تجربی و عاطفی بودن استخصوصياتی م

اشنظر(. 72، ص. 1394، نقل اش شریعتی و کاشی، 59، ص. 2116هرویولوژه )هرویولوژه، گونه شائرانه دینداری، کليد فهم شيوه دینداری معاصری است که متأثر اش

بر ر سکونت بداند، مبتنیبتحولات جدید است. او معنویت معاصر را بيش اش آنکه مبتنی (.71-72، صص. 1394شریعتی و کاشی، )داندیمسياليت و حرکت

سوی کربلا و شیارتی اربعين به رویی شیارتی همچون پيادههانیيآبا اشاره به مشاهده کرد که در کنار تنو نسبی در نو توانیمسوی مشهد، روی آخر صفر بهپياده

روی شيعی، حضور در مناسک و پياده - ن بزرگ شیارتیدر این دو آیي منمنانحضورِ و مقصد کاملاً واضح مبدأروی و چه در ی جمعیِ سوگواری چه در مسير پيادههابرنامه

دیگر آنچه کاملاً بر فضای عمومی این آیين سایه افکنده و غلبه دارد، یک است. اشسویبرگزاری نماشهای نو یکدستی در الگوهای جمعی در دادن نذورات و خيرات،

رو، همچنان لاشم است آنچه اش . اشاینهاستیسوگوارجماعت، نيایش و مناجات و ویژه ، در بستر اجتماعی و فرهنگی مسلمانان، بهشودیمنظریه هرویولوژه استفاده

1 . Religion as a chain of memry

2. La religion en mouvement: le pelerine et le converti


شيعيان که شیارت در ميان آنها اهميت بسيار شیادی در مقایسه با اهل تسنن دارد، مطالعه بيشتر شود.تجربی هرچه

روش پژوهش -9

شده است. ینتدوشناختی در این مطالعه برمبنای روش پژوهش کيفی روش چارچوبهای يکتکنشناسی فرهنگی انجام شده و درنتيجه، اش اساس، یک نو مطالعه انسانبراین

های بنابراین، داده؛ است شدهاستفادهویژه مصاحبه و مشاهده مشارکتی متناسب با آن بهیافته با شائران شن و ساختهای نيمهاش مصاحبه برآمدهشده، اطلاعاتی کيفی دآوریگر

صورت به شدهثبتروی آخر صفر و همچنين مشاهدات ميدانی مرد در مسير پيادهها در آخرین بخش اش مسير های ميدانی، عکس و فيلم بوده است. این دادهیادداشت

سوی مشهد های شیارتی و شائران انفرادی بهانروی که مسير مشترک بيشترِ کاروپيادهکيلومتری باغچه تا مشهد، سه روش پيش اش شهادت امام رضا 35است، یعنی حدوداً

25. درمجمو است شدهیگردآورشوند، یمالسلام که بيشتر شائران وارد مشهد عليهروی آخر همرد که اش مناطق و شهرهای مختلف ایران در پياد 12شن و 13مصاحبه با

ج(. 1397است)پویافر، شدهانجامصفر شرکت کرده بودند روی آخر بخش دیگری اش اطلاعات مورداستفاده در پژوهش که مبنای مقایسه پياده

96در اربعين سال شدهانجامروی اربعين بوده، مربوط به پژوهش کيفی صفر با پيادهی هامصاحبهت اصلی با دو تکنيک . در این پژوهش، اطلاعا9(1399بوده است )پویافر، -1که شامل شدهانجامبا سه گروه هامصاحبهشده است. یگردآورعميق و مشاهده داران )یا موکب -3ی( ایرانی و هاموکبیا مسئولان ) دارانموکب -2شائران ایرانی،

. ثبت اطلاعات حاصل اش مشاهدات ميدانی هم با شدیمی( عراقی هاموکبمسئولان های ميدانی، ضبط صدای پژوهشگر در توضيح مشاهدات خود، عکس و فيلم داشتیاد

96آبان 18تا 12است. اطلاعات پژوهش در مطالعه یادشده، بين روشهای شدهانجامکنند، روی استفاده میدر مسير نجف به کربلا که بيشتر شائرانِ ایرانی برای پياده

42شن(، 22مرد و 24با شائران ایرانی )مصاحبه 46درنهایت، است. شده گردآوری

روی اربعين در سال این پژوهش به عنوان نخستين پژوهش کيفی مفصل در باب تجربه خير دینی در پياده - 1

است. منتشرشده 1399نشر آرما در سال اشسوی رش کامل آن به صورت کتاب انجام شده است. گزا 1396


داران عراقی مصاحبه با موکب 27شن( و 5مرد و 37داران ایرانی )مصاحبه با موکبهای اصلی شده با محور ویژگییگردآورهای شن( انجام شده است. داده 7مرد و 21)

شدند.روی شیارتی کدگذاری کيفی و تفسير ی حين پيادههاکنششائران و الگوهای

هاي پژوهش يافته -4

روی آخر صفر مشهد در قياس با ها و الگوهای غالب در آیين پيادهدر اینجا ویژگیهای حاصل اش تحليل اما پيش اش مقایسه یافته؛ گيردروی اربعين موردبحث قرار میپيادهسه شده روی با یکدیگر مقایهای دو آیين پيادههای تجربی، پيشينه تاریخی و ویژگیداده

است.

هاي كلي دو آيینويژگي -4-9

رويمسیر پیاده -4-9-9

روی آخر روی اربعين سنتی عراقی در دل دنيای شيعه است، پيادهطور که پيادههمانرود. شمار میصفر مشهد بيش اش هرچيز یک سنتِ خراسانی در دل ایران به

ویژه در ر ایام ولادت و چه بهچه د - اساس، هرچند که در ميان شائران پياده مشهدبرایننيز - هاویژه عراقیبه - ایام شهادت امام رضا )آخر صفر( تعدادی اش شائران عرب

شوند، اما غلبه کامل با شائرانی است که اش سراسر خراسان بزرگ )خراسان مشاهده میروی روند. در پيادهرضوی، خراسان شمالی و خراسان جنوبی( به سمت مشهد می

شوند. درمقابل، ها، ایرانيان دومين گروه شائران اربعين را شامل مین پس اش عراقیاربعيویژه های مختلف ایران، بهروی آخر صفر، پس اش خراسان، شائرانی اش استاندر پيادهدر شدهاعلامهای نيمه شمالی و شرقی کشور در آن شرکت دارند. طبق آمارهای استاناستان 11و روی آخر صفر شرکت کرده بودند انی در پيادهئراستان شا 21اش ، 1396سال

)مصاحبه سخنگوی جمعيت خدمتگزاران نيز در امر برپایی ایستگاه مشارکت داشتندکيلومتر را 211(. شائران خراسانی گاه تا بيش اش 96آبان 28شائران پياده امام رضا ) (،

کنند.پياده تا مشهد طی میکنند، روی آخر صفر شرکت میها و مناطق کشور در پيادهستانشائرانی که اش سایر ا

های کنند. برخی اش کاروانمعمولاً اش همان مسير نيشابور به مشهد شرو به حرکت میکيلومتری 35کيلومتری مشهد، برخی دیگر باغچه ) 111شیارتی مبدأ خود را اش قدمگاه


کيلومتری مشهد اش 21آباد )ش ملکمشهد در مسير جاده قدیم نيشابور( و برخی دیگر ایک شائر که اش نيشابور به سمت مشهد درمجمو دهند. مسير جاده قدیم( قرار می

کند.کيلومتر را پياده طی می 125کند، حداقل روی میپيادهی شیارتی خراسانی بسيار متنو است. برخی هاکاروانروی شائران و مسيرهای پياده

افتند. گروهی اش مناطق شمالی مشهد، تای خود پياده به راه میاش آنها اش شهر یا روسبخشی دیگر اش جنوب و مناطق جنوب خراسان بزرگ و بخشی دیگر همراه با اکثریت

به - که مشترک با مسير نيشابور به مشهد است –شائرانِ غير خراسانی، اش شرق مشهد کنند.روی میسمت حرم امام رضا ) ( پياده

ها و روی اربعين در عراق، بر اساس پيشينه این سنت، اش استانی پيادهاما مسيرهاطورکلی شامل مسيرهای ورودی اش جنوب )اش مسير نجف(، اش مناطق مختلف عراقی، به

شرق )اش مسير دیوانيه و حلّه( و اش شمال )اش مسير بغداد( است. بيشتر شائران در حال ان ایرانی و سایر کشورها بيشتر اش مسير نجف حرکت در این مسيرها عراقيان است. شائر

