PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL...

361
i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO SEZEMBALI KUNYE NOBUNZULULWAZI- MLANDO KULUNCWADI LUKAJOLOBE) By PAMELA H. V. KHUMALO Submitted in accordance with the requirements of the degree DOCTOR OF PHILOSOPHY In the subject AFRICAN LANGUAGES AT NELSON MANDELA METROPOLITAN UNIVERSITY PROMOTER: PROF N. SAULE CO-PROMOTER: DR LL KWATSHA DATE SUBMITTED: JANUARY 2015

Transcript of PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL...

Page 1: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …

i

PERSPECTIVES OF THE HISTORICALndashBIOGRAPHICAL CRITICISM

IN THE CREATIVE WORKS OF JJRJOLOBE

(IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO SEZEMBALI KUNYE NOBUNZULULWAZI-

MLANDO KULUNCWADI LUKAJOLOBE)

By

PAMELA H V KHUMALO

Submitted in accordance with the requirements of the degree

DOCTOR OF PHILOSOPHY

In the subject

AFRICAN LANGUAGES AT NELSON MANDELA METROPOLITAN UNIVERSITY

PROMOTER PROF N SAULE

CO-PROMOTER DR LL KWATSHA

DATE SUBMITTED JANUARY 2015

ii

ISIFUNGO

Ndiqinisekile ndinyanisile ukuba umsebenzi osihloko sithi IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO

SEZEMBALI KUNYE NOBUNZULULWAZI-MLANDO KULUNCWADI LUKAJOLOBE ngumsebenzi wezandla

nengqiqo yam Yonke imithombo endiyisebenzisileyo ichaziwe ngokuthi kucatshulwe ngokupheleleyo Lo

msebenzi awuzange khe ungeniselwe uvavanyo nakweliphina iziko lemfundo ngaphandle kwakule

univesithi

helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

DECLARATION

I hereby declare that PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL ndashBIOGRAPHICAL CRITICISIMIN THE

CREATIVE WORKS OF JJRJOLOBE is my own work and that all the sources I have used have

been indicated and acknowledged by means of complete references and also that it has not

previously been submitted for assessment to another university

helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

iii

UMBULELO

Ndibulela uSomandla uMdali othe wenza ukuba lo msebenzi ube nokwenzeka

ngamandla akhe ngaphandle kwaloo mandla ubungenakwenzeka

Ndibulela umkhokeli wam uNjingalwazi uN Saule ngezikhokelo athe wandixhobisa

ngazo kulo msebenzi Ndibulelela umonde ubuntu bakhe kwanenkuthazo yamazwi

akhe abenjengomthombo wamanzi ahlwabisayo natsho umfundi ajonge phambili

entabeni yempumelelo angabhekabheki Ngala mazwi ndithi kuwe Ncilashe

Nangamso

Kwakhona ndibulela ngokungazenzisiyo kuGqirha LL Kwatsha ngobuntu

nangobunkokeli obungumangaliso Enkosi Maduna ngokuvula amathutyana

emisetyenzana apha eNMMU nekuthe ngawo lagxotheka inxele likaKhetsekile

Ndimbulela ngamandla uJabulile ngenkuthazo nangenkxaso athe wayibonisa

ngokundinceda ndiqhubele phambili Kuwe ndithi enkosi isandla sihlamba esinye

Umbulelo wam mkhulu nakuMnumzana uRon Endley ngoncedo lwakhe ekuhleleni

lo msebenzi Ndibulela kananjalo kuGqirhalwazi Z Made ngokundikhuthaza

endivuselela amandla

KuNjingalwazi Thoko Mayekiso ndithi ukwanda kwaliwa ngumthakathi

nakuNjingalwazi H van Vuuren ndithi makwande

Ndibamba ngazibini kuVuyo Jolobe uncedo lwakhe alunamlinganiselo MaKheswa

Ndibulela kakhulu i-National Arts Council ngenkxhaso noncedo ngemali eyenze olu

phando lwaba yimpumelelo

iv

ISINIKELO

Lo msebenzi ndiwunikezela kubawo uJames Khumalo ongumhlobo wam omkhulu

osenyongweni Aa Ndabezitha Mntungwa Kwakhona ndiwunikela kumama wam

othandekayo uNomntu intombi yakwaKave Kuwe namhla ndithi ntombrsquoentle

Tshangisa Sikhomo Zulu Nguye othe wanyanzelisa ukuba nazo iintombi zakhe

zibenemfundo elilifa lazo Ndibamba ngazibini kuni bazali bam ndiyazidla ngani

v

ISISHWANKATHELO SOPHANDO

Olu phando lohlalutyo lukwaluncomo-gxeko lwemisebenzi kaJolobe injongo yalo

kukubonisa ukuba lukho uqhagamshelwano phakathi kobomi bakhe jikelele kunye

noncwadi lwakhe Ulwazi olunjalo lungathi lube luncedo kwiphulo elibalulekileyo

ekuncediseni kulwazi lokubhala ibhayografi yakhe Kubonakele kufanelekile ukuba

iphulo elinjalo lenziwe ukukhumbula imisebenzi emikhulu eyenziwe ngamaqhawe

abantu abaNtsundu abathe banegalelo elikhulu ekuphakanyiswni koncwadi

lwemvelo kwakunye nenkuqubela phambili kwimfundo yabantu abangama-Afrika

beli lizwe Umzekelo uJolobe ulusebenzele ukuba uncwadi lwakhe ukuxwayisa

abantu bakowabo abaNtsundu ngemfundo nolwazi olwakhaya Ukwalusebenzise

uncwadi lwakhe ukuvusa abantu ama-Afrika balumke kwingozi zemimoya

yocinezelo lwabo ngurhulumente ocalule abantu abaNtsundu kuba bebantsundu

ngebala Nangona uncwadi lwakhe ulenze lwabasisonwabiso kodwa ikhakhulu

ulusebenzise kwanokunika intuthuzelo ithemba kwanokomelela kubantu abathe

bacinezelwe zimeko zobomi ukuba bangalahli ithemba loluzuza impumelelo kuba

izinto zingatshintsha ebomini babo ngokuhamba kwamaxesha Kwakhona ukongeza

uncwadi lwakhe ulusebenzise ukuphakamisa nokuhambisela phambili ulwimi

lwemveli inkcubeko imbali ngokusebenzisa isixhobo esiluncwadi lwakhe ukuze ezi

ngongoma zikhankanyisweyo zihlale ezincwadini zakhe ezithe zazisele zolwazi

zingabi nakuze zife kuba zililifa lesizwe esiNtsundu

Uninzi loncwadi olubhalwe nguJolobe luthe lwaxoxwa kwesi sifundo kodwa kuye

kwaphonongwa ikakhulu uncwadi lwemibongo inoveli idrama kuba kubonakele

ukuba lo msebenzi ubanzi kakhulu kwaye esi sifundo kubonakele ukuba

kungabanzima ukuba singagqibeka lula kodwa ke uJolobe ubengumntu

okhutheleyo Ubhale incwadi eziliqela ngenxa yothando lwakhe lobhalo loncwadi

oluqhutywe ngumbono wakhe wobuthandazwe wokubona kubalulekile ukuba inani

loncwadi olubhaliweyo esiXhoseni linyuke kwaye libe kwizinga eliphezulu ukuze

umzi wasemaXhoseni nowamanye ama-Afrika ngokubanzi ungalambathi ngoncwadi

lokufunda ujongelwe phantsi ngokuba semva kwinkqubela phambili zezinye izizwe

Ingokuphandle uncwadi lukaJolobe lubonakela luyinxenye yobomi bakhe Kulunye

uncwadi kwakhe kufumaniseka ukuba ukubhale endululwe zizinto ezithe

azamphatha kakuhle ebomini bakhe zazaza ezo zinto zawuphazamisa umoya wakhe

nentlalo yakhe wada waqanda ukuba makabhale aphokoze okukuphuphuma

vi

kwengcinga zakhe ukuzithuthuzela kwanokuphilisa kwanabanye abantu abathe

badibana neenzima ezinjalo zobomi Umzekelo iimeko zopolitiko zeli lizwe zithe

zabuchaphazela ubomi bakhe oko kubesisiphumo sokuba abhale incwadi yakhe

yedrama apho adiza ngeemeko zokuphatheka kwabantu baseBhayi kwilokishi eyathi

yabelwa bona ngurhulumnte wobandlululo apho ebexelenga khona njengetitshala

kwanoMfundisi weliZwi Kanti noncwadi apho athe wabonisa ukuvuya khona olo

luvuyo olusukela kwinto ethe yamvuyisa emalunga nobomi bakhe izimvo zakhe

kwanenkolo yakhe njengomntu kwanendlela akhule ngayo Umzekelo uJolobe uye

wazisa abafundi bakhe ukuba iimbalo zakhe zisukele kwizinto ezithe zamchukumisa

ebomini bakhe

Ngoko ke kwabonakala ukuba olu phando luluncedo ekusungulweni kweprojekti

yokubhalwa kwebhayografi kaJolobe neya kuba luncedo kwimisebenzi yophando

olubalulekileyo kuncwadi kuba iincwadi ezinje zityebile ngolwazi olubalulekileyo

ekungena kucingelwa ukuba lunokufunyanwa kulo ndash

Amagama angundoqo Phicotha hlalutya uhlalutyo-ntyilazwi izithako

ionomastiki Bhaktin ingcingane kaKarl Marx ubomi bukaJolobe

umzabalazi upolitiko ibandla laseBhaptizi uJolobe norhulumente

wobandlululo Ukwenziwa komkhonzi uncomo-gxeko

vii

IZIQULATHO ISAHLUKO 1 1

INTSHAYELELO NGOKUBANZI 1

11 Intsusa-mabandla 1

111 UJolobe necandelo lezempilo nenkuthazo ngempilo nococeko kwimibongo yabancinci ezikolweni 3

112 UJolobe ngumfundisi nomcebisi ecaweni 3

113 UJolobe nemfundo intlalakahle nempucuko yabantu abaNtsundu 4

12 Isithako sobuNzululwazi-Mlando okanye iBhayografi 5

13 Isithako okanye ithiyori engezembali kwakunye nobunzululwazi-mlando 7

14 IOnomastiksi 8

15 Isithako sobuNzululwazi Bume-ngqondo 9

16 Isithako sikaKarl Marx 10

17 IFeminizimu okanye uKhomokazi 11

18 Intsebenziswano yetekisi nenye itekisi 13

181 IDayalojizimu 14

19 Indlela yokuhlalutya kolu phando 16

110 Uphicotho-ntsingiselo 17

111 Isithako sezezeMbali nobunzululwazi-Mlando 20

112 Ithiyori nesithako sobuNzulwazi-Mlando kwiimbalo zikaJolobe 24

ISAHLUKO 2 37

AMAGQABANTSHINTSHI NGOBOMI BUKAJJR JOLOBE 37

21 Intshayelelo 37

22 Umnombo okanye intsukaphi kaRanisi Jolobe 37

23 UJolobe ube yindoda phakathi kwamanye amadoda 38

24 Izibongo okanye iziduko zikaJolobe 40

241 UJolobe nezinto ezenzeka phambi kokuzalwa kwakhe 40

25 Intsusa yohlaselo kunye nentsabo yookhokho bakaJolobe 41

251 Imimandla yamaHlubi afika athi tshitshilili kuyo 45

26 UJolobe namagama akhe 46

261 Igama elithi Rhanisi nentsusa yalo 46

262 Iimpawu zerhanisi ngokunxulumene nesimo sikaJolobe 48

263 Igama uRhanisi 49

264 Ubumbolombini bukaRhanisi Jolobe 50

27 Amagama kaJolobe ubomi bakhe noncwadi lwakhe 53

271 UJolobe namagama akhe esiNgesi 54

272 James ndash lilumelo lwengubo eyambathwa nguRhanisi 54

273 UJames indoda yokholo ephakamisa imisebenzi yobulungisa 55

274 UJames Rhanisi Jolobe umqhathi 56

viii

28 Umnombo kaJolobe 58

281 Ubudlelwane bukaRhanisi nabazali bakhe 59

282 URhanisi nobudlelwane bakhe noyise uJames Jolobe 59

283 Ubudlelwane bukaJolobe nonina uMamThembu 62

284 Ubudlelwane bukaRhanisi nosapho lwakowabo 63

285 UJolobe nobudlelwane bakhe namakhosikazi akowabo 63

29 Utatomkhulu kaRhanisi eNgqushwa uyise usinga eMatatiele 66

210 UJolobe nomsebenzi wakhe eTranskei 1920 ndash 1923 94

211 Intsebenzo yakhe eCiskei 1924-1925 95

212 Izifundo neCumenical 96

213 Ibali likaVuyo ngotata wakhe uRhanisi Jolobe 97

ISAHLUKO 3 115

UHLALUTYO LWENOVELI ELUNDINI LOTHUKELA 115

31 Intshayelelo 115

32 Ukubaluleka koncwadi 119

33 Inoveli nonxulumano lwayo nembalibomi kaJolobe 120

331 Imbali kaSoga ngamaHlubi 120

332 Ingcaciso kaGqoba ukuba amaBhele asingomaHlubi 122

333 Ingcaciso kaJolobe ebalini lakhe igxininisa ukuba amaHlubi asingomaBhele 122

34 Ubunkcubabuchopho bukaJolobe ekulweni ingxelo engayonyaniso ngembali yamaHlubi 123

35 UJolobe nguThukela 124

36 Isihloko sencwadi yakhe sisinqulo sikaJolobe 125

37 Intsusa yenkcukumiseko 125

38 Iimvakalelo zikaJolobe ezifihlakeleyo ezibonisa ukuxabisa amaHlubi 126

39 Ubudlelwane phakathi kwenoveli Elundini loThukela kunye noJolobe 127

310 UJolobe nobuthandazwe 127

311 UJolobe uhambisana nezimvo zikaMqhayi kukhuselo lwezinto zemveli 129

312 Ikhwele likaJolobe nekhwele likaMqhayi ekuphakanyisweni kweembalo zesiXhosa 131

313 UJolobe uthando lwakhe lweenkosi zamaHlubi 133

314 UJolobe nomlo wokulwa ukufa koncwadi lomlomo nezibongo nenkcubeko nolwimi lwemvelo 134

315 Inkcubeko kuJolobe iyinxenye yobomi bakhe 135

316 Ukubaluleka kolwimi lwesiHlubi nesiXhosa lukwayinxenye yenkcubeko yesiZulu nesiXhosa 136

317 UJolobe uvuselela amabali emveli omlomo 136

318 Ukubaluleka kwamabali asemakhaya kwiindawo zabantu bawo 137

3181 Inkolo kaJolobe namabali akhelwe emakhaya emveli 139

3182 Ixabiso lamabali asuka emakhaya 140

319 UJolobe ngamabali akhe ulungisa iinkolo ezingeyonyani 140

320 Amahla-ndinyuka kaJolobe okuzingela ukwazi isiXhosa 141

321 Iziqhamo zeehambo zikaJolobe zemfuna-lwazi lwakhe lwesiXhosa 142

ix

322 Uphuhliso kobhalo ngokutsha lwenoveli kulondolozo lwenkcubeko yesizwe 150

323 UJolobe nebali lakhe ngamaHlubi likwayimbali yamaHlubi 151

324 UJolobe nenkcazo yemvelo yegama lamaHlubi 152

325 Ubunkokeli bukaJolobe ludiza isimo sakhe nembali yabomi bakhe 154

326 UJolobe uncwadi lwakhe luyinto enye naye 155

327 U-Elundini LoThukela udiza isimo sovuyo sombhali uJolobe 155

328 Umlo wokhuselo loncwadi nenkcubeko 157

329 Uchongo lwezafobe eziphezulu ezingaqhelekanga neemfundiso ezinkulu 158

330 UJolobe nothando lwakhe lwenkcubeko 159

331 Usetyenziso lolwimi oluphezulu kumaleqe nakwisiko lomshwamo 159

332 UJolobe njengotitshala ufundisa ngenkcubeko yamaHlubi ubonisa ukuba ngumntu gqibi 161

333 UJolobe ukhuthaza iinguqu nobhalo loncwadi olutsha 169

334 Ukugqwesa kosetyenziso lwesimbo sedrama 171

335 Amagama kumaHlubi azizinqulo aziziduko 174

336 Ubukhuluwa bukaJolobe buhamba kwanobuthandazwe 176

337 UJolobe nesimo sobukroti sokulungisa izinto zomzi oNtsundu 177

338 UJolobe nesimbo esitsha sebali 178

339 Iinjongo ezifihlakelayo zikaSoga kubhalo lwencwadi yakhe 182

340 Ukuphetha 184

ISAHLUKO 4 186

IITHIYORI NEZITHAKO EZISETYENZISWE KWIMIBONGO 186

41 Intshayelelo 186

42Uluvo lukaJolobe nokubaluleka koncwadi 186

43 Ukubaluleka kophononongo oluquka imbali nobomi bombhali 187

44 Uhlalutyo lwemibongo yezezopolitiko 191

441Ukwenziwa komkhonzi 193

442Umbongo wezezopolitiko ldquoOsemboniselwenirdquo 197

443 Imbumba umbongo wezezopolitiko nobudlelwane bawo nobomi bukaJolobe 203

45 Imibongo engenkolo nobudlelwane bayo nobomi bukaJolobe 208

451 Akukho hlelo apho 209

452 Ikholwa 213

453 Makubekho ukukhanya 214

454 Isililo sikaNdlebende 216

455 Indlovrsquo enomxhaka 218

46 Imibongo engamaqhawe kwimbali yakwaNtu 221

461 Imfecane ndashumbongo ongeqhawe uHintsa 221

462 Ubugora bomoya (Iqhawe uKhwane) 225

47 UJolobe nemibongo engeenkumbulo zakhe zobuntwana nemibongo yabantwana 229

471 Umalusi 230

x

472 Inja yakowethu 232

473 Iinkomo zakowethu(nobubudlelwane bazo nombhali) 233

474 Ihashe lam lomdomngwe 235

48 Imibongo engenkuthazo nothando lwezempilo nococeko nokulwa izifo 236

481 Iziqhamo 236

48 2 Ukutya okondlayo 239

49 imibongo yokuliwa kwezifo nenkuthazo yempilo entle 240

491 Umbongo Ucoceko 240

492 UMnumzana uMpukane 242

493 Umkhosi weencukuthu neentakumba 244

410 Imibongo kaJolobe ngokuphakanyiswa kwenkcubeko 246

411 Imbeko 246

412 Ukukhuthala 248

411 Imibongo kaJolobe ngendalo 250

4111 Imimoya 250

4112 Umlambo 255

4113 Intlakohlaza 261

4114 Umbongo webhadi 263

412 Iintyatyambo ezimdala uqambo - iintyantyambo zingabantu baseTyhini 266

4121 UNomhi 268

4122 Inyibiba (umbongo ongoButhelwa Nongogo isithandwa sikaJolobe) 270

4123 UThuthula intyatyambo yomAfrika eyamvuselela ukuqamba umbongo 272

413 Imibongo engabazali bakaJolobe 277

413 1 Isikhumbuzo ngomama wethu 277

4132 Umthandazo wangokuhlwa 282

ISAHLUKO 5 286

AMATHUNZI OBOMI NEEMEKO ZOPOLITIKO 286

5I Intshayelelo 286

52 Umthetho onzima neemeko zopolitiko nokucalulwa kwabantu abaNtsundu 288

53 Intsusa yokubhalwa kwale ncwadi 290

54 Ingcingane zikaKarl Marx kugxekoncomo lwale ncwadi yedrama 292

55 UNgara nezimvo zakhe malunga nabantu abacinezelweyo 293

56 UBreytenbach malunga nabantu abacinezelweyo 294

57 USachs nezimvo zakhe malunga nabantu abacinezelweyo 295

58 USaid nezimvo zakhe malunga nabantu abacinezelweyo 296

59UConrad nomcabango omfiliba malunga nabantu abamnyama abacinezelweyo 296

510 Isishwankathelo sebali Amathunzi Obomi 298

511 UJolobe ube engumzabalazi wenkululeko yomntu omnyama 300

512 Kutheni ekhetha ukubhala ngeBhayi nje 300

xi

513 Amathunzi Obomi nogxekoncomo lwawo 301

514 Uhlalutyo loncwadi 305

5141UJolobe udulisa imivuzo emincinci yabazali exabanisayo emakhaya 305

5142 UJolobe udiza iimeko zobubi besimo sentlalo 307

5143 UJolobe udulisa ukuxatyiswa kwabantu beBala kunabaNtsundu 308

5144 Ithoni nomoya womsindo nokubindeka kukaJolobe kudizwa ziingxoxo 309

5145 UJolobe ubonisa iziphumo zokuswela kwanokuhlwempuzeka 311

515 Izisombululo zolutsha ukulwa intlupheko zalo ukuze luphile 312

516 UJolobe udulisa ukuba intlupheko iyawudala umsindo omkhulu 314

517 UJolobe udulisa ukuba ukuhlupheka kudala ixhala nonxunguphalo olungapheliyo 315

518 Ingcingane yefeminizimu nezimvo zikaGoodman ldquongomfazi omtsha wexesha langokurdquo nemibono kaJolobe 316

519 UJolobe nokuphakanyiswa kwemfundo kulutsha elungiselela ixesha lokufika kwenkululeko 318

520 Okubhaqekileyo kwidrama uJolobe ngumlinganiswa ongutitshala 320

521 Ukuqukumbela 329

ISAHLUKO 6 333

UKUQUKUMBELO NGOKUBANZI 333

61 Intshayelelo 333

62 Okubhaqekileyo kubhalo lwenoveli Elundini LoThukela kaJolobe 333

621 UJolobe nguNtsele 333

622 Ukwakhiwa kwabalinganiswa bakaJolobe novuselelo lweenkosi zamaHlubi 334

63 Ukugqwesa kwesimbo sengxoxo 336

64 Iziphumo zophando 336

65 Elokugqiba 340

66 Ukungabaluncedo kuqatshelwe 342

IINCWADI EZIFUNDIWEYO 343

1

ISAHLUKO 1

INTSHAYELELO NGOKUBANZI

11 Intsusa-mabandla

Imisebenzi kaJolobe yezezoncwadi ethe yachongelwa olu phononongo yeyokudulisa isimo

imibono iminqweno iingcinga kwaneehambo zakhe Ikwasinceda ekwenzeni amavandlakanya

ngegalelo lakhe kwiindidi ngeendidi zabantu abazintlobondashngeentlobo nakwiindawo athe

waxelenga kuzo Uphononongo olukweli phando aluyikuchaphazela izinto ezintle zodwa ngaye

Luyakujolisa nakwizenzo zakhe zobubhetyebhetye njengoko esi sithako sobuMlando-Mbali

sinyanzelisa Le ngcamango ingqinwa nangaba bantu balandelayo Clifford (1962x) uJohnson

kuClifford (196248) noNyamende (20002) Bayavuma ukuba xa kuphononongwa ubomi

bombhali kukhokeliswa izinto azibhalileyo yaye akujongwa kuphela ubungcwele bakhe koko

yonke into ngaye neliqhakuva Kungoko ke kuza kunconywa kugxekwe imisebenzi yakhe ide

iphinde inxulunyaniswe namahla ndinyuka obomi bakhe kwanentsusa yeembalo zakhe

Kunqabile kugxekoncomo lwezezoncwadi lwesiXhosa ukubona imisebenzi ephandiweyo egxile

kuphando olungonxulumano oluphakathi kweembalo zombhali nembalibomi yakhe njengoko olu

phando lusenza Ikho imbinana yabaphandi ethi ifane inxulumanise umsebenzi kaJolobe

wezezoncwadi nobomi bakhe njengokuba uKwetana (2000) uSirayi (1985) noMahlasela (1973)

benzile Le ndlela yophononongo iza kulandelwa kolu phando Sinomzekelo ophilileyo

okugxekoncomo loncwadi lwesiNgesi apho kukho uphononongo olungonxulumano phakathi

kwemibongo kaWordswoth imbongi yosiba yamaNgesi kunye nembali nobomi bakhe Enye

yezinto echatshazelwa lolu phando lungoWordswoth kukukhangela ukuba wayendawoni na mhla

ebhala umbongo othile yaye wayechukunyiswa yintoni na ukuze aqambe umbongo lowo

Umzekelo kukho umbongo ekufumaniseka ukuba wawuqamba mini etyelela ingcwaba

likaRobert Burns imbongi yamaSkotshi ngomnyaka we-1883 apho aphalaza iinkumbulo zakhe

ngale ndedeba

Le ngxoxwana isentla apha ibonisa ngokucace gca ukuba lubalukile uphando olunohlalutyo

nogxekoncomo lwemibongo okanye loncwadi ngokubanzi olubonisa uqhagamashelwano

phakathi koncwadi lombhali nobomi bakhe obuzele ziziganeko zezinto ezintle kwanezibuhlungu

ezithe zamehlela umbhali Kungoko ke isithako soMlando-Mbali sithe sasetyenziswa kulo mqulu

ekutyebiseleni umfundi ngolwazi olungoJJR Jolobe imbongi yosiba kwanombhali woncwadi

lwesiXhosa Olu lwazi lumenza umfundi ambone uJolobe engumntu gqibi engumntu wenene

2

onegazi nenyama ongenguye owasentsomini Umzekelo woku yintlungu awayivayo uJolobe

echanatywe kakuhle kumbongo awawubhala ngomnyaka we-1936 ekushiyweni kwakhe ngunina

uMamThembu

Isithako soMlando-Mbali sityhilela umfundi ulwazi olunzulu ngombhali negalelo lakhe kubhalo

loluncwadi Esi sithako kwakhona sincedisa kakhulu ekuyileni isikhumbuzo sombhali ngegalelo

lakhe ekuphakamiseni uncwadi lwesizwe kanye njengooWordsworth ooBurns nooShakespeare

abasakhunjulwayo unanamhla ngenxa yegalelo labo kwimpucuko yoncwadi kwanokuxatyiswa

kwezithethe namasiko zabo zamaNgesi namaSkotshi ngokwahlukahlukana kwazo Nolu phando

lujolise kuloo nkalo ukuveza ukuxabiseka komsebenzi kaJolobe kwaneembalo zakhe ekuthe

kanti zinguvimba wobutyebi bokudinjazwa zizukulwana ngezizukulwana

UJolobe amava akhe adaleke aqokelelana njengokuba wayekhe wangumfundisi weetyalike

eziliqela ngaxeshanye exelenga kwiisekethe ngeesekethe zamabandla nakoomaThekwini

(Mahlasela 1973) Oku kuhla enyuka kwakhe kubonisa kulowo unegqondo yokuqiqa ukuba

ubomi bukaJolobe bebungelulanga ibibobesinxadanxada esizinikeleyo kubizo lwaso lokuba

ngunyawontle utitshala umbhali nomcebisi wabantu Imisebenzi yakhe yezezoncwadi iyabudiza

obo bunxadanxada Buye bayinzuzo kuye ngokuthi bumxwayise ulwazi olutyebileyo oluyintsusa

yokusungulwa ngokwahlukeneyo kweembalo zakhe Umzekelo ukufundisa kwakhe

emaphandleni kuyintsusa yokubhalwa kwenovela yakhe UZagula Kuyo ubalisa ukuba indawo

awathi wafundisa kuyo abantu babengafiki nakwiminwe yesandla esinye abaphila inkolo

yobuKhristu Uninzi lwabo lwalukholelwa kwiinkolo zokutyhola abanye ngobugqwirha

bakuhlelwa zizinto ezibuhlungu abangenazimpendulo zazo ebomini babo Oonyana babesuka

bathimbele abahlolokazi iimfuyo bakuswelekelwa ngabayeni kuba befuna oonina baqubude

kubo

Kanti nakwilokishi yaseBhayi abhale ngayo idrama yakhe esihloko sithi Amathunzi Obomi

uquka nezinto awathi wazibona ngeliso lakhe lenyama ngeli lixa enguMfundisi-Lizwi kule

lokishi Ebezipha ithuba lokungena elokishini ahambahambe phakathi kwabahlali ade avelela

namarhamente etyalike yakhe kuba naye ebehlala apho eBhayi netyalike ebeyinkokeli yayo

ibilapho kwilokishi yaseBhayi (Vuyosrsquo Journal 2013)

3

111 UJolobe necandelo lezempilo nenkuthazo ngempilo nococeko kwimibongo yabancinci

ezikolweni

UJolobe kwicandelo lezempilo unegalelo Uye wancedisa ekufundiseni abongikazi kwisibhedlele

saseDikeni ekuthiwa yiVictoria Hospital Apho uhlohle izifundo zengqondo Kanti ukusebenza

kwakhe apho kwamenza alubone uxanduva lokuba isizwe kufuneka sixhotyisiwe ngokuphila

intlalo yococeko sikwazi ukulwa iintsholongwane ezidala izifo sixabise nokuzondla ngokutya

okunezakhimzimba Kwangokunjalo kuyaqapheleka ukuba uJolobe uyihlwayele imbewu

yemfundiso yezempilo kuluncwadi lwakhe Ukuxhasa oku singabalula ukuba unesihobe

asibhalele abafundi abasakhulaya athe kuso wachaphazela le miba yezempilo ilandelayo

ucoceko lwemizimba nolweendawo zokuhlala nokutshatyalaliswa kweempukane iintakumba

neencukuthu

Ebhalela nje isihobe sesiXhosa abasakhulayo ukwangutitshala wemfundo yamabanga

aphakamileyo Kuloko ezinye iincwadi zakhe azibhalileyo ziye zafundwa nakwizikolo zemfundo

ephakamileyo Singabalula ezi ncwadi Ilitha Amavo Umyezo Nakuzo uyazichaphazela

ezempilo neminye imiba yezokuhlala Kanti ke njengonyawontle uhlohlile kwiziko lemfundo

lokufundisa ngezeLizwi ekuthiwa yiBible School eseDikeni

112 UJolobe ngumfundisi nomcebisi ecaweni

UJJR Jolobe ube kwangumcebisi emabandleni obuKristu ebewakhokela njengomfundisi

Iingcebiso zakhe eziphume izandla bezinceda ekusombululeni neengxaki ebezifunyanwa

nangabatshatileyo phantsi kweemeko ngeemeko neenkalo ngeenkalo kangangokuba abafazi

babeye babatsalele enkonzweni kaJolobe abayeni babo Oku kwakukhokelela ekubeni izibini

ezitshatileyo zifumane amacebiso namacebo aluncedo kuba kaloku uJolobe wenza izifundo

zolwazi ngendlela ingqondo yomntu esebanza ngayo (Vuyorsquos journal 2013)

Kuyabonakala okwekati emhlophe ehlungwini ukuba uJolobe ubehlutshwa ngokwenzakala

emiphefumlweni kwabendi ngenxa yeengxabano nabayeni babo Simbona kumbongo wakhe

ekuqaleni kwencwadi yakhe Ilitha (19713) esibalisela ngoNojaji ongumfazi oxhatshazwa

ngumyeni UNojaji uphela eshiywa ziingqondo Kaloku uyingqongqo yomyeni Rhoqo ubethwa

entloko ngentonga UJolobe ke lo mbongo akawubhaleli ukonwabisa abafundi Kuyacaca ukuba

ebexhelwa gqitha emoyeni ngumkhuba wokubethwa kwabafazi ngamadoda abo

UBreytenbach okwangumbhali uthi umbhali unoxanduva olukhulu kwisizwe sakhe Isizwe

sijonge kuye ukuba uphefumla esithini na ngeemeko ezidla umzi (Olaniyen noQuayson

2007166-168) Ngaphandle kokuthandabuza uBreytenbach kuOlaniyen noQuayson (2007166-

176) ubonisa ukuba abantu bayakholwa ziimbalo zababhali abakhathalayo ngempilo

4

kwanenkqubelaphambili yesizwe Olu luvo lubonisa ukuba ababhali abanjengooJolobe baliyeza

abomelezi nabakhi esizweni Kuloko uJolobe kuncwadi lwakhe ethanda ukukhuthaza nokubonisa

uvelwano kubantu abacinezelweyo nabangenalizwi kubomi bokuhlala nobokupolitika

113 UJolobe nemfundo intlalakahle nempucuko yabantu abaNtsundu

UJolobe njengombhali uqapheleka phakathi kwezinye izinto azizo elilizwi labacinezweleyo

kwiincwadi zakhe ezizezi Elundini LoThukela Amathunzi Obomi no-UZagula Kule yokuqala

incwadi uNobusi uzibhaqa ekwisiganeko sokuphathwa gadalala nguNgwekazi UJolobe abumbe

umlinganiswa onguNtsele oyinkwenkwe ongumlweli nomhlanguli kaNobusi intombazanana

entle nenomfaneleko UNtsele aphelise ukuphatheka kakubi kukaNobusi

Kwincwadi yedrama Amathunzi Obomi kukho uMaDlomo noonyana bakhe abaphila

ebuhlwempini UJolobe ubonisa uvelwano ngokusebenzisa umlinganiswa oyititshala

engumomelezi walo mhlolokazi (uMaDlomo) Ngenxa yale nkxaso olu sapho luphela luqabela

kwiinkalo zeenzima zalo Kwinovela UZagula kukho uZagula ixhegokazi nentombi yakhe

uNonkungu Batyholwa ngokuthakatha UJolobe ubonisa inkcaso kwiinkolo zobugqwirha

Ngaloo ndlela uyabathethelela ukutyholweni kwabo ngobugqwirha yinxenye yabahlali

UJolobe ukwabethelela uluvo lokuba umntu umele ukuxatyiswa kuba unesidima sakhe sokuba

edalwe engumntu Ngoko ke wonke umntu makaxabiseke ngaphandle komkhethe nokuba umntu

unjani na (194094) Esitsho nje uJolobe ukwabonakalisa kule ncwadi ukungasithandi isizwe

esinobufede nesingahambeli ndawo kwinkcubeko yaso Kwiimfundiso nakwizincoko zakhe

uJolobe ubonakalisa ngokuphandle ukukhathala kwakhe ngentlalo entle yesizwe Unqwenela

ukusibona sikhula siphuma kwizinto zobumnyama ezingasihambelisi ndawo siye phambili Ude

aqononondise ukuba abantu abaluninzi olungafundanga kuyaphi ngokwemfundo yasesikolweni

kufuneka luncedwe lufundiswe ukuze isizwe siphela sifikelele empucukweni nakwinkqubela-

phambili ekumgangatho okwinqanaba eliphezulu

UKwetana (200017) naye uyalungqina olu luvo lusentla apha olukwincwadi kaJolobe yezincoko

okanye yamavo Uthi uJolobe wadiza ukuba abantu baseYurophu abafika apha benza iinzame

zokubacalula abomgquba bakubafumana belambatha ngolwazi olunjengetekhnoloji yaseNtshona

ebalulekileyo kwinkqubelaphambili yesizwe Baqulunqa izimvo zobuqhophololo ngokumalunga

nabomthonyama besithi abantu abaNtsundu balungelwe kukuhlala kwiindawo ezikude lee kwezo

zempucuko yaseNtshona ezingabalungelanga kuba ezo ziseNko naseBhakubha zifanele ubuzwe

babo obusesemva kwanobomi babo ababuqhelileyo Ngokuthetha olu hlobo abaseNtshona

balungiselela iziqu zabo Benzela ukuba ibe ngabo abahlala kwiindawo ezinencum babe bona

5

abomgquba bebekwa kwimiqwebedu enamaziko okuphuhlisa isizwe anqongopheleyo ukuba

akho

12 Isithako sobuNzululwazi-Mlando okanye iBhayografi

USaid unconywa kakhulu ngabathandi boluncwadi lwakhe Kude kwabhalwa nebhayografi

yakhe Noxa kunjalo uAhmad uhlomle kwintshayelelo yencwadi kaSaid ethi The Pen and the

Sword (19947) ngoluvo lwakhe wakhalaza esenjenje ldquoEdward Said Storyrdquo ndash provides

biographical information but barely reveal the linkages between the writer and his life (

UAhmad uvakalisa ukuba sisihlava kwibhayografi engoSaid ukungadakancwa kweenkcukacha

ezilukhonkco lokunxulumanisa imbali engobomi bakhe noncwadi lwakhe UAhmad utsho

kuvokotheke kuba iimbalo zezoncwadi zombhali ziyintlaka noxolo nembali yobomi bombhali

Ubomi bakhe kwanegalelo lakhe ekwakheni isizwe liyakwazi ukudandalaziswa ngabahlalutyi xa

bephonononga uncwadi lwakhe besebenzisa isithako sobunzululwazi-mlando

UMiller (2012) ethetha ngobhalo lwebhayografi ubethelela ngosiba lwakhe elokuba isithako

sobunzululwazi-mlando okanye sembalibomi simalunga nokuqokelela iinkcukacha

kwanokuhlalutywa kwazo ukuze kubenokubhalwa ngobomi bukasingaye UMiller (njengasentla

apha) ukwakhankanya ukuba uphando ngobomi bomntu lungathi lufumane amandla

ngokufumaneka kweembalo ziqondene naye kwakunye noncedo lweenkcukacha ezinokuzuzwa

ngodliwano-ndlebe nabantu abasondele kusingaye ucebisa nokuba kubalulekile ukuba umphandi

aziqaphele iziganeko zembali kwakunye namava obomi omphononongwa ongumbhali awabone

elikhonco eliqhagamshelana nobuthumbu beembalo zezoncwadi zombhali lowo Xa sisongeza

koku kubalulwa kule migca ingentla singacaphula senjenje malunga nesithako sobunzululwazi-

mlando ukuba sikwayi method of studying literature according to which the life and the

personality of the writer are regarded as the determining factor (The Great Soviet Encyclopedia

2010)

Ngokwesi sicatshulwa isithako sembalibomi singasetyenziselwa ekuphononongeni ubomi

nesimo sombhali kuncwadi lwakhe njengamasolotya aphambili

Yena uDenzin kuNyamende (200011) usixelela ngezinto umphandi nomhlalutyi wesithako

sobunzululwazi-mlando anokuziqokelela ze kuzo afumane inkcukacha ezingombhali aphanda

ngazo Iimbalo ezingembali yombhali lowo ziyanceda kuphando ngobomi bakhe amaxwebhu

abonisa ubomi nentlalo yobomi bukasingaye okanye intloko ekuphandwa ngayo athi nawo

atyhile iimeko zobomi ezithe zayiminqantsa eyalatha amaxesha obunzima kwanenguqulelo

6

ezidale utshintsho kubomi bakhe Ebomini bakhe la maxesha eenguqu ahambelana nokuguquka

kwezinto

UDenzin (ngokwasentla apha) ukwabonisa ukuba eminye imithombo enokunika iinkcukacha

ngomntu ekuphandwa ngaye yile ilandelayo Iincwadi zembalelwano amacwecwe abhalwa

ukuchaza umntu akusweleka oko kukuthi umlando wobomi bakhe iidayari iibhayografi ii-

othobhayografi amabali athe ngqo angombhali amava akhe kwanoncwadi lomlomo UDenzin

udize ukuba igama ibhayografi imvelo yalo isuka kumaGrike kwaye isungulwe kumagama athi

ldquobiosrdquo- ubomi no ldquographeinrdquo ndashldquoukubhalardquo uchaza athi ibhayografi yena uyibona ingobomi

bonke bomntu ekuphandwa ngaye kwaye iqulatha iinkcukacha ezinobunyani ngomntu

ekuphandwa ngaye Uluvo lukaDenzin luthi imigaqo yokubhalwa kwebhayografi kubalulekile

ukuba iqatshelwe ekubhalweni ngabantu ababhala ibhayografi Oku ukucacisa ngamazwi akhe

athi ldquohelliphelliphellip the presence of the other can be noted in the writing of a life sex and class and

their implication family beginnings starting- points momentsrdquo

UMqhayi uyahambisana nesi sikhokelo sikaDenzin sikwesi sicatshulwa sisentla apha

sokubhalwa kwebhayografi sokuba kubalulekile ukuvezwa kwesini udidi ngokwasekuhlaleni

kwanemiphumela yoko umnombo neziqalelo zakhe ebomini usingaye lowo UMqhayi

uyaziveza ezi ngongoma zikaDenzin ekubhaleni kwakhe ibhayografi kaJohn Knox Bokwe

kwisalathisi sakhe xa ephefumla esithi ldquoukuvela nokutshona umlibo IDike imfundo

nokuzakha umtshato wokuqala nenzala yawo utyelelo kwelamaNgesi (19721) Kanti

uChalmers noSoga (1971v) xa babequlunqa ibhayografi esihloko UTiyo Soga bayichaphazela

imeko yendlela uTiyo awathi wakhula phantsi kwayo eselula bakhankanya ukuba uyise wakhe

wayenesithembu UTiyo wakhulela kumzi oluhlobo olunjalo

UWeinberg (1994142) naye kwelakhe icala uchaza ngokubaluleka kokubhalwa kwebhayografi

ingakumbi xa iza kuchaphazela ubomi bomntu Ubeka enjenje A biography helps me understand

the lives of others in a new way so that I can understand my own life better

UWeinberg uphakamisa uluvo lokuba ibhayografi inceda umfundi wayo ekuboneni ubomi

babanye abantu ngelinye iliso atsho kwayena gaqa abuqonde ubomi bakhe ngendlela engcono

kuneyakuqala Kulo mhlathi usezantsi sibonisa ubunyaniso bolu luvo Ngokuqwalasela

iibhayografi ezimbini

UHadland (2007) ubhale ibhayografi kaGqirha Nelson Rolihlahla Mandela ongumongameli

wokuqala woMzantsi Afrika wedemokrasi yaza yona i-intanethi (httpenwikipediaorg

wikiJ_K_Rowling 22 November 2013) yasidiza ibhayografi kaJ K Rowling othe wabalasela