ویژه های اخير تعدادی اش شائران غير عراقی بهکنند. البته در سالبه کربلا حرکت میویژه تقریباً مواشی با مسير نجف )مشهور به مسير نخلستان یا ایرانيان اش سایر مسيرها به

روی طور که در پيادهن گفت همانتوابنابراین می؛ اندطریق العلما( نيز استفاده کردهشود، در اربعين، بيشترین تنو فرهنگی در مسير اصلی نجف به کربلا مشاهده می

روی آخر صفر به مشهد، بيشترین تنو فرهنگی مناطق مختلف ایران در مسير پياده مشاهده است.نيشابور به مشهد قابل

میزان و تركیب جمعیت زائران -4-9-2

، 1396گوی جمعيت خدمتگزار شائران پياده امام رضا ) (، در سال طبق اعلام سخننفر 214142این ميان، روی آخر صفر شرکت کردند. اشدر پيادهشائر 411738 تعداد

د. )مصاحبه سخنگوی جمعيت خدمتگزاران شائران پياده نفر شن بودن 197596مرد و روی آخر صفر نفر در پياده 435111 تعداد 1397(. در سال 96آبان 28امام رضا ) (،

های گذشته یک رشد ، نسبت به سالوربه مقصد مشهد حضور یافتند. این ميزان حضبنابراین (؛ https://www.isna.ir/news/10581858451) دهدیممداوم را نشان

روی آخر صفر به مشهد نيز کننده در پيادهتوان انتظار داشت که ميزان شائرانِ شرکتمی


های ویژه در اربعين، طی سالهای شیارتی، بهرویا توسعه و جذابيت بيشتر پيادههمراه بروی آخر صفر در وجوداین، جمعيت شائران پيادهباآینده نيز با افزایش مواجه باشد.

اشسوی ستاد شدهاعلامروی اربعين بسيار کمتر است. طبق آخرین آمار مقایسه با پيادهروی تعداد دو ميليون و سيصد هزار نفر ایرانی در پياده 1397مرکزی اربعين، در سال

اشسوی مراجع رسمی ایران 1398اند. آمار این جمعيت در سال اربعين شرکت کردهسامانه سماح شدگاننامثبت، آمار 98که تا ده روش پيش اش اربعين یدرحالمبهم است.

يس ساشمان حج و شیارت، رئ)مصاحبه شدهاعلامدو ميليون هشتصد و پنجاه هزار نفر ، خبرگزاری تسنيم(، تعداد کل شائران ایرانی تا بيش اش سه ميليون نفر برآورد 98 مهر 18

رسمی در سامانه سماح وارد عراق نامثبتتعدادی اش شائران بدون چراکهشده است، اند.شده

ورد این در حالی است که کل جمعيت شائران اربعين حدود بيست ميليون نفر برآبنابراین هم در مقایسه با کل جمعيت ؛ دهندیمشود که بيشتر آن را عراقيان تشکيل می

روی آخر روی اربعين، شائران پيادهشائران و هم در مقایسه با تعداد شائران ایرانی پياده صفر به مشهد در یک نسبت کوچک قرار دارد.

است )ستاد 75به 25حدود 1396تا سال روی اربعيننسبت شنان به مردان در پيادهروی آخر صفر کاملاً متفاوت و همراه با اما این نسبت در پياده؛ (1396اربعين کشور،

روی شیارتی، نوعی سفر نسبت بيشتر شنان است. برای شنانِ ایرانی، حضور در این پيادهبه يجه حتی اگر سفر خارجی، یک سفر شیارتیدرنترود. در داخل کشور به شمار می

تسهيلات مختلف برای چنين سفری باشد، باشهم باوجود همآنکشور همسایه، ویژه برای شنان بيش اش یک سفر خارجی است. احساس امنيت برای یک سفر داخلی به

روی آخر صفر رود که نسبت جمعيت شنان در پيادهمنطقی انتظار می طوربهيجه درنتکه شبانِ مشترک بين شائران و ميزبانانِ این بيشتر باشد. علاوه بر این باید در نظر گرفت

کند.سفر اطمينان خاطر و آسودگی در سفر را بيشتر میسوی مشهد و مشاهدات ميدانی طی حضور در ميان شائرانِ پياده آخر صفر به

همچنين مقایسه آن با شرایط و نسبت جنسی موجود در شائران اربعين هم تأیيدکننده ها اش داخل یا های متعدد شیارتی که مختص خانماست. کاروانانتظارات یادشده بوده

های شیارتی که شامل دانشجویان خارج خراسان بود و همچنين تعداد مهمی اش کاروان


دهنده نسبت جنسی بالاتر برای حضور شنان در دختر اش سراسر ایران بود، نشانضور شائران شن ایرانی در حال، تمایل و امکان حروی آخر صفر بوده است. درعينپياده اشپيش افزایش یافته است.يشبروی اربعين به مرور پياده

الگوهاي غالب سفر -4-2

و اقدام برای شرو سفر و هم حرکت در طول نامثبتروی آخر صفر، هم در پيادهگيرد. آنها در طول مسير صورت کاروانی انجام میروی تا اسکان، بيشتر بهمسير پياده

های مشخص توقف و ها و مکانریزی شده، در شمانصورت کاملاً برنامهروی بهپيادهدر محل اسکانی که اش قبل باهمکنند و در شمان مشخصی نيز همگی استراحت می

روی، خودروهایی اساس، در کنار مسير پيادهیابند. براینشده است، اسکان میبينیيشپ اند.دارند در حرکت هبرعهدها را که وظيفه پشتيبانی کاروان توقف زائران دو كاروان پیاده براي صرف صبحانه -9عكس شماره

های صورت انفرادی یا خانوادگی یا در قالب گروهروی آخر صفر حرکت بهدر پياده

مشاهده است. این در حالی نفر است نيز قابل 11کوچک دوستانه که تعداد آنها کمتر اش صورت انفرادی یا ربعين، جمعيت غالب با کسانی است که بهروی ااست که در پياده

اند. این ویژگی در های کوچک دوستی و خانوادگی، به شیارت اربعين آمدهگروهکاملاً برجسته و بارش و در بخش ایرانی نيز تا حد شیادی مشهود است. « اربعين عراقی»

و اعزام نامثبتروی اربعين ههایی اش ایران برای حضور در پياديجه اگر هم کارواندرنتی سيال با آشادی عمل شیاد به اعضای کاروان است، یا ابرنامهشوند، عموماً دارای می


که اساساً تنها منحصر به انتقال شائران تا نجف و باشگشت آنها اش کربلا به شهر ینا موردنظر در ایران است.مسيرِ »ها به توجه مهمِ عراقیمشاهده است، روی اربعين قابلآنچه در مورد پياده

و اقامتی بسيار کوتاه در مقصد )کربلا( است. براساس مشاهدات مشارکتی « رویپيادهیيدشده که عراقيان در مدتی بسيار کم و گاه در حد تأروی اربعين، این واقعيت در پياده

های اطراف و خارج اشکنند. آنها گاه اش خيابانچند ساعت در کربلا توقف میهای حرم امام حسين) (، سلام و عرض ارادتی به مولای خود عرضه ها و رواقشبستان

گردند. اش همين روست که شائران عراقی که یباشمسوی شهر و خانه خود کنند و بهمیسنگين و وسایل سفرِ مفصلی به بارکولهکنند، هيچ روی اربعين شرکت میدر پياده

ا یک دشداشه بر تن، تسبيحی بر دست و صندل بر پا، گام همراه ندارند. برخی اش آنها ب گذارند.روی میدر مسير پياده

دارند. بيشتر آنها هم بار سبکی برمی« ایرانيانِ اربعينی»در کنارِ چنين الگویی اش سفر، وسایل ضروری را علاوهبههایی مختصر هایی که بر پشت دارند، لباسحداکثر در کولهدر مدتکوتاهباری بيش اش هر چيز، اقامت اما علت این سبک ؛کشندبه دوش می

های بين راه و مشخص نبودنِ محل اقامت در نجف و کربلا است.منزلگاهروی آخر صفر که در کشور خود در مقابل، همين شائر ایرانی برای حضور در پياده

باشد. البته چنين کند تا چمدانی بردارد و وسایل بيشتر به همراه داشتهاوست، تلاش میهایی که اش خارج اش طورکلی کاروانهای دانشجویی و بهوضعيتی در مورد کاروان

کنند، همچنين در مورد شائران خراسانی که روی شرکت میخراسان در این پيادهاند، چندان صادق نيست. مشاهدات ميدانی های کوچک یا انفرادی آمدهصورت گروهبه

های شیارتی مختلف، با تدارک خودروهای پشتيبانی، امکان اروانپژوهش نشان داد که کتوانست يجه، شائر میدرنتهای شائران را در طول مسير فراهم کرده بودند. حمل چمدان

روی ادامه دهد. خودروهای پشتيبانی علاوه بر با آسودگی و با حمل کمترین بار به پيادههای استراحت بين سایل مربوط به توقفحمل بار و امکاناتی همچون مواد غذایی و و

روی راه، گاه برای سوار کردن شائرانی که به دليل خستگی یا درد و بيماری توان پياده شوند.در تمام مسير را ندارند نيز استفاده می


هاي زائران پیادهيپشتكولهيک خودرو در حال بار زدن ساک و -2عكس شماره

)سمت راست( و همچنین مل وسايل پشتیبانيخودروهاي ح -9عكس شماره

ها )سمت چپ(جابجايي مسافران كاروان

های کوچک یا انفرادی و چه در صورت گروهدر ميان شائران پياده آخر صفر، چه به

وضوحبههای کشور، یک ميل و گرایش هایی اش خراسان یا سایر استانقالب کاروان اقامت چند روش در مشهد است. گرایش به همآنمشاهده است و قابل

روی روی مشهد نسبت به پيادهنکته نهایی در مورد الگوی غالب سفر در پيادهمساعد در چنداننهاربعين این است که به دليل شمان اندک اقامت، همچنين امکانات

محل اسکان و البته با استناد به برخی روایات در مورد شتافتن به شیارتِ امام حسين روی اربعين، شیارت با همان تن خسته و لباس خاکی، بسياری اش شائران در پياده) (

اما در ؛ دهندحرم را با همان حال رنجورِ خسته اش مسير و بدون غسل شیارت انجام میروی آخر صفر، شائران پيش اش رفتن به حرم برای شیارت، تلاش دارند مقابل، در پياده

ته به لباس تميز آماده حضور حرم شوند. تا با غسل شیارت، پاک و آراس


های پژوهش نيز در موارد مختلف به این نکته اشاره و در مصاحبه کنندگانمشارکت تأکيد داشتند.

ريزي و ساماندهي نهاديبرنامه -4-9

روی اربعين موجب شده تا الگوی ساماندهی و نحوه مشارکت و حضور اهميت پيادههای کاملاً متفاوتی داشته باشد. ی ایران در آن ویژگیهای حاکميتنهادها و ساشمان

عنوان ستاد مرکزی ی بهدائمتشکيلاتی « ساشماندهی»اساس، یک ساماندهی و بلکه براینشده که با تشکيل و همکاری يستأسیرمجموعه وشارت کشور شعنوان اربعين به

لف حاکميتی را های مختستادهای استانی در تمام کشور، مشارکت و همکاری ساشمانروی اربعين با مشارکت ایرانيان جلب تر پيادهبرای کمک به برپایی هرچه باشکوه

کند.می

روی آخر صفر به مشهد، یک نو ساشماندهی استانی وجود دارد. در مورد پيادهشود که با مشارکت ستادی به همين منظور در استانداری خراسان رضوی تشکيل می

ویژه آستان قدس رضوی به تدارک هرچه بيشتر و ها و بههسایر نهادها و دستگاهای شیارتی پياده و سایر شائران در این ایام ها و گروهتر برای پذیرایی اش کاروانمناسب

روی تواند نقطه مشترک نحوه ساماندهیِ نهادی در پيادهبنابراین، آنچه می؛ پرداشندمیحضور پررنگ حاکميت در هر دو آیين روی آخر صفر باشد، نقش واربعين و پياده

در چراکهتر است. روی آخر صفر بسيار نمایانویژه در پيادهاست. این نقش برجسته بهعنوان ميزبان به –ها ینی و خدمات بسيار شیاد و متنو عراقیآفرنقشروی اربعين پياده

دهند و همچنين یها را تشکيل مکه اکثریت شائران و خادمان و موکب - اصلی این آیينملاحظه های مختلف اش سراسر این کشور، نقش و اثر قابلميزان مشارکت گروهروی آخر اما در پياده؛ ساشدهای دولتی را در آن، کمتر نمایان میحاکميت و دستگاه

ویژه در تدارک های دولتی بهمشاهده بود، ساشماندهی و حمایتصفر، آنچه بيشتر قابل ائران در داخل شهر مشهد و همچنين در برخی نقاط مهم مسير است.اسکان و تغذیه ش

هاي خیر دينيها و مشاركتفعالیت -4-4

دارای شدهمشاهدهآنچه در خدمات خير دینی در اربعين در دو بخش عراقی و ایرانی روی اربعين را در ميان سایر خود پياده نوبهبهکميت و تنو بسيار شیادی است که


بخشد. این خدمات شامل گستره متنوعی اش روی شیارتی، تمایز ویژه میپيادههای یينآها اعم اش خدمات اسکان و تغذیه، خدمات بهداشت و سلامت، فنی و تعميراتی، فعاليت

ی سياسی و ایدئولوژیک و سایر هاتيفعالفرهنگی و مذهبی، خدمات کودکان، همگی در امتداد انگيزش و شورِ و خدمات داوطلبانه به شائران است که هافعاليت

یافته است.گسترشرسانی در اربعين عراقی پدید آمده و حضور و خدمتتحت تأثير الگوی شدتبهروی آخر صفر نيز رسانی به شائران پيادهنو خدمت

حال برخی اما درعين؛ روی اربعين و مشابه با آن استهای رایج در پيادهفعاليتعنوان نمونه، ميزان کند. بهروی اربعين متمایز میلگوی کلی پيادهها آن را اش اویژگی

دهد تا هزار نفر( این امکان را می 511روی آخر صفر )کمتر اش جمعيت کمتر پيادهروی و همچنين در ها با هماهنگی قبلی بتوانند در دو تا سه جا اش مسير پيادهکاروان

شده، تدارک ببينند. این يينتعصورت اش پيش های اسکان را برای شائران بهمشهد، مکانهای مسئول تحت مدیریت ای اش دستگاهتدارک با ساشماندهی ستادیِ مجموعه

؛ شودیر میپذامکاناستانداری خراسان رضوی و همچنين همکاری آستان قدس رضوی فراهم قطعی طوربهها روی اربعين برای همه شائران و کارواناما چنين امکانی در پياده

نيست.روی آخر صفر بخش مهمی اش خدمات به شائران که مصداق خير دینی در پياده

های مشارکت در خير شود. این جلوههای مردمی انجام میاست، اشسوی مردم و گروهویژه اش منطقه باغچه تا مشهد که محدوده انجام مشاهده در پژوهش حاضر بود، دینی به

های صلواتی و ها و ایستگاهبنابراین در کنار موکب؛ ی نمایان بوده استخوببههای اجرایی و برخی های حاکميتی، دستگاهو ساشمان منسساتهای متعلق به پایگاه

شدیم که با دادن نهادهای عمومی، گاه با شنی سالخورده، یا مردی ميانسال روبرو می ردند.کچای، یا آب آشاميدنی یا توشیع ميوه، اش شائران پذیرایی می

خدمات مختلف به زائران پیاده؛ واكس )سمت راست( و خیاطي )سمت چپ( -4عكس شماره


های خير و داوطلبانه به شائران، در مورد حضور و نکته دیگر در مورد انوا فعاليتهای مختلف سنی و جنسی در آن است. حضور کودکان و نوجوانان در مشارکت گروه

روی آخر صفر بسيار کم است. در مسير این در پيادهها و خدمات شائران فعاليتو مراکز منسساتها و نهادهای حاکميتی، یا روی، بيشتر خدمات یا اشسوی ساشمانپياده

درمجمو ها و های محلی و خانوادهعمومی یا غيردولتی و یا اشسوی برخی گروهر شنان و دختران در این اما حضو؛ شودمعمولاً با حضور سنين بالاتر اش جوانان ارائه می

روی اربعين ها کاملاً محسوس است. این حضور و فعاليت شنان ایرانی در پيادهفعاليت های بيشتری روبروست.با دشواریروی اربعين به شائران در پياده شدهعرضههای طور که بيشتر خدمات و فعاليتهمان