7

ngokubhala incwadi edumileyo yakhe uHarry Porter zombini zichukumise uluntu nolutsha

ngolwazi ngokubanzi Ababhali bezi bhayografi zezi mbunguzulu bazoba ubomi bazo utsho

uzibone xa ufunda ziqabela iintaba ezinkulu zeengxaki zobomi ezazithe zinzi kumendo wobomi

bazo Zabe zona ezi mbunguzulu zixhinele ukuya kufika enkululekweni okanye

empumelelweni Kolo hambo lunemiqobo zalwa zabuya noloyiso oluyimbalasane oluchukumise

nobomi babanye abantu batsho bakhuthazeka njengoko bachukunyiswa yi-othobhayografi

kaMandela esihloko sithi Long road to Freedom Le othobhayografi ichukumise abantu abaninzi

abafunda iincwadi batsho bavuseleleka ekuzimiseleni ebomini nokuba sekumnyama

ngaphambili Ubunyaniso boku sibuxhasa ngamazwi kaMarcus (1994142) ldquoA historical being

whose existence is linked to lasting effects is worthy in a higher sense of living in a biography as

a work of artrdquo

UMarcus uyavuma ukuba umntu onempembelelo entle eluntwini ngokubanzi kufanelekile ukuba

kubhalwe ibhayografi yakhe oku ukuxhasile Siyahambisana nale mbono kaMarcus Kungoko

sifikelela kwisigqibo sokuba ibhalwe ibhayografi epheleleyo kaJolobe Wazithimba iintliziyo

zabantu abathi bafunda uNcuthu-maZangwa loncwadi lwakhe athe walubhalela isizwe sama-

Afrika ingakumbi abantetho isisiXhosa Ngezi ncwadi zakhe uyonwabisa ukwanika ubulumko

namava obomi ayimfundiso nakule mihla siphila kuyo Uncwadi lwakhe ludala

inkqubelaphambili ethi isikhokelele isizwe empumelelweni Kwaye izinto azibhalileyo

aziphelelwa xesha Kuzo kusafumaneka iinyaniso ezinkulu nezinzulu eziluncedo ebomini

babantu nakubantwana abasakhulayo

13 Isithako okanye ithiyori engezembali kwakunye nobunzululwazi-mlando

Isithako sembali-bomi okanye sobunzululwazi-mlando silixabiso elikhulu kuncomo-gxeko

nohlalutyo loncwadi lukaJolobe Sinceda ekuvezeni intsusa yobhalo loncwadi lwakhe

kwanobomi bakhe Sidandalazisa intungelwano ekhoyo phakathi koncwadi lukaJolobe nobomi

bakhe obuchatshazelwa ziziganeko zembali kwaneemeko zorhwebo ezopolitiko ezenkolo

yobuKrestu ezoqoqosho nentlalontle yabantu kwaneyakhe intlalo kwilizwe lakhe lokuzalwa

elinguMzantsi Afrika Oku kuhambelana noluvo lwethiyori yezezoncwadi lokuba umhlalutyi

ophonononga uncwadi lombhali esenza ugxekoncomo kumele azivelele ezi nkalo zidwelisiweyo

entla apha (Ryan 2007 26)

Kungoko ke kulo mqulu sibonisa ukuba uncwadi lukaJolobe lunamathelane nobomi bakhe

ngokupheleleyo Luquka phakathi kwezinye izinto iimeko zopolitiko zeli lizwe nezithe

zabuchaphazela ubomi bakhe ubonakalise uvakalelo ngokumalunga nengcinezelo yabantu

abaMnyama ngurhulumente wabaMhlophe ngexesha ebephila kulo Kwakhona uncwadi lwakhe

8

luthe ludakanca amathende obuKristu abekholelwa kuwo njengomfundisi weliZwi kwaye ukhule

kwekhaya elimkhulise ngenkolo yobuKristu Nazo ezinye iinkolo zabantu bemveli akakhange

azijongele phantsi uziphakamisile watsho wabonisa nendlela ababeqhagamshelana ngayo

noThixo onguQamata Oku ukuveza kakhulu kwincwadi yakhe u-Elundini LoThukela (2008)

Kanti ke kwidrama Amathunzi Obomi (1957 1974) ugxile kwinkolo yobuKristu nezopolitiko

Kukho umlinganiswa oyintloko onguMaDlomo Yena nabantwana bakhe banqula uThixo

wamaKrestu Bayixabisile iBhayibhile eyincwadi ethetha ngalo Thixo wabo Yada yanikwa

uphawu lokuba ldquolikhubalordquo lekhaya Kunjalo nje uMadlomo uzinikele kulawulo noncedo

lweNkosi uYesu Krestu Umamkele njengomkhuseli nomphakamisi wakhe

14 IOnomastiksi

UNeethling (2000207) uchaza ukuba i-onomastiksi isebenza ngamagama abantu aweendawo

kwanawaquka ubuhlanga Isibiza onomastiksi uthi sisuka kwigama lesiGrike ldquoonomardquo elithetha

into enye neli lesiXhosa lithi ldquoigamardquo Kwaye uchaza ukuba ionomastiksi sisifundo

sobunzululwazi samagama abantu naweendawo ikwachazwa ldquonjengesifundo sobunzululwazi

esingamagamardquo (Neethling 20051) Ngoko ke ithiyori yeonomastiksi iya kuthi incede kolu

phononongo ekutyhileni amagama kaJolobe kanti kwanamagama awanike abalinganiswa bakhe

kuncwadi lwakhe Kufanelekile kubenjalo kuba ithiyori yezezoncwadi isebenzisa ulwazi

oluphuma kwizifundo ezohlukahlukeneyo eziyakuthi zibe luncedo ekubhalweni kwebhayografi

kaJJR Jolobe Kakade nkqu nebhayografi ichaphazela amacandelo aziindidi ngeendidi

zezifundo (Nyamende 20005)

Umcimbi wamagama eendawo ululutho kwibhayografi kaJolobe Sifumanisa ukuba eBhayi

kwilokishi iNew Brighton kukho isitalato iJolobe Road esithiywe ngaye Kanti kwaneecawa

ezithile zanikwa igama likaJolobe Olu thiyo lusisikhumbuzo semisebenzi emihle kaJolobe Nto

leyo esingenisa kwisifundo ngamagama endawo ekuthiwa yildquotophonymsrdquo Nayo ekwalisebe le-

onomastiksi (Neethling 200013) UNeethling uchaza ukuba amagama abantu ayabandakanyeka

kubuntu kwanesimo somntu Etyatyadula usichazela ukuba amagama ekuthiywe ngawo adiza

indlela ethile abacinga ngayo kwaneminqweno emihle yabo bangabathiyi umqweno wabazali

ngomntwana wabo uye uboniswe ligama abamnike lona kanti ke akwabonisa nendlela

eyamkelekileyo enqwenelwa luluntu ekuhlaleni xa lunika indawo ethile igama okanye lusipha

ubani igama elitsha lumwonga ngemisebenzi yakhe emihle UThipha ecatshulwa nguNeethling

uyakungqina oku ngelithi ldquoby their names you shall know themrdquo (ibid) Ngale ntetho uThipha

uthi ngokuphandle ldquoigama lomntu linguloo mnturdquo

9

15 Isithako sobuNzululwazi Bume-ngqondo

Onke amatiletile enziwa lolu phononongo ajolise ekuphandeni ngembali-bomi kaJolobe equlathe

imisebenzi yakhe Ngoko ke isithako sobuNzululwazi Bume-ngqondo naso sinegalelo

elixabisekileyo kwiingxoxo zoncomo-gxeko lwemisebenzi kaJolobe yezezoncwadi

ngokunxulumene nobunjobalinganiswa Olu phononongo luyabonisa ukuba isimo

sabalinganiswa siyadibana nesikaJolobe njengomntu onenyama negazi kwanemisebenzi yakhe

ebomini bakhe bokwenyani

UKwatsha (200777-78) wenze umsebenzi oncomekayo omalunga nesithako sobunzululwazi

bume-ngqondo Ukhankanya iingcali ezaziwayo ezasungula ithiyori yobume-ngqondo

esisekelwe phezu kwayo esi sithako Ukhankanya ukuba uSigmund Freud waziwa

njengomsunguli wale thiyori kwaye abanye babalandeli bakhe abaphambili nguCarl Jung

noLacan URyan (200792) uchaza ukuba uFreud kuphando lwakhe wabhaqa ingcingane ebizwa

ngokuba yi-ldquoPsychoanalysisrdquo esiyibiza ngokuba yithiyori yobuNzululwazi Bume-ngqondo

USigmund Freud wapapasha ngo ndash 1901 incwadi engale thiyori wayinika isihloko Intepretation

of Dreams URyan (200796) ukhankanya ukuba le ncwadi idiza ukuba uFreud wenza uvukelo

kuyo waphikisa ukuba yonke into ethi ingene engqondweni ikugcino kwicandelo lengqondo

ehleliyo (ubumna) Wangenisa uluvo lokuba kukho icandelo lengqondo eleleyo elingaphandle

kweli liyingqondo ehleliyo Eli candela lengqondo eleleyo linguvimba wokugcina izinto ezininzi

ezinjengodederhu lwamava ethu iimvakalelo kwaneemfuno zethu Amava ethu emihla ngemihla

agcinwe apha aze ngamanye amaxesha abuya ngokwamaphupha Amava ethu obuntwana nawo

agcinwa oku kweefayile kule ngqondo ileleyo Aphinda abuye abe nefuthe kwindlela esicinga

ngayo atsho achaphazele ukubunjwa kwezimo neendlela zokwenza kwethu

Le thiyori siyicacisayo ibaluleke kakhulu ekuqondweni kwezifundo zethiyori yezezoncwadi

Iluncedo olukhulu ingakumbi ekuqwalaselweni kwezimo zabalinganiswa (Freud kuRyan

200792-93) Le ngcingane ibonakala kakuhle ukusebenza kwayo kwiinguqu zezimo zabanye

abalinganiswa kwincwadi yedrama kaJolobe Amathunzi Obomi Ezi zimo ziguquguqulwa

ziimeko zentlupheko Sibona umlinganiswa onguNgxaki ephazamiseka engqondweni ngenxa

yokuba esiya esikolweni ngebhulukhwe enezikroba ebangela ukuba ahlekwe ngabanye

abantwana Le meko azibhaqa ekuyo esikolweni yamjika Wathi engumntwana olungileyo

wangumntu olwayo nabanye abantwana kuba ekhusela isidima sakhe esithotywayo Esi simo

sokudlakazela kwakhe sibangwe kukuba unina engenamali yokumthengela impahla yokunxiba

eyiyo ngenxa yobuhlwempu Le meko yobuhlwempu ikhokelelela ekuthotyweni kwezidima

10

zabalinganiswa abaliqela kule ncwadi Olunye ulutsha kwanabanye abantu abadala bephela

bezizaphulimthetho kuba bezama iindlela zokukuziphilisa njengoMaDlomo othe wasila

wathengisa umqombothi ukuze aphumelele ekuhlawuleni irente yegumbi abahlala kulo akwazi

nokondla afundise nabantwana bakhe

UJolobe kule ncwadi yakhe yedrama udiza impathombi nentlalo yentlupheko yabantu

abamnyama ngexesha localucalulo nengcinezelo yobuhlanga Uyaphumelela ekuduliseni

umsindo wakhe nasekuphimiseleni izizathu zentlungu anayo ngenxa yokungcikivwa kwabantu

abaNtsundu ngemihla abe ephila ngayo yolawulo lorhulumente wegcuntswana

16 Isithako sikaKarl Marx

UBarchelor kuNyamende (200015) uphakamisa imbono yokuba izifundo ngebhayografi

zibandakanya iindidi zezifundo eziquka izifundo zeSosiyoloji Oku kusikhumbuza ngoluvo

olukulo mqulu oluthi uphononongo ngembali nangobomi bukaJolobe kuncwadi lwakhe luquka

iimeko zentlalo ezorhwebo ezoqoqosho nezopolitiko Siphonononga ukuba ezi meko zinafuthe

lingakanani na kwintlalontle kaJolobe Le ndlela yokuhlalutya nokwenza ugxekoncomo

ilungelelana nesithako sezoncwadi esisekelwe kwithiyori nemfundiso kaKarl Marx

UKarl Marx ngumseki wethiyori eyi-Marxism Wazalelwa eJamani Waziwa ngokuba ngomnye

weenkcubabuchopho umntu wembali intatheli kwanomzabalazi omkhulu ekulweleni

amalungelo abantu abacinezelwa ngabasemagunyeni (wikipediaorgMarxism 252012) Le

thiyori yakhe icacisa intlalo yoluntu kumazwe obukhaphitali Ubona le ntlalo ingenabunyaniso

kuba isekelwe uluvo lokuba intlalo yobukhapitali bonke abantu bayalingana Kube kungenjalo

Kukho intlubantu yabasebenzi engaxhamli ubutyebi ebuvezayo Oongxowankulu abaqeshe

abasebenzi ngabo abacinezela intlubantu engabasebenzi abangamahlwempu abaquka

nabasebenza iintsimi ezilalini Aba basebenzi bakwabizwa ngokuba baziiprolethariyathi Ze

oongxowankulu babe kwintlubantu yobubhujwa Uqoqosho lwesizwe lukoongxowankulu

Intlubantu yeprolethariyathi zimpulakaluJaca emazibhukuqe umbuso wobukhapitali ze zilawule

ubutyebi besizwe ngokombono kaKarl Marx

UKarl Marx le thiyori yakhe uyibandakanya noncwadi olubhaliweyo Uncwadi olululo kufuneka

ludandalazise ukungalingani okukhoyo phakathi koongxowankulu neprolethariyathi ingakumbi

abasebenzi elizweni lobukhaphitali Uluvo lwakhe lukhankanya ukuba uncwadi sesona sixhobo

sinamandla ekusasazeni iingcinga ezithile umzekelo imithetho ethile ethi ichaphazele nenkolo

kuqukwe nemfundo namaziko ayo Kanti kwanemifanekiso-bhanyabhanya kwanoomabonakude

bathi badlale indima enkulu ekungqineni ukusebenza kwethiyori kaMarx elizweni (Ryan

2007115) Kwakhona uthi zonke iindawo apho abantu bahlala kuzo bafuna ukuphile Kwaye

11

iimveliso zokutya nemisebenzi isezandleni zabaphathimbuso kwanoongxowankulu Abasebenzi

baphile yimvuthuluka ewa ezitafileni zabaphathimbuso nezoongxowankulu Babe abasebenzi

ingabo abavelisa ubutyebi obuxhanyulwa ngabaphathimbuso noongxowankulu Obu bomi ibe

bobuswele ulingano oluhamba noxhatshazo Kuphele kudaleka ungquzulwano ngenxa yemivuzo

engabanelisiyo abaqeshwa abavelisele abaqeshi babo ubutyebi

Okuthethwa nguRyan ngengcingane kaMarx kubalulekile Iluncedo ekuqondweni koncwadi

lwedrama ebhalwe nguJolobe kuba izoba umfanekiso weentetho zengcingane zikaMarx Le

ncwadi inika umfanekiso wengcinezelo nempathombi yabaqeshwa abamnyama

ngoosomashishini kwanabaphathimbuso boMzantsi Afrika wexesha awayephila kulo uJolobe

Noxa isithako sikaKarl Marx silunceda olu phando ekudandalaliziseni intswelolingano

ngokobuntlubantu obukhoyo kumdlalo Amathunzi Obomi siyaqhwalela ukusinikeni ithiyori

yentswelolingano yobobuhlanga Sele kunjalo umphandi ufumanisa ukuba uJolobe udize izinto

awathi wazibona wazingqina ngeliso lenyama Wayibona intlupheko yabantu baseBhayi

yabantu abaNtsundu ngokubanzi edalwe ngumgaqosiseko ovumela intswelolingano phakathi

komnyama nomhlophe omhlophe onikwe amalungelo athe vetshe kunalowo umnyama UJolobe

waqonda ukuba makayibike le ngcinezelo ngokwebala yaziwe luluntu ngokubanzi [ugxininiso

lwam]

Umphandi uthe wafumana ubunzulu bokucamgca bukaJolobe abuqhusheke kwintethwana yakhe

ethi ldquoKweli xesha siphila kulordquo Ngala magama ambalwa mane ayile le ntethwana ukhanyisele

abantu ngesizathu sakhe sokubhala le ncwadi yakhe yedrama Uyibhale enesingqukru ebindwe

yimeko yexesha awaye ephila kuyo nabantu abamnyama apho abantu abaligazi lakhe

babecalucalulwa kuxhatshazwa amandla abo ngurhulumente owayengahloniphanga amalungelo

anika umntu isidima sakhe Waqulunqa iinkqubo zokuba umntu omnyama abekowana

mgangatho uphantsi angaze avuke kuwo

17 IFeminizimu okanye uKhomokazi

UFriedan (Benstock Shari Ferris noWoods 2002245) baphakamisa ukuphathwa kwabafazi

ngesidima sobuntu njengabantu bonke Baxhaswa ngaba babhali balandelayo uEllmann Gilbert

noGuber de Beauvoir Cixous Friedan kuMoi (198531 57 92 105) Bebonke baphakamisa

kwanenkqubelaphambili yabo Balangazelela ukuba kuphele ukujongelwa phantsi kwabafazi

Bekwafuna namalungelo abo obuntu ahlonelwe Bangavinjwa amathuba emfundo

kwanewemisebenzi kwanokuba bathabathe inxaxheba kurhwebo nasekubeni babe nemihlaba

Kwakho bayakuchasa uxhatshazwa lwabafazi kuba bengabafazi UMoi (198512) uyazixhasa ezi

zimvo zingentla ngokuthi asamele ngeengcinga zombhali ophambili uKristeva owabhala wathi ldquo

12

women demand equal access to symbolic order Liberal feminism Equalityrdquo Le ntetho yazala

ezi nguqu zikhoyo kule mihla yedemokhrasi apho abafazi babonisa igalelo elikhulu

ekuphakanyisweni kwenkqubelaphambili yesizwe soMzantsi Afrika kwiindawo zolawulo

kwanegalelo labo ekuphakanyisweni kwamakhaya

Izimvo zefeminizimu uyaziphakamisa uJolobe kuncwadi lwakhe ngokuthi enze abanye

abalinganiswa abangabafazi babe ngamaqhawe Sinqabile esi simbo sokubhala kubabhali

basebuhlanti

UJolobe wenza uMaDlomo ongumama oyedwa abe ngumhlolokazi Ebuthathaka enjalo

uMadlomo wasuka womelela wakhuthala waboyisa ubuhlwempu ngokuthi azenzele ishishini

elithe lamnceda wabhatala irenti wondla wanxibisa kakuhle abantwana bakhe wabafundisa

benendawo yokufihla intloko noNgxaki wohlukana nokunxiba ibhulukhwe ekrazukileyo Batsho

banesidima ekuhlaleni ekubeni bebe zizinto zokuhlekisa Kanti nomakhulu uZagula

umhlolokazi kwinovela UZagula uthe ebebuthathaka exhaphazeka womelela wazizamela

umsebenzi wazimela wayeka ukuxhomekeka emntwini wohlukana nokuxhatshazwa ngunyana

wakhe

Entla apha sisidizile isimo sombhali sovelwano ngabantu baseTyhini nokubanqwenelela

impumelelo ebomini Oku kumveza uJolobe engumntu wobuntu Yiloo nto uMadolo (20023)

ethethe wathi uJolobe ldquouwahloniphile kakhulu amakhosikazirdquo Ngenene akuthethileyo uMadolo

kuyinyaniso kuba lo mbhali ulilizwi labangenalizwi abanjengabantu besikhomokazi

abacinezelwe ngenxa yesini sabo Umzekelo kumbongo ldquoIgazi lehotyazanardquo lo mbhali

ukhalimela ukubulawa kwentombazana ngebhozo yindlobongela yomfo kungekho nabani

ulamlayo Esi sehlo simasikizi senzeka ngelixesha kuphethe umbuso woganyamelo ophakamisa

ulawulo nelizwi lamadoda ikakhulu Le nkqubo yawenza amadoda amaninzi akabahlonipha

mpela abafazi Kwakhona uJolobe ukhalazela ukungabi nanceba komyeni kaNoJaji nowathi

gqolo ukumxhaphaza wade wenzakala entloko walahlekelwa ziingqondo UJolobe ubonisa

ukuba ngumkhuseli wohlanga kwanowabantu ababuthathaka abaxhatshazwa ngabanamandla

kunabo (19713-22)

Le mizekelo ingentla ibonisa ukuba uJolobe ebehambisana nenkolo yokukhuselwa kwesidima

kwanamalungelo abafazi Ngolo hlobo singatsho ukuba ukuya kuma kumda othile uyahambisana

nefeminizimu elidabi labafazi lokulwela amalungelo abo abawanikwa ngumQulu wamaLungelo

oLuntu (Bill of Rights) Ngenxa yokuhlonipha la malungelo uJolobe ngoncwadi lwakhe ulwela

ubomi obungcono kwanenkqubelaphambili ebomini babafazi njengabantu bonke Ukuqwela ude

adize imisebenzi eluthotho abantu ababhinqileyo abajongene nayo emakhaya Esenza njalo

13

ubonisa ukuba ngaba yinto entle nephucukukileyo ukuba amadoda abancedise abafazi kweminye

imisebenzi babaphungulele imithwalo yemihla ngemihla bubengcono ubomi babo kutsho

nobomi bamakhaya bube mnandi (194014)

18 Intsebenziswano yetekisi nenye itekisi

Eli gama itekisi libhekisa kwizinto ezininzi Ngokwezifundo zethiyori yezezoncwadi igama

elinye elisencwadini lingayitekisi Kanti umhlathi isivakalisi incwadi enjengenovela

ikwayitekisi (Orr 2003 50) Umphandi ufumanise ukuba imisebenzi kaJolobe njengeetekisi

iyathungelana Into ayithethileyo okanye athe wayikhankanya kwimibongo ethile nebonisa

ingcamango ethile okanye ukuvakalelwa kwakhe uyakwazi ukuphinda awucacise loo mba

kolunye uncwadi lwakhe Oku kuthethe ukuba ezi ncwadi zimbini njengeetekisi ezahlukeneyo

ziyasebenzisana Umzekelo kumbongo ldquoUmthandazo wangokuhlwardquo uthetha ngokuba omnye

wabantu uye abeke ldquoikhubalordquo iBhayibhile ngendlela enembeko phezu kwetafile ukuze

umninimzi aqalise ukuqhuba umthandazo wekhaya Kanti kwincwadi yakhe yedrama

Amathunzi Obomi (Jolobe 1974 10) uMaDlomo uthi xa kuza kulalwa akhumbuze

ngokwenziwa komthandazo wangokuhlwa athi makuziwe ne-ldquokhubalordquo lekhaya (iBhayibhile)

Akubuzwa uMaDlomo ngomnye wabantwana bakhe ukuba yintoni ikhubalo uphendula ngelithi

yiloo nto ibazisela ithemba Kanti nakumbongo wakhe ldquoUmthandazo wangokuhlwardquo (Jolobe

193642-45) ubonise ukubaluleka komthandazo ohamba nekhubalo ldquoiBhayibhilerdquo xa kuza

kulalwa

Ngokwengcingane kaOrr (2003 54) intsebenziswano yetekisi nenye itekisi iluncedo

ekuhlalutyweni nasekutolikweni kweetekisi zezoncwadi Kukwanjalo nasekuphicotheni kwethu

uncwadi lukaJolobe kolu phononongo Utsho uvakale ngakumbi kumfundi umyalezo ophuma

kwiincwadi zikaJolobe xa zitolikwa ngokuhlalutya ngentsebenziswanoteksi Oku sikuqaphela xa

uJolobe esebenzisa eli gama ldquoikhubalordquo kwezi ncwadi zimbini zahlukeneyo zikhankanywe entla

apha

UJolobe ufumaniseka engumntu obekhuthalele ukufunda iincwadi noncwadi lwabanye ababhali

abangama-Afrika kanti namaNgesi namaSkotshi Ebenqonomfela neembalo zeZembali

zeZempilo kwaneZibhalo Ezingcwele njalo njalo Esenza oku nje ebephanda nzulu nabanzi

ngomba othile azakubhala ngawo Esenza olu phando wazifumana echukunyiswa yimisebenzi

yabanye ababhali Le nkcukumiso iyabhaqeka kweminye imisebenzi yakhe yezezoncwadi

Kulapho ke ithi intsebenziswanotekisi (intertextuality) ikwabhaqeka khona Umzekelo uBurns

imbongi yamaSkotshi ibhale ngentlakohlaza kamnandi NoJolobe uthe wabhala umbongo

ngentlakohlaza Kulo mbongo kaJolobe kukho ulwimi lwemifanekisongqondweni ehambelana

14

nekaBurns isimntwiso esifanayo Yena uJolobe usisebenzisile isigoci esibalasele

ngemifanekisongqondweni wagqithisa kuBurns ngobakhe ubugcisa nobuchule bokubhala

isihobe UJolobe xa ebonga intlakohlaza usebenzisa isimntwiso esichukumisa iimvakalelo

zovuyo ngokufika kwentlakohlaza Sivuselela iliso lengqondo libone ilizwe lambathiswe ingubo

yobuhle obugqibeleleyo Usizi kubantu nakwindalo alusekho Ubugxwayiba bomhlaba buphelile

Bahlukene nengubo yenkwankca nengqele yexesha lasebusika

Le ngxoxo ingentla apha ibonisa ukusetyenziswa kwentsebenziswanotekisi njengesixhobo

sokuhlalutya kwizifundo zezethiyori yezezoncwadi Kodwa ke usetyenziswanotekisi luthi ukuze

lwenze umsebenzi ofezekileyo lusetyenziswe kunye nezinye izithako zezoncwadi Le

ntsebenziswano iyakudityaniswa ngentyilazwi nezi zithako zidweliswe entla apha Ngokwenza

oku ezi zithako ziyakuthungelana xa kuphononongwa ubomi nembali yombhali kusenziwa

uhlalutyo loncwadi lwakhe Loo ntungelwana ingumtya oya kusetyenziswa ekurhintyeleni

izimvo ngezimvo eziza kuthi zibonakale xa kubangulwa amahlandinyuka obomi bakhe Ziya

kusetyenziswa ngokweenkalo ngeenkalo zolwazi kuba eyona nto iza kujongwa yindlela

ezilobolelana ngayo zincedisana ukuphuhlisa iingxoxo zohlalutyo loncwadi lukaJolobe

181 IDayalojizimu

Ithiyori yedayalojizimu yasungulwa nguMikhail Bakhtin (Abrams noHarpharm 201283)

Wayibhala ngexesha lolawulo lukaStalin eRashiya yobukomanisi obusekelwe kwithiyori

yobuMaksizimu-Leninizimu(Marxism-Leninism) UBakhtin engasekelanga kwithiyori

yobuMaksizimu- Leninizimu yena uyibona inoveli iqulathe iingxoxo ngeengxoxo ezihambelana

neendidi ngeendidi zamazwi aphuma ekuhlaleni Kwezi ngxoxo la mazwi ayaphikisana Uchaza

ukuba ezinye iinoveli zinamazwi agqumelela amanye La mazwi aphuma kubalinganiswa

abakwimigangatho yokuhlala engalinganiyo Umzekelo iziphathamandla zombuso zinelizwi

lazo eligonyamelayo phezu kwelizwi labantu abaphethweyo Ababhali abahambisana nenkqubo

yolawulo logonyamelo babhala iinoveli ezivumela ilizwi logonyamelo longame phezu kwelizwi

labagonyameleyo njengoko kwakunjalo kubabhali baseRashiya ababexhasa

ubungqwangangqwili bukaStalin

UBakhtin uthi inoveli enelizwi elinye elongamileyo elihamba lodwa uninzi lwabantu

abagonyamelweyo abanalizwi ikwimo yoqiqo olunye (monologic form) Iinoveli ezinje bezizoba

intlalo yoluntu engavumeli ukuba abantu bathethe ngokukhululekileyo njengoko kwakunjalo

kwiRashiya kaStalin NgokukaBakhtin zikhona iinoveli ezivumela abantu

babengabakhululekileyo ekunikeni ezabo izimvo Iinoveli ezinje zibonisa isizwe esibantu

bavumelekileyo ukuba bathethe ngokukhululekileyo Kwanendlela yokuphila yeloo zwe

15

yeyekhululekileyo Ezi noveli zinamazwi aphendulanayo ngaphandle kwemiqobo Ilizwi

lomlinganiswa othile limele ilizwi leqela labantu abathile ekuhlaleni Iinoveli ezinala mazwi

aphenduphendulanayo asekuhlaleni zibizwa ngokuba zezempendulwano (dialogic form) okanye

zezinesimo esimazwininzi (polyphonic form)

Yena uBakhtin ukhuthaza iinoveli ezibantu bakhululekileyo Kwakhona ukholelwa ukuba

ababhali nabo mababonise abalinganiswa abanganqgqinelaniyo ngezimvo Oku kungangqinelani

kubandakanya namazwi asekuhlaleni angavaniyo ngezimvo malunga nemiba engenkcubeko le

meko iyenza inoveli ingabi nakungqinelana ngezimvo ide iye ekupheleni (Abrams noHarpham

201285) Kwakhona uBakhtin wazisa oku inoveli ivumela umdibaniso weentlobontlobo

zoncwadi umzekelo kwincwadi enye kudityaniswa ngobuchule amabali amafutshane iingoma

ezinobuhobe imibongo kwakunye neziganeko zesimbo sedrama Kanti kwakule ncwadi inye

kungaqukwa iinkcukacha zobugcisa obuthile okanye zezenzo ezithile ezihambelana nokwakhiwa

kwedayari nebhayografi kwanezeleta zembalelwano Lonke olu ncwadi luzisa kwincwadi enye

olwalo ulwazi nezimbo zokubhala ezahlukahlukeneyo kwaye zithi neentetho zazo zidale

ingxubevange enamandla nedala umoya omtsha UBakhtin (1998320-321) esaleka umsundulo

The novel permits the incorporation of various genres both artistic inserted short stories

lyrical songs poems dramatic scenes biography etc hellip some of these genres could

include would be confessions novel diaries biographies novel-in letters hellip all these

genres bring in their languageshellip and intensify each speech diversity in fresh ways

Le ngcingane kaBakhtin engenoveli ebonisa idayalojizimu idala umdla Kuba kwakuyo le

noveli inamazwi amaninzi kungaqukwa kwanemithandazo Singatsho ke ukuba la masolotya

abonisa idayolojizimu uJolobe uwafake ngempumelelo kwinoveli yakhe Elundini LoThukela

Kule noveli uJolobe umzekelo uqukanise iingoma imihobe izibongo imiboniso yedrama

nezazobe zeebhayografi ekuzobeni inkcubeko nolwazi lwemveli lwesizwe samaHlubi ayephila

intlalo yendebe endala phambili phaya endulo

Imibongo umculo kwanezinye izinto ezibandakanywa yinkcubeko zithi zibe yinxenye equka

unxulumano oluyindibanisela yeendidi zobudlwelane Oku sikuthethayo kuluncedo kolu

phononongo lale noveli Ekuphicotheni le ndibanisela kunceda ekuqondeni umyalezo

neemfundiso zikaJolobe Kwaye ezi ndidi ngeendidi zeejenri ezibumbe inoveli Elundini

LoThukela ezikwazezonxibelelwano zidala umdla nochulumanco kwanokuyolisa kumfundi

UJolobe ugqwesile ukubonisa indibanisela yamazwi ngamazwi awahlukileyo asekuhlaleni

aphendulanayo Ubonisa amandla edayalojizimu ngokuphumeleleyo kwinoveli yakhe Yaye

ukwaphumelele ekuboniseni amandla edrama kwinoveli Elundini LoThulekela

16

Isimo sobumazwininzi sale noveli siyingcingane ebalulekileyo kuhlalutyo loncwadi lwesiXhosa

Sinika umdla nomoya omtsha wokuqondana kwabantu Siveza amandla enkcubeko equlethwe

kulwimi olusetyenzisiweyo nakuncwadi Kwakhona sidiza nobungqwabalala obabufumaneka

kumazwe ayephethwe ngogonyamelo isininzi sabantu singenalizwi Ngokuka-Abrams

noHarpham (201286) uBakhtin uyahambisana nesiganeko ekuthiwa yi ldquocarnivalesquerdquo

ENtshona icarnivalesque yayiba ngumnyadala wokudelela amagunya ogonyamelo Umzekelo

abantu abangenalizwi bebandla laseRoma ngelixa lalomnyadala babevatha izivatho

zeziphathamandla zelibandla Bathi bhazalala ezitalatweni behlekisa ngezinto ezithethwa zezi

ziphathamandla zogonyamelo Babecela umngeni kolo gonyamelo Eli yayilithuba kubantu

abangenalizwi lokujula kude iimbophelelo zemithetho yocwango baphile intlalo abazikhethele

yona okwethutyana (Quinn 200488)

19 Indlela yokuhlalutya kolu phando

Njengokuba sesitshilo olu phando luza kusebenzisa intyilazwi njengendlela yokudibanisa

nokulungelanisa izithako ezihlalutya iincwadi zikaJolobe UDenzin noLincoln (20083) bayibona

le ndlela iquka imimandla emininzi ngokumalunga nophando Kwaye iquka izifundo eziliqela

Ayigxilanga kuphando olunye kuphela kuba inokusetyenziswa nakolunye uphando olusebenzisa

imethodi ekhwalitheyithivi kwesinye isifundo esingesiso esethiyori yezezoncwadi Umzekelo

ingasetyenziswa kuphando olukhwalitheyithivi olumalunga nezemfundo ezesimiyotika

ezengqondo ezefeminizimu ezenkcubeko ezembali nakwezinye iingxoxo zophando ezihamba

ngokwemigaqo eyamkelekileyo kwimethodi ekhwalitheyithivi

Intyilazwi le iluncedo kuphando olungobomi bomntu oluquka amava akhe obomi amabali

angobomi bakhe iifoto zakhe kwaneengxelo ezingaye ezishicilelweyo (Denzin no-Lincoln

200845) Aba babhali bakwanoluvo lokuba intyilazwi ekuhlalutyeni isebenzisa iinkcukacha

ezizindidi ngeendidi zokufuna ukuphanda ulwazi olubalulekileyo ukuze bafumane ulwazi

olunzulu olunokubanceda aqondakale umntu ekuphandwa ngaye (20085) Kwakhona aba

babhali bacasisa ukuba umphandi osebenzisa le ndlela ichazwe ngentla ufana nomntu owenza

ingubo yeziziba ngeziziba Yona yenziwa ngamalaphu amaninzi ahlukekeneyo Kodwa

koveliswa umsebenzi omhle kamva

UDenzin no-Lincoln babeka umnwe kwelokuba umphandi uxhamla intsebenzo yendlela

yophononongo ayikhethileyo okanye ayibona ilungele uphando lwakhe uthi ngoko asebenzise

izixhobo (amacebo) azityumbele ukukrola nokubumba ngobungcali nobungqondi umsebenzi

lowo wakhe wophando Usebenzisa iindidi zezithako zokufumana ulwazi eluncwadini nakuluhlu

lwezinto ezizezinye ezithi zimnike ulwazi ngombhali aphanda ngaye Oku kuhambelana

17

nemethodi yophando ekhwalitheyithivi Bahambisa bathi ukuba umphandi uthe wabona ukuba

amacebo (strategies) athile akalulungeli uphuhliso lophando lwakhe ngokhululekileyo unako

ukuwatshintsha asebenzise amanye amatsha athi gingci kuphando lwakhe (Denzin noLincoln

20088) Ngaphezulu aba babhali babini bathi umphandi umele azi ukuba imethodi

yekhwalitheyithivi yeyentsebenziswano Ngoko ke umphandi oyisebenzisayo uphela enolwazi

olunzulu noluphangaleleyo Okubangela oku kukuba uphando lwakhe lufumana impembelelo

kwintsebenziswano yezifundo eziliqela zamacandelo ngamacandelo olwazi Umzekelo woku

kokokwenzeka kolu phando lwalo mqulu apho kukho ulwazi oluphuma kwezembali kwezesini

kwezobuhlanga kwezobubani kwezenkolo nanjalonjalo Kuloko sisithi olu phando

lukhwalitheyithivi lufana nokubunjwa komfanekiso-bhanyabhanya oyingubo eyenziwe ngeziziba

ngeziziba kodwa kuphele kuphuma umsebenzi omhle obumbeneyo kwanobukekayo

(njengasentla)

110 Uphicotho-ntsingiselo

UDenzin (198956-57) unika icebo elinokuthi lincede ekutolikweni kweenkcukacha ezithe

zafunyanwa ngumphandi ngokunxulumene nobomi bomntu ekuphandwa ngaye Ezinye zezi

nkcukacha ngamava obomi bomphandwa obunamanqwanqwa okukhula angala ixesha lokufikisa

lobuntwana bakhe ixesha lokufikisa kwakhe ebuntwini ibakala lokufikelela kubomi obutsha

bobuntu bobudala kwanenqanaba lokufikelela kubomi obudala Umntu unamava enqwanqwa

ngalinye Kuwo kukho inqwanqwa elibandakanya ixesha lokuqala komntu esikolweni esiya

kufumana imfundo Akho namanqwanqwa ahambelana nexesha lokutshata kwanelo lihambelana

nokungenelela kwakhe kwixesha lengqesho

Ukufumana iinkcukacha ngomphandwa kuquka udliwanondlebe oluthi luxhobise umphandi

ngolwazi olubalulekileyo Ngethamsanqa imigudu yodliwonondlebe eyenziwe nguMahlasela

(1973) kwakunye noScheub (1967) esaphila umbhali uJolobe eBhayi iyakuba luncedo

olunexabiso kolu phando UDenzin noLincoln baphinda bakhankanye ukuba umphandi unako

ukusebenzisa nasiphina isixhobo sophando umzekelo imethodi okanye indlela yophando

engqinelana nophando lwakhe okanye isifundo sakhe (20085) Exhasa olu luvo uNyamende

waseYunivesithi yaseKapa obhale ngebhayografi ethi ldquoLife and works of William Isaac

Wauchoperdquo (2000) kuphando lwakhe lobugqirha ukhankanya ukuba intloko engumntu aphande

ngayo yathi yasweleka ngexesha lemfazwe yeHlabathi ngoko ifane nokuba ibingayintsomi into

yokuba abe ebengenza udliwanondlebe kunye naye Kodwa noko kunjalo wasebenza walugqiba

ngempumelelo uphando lwakhe Wancedwa kukusebenzisa amanye amacebo okuphanda

ngoWauchope Wafumana ulwazi kwii-archives ezinokuchazwa ngokuba zizisele zokugcina

ulwazi olungoncwadi kwanelezinye izinto ezibhaliweyo ngababhali Ezinye iinkcukacha wathi

18

wazifumana kuJeff Opland ongumbhali owaziwayo nonomdla omkhulu ngababhali abangama-