روی آخر صفر به مشهد نيز، پياده دهند، درمی ارائهعنوان ميزبان اصلی را عراقيان بهيجه مشارکت درنتشود. ها انجام میرسانی به شائران اشسوی خراسانیبيشتر خدمت

روی آخر صفر نيز بيشتر در ميان مردم بومی و های مختلف اشجمله شنان در پيادهگروه مشاهده است.محلی قابل

های مختلف ها و ایستگاهی موکبگذارنامنکته نهایی در مورد خدمات به شائران، روی آخر صفر در های مسير پيادهی ایستگاهگذارنامروی آخر صفر است. در مسير پياده

بسياری اش موارد شامل اسامی شهدای انقلاب، ائمه یا اشاره به نام ساشمان یا نهاد متولی برخوردار روی اربعين اش تنو کاملی ها در پيادهی موکبگذارناماما ؛ آن پایگاه است

السلام، نام یک خانواده یا يت عليهمباهلی گاه بر اساس اسامی گذارناماست. این عشيره، یک موسسه یا گروه یا ساشمان، یک شهيد، یک شخصيت بزرگ یا فرد

تواند باشد.یا یک عامل دینی می مورداحترام

تنوع فرهنگي-4-5

هایی اش سراسر جهان و ها و ملتهنگروی اربعين که شامل اقوام، فردر مقایسه با پيادهروی آخر صفر به مشهد، اش همگونی و تجانس شود، پيادهحتی اش ادیان مختلف می

شائران در این اتفاقبهبيشتر فرهنگی در ميان شائران برخوردار است. اکثریت قریب در کنند، یک دین و مذهب مشترک دارند و حتیروی شیارتی به یک شبان تکلم میپياده

برند. این ها و باورهای مذهبی در مورد اسلام به سر مینگرش اشنظریک نزدیکی نسبی


اشلحا ها و مکاتب فکری شيعی که روی اربعين انوا نحلهدر حالی است که در پيادهدارند با باهمهای جدی های فقهی، نگرش اجتماعی یا سياسی تفاوتيریگجهت

های رسانی به شائران، به تبليغ و ترویج اندیشهاکز خدمتها و مربرپایی موکب و پایگاه .1اندمشغولخود نيز روی جمعيت کمتر نسبت به پياده باوجودروی آخر صفر نيز حال، پيادهدرعينکامل در انحصار طوربهکه تقریباً - یکدستی بيشتر در جمعيت شائران باوجوداربعين و

عنوان نمونه، برخی شود. بهورهای مختلف نيز میشامل شائرانی با با - ایرانيان استروی دوشادوش سایر شائران در مسير حرم امام رضا شائران اهل سنت نيز در مسير پياده

عنوان نمونه، دخترِ شائر شاهدانی که در اینجا حضور یافته چنين دارند. به) ( گام برمیقتی ميرم حرم پيش امام رضا ام. ومن سنّی»گوید: توصيفی اش انگيزه شیارت خود می

خيلی حالم یه جور دیگه ميشه. دوست دارم داد بزنم. گریه کنم. خيلی اش امام رضا حاجت گرفتم. اونم اماميه دیگه. مال همه دیگه. شيعه ]و[ سنی نداره. فرقی نداره.

«.بعضيا عيب ميذارن برا خودشون. ما اش این عيبا نداریم

هانمادپردازيالگوهاي ابراز هويت و -4-6

الگوي ابراز هويت ظاهري -4-6-9

ها و مناسک دینی، نحوه ابراش هویت، اشجمله در یکی اش وجوه مهم مشارکت در آیينطور ساده، ابراش هویت ظاهری شامل نحوه پوشش، بعد ابراش هویت ظاهری است. به

و بدن هایی است که فرد اش خود، لباس و انوا جلوه سروصورتآرایش و پيرایش طورکلی به تواند بههای دینی مییينآدهد. ابراش هویت ظاهری شائران در خود نشان می

دو بخش شنان و مردان تقسيم شود.دور روی شیارتی است، اما به دليل روی آخر صفر، هرچند که یک نو پيادهدر پياده

نحوه پوشش و تنوعی اش - ویژه برای شنانبه –های پوشش در حرم اش محدودیت بودنکه خود را براینمشاهده است. شنان و دختران، علاوهآرایش در ميان شنان و دختران قابل

یفکر یهاانیجر نیا اش نمونه سه ،یخراسان یهاشمورمنص و یمانی خيش ،یراشيش صادق ديس الله تیآ روانيپ -1

یهاتيفعال و دارند قرار یاسلام یجمهور در ینید یرسم گفتمان با یجد تعارض گاه و تفاوت در که هستند

.است مشاهدهقابل نياربع یروادهيپ در هاآن


دانند، در انتخاب رنگ لباس هم چندان روی نمیملزم به پوشيدن چادر در مسير پيادهروی در ایام این آیين پياده باوجودآنکهمحدودیتی برای خود قائل نيستند. آنها حتی

، اش لباس، مانتو و روسری با 1شودشيعيان در روشهای آخر صفر برگزار می سوگواریحال، این تنو کنند. درعينهای مختلف و شاد اشجمله شرد، قرمز و سبز استفاده میرنگ

طور مشاهده است، ندارد. همانبرای مردان تفاوتی با آنچه در حرم امام رضا ) ( قابلها و ها در رنگدان و پسرانی با انوا تيشرتکه در حرم رضوی هم ممکن است مر

شود.های مختلف دیده شود، در اینجا هم این تنو مشاهده میطرحهای ابراش هویت در شود، جلوهروی آخر صفر مشاهده میبرخلاف آنچه در پياده

ویژه تحت تأثير روی اربعين، بيشتر با غلبه رنگ سياه همراه است. این، بهبستر پيادهروی اربعين حضور پيدا گوی غالب پوشش شائران عراقی است که در مسير پيادهال

کنند.مینکته دیگر در مورد ابراش هویت، اهميت و ضرورت داشتن ظاهر آراسته در طول

روی اربعين شائران کمترین اولویت را روی و همچنين مقصد است. در پيادهمسير پيادهسو عراقيان به لحا فرهنگی تعاریف متفاوتی اش یکهستند. قائلبه حفظ ظاهر آراسته دیگر، ایرانيان نيز دور اش وطن قبول در انظار عمومی دارند. اشسویاش ظاهر موجه و قابل

برند کمتر نياشی به توجه کامل به ظاهر خود و در جایی که در گمنامی کامل به سر میها و مرتب نبودن ر نبودن لباسبنابراین مقداری خاک گرفتگی، اتودا؛ کننداحساس می

ها، در اربعين کاملاً طبيعی است.کامل موها و آرایش نداشتن چهرهدر مقابل، حضور در مشهد برای شائران ایرانی، با احساس نياش به آراستگی بيشتر

کند که جزئی اش جامعه ایرانی است. جامعه فرد به جایی سفر می چراکههمراه است؛ یافتگی بيشتری اش به جوامعی همچون عراق به پيچيدگی و ساختایرانی نيز نسبت

ای ابراش هویت ظاهری اهميت بيشتری دارد توسعه تمدنی رسيده است. در چنين جامعهای است، باید بيشتر مراقب آراستگی ظاهر و نحوه و شائر نيز که مهمان چنين جامعه

یبرخ)بنابر حسن امام دتشها است، واقع صفر ام یس روش در که) ( رضا امام شهادت اش شيپ روش دو -1

.است گرفته قرار)ص( اسلام امبريپ رحلت و( رانیا میتقو در استناد مورد اتِیروا البته و اتیروا

.


شده یگردآورهای ميدانی ان دادهتوابراش خود در انظار عمومی باشد. بر همين اساس میروی ها در پيادهرا که دال بر آراستگی بيشتر، توجه بيشتر به آرایش چهره، موها و لباس

روی اربعين، کمتر با که در مسير پياده هرچندبنابراین ؛ آخر صفر است، تفسير کردویژه با هد بهروی مشکرده شنان و دختران مواجهيم، اما در مسير پيادههای آرایشچهره

مشاهده است.های دانشجویی، این نما بيشتر قابلحضور بيشتر کاروانشود. حجاب آخرین نکته در مورد ابراش هویت ظاهری به مسئله حجاب مربوط می

توجهی به آن یبی اش سادگبهروی اربعين اش خطوط قرمزی است که عراقيان در پيادهدهند. به همين دليل یکی اش موارد میگذرند و حتماً در مورد آن تذکر نمی

انگيزد، یبرمها را در مواجهه با برخی اش ایرانيان يزی که گاه واکنش عراقیبرانگچالشروی آخر صفر، عدم رعایت کامل حجاب اشسوی شائران ایرانی است. در مقابل، در پياده

ت. تا آنجا مشاهده اسیک نو انعطاف نسبی در ميزان و چگونگی رعایت حجاب قابلکه شنان و دختران جوان گاه با مقداری موی بيرون مانده اش شیر روسری یا شال خود

شدند که روی دخترانی مشاهده میشوند. حتی در برخی اش موارد در مسير پيادهدیده می آواشخوانانو با بستن بندها، آنها را اش گردن خود آویخته و درآوردههای خود را کفش

وجه امکان بروش و ظهور در هيچهایی، بهدارند. چنين جلوهیبرمروی گام ادهدر مسير پي روی اربعين را ندارند.مسير پياده

روي مشهدتنوع در پوشش زنان و دختران زائر در پیاده -5ي شماره هاعكس


روی آخر های آینده و با افزایش ميزان جمعيت شائران پياده در پيادهکه در سالیناشود، یا این نو شائران جوان دیگر های این نو حضور و پوشش بيشتر میصفر، جلوه

گيرند، پرسشی است پروا و دلبخواه تحت فشار و محدودیت قرار میبرای قدم شدن بی که پاسخ آن موکول به آینده است.

هانمادپردازي -4-6-2

نام و شعارهای مربوط به امام های مذهبی، باید ابتدا اشاره کرد کهدر مورد نمادپرداشیروی آخر صفر خودنمایی حسين) ( علاوه بر ذکر امام رضا) (، در سرتاسر مسير پياده

روی آخر صفر به گوش ها و نواهایی که در مسير پيادههای عزا، نوحهکند. پرچممیروی اربعين هم کننده فضای عاشورایی است که در پيادهنوعی تداعیرسد، بهمیهای مشاهده است. البته چنين فضایی کاملاً هماهنگ با الگوی رایج در آیينلقاب

سوگواری شيعی است که در آنها سوگواری برای هر معصومی، با نام و یاد و سوگ حسين همراه است.

روي آخر صفر به مشهدذكر و ياد امام حسین )ع( و زيارت او، در مسیر پیاده -6عكس شماره

ها در به نمایش گذاشتن ساشیها و پيکرهها، تصویرگریمادپرداشیگرچه نروی های عاشورا، کاری است که اشسوی عراقيان و در طول مسيرهای پيادهصحنه

روی آخر صفر، با ها در پيادهحال، نمادپرداشیمشاهده است، باایناربعين قابل. این نو نمادپرداشی و تجسم ساشی اش ائمه یا بزرگان همراه نيستتصویرگری یا پيکره

ساشی اش آنها و شهدای جبهه حق، در عينی آنها به شکل نقاشی صورت ائمه یا پيکره


بسيار کمتر - های پس اش پيروشی انقلاب اسلامیویژه طی سالبه –ميان شيعيان ایرانی وجه هيچروی آخر صفر بهشده و به دليل ممنوعيت استفاده رسمی اش آنها، در مسير پياده

مشاهده نيست.قابلروی آخر صفر و اربعين به تفاوت دیگر در نو نمادپرداشی سوگوارانه بين دو پياده

های محيطی به شمار شود. رنگ همواره جزئی مهم اش نمادپرداشیمربوط می« هارنگ» ویژه اشسوی عراقيان و شائران سایر کشورها،روی اربعين بهآید. هرچه که در پيادهمی

های ها را در نمادپرداشی و تصویرساشی اش عاشورا و شخصيتاستفاده وسيعی اش رنگروی آخر صفر، غلبه کامل با رنگ سياه است. درواقع کنيم، در پيادهمهم آن مشاهده می

روی آخر صفر اش تنو رنگی شیادی در پوشش توان گفت که هرچه که شائران پيادهمیهای سوگوارانه غلبه کامل با رنگ سياه است. در ادپرداشیکنند، در نمخود استفاده میروی اربعين، غلبه کامل در پوشش با رنگ سياه و چادر است، اما در مقابل در پياده

شود.ها مشاهده میهای سوگوارانه، تنو وسيعی اش رنگنمادپرداشی

ها و اهداف حضورمعنا، انگیزش-4-7

تجربه و معناي حضور-4-7-9

هم در مورد معنای تجربه شیارت نزد شائران، به الگوی غالب سفر در ميان آنان تمایز مروی آخر صفر مجال بيشتری برای شود. اشآنجاکه شائران ایرانی در پيادهمربوط می

دارند، بنابراین معنای - مطابق با ذائقه ایرانی شیارت –شیارت همراه با اقامت چند روش ویژه در مدت حضور در مشهد و رفتن به روی، بهمسير پيادهشیارت برای آنها، علاوه بر

روی اربعين، معنای شود. این در حالی است که در پيادهحرم امام رضا ) ( تجربه میشود، در لحظاتی که فرد در حال ای که طی میهای پيادهتک قدمتجربه شیارت، در تک

یت با دیدن درنهاشود تا به میخدمت به شائران اربعين است و در تمام طول مسير تجرشود بنابراین مشاهده می؛ رسدگنبد حرم امام حسين ) ( به اوج و نقطه کمال خود می

روی گيری و کامل شدن تجربه دینی شیارت در طی حضور در پيادهکه حتی نحوه شکل روی آخر صفر به مشهد، متفاوت است.روی اربعين و پيادهنيز بين شائران پياده

اشایی روی آخر صفر برای بسياری اش شائران یک نو جبران و مابهحال، پيادهندرعيروی توان گفت که پيادهرو، مییناشاروی اربعين است. در برابر محروم شدن اش پياده


آخر صفر برای این گروه اش شائران، شیارت جاماندگان اش اربعين است. در مقابل، یی نماقدرتیابند، گاه معنای یک نو در آن حضور میروی اربعين برای آنها که پياده

سپاه شيعه در برابر سایران، تمرین آمادگی برای ظهور حجت عصر و البته عمل به توصيه بزرگان دین برای شیارت اربعين است.

ها و اهداف حضورانگیزش -4-7-2

بين دو تجربی شیارت برای شائران - حس و حال معنوی و درواقع همان بعد عاطفیروی اربعين، دارای تنو نسبی است. برخی شائران روی آخر صفر مشهد و پيادهپياده

شده در مسير مشهد را بيشتر دوست داشتند و برخی دیگر، حس و حال تجربهروی تا حال، انگيزه و اهداف حضور در این دو آیين پيادهروی اربعين را. درعينپياده

های معنوی و توان ترکيبی اش انگيزش. در این مورد میتواند مشابه هم باشدحدی میکنار دوستان و روی درهای خاص و جذاب پيادهشوق شیارت را در کنار ویژگی

های این شائران در نظر گرفت.اعضای یک گروه اش همنوعان برای فهم انگيزش گوید:های خود میطور اش انگيزشیناعنوان نمونه، دختر جوانی به

خوره. اینطوری که با ها. با ماشين اصلاً بدرد نمیخوبه خوش ميگذره با بچه این»برا من بيشتر حس معنوی ... ای دارهدوستات ميای خيلی خوش ميگذره. یه حس دیگه

«.تفننی هم داشت ... داشتحال باید توجه داشت که عامل جذابِ سفر گروهی پرماجرا در کنار دوستان درعين

وجه هيچروی شیارتی را تقویت کند، بههای پيادهتواند جنبه تفننی آیيننوعی میکه بهویژه آنکه در مواردی تواند عامل و انگيزش اصلی برای چنين سفری باشد. بهنمی

روی اربعين، در مقابلِ انوا ِ تهدیدات امنيتی، مشکلات بهداشتی و سلامت همچون پيادهشود که سيل عظيمی اش شائران مشاهده می و همچنين فراهم نبودن امکانات کافی،

روی آخر کنند. حضور در پيادهسوی مرشها حرکت میهرساله برای حضور در آن بهبا فراهم بودن انوا وسایل نقليه و چراکهسوی مشهد نيز، چنين شرایطی دارد. صفر به

اش شائران سوی مشهد، بسياری های سفر نسبتاً ارشان )شمينی، هوایی و ریلی( بهراهتوانند در مدت کمتر اش یک روش و گاه چند ساعت خود را با کمترین خستگیِ تن، می


به شیارت امام رضا ) ( برسانند و مدت بيشتری را در مشهد اقامت کنند، اما ترجيح دهند، پياده به شیارت بروند.می