Afrika balapha eMzantsi Afrika

UKendal (1965) uchaza ukuba ukuba intloko ekuphandwa ngayo ngumphandi kudala

yalandulela eli oko kuba nzima kakhulu ukufumana iinkcukacha ezibalulekileyo ngayo nkqu

nokwenza udliwanondlebe Uluvo lukaKendal lunokuba sisizathu sokuba ababhali beebhayografi

abanjengoHadland (2007) kunye noBenson (1994) bathe bakhawuleza ukubhala iibhayografi

ngobomi bukaNelson Mandela kanye ngeli xesha esadla amazimba Oko bakwenze ukuze

bafumane iinkcukacha ezizizo nezinobunyani kwaye bazifumana kanye kwintloko engumntu

abaphanda ngobomi bakhe ukuquka kwanegalelo lakhe esizweni saseMzantsi Afrika

Kwangokunjalo naye uJohnson kuClifford (1962142) uyahambisana nombono waba babhali

beebhayografi bangentla apha Ude yena wayalela uBoswell umfundi wakhe abe emqeqeshela

ubhalo lwebhayografi yakhe ukuba athi gqolo ukubhala iingxelo ngobomi bakhe Oko kukuthi

abenomqulu oyincwadana apho anokuthi agcine izinto ezibalulekileyo zemihla ngemihla

neziquka iziganeko ezibalulekileyo ezinxulumene nobomi bakhe UBoswell wayesenzela ukuba

akwambatha ingubo kaqaqa abe sele ethethe wophela kumbhalibhayografi wakhe Noko kunjalo

uKendal uthi zingasombululeka iingxaki zokuvala izikhewu ezikhoyo ngenxa yokunqongophala

kolwazi angene nalo engcwabeni lakhe umphandwa ekubhalwa ibhayografi yakhe sele bhubhile

Ubanga ukuba zingoyiseka ezi ngxaki ngokuthi umphandi lowo angalufumana olu lwazi

ludingekayo ngokutyelela iindawo ebezithandwa ukutyelelwa ngumntu abaphanda ngaye

Umzekelo uKendal ongumbhali webhayografi ubalisa ukuba yena ngenkqu wathi wenza

uphando ngobomi bokumkani uRichard III Uthi watyelela iindawo apho walwa kuzo iimfazwe

namadabi amakhulu ngamandla equbisana notshaba lwakhe olukhulu uCharles waseBurgandy

Waphinda watyelela kwanetyalike eyathi yakhiwa nguRichard III kwidolophu yakowabo

UKendal ukhankanya ukuba olona lwazi lululo awathi walufumana ngobomi bukaRichard lolo

waluzuza kweezo ndawo ebethanda ukuzityelela lo mphandwa wakhe Olu lwazi lwaba lixabiso

elikhulu kwaye wayeludinga kakhulu Lwamnceda ngaphezulu kunokuba ebecinga ekuqondeni

isimo sombhali onguRichard abe ephanda ngaye Kwakhona uKendal uchaze ukuba wafumana

nesityhilelo samaxesha osizi kwanamaxesha ovuyo awathi wanawo ngexesha lokudla kwakhe

ubomi (1965150-152)

Kanti ke noLeon Edel waba nengxaki ekubhaleni kwakhe ibhayografi kaHenry James UJames

wazitshisa zonke iinkcukacha ezingaye ezazinokuthi zidize ngobomi bakhe ukuze kubelula

ukubhalwa kwebhayografi yakhe Isizathu solu tshiso wayengafuni ukuba kubhalwe ibhayografi

ngobomi bakhe U-Edel wathi wabusebenzisa ubuchopho bakhe Wangena kwiphulo lokuxilonga

19

ngokunzulu imisebenzi eyathi yabalasela kuncwadi olubhalwe nguHenry James Iziphumo

kukuba u-Edel wathi ekugqibeleni waphumelela ukuqulunqeni ngokutsha ubomi bombhali

uJames (Nyamende 200015) UQuinn (200437) wapapasha ukuba u-Edel wavelisa

imibhumbutho emihlanu yemiqulu yebhayografi kaHenry James UWeinstein (1971iii)

kwingabulazigcawu) ubonisa ukuba uHenry James walibala ukuba wakhe wabachazela abafundi

bakhe ukuba umbhali uyaphila kuwo onke amaphepha oncwadi lwakhe athe walukrola nokuba

angazama ukuzifihla ngenyameko kangakanani na

Umphandi kolu phononongo ululandele uluvo lukaKendal Watyelela isakhiwo setyalike apho

uJolobe ube yinkokheli nonyawo-ntle welo bandla nelichazwe nguMahlasela ukuba laba lelona

lawagqwesayo amanye amabandla amaPresbhithari ngenkuthalo nangempumelelo kwilokishi

yaseNew Brighton nakwingingqi yaseBhayi iphela Umphandi wafumana ukhwankqiso olukhulu

namava amatsha ngombhali uJolobe Kolu hambelo waqaphela ukuxatyiswa nokukhunjulwa

okukhulu kukaJolobe yirhamente yebandla awayelikhokela Nangoku lisazingca ngayo

impumelelo yakhe kuncwadi lwakhe uJolobe awathi walubhala Ukongeza abantu beli bandla

bamisa nelitye lesikhumbuzo sakhe ngaphakathi kwesakhiwo seli bandla Kulo kukrolwe

amagama kaJolobe kwakunye namazwi athi ldquoImbongi umqambi wedrama wenoveli

kwanezincokordquo Okunye abakwenzela ukumbulela uMfundisi Jolobe balijika igama lale nkonzo

ebelikho ngaphambili bayithiya igama elitsha elithi ldquoJJRJolobe Memorial Churchrdquo Ngesi

senzo sobulungisa benze isenzo sobuntu sokungalibali ukuthi ldquoEnkosirdquo ngokuhle abakwenzelwa

nguMfundisi Jolobe ngokubeka inkonzo yabo kumanqwanqwa aphezulu yangumzekelo kwilizwe

laseMzantsi Afrika UJolobe owathi wangenisa iinkonzo ezintle zenkqubela-phambili

nasekuhlaleni apho eli bandla lakhe laba luncedo nasekuphakamiseni intlalo yasekuhlaleni

Laphakamisa abantu abahlelelekileyo ngokuthi libancede nangezixhaso zokutya

UJolobe walixhasa ibandla lakhe ngokunikela kulo izinto ngezinto eliphakamisa Le minikelo

yalenza ibandla lakhe liqhagamshelane namaphulo akhe okukhonza uluntu ekuhlaleni apho athe

wanikela nangexesha lakhe ephakamisa iimfundo yezikolo zabantu abaNtsundu Ekuhlaleni

Waphela eBhayi esisinxadanxada kwizinto zecawa Umzekelo waba ngusihlalo wezikolo

eziliqela ngaxeshanye Wayecelwe ngabazali nabahlali ukuba athabathe esi sihlalo

Wawuphakamisa umgangatho wemfundo (Vuyorsquos Journal 2013) Ngenxa yamava

kwanobulumko bakhe wadala phakathi kwabafundi neetitshala umoya wokonwaba nowobunye

Kaloku naye ebengutitshala kwizikolo zemfundo ephantsi ezemfundo yamabanga

aphakamileyo ezikholejini nase-yunivesithi Waza ngoncwadi lwakhe ezikolweni wadala

ulonwabo kumzi oNtsundu ingakumbi kwabantetho isisiXhosa kuba uncwadi lwakhe oluninzi

wathanda ukulubhala ngesiXhosa Ngale ndlela waphakamisa uthando lwesiXhosa kuba utsho

20

ngolwimi oluqulathe inkcubeko yabantu balo Ngale ndlela ube ngumlindi weenkcubeko

nomkhuseli wolwimi lwemveli ukuze lungabhangi Oku kwakujolise ekubeni lungajongelwe

phantsi lugqunyelelwa zezinye iilwimi ezifikayo eMzantsi Afrika[ugxininiso lwam]

Ngenxa yolu bhalo lwakhe uJolobe abantu abaNtsundu baseBhayi bambulela ngokuthiya esona

sikhulu neside isitalato apha kwilokishi yaseNew Brighton sayiJolobe Road Ngesi senzo

babenika uJolobe imbeko ukuze asoloko ehleli ezinkumbulweni zabo Nomphandi wanyathela

kwesi sitalato wayehamba kuso uMfundisi nombhali uJolobe Kwadaleka uchulumanco

nemfudumalo kwanolwazi olutsha oluyinyaniso kumphandi kuba kwibali elibaliswe nguVuyo

intombi kaJolobe ubalise ukuba uyise uMfundisi Jolobe naye wayehamba kwesi sitalato

ngeenyawo ekwaqhuba nemoto yakhe kwakuso Oku kwamnika umphandi intlaninge

yemifanekisongqondweni ngobomi nesimo sikaJolobe Wambona engumntu okwaziyo ukwakha

ubudlelwane obuhle nabantu basekuhlaleni Yaye ebelubhala uncwadi lwakhe

ngokuchukunyiswa zizinto athe wazibona zaphelela zichukumisa ingqondo yakhe (Scheub

196760)

Ulwazi umphandi alufumene ngobomi bombhali onguJolobe ngokundwendwela iindawo

uJolobe owakhe wanyathela kuzo lungqinela ngaphandle kwentandabuzo uluvo lukaKendal

olubethelela ingcamango ethi umphandi obhala ibhayografi yombhali makandwendwele iindawo

umphandwa lowo wayethanda ukutyelela kuzo Esi senzo siyakumnika ulwazi olunqabileyo

angenakulufumana kumphandwa lowo kuba akasaphili

Ngoko ke eli cebo likaKendal limphathele umphandi walo mqulu ulwazi olubalulekileyo

nolutsha Luluncedo nakubafundi abakumacandelo ngamacandelo ezemfundo Luyakunceda

nophando olulandelayo olungobomi bombhali obubeyimfundiso ebantwini nesipho kubantu

ngokubanzi Obu bomi balo mbhali bubenonxulumano noncwadi lwakhe alubhalileyo

kwanesimo nemibono yakhe ephakamileyo yenkqubelaphambili yesizwe sakhe okanye yelizwe

lakowabo

111 Isithako sezezeMbali nobunzululwazi-Mlando

Isithako sezeMbali nobunzululwazi-Mlandu sicaciswa nguBobape kwiSouth African Journal of

African Language (2006149) ngale ntetho ithi ldquoliterary workhellipas a reflection of the authors life

and times of the charactersrdquo Akuthethayo uBopape kukuba uncwadi lombhali lukwasisipili

sobomi bakhe Lutyhila namaxesha athe waphile kuwo kanti kwanobomi namaxesha

abalinganiswa Uhambisa athi ingqokelela yobungqina ngombhali iquka neencwadi

21

zembalelwano zakhe ingabulazigcawu kuncwadi lwakhe kwakunye nodliwanondlebe

(Mahlasela 19733) Zonke ezi ngongoma zithi zinike ulwazi oluphangaleleyo ngobomi

bombhali Ingqokolela enjengale ingentla ingathi yakufumaneka ibe luncedo ekuphicotheni

uncwadi lukaJolobe Ziqondakale iingcinga zakhe kwanezinto ezifihlakeleyo ezingobomi bakhe

Indlela ebephila ngayo yaziwe Igalelo lakhe ekwakheni isizwe liqiqeke Nendlela ebesakha

ngayo ubudlelwane entlalweni ngokubanzi yazeke

USwanepoel (19905) naye ngokwakhe uliphakamisela phezulu eli cebo lokuphanda lika

Bobape Ulibona njengesixhobo esiluncedo kumsebenzi onxulumene nophando kuncwadi Naye

uyibona ilixabiso le ngqokelela yobungqina ethiwe thaca entla apha Ngoko ke iyakuza nolwazi

ekuncediseni ekuhleni amahlongwane uncwadi lombhali malunga nonxulumano lwalo nobomi

bukaJolobe

USwanepoel uqhuba athi eli cebo liyakwazi nokudiza ubudlelwane bababhali kwanezihlobo

zabo usapho lwakhe uhlanga lwakhe kwanobudala bakhe Unika umzekelo ukuxhasa uluvo

athetha ngalo Ubhala esithi kwincwadi kaCharles Dickens ethi Tales of Two cities kudizwa

inkohlakalo eyenzeka kubantu ngexesha le- French Revolution uvukelo lwamaFrentshi Uqhuba

achaze ukuba uKE Ntsane kumbongo wakhe othi Dumedisa Base (Greet the boss) ubonakalisa

unyembo nentlekisa ngeendlela ezithi izicaka zibonakalise intobeko engaphaya negqithe

ukuqonda xa zithetha nabaqeshi bazo naxa zifuna ukwenzelwa ubuntu kwizinto ezithile

ezizidingayo URoberts (200268-69) uyakuxhasa okuthethwa ngababhali abangentla Yena

ubethelela into yokuba incwadi ethi David Copperfield ilibali le-othobhayografi kaCharles

Dickens engenkcazo ngobomi bakhe abubhale ngokwakhe Uchaza ukuba le ncwadi icacisa

ibonise ubomi bukaCharles Dickens ebephila ubomi bokuba sisinxadanxada ngamini zonke

Ikwatyhila amaphupha kwaneminqweno ebenayo ebomini bakhe

URoberts uqhuba athi uncwadi lwakhe uCharles Dickens waluqulunqela ukufezekisa oku

kulandelayo ukuphakamisa intlalondashentle yabantu ukuvuselela ukuziphatha kakuhle kwabo

ukukhuthaza ubuntu phakathi kwabantu nokuchasa imikhwa emibi efana nokuba umntu

abenguhlohlrsquoesakhe acingele ukulungelwa yena yedwa URoberts wongeza elokuba uDickens

kuncwadi lwakhe ubonisa ubudlelwane obuphakathi kombhali namabali akhe Kubomi bakhe

bemihla ngemihla uzamana nokuphila ubomi obububo nobamkelekileyo nobungumzekelo

kwabanye abantu Ufunzele ekwakhiweni kwenkqubela-phambili ekuhlaleni nasebomini bakhe

ukusukela kwixesha lakhe elidlulileyo ukuya kwixesha abephila kulo

Umphandi uyazisekela ezi zimvo zabaphandi zidweliswe phezulu apha Ukwenza oku

ngokubonisa ukuba uncwadi lukaJolobe luya lobolelana neemeko zentlalo ezorhwebo

22

nezopolitiko zalapha eMzantsi Afrika ngexesha abephila kulo Sakuxoxa ngalo mba siqamele

ngobuthumbu bombongo kaJolobe (197494) ldquoUkwenziwa Komkhonzirdquo Imbongi kulo mbongo

ichaza iindlela ezizintlobo ngeentlobo zokungcungcuthekiswa kwenkomo iqheliswa idyokhwe

Iyakrwitshwa iphefumle nzima Konke oku kwenzelwa ukuba ithobele ingqeqesho yokwamkela

imphathombi yayo Ngolu mmelo lwenkomo yedyokhwe emnyama imbongi uJolobe uveza

elokuba inginginya yama-Afrika ithe yacinezeleka namanye athi abhubha phantsi kwengcinezelo

engathethekiyo yorhulumente wocalucalulo

USwanepoel uxhasa uluvo lukaGuerin lokuba isithako sezezembali nobunzululwazi-mlando

sibonisa ubukho bekhonkco elithungelelanisa uncwadi lombhali kwakunye nobomi bakhe

UWeinstein (1971 kwisinikezelo sakhe) walungqina uluvo lukaGuerin kuba uthi uHenry James

wakhe wabhala wathi ldquothe artist is present in every page of every book from which he sought so

assiduously to eliminate himselfrdquo Le nkcazo ikhombisa ngokumhlophe ukuba ubomi kwanesimo

sombhali siyatyhilwe kuncwadi alubhalileyo nokuba sele ezama ukuzifihla yena ngamanye

amaxesha

Ukuphetha siyaphinda sivakalisa ukuba imethodi ebizwa ngokuba yikhwalitheyithivi

(qualitative method) iyasetyenziswa kolu phando kuba ivumela uphicotho ngobomi bukaJolobe

luhambe kunye nentyilazwi xa buqwalaselwa noncwadi lwakhe alubhalileyo Kungoko ke

imisebenzi kaJolobe yezezoncwadi iyakusetyenziswa ngokumandla kolu phononongo

oluyakubandakanya nogxeko-ncomo lwemisebenzi epapashiweyo nengekapapashwa yabanye

abahlalutyi nabaphandi nobomi bakhe Yonke le nquleqhu yeyokufumana iinkcukacha ngembali

nobomi bukaJolobe

UMouton (200199) uvelisa ukuba iinkcukacha ezingembali nobomi bomphandwa

zingafunyanwa nakwiintetho athe wazenza umbhali (umphandwa) kwiingqungquthela okanye

iintlangano zabantu kanti nakwiimbali eziquka yena Nazo zingaluncedo ekufumaneni ulwazi

ngaye Yena uCouzens wongeze wathi ifoto ezinokufunyanwa ngombhali nazo zingathi zivelise

olunye ulwazi olubalulekileyo malunga nombhali olungathi luveze kwaneendidi ngeendidi

zobudlelwane umbhali abenabo malunga nezalamane zakhe usapho lwakhe kwaneziganeko

ezithile ezingobomi bombhali (1985xiii)

Olunye ulwazi lokuvala izikhewu luyakugcwaliswa ngophando olunokufumaneka kwizisele

zoncwadi nakwimizi yemaphephandaba Kanti olunye ulwazi oluphangaleleyo luya kuthi

lufunyanwe kwii-intanethi kwiijenali nakudliwanondlebe Amathala eencwadi aseziyunivesithi

nakwizakhiwo zoluntu anazo iincwadi ezinokuba nolwazi ngembali nobomi bombhali uJolobe

imizekelo yoku yile ilandelayo Ezinye iinkcukacha ezingembali nobomi bukuJolobe sizifumane

23

kwiincwadi ezikumathala ezi yunesithi zilandelayo iStellenbosch iWestern Cape iFort Hare

neNelson Mandela Metropolitan University Ukongeza kwezi nkcukacha zolwazi lungoJolobe

sinqonomfele uphando lukaMbukushe oluphonononga imibongo engeerhayimi yabafundi

abakumabanga abaphantsi (2003) olukaHoza (1999) olungothelekiso lombongo kaJolobe

ldquoUNomhirdquo nombongo kaMema u-ldquoWabulrsquoapho Lawundinirdquo UHoza kulo msebenzi wakhe

uncoma uJolobe ngokuphakamisa iinzwakazi ezingama-Afrika Kanti nencwadi kaOpland

noMtuze (1994) ikhankanya imibongo kaJolobe yokulwa umbuso wocalucalulo UQangule

noKavanagh (1971) nabo bayithathela ingqalelo imibongo kaJolobe ekulweni ucalucalulo apha

eMzantsi Afrika Zonke ezi mbalo zinolwazi olutyebileyo noluluncedo kolu phando lwalo

mqulu

Olunye ulwazi olunegalelo elilulo silufumane kwezi mbalo zilandelayo USatyo (1980)

kumsebenzi wakhe u-Elugayini Van Rooyen (1976) uGerard (1971) Mahlasela (1973) Jubase

(1966) kwakunye nezifundo zophando zobugqirha zikaKwetana (2000) ngencwadi kaJolobe u-

Elundini LoThukela UKwetana ubonisa ukuba uJolobe ubhale le noveli enenjongo yokuchasa

urhulumente wengcinezelo Ugxila ekuboniseni ukuba uburhulumente bemvelo babantu

abaNtsundu babuliqilima kwaye iinkosi zazilawula ngocwangco zazikho kwaneenkundla

zomthetho wobulungisa phambi kokuba bafike abaMhlophe eMzantsi Afrika Ukwakhankanye

ukuba bubuxoki okwabhalwa ngabaMhlophe kwiimbali kwaneengxelo zabo besithi abaMnyama

baseMzantsi Afrika babengenalo ucwango kwintlalo yabo

Abanye ababhali basebenzise nodliwanondlebe ukuze babenolwazi ngeembono zikaJolobe

Udliwanondlebe balwenza noJolobe esadla amazimba Aba babhali baquka uMahlasela (1973)

noScheub (1967) Kanti iintetho zikaKerr (1958169) noNyembezi (1958158) zincoma

inkuthalo kaJolobe ekuphakamiseni izinga loncwadi lwesiXhosa nesizwe nenkcubeko yaso

kwanesizwe esiNtsundu ngokubanzi Kanti nentethongqo kaJolobe (1958) ngenkqu iluluncedo

ekwazini ngoJolobe malunga nonxulumano lweembalo zakhe kwakunye nobomi bakhe

Uncwadi lukaJolobe lubonakele luthungelelena nobomi bakhe kwanenxaxheba athe wayenza

kowakhe umzabalazo encedisa ekulweleni inkululeko Iziganeko nemithetho yocalucalulo

lwabantu abaNtsundu inefuthe elichaphazela imibono yakhe iminqweno kwaneemvakalelo

zakhe ezizintlobo ngeentlobo Isithako sezembali nobunzululwazi sikwanceda ukufumaneni

imbali yokukhula kukaJolobe ngokweminyaka sitsho siqaphele ukuhambelana kwayo

notshintsho ekuqambeni imibongo yakhe yopolitiko (Opland noMtuze 1994115-117) Kwakho

sisinceda ekuphawuleni ukukhula kwakhe kubhalo loncwadi lwakhe nasekubalaseleni

kwimisebenzi yobunkokheli kuba uye kamva ebomini wonyulwa kwizihlalo eziliqela

24

zobunkokheli kwiintlanganiso ngeentlanganiso zababhali boncwadi (Sirayi 1985 Gerard

197177) Wade wacelwa kwimibutho yembumba yeentlanga ngeentlanga zeetyalike ukuba

abeyinkokheli yayo Yiyo naloo nto bathi bazithiya ezinye izikolo neendawo eziphakamileyo

ngegama lakhe umzekelo iJolobe High School elapha eBhayi kwanesitalato sabo esikhulu

eNew Brighton esiyiJolobe Road

112 Ithiyori nesithako sobuNzulwazi-Mlando kwiimbalo zikaJolobe

Lo mqulu ujonge ukuqwalasela imisebenzi yezezoncwadi KaJames James Jolobe

ngokunxulumene nobomi bakhe kwanamaxesha akhe ngeenjongo zokwenza uhlalutyo lwazo

ukulungiselela iphulo lokubhalwa koMlando Kukho ukunqongophala kweebhayografi

kwisiXhosa jikelele (Nyamende 2000) Uncwadi lukaJolobe luthe lwadlala indima enkulu

ekuphakanyisweni kwamanani oncwadi lwesiXhosa nasekuphuhlisweni komngangatho

woncwadi lwesiXhosa kwanasekongezweni kwezinye iindidi zoncwadi ebezingekabhalwa

kuncwadi lwesiNtu Umzekelo uJolobe ungowokuqala ukubhala incwadi yamavo kwanaleyo

yemibongo yabantwana ekuthiwa yirhayimi Kanti ubengowokuqala esiXhoseni ukubhala

incwadi yedrama (Mahlasela 1973 Kerr 1958) Le mizekelo ibonakalisa ukuba abantu

abantetho isisiXhosa bafumana ukondliwa engqondweni ngolwazi olufumaneka kwiincwadi

zikaJolobe ezibonwabisayo kwananjalo

Bakho abaphandi ababhale ngoJolobe kwimisebenzi ethile Naxa kunjalo akubangakho msebenzi

wohlalutyo okanye wogxekoncomo ogxile ekuqwalaseleni uqhagamshelwano olukhoyo phakathi

kobomi bakhe kunye nemisebenzi yakhe yezezoncwadi Kuphando ngoncwadi nombhali

kuphawuleke ukuba iithiyori zaseYurophu azizithatheli ngqalelo izinto ezimalunga nenkcubeko

nembali yombhali Kungoko ke kubonakele kufanelekile ukuba olu phando lwenziwe ukuze

umntu othe wazenza idini ekudaleni inkqubelaphambili kwimfundo elulwimini oluthethwayo

nakuncwadi lwesizwe kuyimfanelo ukuba ahlale ephila kwiibhayografi zethu (Marcus 199442)

Umphandi uye wangenelela kwintlangano enkulu ebizwa ngokuba yi-ALASA eyayibanjelwe

eWUSU emongo wayo wawusithi ldquoClaiming back our heritage through our languagesrdquo wafunda

iphepha elithi ldquoIsithako esingembalibomi bunzululwazi bumebengqondo (psycho-historical

biographical approach) nokubaluleka kwaso ngokubandakanya imbalibomi yombhali kunye

nobudlelwane bakhe nabazali bakhe Uqhube wathi Sikwaqhuba ugxekoncomo loncwadi

lombhali uJolobe alubhalileyo Siyakwenza amavandlakanya ngokunyaniseka kwesi sithako

Sisenza njalo sakunika nemizekelo embalwa ukubonisa amandla aso Kwaye sakubonisa unozala

wobunkcubabuchopho uJolobe abalasele ngabo Nto leyo enqabileyo kwimisebenzi emininzi

yezohlalutyo ebhalwe ngemisebenzi kaJolobe yezezoncwadi

25

Xa sixoxa ngonozala wobunkcubabuchopho bukaJolobe sakuthetha sisingisele kwi novela yakhe

UZagula Sityumba yona kuba uJolobe wabonakalisa ubunkcubabuchopho bakhe ngokuthi

abhale ayipapashe le novela eminyaka ingamashumi mabini ananye Kuyo ubonakalisa inkcaso

enkulu kumkhwa wabaNtsundu wokuthanda ukutyhola ngobugqwirha amaxhegokazi

kwanabafazi ngokubanzi Abatyholwa babulawe noxa bemsulwa Lo mkhuba umbi wokunuka

ngokuthakatha abathile baseTyhini ukhuthaza ukuxhatshazwa ngokwesini sesikhomokazi

UJolobe usebenzise le novela ukubukula olu xhatshazo

Umntu oqiqa kakuhle woqonda ukuba uJolobe ngokweminyaka wayengemdala ukuyaphi kodwa

waba nesibindi sokuchukumisa umcimbi owoyikwayo owawungachukunyiswa nase zincwadini

zesiXhosa kuba abantu besoyika ukuthetha ngezithethe namasiko ayingozi Ubani

ebengenakuyichasa ekuhleni into yokunukwa kwabafazi ngobugqwirha bade babulawe Olu

loyiko laluzalwa kukoyika ukuba umntu lowo azibone seletyholwa ngezenzo zobugqwirha naye

Oku ngenene kubonisa ubukhalipha bukaJolobe obumangalisayo kwanokusebenza kwengqondo

yakhe enengqiqo ephezulu

Inkolo yobuKrestu uJolobe akhuliswe ngayo echaseneyo nemisebenzi yokubulawa kwabantu

ithe yayiyo eyintsusa yokuba abone kufanelekile ukuba akhanyisele abantu ngokuthi azibhale

phantsi iingcamango zakhe kwanenkolo yakhe echaseneyo nemisebenzi enenkohlakalo Ngoko

indlela yokukhula kwakhe idandalazisiwe kule ncwadi kwindlela athe wawubhala ngayo

umyalezo wemfundiso yakhe kwiindawo awayengutitshala kuzo ezazisekude kwinkqubelandash

phambili Kwakhona kumbongo wakhe ldquoIgazi lehotyazanardquo (197122) wayithathela kuye into

yokuba ngumsebenzi wakhe ukuba ngukhala kwanomalusi kwanomkhuseli wabantu babesizwe

sakhe Esi simo sakhe uJolobe sihambelana nokufuza kwakhe igama awalinikwa nguyise elithi

Rhanisi Lithetha unogada okanye umlindi Intombi kaJolobe yabalisa ukuba wathi uyise wayo

irhanisi eminye imisebenzi yalo kukuba ngunogada wekhaya (Vuyorsquos Journal 2013)

UJolobe ukwabonisa ubunkcubabuchopho ngokuthi adale ezakhe izafobe Mve xa ecacisa

kwinoveli Elundini LoThukela ukuba indoda le iyintoni na Uchaza ukuba ibhubesi liyaqwenga

kwaye lifa liqwenga kanti likwayingcongolo kumlambo iThukela Kwaye ingonyama okanye

ibhubesi likhusela amathole esizwe salo abuthathaka Ngoko kwifilosofi okanye kwiingcinga

eziphezulu zenkolo kaJolobe umkhuluwa okanye amadoda uthi ngabakhuseli babantu

ababuthathaka bakomawabo okanye besizwe sabo Kungoko uJolobe athe amadoda amaninzi

awathi ala ukuhlanganyela isigwinta esasibulala intombazanana imvanazana ngamagwala

(197122 23)

26

Le mvanazana yayicela uncedo kuwo lokhuseleko wona akabonisa nceba abonisa ubugwala

Kungoko ke engafanelwanga liwonga lobubhubesi Naye uJolobe ngokwakhe libhubesi

Wazimelisa amajoni oMkhonto Wesizwe kwisakhiwo sebandla lakhe La majoni

yayingamabhubesi ayelwela inkululeko yabantu abaMnyama ababecinezelwe ngurhulumente

wocalucalulo Ayejongwe kukubulalwa ngumkhosi wocalucalulo okanye ukunikwa isohlwayo

esiqatha ziinkundla zemithetho yocalucalulo NoJolobe ngokunjalo wayenokufumana isohlwayo

esiqatha ngokufihla iintshaba zorhulumente wocalucalulo Wayidelela lo nto wazincama wabeka

ubomi bakhe esichengeni ngobugorha Yena wazincama esikwa yimfesana novelwano

wabafihla abantu bakowabo abaMnyama ecaweni endala eyaye ingasetyenziswa kodwa iphantsi

kolawulo lwakhe baba bayasinda njalo (Vuyorsquos Jounal 2013) Amandla nomoya wokulandela

igama lakhe lokuba nguRhanisi umlindi okanye unogada amongamela kwaye ngokuthe ngqo

angqina ukuba imbongi ingukhala wesizwe ililiso lesizwe kwanomlomo wesizwe sayo

(Qangule 1970 Kwingabulazigcawu) Ngesenzo awathi wasenza esikhankanywe apha ngentla

uJolobe wathi wawuphumelelilisa umsebenzi wakhe wokukhonza isizwe Kwakhona kumbongo

wakhe ldquoIgazi Lehotyazanardquo (197122 23) ubomi bukaJolobe bokubonisa inceba

bubonakalisiwe ukuba bunye noncwadi alubhalileyo Luziimbono zakhe neenkolo zakhe

neminqweno yakhe yenkqubelaphambili yesizwe esiNtsundu ukuba siphumelele

Le nkcazo ingentla ibonisa ubulumko nobunkcubabuchopho bukaJolobe obuboniswe kwisimo

nakubuntu bakhe Kumbongo athe wawubhala ngomama wakhe uchaza ukuba unina waye

efundile kwaye enobulumko ekusombululeni iingxaki eziselusatsheni lwakhe Ukucacisa oku

ude athi uJolobe ldquokwakungaziwa ukuxakwardquo xa wayekhona (193678) Le ngxelo ayinika

ngomama wakhe itolika ukuba yena wasifuza isimo sikanina sobukrelekrele bengqondo nesimo

sobuntu sokusiza abantu abacinezelekileyo UFreud kuRyan (2007 93) uyazixhasa ezi zimvo

zingentla kuba wongeza ngokuthi abantwana bathi baziqwalasele izinto ezenziwa ngabazali babo

xa bekhula zize ezo zinto zigcinwe koovimba abayingqondo yabo eleleyo UJolobe umbhali

uchaze ukuba unina wayeyinkokeli kwingingqi awayehlala kuyo Wayebaxabisile abantu

Wayenceda nabantu abagulayo enika izixhaso zokutya kwabahluphekileyo esenza iinkqubo

zokufundisa abafazana nabantu ngokubanzi Wayebafundisa ebaqeqesha kwizakhono zokukwazi

ukuziphilisa baphakame benze ngcono intlalo emakhaya bakwazi nokukhulisa ngendlela eyiyo

abantwana Ngaphezu koko uJolobe uchaza ukuba unina wayekuchasile ukucalucalulwa

kwabantu ngenxa yesizathu somgangatho wabo ubuni babo uhlanga lwabo ibala labo

nangokumalunga neminye imiqangiyelo esondele apho Ngokwenene esi sisingqino esibonisa

ukuba uJolobe ukhuliswe njani na nabazali bakhe kwaye kwaneenkolo athe wazikrola kuncwadi

lwakhe ziyinto enye esisipili sesimo sakhe kwanobomi bakhe kanjalo Olu lwazi lwathi

27

lwalangazelelwa ngumbhali uPatricia Scott (1973v) othe akuwugqala umsebenzi woncwadi

lukaJolobe wakhankanya ukuba kungayinto entle ukuba umntu anganolwazi ngamandla adale

avelisa umbhali onguJolobe onobugcisa obukwisigaba esiphezulu kangaka nonomsebenzi

obonisa isimo esihle nesitsala iingqondo zabantu zikhwankqiswe yindlela abuphile ngayo ubomi

bakhe Le ngxoxo isinika inkcazelo enika isizathu esibangela sokuba abanye abantu bambone

uJolobe eyenye yeenkcubabuchopho zama-Afrika ezithe zazalwa eMzantsi Afrika

Okunye okuthe kwabhaqeka kukuba ulwazi ngobomi bukaJolobe nangeehambo zakhe luthe saa

Yaye akukho msebenzi wobungqondi oqhagamishelanisa ubomi bakhe neehambo zakhe kunye

noncwadi alubhalileyo Kungoko kuye kwabaluleka ukuba kuqulunqwe olu phando olusebenzisa

isithako sembalibomi nobunzululwazi bumengqondo ukuze luze nolwazi nezakhono zokubumba

ibhayografi epheleleyo kaJJRJolobe Ngokwenza njalo sinika umkhombandlela kwabanye

abaphandi nabahlalutyi babe nokuqulunqa iibhayografi ezipheleleyo zabanye ababhali

besiXhosa Kungaphela kusenziwa nezazobe malunga nobomi babo Ingxaki yophando olulolu

hlobo kukunqaba kwezixhobo ezisemgangathweni ezinokunceda kwinkqubela-phambili yalo

Exhasa olu luvo uNyamende (20005) Uthi

There has been no attempt recently to publish a biography on the life of any Xhosa writer

The lives of well ndash known Xhosa writers like AC Jordan JJ R Jolobe and GBSinxo

remain unwritten This hampers any in-in-depth studies as researchers have to contend

with brief sketches of their lives

Enye ingxaki kukuba inqwaba yolwazi ngoJolobe ithe yacimeka Ngamanye amaxesha kuthe

kwafumaniseka iinkcukacha ezingenabunyani Kodwa noko kunjalo kubalulekile ukuba ubomi

bukaJolobe bubenako ukubhalwa kwibhayografi kuba kolu phononongo iinkcukacha

ezinobungqina ngobomi bukaJolobe ziye zafunyanwa Sisebenzise isithako sobuNzululwazi

bezeMbali nobuNzululwazi-Mlando ekufikeleleni kolu lwazi Sisithako esivunyiweyo zizifundo

zethiyori yezezoncwadi

Ngesi sithako kolu phononongo sifumanise inqwaba yobungqina obuninzi obubonakalisa ukuba

ubomi bukaJolobe bubophene noncwadi lwakhe Kwaye sanemizekelo esiyikhupha eluncwadini

lwakhe ukubonisa ubunyaniso boku sikuthethayo Kungenxa yeso sizathu esi sithako sibonakala

silixabiso elikhulu ekwenzeni uphando ngoJolobe njengombhali Ithiyori yobume-ngqondo

(yesayikhoanalisisi) iyahambelana nesi sithako Iphakamisa umgangatho wokuphanda

okukhokelela ekuqulunqeni ibhayografi yomntu ingakumbi eyombhali woluncwadi Oku

kuxhasa ubungqina obuthe babonakala busalatha ubudlelwane bukaJolobe kunye nabazali bakhe

kwakunye nendalo emngqongileyo ekukhuleni kwakhe Lo mcamngco uBopape (2006148-149)

28

unika inkcazelo ngawo That sees literary works hellip as a reflection of the authors life and times

and the life and times of the characters

Ukuxhasa izimvo ezichatshazelwa nguBopape apha ngentla singathi igama likaJolobe leenkobe

uRhanisi kufanelekile ukuba likhankanywe ukuveza amandla alo athe abonakala ebomini bakhe

UThipha kuNeethling (200512) ecacisa ukubaluleka kwegama lomntu uthi ldquoBy their names you

will know themrdquo Le ntetho kaThipha ikwincwadi engesifundo seonomastikisi Uphakamisa

ukuba abantu bayakwaziwa ngefuthe labo ebomini kwanezimo zabo kwanemisebenzi yabo

ngenxa yamagama abo ngamanye amaxesha UJolobe njengerhanisi wayengenako

ukuqanyangelwa kwinto enye nakumsebenzi omnye Uphile ubomi obungxakangxaka obumenze

wabandakanyeka kwizinto eziliqela ebezinganzima ukuba azifeze omnye umntu kuba

zigunyazisa usetyenziso lwamandla aphezulu engqondo nawezenzo Kwaye kubonakala ukuba

bekunganzima ukuba zingenziwa ngumntu nje oqhelekileyo Olu luvo luqatshelwe nguGqirha

Kerr (1958169) owaye eyinqununu kwiYunivesithi yaseFort Hare apho uJolobe wasenza khona

isidanga seBA kuba ukhankankanye ukuba unzima umsebenzi wobuNyawontle

kwanokubangutitshala kwanokuba ngumbhali ovelisa iidazini zoncwadi kuba udala uxinzelelo

olukhulu kodwa yena uJolobe uthe waphumelela kuzo zonke ezo nkalo Le nkcazelo kaKerr

yalatha ukuba uJolobe unesimo esisodwa sobukrelekrele

Kwakhona uJolobe uye waphila ngokwegama lakhe Wabonisa isimo esifana nqwa neserhanisi

Lona liyakwazi ukuphila ngokulula kwiindawo ezisemhlabeni nasemanzini UJolobe ngesi simo

sakhe wayefuze uyise Uyise naye ubenesimo esingxakangxaka njengonyana wakhe Ube

enguMfundisi wecawa ekwangumfama enawo namarhanisi ekwanguye nomfama enemfuyo

Amarhanisi abe eluncedo ngendlela ezininizi Ezinye zazo kukuvusa abantu bomzi xa umzi

ungenelwa lutshaba okanye kufika umntu angamaziyo ekhayeni aye amxwaxwe loo mntu

ngengxolo yawo Naye uyise wakhe umbone uJolobe engunogada kwikhaya lakhe UJolobe uye

waliphila igama lakhe kakhulu akabingunogada kwikhaya lakhe nje qha wangunogada nokhala

wesizwe ngokuthi abhale uncwadi enze neentetho ezithe zayichasa inkqubo yokucinezelwa

kwabantu abaMnyama bakowabo ngumbuso wolawulo lwabantu abamhlophe kweli lizwe

Waphakamisa nelokishi yabantu abaMnyama iNew Brighton wachasa iyantlukwano

kumabandla amaKristu waze wadala ubumbano phakathi kwawo Ezi zimvo nemibono yakhe

uyizoba ngeziganeko ezibanga umdla kumbongo wakhe ldquoAkukho hlelo aphordquo (193656) Lo

ngumzekelo woqhagamshelwano olukhoyo phakathi kobomi bombhali noncwadi alubhalileyo

Okwesibini ixesha lokuphila kwakhe uJolobe ulidiza kwezinye iimbalo zakhe ngamaxesha

abalinganiswa bakhe abaphila kuwo Kumbongo wakhe ldquoUmthandazo Wangokuhlwardquo

29

(193635) uzoba ixesha awayephila kulo engumntwana apho uyise wayethi akhokele usapho

kunyuswe idini lombulelo kuMdali kuze kufundwe iziBhalo eziNgcwele nguyise owayezibiza

ngokuba yena ldquolikhubalordquo lasekhaya UJolobe akukhula naye uvuselela iinkumbulo zokukhula

kwakhe waze wazibhala kuncwadi lwakhe Kanti nakowakhe umzi umthandazo wangokuhlwa

uwuqhubile Akawuqhubanga emva kwesidlo sangokuhlwa xa kuza kulalwa njengakowabo

Yena uye watshintsha ixesha lokuwenza Wawenze nosapho lwakhe phambi kwentsimbi

yesixhenxe phambi kokuba kutyiwe isidlo sangokuhlwa naphambi kweendaba zasenjikalanga

(Vuyorsquos Journal 2013) Kwakhona umlinganiswa wakhe uMadlomo kwincwadi yakhe yedrama

naye umenza ukuba ayenze isiqhelo sekhaya lakhe into yakuba kuqhutywe umthandazo

wangokuhlwa ngenjikalanga kuze kufundwe neliZwi leNkosi Naye uthe xa echaza iBhayibhile

wathi ilikhubalo lekhaya (19741)