رات مادی روی نيز، خود به دو نو هدف و انتظاانگيزش حضور در این آیين پيادههای اخير نيز مورد طور که در پژوهشبندی، همانتقسيم است. این دستهو معنوی قابل

دهنده همان انتظارات و اهداف شائران اش شیارت هر مکان مقدسی ، نشانقرارگرفتهتأیيد ج(. 1397؛ پویافر، 1397است)ورشوی، بهروان و صدیق اورعی،

گیريیجهنت

روی شیارتی های دو آیين پيادهویژگی –ژوهش بخش مهمی اش پرسش نخست پی نهایی اش بندجمعشد. در اینجا، با ارائهها در بخش تفصيلی یافته - موردمطالعه

های مهم این دو آیين ها و تفاوتاصلی تحقيق، شباهت سنالاتها و در پاسخ به یافته گيرد:می نهایی قرار موردبحثگيری نهایی عنوان نتيجهروی شيعی بهپياده

رويهاي دو آيین پیادهتفاوت

روی موردمطالعه، تفاوت پيش اش هر چيز باید اشاره داشت که تفاوت مهم دو آیين پيادهنه لزوماً شیارت –طورکلی بينی است. شیارت اربعين بهباورهای درون اشنظرماهوی آنها

اری اش بزرگان تشيع، های دینی معتبر و همچنين در سيره و روش بسيدر روایت - پيادهسوی مشهد، هرچند واجد مورد تأکيد بوده است. در مقابل، شیارت آخر صفر به

خاص تأکيد کمتری بر آن بوده است. آنچه طوربهارششمندی و ثواب فراوان باشد، اما های مختلف، طورکلی و در مناسبتبرای شيعيان اهميت داشته، شیارت حرم ائمه به

رو، باید گفت که شیارت حرم امام حسين یناشادت آنها بوده است. اشجمله سالروش شها ) ( در روش اربعين یک استثنای خاص است.

نيانگيمروی آخر صفر است. مراتب بيشتر اش پيادهميزان جمعيت شائران در اربعين به .است یربوميغ شائران اش شتريب یمحل و یبوم شائران یبرا زين یروادهيپ ريمس طول و کيلومتر 35 حد تا صفر آخر رویپياده در خراسانی غير شائران رویپياده تمساف

در( عراقی غير شائران گروه ترینپرجمعيت عنوانبه) ایرانی شائران رویپياده مسافت .است کيلومتر 81 اربعين،


روی آخر صفر تا نزدیکی حریم شهر )تپه سلام( است، اما در بخش اصلی پيادهاساس، آخرین ستون شود. براینهای پياده به حرم ختم میعين، آخرین گامروی اربپياده

روی اربعين به مقابل درب ورودی حرم حضرت عباس بن گذاری شده در پيادهشماره رسد.علی ) ( می

روی آخر صفر بيشتر اش این نسبت جمعيتی در نسبت جمعيتی شنان در پياده روی اربعين است.پياده

روی مشهد بيشتر همراه با تمایل به داشتن وسایل کافی ر در پيادهالگوی غالب سفباری و روی اربعين، سبکاما در پياده؛ برای اقامت چند روش در مقصد )مشهد( است

تر در مقصد )کربلا( موردتوجه قرار دارد.ميزان اقامت کوتاه

های نصورت کارواروی مشهد بهشکل غالب در ساشماندهی گروهی سفر در پيادههای روی اربعين، تنو کاملی اش الگوهای سفر فردی یا با گروهشیارتی است، اما در پياده

خورد.های شیارتی به چشم میکوچک یا کاروانروی آخر صفر، شائران با آسودگی خاطر اش داشتن محل اسکان مناسب، در پياده

و پوشيدن لباسی تميز معمولاً تلاش دارند تا قبل اش رفتن به حرم، به نظافت، غسلها، روی آخر صفر، شائران به دلایل مختلف اشجمله برخی روایتاما در پياده؛ اقدام کنند

تلاش دارند تا با همان تن خسته و نَشُسته همراه با غبار راه به شیارت امام بروند.ران ریزی، ابتدا باید به لزوم و اهميت هماهنگی قبلی مدیساشماندهی و برنامه اشنظرهای شیارتی برای در اختيار داشتن محل اسکان و همچنين تأمين تغذیه شائران در کاروان

ویژه مدت اقامت در مشهد، اشاره کرد. این در حالی است که در روی و بهمسير پيادهتنها ضرورت ندارد، بلکه به دليل جمعيت انبوه روی اربعين، چنين هماهنگی نهپياده

غيرممکن است. در اینجا شائران اربعين در هر بخش اش مسير که شائران، عملاً امریهای عراقی و ها و مضيفتوانند اش خدمات متنو موکبتوقف داشته باشند، می

های ایرانی استفاده کنند.همچنين موکب

ها ریزیها و برنامهرسانی بهتر به شائران حاکميت محور اصلی فعاليتبرای خدمتکاری در تاد استانی به دست گرفته است. هرچند چنين تقسيمرا با تشکيل یک س

تر اشسوی ستاد مرکزی اربعين در ایران، برای مشارکت و حضور مستقيم سطحی وسيعها مشاهده است، اما غالب فعاليتروی اربعين قابلو فعالانه جمهوری اسلامی در پياده


نقش مهم و مستقيم دولت انجام روی اربعين اشسوی عراقيان و بدون و خدمات در پيادهروی آخر صفر های حاکميتی در پيادهبنابراین نقش و مداخله مستقيم ساشمان شود؛می

نسبت به دومدستای و روی اربعين، نقشی حاشيهبسيار برجسته و غالب، اما در پياده های مردمی است.نقش مردم و گروه

روی آخر صفر نقش ر پيادههای خير به شائران دشنان در خدمات و فعاليتتوان گفت که امکان حضور شنان و روی اربعين دارند. میتری نسبت به پيادهنمایان

روی روی آخر صفر بيش اش پيادهدهی به شائران در پيادهخدمات دختران در جلوِ صحنه اربعين مهياست.

متنو شدتبه رسانی به شائران در اربعينهای خدماتها و پایگاهی موکبگذارنامروی آخر صفر تنو دهی به شائران در پيادههای خدماتی ایستگاهگذارناماست؛ اما

کمتری دارد.ها و روی آخر صفر شیارتی در ميان یک هماهنگی و تجانس در نگرششائران پياده

نو کنند. در مقابل، تجربه شیارتِ شائران اربعين در ميانِ تهای دینی را تجربه میاندیشهگيرد. هریک های مختلف دینی شکل میها و اندیشههای بسيار شیاد در نگرشو تفاوت

های خاص خود را تواند پيامدها و ویژگیاش این دو گونه تجربه امر شیارتی می دربرداشته باشد.

سو الگوهای ابراش هویت در بستر این دو آیين با یکدیگر تفاوت نسبی دارند. اشیکای ویژه اشسوی عراقيان مسئلهروی اربعين، بهرعایت کامل آن در پيادهمسئله حجاب و

تسامح است. در آنجا غلبه تامّ و کاملی با رنگ سياه است، اما جدی و غير قابلها و باشساشی تصاویری اش واقعه عاشورا اشجمله ساشیهای بيشتری برای پيکرهرنگ

العباس ( و ابوالفضل) حسين هایی همچون امامهای منقش به شخصيتروی پرچمروی آخر صفر، هرچند به مسئله عدم اختلاط شوند. درمقابل در پياده) ( استفاده می

های توانند با پوشششود، اما شنان و دختران میشنان و مردان توجه و تأکيد فراوان می روی آخر صفر شرکت کنند.مختلفی در پياده

روی، به اش معنای شیارت، علاوه بر مسير پيادهروی آخر صفر، درک و تجردر پيادهروی اربعين، معنای شیارت در اما در پياده؛ دهدویژه در مقصد و در حرم امام رخ میبه


یت با درنهاشود و روی تجربه میحرکت در مسير پياده لحظهلحظهها و قدم تکتک شود.شیارت حرم در کربلا کامل می

نوعی جبران و شیارتِ روی آخر صفر، بهش شائران پيادهتجربه شیارت برای بسياری اروی اربعين برای روی اربعين است؛ در مقابل، حضور در پيادهجاماندگی اش پياده

نمایی شيعه و تمرینی برای هنگامه ظهور امام عصر ) ( بسياری اش شائران، مانورِ قدرت است.

ست.خلاصه آنچه در بالا اشاره شد در جدول شیر آمده ا رويهاي دو آئین پیادهتفاوت.9جدول

روي اربعين )كربلا(پياده روي آخر صفر )مشهد(پياده ویژگی

روي بومی و مسير پياده

غيربومی

تر برای روی کوتاهمسير پياده

کيلومتر( 35شائران غيربومی )

تر برای شائران روی طولانیمسير پياده

کيلومتر( 81غيربومی )

تپه سلام )ورودی روی تاپياده

مشهد( تا درب حرم حضرت عباس ) ( رویپياده

ميليون نفر 21جمعيت بيش اش هزار نفر 361 جمعيت حدود ميزان و تركيب جمعيهی

سهم جمعيتی کمتر برای شنان سهم جمعيتی بيشتر برای شنان

الگوهاي غالب سفر

اتراق کردن در مسير و صرف

های غذایی اصلی با وعده

هابانی مدیریت کاروانپشتي

های وعده ارائهها در پررنگ موکب نقش

اصلی غذایی

هدف اقامت بيشتر در شیارت با

مقصد

مسير و اقامت هایگام تکشیارت در تک

خيلی کوتاه

شیارت همراه با وسایل شیاد

اقامت برای الگوی سفر با اقامت کوتاه تبعبه باریسبک



و افتشیارت امام پس اش نظ

ظاهربهدادن سروسامان غبارآلودخسته شیارت امام با همان حالِ

غلبه کامل با شکل سفر

کاروانی در الگوی فردی/ جمعی سفر تنو

سازماندهی

و

ریزيبرنامه

هادر كاروانضرورت هماهنگی قبلی برای

اسکان و تغذیه بدون هماهنگی قبلی برای اسکان و تغذیه

سهادي

د استانی و تشکيل ستا

های کار بين دستگاهتقسيم

اجرایی

تشکيل ستاد ملی برای فعاليت مستقيم

حاکميت در اربعين

اي هها و مشاركتفعاليت

خير دینی

فراوان در داخل شهر هایموکب های بسيار کم در شهروکبم

شنان ایرانی در حضور بيشتر

جلو صحنه

حضور بيشتر شنان عراقی و حضور کمتر

در جلو صحنه ایرانیشنان

هاایستگاهها و موکب گذارینام

بر اساس نام شهدا و ائمه هاتنو در نام موکب

فرهنگی اش سراسر ایران تنو تنوع فرهنگی

خراسانی شائرانبا غلبه

تنو فرهنگی اش سراسر جهان با غلبه

جمعيت عراقی

شبان مشترکعربی، فارسی، شبان متفاوت شائران؛

سی و ...انگلي

تنو نسبی مذهبی، یا حتی دینی مذهب مشترک

نسبی در تفسيرها و یکدستی

دینی هایقرائت مختلف دینی و فقهی هایحضور جریان



ابراز هویت و

هانمادپردازي

حساسيت به مسئله اختلاط شن

و مرد و تذکر به آن حساسيت به مسئله حجاب

هویتِابراش نسبیِ اهميتِ

ایش و پوششظاهری، آر

درنتيجهوضعيت ظاهری و اهميت بودنِکم

احساس راحتی در وضعيت ظاهری

غلبه رنگ سياه در لباس ها در لباسرنگ تنو نسبی

( و امام ) یاد و نام امام حسين

و بنرهاتا هارضا ) (، اش نوحه

ها بدون تصویرساشینوشته

)آسياب فاطمه هاتصویرها و پيکره جلوه

، حضرت عباس و اصغرعلیجسمه شهرا، م

)...

غلبه رنگ مشکی در

های سوگوارانهنمادپرداشی های سوگوارانهتنو رنگی در نمادپرداشی

معنا، انگيزش و اهداف

حضور

معنای شیارت، علاوه بر مسير،

خصوص در مقصدبه

معنای شیارت در طول مسير، در تمام

شائرانرسانی به لحظات خدمت

و ماندگانجا شیارتِ

های مربوط به آنویژگی

سپاهيانِظهور، شیارت منتظرانِ شیارتِ

شيعه

تجربه دینی در ميان یکدستیِ

دینیهای ها و اندیشهنگرش

تجربه دینی در ميان تفاوت، تمایز و گاه

های دینیها و اندیشهدر نگرش شکاف

رويهاي دو آيین پیادهشباهت

روی اربعين، روی آخر صفر با پيادههای پيادهاوتتمامی افتراقات و تف باوجود های مهم و بنيادین بين این دو وجود دارد.شباهت

شود. یک قصد رسيدن به حرم یک امام شيعه انجام میروی بههر دو آیين پيادههای روی شیارتی شيعی در مقایسه با سایر آیينهای پيادهگونه آیينویژگی مهم این

ی در برخی ادیان همين است.روی شیارتپياده


روی اربعين روی آخر صفر و پيادههای شیارتی پياده، پيادههمانند بسياری اش آیينروی است. این درک عميق شامل درکی عميق اش تجربه دینی شیارت در طول مسير پياده

لحظه حرکت خود، امام را شیارت شود که شائر احساس کند که در لحظهموجب می کند.می

ها و خدمات خير به شائران )احسان دینی( ویژگی مهم دیگری است که مانند فعاليتروی آخر صفر و همچنين روی در ادیان دیگر در آیين پيادههای پيادهبرخی آیين

رود.های این آیين به شمار میروی اربعين وجود دارد و بخش مهمی اش جلوهپيادهروی اربعين منحصر به حرکت اش یک مسير روی آخر صفر نيز مانند پيادهپياده

غيراش مسير خاص نيست. شائران شهرهای مختلف خراسان اش مسيرهای مختلفی بهروی اربعين کنند. در پيادهنيشابور به مشهد، به سمت حرم امام رضا ) ( عزم سفر می

وی سها و شهرهای واقع در مناطق مختلف عراق بهنيز شائران عراقی اش تمامی استان کنند.کربلا حرکت می

روی اربعين، وجه شیارت و تجربه روی آخر صفر و هم در پيادههم در آیين پيادهبنابراین دینی بر وجه تفنن و تجربه گردشگری در کنار دوستان و همنوعان غلبه دارد؛

روی طولانی و همراه با خستگی، سو انگيزش اصلی برای حضور در چنين پيادهاشیکدیگر همراهی با دوستان برای ماجراجوییِ وی شیارت است و اشسویتجربه معن

کند.خود، انگيزه معنوی اوليه را مضاعف می نوبهبهبخش همراه با مقصد دینی نيز لذتهای اخير با حجم روی اربعين، طی سالروی آخر صفر نيز مانند پيادهپياده

ترتيب تعداد هرچه بيشتری اینتا بهای مواجه است ها و تبليغات رسانهروشافزون برنامهنفسه ممکن است ارششمند به اش مردم به حضور در آن دعوت شوند. هرچند این کار فی

های مشابه، بدون ارشیابی دقيق اش پيامدهای ساشی مداوم آیيننظر برسد، اما تکثير و فربهروی ادههای پيی در خلق آیينگذاربدعتتواند موجب اجتماعی و فرهنگی آن می

های آفرین این آیينجدید و همچنين ایجاد انتظار کاذب و غيرواقعی اش اثرات تحولروی آخر صفر و هم در هم در پياده داری جامعه گردد.دینی در ارتقای وضعيت دین

ساشی دو جبهه غربیروی اربعين، نمادها و شعارهای سياسی که بر مبنای غيریتپيادهروی اربعين انوا شعارهای سياسی بسيار مشهود است. در پيادهشود، عربی انجام می -

روی آخر صفر نيز شعارها و مشاهده است. در پيادهسعود و آمریکا قابلدر تقابل با آل


های اسلامی سياسی و گفتمان روی برای ترویج آرمانتبليغات مختلف در مسير پيادهروی اربعين شعارها و که در پياده شود. با این تفاوترسمی جمهوری اسلامی دیده می

های سياسی و اجتماعی است اما در تبليغات یادشده، بخشی اش شعارها و نگرشراستا با گفتمان رسمی جمهوری روی مشهد، غلبه کامل با شعارها و تبليغات همپياده

اسلامی است. كتابنامه

نظار فی غرائب الأمصار و رحله ابن بطوطه، تحفه ال(، 1371ابن بطوطه محمد بن عبدالله) .1 .2ج ،گاهمحمد علی موحد، تهران: نشر آ مترجم عجائب الأسفار

تجربۀ در سياح شائر ( دوگانۀ1391اجتهد نژاد کاشانی، سيدسالار و نسرین السادات قوامی) .2 ،ایران اجتماعی مطالعات مجلۀشهيد بهشتی، دانشگاه نانکار: کمطالعه مورد :نسل سه شیستۀ 26-5 ،4 و 3 شمارة ششم، دورة