Ngeli xesha uJolobe ebengumhlali eBhayi wayibona indlela ababecinezelwe ngayo abantu

abaMnyama apho waza wayibhala kwincwadi yedrama Amathunzi Obomi Kuyo wazizoba

wazenza umlinganiswa ongenagama Lo mlinganiswa ungutitshala wesikolo sesiqhelo aphinde

abe kwangutitshala wesikolo secawe Apha kudizeke imisebenzi kaJolobe kwilokishi yaseBhayi

kuba uthe wafundisa nasezikolweni waphinda wangutitshala ofundise kwisikolo secawe kuba

ebekwanguMfundisi ebandleni lakhe Ebekwahambela abahlali bale ngingqi azibona iingxaki

zabo xa adibane nabo ubuso ngobuso (Vuyorsquos Journal 2013) Kanti nakwinoveli yakhe UZagula

uzizoba eyititshala engumlinganiswa olikholwa elikwayititshala ezama ukukhanyisa kwindawo

esebumnyameni nethi iqaphele iinkolo eziyingozi

Okwesithathu amaxesha amaninzi abantu bathi xa bembona umbhali uJolobe emifanekisweni

bambone enxibe iindondo zamehlo Kanti kwalo mbhali uthe kumbongo ldquoUmthandazo

Wangokuhlwardquo wabonakalisa iinkumbulo zekhaya lakhe ngexesha esemncinane Kuwo

ukhankanya ukuba uyise wayeyikhokela imithandazo yangokuhlwa naye enxibe iindondo

zamehlo Ukwachaza kwanokuba xa uyise efunda ebezifaka emehlweni akugqiba ukufunda

azibeke entloko njengoko naye Jolobe ebesenza ebenxiba iindondo zamehlo Oku kungqinelana

nengcingane kaFreud ecatshulwe nguRyan (200793-96) obhala athi

Significant experiences from childhood remain filed away in the mind and exert

an influence in our thoughts and behaviour as adults It is easy to see how these

ideas might be useful in the study of literature

Ngoko le nkcazo ingentla ibonisa ukuba naye uJolobe uthe akuba mdala wafuza isimo

nenkangeleko kayise omzalayo nangezenzo ezi akuba mdala Oku kukwakhombisa uthando abe

enalo ngaye uyise Le mizekelo ingentla ibonisa ukubaluleka kwesi sithako sembalibomi

30

nobunzululwazi bobumengqondo Siquka ubomi bombhali sidulise nobudlelwane bakhe nabanye

abantu njengoko sibonisile ngobomi bukaJolobe abukrole kuncwadi lwakhe

Ukongeza esi sithako sibandakanya kwanokuqokelelwa kweenkcukacha eziqondene nombhali

Ezi nkcukacha ziquka iileta zombhali iingabulazigcawu kwakunye nodliwanondlebe

kwaneminye imiba equka ingxelo nobomi bombhali kwanexesha lokuphila kwakhe njengokuba

kuchaziwe nguBopape (2006149) Olu lwazi luyakunceda ekutolikweni koncwadi lombhali

uJolobe kwanokuzama ukubhaqa iingcinga zakhe ezinzulu ezicacileyo kwanemiyalezo yakhe

efihliweyo kuncwadi lwakhe Uhlalutyo ngokwekwesithako sobuNzululwazi Bume-ngqondo

nobuNzululwazi-Mlando lunconywe kakhulu nguSwanepoel osibone isisixhobo esikhulu

kuphando olumalunga noncwadi (19905) Ulubona olu hlulutyo luluncedo ekuqokelelweni

kweenkcukacha ezinika nolunye ulwazi oludiza ubukho bobudlelwane phakathi kombhali

noncwadi lwakhe Kwakho esi sithako siyakwazi ukubonakalisa ikhonkco lobudlelwane

malunga nombhali uncwadi lwakhe usapho lwakhe nohlanga lwakhe

UVuyo intombi kaJolobe ubalise ukuba uyise uthe wayeluncedo nakubantu ababesebenza

emzini wakhe bewucoca Wabanceda ukuba babuyela esikolweni bongeze iimfundo yabo

baphakamise izinga labo lobomi kangangokuba omnye wabo wafunda waphela efumana

imfundo yobutitshala Wafumana umsebenzi wobutitshala Wagqibela ngokuba yinqunqununu

kwesinye sezikolo eziPhesheya kweNciba Kanti kwalo Jolobe wenza iindlela zokuba abantu

abahluphekileyo kwilokishi yaseBhayi bancedwe ngokutya Wayebandwendwela abantu

belokishi yaseNew Brighton abanike amacebo okuphila Ezi zenzo zihle zibonisa ukuba uJolobe

wayelandela ekhondweni likamama wakhe owambonisa okulungileyo okufanele kwenziwe

ekukhonzweni kwesizwe (Jolobe 193679-80)

Kanti nenoveli Elundini LoThukela ibonisa isimo sikaJolobe sobunkokeli esisukela kwimvelo

yakhe yasendulo apho inkosi ibisuka ibushiye ubumnandini basebhotwe iyokuvelela abantu bayo

abahlala kwiziphaluka ngeziphaluka zezizwana uJolobe ngaxesha lakhe naye wenza kanye

njengokuba wayesenza unkosi uMthimkhulu ikumkani yamaHlubi (200815) Naye uJolobe

ubonakalise isenzo senkokheli ebaxabisileyo abantu bayo nekhathalayo ngabo kunye nangempilo

yabo Naye ebewushiya umzi wakhe imishini ahle enyuka izitalato evelela abantu Inokuba

yiloo nto esinye sezitrato ezikhulu saseNew Brighton sithiywe ngaye kwathiwa yiJolobe Road

apha eBhayi (Vuyorsquos Journal 2013) Ezi nkcukacha zibonisa ubunganga besithako soMlando-

Mbali ekuhlalutyeni iincwadi zikaJolobe

URoberts (200268-69) ubonakalisa ngamazwi akhe amandla nexabiso lesi sithako

kugxekoncomo nohlalutyo ngokuthi aphawule ngolu hlobo

31

The life and works of Dickens demonstrate the complex inter relations between

his fictionalisation of his life and the lives of others and the process of

recreation of the past his present concerns and the attempt to find a future

moral path

Ngoko ke ngenxa yezi zizathu zikwesi sicatshulwa singentla isithako sohlalutyo kuMlando-

Mbali singasetyenziswa ngokuzithandela komhlalutyi okanye singasetyenziswa njengendlela

yokufuna ukuqonda indlela uncwadi olubhalwe ngayo Kwakhona singasebenza njengesixhobo

sokuphicotha nakwimimandla ngemimandla yezolwazi enjengezobumebengqondo ezenkcubeko

nakwezobugcisa bokutolika iitekisi ngeetekisi zezoncwadi

Esi sithako sifumana amandla amakhulu kwanokunyaniseka kwanokuxabiseka xa sithe

sasetyenziswa ngaxeshanye kunye nemethodi yekhwalithetive eluncedo ekudaleni iingxoxo

ezivakalalyo UDenzin noLincoln (20083) bayichaza le methodi njengesixhobo sophando

nesithi sibandakanye iqela leendidi zezezifundo Bathi umphandi angasebenzisa isimiyotika

Isimiyotika yona isisifundo sobunzululwazi bemiqondiso ekwayinxenye yethiyori yezezoncwadi

Ezinye ke izifundo ezinokusetyenziswa nesisithako zezi ubunzululwazi-zizezi (ethnomenology)

ifinomenoloji (phenomenology) inzululwazi-toliko (hermeneutics) ifeminizimu

ezobumengqondo nezenkcubeko (2008 9) Ifinominoloji yithiyori yolwazi eyamkelekileyo

kuhlalutyo lwezezoncwadi ngokwethiyori yezezoncwadi Yona inzululwazi-toliko yithiyori

ebonisa ukuba itekisi ebhaliweyo enjengencwadi eyinovela ingatolikwa njani ukuze intsingiselo

yayo iqondwe Ngoko ke ezi ndidi zezifundo zidweliswe entla ziyalungelelana nohlalutyo

lwezezoncwadi oluqhutywa ngemethodi ekhwalitheyithivi

Kwakhona kudala umdla ukwazisa ukuba imethodi ekhwalitheyithivi isebenza ngezinto ezihleli

kwisimo sazo ngokobunjalo bazo (ontological status) kwaye ivumela ukutolikwa kwezinto

ngendlela abantu abazibona ngayo (Denzin noLincoln 20084) Iquka izixhobo zokutolikwa

kwanokucaciswa kwezinto ezithi zitsho kubekho iinguqu elizweni liphucuke libe ngcono Le

methodi ikhwalitheyithivi isebenza kuphando lolwazi oluziindidi ngeendidi olubhekiselele

kwimingxilo ngemimgxilo enjengale ilandelayo Imiboniso yezifundo eziphandiweyo iingxoxo

udliwano-ndlebe iincoko iifoto amacwecwe ashicilelweyo kwakunye neenkcukacha

ezigciniweyo oluziinkumbulo (Denzin noLincoln 20084) Intyilazwi yiyo edibanisa

kuphononongo olunye zonke ezi ndidi ngeendidi zolwazi ezikumsebenzi wophando oluqhutywa

ngemethodi ekhwalitheyithivi

NgokukaDenzin noLincoln (20085) kwakolu hlobo lophando umphandi uyakwazi ukusebenzisa

izixhobo zohlalutyo loncwadi Umzekelo aphicothe ukuba umbhali uzisebenzise njani na

32

izafobe kumsebenzi okanye kwitekisi yakhe yezezoncwadi Oko kukuthi umphandi okanye

umhlalutyi akhangele ukuba umbhali ulusebenzise njani ulwimi lwezafobe njengesixhobo sakhe

sokuthumela umyalezo oyintsingiselo kumfundi Ngoko ke umhlalutyi okanye umphandi

unokuzityumbela izixhobo izakhono iimethodi afuna ukuzisebenzisa kuphando lwakhe

Lilungelo lakhe ukwenza olutyumbo kodwa lube luyakuluqhuba uphando ngokwemiqangiyelo

eyamkelekileyo ekwenzeni imisebenzi yobungqondi Olu luvo luthi lwenze umphandi

abengofunde banzi afumane ulwazi oluphangaleleyo nakwezinye iindlela zokutolikwa koncwadi

ezinokuquka umzekelo ulwazi lwezifundo zefeminizimu ithiyori kaKarl Marx kwanezifundo

ezimalunga nekcubeko (Denzin noLincoln 20088)

UJolobe kumbongo ldquoUkwenziwa Komkhonzirdquo (197490) ubonisa inkcaso enkulu

ekuxhatshazweni kwabasebenzi ngoongxowankulu Le nkcaso yakhe ihambelana nethiyori

kaKarl Marx ethi kwilizwe lomkhapitali abasebenzi bamungunywa igazi ngoongxowankulu

Ngoko ke abasebenzi mabaphakame bayilwe le ngcinezelo UJolobe ukhangeleka esabela elo

khwelo Ezifama nasemigodini abasebenzi bayaxhatshazwa UJolobe kulo mbongo wakhe

uvelana naba basebenzi ngokokutsho kukaVilakazi (1965) owathi naye wabhala umbongo

ldquoEzinkomenirdquo okhalimela ukuphathwa kakubi kwabantu abasebenza emigodini oku kungqinwa

nanguAttwell noAttridge 2012609-610)

Kumbongo wakhe uJolobe ldquoUkwenziwa Komkhonzirdquo ubumbe inkabi yenkomo emnyama

elumelo lwabasebenzi abaMnyama abasebenza ezifama nasemigodini abebephethwe kakubi

ngabaqeshi babo ngexesha lorhulumente wengcinezelo noxhatshazo Le ngcinezelo nolu

xhatshazo sizibone kutsha nje kwimigodi yaseMarikana kule mihla sikuyo yexesha

ledemokhrasi Lo mbongo kaJolobe usathetha nanamhla oku Usabonakalisa uvelwano kunye

nabantu abacinezelekileyo naba xhatshwazwayo Uhlaba umkhosi njengokhala neliso lomzi

Uhamba ekhondweni lezimvo zikaFanon (Gugelberger 1985 Introduction) noBreytenbach ku-

Olaniyan noQuayson (2007166) abakhuthaza ababhali ukuba kuncwadi lwabo mabakhathalele

ukubonisa uvelwano nabantu abacinezelwayo apha elizweni Lo mzekelo ubonakalisa ukuba le

methodi yekhwalitheyithivi iluncedo olukhulu kolu phando kuba isasebenzisana nezifundo

zembali nezezopolitiko ezinika ulwazi lokuba uhlalutyo lwethu lungene nzulu ekuphononongeni

uqhagamshelwano phakathi kombhali onguJolobe noluncwadi lwakhe Kutsho kwacaca ukuba lo

mbongo kaJolobe ungumyalezo wezimvo zakhe ngokubona kukho abantu abacinezelwayo

nabaxhatshazwayo eMzantsi Afrika ngexesha awayephila kulo Lo myalezo kubonakala ukuba

wayewusa kwizizwe zehlabathi zonke ehlaba umkhosi Kule ntlabamkhosi wayebonakalisa

inkolo yakhe kwizifundo zikaKarl Marx ezilwa ingcinezelo yokucalulwa nokuxhatshazwa

kwabasebenzi ebasebenza ezifama nasemigodini kumbongo wakhe ongentla pha

33

Kwakhona uJolobe wathi wafunda ngesimbo esisetyenziswa kwisihobe sesiNgesi sokufakwa

kwemvanosiphelo emibongweni Wasibona esisigoci singangqinelani nesihobe sesiXhosa

Wafumana ingxaki ekulandeleni imigaqo yokubhalwa kwemibongo equlunqelwe ukuba

isetyenziswe kulwimi lwamaNgesi ngokunxulumene nokubhalwa kwemvanosiphelo Ngoko ke

singatsho ukuba uJolobe uqhube ngokoluvo lukaDenzin noLincoln esilukhankanye apha ngentla

kuba kuphononongo lwakhe lobhalo lwemibongo yabantwana wafumanisa ukuba isixhobo

sokubhala umbongo ngemvanosiphelo esiXhoseni asilungi asihambelana nemigaqo yolwimi

lwesiNgesi Ayingqinelani nendlela amagama asebenza ngayo kulwimi lwesiXhosa Emva koko

akaphozisa maseko waqulunqa esakhe isimbo okanye isigoci esimsebenzelayo esililungeleyo

ulwimi lwesiXhosa kubhalo lwemibongo yakhe Ngesi senzo uKerr (1958169) noNyembezi

(1958158) bambona uJolobe engumntu okrele-krele nokwalikhalipha elingenaloyiko

lokugxekwa ngabantu ngento elithe layibona ukuba ifanelekile ukuba yenziwe ekuqhubeliseni

phambili imfundo yesizwe esiNtsundu kwanokuba enze elakhe igalelo ekuphuhlisweni

nasekuphakanyisweni komgangatho woncwadi lwesiXhosa

Ngenxa yefuthe leengxoxo nemizekelo enikwe apha ngentla umntu angathi abe nale mibuzo

ilandelayo

1 Kutheni uJolobe athe noko walandela inkolo yobuKristu kodwa abengumhlobo

omkhulu nenkcubeko yebantu abaMnyama Lo mbuzo ukhumbuza indlela lo mbhali

athe wayibalisa ngayo ngochulumanco olukhulu inkcubeko ngexesha lokushwama

kumaHlubi kwibali lakhe elikwayimbali ekwincwadi yakhe Elundini loThukela Xa

ebalisa uthi umshwamo uqhutywa ngezigaba Uthe akufika kwisigaba sokungeniswa

kwenkunzi yenkomo ebuhlanti ingqingwe ngamadoda ngenjongo zokuyibulala

ngezandla ezihlupheza ebonisa ukuba angaluthini na utshaba xa lunokuthi lufike

luhlasele isizwe okanye amakhaya amaHlubi Amadoda abonisa ukuba ayakulibulala

ngezandla kuphela utshaba kungasetyenziswanga imikhonto nezinye izixhobo

Umbhali uJolobe wayichaza indlela amadoda athi asiphutha-phutha ngayo esi silo

Uchaza ukuba amanye amadoda azama ukusicinezela amathatha amanye asitsala

umsila Ikhatywa nokukhatywa ngokungenanceba Kwangelo xesha linye esi silo

sasigxwala ngamandla sibangwa kukoyika kuba sikubona ngeliso laso ukufa

kufikile kuso (2008165) Ngumbono ongathandekiyo lo kwaye uJolobe ukhuphe

undoqo obonisa ukuba amanye amasiko esintu ayenentlonti Kwakhona lo mbono

ubonisa ukuba uJolobe uthande ukuzibeka izinto njengoko zinjalo ukuze umfundi

34

azikise ukucinga azibonele ukuba izinto kumaxesha akudala zazingentlanga ngalo

lonke ixesha nanjengokuba kusenjalo nakule mihla yedemokhrasi

Kwakhona esi siganeko sikhomba ukuba uJolobe ube engumntu onengqondo

kwanesimo esimbaxa esingacuthekanga kuba akagxilinga kwizinto ezintle

nezimnandi zodwa zobomi Ngokubalisa ngendlela eli siko elaliqhutywa ngayo eli

siko kwisizwe samaHlubi uJolobe ubonakalise umdla omkhulu kwinkcubeko

yesizwe sakhe kwanokuba wayeziqwalasela iindlela ezazithi izinto zenziwe ngayo

ekuhlaleni nasemathekweni Nangona ebekhulele ekhayeni lenkonzo nje

ebengahambeli kude kwizinto zenkcubeko ekuhlaleni esakhula Kubonakala ukuba

yena ebethi aye kula matheko apho wayethi azibone izinto azifote ngeliso lakhe

eliyikhamera Yiyo le nto ebenesiphiwo sokuchaza izinto ezithi zenze umfundi

othuke angabi nakuze azilibale iziganeko ezothusayo kuba zitsho zibhaleke

engqondweni Ngalo mzekelo ungentla uwadulisile namaxesha osizi

kwaneziganeko zeembambano apho kuye kufuneke zinqoze iintonga ldquoukuthimba

uxolo ngokumohlwaya umhlaselirdquo ukulungisa izinto Oku ukuthethe ngexesha

lohlaselo lwamaHlubi endlu yaseKunene phantsi konkosi uMahlaphahlapha apho

athi eza awendlu enkulu abonisa uvelwano ancedisa ekududuleni nasekoyiseni

amaNgwane (Jolobe 197685)

Uncwadi lwakhe uJolobe kwakunye nebhayografi yakhe lumbonisa njengomntu

oyinkcubabuchopho ekukroleni iimbalo zakhe nezigcwela iimfundiso ezakhayo

2 Kwenzeka njani ukuba uJolobe abe ngumntu okwakwipolitiki kwanasebuKristwini

kodwa akwazi ukuzifezekisa ezi nkalo zombini

3 Uncwadi lwakhe lunefuthe elingakanani na kwizizukulwana ezilandeleyo

4 Ingaba bekuyakuba kulungile xa umntu esithi uJolobe wayeyinkokheli

eyayinemibono ekwasisicaka esaye siyinkokheli

Ndiphakamisa ukuba le mibuzo ingasentla ichaza iinjongo zolu phando lwesi

sifundo ezizezi

Ukunika ingqwalasela kubomi bukaJolobe namaxesha ache ngokuqwalasela isipili

esiluncwadi lwakhe esibonisisa ubomi bakhe neminye imibandela

Ukubonisa ukutyeba koncwadi oluqanjwe nguJolobe

35

Ukubonisa ubunkcubabuchopho bakhe

Ukuzama ukucwangcisa iinkcukacha ezibalulekileyo ezingoJolobe ukwenzela

abantu balufumane ulwazi ngoJolobe njengelifa labo

Ukuzama ukongeza olunye uncwadi lophando lohlalutyo okanye logxekoncomo

kwiimbalo zobungqondi kulwimi lwesiXhosa

Xa siphetha singabalula ukuba ekuxoxeni kwethu kuye kwacaca ukuba isithako esiphambili

esithe sachongwa lolu phando sisebenzisana kunye nale methodi ikhwalitheyithivi Kubonakele

ukuba isesona sikrweqe sixabisekileyo ekuphumezweni kolu phando Isisixhoba esibalulekileyo

kuba phakathi kwezinye izinto ivumela nophando ukuba sifumane ulwazi kwimithombo

ekwisigaba sengqalo (primary sources or documents) nekwisigaba solwalekelo (secondary

sources or documents) Uncwadi lukaJolobe oluthe lwabhalwa nguye lungaye luyakuthi

luthathwe njengomthombo okwisigaba sengqalo Ze ezingaye ezingabhalwanga nguye sizibalele

ekubeni ziyimithombo yolwalekelo Ukuxhasa lo mba ungentla uMouton (200199) uphakamisa

ukuba iinkcukacha ezineentetho neencwadi zembalelwano ziyimithombo yengqalo Ziluncedo

olukhulu kusetyenziso lwesithako esakhelelwe ukuphicotha imbali nobomi bombhali Kanti naye

uCouzens uthe wamisa ngolwakhe uluvo wathi iifoto zomntu ekubhalwa ngaye zingaluncedo

ekudizeni ulwazi malunga nozihlobo zakhe kwanebuhlobo kunye nosapho lwakhe Ezi zinto

ziyinxenye yemithombo yengqalo Ziluncedo ekufunyanweni kweenkcukacha ezibanzi

nezifunekayo kuphando ngolwazi lomntu olusebenzisa uphononongo olukuphando lwembali

bomi (historical biographical research study) (1985 xiii ngokwasentla apha)

Ukuvala izikhewu ezikhoyo kungafunwa ezinye iinkcukacha koovimba okanye izisele zogcino

lolwazi kwimizi yamaphephandaba nakwiingxoxo zophando lwenkcukacha ezingomphandwa

nakwezinye iimbalo ezingoJolobe Siyavuya ukwazisa ukuba sezikho iincwadi ezibonisa

iingxoxo ezithile malunga noJolobe Apha singathi sikhankanye imisebenzi kaHoza (1999)

Opland noMtuze (1994) Kavanagh noQangule (1971) Bennie (1935) Satyo (1980) noKwetana

(2000) kwanabanye

Le mpophomo- buciko ngokwesithako sezembali kunye nobunzululwazi mlandu ekulo mqulu

isetyenziswa kwimethodi yekhwalitheyithivi ngempumelelo ukubonisa ixabiso elikhulu

kuhlalutyo loncwadi okanye ugxekoncomo loncwadi nasekutyhileni iinyaniso ezifihlakeleyo

ngoncwadi lombhali noluthi ludize ukwaziwa kombhali ngendlela engcono nebanga umdla

kwanendlela esebenze ngayo ukuqondwa koncwadi lombhali nasekutolikweni kwalo ingakumbi

ekuqondweni kwemiyalezo umbhali ayithumelayo kubafundi bakhe kwanakumzi oNtsundu

36

ngokubanzi Kwakhona ithe yadiza neengcinga ezifihlakeleyo zovakalelo kwaneminqweno

yakhe kwanemiba eyezopolitiko eyayigquba ngexesha likaJolobe Wayekhathazwa kakhulu

lucalucalulo nokucinezelwa kwabantu abaMnyama Le meko wayikhankanya nakwezinye

iimbalo zakhe kwaye kulapho iimvakalelo zentlungu yakhe zithe zadizeka khona ngokumandla

37

ISAHLUKO 2

AMAGQABANTSHINTSHI NGOBOMI BUKAJJR JOLOBE

21 Intshayelelo

Iinkcukacha zobomi bukaJolobe eziza kuboniswa kwezi ngxoxo zilandelayo zibalulekile kuba

ziza kongezelela ubungqina kwiingxoxo ezidlulileyo Okwesibini iinkcukacha ezintsha

zizakunxulumanisa ubomi bukaJolobe neembalo zakhe Ngenxa yoko ke sizakuqwalasela ubomi

bukaJolobe ukusukela emva kokuba ezelwe ukuya kuthi xhaxhe ngeli lixa eyinkwenkwana

ekwimfundo yakhe yobuncinci Emva koko sidlulele kwimfundo yakhe elandelayo equka

noqeqesho lobutitshala Sibuye sichaphazele imigudu yakhe yokwandisa imfundo yobutitshala

Ze singene kwintsebenzo yakhe yasebutitshaleni kwanokuba ngumzali opheleleyo Songeze

ezinye izigaba zobomi bakhe ezizakuvelelwa ezizezi ukuntingela phezulu endleleni yakhe

yempumelelo igalelo lakhe esizweni umhlalaphantsi wakhe kwanokudingwa kwakhe luluntu

ukufuduka kwakhe esiyakuhlala Phesheya kweNciba unqulo lwakhe nezinye iinkonzo

imibulelo yabantu neenkumbulo zabo ngaye izinto zeenguqu zenkqubelaphambili ezenzeke

emva kokuba endulukele eBhayi kanti nomyolelo wakhe kwanokunduluka kwakhe ehamba

ewusikelele umzi oNtsundu kuyakuthi kukhankankanywe

UClifford (19623) usixelela ukuba uQuintillian unika amacebo ngokumalunga

nokubhalwa komlando womntu obalulekileyo Uthi kolo bhalo makubandakanywe

la masolotya alandelayo

Izinto ezithe zenzeka phambi kokuba azalwe

Izinto ezithe zaqhubeka okanye ezimalunga naye ngexesha esidla ebomi

Izinto ezithe zenzeka emva kokuba eyibekile inqawa

22 Umnombo okanye intsukaphi kaRanisi Jolobe

UJolobe liHlubi nozwane Bekunqabile ukufane uve abantu kwiintetho zabo ngoJolobe

bekhankanya bencoma abantu bomnombo aphuma kuwo Kunqabile kwanokuva

ukukhankanywa kwesiduko kwanezinqulo ezi zakhe njengendoda enkulu xa kubaliswa

ngemisebenzi negalelo lakhe kuncwadi nakwisizwe sama-Afrika siphela jikelele

Iinginginya zabafundi boncwadi lwesiXhosa ezikolweni zamabanga asezantsi nakwaphezulu

nakwiidyunivesithi ezinamacandelo eelwimi zesiNtu Afrika zisamangazwa bubutyebi obukwi-

misebenzi kaRhanisi Jolobe yezezoncwadi Abafundi bala maziko emfundo ephakamileyo

alandelayo iYunivesithi yaseStellenbosch iYunivesithi yaseKapa iYunivesithi yaseNtshona-

38

Kapa iNelson Mandela Metropolitan Yunivesithi iWalter Sisulu Yunivesithi iRhodes

Yunivesithi neYunivesithi yaseMzantsi Afrika nezinye ngokunjalo basacaphula kwimisebenzi

yezezoncwadi ebhalwe nguJolobe xa bebhala imisebenzi yokuzuza izidanga zemfundo enomsila

Nakumazwe aphesheya koolwandle xa kuqulunqwa iingxoxo zobungqondi kwezezoncwadi

uncwadi lukaRhanisi Jolobe lunikwa ingqwalasela Kanti nabanye abantu abadala basenazo

iinkumbulo ngoncwadi lwakhe oluyolisayo ababelufunda ezikolweni ingakumbi izicengcelezo

zakhe ezazihamba nentshukumo

Nangona esebenze kangaka isaziwa nemisebenzi yegalelo lakhe akuvakalanga kaninzi ebizwa

ngezibongo nezinqulo uJolobe Bekufanele njengendoda xa kuthethwa ngaye zivakale izinqulo

zakhe njengokuba xa kubhekiswa kuNelson Rolihlahla Mandela bekusithiwa futhi futhi

ldquoMadibardquo kude kuqukwe nezamanyange akowabo awandulukayo angookhokho aphuma kubo

ooZondwa ziintshaba nooNdaba nooBhomoyi (Mqhayi 1943)

Lo mba wokunqaba kokubizwa kwezinqulo zikaJolobe undululwa nayingcingane kaClifford

(Ngokwasentla apha) Unqonqozisa ukuba indoda enkulu ethe yenzela isizwe sayo jikelele

izenzo ezinegalelo elikhulu ekuphakanyisweni kwaso ifanelwe yimbeko enochatha wentlonelo

ingakumbi sisizwe sayo Ngolu phononongo sinethemba lokuba kobakho uvuselelo olukhulu

lokumhlonipha uJolobe

23 UJolobe ube yindoda phakathi kwamanye amadoda

Ukuphuma kwendoda iye edabini kukubi ikhusela isizwe loo nto yaziwa njengesenzo sobukroti

kwaXhosa kwaye loo nto ichaza ukuba indoda ifikelele kwizinga elikhulu lobudoda (Jolobe

197484) UJolobe ube yenye yamadoda ayilweleyo inkululeko yeli lizwe wasinda ngezikaSibi

ukuba angaphoswa naye entolongweni okanye asiwe esiQithini ngenxa yokuba ngumlomo

wabathungwe imilomo ngexesha lengcinezelo Imibongo yakhe yokuchasa ingcinezelo nayo

wayipapasha ngo1952 kumaphephandaba apha eMzantsi Afrika kanye ngexesha elibi kakhulu

lokucinezelwa ngamandla kwabantu ngumbuso wocalucalulo

URhanisi Jolobe ebengalwi nje ngoncwadi kuphela ezinye izenzo zakhe bezihamba phambi

kwakhe zimpheleka Umzekelo wadala umqolomba wokufihla abazabalazi ababegqogqwa

kumakhaya abo ngabakwantsasana ababekwiphulo lokubamba abalwa imithetho yengcinezelo

Akaphelelanga apho Wabanika ukutya abantu abalambileyo nabahluphekileyo

Obu butshantliziyo bukaRhanisi James Jolobe bungqinwa nguOpland noMtuze (1994115) Bathi

ngo1952 lo mbhali wapapasha imibongo yakhe emithathu kwiphephendaba uMthunywa Le

mibongo xa umntu eyinqonomfela eyivisisisa injongo nentsingiselo yomyalezo yayo

39

wofumanisa ukuba ijolise ekomelezeni amajoni omzabalazo wenkululeko yomntu oMnyama

kweli lizwe Kwakhona ijolise ekomelezeni isizwe somzi oNtsundu uphela wama-Afrika ukuba

ungatyhafi uthembeldquobabenokholo nethemba lenkululekordquo Ufune bazi ukuba ayisekudanga

igaleleke inkululeko Ukugxininisa kwakhe olu hlobo kubonakalisa mhlophe ukuba uRhanisi

Jolobe wakhumbula ukuba ithemba kwiimeko ezinzima liyaphilisa Ithemba lingamandla

okuxhasa umphefumlo ungaphumi UJolobe ulibona liyinkanunu edudula udano notyhafo kutsho

komelezeke amadolo agevezelayo kubinzwe elutshabeni kanye ngexesha lenkxwaleko

Ubutshantliziyo kwanobukroti bukaJolobe bube kwayingozi kuye babunokumvalelisa

kwesimnyama isisele zijwilwe kude izitshixo kuba eminye yemibongo yakhe ingakumbi le ithi

ldquoImbumba Yolutshardquo (Opland noMtuze 1994116-117) Ibe icace gca intsingiselo yawo

ngokuyichasa ngokupheleleyo inkqubo yengcinezelo yomntu oMnyama Kulo wona kubonakele

ukuba akasecengi kulala phi Kodwa wayethi asinde ngokulambisa kwabakwantsana befuna

icebo lokumbamba ngamandla Ngezi mimi zokuzingelwa kwakhe wayengathandazi nje

wayethetha noThixo ange umbona ngeliso lenyama (Vuyorsquos Journal 2013 Omnye umzekelo

wokunika ithemba kwakhe umzi oNtsundu namaqhawe omzabalazo uye wabhala efunza edabini

kodwa enika nesomelezo kuma-Afrika aqhubeke alilwele ilizwe lawo elilibango lawo

Wakhwaza wathi

Mlindi kuxa liphi na

Ebusuku Wakhwaza

Isifingo sidlule

Ngumsombomvu

Umyalelo uyenziwa

Iyathamba iAfrika (Opland noMtuze 1994116)

UJolobe uyibone ngeliso lomoya inkululeko isiza Oku kwalathwa ngokucacileyo sesi

sicatshulwa singentla Ngenene phantsi koxinzelelo lwezizwe zehlabathi ekugqibelei zenziwa

izigqibo nguMongameli wombuso wocalucalulo uDe Klerk Kwayileka uthethathwano

neenkokheli zakhe kwakunye nesigqeba sikaNelson Rolihlahla Mandela ijoni lenkululeko

nenkokheli yoMkhonto Wesizwe Sazaliseka isiprofeto sikaJolobe nobekwayimboni ube ldquo liliso

lesizwe nomlomo wasordquo (Qangule 1970 ingabulazigcawu) Ngenene waphuma uMandela

entolongweni wanguMongameli wokuqala yoMzantsi Afrika omtsha wedemokhrasi yombuso

wolawulo lwentando yesininzi Yazuzeka inkululeko eyabonwa nguJolobe ngo1952 isiza kude

ingxamile Ngenene yagaleleka ngo1994

40

24 Izibongo okanye iziduko zikaJolobe

Ijoni uNelson Mandela nenkokheli enkulu eyaphuma entolongweni yajika yakhokela isizwe

siphela yayalela ukuba kukhululwe onke amabanjwa oopolitiko Isiduko sayo asiphelanga ukuba

sematheni bambi abantu bambize ngesinqulo sakhe esinguMadiba Zona iimbongi zizikhumbule

zonke izibongo zale ndoda inkulu kwanemisebenzi yayo zayilanda ngamagama okhokho bayo-

ooZondwa ooNdaba nooBhomoyi (Mqhayi 1943)

UJolobe uthe yena wakhunjulwa ngunyana kaJohn Knox Bokwe uGqirha Bokwe othe

wabonakalisa umahluko xa ebebulela umsebenzi kaJolobe oyincwadi yezincoko osihloko sithi

Amavo (1940) Wathi lo msebenzi kaJolobe uphume izandla Watsho wamkhwazi ngezinqulo

zakhe wathi ldquoThukela Nozulu Mpafanerdquo Xa wayesenjenje wayebulela namanyange

akuloRhanisi Jolobe Wayekhumbula enqula nooyise-mkhulu bakhe kwanookhokho bakhe

URubusana (19061911 200242) unoluvo lokuba iziduko ezi zikwahamba nezinqulo okanye

izibongo zibalulekile kuba zikwaquka nezihlwele nezizinyanya okanye okhokho aphuma kubo

umntu kwanokuba zibika umnombo wakhe Umzekelo uRolihlalahla Nelson Mandela ubizwe

ngabantu ngokuba nguMadiba Kanti uMqhayi imbongi yesizwe ibe iyazi kakhulu iminombo

nezinqulo zabantu ingakumbi iinkosi uthe xa ebonga uThembeka Soga ngenxa yobukrelekrele

bakhe kwanokukhonza kwakhe isizwe waquka nookhokho bakowabo nabazala bakhe ooMadiba

wabhala wathi

Umafungwa ngabaThembu - KwaZondwa kwaMadiba KwaHala nakwaNdaba KwaCedume nakwaBhomoyi (Mqhayi 194368)

Kanti ke uVuyo intombi nomafungwashe kaJolobe ungqine okuthethwa nguBokwe apha

ngentla Ubalise wathi ldquoudaddyrdquo wathi yena uzalwa ngooNozulu ooThukela ooMpafane

ooKheswa nooNonkosi Wamxelela ukuba bangamaHlubi ayesuka eNtla esisizwe esikhulu

nesasityebile sibuxabisile ubuhlobo nezinywe izizwe Uthe basuka eNtla kummandla womlambo

iThukela kwaye bafika kweli lizwe ngenxa yemfazwe eyayibizwa ngokuba yimfecane (intsabo)

eyaqhambuka ngenxa yokuba izizwe zisuke zihlaselane Le nkcazo uJolobe awayichazela

abantwana bakhe ingqina ukuba kubalulekile ukuzazi

241 UJolobe nezinto ezenzeka phambi kokuzalwa kwakhe

Umzekelo ibali elagcinwa nguMfundisi uMalgas lithe laluncedo ekwaziweni

kwemvelaphi yomnombo wesizwe saMaHlubi kwanombo wokhokho babantu

bakwaJolobe UMalgas wabulela inceba eyathi yenziwa nguMhlekazi uKumkani

41

uHintsa kumhlaba wakhe ngokuthi akubona amaHlubi exhwalekile mhla afika ezimbacu

kweli lizwe yena wasuka wangumkhuseli wawo xa ayeswantsuliswa ngamaNgwane Lo

Mfundisi uthe amaHlubi ayengakulindelanga ukuhlaselwa kwanokubulawa kwenkosi

yawo enkulu uMthimkhulu Loo nto yadala imbubho enkulu nentsabo yabantu beshiya

amakhaya abo besindisa ubomi neentsapho zabo

UJolobe naye kwincwadi yakhe uElundini LoThukela (1959) uchaphazela ukuba

kubalulelekile ukuba umntu awazi umnombo wakhe nemvelaphi yakhe kwanezinto

zemvelo yakhe Utsho nokuthi amabali abantu athi enze umdla xa esusela kwiindawo

okanye equka iindawo zemvelo yabo (Scheub 196760) Into ethethwa nguJolobe

iyinyaniso kuba umntu ukuyazi imvelaphi yakhe uba nokuzingca ngobubani bakhe

okuzala ukuzithemba Ngoko ke ukubazi abantu azalwa ngabo kwanamanyange

neenkosi namaqhawe namagorha akowabo awathi azibalula ezimfazweni kudala

ihlombe nomoya wobukhalipha ohamba nokwazi ukuba ubuqhawe busegazini lakhe

umntu Oko kunika ilunda kudale umoya wokuzithanda Kunkcenkceshela nomoya

wokulithanda ilizwe umntu azalelwe kulo ndash ubuthandazwe ke obo Umzekelo abantu

abaninzi kule mihla bathi bancedwe yinkqubo ekumabonakude uKhumbulrsquoikhaya

ukuvala izikroba ezibuhlungu empilweni yabo yokungabazi abazali okanye abantu babo

UMfundisi uMalgas uthe wazibalula ngobuthandazwe bakhe ngobuHlubi nangokuthi

abulele ubukhalipha nobuqhawe kwanobuntu obuthe baqhutywa yinceba obathi

benziwa nguMhlekazi uKumkani uHintsa kumhlaba wakhe ngokuthi akubabona abantu

abaNtsundu abangamaHlubi befika bexhwalekile bezimbacu behluphekile athi yena

aba bantu ngabantu bakowabo Inceba yakhe yamlawula kuba akazange avume

kwakhona ukuba baxhatshazwe zezinye izizwe ezifana namaNgwane Wona wawalwa

wawachitha waza yena Kumkani Hintsa waligwiba nomkhuseli nomambesi wabantu

ababuthathaka nabalambileyo wabapha ukutya

25 Intsusa yohlaselo kunye nentsabo yookhokho bakaJolobe

Isizekabani sokuqaleka koku kuhlaselwa kwamaHlubi kukuba wathi ngebhaqo uMthimkhulu

inkosi yamaHlubi wahamba-hamba etyelela izizwana zakhe namaphakathi akhe Kwathi kanti

usondele kakhulu kumda womhlaba wamaNgwane Aza wona amaNgwane ayitolika loo nto

ngokungathi uMthimkhulu namaphakathi akhe ngabantu abaziintlola Atsho kwangoko ahlasela

isizwe samaHlubi singacingele nto Sasingazilungiselelanga kulwa mfazwe AmaNgwane aza

ayingxwelerha kabuhlungu inkosi yawo enkulu yamaHlubi uMthimkhulu eyathi ayakuba

nakusinda kuloo manxeba yasweleka Uhlaselo lwathi lwadala intshabalalo enkulu eyathi

42

yanenwenwa Asaba amaHlubi kuba ayetshiselwa izindlu ethinjelwa kwaneenkomo zawo ezibe

ziyimpilo yabo njengabantu abaNtsundu kakade (Soga 193718)

UJolobe uyayingqina le mbali nenceba eyathi yaboniswa nguKumkani Hintsa ngokuthi abhale

umbongo othi Imfecane noyakuhlala usisikhumbuzo sembali yamaHlubi Ngawo kuya

kukhunjulwa nobomi bukaHintsa inkosi enkulu ngesenzo esikhulu eyasenzayo ngokuthi ibonise

uvelwano nobubele kookhokho bombhali uJolobe ngokubahlangula emlonyeni wamarhamncwa

awayenxanelwe ukufinca igazi labo Loo marhamncwa ngamaNgwane awaye engaphezi ukuthi

gqolo ahlasele amaHlubi nangona uKumkani uTshaka wayewohlwaya aMangwane ngezigalo

ngenxa yeso senzo sokuhlasela amaHlubi KuJolobe uKumkani uHintsa liqhawe azingca ngalo

kwinkosi zamaXhosa UJolobe umbone esisikhumbuzo seenkosi ezazizinkokheli ezikrelekrele

zikhokelwa sisandla sikaSomandla sothando nenceba novelwano ekulawuleni abantu bazo