شائران کربلا بر اساس یشناس(، گونه1395بد ) هیو مهد نيخوشخو، محمدحس یمانیا .3 یگردشگر یپژوهش - یفصلنامۀ علم ن،ياربع یروادهيپ یمورد مطالعۀ سفر اش زهيهدف و انگ .137-155 صص، 9سال پنجم، شمارة و توسعه،

روی شناختی خير دینی در آیين پيادهامعهآیينِ نيکی؛ مطالعه ج(، 1399)محمدرضا افر،یپو .4 اصفهان: آرما، چاپ اول. ،اربعين

ای در حرم امام رضا ) (، مطالعه ارت،یش تجربه یدارشناسیپد(، 1397)محمدرضا افر،یپو .5 .165-211، صص 85، شماره 26سال ،فصلنامه علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبابی

گروه پژوهشی ،نياربع یروادهيپ شائران یشناس خسن شیمايپ(، 1397)محمدرضا افر،یپو .6 . دین و جامعه

در) ( رضا امام ادهيپ ارتیش تجربه یواکاو مقدس؛ یروادهيپ(، 1397)محمدرضا افر،یپو .7 .یزیربرنامه و پژوهش تیریمد ،صفر ماه آخر

:تهران ،یمعنو یسفرها و نید ،یگردشگر(، 1392)اُلسن. اچ ليدان و یج دالن ،یموتيت .8 .شناسانجامعه انتشارات

پژوهشگاه ،نياربع رویپياده تیروا(، 1398)محمد روشخوش، و محمدرضا گانه،ی یجواد .9 .ارتباطات و هنر فرهنگ،

جامعه تأملات ن؛ياربع یروادهيپ ،(1397()نیو تدو ی)گردآور محسن ،یمظاهر حسام .11 .آرما نشر: اصفهان(، مقالات)مجموعه یشناخت


عرش نشر: قم عه،يش فرهنگ در نياربع(، 1384)نيحس محمد ديس ،یطهران ینيحس .11 .شهیاند

.2ج ،یانتشارات اسلام دفتر: قم مردان علم در ميدان عمل،(، 1385سيد نعمت الله) ،حسينی .12مطالعه: (، ادراک و تجربه شیسته شائران پياده ایرانی در عراق )مورد1393شاده، ندا) یرضو .13، 4، شماره 2دوره ،یگردشگر یمجله مطالعات اجتماعق(، عرا -1393آذر اربعين رویپياده .156-131 صص

مجموعه مقالات اولين، شیارت تجربی شناسی پدیدار( 1394لو شاپور)کاورد شردموی .14معنویت، تهران، دانشگاه علم و فرهنگ )پایگاه اینترنتی و گردشگری المللیبين کنفرانس

سيویليکا(. .ارتباطات و هنر فرهنگ، پژوهشگاهران: ته ،یاجتماع یمنظر ن؛ياربع( 1394)یمهد ه،يمانيسل .15

مطالعه) ینید مناسک و تياليس ،(1394) مايش ،یکاش غلامرضا و سارا ،ینانیمز یعتیشر .16 .رانیا یفرهنگ قاتيتحق ۀفصلنام (،یسپهر سهراب مزار ارتیش یمورد

کاوی معنا شائران ریدیندا و شیارت شناسی نهگو( 1394عليپور) براق الهه ابوتراب، طالبی .17 .116-75، صص 69 شمارهاجتماعی، علوم فصلنامه، ( ) رضا امام شائران شیارت کنش

کاروان)موردمطالعه نياربع یروادهيپ تجربه یدارشناسیپد ،(1397)یمجتب ،یمحل یفرهاد .18 .لانيگ دانشگاه ،یشناس جامعه ارشدیکارشناس نامهانیپا ،(کربلاء یارتیش یرانیا

مذهب و کيکاتول نیيآ در ارتیش گاهیجا(، 1394محمد جواد) ،ینوروش و محمد ،یفولاد .19 .35-7 ص ،25 شماره ،انیاد معرفت ،سهیمقا و یبررس عه؛يش

شندگی و مبارشات آیت الله العظمی سيد محمود ،(1389)نيشاه ،ییرضا و داود پور،قاسم .21 .یاسلام انقلاب اداسن مرکز انتشارات: تهران ،حسينی شاهرودی به روایت اسناد

الشهدا، ديحضرت س نيدرباره اول اربع قيتحق(، 1383)یعل محمد ديس ،یطباطبائ یقاض .21 .یو ارشاد اسلام فرهنگوشارت نشرتهران:

نامه (، پدیدارشناسی تجربه شیارت امام رضا ) (، پایان1391مکری شاده، فهيمه) .22 ارشد جامعه شناسی، دانشگاه فردوسی مشهد.کارشناسی

نیيآ در یعراق و یرانیا شائران تیهو ابراش یالگو یفيک یبررس(، 1397)انتصار ،یسومو .23 .یبروجرد الله تیآ دانشگاه ،یشناس جامعه ارشد یکارشناس نامهانیپا ،نياربع یروادهيپ

رياثت ،(1395)رجیا ،کجوين و بتول ،یفلک اغب ه؛جیخد ،یاری ؛محمد ديس ،یموسو .24 و مردم نيب اقياشت و شور شیافزا و کشور در ینيحس نيعارب یروادهيپ مراسم یبرگزار

http://www.noormags.ir/view/fa/creator/325703/%d8%b3%db%8c%d8%af%d9%85%d8%ad%d9%85%d8%af_%d9%85%d9%88%d8%b3%d9%88%db%8c

http://www.noormags.ir/view/fa/creator/352496/%d8%a7%db%8c%d8%b1%d8%ac_%d9%86%db%8c%da%a9%d8%ac%d9%88


مطالعات مجله کشور، در یارشش نسل تيترب یرو بر آن ساشنده نقش و نوجوانان بخصوص .114-111 صص ،3 شماره ،یتيترب علوم و یروانشناس

شائر دوگانه (، فراسوی1394حسين بهروان، علی یوسفی، احمد محمدپور) فرامرش، نودهی .25 اجتماعی مجله راهبرد، ( ) رضا امام منور مرقد شائران سفر تجربه شناسیگونه ؛گردشگر .193-217 صص 15 شماره ،4 ، دورهفرهنگی

کتاب انتشارات: قم ،نجم ثاقب در احوال امام غایب ) ((، 1395حسين)رشايم ،نوری .26

.جمکران یسفرها در رانگردشگ یمعنو یهازهيانگ نييتب ،(1395)هیمهد بد و یددهامحم ون،یهما .27 اقتصاد در یگردشگر گاهیجا یعلم ناريسم ن،ياربع یروادهيپ دادیرو یمورد مطالعه یمعنو .فرهنگ و علم دانشگاه رانیا یگردشگر یعلم انجمن :تهران ،یمقاومتروی تجربه پياده( 1397)غلامرضا ،یاورع قیو صد نيبهراون، حس و هيسم ،یورشو .28

امام شهادت امیا دربه مشهد نیشائر ادهيدر تجربه سفر پ یويند - یدوگانه معنو یمعنامقدس؛ .133-162 صص، 41 شماره ،فرهنگ راهبرد فصلنامه ) (، رضا

21. Gothoni, R. ( ). Pilgrimage = transformation journey. In The problem

of ritual: based on papers read at the Symposium on Religious Rites held at Åbo,

Finland, on the - of August .

11. Griffin, Kevin and Razaq Raj, ( ), The Importance of Religious

Tourism and Pilgrimage: reflecting on definitions, motives and data,

International Journal of Religious Tourism and Pilgrimage, V. , Issue ,

Available at:http://arrow.dit.ie/ijrtp/.

19. https://www.isna.ir/news/ .

12. https://tn.ai/ ( (خبرگزاری تسنيم، آبان

11. https://www.isna.ir/news/ .

11. https://www.arcworld.org/projects.asp?projectID= ) Mujtaba Huseinm,

UmmeSalma ( ), A phenomenological study of Arbaeen foot pilgrimage in

Iraq, Tourism Management Perspectives, No. , pp. .

Pilgrimage, Religious Experience, March, Arbaeen, Safar, · 2021. 8. 14. · Bi-quarterly...

Documents

Transcript of Pilgrimage, Religious Experience, March, Arbaeen, Safar, · 2021. 8. 14. · Bi-quarterly...