(Jolobe 1971) UJolobe wachukumiseka zizimo zeenkosi ezinobulumko ubukhalipha

kwanemfesane waza naye wafunda kuzo walinganisa wayinkokheli enjalo Kaloku ithi intetho

yamaXhosa intsimbi ilolwa yenye intsimbi Kwakhona uJolobe uthe wenza esinye isikhumbuzo

kumbongo wakhe apho akhumbule khona uvelwano kanobukhalipha bukaKhwane owaye

eliphakathi elikhulu likankosi uTshiwo Naye uKhwane wabonisa ubulumko nobukhalipha

beenkosi zandulo zamaXhosa nezezinye izizwe Wawubekela ecaleni umyalelo kaTshiwo

owawumgunyazisa ukuba abulale bonke abanukwe ngobugqwirha nokuthakatha Yena

uKhwane wasuka wasikwa yinceba wanovelwano ngaba bantu bagwetyelwe intambo wamana

ebafihla kude lee emehlweni enkosi yakhe Isimanga kukuba basuka aba bantu babesengelwe

ukubalawa baluncedo kwakuvela iimfazwe bancedisa ekukhuseleni isizwe siphela Kwathi

kwakubakho imfazwe uKhwane abantu abafihliweyo basuka babangumkhosi omkhulu bancedisa

emfazweni UKhwane wavuzwa ngesenzo sakhe esihle wawongwa ngesithsaba sobukhosi Waba

yinkosi yaba bantu wabakhuselayo nabathi emva koko basisizwe esitsha babizwa ngokuba

ngamaGqunukhwebe Naye uJolobe uye wafunda kwiimbali zobuqhawe bala makhalipha

angooHintsa nooKhwane Zamchukumisa zamfundisa ukuba naye abafihle abazabalazi

benkululeko yomntu omnyama abebeleqwa bebanjwa bephoswa ezintolongweni Bambi babede

babulawe kabuhlungu ngamapolisa awodwa (special branch) aqeshwe ngurhulumnte

wengcinezelo ukuba ajongane kuphela nabantu abachase umbuso ophethe ngaloo maxesha

Ngale ndlela uJolobe wathi wahamba ngesikhokelo seliZwi awathi walilandela elithi

ldquoUsisilumko umntu othi asindise abantu abaya kubulawardquo (Imizekeliso Isahluko 23 ivesi 11)

Umbhali uSoga (19376) ubalisa ukuba uMfundisi Malgas wathi wabalisa kwiphephandaba Imvo

ngokuchithakala kwesizwe saBambo Esi sizwe sada saza kufika kwilizwe likaHintsa eMpuma

koloni USoga ukhankanya ukuba uMalgas wabulela wabuka inceba eyathi yenziwa

43

nguMhlekazi uKumkani uHintsa kumhlaba wakhe ngokuthi amkele ngezishushu amaHlubi

awayexhwalekile mhla afika kumhlaba wakhe Wasuka yena wangumkhuseli wawo

kuMaNgwane awayebasukela UMatiwane inkosi yaMangwane yayalela umkhosi wayo ukuba

uhlasele amaHlubi Aze amaNgwane awaqubulisa amaHlubi UMthimkhulu iKumkani

yamaHubi wangxwelereka kakubi ngamandla kuba ebengakhange acinge ngakuhlaselwa

namfazwe kuba ilizwe belixolile ngelo xesha lakhe Waphela esweleka Wathi akusweleka aza

amaNgwane athi gqolo ukuhlasela amaHlubi abatshisela zindlu ethimba kwankomo Akazange

abenabancedisi ekulweni amaNgwane kuba umzalwana kaMthimkhulu wathi wazifunela indawo

eLuSuthu phambi kohlaselo lomkhuluwa wakhe Athi ke ayokubika esi sihelegu kuKumkani

uTshaka Waza wawahlasela amaNgwane kaMatiwane athe wona akayeka ukuhlasela amaHlubi

ade azokuwangenisa kumhlaba kaKumkani uHintsa wasizwe samaXhosa AmaHlubi akufika

emBhashe kumhlaba kaHintsa wathumela kuwo amaphakathi ayokuwabuza amaHlubi ukuba

bangoobani na UMalgas uthi aphendula ngazwinye athildquoSiyamfenguzardquo Oko kukuthi

siziimbacu ezifuna uncedo Kwaqalela apho ukuthiwa iimbacu zemfecane ezamkelwa ngenceba

nguHintsa ngamaMfengu

USoga (19379) ubalisa ukuba uHintsa ezimbacu wazamkelela eGcuwa Zazingamawakawaka

Utyatyadula enjenjeldquo UHintsa uqale ngokubambesa kuba abantu babesele behamba ze

wabakhuphela nemihlaba yokuma neenkomo zokusenga ukuze nje namhla kubuye kudityanwe

ngokutsha namaXhosa kuba abantu babe banye kakade kungasekho nabuXhosa koko

kwakoomawokhulu uAdamhelliprdquo Ukwachaza ukuba uHintsa wawumema wonke umzi

wasemaXhoseni waqhuba wathi ldquoPhulaphulani mawaba nezithwala-ndwe Aba bantu ke

iintombi zawo zizekeni ukuze nibe banye nidibane nokuze nabo bangemki buphele

ubumfengu Musani ukubabona begqubeke yindlela ngenye imini ngomso nabo

bayakwambathardquo

UHintsa wayalela nokuba iinkosi zabaMbo maziphume zime zimele ubukhosi bazo Umzekelo

unkosi Matomela wafika wazifumanela umsetyenzana wobucaka wokuba ngumsengi weenkomo

esengela uKumkani uHintsa ezifihlile ukuba uyinkosi Nezinye iinkosi ezazifihlayo zezi

ooNkosi Mabandla Mhlambiso Mthimkhulu Msuthu usoZulu oseTsojane kwanonkosi

uNjokweni UHintsa wagxigxinisa ukuba iinkosi maziziveze zingazifihli kuba zisoyika

ukubulawa Ukususela lo mini wayalela nokuba unkosi Matomela aphumele ngaphandle

athabathe ubukhosi bakhe abuliswe kuthiwe Ah Matomela (Soga 193710)

USoga ubhale wambulela wamncoma uMalgas esithi ldquoUMalgas ngokuzalwa ngumGcaleka

ekungekho nkohliso kuyerdquo Umbulelela imbali engamaHlubi namaBhele athe wayifumana kuye

44

Nathi bantu bale mihla siyambulela uSoga kwakunye noMfundisi Malgas ngokuzigcina iimbali

ezibalulekileyo zobuzwe babantu abaNtsundu ababalulekileyo nabathe bazibalula

ekuphakamiseni isizwe samaXhosa kwanezizwe eziNtsundu ngokubanzi Iimbali zabo zityebile

zivusa umxhelo zibanga umdla zikwanika ulwazi olwakhayo noxa olunye ilelosizi nje

Kwakhona imbali yakhe ibonisa ubulumko beenkokheli zamandulo ezazifunde kwizikolo

zemveli zanikwa nguMdali ubulumko bokulawula ngesidima ngobuntu ngoxolo ngenceba

nangokulikhusela kwiintshaba ngobukroti ilizwe lazo kanye njengoKumkani uHintsa ongcwaba-

lakhe liseMbhangcolo nowafa kabuhlungu ekhusela ilizwe lamaXhosa kumaNgesi awathi

ayinqumla intloko yakhe Ngoko ke makabongwe uKumkani uHintsa isilo sohlanga ngokuba

ngukhala wesizwe kude kube sekugqibeleni Olu luvo lungqinwa nanguJolobe othi uHintsa waba

ligwiba lamaHlubi ngeemini zentshaba zawo Utsho echaza nokuba kwinkcubeko yamaHlubi

ldquoKulungile ngaphezulu ukufa edulini kunokucima amehlo elukhukweni ubungagulirdquo(1959

200882)

USoga wathi gqolo wamana efuna ukwazi banzi ngamaHlubi nobudlelwane bawo namaBhele

Umane efuna ulwazi kuMfundisi uMalgas (IMvo kaJanyuwari ngo1917 Soga 193717) Lo

Mfundisi wamnika uSoga ingcaciso ethe kamva kwabonakala ukuba ithe ayanambitheka

kakuhle NoJolobe oliHlubi ngokuzalwa weza nolwazi kwincwadi yakhe elibali kwanembali

yamaHlubi echaza ukuba amaHlubi akangomaBhele kuphela okwenzekayo kukuba inkosi

yamaHlubi yazeka intombi yamaBhele Oku kuthetha ukuba kukho ubuhlobo phakathi

kwamaHlubi namaBhele kodwa wona ingengomaBhele Isazathu sokuba kuboniswe le

yantlukwano kukuba uSoga usuke waluthakazelela ulwazi athe walufumana waluqonda

ngendlela yakhe ngokuthi ade alupapashe ngokuchazela izizwe ukuba amaHlubi ngabantu banye

namaBhele UJolobe uye njengoko sesitshilo wayilungisa le nyewe kwincwadi yakhe uElundini

LoThukela Kuyo ubonisa nokuba amaHlubi ahlaselwa ngamaNgwane kodwa amaBhele

alandula ukunceda amaHlubi Wona awagxotha kakubi amaHlubi xa ayecela inkxaso kuwo

Esenza le nto nje amaBhele ayejonge inzuzo angayifumanayo kumaxhoba emfazwe UJolobe

ebalini ude achaze nokuba amaBhele athi abumbana ahlanganisana ayimikhosi afana

namaxhalangardquo(Jolobe 200891) Eli bali lokuhlaselwa kwamaHlubi phantsi kwenkosi

uMahlaphahlapha linobunyani kuba libaliswa ngobumjalo balo nguBennie (1935) kwincwadi

yakhe Imibengo

Ingxelo kaMfundisi uMalgas ihambisa ithi

AmaBhele la ngabantu banye namaHlubi UBhele wendisela intombi yakhe uHlubi

kwinkosi yabaMbo kwasekuthiwa inzala yale ntombi ngamaHlubi aphuma kuBhele

45

inkosi yabaMbo ezala uLufelelwenja ozala uSidwabasenkomo ozala uMsi ozala

uMzimkhulu ozala uMaseko ozala uNdlovu ozala uMalunga ozala uDlamini ozala

uMthimkhulu ozala uNgcobo kwindlu enkulu azale uRhadebe kweyasekunene uNgcobo

ozala uDlomo ozala uMashiyi ozala uNtsele ozala uBhungane ozala uMthimkhulu lo

wabulawa ngamaNgwane ukuze kuchithakalwe entla

USoga uthi eli nqaku lisisicatshulwa entla apha linamandla kakhulu xa liphuma kumfundisi

oliHlubi noMbo ngokwakhe ngokuzalwa Utsho esenjenje ldquoMna njengombhali weNtlalo

kaXhosa nanjengomntu othanda ukuzichukusha ndiziqonde iingcambu zobuhlanga bukaNtsundu

ukuba aBambo namaBhele namaHlubi amelwe ukuzalanardquo (193717-18)

251 Imimandla yamaHlubi afika athi tshitshilili kuyo

UPahl (1967 1978263) uvelisa elokuba amaHlubi athi akufika apha eKoloni kwimimandla

yoMneno-Nciba naPhesheya kweNciba athi sa-a a tshitshilili Uchaza ukuba iindawo asemi kuzo

njengesizwe esibumbeneyo nekusathethwa kuyo isiHlubi kuseHeshele eMatatiyele eMount

Fletcher nakwimimandla yakuQumbu naseMount Frere Ukhankanya ukuba wona amaHlubi

ngokwemvelo yawo aphuma eNatala kangangokuba amanye wawo amaninzi aselapho kwaye

athetha intetho eyelenene kakhulu nesiZulu Kwakhona ithe intetho yawo yaphinda yayelela

kwintetho yesiXhosa kodwa u-ldquondirdquo kumaXhosa ngu-ldquongrsquo kumaHlubi UPahl uthi amaHlubi

ayangrsquoangrsquoaza xa ethetha (Pahl 1967 1978263- 264) Utsho enika le mizekelo elandelayo

ISIXHOSA ISIHLUBI

Ndiyahamba

Ndiyabulela

Andibonanganto

Xa ndingekhoyo andikho

Ngrsquoiyakhamba

Ngrsquoiyabongrsquoa

Angrsquobonangrsquo a lutho

Na ngrsquongrsquo ekho angrsquokho

Amanye amaHlubi akoomaNgcobo Cala Tsomo (Scheub 1967) eGcuwa (Soga 1937) kanti

naseNgqushwa (Sirayi 1985)

UBen Mahlasela kudliwanondlebe noJolobe ngo1973 uchaze ukuba uJolobe yena ukhule

ethetha intetho yakhe exubene nesiHlubi Loo ngxelo ibonisa gca ukuba yiyo loo nto kwincwadi

yakhe uJolobe eyinoveli engu-UZagula (1923) athi isiXhosa sakhe sasigcwele zizafobe

zesiHlubi (1973) Le ngxaki uthe wayoyisa ngokuthi rhoqo anyamekele ukusazi isiXhosa wade

wafumana namancedo kaMqhayi awathi angumkhombandlela wenkuthazo emkhokelele

ekubhaleni isiXhosa esamkelekileyo

46

USoga uchaza ukuba abaMbo okanye amaHlubi ayafana namaZulu kuyabonakala aphuma

sinqeni sinye AmaHlubi akuloJolobe azinkosana nawo aphuma ebukhosini bamaZulu USoga

udiza ukuba uMbo noXhosa lo bagazi linye ngokwemvelo yabo yegazi lasebukhosini

kwasendalweni UZulu noXhosa baphuma esinqeni esinye (19372-3) kwaye babufana ngentetho

yabo ayafana namasiko abo entlalo yamandulo UXhosa yena wachithakala kuqala waya

kuzihlalela Kwakho kubonakala kukho ubuhlobo kumnombo wamaHlubi namaZulu IsiHlubi

ngenene sibonakala sisondele kakhulu kwisiZulu sibe singanxaxhanga kuyaphi kakhulu

kwisiXhosa Umzekelo umbhali uPahl (1967264) ubonisa ukuyelelena kwezi lwimi

UJolobe uyamgqinela uPahl kumba wozalano phakathi kwesiZulu nesiHlubi Kwinoveli

Elundini LoThukela ubhala abonise ukuba xa kubuliswa okanye kuthethwa nomntu omkhulu

ongumninikhaya okanye inkosi yesizwe iyahlonelwa kuthiwe ldquoBabardquo ngesiZulu nangesiHlubi ze

kuthiwe esiXhoseni ldquoBawordquo Kuloko umbhali uJolobe ebhale wachaza nokuba isiHlubi

siyelelene kwisiZulu

Kolu phononongo kuye kwabhaqeka imvelaphi yezinqulo zohlanga lwamaHlubi Zisukela

kumagama ookhokho namanyange akuloJolobe Kwakho zikhona ezinye ezisukela kumagama

emilambo emikhulu ehlonitshiweyo kwasendulo ekwimimandla yakwaZulu ngoku Imizekelo

yaloo milambo yile iThukela neMpafana Kungoko ke ezinye izinqulo zamaHlubi zisithi

Thukela Mpafana

26 UJolobe namagama akhe

Ngokwezidingo zolu phando kufanelekile ukuba siphicothe amagama uJolobe athiywe wona

kowabo Anento yokwenza nendlela abe ephila ngayo Iinkcukacha zako konke oku zikule

mihlathana ilandelayo

261 Igama elithi Rhanisi nentsusa yalo

NgokukaNdimande-Hlongwana (200577) noMbovane (199671) Amagama ezilo ezilwanyana

neentaka nezinye izinto aye asetyenziswe ngabazali ukuthiyeni abantwana babo Ngamanye

amaxesha la magama azoba iimpawu zezimo zaba bantwana Umzekelo abanye kuthiwa

ngooNgcuka kanti abanye abanye apha ekuhlaleni kuye kuthiwe ngooNgonogwaja (isiZulu)

okanye ooMvundlana kuba imivundla yaziwa ngobukrele-krele kwanesantya esikhulu xa ibaleka

ayifani namalovane nofuduzwana esithi sive kubaliswa ngabo ezintsomini

UKoopman kuKaschula (2001142-147) uchaza ukuba kuphando lwakhe ngezibongo zeenkosi

ufumanise ukuba kwisiZulu ukumkani uGoodwill Zwelithini kuthiwa ldquongunogwaja

ozikhundlakhundla esinye sesokulala nesokuthamelardquo Le ntetho itolika ikwachaza ubumbaxa

47

bakhe nokwanda kwakhe ekuhlaleni kwanendlela enza ngayo izinto Kwakhona ikwachaza

ubulumko nesimo sale kumkani kuba ifaniswa nomvundla ngokwentetho yesiXhosa Oku

kubonisa ukuba kubalulekile ukuphicotha igama okanye amagama ombhali phambi kokuba

kubunjwe ibhayografi yakhe Ngenxa yoku sakuqala ukuqwalasela igama likaJolobe elithi

Rhanisi ze emva koko senze njalo kula athi James

Eli gama likaJolobe lithi Rhanisi kusenokwenzeka ukuba belisisiteketiso kuqala esithe sakhula

naye UNdimande noHlongwana (200577) bayaluxhasa olu luvo bebethelela elithi abantu

banikwa amagama aziziteketiso ezinje ngezilo ukuquka neentaka Uyabangqinela ngolu thiyo

uRamncwana kuMoropa (199529) Wenza oku kumbongo ITshawekazi elihle xa esenjenje

NguNondwe elibizwa yimbongi

NguSylvia elibizwa ngumlungu

Ngumdakakazi omnyama ongeva sepha

Ngumafungwashe kuyise nonina

Yintwrsquoemehlo alubhelu okwentakazana

Yintwrsquoentamrsquoende ngathi ngusikholimanzi

Kwesi sicatshulwa uRamncwana uteketisa esi sithandwa sakhe usifanisa nentakazana kwakunye

nosikholimanzi Uteketisa esebenzisa intaka Kwangokunjalo igama elithi Rhanisi libonakalisa

ukuba le ntaka ibe iyintaka ethandekileyo kubazali bakaJolobe nenomahluko ngesimo sayo

Uluvo olunje lusekwa nangumbhali uReaske (196660) othi abantu kubalulekile bayixabise

indalo Akuthethayo kusifundise ukuba buninzi ubulumko abafundi bangabufumana

ngokuqwalasela izimbo zendalo Umzekelo kumbongo ldquoUmlambordquo UJolobe ufundisa

ngokubaluleka nangokuba luncedo kwawo kwindalo edinga amanzi nempilo Ufundisa ukuba

kuwo bangafunda ubulumko kwanokuba bazi ukuba bayinxenye yendalo ebangqongileyo Obu

bubulumko bokuphila obumenza umntu indalo ayazi nzulu ngokude abuqonde ubomi bakhe

bubunye nobo bendalo Sakufikelela kule ndawo kutsho kuvokotheke okuthethwa nguReakse

ngentla apha

Xa umntu indalo eyiqonda nzulu ngobulumko uyakwazi ngamanye amaxesha ukufumanise

ukuba abantu abanamagama athiywe ngendalo baye babonise imikhwa okanye iimpawu

zezilwanyana izilo izityalo okanye iintaka njalo njalo njengokuba kukhankanyiwe

nguRamncwana apha ngentla Kanti noJolobe kumbongo wakhe Inyibiba usebenzisa igama

lesityalo esiyinyibiba ukuteketisa isithandwa sakhe esasinguJeanne Nongogo (Jolobe 1936)

Ngolu melo uyateketisa encoma ubuhle bukaJeanne owaye eyinzwakazi entle neyayimhlophe

ngebala Nalo igama likaJolobe Rhanisi lilumelo lobunyulu kwanokucoceka

48

262 Iimpawu zerhanisi ngokunxulumene nesimo sikaJolobe

Irhanisi linomsebenzi ongxakangxaka ekhayeni lomfuyi walo Lichaziwe kwincwadana

yabafundi bamabanga aphantsi apho naye umbhali uJolobe engomnye wabahleli okanye

ababhali Kuchazwe ukuba lithandwa ngenxa yezinto ezibalulekileyo ezithi zifunyanwa kulo

ezizezi Iintsiba zalo ezithambileyo zenza imiqamelelo elalisa kamnandi Inyama yalo

enomahluko ukuba mnandi oku kwanamaqanda alo makhulu kunawe nkuku

Kanti yona intombi kaJolobe uVuyo ibalise ukuba uyise wathi amarhanisi afana nabakhuseli

babantu bekhaya elifuywe kulo Liye lithi kwakusondela umntu othile lakumva ngevumba ukuba

ayingowekhaya lenze isankxwe sengxolo litsho ukuhlaba umkhosi likhwaze ukuvusa abaninimzi

batsho bavuke bakhangele undonakele Ngoko ke singagqiba ngelithi irhanisi ngunogada

nokhala wekhaya Kwangokunjalo uJolobe naye ebengunogada nokhala Uye wayilandela

imisebenzi ebalulekileyo yerhanisi intaka kuba waba ngukhala wesizwe esiNtsundu wasazisa

ngamayelenqe athe enziwa litshantliziyo lombuso wocalucalulo uVerwoerd owaye efuna ukuba

abantu abaNtsundu bemke ezidolophini babuyele emasikweni abo emaphandleni kwintlalo

abayiqhelileyo Wayefuna ukuba isizwe esiNtsundu sivinjwe ulwazi olufumaneka ezidolophini

sibe sisizifede ezingahambeli phambili Waqulunqa iinkqubo zokufeza le njongo Kwilivo

ldquoIsikordquo elikwincwadi Amavo uJolobe(1940) uhlafuna le njece elugcwabevu Ungena kuyo

ngethoni yengcaphuko nonyembo exukusha iinkqubo zengcinezelo ezisongelwe ukuhluphekisa

umntu oNtsundu ngexesha lakhe (Jolobe 1940)

UNeethling (200518) ebhala encwadini engesifundo se-onomastiksi uchaza ukuba siqondene

nendlela abantu abanikwe ngayo amagama abo Le ndlela siyixukushile apha ngasentla Ngoku

songeza kuyo olunye ulwazi oluvela kuNeethling Uthi ufumanise ukuba amagama abantu

abangama-Afrika anentsingiselo Yaye akuvamisanga ukuba amagama abo angabi nayo

intsingiselo Noxa nje amanye amagama abantu baphesheya kolwandle athande ukuswela

intsingiselo kodwa akusoloko kunjalo lonke ixesha Okuthethwa nguNeethling kuyinyaniso

Amagama abantu abaMnyama athanda ukubonisa iminqweno nemibulelo Umzekelo ngeli gama

uMpumelelo abazali banqwenela umntwana lowo abe ngophumlelayo ebomini nozisa

impumelelo ekhayeni ekuhlaleni nakwisizwe siphela OoNomhle aba bavathe ubunzwakazi Eli

linguPumla lelomnqweno wokuba umntwana akufikelela ebudaleni wozisela abazali ukuphumla

Kanti amanye abonisa uvakalelo lomsindo ngokufika komntwana engalindelwenga okanye

ezelwe ngendlela engathandekanga ekhayeni Bavela njalo abanala magama Ndixolele

Nomandithini Fanavele Nobangela UNomfuzo unqwenelwa ukuba afuze umzali ngesimo

Kanti ke njengoko besele sitshilo abanye bathiywa ngezimbo zeentaka okanye izilwanyana

49

(Ramcwana kuMoropa 1995) Bavela njalo ooNondwe aba Eli gama libonisa ubukrekrele

bengqondo nobuhle obunjengobentaka indwe

Uluvo lukaNeethling (20058) malunga namagama anikwa abantu ubhale wathi

In African society the naming of child assumes some particular significance A child

especially in every traditional home is regarded as belonging not only to his emmediate

biological family but also to extended family and eventually to the community

Le nkcazo ikhombisa ukuba kumakhaya abantu abaMnyama ukuthiywa komntwana igama

kuthabatha indawo enkulu kubomi bakhe Umntwana ngokwemvelo yabantu abaNtsundu

akazalelwanga abazali bakhe qha koko ungumntwana wezizalwana zabazali bakhe Kwakhona

ukwangumntwana wesizwe azalelwe kuso Kwaye isizwe sijonge nokutyetyiswa nguye (Jolobe

194038) UJolobe uyalungqina uluvo lukaNeethling kuba uthi umntwana uzalelwe ukuba

aliphakamise ikhaya lakhe kanti uzalelwe ukuba abe negalelo ekuphakamiseni isizwe azalelwe

kuso UJolobe ukhankanya umba ongendlela abantu abamnyama abathiywa ngayo amagama

elizweni labo

Lo mba wokunikwa komntu igama uJolobe uwuchophele nakwisincoko esimalunga nevenkile

yasezilalini (1940 70) Ubhale wathi

Abantu abaNtsundu abaninzi bayoyiswa kukubiza amagama abantu abamhlophe

nangaphandle koko bathanda ukumnika igama lentetho yabo umntu oMhlophe osebenza

phakanthi kwabo

Igama lidla ngokulandela izimbo zomninilo lowo Sixhasa eli banga ngokukhumbuza ukuba

ngokuya bezingekandi kakhulu iintsimbi zamehlo phakathi kwabaNtsundu ubesakuthi omhlophe

ofike enxiba zona kwa-oko kube sekusithiwa nguMehlomane ukubizwa kwakhe Ude achaze

ukuba yena umfo osisiqololwane nengxegeba isiqingqi sendodana ebenganyali ukuzizuzela

igama lokuba nguMafutha Umfo oyindlezana ububele ubesele eyakubizwa ngokuba

nguThandabantu (194070-71)

263 Igama uRhanisi

UJolobe uthiywe ngegama lentaka emhlophe ekuthiwa lirhanisi Le ntaka idalwe yaneminwe

emithathu edityaniswe ngenwebu ukuze ikwazi ukudada ihlale iphile emanzini iphinde ikwazi

ukuphila emhlabeni Ngoko ke le ntaka inethamsanqa Idalwe yanobutyebi kuba akululanga

ukuba ingalamba iswele ukutya ngokulula Kaloku iphila kukutya ekufumaneka emhlabeni kanti

iphile nakukutya ekufumaneka emadamini Iyakwazi nokubhabha ayifani nenkuku yona

50

ingakwaziyo ukubhabha umgama omde Imeko yerhanisi yenziwe yalula kuba lixhamla

inkululeko yokuzikhethela ukuba liphile phi umzekelo apho kukho ubomi obungcono kulo

UJolobe naye ulilandele igama lakhe kuba uye wanjengerhanisi waphila kukuvuna ukutya

kwakhe kwiindawo eziliqela Ebeyititshala kwanoMfundisi-lizwi Njengombhali ebefumana

inzuzo zakuthengiswa iincwadi zakhe Eneneni ebephila ubomi obumbaxa kuba ebenawo

amagxa abanzi nomxhelo wokusebenza kwiikomiti ngeekomiti Ebekho nakwiinkonzo

zokuphakamisa umzi oNtsundu zasekuhlaleni Kwiinkonzo zikarhulumente ebekho Kanti

neenkonzo zecawe yakhe iRhabe ebekwazenza ngempumelelo Ngenene ubomi bakhe bubonisa

ubumbolombili (Nyembezi 1958154)

Uphile ubomi obungxakangxaka Ubomi obunjalo bufuna umntu okrele-krele nonamandla

okusebenza kakhulu Bufuna kwanomntu onesiphiwo esongezelelweyo sokudalelwa ukuba

yinkokheli ngendalo Akakho umntu ongakwazi ukuphumelela zonke inkalo zokuphila

engaphiwango loo mandla UJolobe ebexhotyiswe ngawo watsho waphumelala kumsebenzi

wobutitshala aphinde aphumelele kumsebenzi wobufundisilizwi Ukubonisa oku singabalisa

ukuba ibandla elalikhokelwa nguye lawabetha onke amanye amabandla aseRhabe lagqwesa

ngokusebenza ngempumelelo kwanokubonakalisa inkqubela-phambili laza lanconywa ngokuba

ngumzekelo kwamanye amabandla Kanti nakubhalo loncwadi uJolobe ube etshatshele eqokelela

eqokelele amabhaso endawo yokuqala kukhuphiswano lobhalo-loncwadi minyaka le (Kerr

1958157) Kanti nasekhayeni ube engutata no-daddy othandwayo lusapho Namalungu ebandla

lakhe ebemthanda xa embiza ebesithi ldquoUDaddyrdquo (Vuyorsquos Journal 2013)

264 Ubumbolombini bukaRhanisi Jolobe

UJolobe uphile ubomi bokuba sisicaka sesizwe esikhonza ngandlela zonke nangazo iziphiwo zakhe

zendalo Isimo esinje sihambelena negama lakhe nesimo sakhe esingumfuziselo werhanisi lona ikuba

belingugqirha belinokuphilisa izilwanyana zasemanzini nezasemhlabeni Umzekelo ngulo unikwe

ngentla apha apho kukhankanywe iindawo ngeendawo axelenge kuzo ngaxeshanye kwanokuba

abengumyeni kwinkosikazi yakhe kwanotata kubantwana bakhe nabo abalidinga kakhulu ixesha

lokuba naye nangona izidingo zasesixekweni bezijonge kwakuye ukufezwa kwazo

Ubungxakangxaka begama lakhe loburhanisi bube nefuthe kubomi bakhe Ubonise ubumbolombili

ngexesha efundisa eBible School apho ebengumqeqeshi weetishala waza ngaxeshanye waba

ngumfundisi kwiicawa ezimbini zaseRhabe enye ibikwaNtselemazi iyiJohn Knox Bokwe Memorial

yaze eyesibini yaseFort Beafort iyiDorington Kucaca ukuba yonke le nto uyenze kule minyaka

asebenza eLovedale Noko kunjalo usapho lwakhe lwabaluleka kakhulu kuye Amaxesha amaninzi xa

51

iimeko zivuma wayehamba nalo Wayengathandi ukulushiya ngasemva kwaze oku kwamenza

wasisinxadanxada (Vuyorsquos Journal 2013)

2641 Intlalo yakhe emzini wakhe nokuxakeka nomsebenzi wobhalo

Ukuzama ukuba usapho lwakhe luphile ubomi obusemgangathweni ophezulu wazilahlela ekubhaleni

uncwadi ezenzela ezinye iindlela zokuphila kwakunye nosapho lwakhe Wayevuka ebusuku ahlale

esitadi sakhe abhale uncwadi Kanti nasemini ngamanye amaxesha wayeye azivalele khona ezama

ukuqhubekeka nomsebenzi wokuba ngumbhali Inkosikazi yakhe yayisuka imenze ongekhoyo xa ezo

kufunwa ngabantu kuba imkhusela ukuba angaphazamiseki Ebandleni alikhokelayo njengomfundisi

wayeye afunwe njalo kuba wayetshatshele ekusombululeni iingxaki zamarhamente nasekuwanikeni

iingcebiso mayela neemeko zomtshato kanti nasekuhlaleni wayekwangumlweli wenkululeko yomntu

oMnyama ezichasile izenzo zengcinezelo zabantu ngenxa yebala labo kwanomgangatho wabo (Vuyorsquos

Journal 2013)

2642 Iziphoso zikaJolobe ezinokudala ingxabano ekhayeni

Obu bungxakangxaka bentlalo yakhe babunokudala ingxabano nosapho lwakhe kuba kuyabonakala

ukuba wayengenalo ixesha lokuba nalo ngokwaneleyo Esi simo sibuyelela kwesikayise kuba naye

wayekwenesi simo sonyana wakhe soburhanisi kuba wayebambe iindawo zengqesho eziliqela

ngaxeshanye wayenguMlungiseleli nenkokheli yebandla ekwanguyinqununu yesikolo

ekwangumfama Ixesha awayengaliphosi lokuba nosapho lwakhe lelo lokutshona kwelanga

lokunyuswa kwamadini ombulelo xa kusenziwa umthandazo wangokuhlwa Ubukho bakhe ekhaya

ngeli thuba babunyanzelikile kuba yayibanguye umbingeleli owayenoxanduva lokwenza loo msebenzi

(Jolobe 1936)

Obu bungxakangxaka bobomi bukaRhanisi Jolobe buyakhankanywa nguKerr (1958169) Umncoma

ubukhalipha kwanobukrelekrele bokuthi akwazi ukwenza izinto ezinzima abanye abantu abangakwazi

ukuzenza ngaxeshanye Umzekelo ukhankanya ukuba awululanga umsebenzi wobuNyawontle

kwanokuba umntu abeyitshala ngaphezulu aphinde abengumbhali ovelisa inqwaba yeencwadi UKerr

uhambisa athi yonke le misebenzi idala uxinzelelo olukhulu emntwini kuba ifuna amandla amakhulu

kwaye banqabile ukuba babekhona abantu abanokuyenza yonke le misebenzi ngempumelelo enkulu

UJolobe wabonisa ukuba nesazela esiphilileyo phambi kwezihlwele xa wayewongwa ngamabhaso

okugqwesa ngokuphuma phambili kubhalo loncwadi waba ngumntu ocela uxolo kwinkosikazi yakhe

esivuma isiphoso sokungabinaxesha laneleyo nayoWenza njalo nangezinye izinto zekhaya afedayo

ukuzenza ngokwanelisayo ngenxa yobungxakangxaka bobomi bakhe Wayibulela inkosikazi yakhe

ngokuba ibe luncedo olukhulu kwimpumelelo yokubhala uncwadi lwakhe Uqhube wathi inkosikazi

52

ayikhange ikhalaze nasekhayeni ngokuzinikela kwakhe kuloo msebenzi kwaye yona yasoloko

yabonakala ingumntu oyiqondayo imeko yakhe

Le nkcazelo isentla apha ibonisa ukuba uJolobe ebenaso isazela esihleliyo esimxelelayo ukuba

uphumile emgaqweni wokungaluniki usapho uthando lwakhe olupheleleyo Ngenxa yokuxakeka

ziincwadi Kakade akukwazeki ngamanye amaxesha ukubetha iintaka ezimbini ngelitye elinye Kodwa

ngenxa yemeko yokufuna ubomi obungcono bosapho lwakhe kwanokukhonza isizwe ngoncwadi

lwakhe nokubona ukunqongophala koncwadi lwemveli wathi wanyanzelisa ekudubuleni iintaka

ezimbini ngelitye elinye Kanti nabantwana ngokucacileyo babemlangazelela ngamanye amaxesha

kuba nabo bayakuthanda ukuba bakhe bakuvuyela ukufundiswa imidlalwana nguyise wabo okanye

babe neencokwana naye Obu budlelwane bunje buyabakha abantwana UKerr (2012) uyayixhasa le

ngcinga kuba uchaze ukuba uFrancis Bacon wayekulangazelela ukuba noyise abenexesha naye

abonise uthando kuba naye wayefuna ukusondelelana noyise kuba emthanda

UJolobe uthe wasivala esi sikroba ngokumana elukhupha usapho lwakhe luye kutya kwiindawo

ezizihotele ngamanye amaxesha ukwenza mnandi ekhayeni lakhe Kwakhona intombi yakhe uVuyo

eyayingumongikazi ichaze ukuba uyise wabonisa ukubaxabisa yena nonina owaye engumongikazi

omkhulu kwiziBhedlele ngokungaliphosi ixesha lokubaphuthuma emva komsebenzi kanti

kwanokubaphangelisa wayeyenza loo nto ibe yindima yakhe Ngaphezulu kuJolobe ixesha

langokuhlwa belibalulekile yayilelokuba usapho lwakhe lube kunye luphefumlelane lubukane

EDikeni kwitheko lokuwongwa ngamabhaso empumelelo ekubhaleni uJolobe kumazwi akhe

okubulela wachaza ukuba bona bakuva ikhwelo elibabizayo ukuba bayokuhlangula okanye banike

inkxaso ethile abalanduli bangena endimeni Kungoko yena ethe wenza zonke iinzame ukuya kunika

uncedo kwindawo ezithile isizwe esifuna kuyo uncedo kuba inkolo yakhe ithi akukho mntu uzidlela

ubomi yedwa ngoko ke kufuneka isizwe esiNtsundu senze zonke iinzame siyokunika uncedo

oludingekayo ukuze siphile isizwe siqhubele phambili (1958171)

Le ntetho yakhe ingentla apha iveza intsukaphi yobu nxadanxada bakhe Yambethe intsingiselo

yesimo sakhe esikwigama lesiNtu uRhanisi awalinikwa nguyise Kodwa wafundiswa ngunina

ukukhuthala kuba esithi umntu uzalelwe kwanokukhonza isizwe hayi obakhe ubomi kuphela

(193679-80) Yiloo nto wathi waba ngumntu kwanomthi oxakathe iziqhamo ezininzi Wangumyezo

ngokwakhe kuba abantu bafumana umthunzi kuye bafumana neziqhamo ezingamacebo awakhayo

Kungoko uNyembezi wambabaza uJolobe ngobubunkcubabuchopho bakhe Ngenxa yabo wafunwa

ezindaweni ezininzi ukuba abe ngusihlalo kwimibutho ngemibutho yenkqubelaphambili yesizwe

kumzi waseBhayi Wade wacelwa ukuba abengusihlalo kwiikomiti ngeekomiti ezikolweni

53

zabaMnyama zemfundo ephezulu kwakhona ekwangusihlalo wombutho weetyalike ezimanyeneyo

(Vuyorsquos Journal 2013)

27 Amagama kaJolobe ubomi bakhe noncwadi lwakhe

UScott waba nonxano lokufunda ngokubanzi ngomntu onguJolobe Ngenxa yoko wasebenza

ngoncwadi lukaJolobe waze akugqiba waqulunqa ibhibliyografi engeencwadi zakhe

azipapashileyo Kungoko uScott (1973v) emva kokuqokelela iminyaka ngeminyaka

iinkcukacha ezingoJolobe eziseluncwadini lwakhe wakwazi ukufikelela kula mazwi alandelayo

To understand what a creative artist is really saying it is necessary to know something of

the man himself More biographical facts (sketches) will not give us a manrsquos worldview

but when it emerges in his writing or painting the forces which made him what he is

assume a new significance of commentary on what he is telling us

Olu luvo lukaScott apha ngentla luyinyaniso evunywe nguJolobe ngokwakhe Uthe ethethe

noSchueb kudliwanondlebe naye ngo1967 wacebisa abafundi bakhe esithi umfundi xa efunda

ngenyameko uncwadi lwakhe angathi abhaqe ulwazi olukhulu nolunzulu oluqhushekwe

ngumbhali ngaphakathi kuncwadi Olu lwazi lungakhokelela ekwazini nzulu ngombhali

Umfundi uyakuluzuza ngokunqonomfela nzulu uncwadi lombhali kunaxa efundela nje

ukuzonwabisa

UWeinstein (1971i) naye uyakugqina okuthethwa nguJolobe malunga neenzulu zeemvakalelo

namaphupha ababhali aqulathwe kuncwadi lwabo ngokwabo Kuba naye wathi waxhobisa

abafundi bakhe ngolwazi olufihlakeleyo abanokulufumane xa bezingisa bephanda inyaniso

efihlakeleyo athetha ngayo umbhali ngamanye amaxesha Umzekelo umbhali oyimbalasene

uHenry James wachaphazela waxwayisa abafundi wachaza ngenye indlela yophando ngombhali

Uchaze ukuba kukuthi umfundi azithathele ingqalelo izinto athe wazibhala kuba kuzo kulapho

ulwazi oluninzi lufihlakele khona Amazwi kaHenry wathi uWeinstein wawathathela ingqalelo

waza wawakrola kwingabulazigcawu yencwadi yakhe esithi ldquoThe artist is present in every page

of every book from which he sought to assiduously to eliminate himselfrdquo Into ethethwa

nguWeinstein ithi umbhali ukho kwiphepha ngalinye lencwadi nganye athe wayibhala nokuba

angazama kangakana na ukuzifihla

Ukungqina olu luvo lukaWeinstein uJolobe udize imbali nentsukaphi yookhokho bakhe

kwincwadi yakhe uElundini loThukela ukuba uliHlubi Kwaye usiba lwakhe luyayolisa

ngendlela apha echulumancisayo Lumpompoza neemfundiso ezakhayo lukwathathe ibali

elikwayimbali yamaHlubi lwayenza yabumdlalorha wedrama noko ilelenoveli nje

54

271 UJolobe namagama akhe esiNgesi

UMbovane naye uhambisana nokukhankanywe nguNeethling apha ngentla ngokuthi amagama

ayakwazi ukubonisa iminqweno uvakalelo lovuyo nemibulelo kuThixo (199670-74)

Amagama uJames James luphindaphindo lwegama likayise wakhe uRhanisi Jolobe Lwenzelwa

ukugxininisa umnqweno kayise kaRhanisi Uliphindaphindile igama lakhe ukuze umyalezo wolu

phindaphindo uhlale uhleli engqondweni yonyana wakhe Ngokokubona kwethu uyise kaRhanisi

wayenengcamango nomqweno othi ldquoXa ndindulukile nyana wam uze uthabathe indawo yam

uliphakamise igama lomzi wakowenu uwuphakamise umsebenzi wobunyawontle ubengumalusi

wabantu beNkosirdquo Le ngcamango ingqinwa nguVuyo intombi kaJolobe xa esithi ldquoUtata

wasibalisela wathi wazazi ukuba ubenobizo lobuNyawontle ekukhuleni kwakhe kanye njengotata

wakherdquo Le ntetho ihambiselana noluvo lukaBertolt Brecht (Moi 1985160) othi

Mann ist Mann When you name yourself you always name another

Le ntetho ingqinwa sisithethe sabantu abaNtsundu nesabantu ngokubanzi kwiindawo

ngeendawo xa benika abantwana babo amagama abo bona bazali okanye bebanika lawo

ezizalwane zabo ezibanduleleyo Umzekelo uJames Jolobe onguyise kaRhanisi Jolobe uye

wamthiya unyana wakhe ngegama lakhe wathi unguJames waphinda wamphinda kwangeli gama

linye mhla unyana wakhe waziswa kuye Olu phindaphindo lwegama elithi James lunobunzulu

obukhulu Lugxininisa ukunikwa kukaRhanisi bonke ubuyena bukayise Obu buyena buthe

bamlandela uRhanisi kuba uyise ube engumfundisi wangutitshala waphinda wangumfama othe

waphumelela kwimisebenzi yakhe yonke Bathi nabantwana bakhe bonke bangabafundileyo

lwaza nosapho lwakhe lwaphila ubomi obungcono Kanti naye uRhanisi wangumvundla ozeke

indlela wafana nqwa noyise ngesimo senkuthalo Uyise naye ebenesimo esingxakangxaka kuba

uthe waziphilisa ngeendlela eziliqela zemisebenzi eyahlukahlukeneyo URhanisi naye

wangumfundisi wangutitshala waphinda wangumbhali woncwadi kanti wenza neminye

imisebenzi eliqela ethe yaluncedo kuye kwanasekuphakamiseni abantu basekuhlaleni

kwanesizwe ngokubanzi

272 James ndash lilumelo lwengubo eyambathwa nguRhanisi

Uyise kaRhanisi ngokumphindaphinda unyana wakhe athi nguJames James ngokucacileyo yena

James wayenqwenela ukuba unyana wakhe uJames James Rhanisi Jolobe angene ezihlangwini

zakhe Eli gama alinikwe nguyise liphindaphindiweyo lifana nengubo yakhe athe wagqiba

unyana esimmcinci ukuba nguye oyakuthi ayembathe libe ngamandla okuhambisela phambili

ilizwi likaThixo isibane singacimi endlwini yakhe akunduluka yena Umfundisi uJames onguyise

55

kaRhanisi naye uthe waxelisa uEliya owathi waphosela ingubo yakhe yobuprofeti kuElisha

unyana wakhe ngokomoyaWayesenzela ukuba uElisha ayisebenzise kubizo lwakhe lobuprofethi

xa yena Eliya engasekho apha emhlabeni (OoKumkani bokuqala Isahluko 19 ivesi 20 Incwadi

yeziBhalo eziNgcwele1975380) Kanye njengomnqweno kayise uRhanisi Jolobe uthe

wangumfundisi omkhulu owathi wavelela phantse bonke abafundisi kwibandla laseRhabe

ngentsebenzo yakhe enkulu kwanegalelo lakhe elikhulu ekudaleni inkqubelaphambili

kumabandla ngamabandla aseRhabe Wade waliphakamisela phezulu kakhulu ibandla laseSt

Patricks eNew Brighton apha eBhayi kuba laphela ligqwesa kunamanye amabandla

Ukongeza uRhanisi uthe waphinda wonyulwa wayiModarator yokuqala eNtsundu kwibandla

lePresbytarian Church of South Afrika iRhabe (Mahlasela 197315) Isenzo sikayise kaRhanisi

sokunika unyana wakhe uRhanisi igama lakhe uJames sixhaswa nangokuthethwa nguMbovane

(199671) othi abantwana bathi ngamanye amaxesha banikwe amagama abonisa iminqweno

yabazali babo kubo Umnqweno kayise kaRhanisi waphunyezwa kuba wafuza uyise wahamba

kanye ekhondweni lakhe imfuza yade yagqithisa URhanisi waphiwa ubulumko namandla

ngaphezu kukayise Wasebenza kwindawo yaseDikeni waba ngumkhokeli kwanomfundisi

onempumelelo kumabandla aseRhabe awasebenza kuwo ngaxeshanye elakwaNtselamanzi iJohn

Knox Bokwe eDikeni nelaseDorrington Presbytarian Church eBhofolo Ngenxa yomsebenzi

wakhe omhle oyimpumelelo wakutshintshelwa eBhayi bakhala esimantshiyane abahlali

abaNtsundu nabaMhlophe bezi ngingqi abexelenga kuzo (Jolobe 1958)

273 UJames indoda yokholo ephakamisa imisebenzi yobulungisa

Igama elithi James likaRhanisi lihambelana nqwa neemfundiso zompostile uYakobi (James)

okwangumvangeli Eli bango silixhasa ngesicatshulwa esikwinkolo yobuKristu kwitestamente

entsha (kwiziBhalo eziNgcwele 2004) encwadini ebhalwe nguYakobi (Isahluko 2 ivesi 17)

esithi ldquoUkholo olungenamisebenzi lufilerdquo Oku kuthetha ukuba umntu othi likholwa makangabi

nakuthetha nje kodwa makavelise neziqhamo zobulungisa UJolobe uyilandele imfundiso

yokholo kaYakobi (kaJames) kuba ukholo lwakhe lulandelwe yimisebenzi Nanku eyalela

ibandla lakhe liphe abasweleyo ukutya nanku enika indawo yokuzimela abalweli benkululeko

kwisakhiwo esidala sebandla lakhe laseRhabe ebasindisa kwintshutshiso yabakwantsasana

(Vuyorsquos Journal 2013)

56

274 UJames Rhanisi Jolobe umqhathi

Eli gama lithi James lithetha Yakobi ngesiXhosa lithetha umntu oqhatha abanye Umzekelo

ngokwebali elikwiziBhalo eziNgcwele uIsake owaye enamawele amabini elinye linguEsawu

elinye linguYakobi wathi xa wayezakunduluka emhlabeni wabiza iwele elidala elalixhonti

egama lalo lalinguEsawu elalisoloko likufutshane kuye walixelela ukuba liyokumzingelela

inyamakazi ezindle lize limphekele ukuze alisikelele UYakobi wazirhalela iintsikelelo

ezazizakunikwa umkhuluwa wakhe waza wakhohlisa uyise uIsake ngokuzenza ixhonti

elingumkhuluwa wakhe wakuzifumana wabaleka ekhayeni lakhe kuba esoyika ukubulawa

ngumkhuluwa wakhe (Genesis isahluko-26 ivesi-27 Incwadi yeziBhalo eziNgcwele 197530)

Ngokunjalo naye uJolobe wawuqhatha umbuso wabaMhlophe ngokufihla amajoni ama-Afrika

achase ulawulo localucalulo Lo rhulumente wacinga ukuba ungumfundisi weliZwi ongcwele

gqitha ongenako ukuwukhohlisa UJolobe uphinde akahamba ngeliZwi lesiBhalo

ngokwesicatshulwa esikwincwadi yokuqala kaPetrosi isahluko-2 kwivesi-13 esithi

Wuthobeleni ngoko wonke ummiso ongowomntu ngenxa yayo iNkosi nokuba

ngukumkani njengowongamileyo nokuba ngabalawuli njengabathunyiweyo nguye

bekani abantu bonke Thandani isizalwana uThixo moyikeni

Ngokwala mazwi singagqiba sithi uJolobe kwakufanele ukuba axhase izenzo zenkohlakalo

zorhulumente wegcuntswana Kanti ke yena wenza inceba ngokusindisa abasentshutshisweni

ngenxa yombuso ongenanceba naluthando Wayethobela uthando lukaThixo kunenkohlakalo

yomntu Oku kuthethe into yokuba iBhayibhile le mayifundwe ngobulumko Nanku uThixo

entywilisela elwandle amaYiphutha awayesongele amaSirayeli awathi yena Thixo wawakhulula

kwingcinezelo yaseYiphutha UMzantsi Afrika ubuyintshutshiso neYiphutha phantsi kombuso

wocalucalulo worhulumente wobaMhlophe kubantu abaMnyama ngebala ngexesha lokuphila

lukaJolobe UJolobe wayenqula lo Thixo owakhulula amaSirayeli engcinezelweni Kungoko

naye uJolobe wasindisa entshabalalweni abalweli benkululeko yomntu oNtsundu

Esi senzo sikaJolobe sibonisa ukubaluleka konqulo Lunento oluyenzayo ekucingeni

nasekuziphatheni komntu Olu luvo uJolobe kwincwadi yakhe Amavo (1940) uyaluxhasa

Ubona unqulo lubalulekile kwaye uthi luyamakha umntu Lukwaluncedo ekwakhiweni komoya

womntu kuba uJolobe uthi umntu ungumoya ingqondo nomzimba Ude athi umama wakhe

akazange abavimbe ukutya okondla umphefumlo Oku kutya liliZwi leNkosi eliqhagamshelanisa

umntu noMdali wakhe ngokwenkolo yobuKristu (Jolobe 193679-85)

UJolobe wafundiswa nguyise nonina ukulihlonela ilizwi likaThixo Ngokulandela igama lakhe

uRhanisi abe ngunogada nomkhuseli Wayethobele ilizwi likaThixo xa wayesindisa abalweli

57

benkululeko Kwakho ngokubangumqhathi elandela igama lakhe uYakobi (James) wayehlonele

uThixo ngokuthi enekhola yobufundisi aqhathe umbuso wenkohlakalo ngokugcina abalweli

benkululeko kwisakhiwo esidala senkonzo yakhe Wayisebenzisa ingqondo yakhe ukuhlangula

isizwe singatshabalali athobele umyalelo kaThixo okwiziBhalo eziNgcwele (Imizekeliso

Isahluko 23 ivesi 11) othi

Hlangula abasiwa ekufeni nabajingxelayo besiya ekubulaweni khawubanqande

UJolobe wakhetha ukuthobela lo mthetho kaThixo kunokuba awophule athobele umthetho

womntu wocalucalulo nengcinezelo Ikhwele lobuthandazwe bakhe obusekelwe ekoyikeni

uThixo lamlawula akabinako ukunyamezela ukuba yinxenye yokubulawa kwabantu abaNtsundu

nokutshutshiswa kwabo kakubi kucinywe amagama abo angenzi nto ngaloo nto

Ukhethe ukuwuqhatha umbuso wenkohlakalo ngengubo yobufundisi enxibe nekhola emhlophe

Usebenze kumtshotshaphantsi ldquoundergroundrdquo evathe ezi zambatho zingcwele Wayesebenza

ngeendlela ezifahlekeleyo esindisa kwityalike endala nemiphefumlo engamakhulukhulu

engeyayibhubhile ngondlelamnyama mhlawumbi idutyulwe isweleke Yena wabanika izikhundla

zokuzimela bangafunyanwa ngabazingeli abangamapolisa akhethiweyo (special branch)

angenalusini kuye nakubani na olwela inkululeko yabantu abaMnyama Ngoko ke uJolobe

unogada ukhala kwanomqhathi naye ngokunokwakhe wasinda kwabo bazingeli Isimo senceba

sakhe saba nendima engundoqo kubumbolombili bakhe

Kungoko kubonakala ukuba uJolobe wasonga entliziyweni yakhe ngokungathi Uthi

Unotshe Ndisaphila ndiyakuthi gqolo ukubasindisa abantu abaligazi lam kanye

njengoMosisi owathi wancedisa ekulwiseni umHebhere owayehlaselwa ngumYiphuta

waphinda wabuya waba ngumncedi ekukhululweni kwabo

Naye uJolobe lithe ikrele lombuso kaVerwoerd lawusika umphefumlo wakhe akabi

nakunyamezela wasindisa abantu abathi basuka baziindwayi neembacu kwilizwe labo lokuzalwa

Wacalulwa naye nabanye abantu abaNtsundu ngamandla kunezinye iintlanga kweli lizwe

Abantu abaMnyama baphela bephoswa esiQithini senkwankca yengqele njengooGovan Mbeki

nooNelson Mandela nooWalter Sisulu nooRaymond Mhlaba nabanye oonyana neentombi

zothuthu lweAfrika

Kanye njengeqhawe uKhwane (Jolobe 1971) uJolobe ngexesha lokuphila kwakhe naye

wasindisa amakhulu-khulu abantu ababephawulelwa ukubulawa ngumbuso kaVerwoerd

Wahamba ekhondweni lenduna enkulu iphakathi elikhulu lenkosi uTshiwo inkosi yamaXhosa

58

eyathi ngenxa yokunukwa ngokuthakathwa kwabantu esizweni sakhe wayalela uKhwane ukuba

ibe ngumsebenzi wakhe lo wokumana ehamba nabo ebakhokelela ekufeni okungunaphakade

ngokubatyhalela emaweni bayokuwela ezantsi (Soga 1937 124) Wasuka yena wasikwa yinceba

ngabantu bakowabo wabonisa uvelwano Waza wabafihla wabasindisa kuba ngebabefile

Ngokuhamba kwamaxesha abantu awaba sindisayo bamnyusela bamenza inkosi yabo Wabizwa

ngokuba yinkosi yesizwe samaGqunukhwebe

Naye uJolobe wayeba novelwano ngabantu ababebanjwa bambi bebulawa ezintolongweni kanye

njengendlela awathi wabulawa ngayo uSteve Bantu Biko eswelekela entolongweni phantsi

kongcungcuthekiso elungenambaliso nge-7 kaSeptemba 1977 (Mangcu 201263) Wazibona

engenakunyamezela xa amatshantliziyo angabalweli benkululeko yomntu oMnyama besifa

Wasikwa yinceba Wayalela ukuba icawa endala yaseRhabe ukuba mayingatshixwa ihlale

ivuliwe

Ngesi senzo uJolobe wadela umthetho owawubekiwe ngurhulumente wocalucalulo wokuba

abantu abachasa iinkqubo zakhe zokhuseleko batshutshiswe kanobomi (Gerard 197191-92)

Ngoko ke isenzo sikaJolobe senceba yaba sesobuqhawe Ukuba wayethe wasonga izandla zakhe

wazibona engcwele gqitha akawophula lo mthetho abantu bakowabo ngebabetshabalele

Ngenxa yokubasindisa kwakhe isizwe masizidle kakhulu ngamaqhawe namakhalipha aso awathi

amshiya ngengqondo urhulumente wolawulo lukaVerwoerd anjengonyawontle uRev Rhanisi

Jolobe unogada nomalusi wezimvu ezingabantu bakhe abaNtsundu kwingcuka eziqwengayo

28 Umnombo kaJolobe

Utatomkhulu kaRhanisi Jolobe uHans wayeliHlubi Watshata inkosikazi egama linguLydia

Naye waba kuluhlu lwamaHlubi afumana imihlaba eNgqushwa (Sirayi 19859) URhanisi yena

enika eyakhe ingxelo wachaza ukuba uyise wayengumfundisi kwingingqi yaseCala kwaye yena

wazalelwa kwindawo ekuthiwa kuseNdwe ngo1902 (Scheub 196758) Inkosikazi katata wakhe

yayingu-Emily uNobethu wayeyintombi ezalwa kwamaKhohliso eCala (Mahlasela 19733)

Eyona nto eyayimnika umdla uRhanisi imtsala umxhelo yayindalo entle eyayiphahle le ndawo

yaseCala Uqhuba aphindelele ukuchaza ummandla awayehlala kuwo noyise nabantwana

bakowabo Wawuchulumancisa uneendidi ngeendidi zeentaka ababethi bazizingele

Wayezizingela nabahlobo bakhe URhanisi wabanomdla nakwiindidi ngeendidi zezityalo ezintle

ezineengcambu ezalatha ukuba iyindawo etyebileyo Enye into awayeyithanda kule ndawo

awayehlala kuyo kukuba wayethi aphume namanye amakhwenkwe baye bakhaphele iinkomo

neegusha bengabelusi Ngaphezulu kwezinto azichazileyo apha ngentla eyona yona

59

eyayinobuhle nje obubodwa obuphezulu bendalo yayikukubona iintaba ezintle mgama

zithetshitshilili kwakunye nemilambo emikhulu iTsomo

URanisi Jolobe uchaze ukuba emva kwethuba uyise wakhe watshintshelwa emishini eMatatiele

yityalike yakhe ukuba ayokuxelenga khona kwindawo ekuthiwa yiSpringfield apho abantu

babeziphilela nje ubomi bentlalo epholileyo

281 Ubudlelwane bukaRhanisi nabazali bakhe

UJung uchaza ukuba kukho uluvo lokuba isimo somntwana oyinkwenkwe sithi ngamanye

amaxesha sifumane ifuthe elikhulu elisuka kumama wakhe Eli futhe kuthiwa yi- anima Lihleli

kwingqondo eleleyo Lenza umntwana ambone unina ongoyena mntu umqondayo Kanti

kwangokunjalo umntwana oyintombazana kwingqondo eleleyo yakhe kuye kongama ifuthe

ekuthiwa yi-anumus Lona lifumaneka ikakhulu kubantu abangamadoda Lilawula ingqondo

yakhe itsalekele kwisimo sokuthanda ukufuza uyise ngesimo Ezi zimvo zicacisa ukuba amadoda

kungenzeka angabi ngamadoda ngokugqibeleleyo kwanabantu basetyhini kwangokunjalo (Kerr

2012 Kwatsha 200775)

Kwakhona ngokwengcingane yobume bengqondo abantu baneminqweno ehleli kwingqondo

yabo eleleyo ekufuneka ibe nokutyhilwa okanye iqondwe ukuze isimo somntu sibe nokuqondwa

(Kwatsha 200775-89 ibid) Olu luvo lubonakala lukho luhleli engqondweni kaRhanisi kuba

uVuyo kwibali lakhe ukhankanya ukuba uyise uRhanisi wabaxelela ukuba yena wahlala esazi

ukuba yena unobizo lokuba ngunyawontle Kanti xa sithi sijonge isimo sikaFrancis Bacon yena

wahla ekhula elangazelela uthando lukanina wakhe awayemthanda engenalo ixesha lokubonisa

olo thando kuye yaza ke loo meko yokungalufumani uthando lukanina yenza isikroba esikhulu

ebomini bakhe (Kerr 2012)

282 URhanisi nobudlelwane bakhe noyise uJames Jolobe

UJolobe uRhanisi njengokuba kusekukhankanyiwe ngamandla apha ngasentla wathatha

iimpawu zikayise zenkuthalo nokusebenza ngamandla angaxhomekeki kumsebenzi omnye

ukuziphilisa kwanokondla usapho lwakhe Kwakhona ubonakela ukuba ube emthanda emhlonele

uyise kuba uye walandela ekhondweni lakhe ngokuthi abe ngumfundisi kwanotitshala

ophumelelayo Ootata abaninzi basoloko belangazelela ukuba oonyana babo baliphakamise

igama labo nelosapho lihlale liqaqambile kwaye ukuba banamashishini okanye iinkonzo ezithile

abazithandayo banga oonyana babo bangazilandela Umzekelo ibhayografi kaFrancis Bacon

Kerr 2012) isixelela ukuba uFrancis wamdanisa kakhulu uyise ngokuthi abenguntwana osoloko

ekhathazwa kukuhlaselwa sisifuba ingakumbi akuba kufutshane emahasheni Uyise

wayeshishina ngawo ukuziphilisa Wayenazo nezinja ethanda ukuzingela ngazo Uyise kaFrancis

60

wacaphuka kakhulu akubona ukuba unyana wakhe okuphela kwakhe akunakuze aliphakamise

ishishini lakhe akubhubha kuba impilo yonyana wakhe ingafuni ukuba nanto yokwenza nezinto

azithandayo Oku kwamenza akamnthanda kakhulu njengabanye abantwana bakhe kuba

wambona ebonisa ukuba uyindoda ebuthathaka Ngethamsanqa uyise nonyana bathi babukana

ngamandla kuba omnye kubo uthe wazibona ekomnye Babunjalo ubudlelwane obabukho

phakathi koRhanisi noyise

Ubomi bukaRhanisi bayiphumeza iminqweno namaphupha kayise Waza ngaphezulu unyana

waliphakamisa igama likayise naphakathi kwesinye isifundisi kanti nakwiimbalo zakhe uthe

waliphakamisa igama likayise nelikanina Wababulela ngokumkhulisa bemfundisa bemnika

kwaneengqeqesho eziphilileyo

Uyise kaRhanisi kuyabonakala ukuba nangona wayelondla usapho lwakhe ngokwaneleyo

elufundisa wayenganakuba nalo ixesha elaneleyo lokuba kunye nalo Wayeye axakeke kakhulu

umzekelo elungiselela inkonzo nolawulo lwayo Ngaphezu koko ajongane neengxaki

zamarhamente ezifuna izisombululo Kuthi kulapho afuneke kwiintlanganiso ngeentlanganiso

Kwangokunjalo waye engutitshala kufuneke aqwalasele iinkqubo zokufundisa esikolweni

nokusonjululwa kweengxaki njengoko wayeyinqununu Zazikwajonge yena kwaneemeko

zasekuhlaleni eziquka abazali

Wayekwangumfo okwangumfama oneenkomo neegusha kwanamasimi alinywayo

Wayengumanejala wale fama eqeshe nabancedisi Ngokucacileyo babunqongophele

ubudlelwane obushushu bakhe kunye notata wakhe Nangona waye emthanda ngenxa yokuba

enguyise kodwa wayexakekile engenalo ithuba lokusoloko esekhaya nelokudlalisa abantwana

bakhe Kuyabonakala esi isizathu singentla siphendula umbuzo wokuba kutheni uRhanisi

kungavakalisi budlelwane obuliqilima noyise nangona yena kubonakala ukuba ube emthanda

ephilela ukumvuyisa Ude wambatha iingubo zakhe wangumfundisi wangutitshala

waliphakamisa negama lakhe ekuhlaleni

Inye kuphela into ebethi ayibalise nabethi ayenze noyise kwanosapho lwakhe luphela

ibingumthandazo wangokuhlwa Eli xesha ibilelokunqula uMdali uThixo Uthando lwakhe

ngoyise uye waluzoba ngokunzulu kumbongo wakhe othi Umthandazo Wangokuhlwa Kulapho

athe wayibonalisa indlela awayemgqale ngayo uyise Wambona esisibonelo esingumzekelo xa

emi phambi kwabo ekhokela umthandazo URhanisi uye wabalisa ngezigaba ngezigaba ezithi

ziqhubeke xa uyise eqhuba le nkonzo Kumthandazo wangokuhlwa ekhayeni labo kulapho

babethi thande bamngqonge xa ethabatha indawo yakhe njengenkokheli yekhaya enyusa idini

lombulelo kuMdali Ibingumthandazo osisiqhelo senkqubo yakowabo imihla ngemihla Kukulo

61

mthandazo apho athi uRhanisi abonise ukumqwalasela ngokumthanda uyise kuba ude abalise

nangendlela iindondo zakhe zamehlo wayethi azinxibe ngayo ebusweni kwanokuba wayezibeka

njani na akugqiba ukuyifunda iBhayibhile yakhe athi likhubalo lekhaya lakhe Kwanendlela

awayesifunda ngayo isiBhalo esiNgcwele engagqwidizi nayo uRhanisi uyayikhumbula Ubalisa

nangendlela eyayi ingummiselo wekhaya ukuba nabo bengabantwana babelinikwa igalelo labo

lokuba bafunde ukuthandaza bathethe neNkosi besithi ldquoBawo wethu oseZulwinirdquo Babewenza lo

mthandazo weNkosi akugqiba uyise ukuthandaza

Kodwa eyona nto anombulelo ngayo kuyise ligalelo lakhe ekubondleni nasekubafundiseni

Kwakhona kuyabonakala ukuba uthando lwakhe nokumhlonela uyise lubonakele ngokuthi aphile

intlalo engumzekelo ekuhlaleni kwanokulandela ekhondweni lakhe lezebobufundisi nobutitshala

wade yena wazenza ezi zinto ngokugqithisileyo

Xa sithelekisa ubomi bukaRhanisi nobukaFrancis Bacon sifumanisa ukuba uFrancis waba

nelishwa lokuba angalifumani ithamsanqa elafunyanwa nguRhanisi Jolobe lokuba uyise abonise

umdla kwinkqubelaphambili yakhe ngokumnika namagama akhe UFrancis Bacon walufumana

uthando kwiimpelesi zakhe nakumakhulu wakhe kuphela Bona abazali bakhe bobabini zange

bamnike uthando nakancinane nasekubeni yena wayenesipho sokuba ngumzobi Wazenzela

udumo waphila ngeso sipho noxa nje uyise wakhe engazange abonise luthando nankathalo kuye

wasoloko engumntu ongqwabalala ngakuye ebonisa kuFrancis ukungabi nayo nemizwa le

yothando ekhayeni engenalo nethuba elincinane lokwenza izinto ekhayeni kunye nabantwana

bakhe njengotata kaRhanisi owayebakho kumthandazo wangokuhlwa awukhokele aze adumise

uThixo kunye nosapho lwakhe

Uyise kaFrancis wayexabise ishishini lakhe lamahashe ngaphezu kobudlelwane obububo

nonyana wakhe Le meko ibonisa umahluko phakathi kobomi bukaRhanisi noFrancis Bacon

Obu budlelwane bungafanelekanga phakathi koFrancis noyise kwaba nomphumela

ongalunganga uFrancis wathi ngamhla uthile wenza into uyise angazange ayithande Walala

kunye nezicaka zakhe ezingamadoda waza yena uyise kaFrancis wayalela ezi zicaka ukuba

zimtyabule ngemvubu unyana wakhe Esi siganeko asi zange simonwabise tu kwaphela Kwathi

kulapho oogqirha bafumanisa ukuba uFrancis unesigulo sesifuba (asthma) Sasiye simhlasele

ngamandla akuba kufutshane namahashe Kwamtyhafisa kakhulu oku uyise waze wambona

unyana wakhe engenakuze abenako ukuyithabatha indawo yakhe naninina yaye engenakuze

ayifezekise neminqweno yakhe njengendoda Ubudlelwane phakathi koFrancis Bacon noyise

baba mandundu ngakumbi kwakufumaniseka ukuba uFrancis uthi akusondela ezinjeni abambeka

ee minxi sisifuba Ngenxa yale nto kwacaca kuyise ukuba uFrancis akanakuze ahambe naye xa

62

kuphunywe ingqina nezinja kusiyiwa kuzingelwa iinyamakazi ezindle UFrancis ngoko ke

wamtyhafisa uyise kuba enganakuze abenokuliqhubelisa phambili ishishini lakhe lamahashe

akubhubha kwanezinye izinto abe ezithanda ezinjengokuzingela Waphela uyise emtyhalela

unyana wakhe kude lee kangangokuba unyana wayengathandi ukuthetha ngoyise ebantwini

Wayeye athi nje kuphela ngoyise ldquoHe was a bastardrdquo (Kerr 201286) Oku kuthetha ukuba

uFrancis wayesithi uyise ngumgqakhwe Oku kuthetha kukaFrancis kwakuzalwa sisimo sikayise

sokungamxabisi unyana wakhe owayelufuna uthando lwakhe Ekukhuleni kwakhe uFrancis

waphela etsalekela ekuthandaneni namanye amadoda Oku kubonisa ukuba umqweno kaFrancis

wokuba athandwe nguyise wathi wokungafezeki uFrancis wabonisa isimo esingaqhelekanga

Kubonakala ukuba ingqondo yakhe eleleyo yasivala esi sikroba ngokuthi imnike ithuku lokufuna

ukuphila ngandlela zonke hayi ithuku lokuzungula ukufa kodwa ithuku lokuphila efumana

uthando kwamanye amadoda

Ezi zimvo zingentla zibonisa ukuba ubudlelwane obuphilileyo bubalulekile ekubunjweni

kwesimo sonyana ebomini babantwana Ngoko ke sivakalisa ngoncomo olukhulu ukuba uyise

kaRhanisi Jolobe wazama ukuba ngumzekelo odale inkuthazo nempumelelo kwanokuyithanda

nokuyihlonela iNkosi kubomi bukaRhanisi

283 Ubudlelwane bukaJolobe nonina uMamThembu

ULacan ongomnye wabaqulunqithiyori abaphambili kwezobumengqondo unoluvo lokuba

umntwana xa ekhula uyakuncedwa lifuthe lababandakanyekayo ebomini bakhe ekuzazini

nasekwamkeleni ubuntu nobubani bakhe Kungoko ke igalelo lomama lokuba umntwana abe

nokuzazi ububani bakhe nasekufumaneni uthando libalulekile kwanolangazelelo lomntwana

lokusoloko efuna ukuba nonina wakhe malufezekiswe Kuba ngeli xesha esemncinnane oyena

mntu onefuthe kuye lokwazi izinto nobomi ngumama wakhe (Kerr 2012) Kwangokunjalo

kuyinene okuthethwe nguRhanisi Jolobe ngomama wakhe umaMthembu ukuba ibisoloko inguye

ebesoloko ehamba nabo ebanika uthando Ude athi umama wabo ebakwangumhlobo kubo kuba

ubethi abamamele xa beneengxaki abancedise nasekusonjululweni kwazo (Jolobe193679-80)

63

284 Ubudlelwane bukaRhanisi nosapho lwakowabo

Ubudlelwane bukaJolobe kwakunye nabantakwabo kwanoodade bakhe babubukhulu kuye

Sikuphawula oku ngokumana ebakhankanya ebonakalisa nokubakhumbula kwizinikezelo

zoncwadi lwakhe alubhalileyo Wade wabadwelisa ngokwezana kwabo kwincwadi yakhe

yedrama esenzela ukuba bangaze balityalwe lusapho lwakhe nazizizukulwana zakhe URhanisi

ufundise abafundi bakhe ngokubaluleka kokukhumbula kwanokubaxabisa abazali Akufika

kwizinga lokuyingcamla impumelelo wathi kanye ngoku besadla amazimba bephila ekugqibeni

ukubhala kwakhe incwadi yakhe yokuqala esemncinane emtsha kakhulu eneminyaka

engamashumi ananye ubudala Simva ebonakalisa ukubathanda kakhulu abazali bakhe

kwisinikezelo sencwadi yakhe Amavo (1940) xa esithi kuMa noBawo ndibulela ukundikhulisa

ukundiqeqesha nokundifundisa kwabo

Lo mbulelo kaRhanisi kubazali bakhe usinika ingqondo yokuba ubona udumo lwakhe iludumo

lwabazali bakhe Esi sinikezelo sisikhumbuza ingoma yakwaNtu ethi ldquoNdiliyokoyoko ndinje

ngumamardquo nekwaquka igalelo labazali bobabini ekukhuliseni umntwana ngokuthi babonise

inkathalo kwanothando ekukhulisweni kwentsapho yabo

Kwisinikezelo sencwadi yakhe yedrama ubonakalisa ukukhumbula abantakwabo nodade bakhe

ngokubadwelisa ngokwezana kwabo ngokukaYosefu edwelisa abantwana bendlu kayise Yena

uRhanisi ubhale wathi

Kwabendlu kaBawo- Lennox[James James Rhanisi] Emma Dugard John Angelina

Sarah Bridget Monde Peggy

Ngale ndlela ubonisa ukubaxabisa nokubathanda ekwakhuthaza ubunye obu abukhuthaze

kwizizwe eziNtsundu nakwindlu yoMzantsi Afrika uphela kwincwadi Amavo (194023) xa

esithi ldquoSingabendlu enyerdquo

285 UJolobe nobudlelwane bakhe namakhosikazi akowabo

URhanisi ebenentliziyo enovelwano nothando ngakubantu baseTyhini ezama kangangoko konke

anako ukuba baxabiseke bakhuseleke phantsi kwephiko lakhe Le mvo yakhe yazalwa

kukuqaphela ukuba ngamanye amaxesha kwinkcubeko nezithethe zesizwe liye igalelo labo

lingaxabiseki kangako URhanisi ebekhuthaza ukuba abantu bonke baphathwe ngesidima esinye

sobuntu kubekho ukuhlonelana kuphakanyiswe uvelwano nobuntu Esi simo sakhe sibangele

ukuba alwe ukujongelwa phantsi kwabantu abathile esizweni Ebengazithandi kwaneemfundiso

ezikhuthaza ukujongelwa phantsi kwabanye abantu ngenxa yesini

64

Oku kungasentla apha kwalatha ukuba walilandela igama lakhe lokuba nguRhanisi ongunogada

wosapho lonke lukayise nonina oluquka namakhosikazi akowabo Kunqabe okwezinyo lenkuku

ukuba umbhali akhumbule abantu bakowabo kuncwadi lwakhe ade akhumbule nenkosikazi

yakhe kwanamakhosikazi abakhuluwa kwanawabantakwabo xa ewonke Ubenomoya ochazwa

nguJung xa esithi amanye amadoda anomoya obizwa ngokuba yi-anima obonisa iimvakalelo

zovelwano ezifunyanwa kubantu abangoomama

Kolu sapho lukhulu lakuloRhanisi kuyakhwankqisa ukubona oonyana babakhuluwa bakhe

bethatha iintombi zamaHlubi ikakhulu Oku bonisa iinkumbulo zemvelaphi yabo ngexesha

babesisizwe esinye esibumbeneyo kwimihlaba yeThukela Kwakhona kubonisa ukuba abantu

bakowabo bebenomqweno wokuba umnombo wamaHlubi ungapheli uthi shwaka Kuloko ke

iziduko zamakhosikazi akwaJolobe akuloRhanisi ziziduko ezifumaneka kumaHlubi (Vuyorsquos

Journal 2013)

UJolobe wayezazi iinkqubo zesiNtu Wayelwazi ulwendiselwano ukuba yintoni na

Asikokuthengiswa kweentombi zibe zizicaka zeminye imizi kwakhiwa ukuzalana Yilo nto

wayewaxabisile amakhosikazi oonyana bakwaJolobe Ezi ntokazi zaziziintyatyambo zamakhaya

azo amahle andilisekileyo Zazithandwa zixatyisiwe kumakhaya azo Kodwa zona zathi

ngokuthanda oonyana bakwaJolobe zavuma ukuba zibe ngabantwana bakwaJolobe ngokuzalwa

ngomendo Hayi ngokuba ziye zangathi zithengiswa ngelobola ukuba zibe zizicaka kuba

bezingafunwa komawazo

Ngoko ke ngokukaJolobe abafazana bakowabo bafana nabantwana abatsha abafikela kubazali

babo abatsha ukuze baphuhlise bandise umzi wamaHlubi Yiloo nto uRhanisi engababekanga

kude uye nabo wabaphakamisa wababonisa ukuba nabo banebango kumzi wakowabo Le

nyaniso ingqinwa kukuba uJolobe uthe nabo wabadwelisa ngokwezana kwabo waza akaphelela

apho wabeka ecaleni kwegama ngalinye lo mntu amagama abo abazalwa nawo nabawanikwa

komawabo kwaneefani zamakowabo kwaneziduko zakomawabo Ngaloo ndlela uthe

wakhumbula wahlonela nezihlwele zamakhaya aboabaveliswe zizo ukuze nje babe yintsikelelo

kumzi wakwaJolobe Kanti ke uRhanisi ewadwelisa nje la makhosikazi akowabo komawabo

uwaquka nawo kudumo lwakhe angaze alityalwe aziwe ezizweni Ngoku kubaquka wababonisa

ukubathanda kwakhe kwanokuba bayinxenye yakhe Ewe namagama amatsha abawanikwe

emizini yakwaJolobe uthe wawahlomela kuluhlu lwamagama abo ngembeko enkulu Abantu

ngokubanzi kwanabafundi namhla bafumana nolwazi olutsha olutyebileyo ngokunzulu

obelungafane lukhankanywe ngabanye ababhali ngaphambili malunga noRhanisi nobomi bakhe

namalunga nobomi babantu bakowabo amaHlubi akwaJolobe

65

UJolobe nangona ebefundile nje ebezifunda izinto ezakhayo zeenkcubeko yezinye iintlanga

kuncwadi alufundayo azithabathe azisebenzise ekwakheni nasekuphuhliseni isizwe sakowabo

amaXhosa alwimi abhala ngalo (Kerr 1958) Oku kwenza kwakhe kubonakalisa ingqondo

echubekileyo nengahlalanga ndaweninye ekwazi ukwakha inkcubeko ekwiqondo eliphezulu Le

nto uyibonakalisa nangokwenza isinikezelo senoveli yakhe ebalaseleyo Elundini loThukela

ngendlela engaqhelekanga phakathi kwababhali baseAfrika Unikezela enjenje

Kuwo onke amakhosikazi akowethu - uNokhaya uLinda Makhiwane uMaGambu

uNobandla uJeanne Nongogo uMaRhadebe uNoCivil uClara Mboniswa uMamBhele

uNoLusuthu uEunice Dlomo uMaRhadebe uNosapho uStella Msikinya uMaRhadebe

Akaphelelanga ekubhaleni isinikezelo olu hlobo Wenze okukodwa nokunomahluko ngokuthi

incwadi yakhe Ilitha edumileyo nekwanemibongo yamaqhawe akwaNtu kwanehlekisayo

wayinikezela yona kwisithandwa sakhe jwi nesithe sayinkosikazi yakhe kamva

2851 Ubudlelwane bukaJolobe nenkosikazi yakhe

Jolobe ubhala esi sinikezelo kwinkosikazi yakhe uthi ldquoNguJames J R Jolobe KuJeanne

Buthelwardquo Ngesi senzo umbhali uJolobe ungqina intetho yobulumko yesiNtu ethi ldquoumntu

ngumntu ngabanturdquo Oku kukuthi umntu akafikeleli kwizinga eliphezulu ngenxa yemigudu

yakhe yedwa qha nabanye abantu baba negalelo empumelelweni yakhe Uye afumane inkuthazo

nakwabanye abantu ingakumbi abo baphile kufutshane kuye ngexesha lokuphila kwakhe oku

ukukhankanye kuMavo (1940) Umzekelo woku bubungqina owabuthethayo uRhanisi kwitheko

lomsitho wokuwongwa kwakhe ngeembasa namabhaso ngempumelelo yakhe kubhalo loncwadi

lwesiXhosa Waxelela inginginya ukuba impumelelo yakhe ibe ikhwezelwa yinkuthazo

nenkxaso athe wayifumana kwinkosikazi yekhe uNobandla obethi amseke amlungiselele

amkhusele ekubeni angabi nakuphazanyiswa nto xa athi azivalele esitadi ezamana namathuba

okugqiba ukubhala iincwadi zakhe

Wade wongeza ebungqineni bakhe wathi inkosikazi yakhe ibonise ukuyiqonda imeko

kwanoxanduva abenalo ekuphuhliseni isizwe ukuba sibe noncwadi ukuze sibe sisizwe

esifundileyo nesiphumelelayo Inkosikazi kaJolobe ngoncedo lwayo kumyeni wayo ukuba

abhale ldquoiidazini zoncwadirdquo (Kerr 1958) yathi kanti nayo inceda isizwe siphela UJolobe

uyakungqina oku Uthi ngaphandle koncedo lwenkosikazi yakhe ngewayengazange abe nawo

amandla okuvelisa umsebenzi athe wawuvelisa ewuvelisela isizwe esiNtsundu ukuze

ubelikhuselo lwenkcubeko kwanovimba wayo kwizizukulwana ngezizukulwana zaso Ngoko ke

isizwe singatsho ngazwinye sibulele sithi kuNobandla ldquo Nangomso ephandela enye yenetholerdquo

66

286 UJolobe nebahlobo bakhe abakhulu

Aba balandelayo uBhishop Mater uJulius Mtyobo uMfundisi uGB Molefe A Nzimande

neqhawe uMqhayi ibe ngabahlobo bakaJolobe abakhulu abathe bamxhasa bemkhuthaza

ukuntingela phezulu kumanqwanqwa akhe obhalo luncwadi Kanti nombhali uMama owaye

eyintatheli ngexesha likaJolobe wathi waba ngumhlobo emzini kaJolobe ukusukela mhla wathi

wathabatha iifoto zikaJolobe nenkosikazi yakhe ngomhla ababetshata ngawo behamba

kwizitalato zaseMain Street kwidolophu yaseBhayi

UJolobe akabanga ngumhlobo olibalayo othi akuwaqabela amabakala eleli afikelelisa umntu

empumelweni alibale ngabantu abebeyibambile ileli ezantsi bemgadile bemxhasile ukuba

angawi abetheke kabuhlungu ezantsi phaya-a Yena uthe wayikhumbula wayikhankanya ititshala

yakhe eyathi yamnceda ukuba yaziwe kwaye ingaze ilityalwe elizweni ngegalelo layo

ekuphakanyiseweni kolwimi lwesiXhosa eyamnceda ngandlela zonke imxhasa nangeemali

aweyengenazo yena uRhanisi zokuba ipapashwe Uthe akuphumelela nasemagqabini

wamkhumbula utitshala wakhe uVenerable Archdeacon JK Mather owathi rhoqo wamkhuthaza

ukuba enze ilinge lokubhala incwadi Kwincwadi yakhe u-UMyezo (1936 1974viii) eyaba

yenye yeencwadi zakhe ezathi zabalasela umkhumbule wabhala wathi ldquoKumhlobo

owandiphembelela ukuba ndenze amalinge am okuqala ukubhala onguVenerable Archdeacon

JK Matherrdquo

USEK Mqhayi umkhokeli wakhe naye umkhumbule akusithela anduluke kweli hlabathi uthe

wabhala umbongo ngaye embulela ngokuba wabangumncedi wakhe xa wayedinga umntu

wokubonisa indlela eyiyo yokubhala uncwadi lwakhe ngolwimi olwamkelekileyo lwesiXhosa

(Jolobe 1974 121)

29 Utatomkhulu kaRhanisi eNgqushwa uyise usinga eMatatiele

NgokukaSirayi uyise kaRanisi uJames Jolobe uzalwa nguHans Jolobe iHlubi Inkosikazi yakhe

nguLydia igama Bona ke aba bantu bakhulu babehlala kummandla waseNgqushwa (19858)

Kuyabonakala ukuba wabaphakathi kwalaa qela lamaHlubi emka Phesheya kweNciba lafudukela

eNgqushwa layakuzimela kumhlaba omtsha ngoko kuchazwa nguSoga (1937) Uyise kaRhanisi

wafumana umyalelo kwinkonzo yakhe ukuba athabathe isihlalo sobufundisi eMatatiyele

ngo1912 (Sirayi 19859) Bafikela kwindawo yaseSpringfield ngokukwenkcazo kaMahlasela

(1973) Le mfuduko kayise yayichaphezele imeko yokukhula kukaRhanisi Umzekelo

ummandla waseCala naseNdwe apho uRhanisi wakhulela khona kwakuthethwa ngamandla

ulwimi lwesiXhosa esingcono Kummandla omtsha eMatatiyele uninzi lwabantu lwaluthetha

isiHlubi kwanesiSuthu (Mahlasela19732) Ngokuqinisekileyo imeko enje yenza izinga

67

likaRhanisi lokuthetha kwakhe kwanokucinga ngesiXhosa alibilihle nangona kwabonakala

ukuba yena emoyeni wakhe uyaluthanda ulwimi lwesiXhosa Umgangatho wakhe wokubhala

isiXhosa wehla kakhulu kangangokuba incwadi yakhe yokuqala UZagula yafumana iingxaki

ekupapashweni ngenxa yokuxuba kwakhe isiXhosa nesiHlubi kakhulu

Le mpumelelo yazalwa luncedo lukaMqhayi owamfundisa isiXhosa esihamba ngemigaqo

yobhalo lwaso eyamkelekileyo Kaloku isiHlubi esi lulwimi uJolobe owakhula luthethwa

nguyise kowabo nokuba ebesixuba nesiXhosa

291 Utata kaRhanisi nendlela yakhe yokuziphilisa

USirayi (19858-9) yena unika le mbali ilandelayo ngokunxulumene noyise kaRhanisi ogama

linguJames Jolobe Uchaze ukhankanye ukuba wafunda wabangutitshala owathi wafunda

kwisikolo iBlysthswood Emva koko wabayinqununu kwisikolo seseTsomo Umama wakhe u-

Emily Nobethu wayeyintombi yakwaMakhohliso eCala (Mahlasela 19733) URhanisi

ebethanda ukumbiza umama wakhe ngokuba nguMamThembu (Jolobe 1936) Bobabini abazali

bakhe bebengamaKristu USirayi uqhuba athi uyise kaRhanisi waba ngumfundisi wokuqala

webandla iDutch Reformed Church ngomnyaka ka1900 Wathi kamva waqephuka kweli bandla

ngenxa yekungangqinelani nezinye iinkqubo nezimvo zabongameleyo waza ke wakujoyina

ibandla lamaRhabe waba ngumfundisi kulo ngomnyaka ka1906 kwisithili seseXhalanga apho

uRhanisi wathi wazalelwa khona UVuyo intombi kaRhanisi Jolobe uyayiphikisa ingxelo

kaSirayi ukuba uyisemkhulu wayengumfundisi waseRhabe Ubalisa ukuba uyisemkhulu waye

engumfundisi waseWesile kwaye ingxelo yakhe inobunyani kuba uRhanisi utata wakhe

kumbongo ongembali nobomi bukamama wakhe usazisa ukuba umama wakhe waye eyinkokheli

yamanina ecaweni yakhe apho ababenxiba ibhatyi ezibomvu nefaskoti ezimhlophe kwaye le

yiyiyunifomu yamanina enkonzo yaseWesile

UVuyo uthi utatomkhulu wakhe wayeyindoda enobulumko bokungaxhomekeki kumrhumo

webandla ekondleni usapho lwakhe nasekufundiseni abantwana bakhe Kuyazeka ukuba

imirhumo yabefundisi ngaloo maxesha yayiphantsi Oku kuxhaswa libali likaSinxo kuGerard

(197168) elithi umfundisi waseMthuqwasi uThamsanqa igama owayengahlawulwa kakuhle

libandla awayesebenza kulo waphela ehlupheka kakhulu Kanti ngaphambili waye engutitshala

nosomashishini owathi wanempumelelo enkulu engaswele nto Kodwa wathi ngenxa yephupha

elathi lamkhumbuza umnqweno kayise wokuba abengumfudisi ukuhamba kwexesha wathi

walandela ubizo lwakhe

68

NgokukaSirayi ngoko ke uyise kaJolobe wayilwa into yokuba abesisisebenzi seNkosi

ahlupheke nabantwana bakhe bahlupheke Waza wayisebenzisa ingqondo yakhe ngenkuthalo

waqhuba wangenelela kwiinkqubo zolimo nokufuya waza wanefama yakhe walima wafuya

kwingingqi yaseCedarville (19859) Wafuya impahla emfutshane iigusha zohlobo neenkomo

neenkuku namahashe njalo njalo Le ngxelo isikhumbuza uJolobe encoma umhlambi weenkomo

zakowabo kwi-Indyebo yesihobe (1970) owawuhonjiswe ngeentlobo ngeentlobo zeenkomo

ezenyama ezobisi nezokwenziwa kwemisebenzi kwanezihonjiswe ngemibala emihle kanti

ezinye zimise neempondo Uyise wathi akayeka ukuxelenga njengotitshala wayinqununu

kwisikolo sasemishini eTsomo

292 Inzala kayise kaRhanisi

Umama kaRhanisi uMamThembu wathi wazala abantwana abasixhenxe bathi baba ziititshala

bosixhenxe kodwa yena uJolobe nomkhuliwa wakhe uLennox bathi bona balandela ngqo

ekhondweni likayise baziititshala baphinda babangabefundisi beLizwi (Sirayi 19859)

Kwakhona kuvakala ukuba uyise kaRanisi Jolobe wathi watshata kwakhona kamva akunduluka

unina kaRhanisi Lwaza lwanda usapho lwakhe ngabantwana abathathu (Vuyorsquos Journal 2013)

Ngoko ke kuyabonakala nakubani na ukuba inkuthalo kayise kaRhanisi yokubamba imisebenzi

emininzi ngaxeshanye yathi yaluncedo ngamandla ekukhuliseni usapho lwakhe olukhulu noluthe

lwanda kamva

293 Izinto ezibuhlungu ezehlela uRhanisi Jolobe

URhanisi wathi walahlekelwa ngumkhuluwa wakhe owaye ikuphela kwakhe omkhulu kunaye

ngokonganyelwa ngumsinga kumlambo iTswirika owawuzele uphuphuma (Jolobe 193688)

Mahlasela 1973) Wayeleqa ukufeza idinga awayenalo lokuya kushumayela ngaphaya

komlambo USirayi uthi igama lalo mlambo nguMzimvubu (19859) abe yena umphandi

efumanise ukuba lo mlambo yiTswirika ngokuchazwa nguJolobe kumbongo awubhale

ngokunduluka kukanina kulo mhlaba Umbhali ngoko uluvo lwakhe lulolubalulekileyo Kwaye

ngaphezulu koko kubalulekile ukuva ukuba yena uthini na ngobomi bakhe obuchazwa nguye

ngenene obusuka ekubuphileni kwakhe kwaye esi sifundo siquka ukwazi ngobomi bakhe

kwanonxulumelwano lwalo kuncwadi lwakhe

294 Ukuhlomla kukaGqirha W Vilakazi ngoRhanisi Jolobe

Umbhali uVilakazi uthe waqwalaselisisa isimbo sokubhala kwanezimvo zikaRhanisi Jolobe

Ubhale wathi

69

Lo mbhali isimbo sakhe sokubhala sidiza isimo sakhe sokukhula ngeemfundiso

zobuKristu oku kudizwa zizimvo zakhe nemibono yakhe yokubona ubungcwele kwindalo

kwanokuba isandla sikaThixo siyabonakala nakwizinto ezisingqongileyo (Gerard

197176)

Okuthethwa ngulo mbhali apha ngentla kuyinene Indlela yokucinga ngokwenkolo yobukristu

uJolobe uyifumene kwindlela akhuliswe ngayo nayincance amabeleni kanina Umama wakhe

uye wayiphila impilo yobuKristu ngeehambo nangezenzo ngokuthi abeluncedo ekuhlaleni Kanti

noyise kaJolobe waye engumfundisi wecawe Wafuduka esuka eNdwe apho wayezalelwa khona

waya kuhlala eSpringfield mission eMatatiele ngenxa yokutshintshelwa yinkonzo yakhe Kwaye

ebe efundisa kumabandla akhe obufundisi Inkolo yobuKristu ibe nguMatwa noTotse kubomi

bakhe oko kukuthi ibe zizinto ezimbini ekunzima ukuba zihlukaniswe Kube njalo nakubomi

bakhe uRhanisi Inkolo yobuKristu ayikwazanga ukuba ingahlukaniswa noncwadi lwakhe

alubhalileyo kuba iinkolo neemfundiso zobuKristu zibe bubomi bakhe kwanembali yobomi

bakhe

295 Isimo sikaJolobe sidizwa ziincwadi zakhe

Uncwadi lukaJolobe lubonakala lulunye nobomi bakhe Luvelisa ngamandla ukuba uRhanisi lo

ungubani na Lutyhila iingcinga zakhe ezisekelwe phezu kweemfundiso zokwenza okulungileyo

Olu luvo lungqiniwe nguVilakazi apha ngentla uncwadi lwakhe luqamangelene nobomi bakhe

kwanendlela akhuliswe ngayo Lukwadandalazisa nezinto ezimvuyisayo nezimcaphukisayo

zemisebenzi yobumnyama eziquka nenkohlakalo yabantu kwabanye abantu Umzekelo

imisebenzi kaGqirha Verwoerd yokucinezela abantu abaNtsundu kuba bebaNtsundu ngebala

yayimcaphukisa imhlungisa (Gerard 197189) Uncwadi lwakhe ludiza imibono yakhe

ngenkqubelaphambili yesizwe sakhe esiNtsundu nemveliso yegalelo lakhe elizindidi ngeendidi

Igalelo lakhe kuncwadi luhambelana nezinto athe wazenza ekuhlaleni enceda abantu eBhayi

enceda abantu abangenakutya bafumane uncedo lokutya (Vuyorsquos journal 2013) Uzenze ezi zinto

zintle kangaka eqhutywa naziinkumbulo zikamama wakhe owayenentliziyo yovelwano

yokunceda abantu abahluphekileyo ekuhlaleni ngexesha lakhe (Jolobe 193681)

Kanti nenkolo yakhe yobuKristu kaJolobe ibabazwe nguKwetana (20008) Uthi uJolobe

wathetha kwintlangano eyayivuyisana naye ngokunyuselwa kwakhe ukuba abeyi ldquomoderatorrdquo

isihlalo esikhulu awathi wasinikwa yiCawe yakhe iRhabe Uchaza ukuba kwintetho yakhe

waphakamisa ukuba kunceda ntonina ukuba athi umntu enokutya nempahla yokunxiba

angabelani nommelwene wakhe ambona ehlupheka ebomini kuchazwa ukuba wayenza loo

ntetho kukho nabaphathi abaMhlophe esalatha ingcinezelo yomntu omnyama ekwakhomba

70

ephakamisa inkululeko yakhe ukuba ifike Kwaye le yayiyinkqubo awakhula iphilwa ngunina

ekhayeni lakhe kuba wathi waluncedo kwabahluphekileyo abaphe isonka abalambileyo

(193679-93) Naye uJolobe uthe wamlinganisi unina wazama ngamandla ukuyiphila impilo

yobuKristu ngezenzo hayi ngomlomo nje kuphela

296 Impilo yakuloJolobe neenkqubo zikayise ekhayeni

URhanisi uthe wayiveza indlela yenkqubo yekhaya akhulele kulo yemihla ngemihla obomi balo

obusekelwe ebuKristwini Enye yezi nkqubo ebixatyisiwe nguyise ekwakumelwe yenziwe

likhaya lonke ibingumthandazo wangokuhlwa (193635) Kuyacaca ukuba uJolobe wayigqala le

nkqubo ibisenziwa nguYise ukususela kwasebuncinaneni bakheYahlala ihleli kuRhanisi

ingumfanekiso owazobeka engqondweni yakhe idibene nezinye iinkqubo ezazisenziwa nguyise

kwanenxaxheba yosapho ekufezweni kwazo Oku kungqinwa yinkcazo kaRhanisi yokuba

usapho lwakowabo lonke lwaluye luthi nqwadalala phantsi ngenzolo enkulu aze uyise

alukhokele ekudumiseni uSomandla alandelise ngokubulela ukugcinwa kwalo nguYe Le

ndibano yayiquka oonyana noomolokazana Ukhankanya nokuba bekuthi kwakugqitywa

ukuthandazwa abantwanana abancinane benze umthandazo weNkosi Uchaza ukuba bekuthi

kwakugqitywa kuthiwe saa ukuya kwiindawo ngeendawo zokulala Oku kubonisa ukuba umzi

kayise wawumkhulu kakhulu Le nkqubo ekwangomnye yemithetho yekhaya naye wayilandela

ekhumbula isiko akhuliswa ngalo nguyise (Vuyorsquos Journal 2013)

297 UMamThembu nefuthe lesimo sakhe kuRhanisi

Umama kaJolobe ube engumXhosakazi ozalwa ngabaThembu Uye wanamasu asixhenxe Yena

uRhanisi ube ngowesibini URhanisi umchaza umama wakhe njengenzwakazi eyayintle kakhulu

neyadalwa yahonjiswa ngamehlo amahle Waye engumntu onothando nobubele enobuso

obukhululekileyo URhanisi ude wabhala wathi ngonina ldquoNdalubona nalrsquouthando kuloo mehlo

akho mahlerdquo (1936 79) UJolobe uchazile kwaku-Umyezo (1936) ukuba wafunda kunina

inkuthalo novelwano kubantu abacinezelekileyo nabahlwempuzekeleyo kwanokuhlonela iNkosi

kwanokuba nembeko Wamfuza unina wagqithisa wangophumelelayo ngemfundiso zakhe

URhanisi Jolobe uchaza umama wakhe njengomntu obeyintsika yobomi kubo ekhayeni

UMamThembu ebesoloko ekho yena ekhaya ekhuthele elenza ikhaya libe shushu Uthi babe

namaxesha okulangazelele ukugoduka bemke okwethutyana kwezo ndawo babethi babe kuzo

Unobangeka woku kukuba babeqonda kakuhle baza kufikela kwizandla zobubele nothando

Ukungqina olu luvo lungentla apha uJolobe wabhala umbongo ekhumbule ikhaya lakhe Kulo

mbongo Ikhaya ubonisa uvuyo nochulumanco ngekhaya lakhe apho wayefika kukho umama

71

wakhe nosapho lwakowabo Lo mbongo uchukumisa iimvakalelo zovuyo kowufundayo

osuleleke ngovuyo ayibone into ethethwa nguJolobe xa esithi

Limnandirsquo ivumba lentyantyambo

Kodwa luyolo lobuqholo

Le ndawrsquoizukileyo

Ikhaya

Yincindrsquoemnandi emhlabeni

Kodwa yincasa yobuhlobo

Amazwrsquoezizalwane

Ekhaya

Empumelelweni emhlabeni

Hayi ukuba nabegazi

Bavuye kunye nawe

Ekhaya

Kwidabi lobu bomi kwiinkqwithela

Ndingakholosa ngabani na

Ngaphezu kokwayama

Ngekhaya

Ikhaya lihlathi umqolomba

Hayi ikhaya emhlabeni

Yindawo eluyolo Ikhaya

Lo mbongo kaJolobe awathi umbhali uMama owayeqeqeshwe nguJolobe ukubhala imibongo

wawuthanda waza wawufaka kwincwadi yemibongo yakhe Indyebo kaXhosa (Mama 195110)

Lo mbongo uyingoma emnandi ukwanempinda eyolisayo Kucace mpela ukuba wawuqamba

evuyile ekhumbula ekhaya apho kukho abaziyo nabathandayo abanjengomama wakhe athe

nguMamThembu (193678-87)

UJolobe ubalisa nokuba umama wakhe wayengumama onomahluko Waye engumama kubo

aphinde abekwanguye nomhlobo kubo Uchaza ukuba ebe engumama kubo xa beneengxaki

kwizinto zobomi abahlangana nazo ngamanye amaxesha Bekuba lula ukuthetha ngazo ezi

ngxaki kunina ngokukhululekileyo Unina ebengamjongeli phantsi umntwana oze neengxaki

zakhe kuye Wayezimamela ngomonde akugqiba anike namacebo ukuzisombulula ezo ngxaki

Kungoko abhale wathildquoNguwe umthombo wamacebordquo (193678-82) Oku kuthethe ukuba

wayenezisombululo zeengxaki zabo zonke

URhanisi uthi unina wayengabashiyi ngasemva abantwana bakhe xa kufuneka ehambile

Wayehamba nabo Le nkcazo kaJolobe ngonina izoba ngokuphandle umfanekiso wesikhukukazi

uqobo Sona sisoloko sihamba namantshontsho aso siwatyise siwakhusele nakukhetshe UVuyo

72

naye uthi naye uyise nokuba ubefuduselwa phi na yinkonzo okanye esiya kusebenza ndaweni

entsha ebengabashiyi ngasemva ahambe ebagcinisa ebehamba nabo (Vuyorsquos Journal 2013)

Ngale ndlela uye wafunda izinto ezibalulekileyo ekukhulisweni nasekukhuselweni kwabantwana

ukuze basinde nakwiingcuka eziqwengayo Oko kukuthi izinto eziyingozi ezibangela abantwana

bangabi nampumelelo ngenxa yezimo ezigoso ngamanye amaxesha Isimo sobubele

nesobukhukukazi bukanina sathi sadala ubuhamte emoyeni wakhe akunduluka kuba ubhale

wamxelela unina ngobuhlungu bentliziyo yakhe elihlwili Oku ukuchaza ngala mazwi akhe athi

ldquokukho umoya wobulolo emazantsi ebume bam endingenakuwuchazardquo (193678) URhanisi

akalibalanga ukusityebisela ukuba umama wakhe nangona engumama obebathanda kangaka nje

kodwa ebengayihilizeli ingqeqesho yabo ngokubafekethisa Ebebabonisa indlela efanelekileyo

neyamkelekileyo ebomini babo nasekuhlaleni kangangokuba xa bathe benza into

engamkelekanga kwinkqubo yesimo esilindelwe ngunina kubo babengenwa luloyiko besoyika

neliso elubukhali lakhe kotyeshela ingqeqesho yakhe Babengafuni ukumdanisa unina wabo

ngezimo ezigwenxa Bonke babethi bakucinga ngomama wabo nokukhathazeka kwakhe bakona

zitsho iingcinga zabo zicinge kaninzi ukuphumbuka endleleni kuba bengathandi ukumdanisa

Ngenxa yoku njengabantwana babengathandi ukwenza okungekho mthethweni okuza

kumhlungisa unina wabo

Kwakhona uRhanisi uchaza ukuba umama wakhe wayeyi- ldquoNjengelerdquo eyinkokheli engumama

owayekwangumvangeli ovakalisa iindaba ezilungileyo ebantwini kangokuba abantu baninzi

bathi balufumana usindiso wade wabafundisa nangeendlela abangathi balulwe ngalo utshaba

olungendawo (193681)

Ekuhlaleni abantu abahluphekileyo wayebanakekela kwanabantu abangaphilanga Ude athi

ldquoImandlalo yencwina yayilixilongo elimbizela enkonzwenirdquo (Jolobe 193681) Uqhuba athi yaba

mininzi ldquoimilomo elambileyordquounina umaMamThembu awathi wayifunza (Jolobe 1936 81)

Oku kungasentla kubonisa ukuba umama wakhe wayengakhathalelanga usapho lwakhwe lodwa

kuphele ukuba luphile ngcono wayengumama onobuntu oyixabisileyo nempumelelo

kwanokuphakama kwabantu basekuhlaleni apho naye aphila khona (Jolobe 193681-82)

Kwakhona umama wakhe wayenobuntu engakhethi bani ngebala nangobuzwe nesini ebemnceda

umntu odinga usizo lwakhe nasekuhlaleni URhanisi uthi yayibanzi intliziyo kamama wakhe

ingenamkhethe (Jolobe 193681) Le mbali yobomi bukanina kwanesimo sakhe yimbali

kaRhanisi kubomi bakhe naye athe wabuphila entlalwani yakhe Imfuza yakhe yesimo sikanina

ifanele ukuchazwa ngala mazwi athi ebengumcephe ucandiwe Umzekelo uRhanisi uthe naye

wenza kanye ngendlela awakhula ebona umama wakhe esenza ngayo wade wayiyo

73

ngokugqithisileyo kwisimo sakhe ngokokude abeke nobomi bakhe emngciphekisweni ezama

ukukhusela ubomi babazabalazi benkululeko ngexesha abe ephila kulo Babethi apho

bafunyenwe khona ngamapolisa ngaloo maxesha batshutshiswe ngokungenanceba bambi bade

bafele eziseleni kanye njengokwenzeka kwiqhawe elikhulu lesizwe nelomzabalazo uBantu Biko

elaphatheka kabuhlungu lade landuluka laya kooyise (Mangcu 2012 263) Into yokucalucalula

abantu ngebala kwanomgangatho wabo yayiyinto unina awaye engahambisani tu

kwaphelanoRhanisi Jolobe wayenjalo Kuye abantu bafanelwe kukuphathwa ngesidima esinye

kwanokuxabiseka kuba bangabantu Kwakhona uJolobe uchaza nokuba unina wadala iinkonzo

zokuxhobisa abanye abafazana ngeendlela zokukhulisa iintsana zabo kakuhle emakhayeni

ngempumelelo wabafundisa kwaneendlela ezakhayo kwinkqubelaphambili yamakhaya abo

(Jolobe 193682)

298 Uthando olulodwa lukamama kaRhanisi

UMamThembu wamkhulisa unyana wakhe uRhanisi ngendlela eyathi yamnika uthando

olusisiqinisekiso sokuba uyathandwa ngunina Olu thando lwamenza unina waba kwangumhlobo

nomkhokeli wakhe ombonisa indlela elunguleyo kumahlandi-nyuka obomi Zonke ezi zinto

zamnika isiseko esingaqungqiyo esathi sambumba samakha wabanokuzithemba waluncedo

esizweni nangenxa yesimo sovelwano nokungaphakami athe wakufunda kumama wakhe

Kwakhona ingqeqesho kamama wakhe yamenza wanembeko wathi kwakuyo waluzuza uthando

lukamama wakhe ngokungenamlinganiselo Kwaze oku kwamenza azame ukwenza izinto

zenkqubelaphambili ezingamvuyisayo unina Oku kubonisa amandla okwakhiwa konyana

onesimo esihle esibunjwe ngunina ngexesha umntwana esakhula Oku kubonisa nokuba

umntwana uyayithanda into yokuba kuthiwe hayi kuye anconywe kanjalo akwenza okuhle

ukuze akhuthazeke angaphezi ukwenza okungaphezulu okuhle

Ukuvinjwa konyana ngunina uthando kunemiphumela engemihle engafaniyo neboniswe bubomi

bukaRhanisi Jolobe Le ngcamango siyixhasa ngezinto ezihle ebomini bukaFrancis Bacon

Uphile ubomi bobugxwayiba obulusizi kakhulu ukusukela ekuzalweni kwakhe ukuya

ekundulukeni kwakhe ngo1992 Le meko ichazwa nguKerr (2012) owenza uphando ngobomi

balo mzobi owathi wazibalula kumisebenzi yobugcisa ngokuzoba imizobo enomahluko

neyakhwankqisa abantu kwikhanvasi ikakhulu UKerr ubalula ngamandla ukuba ukuvinjwa

kukaBacon uthando ngunina kuko okwamenzakalisa ngamandla kuba umntwana uyaludinga

uthando lukanina ingakumbi kumaxesha okukhula kwakhe nokuba uyinkwenkwe nokuba

uyintombazana Kwaye loo nto yindalo ethi iboniswe nazizilwanyana zasekhaya kwaneentaka

ezifana nezikhukukazi ezinika uthando nokhuselo kumantshontsho azo ekukhuleni kwawo

74

UFrancis Bacon wathi wakuvinjwa uthando nokhuseleko kwananguyise lo wembala ubomi

bakhe babumbeka ngendlela eyathi yabothusa abazali bakhe Ingqondo yakhe yasivala isikroba

sokutyhilizelwa kude nguyise nonina ngokuthi athande ukuphila intlalo yobumama eyindoda

(homosexual) Babuya abazali bakhe baba neentloni ngonyana wabo Kwacaca ukuba

unobangelo wesimo sakhe kuba abengafumani luthando nakubukwa nakunconywa

nakukhuselwa ngabazali bakhe engamanyelwa naxa ethetha nabo

Uyise kaFrancis wayesoloko engqwabalala ethetha rhabaxa nonyana wakhe kuba engakhange

aphumeze iminqweno kayise ngenxa yesigulo sesifuba esaba ngumngumqobo ekubeni ajongane

neshishini likayise lamahashe kuba wayeguliswa nakukusondela kuwo oku (Kerr 2012125)

Umama kaFrancis Bacon waba ngumama owabonisa ukungabi namdla kunyana wakhe

Wayenomdla kwizinto eziqondene nolonwabo lwakhe yedwa akenza nethuba lokuchitha ixesha

lakhe nonyana wakhe awabe emthanda kakhulu unina owaye emhle Uthe naxa wayethanda

ukwenza imizobo yamanenekazi amahle athwala iminqwazi ebizwa ngokuba zii ldquohatsrdquo ezintle

nanxiba kakuhle njengonina aze abonise unina wayengabonakalisi mdla nakuwuncoma

umsebenzi wonyana wakhe ukumkhuthaza Impelesi yakhe yathi yayiyo efana nomama kuye

ngenxa yothando nobuntu bayo imazelela njengomntwana (Kerr 2012 88)

UFrancis Bacon uthe akungalufumani uthando lwakhe kuyise nakumama wakhe wadideka

kabubi kakhulu engqondweni nasemphefumlweni nasekubumbekeni kwesimo Waphela ethanda

ukulinganisa iimpahla zikanina nezangaphantsi Kulapho wathi wabhaqwa nguyise ngamini

ithile elinganisa ezo mpahla Uyise wathi ngomothuko udano nomsindo wamgxotha ebhebhetha

wamgxothela ngaphandle kwamasango omzi wakhe Wahamba ehlala esithubeni ehamba erenta

kwimizi eqashisa ngendawo yokuhlala Wamana encedwa yimali awayeyifumana kunina

owayekhule kungalanjwa kowabo Waphela eziqhubekela ngokunokwakhe ezibandakanya

nabantu ababezincutshe ekuzobeni ukuphuhlisa isipho sakhe sobugcisa ekuzobeni

UJolobe yena waba nethamsanqa lokukhulela kwikhaya elishushu Umama wakhe wamxhasa

ngandlela zonke zobomi bokuphila emqhubela empumelelweni kwanekamva elihle waza

kanjalo akabi nantloni wamnika nokutya komphefumlo okuliLizwi eliphilisayo leNkosi

Kwakhona uphindile wamfundisa ingqeqesho ethe yahambelana nothando neendlela ezilungileyo

ezibangele uJolobe abhale athi apha ngentlaldquoSasiloyika iliso lakherdquo ekwenzeni

okungafanelekanga Ngale ntetho uRhanisi ungqina intetho ethandwa ngamaXhasa ethi

ldquoIngqeqesho iqala ekhayardquo

75

UBenjamin Carson (1992) othe wangugqirha wonyango ezibhedlela uthe waziwa wahlonelwa

nali lizwe lonke ngobukrelekrele bengqondo ngembeko anayo negalelelo ekuxatyisweni

nsekuphakanyisweni kwezidima zabantu xa bebonke Kwincwadi yakhe uthi ldquoThink Bigrdquo

Ubalisa ngendlela abakhuliswa ngayo nzima ngunina oonyana ababini umninawe nomkhuluwa

Unina wabo walahlwa ngumyeni wakhe owaye engumfundisi Wafumanisa kamva ukuba

unomnye umfazi ebengamazi anabantwana kuye kwaye ungumgulukudu othengisa iziyobisi

izinto ezingekho mthethweni

Umama wabo wayesilwa nabo bakufumna amanqaku aphantsi esikolweni Wayebaxelela ukuba

abadalelwanga okufumana izinto ezisezantsi ebomini Wabakhuthaza ukufunda ukuzimisela

bayilwe intlupheko ngokuzimesela ezifundweni nasekufundeni iincwadi Umzekelo wathi

mababukele iinkqubo zeTV ezimbalwa Bagxile ekwenzeni umsebenzi wesikolo wasekhaya

awukhangela ukuba wenziwe Waza wabamela ukuba baqhelane neziko leencwadi elikufuphi

kubo Benze ubuhlobo nabaphathi balo bafunde iincwadi zibe mbini ngeveki Bazigqibe kwaye

bakugqiba babhale phantsi ngezinto abazifundileyo kwezo ncwadi kuba wayeye awuphonononge

umsebenzi wabo Waza wabayala kanjalo ukuba bohlukane neetshomi ezingenamdla

ezifundweni nezisihamba kakubi isikolo nezingawenziyo umsebenzi wazo UCarson uthi bathe

bebesekugqibeleni emanqakwini ezifundweni bengaxatyiswanga nokuxatyiswa esikolweni

bazibona bekwindawo ephezulu yokuxatyiswa ziititshala ngenxa yokugqwesa kwabo

ezifundweni UCarson uthi babengayithandi into yokuphoswa kwabo ziinkqubo ezininzi

kumabonakude kwanokufunda iincwadi kumaziko eencwadi kodwa kamva batsho baqonda

ukuba iincwadi abathi bazifunde zabongezelela ulwazi oluthe lwaluncedo kwizifundo zabo

ngokubanzi Esikolweni batsho baphela befunde iinqwaba yeencwadi ezibe ngabahlobo benene

ekubaphakamiseni ukusuka kumanqwanqwa asezantsi Basuka baluncedo nasezikolweni abathe

benyukela kuzo kuba bathi baxhobisa abanye abantu ngolwazi ngenxa yefuthe likamama wabo

owathi wala ukuba oonyana bakhe bangahambeli ndawo ebomini kwanokuba babenekamva

elimfiliba Umama kaCarson ufana nqwa nomama kaRhanisi uye othe wamfundisa unyana

wakhe kunye nabantakwabo ukuba bakwazi ukuyuhlula ldquo igolide elithulinirdquo (193679) baphela

bengabafundileyo Ngamanye amagama uJolobe ubonisa ukuba uyazidla ngonina ngokuba waye

engumama owaye esisilumko esinjalo kungoko wada wambhalela umbongo wombulelo

nesikhumbuzo ukuze angaze alityalwe

76

299 Umbulelo kaJolobe kumama wakhe uMamthembu

Umama kaRhanisi Jolobe wanduluka ngomhla we-7 kweyeDwara 1931 UJolobe ubhale

umbongo ngaye ongumfanekiso wengoma nengoma yothando ngomama wakhe Umchaza

umama wakhe ngendlela ebonisa ukumthanda nokumhlonela kangangokuba ude umbongo

awuhombise ngekhorasi okanye impinda kwisitanza ngasinye ethi ldquoMama wam MThembukazi

omhlerdquo

Ukusukela kwisitanza sesibini uwuzobe lomfanekiso ngamazwi akhe ethetha naye ngokungathi

uyambona ekufutshane naye kwaye emva into ayithethayo kuye Le ngcinga kaJolobe ibonisa

ukuba uJolobe ebekholelwa kuvuko lwabafileyo nakuba yona imizimba yona ingekho kodwa

bona bakho bayaphila Ubunyaniso bale nkolo bobokuba iNkosi yakhe ayikhonzayo enguYesu

Kristu yathi yafa yangcwatywa kodwa yavuka inomzimba omtsha onamandla okungena

iingcango zivaliwe Lo mzekelo ube sisiqiniseko kuRhanisi Jolobe sokuba nonina uyamva kwaye

nelizwi lesiBhalo lithi abafe bekuKristu abafi baphila ngonaphakade Le nyaniso ingqinwe

nangoyiNkosi ayikhonzileyo ngexesha lokuphila kwakhe eyathi kwibali lokuvuswa kukaLazoro

ekufeni yathi koodade bakhe ababe dandathekile kukubhubha komnakwabo Yathi yona uLazaro

kafanga Kungoko uJolobe athe wabhala ethetha nonina wathi kuye

Kwamhla mnene ndisafike

Sisandula ukubona

Ukukhanya namathunzi

Wasazisa ukwahlula

Inkwenkwezi eluthuluni

Ndalubona nalrsquouthando

kuloo mehlo akho mahle

ndazi ndingaxelelwanga

ukuba wena ungumama

Intliziyo yafumana

ukuphumla kuwe Mthembukazi

77

Intsunguzi yobumnyama

Ukho wena ukukhanya

Wenrsquoungekho ikhaya laba

Nje ngentlango kuthi sonke

Sisebenza sakhuthazwa

Lolo vuyo ebusweni

Silahleka saloyika

Iso lakho lilusizi

Kwakungaziwa ukuxakwa

Nguwe umthombo wamacebo

Wawuthanda saneliswe

Sithebe sendlu yakho

Akungenxa yoko na ke

Wakhuthala ngolo hlobo

Kanti noko wadlulisa

Kuba akusivimbanga

Oko kutya okukumbi

Kuba ubusazi ldquoUmntu

Akaphili sonka sodwardquo

Sakukhula ke sakwazi

Sakwazi wena ngokupheleleyo

Mthwalindini womnqamlezohellip

Mama wam mThembukazi omhle

78

Imandlal enencwini

Yayilixilongo kuwe

Ikubizelrsquoenkonzweni

Yayibanzi intliziyo

Yakho ingakhethe didi

Baliqela abazuza

Loo Ndlela yeNyaniso

Wawuhamba ngayo wena

Ngezwi elingathandabuzi

Wayalatha bayibona

Obo bomi bakho kubo

Baba yintsika ke yomlilo

Futhi-futhi imilomo

Elambileyo wayifunza

Mama wam mThembukazi omhle

wawuyinjengele yalo

Mkhosi mhle wamanina

Afaskoti zilikhephu

Azibhatyi ziligazi

Oyinambrsquoenkulu eyaala

Ukucombuluka kambe

Amagora oSombawo

79

eLundini lweKhwahlamba

ngaphesheya kweTyinira

Nantso loo ndimbane kambe

Ngomsimbithi isimelela

Abafazi abanentlahla

Yelo Xhwane likaThixo

Abakhethwa kulo mkhosi

Usekweli lingaphantsi

Amafela-ndaweninye

Ewe naloo Kuruseshwa

Aba ke wabafundisa

UkukhonzrsquoinKosi yabo

Kwa nokulwa nolo tshaba

Ngaphakathi nangaphandle

Kwanokuba ngumzekelo

Emakhaye esixekweni

Kwanokusulunga usapho

Nokusiza kwanesizwe

Inxalenye ikwandulele

Kwelo qela lamajoni

Awuwela ke loo mlambo

Mkhulu usemdeni phaya

Namhla niyakuhlangana

Na ekuphumeni ekhaya

80

Naloo nyana wagonwayo

Ngulaa msinga weTswirika

Mama wam mThembukazi omhle

Le migca ikrweliweyo ngaphantsi yalatha ngokuthe gca igalelo likanina kaRhanisi ekhayeni

lakheesizweni nasekuhlaleni Waba negalelo lokuphakamisa isizwe nobomi basekuhlaleni Oku

kungqinwa nguJolobe apha ngentla xa esithi umntwana uzalelwe ukuphakamisa isiqu sakhe

igama lakowabo ikhaya lakhe kwanesizwe sakhe Umfanekiso kamama wakhe uwuzobe

ngeengcamango zamaxesha awaziyo kunene ngomama wakhe Kungamaxesha unina ebephila

naye kunye nabantakwabo noodade bakhe

UJolobe uncedile ngokubhala asazise ngomama wakhe kuba bekungakuze kubekho umntu

onokusibalisela kakuhle ngomama wakhe ngendlela eyanelisayo njengale Ubalisa

ngokukhululeka okukhulu okubonisa ukungabi nazintloni ngokuthetha phandle ngomama wakhe

Ubonisa ukuzidla ngomama wakhe kwaye umbona ebe sisipho esikhulu kuye nakwikhaya lakhe

Kwaye ubonisa kule ngoma yakhe engumbongo embonga nangeemfundiso zakhe ezithe

zamakha wayindoda enkulu ebomini nezimnike isiseko esiqinileyo senkuthalo nokomelela

esimenze umntu ophumelelayo Yiyo loo nto ku-Amavo akhe eyinekezele incwadi yakhe

kumama noyise wakhe wambulela umama wakhe ngokumkhulisa ngokumgqeqesha

nangokumfundisa Umama kaRhanisi wenze umsebenzi omkhulu omhle wakhulisa waqeqesha

unyana wesizwe nothe kamva naye wakhula wayokozela ziziqhamo ezisatyiwa ngabantu kule

mihla ngenxa yemisebenzi yakhe abalulekileyo nequka kwanoncwadi lwakhe athe waluvelisa

Yiloo nto uNyembezi kwitheko likaRhanisi esidlangalaleni wamnomncoma umbhali uJolobe

wathi usisebenzele isizwe sakhe (Nyembezi 1958) Umbongo webali elingomama

uMamThembu ufana nale nto kuthiwa yibhayografi UJolobe ukrole lo mbongo ngobomi

bukamama wakhe ukuze ube lilitye lesikhumbuzo ukuze angaze alityalwe emhlabeni [ugxininiso

lwam]

UJolobe wenze kanye le nto yenziwa nguMqhayi (194343) owathi wabhala ngoCharlotte

Manyi-Maxeke Wabalisa ngobomi bakhe kwanemisebenzi yakhe yamandla ephakamisa isizwe

enceda abantu abahluphekayo kwanabagqitywa ziziyobisi esakha evuselela namakhaya

ngokwenza iinkonzo zokubuyisa amatshipha awaduka ezizweni ewabuyisela emakhayeni awo

Naye uMqhayi umyolelo wokuba wathi makwenziwe ilitye lesikhumbuzo angaze alityelwa lo

mama sisizwe Naye uJolobe ulandelo elokhwelo lukuba bakhunjulwe ooMama bama-Afrika

81

ukuquka umama wakhe ababekho kweli lizwe nemisebenzi yabo esathethayo isakha isizwe

sikaNtu nakule mihla sikuyo

Ekuphethweni kombongi wakhe uRhanisi Jolobe uthetha nomama wakhe esithi ndlela-ntle

emkhumbuza ukuba ngoku uzakuba nethamsanqa lokuhlangana nonyana wakhe omkhulu

uLennox owathi wonganyelwa ngumsinga esiya lishuyela kuqhuba inkonzo ngaphesheya

komlambo (Vuyorsquos journal 2013)

2910 Uncedo loo makhulu nokuxabiseka kwabo kuJolobe

UNeethling apha ngentla uthi umntu akazalelwanga abazali bakhe kuphela uzalelwa nabanye

abantu bendlu bekhaya azalelwe kulo kwanesizwe sakhe kuba naso sijongwe ukuphakanyiswa

nguye noJolobe uluxhasa ngamandla olu luvo (194034) UVuyo ukhe wabalisa ukuba ukufika

komzukulwana wakhe wafumana ubunzima bokuba akhule kakuhle ngenxa yempangelo Uyise

wakhe uJolobe wacela umakhulu kaVuyo ekhayeni ukuba amncede okwethutyane ekujongweni

komzukulwana wabo ogama linguMyezo unyana kaVuyo okwethutyana Ubalisa ukuba

umakhulu wakhe wamnceda uyise nonina kwakunye naye kakhulu kakhulu kuba wakhula

kakuhle umntwana Kule mihla loo mzukulwana kaJolobe nguye ngoku noluncedo ekhayeni labo

kwaye wafunda waligqwetha (Vuyorsquos Journal 2013) URhanisi unconywa ngababhali abaliqela

kwanoBennie ukuba ubhala ngemiba abanye ababhali abathe banqaba kakhulu ukubhala ngayo

Ubhale nangexabiso likamakhulu ekhayeni Oku kubonisa intliziyo ebanzi Rhanisi Jolobe

yokubaxabisa abantu abakhulu abaziziseko zokubakho kwamakhaya kuba inzala ekhoyo

Omnye umzekelo ongoRhanisi Jolobe ubonakele ekuxabiseni umama wenkosikazi yakhe

okwangumakhulu kuVuyo Kuchazwa ukuba wathi wala ukutshintshelwa kwindawo ekude

njengaseKapa ngabaphathi becawe yakhe Wabona ukuba umama wenkosikazi yakhe

angashiyeke engenamntu wokumjonga nokhuseleko lwakhe (Vuyorsquos Journal 2013)

UJolobe usityhilele ukuba iyenkulu indima edlalwa ngoomakhulu ekhayeni nakubababhali

nabazobi njengaye (Jolobe 193617) Umzekelo umakhulu kamakhulu kaFrancis Bacon

uElspeth uthe lo mzukulwana akungaxabiseki kubazali bakhe yena wana wadlale indima enkulu

wamphakamisa ebomini bakhe (Kerr 201288) Kuba yena uye wabonisa uthando

kumzukulwana wakhe akamtyhilizela kude njengabazali bakhe ngenxa yemeko yakhe nezigulo

zakhe kangangokuba uKerr ubalisa ukuba batsho bakheka ubomi bumzobi uFrancis Bacon

ngendlela efanelekileyo kubudlelwane bakhe nabanye abantu Waphinda umakhulu wakhe

wasinkcenkceshela isiphiwo sakhe sokuzoba kuba naye ngokwakhe wayebuthanda ubugcisa

bokuzoba i-art Wade waxhoma imifanekiso emikhulu yeendidi zemizobo yexabiso ezindongeni

82

zakhe ewuhombisa umzi wakhe kuba wawufumile kukho namashishini ezimbiwa (Kerr 2012)

Ngoko uJolobe wenza kakuhle ngokusikhumbuza kumbongo wakhe ngemfundiso yakhe

yexabiso loomakhulu kumakhaya kwanokuba sibaxabise njengokuba naye enza njalo

29 11 UJolobe nemfundo yakhe nomsenzi wobutitshala emaphandleni

Kwingxelo yakhe emalunga nemfundo kaJolobe uSirayi (198512) ubhale wathi UJolobe wathi

waqala amabanga akhe aphantsi eXhalanga waza waya kuqhubeka nawo eMatatiele apho uyise

wathi watshintshelwa khona wade wafikelela ku-ldquoStandard Vrdquo UJolobe noMahlasela banika

ubungqina bokuba uRhanisi Jolobe wathi wafunda amabanga aphantsi eNdwe apho wazalelwa

khona nalapho uyise wayebekwe wangumfundisi wakhona USirayi uqhuba athi Jolobe

wagqithela phambili ngo1916 wayo kwenza ibanga lesithandathu eKeiskama Hoek kuba

eMatatiele izikolo ezinemfundo ethe kratya zazimbalwa Ukusukela apho wenza izifundo

ezazibizwa ngokuba yi -Native Primary Lower (NPL) zokuqeqeshelwa ubutitshala eSt Mathews

College eMthwaku iminyaka emithathu waziphumelela wayititshala evunyiweyo (Sirayi

198512 Mahlasela 19732)

UMahlasela (19732-4) yena uthi uJolobe wayakuqala ukuphangela kwisikolo iMasakala

kwaseMatatiele waza emva koko wathunyelwa eMabhobho apho abantu balapho babesaphila

ngendlela yakudala kakhulu Waziva engathi ufike entlango kuba wayekude lee kubantu

bakowabo kwanendlela ayiqhelileyo nabephila ngayo Le meko yobulolo yamenza wacinga

ngecebiso letitshala yakhe yangaphambili eSt Mathews uMather owamkhuthaza ukuba akhe enze

ilinge lokubhala incwadi Wathi kwangoko waqalisa eli phulo lokubhala incwadi ngenxa

yesithuthezi awaye enaso Wazigcina enento ayenzayo anomdla kuyo Wagqithiselwa kwindawo

ekuthiwa yiLower Mvenyane kwindawo yeseMt Frere kumhlaba wamaBhaca apho abantu bale

ngingqi babethetha intetho ebusiXhosarha esixubene nesiBhaca sikufuphi nakwisiSwazi

Nalapha akuzange kube lula ukuqhagamishelana nabantu kakuhle ngenxa yentetho Kodwa

waqhubeka nobhalo lencwadi yakhe UZagula Yayinokuba nzima impilo nakule ndawo

yamaBhaca kuba umntu omtsha ofikayo uye akruqule abanye abantu xa emana ebuza rhoqo into

angayivanga kakuhle ngenxa yomqobo wolwimi ingakumbi akumana ebuza esithi ldquoPhinda

andivanga ubusithinirdquo Wade wayibhala wayigqiba incwadi yakhe Kodwa wafumana udano

kakhulu kwakubonakala ukuba incwadi yakhe ayikwazi ukuphumelele ukuba ipapashwe kuba

igcwele sisiHlubi nangona yena wayeqinisekile ukuba ubhale isiXhosa Le meko kuyabonakala

ukuba ibangwe kukuba wakhulela kwingingqi ethetha isiHlubi naye eliHlubi Ngoko ke intetho

esisiHlubi yaye imngqongile kuba kucacile ukuba nakowabo kwakuthethwa isiHlubi nangona

yena esithandile isiXhosa Kwakhona isiHlubi siyelelene esiXhoseni Oku kuboniswa nguPahl

83

(1967232) Ngethamsanqa uJolobe wafumana umkhokeli onguSEK Mqhayi othe wamkhupha

kule nyula kuba wabanosizi wamnceda wazilungisa iimpazamo ebezikho yade yaba

nokupapashwa inoveli yakhe

2912 UJolobe nombulelo wakhe ngoMqhayi

Akuziva iindaba zokuwa komthi omkhulu uSEK Krune Mqhayi uRhanisi Jolobe ubone

kusesikweni ukuba awudlulise umbulelo wakhe kowasakuba ngumkhokeli wakhe

kwanomkhuseli nomphakamisi wolwimi lwesiXhosa nobekwayimbongi yesizwe jikelele

(1974121) Wambonga akuziva izingqi zokunduluka kwakhe Wabhala kanye walinganisa

isimbo sikaMqhayi sokwazisa ngegalelo lomntu alenzileyo ekuhlaleni ngokuthi enze

intshayelelo phambi kokuqalisa umbongo wakhe xa abhala ngabantu abakhulu abenze

imisebenzi emikhulu esizweni njengakwenze kumibongo yamakhosikazi angama-Afrika

anjengooThembeka Soga nooMaya Khoboka (Mqhayi 19435468) Nalapha uqale wazisa

abantu ngendima enkulu yakhe ngendlela awathi wasindisa ulwimi lwesiXhosa nenkcubeko

ekutshabalaleni Ubhale wathi

Egameni lababhali beencwadi senza ilizwi lombulelo koPhezu -konke ngobomi balo

mphakathi Indima yakhe kokubhaliweyo ayibanga ncinane ibiyebalaseleyo kunjalo nje

Kule mihla umntu uthi ebeselrsquoesoyisakala kukuswela igazi ancedwe ligazi lomnye

axumeke omelele Ube njalo uMnu uMqhayi kwintetho ebhaliweyo yesiXhosa Kwakukhe

kwabhalwa nguTiyo Soga nooRubusana nooGqoba nabanye koko ngeli xesha lokuvela

kukaMqhayi eso sikhukula sasidambile Intetho ebhaliweyo yayingenamandla kuyaphi

kwisininzi sabafundisiweyo nokuyithetha ngomlomo kwakuqhwalela Kwathi gqi

uMqhayi neencwadi zakhe ngakumbi Ityala lamawele kwakho inguqulelo esabheka

phambili ukususela oko kuba ababhali abakhoyo ikakhulu baphenjelelwe kukuvela

kweencwadi zakherdquo (Jolobe 19361974122-123)

UJolobe lo Mqhayi athetha ngaye entla apha umbonge wathi

Ingqangangqanga yentetho yesiXhosa

Ubharumla ngokwengonyama xa abongayo

Umazwi aluncuthu kwabafundisisayo

Umhlahli ndlela negalelo lokubhaliweyo

Into kaMqhayi iMbongi yeSizwe Jikelelehellip

Umbulelo wokukhumbula ubulungisa awabufumana kuMqhayi owathi yanguye owathi

wazinikela ekumncedeni uJolobe ekulungisweni kweziphene kwincwadi yakhe ukuze ilunge

Uncomo lwakhe ulunonge ngezikweko ezinkulu nezidala umdla nezibonisa ngokucacileyo

imisebenzi leyo ayenzele isizwe somzi kaXhosa lukonwabisa abantu ngemizobo yobuqhawe

bakhe Ebengakhathele kuthandwa xa elungisa into eza kunceda iphakamise isizwe Kwaye

ngobo buqhawe uMqhayi waba ngumzekelo oye wahlala uhleli engqondweni kaJolobe Wafunda

84

womelezwa bubuqhawe bukaMqhayi othe wanjengo-ldquomkhuluwardquo kuye endleleni yobu bomi

akushiywa ngumkhuluwa wakhe uLennox owayengunyana omkhulu kayise kaRhanisi

UJolobe uye wathabatha ingubo kaMqhayi yobuthandazwe neyobukroti neyokubangukhala

NjengoMqhayi naye wazilwelwa iilwimi zesiNtu noncwadi lwaso ukuba ziphuhliswe

NjengoMqhayi walelwa oko Uhambe ngqo ekhondweni likaMqhayi walubhala lonke uncwadi

lwakhe ngesiXhosa njengoMqhayi UJolobe uye wazithatha izixhobo oko kukuthi imikhonto

kwaneenduku zokulwa zikaMqhayi ngokuthi azinikele ekusazini isiXhosa kwanokusibhala

ngokunzulu Kananjalo waza waphinda waqhubeka walulwelwa waluphuhlisa ulwimi noncwadi

lwesiXhosa Umzekelo wazibandakanya ekubhalweni ngokutsha kwesichazimagama sesiXhosa

sasemgangathweni Lwabonakala ulwimi lwesiXhosa luntanganye nolwimi lwesiNgesi

nolwesiBhulu ngomgangatho Kanti kanjalo uthe waluphuhlisa uncwadi lwesiNtu

wabangowokuqala ukubhala incwadi yee ldquorhayimirdquo yabantwana abancinane - Lovedale Xhosa

Rhymes (1957) Kanti wabangowokuqala kwiilwimi zesiNtu ukubhala incwadi yamavo waza

kanjalo wangowokuqala esiXhosani ukwenzela lo umzi incwadi yedrama Ngokulubhala lonke

uncwadi lwakhe ngesiXhosa axelise uMqhayi ubonakalise ukumhlonele ukumxabisa

kwanokumthanda kwanokuzikhumbula izinto ebezisemoyeni womkhokeli wakhe uMqhayi kuba

naye uMqhayi wathi wayinkokheli enobulumko naye nemhlonelayo uJolobe ngoku ube

emncinci kunaye Yiloo nto athi uJolobe kumavo akhe inkokheli ithi ithandwe ngabantu xa nayo

ibonisa ukubathanda abantu bayo ibalwele ibaphakamise bathi nabantu bazinyulele yona

bayixabise (Jolobe 194063) Loo ntambo yobuhlobo kunye noMqhayi yahlala iziinkumbulo

ezintle ezathi zamnika amandla uJolobe okuwenza umsebenzi wakhe wokukhonza isizwe

ngothakazelelo olukhulu kuba esazi ukuba uMqhayi akafanga usaphila umoya wakhe phakathi

kwasizwe kuba uMqhayi njengaye yena Jolobe babe ngamaKristu akholelweleyo kuvuko

lwabafileyo (Jolobe 193688-89) Umzekelo oku kungqinwa kukuba uthi uMqhayi kanjalo

akunduluka umhlobo wakhe onguMaya Khoboka wathi le nzwakazi yomntu wasetyhini iyakuba

yeyona nyibiba intle ngaphezulu kubomi obutsha (Mqhayi 194354)

2913 Iihambo zikaRhanisi Jolobe efuna ulwazi oluphezulu ngesiXhosa

UMahlasela ukhankanya ukuba uRhanisi Jolobe wathi waya kusebenza kwisikolo sasefama

kwisithili saseNyarha kummandla owawusakubizwa ngaloo maxesha ukuba kuse-Ciskei

Wasishiya isikolo nesithili saseMt Frere kuba efuna ukwazi isiXhosa esisiso ngokubanzi

Ubalise ukuba uhambo lwakhe lokufuna ukwazi isiXhosa soqobo lwamzela novuyo olukhulu

olwamdala uchulumanco olukhulu ngamandla ngakumbi akubeva abantu besithili

85

saseBhobhotyane nabaseMankazana besithetha isiXhosa kamnandi ngokusulungekileyo

(Mahlasela 1973)

Le ngxelo ivakalisa ukuba uJolobe wafana nomntu ozalwa ngokutsha Le meko intsha yamdala

ilunda watsho wangumcelimngeni kubantu ababhala isiXhosa kuba wasuka walambela

ngamandla ulwazi lolwimi lwesiXhosa ngokuqhutywa yimibono yakhe yokufuna ukubhala

uncwadi lwakhe ngolwimi lwemveli olusisiXhosa

2914 UJolobe nokunyuka intaba yokufuna imfundo ephezulu

UJolobe wanxanelwa ngamandla okongeza imfundo ebomini bakhe UMahlasela uhambisa athi

uJolobe waqhubeka nezifundo zabucala ezazibizwa ngokuba yiJuniour Certificate waza

waziphumelela waza ngo1926 waya kwenza izifundo zediploma zobunyawontle (Diploma in

Theological Studies) kwiYunivesithi yaseFort Hare Ngo-1927 uJolobe wathi waliphumelela

nebanga leMatriki waza waqhubekeka phambili nezifundo zeBA

2915 Imibono emihle kaGqirha Kerr kwimpumelelo kaJolobe nabahlobo bakhe

KwiYunivesithi yaseFort Hare isiXhosa uJolobe wenza izifundo zeBA Wachonga ezi zifundo

zilandelayo eZembali (History) eZobunzululwazi ngoluntu (Anthropology) eZengqondo

(Psychology) eZezopolitiko (Politics) eZezilwanyana (Zoology) isiNgesi kwakunye neZezimo

(Ethics) (Mahlasela 19733) UGB Molefe noA Nzimande bangabahlobo abaphambili

bakaJolobe bengamaphuthi ahlathinye indlela le babevana ngayo Inqununu yeYunivesithi

uGqirha A Kerr wathi wenza into entsha waveza amathuba okuba izifundo zobubunyawontle

zibembaxa ngokuthi zixutywe nezifundo zeBA Wakhuthaza wacebisa uJolobe nabahlobo bakhe

ukuba bangawaphosi amathuba anje okuxanda kulwazi lokufuna imfundo Bathi balithabatha

icebo likaGqirha Kerr (Sirayi 1985) UJolobe nabahlobo bakhe ooMolefe nooNzimande bathi

baluthakazelela olu daba lutsha baza baqalisa ukuzimisela ukwenzeni ezi zifundo

2916 Iingxaki zokunyuka intaba uJolobe nokuthweswa isidanga eFort Hare

Emva kweeveki ezimbini uJolobe nabahlobo bakhe bafumana ingxaki enkulu bakuzama

ukuntingela phezulu ekuya entabeni yempumelelo Isizathi sesi Bafumanisa ukuba abakwazi

nokuba nomtyhi wokuphefumla kubomi babo ngangendlela olwathi lwabanzimela ngayo olu

hlanganiso lwezifundo Baza bayigwadla le nyewe beza nesisombululo sokuba bazibeke phantsi

izifundo zeBA baqhubeke nezifundo zobufundisi kuphela Kwathi kanti bachukumisa ingwe

emsileni kuba uGqirha Kerr waba nomsindo ogqithisileyo nowaba kwiqondo eliphezulu Waza

wabagqagqanisela esithi baphume baphele e-ofisini yakhe ngokuthi athi yena efuna ukuba

babengabefundisi bokuqala abanezidanga zeBA kwibandla laseRhabe Ngoku bona aba bafana

86

bamxelela ldquoimfitshimfitshi nendebelefele engenantsingaphirdquo eyabonwa nguMbovane kwincwadi

uNdixoleleni (20051) Wabangxolisa ngendlela eqatha ebaxelela ukuba yena ebenenjongo

eziphezulu ngabo (Sirayi 198512) Wababona bengabantu abangenambulelo gqitha kuba

belahla ithamsanqa belinikwa Bagqiba ekubeni bafe namthanyana Baphela bezimisela kunzima

kunjalo Baqonda ukuba mabawe bevuka kude kulunge USirayi uthi uJolobe wazimbambazela

ezomeleza ngala mazwi alandelayo

Life is a struggle

Where there is a will there is a way

Cowards die many times before they meet their death

Perseverance prevails

Kuyacaca ukuba uxinzelelo ababekulo yayilolunzulu UJolobe imbongi yatsho yacinga nzulu

ngemeko eyayikuyo ifuna icebo lokuphumelela yatsho yakhumbula nge-ldquokati yakowabordquo

ekucaca ukuba wayethi ayijonge imikhwa yayo yokuzingela kwanonyamezelo nomonde lwayo

ekufuneka ibe phantsi koxinzelelo ukuze ibambe ixhoba Umzekelo kufuneka ihlale ithe qwa

inganikezeli Kuye kufuneke ijonge ixhoba ingaliphosi ukuze ifumane inzuzo saneliswe isisu

sayo esilambele inyama yempuku okanye yentaka UJolobe watsho wachukumiseka wafumana

amandla kwesi silwanyana sinobulumko singanikezeliyo Watsho waqamba umbongo othi ldquoIkati

yakowethurdquo (Jolobe 1936 11) Lo mbongo ungekati asixelela ngayo uJolobe usityhilela ukuba

uJolobe ube eyithanda ldquoimfuyo kayise nemfuyo yakowabordquo nayo iyindalo ebalulekileyo ebomini

bakhe esakhula kuba kwimibongo eliqela ubhale exelele abafundi nangemfuyo le yakowabo

Umzekelo ubhale imibongo ethi inja yakowethu Umqhagi wakowethu Ihashe likabawo njalo

njalo Ubhale ngezinto zenene ebomini bakhe ezichukumise umphefumlo nengqondo yakhe

(Scheub 1967) Kulo mbongo wazuza ubulumko bokuba kanene ukuze esi silwanyana siyikati

silibambe ixhoba kufuneka singawasusi amehlo aso kulo Sozuza ekugqibeleni saneliswe

Wafunda nokuba umzamo wobomi nenzuzo yempumelelo zombini ezi zinto ngamaphuthi

ahlathinye athi ahambe nezi mpawu zilandelayo umonde inyameko uzingiso ithemba ukholo

nokusebenza ngokuzimisela Ekugqibeleni iminqweni kaJolobe nabahlobo bakhe yahlawulwa

ngamabhaso amahle nemincili Imizamo yabo nokunganikezeli kwabo kwabasebenzela Bathi

nabo kamva bangeniswa kumnyhadala wabathweswa izidanga kwiyunivesithi yaseFort Hare

2917 Iimpembelelo zokubhala ziqale njani

Ngexesha esenza ubutitshala eMthwaku uJolobe ititshala yakhe u-Arch-deacon Mather

yaphawula ukuba unesiphiwo sokubhala kwanokwazi ukuzichaza izinto ngendlela enomahluko

nebanga umdla Waza ke wamkhuthaza ukuba abenento ayibhalayo Le ngcamango yathi

87

yaphenjelelwa ngamandla kukusuka omnye umfundi ogama linguEnoch Guma owathi wabhala

incwadi egama lingu-Nomalizo Yapapashwa yafundwa nangabafundi Esi senzo sanconywa

kakhulu esikolweni samzela nodumo

UJolobe nabahlobo bakhe uGuybon Sinxo Julius Mtyobo kunye noRev Father Gawe bathi

benza iqumrhwana elithile abathi balibiza ngokuba yi-The Witenagimot Oku kwenza

kwavuselela iitalente okanye izinto abaneminqweno kuzo UJolobe yena waba nomdla

ekubhaleni iivesi zemibongo (Jolobe 1958 170 Mahlasela 19733 Sirayi 198514) Abanye

bazikhethela amacandelo amabali nomculo nezinye izinto abanokuthi babemdla kuzo Baza

benza izigqibo zokuba bamane besenza umhlangano apho umntu ngamnye angathi abonise into

ayivelisileyo (Jolobe 1958170) Ezi ziphumo zenkqubelaphambili zibonisa ukuba iititshala

ezifundisayo ziluncedo olukhulu ekuphuhliseni iitalente zabafundi kuba zidlala indima enkulu

ekuvelisweni kweendidi ngeendidi zezakhono kubafundi kuba ngabo abathi bababone kamsinya

apho bathi batshatshela khona Naye utitshala uMather wathi wasibona isiphiwo sikaRhanisi

Jolobe sesakhono sakhe kubhalo loncwadi ngaphambi kokuba yena nabazali bakhe basibone

Kwakhona oku kufundisa ukuba abantu abatsha bangathi xa benokudibana nabantu

abaphumeleleyo abanomdla ekuphakanyisweni kwabo zingaphuhliswa iitalente zabo ingakumbi

xa bethi banyameke banganikezeli ngenxa yeengxaki abazifumanayo endleleni eya entabeni

yempumelelo kanye njengokuba uJolobe wanyamezela wazingisa akatyhafa ekufumaneni ulwazi

lwesiXhosa esiphezulu nemfundo ephezulu kanjalo Ekugqibeleni wauphela engumbhali

ophumrsquoizandla Isizwe somzi wasemaXhoseni sazingca ngamandla ngaye Ngokunjalo

kwanomzi wesizwe esiNtsundu ngokubanzi Umhlobo kaJolobe onguGuybon Sinxo naye waba

ngumbhali weencwadi nemibongo Enye ithi UNojayiti wam Kule ncwadi uzibalula ngesimbo

soburharha nokubulala abafundi ngentsini Yena uJolobe wazibalula ngobhalo lwemibongo

Umyezo neendidi zoncwadi olunjengedrama nezincoko Wathi wathi wangumntu wokuqala

kuncwadi lwesiXhosa ukubhala udidi loncwadi oluzizincoko (Gerard 1971) Kanti yena uJulius

Mtyobo walapha eBhayi wathi wazibalula ngesipho sokuqamba amaculo (Mahlasela 19736

Sirayi 1985)

Ubuhlobo benene bubonakaliswa nguJolobe ngokuthi enze imibulelo emihle kuBishop Mather

Yimibulelo emikhulu engegalelo lakhe ekumkhuthazeni abe ngumbhali weemncwadi Oko

okwenze kwisinikezelo sencwadi yakhe Umyezo nethe yanconywa ngamandla sisizwe

nanguGW Bennie ngokuba kumgangatho ophezulu xa kuthelekiswa noncwadi olwalubhaliwe

ngaloo mihla Kwakhona umphandi uthe wakuyithelekisa nonwadi olubhalwa nguWordsworth

noBurns wayibona ikumgangatho wazo ngesimbo ukubhalwa kwazo kwanangezafobe

ezibunjwe kwindalo kuba nabo bebengabathandi bendalo Kwakhona imibongo

88

enjengentlakohlaza iinyibiba amabhabhathane imilambo kubonakela kukho intambo

yobudlelwane obuphilayo phakathi kwemibongo kaJolobe neyaba babhali bakhankanywe apha

ngentla bezizizwe zamaNgesi namaSkotshi Oku kubonisa ingcingane kaOrr (2003)

yentsebenziswanotekisi (intertextuality) Ingcingane ebonisa ubudlelwane obiphilayo phakathi

kwenye itekisi kwanenye itekisi Umzekelo phakathi koncwadi lukaJolobe noncwadi lwababhali

abangentla apha Kukho ukuyelelana okukhulu kubhalo lwemibongo yabo Umzekelo oku

kubonakala gca ingakumbi kumbongo ldquoIntlakohlazardquo obhalwe nguJolobe kwanemibongo

engendalo ebhalwe ngabo

Le nkcazo ingentla ingqina ukuba ubhalo athe yena uJolobe wazimisela ukulubhala luncwadi

olukumgangatho ophezulu kuncwadi lwesiXhosa olunganakuze lujongelwe phantsi xa

kuthelekiswa nezinye iilwimi elizweni liphela kuba uJolobe ube ezimisele Ngoncwadi lwakhe

waphekela umzi kaNtu ukutya okusemgangathweni nokunesongo nokuncomekayo okude

kwanconywa nguBennie apha ngentla oliNgesi Le nkcaza yangqinwa nguJolobe xa ephakamisa

izinga eliphezulu lembalo ezibhalwe apha e-Afrika engafuni ukuba zidelelwe zezinye iintlanga

Kwintetho yakhe ethe gqolo wamxelela uScheub owayebononakalisa ukulithandabuza izinga

loncwadi lwase-Afrika kunolwaseYurophu (196763) ukuba kuncwadi lwase-Afrika lwemveli

kwanolubhalwe nguye ukuba lusemgangathweni olinganayo nolwaseYurophu

Ithandazwe lase-Afrika uJolobe wamnika uScheub (196761) le mpendulo ithi akukho mahluko

phakathi koncwadi olubhalwe ngama-Afrika nolubhalwe eYurophu xa umntu ewuqiqa kakuhle

umsebenzi woncwadi ukuba kukuthini na Kwinkolo yakhe yena umsebenzi woncwadi

kukwakha isizwe salo Umsebenzi walo ayikukonwabisa nje ikwakukufundisa Kwakhona

ngokwefilisofi okanye ingqiqo kaJolobe imfundiso ebhalwe ngumbhali kuncwadi ibuyela

ekuhlaleni nasebomini babantu Umzekelo ngoncwadi olubhalelwe bona batsho bafumane

ulwazi bakhule engqondweni nasemoyeni Baphela bekhuthazekile benze izinto ezakhaya

batsho bahlanguleke ekwenzeni izinto ezibuyisela umva isizwe Ngaloo ndlela batsho balumke

babengabaphumelelayo

2918 UJolobe ijoni lenkuleko yomntu omnyama

UJolobe uthe wabonisa ubuthandazwe kubantu besizwe esiNtsundu esisengcinezelweni phantsi

kombuso wocalucalulo ngenxa yebala laso nangenxa yokuba bengabemi bemvelo baseMzantsi

Afrika Ubonisa uvelwano kwanokuvinjwa kwabo amathuba amahle enkqubelaphambili Konke

oku ukubonakalisa kwiincwadi zakhe zemibongo nakwidrama ethi Amathunzi Obomi naku-

Amavo Kanti uKwetana (2000) ukhankanya kwisifundo sakhe sophando ukuba u-Elundini

89

loThukela ukwayincwadi ekwazoba upolitiko lukaJolobe oluchasa impatho nolawulo lombuso

woburhulumente wabaMhlophe ekufikeni kwabo kweli lizwe

Olu luvo lungentla lungoJolobe ongumphumamkhosi olwela inkululeko yomntu oNtsundu

USirayi (198515) exhasa ukhankanya ukuba uJolobe kwa-esesesikolweni eMthwaku waba

nobuhlobo neetitshala ezinjengoRev Canon James Calata waseKaradokhwe nowayephakamisa

umbutho we-ldquoBlack Conscousnessrdquo Waziwa ngokuba ngumfundisi owaye eyichase kanobomi

ingcinezelo yabantu abaNtsundu kwilizwe lemvelo yabo Umama kaJolobe uchazwa ngunyana

wakhe ukuba ube naye ube engumntu oyichasileyo kakhulu ingcinezelo kwanokucalulwa

kwabantu kwasekhayeni azalwa kulo Ngoku ubuhlobo bukaJolobe nabefundisi

abanjengoMfundisi Calata kwamhlupheza ukuba ayimele inkolo yokuthiya ucalucalulo lwabantu

abaMnyama kuba bemnyama kwilizwe labo lemvelo elilibango labo ngokudalelwa kulo

2919 Igalelo elenziwa nguJolobe eFort Hare

Akufika kwiYunivesithi yaseFort Hare uJolobe wazibandakanya nezinto zenkqubelaphambili

Ude athi uJolobe le Yunivesithi yayiyunivesithi yengqalo yeziseko zenkqubelaphambili kaJolobe

(Sirayi 1985 Gerard 1971) Ngo-1928 kunyaka wakhe wokugqibela kwizifundo zobufundisi

(Theology) wangenela ukhuphiswano loncwadi olwaluququzelelwa liqumrhu i-Society for the

Propergation of Christian Knowledge (SPCK) elalikhuthaza inkqubelaphambili yoncwadi

nenkolo yobuKristu Incwadana awayibhalayo ethi Indlela ezimbini yaphuma phambili waza

wafumana ibhaso Yathi yapapashwa kamva ngo1930 (Sirayi 198515)

Kwakhona ngo1931 isincoko uJolobe awathi wasibhala esasisithi ldquoThe Prospects For A Native

of South African After Completing A College Course Of Work And Service Among his Own

Peoplerdquo naso saphuma emagqabini waza wazuza ibhaso ngaso (Sirayi 198516) Le nkuthalo

kaJolobe yokubhala uncwadi yaphenjelelwa nanguGqirha Kerr owaye eyinqununu yaseFort

Hare UJolobe ubalisa ukuba le nqununu yayithi izifunde iimbalo zakhe esidlangaleleni

kwiindibano zabafundi kwaye oko wakubona ukuba kuyamvuyisa kumenza umdla Ngoko ke eli

linge lokukhuthaza uJolobe lamhlupheza (Jolobe 195870) (Kerr 1958169) noNyembezi

(1958) Waxelela abantu ukuba uJolobe uthe ldquowanomkhwardquo wokuthi rhoqo ayokuqokelela

amabhaso kukhuphiswano lobhalo loncwadi Esi santya sokuqokelela amabhaso rhoqo iminyaka

ide ilandelelane kwamomeleza kwamnika ilunda kwanokuzithemba ngakumbi xa ebona ulwimi

lwentetho esisiXhosa ethe waluqonda ekugqibeleni asuka amakhwiniba ebe enawo

ngamphambili

90

2920 UJolobe inkokeli nombhali udala ubumbano lwamahlelo

UJolobe waye engumfundi eFort Hare eyinkokeli kwi-Student Christian Movement

waphakamisa umbono wokumanyanisa amahlelo ngamahlelo ephelisa umkhethe nokucalulana

kweenkonzo kumaKristu

USirayi (195816) uchaphezele ukuba uJolobe wathi wazibandakanya nequmrhu labafundi

eliphakamisa inkolo yobuKristu Uqhuba athi uMnu ZK Mathews owathi kamva

wanguNjingalwazi kwicandelo leeLwimi zesiNtu wabonisa ukuluchasa uluvo lobudlelwano

okanye indibano yamabandlangamabandla kwiintlangano zeenkolo Ngcingane leyo

engakhuthazi nkqubelaphambili nobunye bamabandla ngamabandla Olu luvo lokucalucalulwa

kwamabandla lwamcaphukisa uJolobe waza kwangoko wantingela phezulu wajoyina umbutho

kaZwelonke owawubizwa ngokuba yiStudents Christian Association (SCA) Ngo1928 wathi

wonyulwa ngabafundi wenziwa uSihlalo wawo ngomnyaka ngo1929 USirayi uqhuba athi

iimbalo zikaJolobe ezibuchasileyo ukuzingca ngamabandla zibonisa iminqweno namaphupha

akhe ukulangazela kwakhe ubudlelwane nobunye bamabandla Ukubethethelela uluvo lwakhe

uJolobe wabhala wabonisa ubungozi bokucalucalulana kwamaKristu Wabonisa ukuba iNkosi

yawo abayilandelayo enguYesu yabafundisa ubunye nokuba bathandane baxabisane Ezi

mfundiso uzibhale njengencoko kuncwadi lwakhe Amavo (1940) kwisihloko esithi ldquoUkuzingca

ngebandlardquo kwanakwimibongo yakhe engamaphupha akhe enjangale ldquoAkukho hlelo aphordquo

(1936) nakumbongo ldquoIphuphardquo (1971)

UJolobe kule mizekelo ingentla uphakamisa uthando ubunye imbeko nokungaziphakamisi La

mathende kwinkolo yobuKristu azizezona mbasa zifunekayo nezakhayo kwinkolo yobuKristu

Izinto ezichasene nala mathende uJolobe uzizobe ngemifanekiso eyoyikisayo yamarhamncwa

athi azame ukuqwenga amaKristu angahambeli ndawo ekufikeni ldquokwibhotwerdquo athenjiswe lona

(1) Olunye loncwadi uJolobe alubhalileyo ikakhulu ngesiXhosa

Luninzi uncwadi oluthe lwabhalwa nguJolobe kwanamaphepha kwanezitolikelwe esiXhoseni

zisuka kwezinye iilwimi Ziquka ezi zidweliswe apha ngezantsi

Incwadi Indawo nonyaka wopapasho Okubhaliweyo

Thuthula

Isikhokelo

Sabashumayeli

Nabafundi Bezibhalo

Stockwell London 1938

Lovedale Lovedale

Press1938

Translation of his epic

poem ldquoUThuthulardquo

Translation amp adaptation

of E Grantrsquos Guide for

91

Amavo

Umyezo 2nd ed (with

editional Poems)

Poems of an African

Xhosa Grammatical

Terminology

Ibhayibhileinto

Eyithethayo Nenjongo

Yayo

Izifundo Zesikolo

seCawa Zomzantsi

Afrika Zekota

ldquoTraining of the African

Ministry the Situation

in the Ciskeirdquo SA

Umyezo (3rd ed) (With

editional poems)

Ukuphakama Ukusuka

Ebukhobokeni

Izicengcelezo

ZaseDikeni

Iintsomi zikaAesop

Henderson Xhosa

Readers

Wits Univ Press

JHB1940

Wits Univ JHB 1944

Lovedale Press

Lovedale 1946

Lovedale Press

Lovedale 1948

Methodist Publ House

CT 1948

South National Sunday

School Assoc Port

Elizabeth 1948

Lovedale Press

Lovedale 1949

Wits Univ Press JHB

1951

Wits Univ Wits Univ

Press JHB 1951

Lovedale Press

Lovedale 1962

Lovedale Press

Lovedale 1953

Lovedale Press

Preachers and Bible

Students

Essays

Poetry

Translations ndash

Jolobersquos four

poemsTranslations ndash

Jolobersquos four poems

translation of E Grantrsquos

The Bible Itrsquos a

Meaning and purpose

The Teachers Guide

Article

paper

Poetry

Translation of B T

Washingtonrsquos Up from

Slavery

Poetry

Translation of Aesoprsquos

fables

Reader

Translation of Guide to

92

Impilo - ntle

Indyebo yesihobe

(compiled by JJR )

UMayaAmahlandinyuka

Umyezo (4th ed) with

additional poems)

Amathunzi Obomi

Imigodi kakumkani

uSolomoni

Ibali leBhayibhile

ELundini LoThukela

Ilitha

ldquoThe Authorrdquo in SA

Outlook 89

Lovedale 1954

Lovedale Press

Lovedale 1955

APB Wits Univ Press

JHB 1956

APB Wits Univ Press

JHB 1957

APB Wits Univ Press

JHB 1957

APB Wits Univ Press

1957

APB Wits Univ Press

JHB 1958

APBWits Univ Press

JHB1959

Christian Publ Co

Roodepoort 1959

APB Wits Univ JHB

1959

APB Wits Univ press

JHB 1959

African Authorrsquos

Conference

Attridgeville Pretoria

1959

Health For Adults

Poetry (anthology)

Translation of W Bonsels

Maya - The Adventures

of a Bee

Poetry

Drama

Translation of HR

Haggardrsquos King

Solomonrsquos mines

Translation of JL

Hurlbutrsquos Story of the

Bible

ProseNovel

Poetry

Paper

Olu luhlu lwezi mbalo zikaJolobe lubonakalisa kakuhle elinye legalelo lemisebenzi likaJolobe

ekongozeni uncwadi lweendidi ngeendidi lwesiXhosa kuma-Afrika kweli lizwe Kungoko

93

uNyembezi wathi wakhuza wancoma uJolobe ngamazwi avakala ngolu hlobo ldquoMfundisi

siyabulela umzamo omhle uwufezile wokukhonza isizwe sakhordquo (Nyembezi 1958158) Igalelo

likaJolobe lingqinwe ziintlobo ngeentlobo zeenkcubabuchopho zezifundiswa ezisuka

kwiintlanga ngeentlanga zingqina zithetha into enye ngemveliso yakhe athe wayenzela isizwe

sakowabo esingama-Afrika ingakumbi abantu abangamaXhosa Kucace gca ukuba abantu

abantetho isisiXhosa elulwimi abhale ngalo ikakhulu uncwadi lwakhe ngabantu ebebekufutshane

entliziyweni yakhe

USirayi kwakunye noScott (1973) benza esi sicwangciso ngesiNgesi bebonisa imipapasho

eyenziwe nguJolobe ngolu hlobo lulandelayo

Incwadi Indawo nonyaka Okubhaliweyo

1 Umyezo

Izifundo Ngentlalo

Kwizikolo

ZabaNtsundu

Sifunda IsiXhosa

Izifundo Zempilo Std 5

amp 6

A New Concise Xhosa

ndash English Dictionary

put into standard

orthography

Wits Univ

Press JHB

1936

Juta amp Co Cape

Town 1962

Via Afrika Cape

Town 1962-3

Longmans Cape

Town 1963

Lincroft Books

Pietermaritsburg 1965

Poetry

Translation of AD

Doddrsquos Social Studies

in Lower Primary

Schools

Reader

Translation of GP

Lochnerrsquos Health

lessons

Transcription

94

Ulutya (edited by JJ R

Jolobe

UJohn Knox Bokwe

ibali ngobomi bakhe

Introduction has been

translated by JJ R

Translation of S

Nyembezirsquos Ulutya

Lovedale Press

Lovedale 1972

Translation of

S Nyembezirsquos

Ulutya

Biography

210 UJolobe nomsebenzi wakhe eTranskei 1920 ndash 1923

USirayi noMahlasela babalisa besithi uJolobe walugqiba uqeqesho lwakhe njengetitshala

ngo1919 eMthwaku waza wayekusebenza eMatatiele phakathi kwamaHlubi kwisikolo semfundo

ephantsi iMasakala Wathi kamva wafuduselwa ukuba ayokusebenza kwingingqi yaseMabhobho

kamva wagqithela eLower Mvenyane kummandla wamaBhaca eMt Frere

UJolobe kudliwanondlebe noMahlasela umchazele ukuba abantu baseMabhobho babephila

ngendebe endala Babetshele kwiinkolo zakudala Imeko enje yamtsho wakhumbula uBishop

Mather owakhe wayititshala yakhe eyayimana ukumkhuthaza ukuba abhale incwadi (Sirayi

198519-20) Ezi ngongoma zisityhilela ngokuzalwa kwencwadi kaJolobe eyinovela UZagula

Olu luvo lungqinwa kule ncwadi nguJolobe xa ebalisa ngobomi belali ekwakugquba kuyo

iinkolo zobugqwirha ezinobungozi Kwakutyholwa nabantu ngokuthakatha Ukhanyiso

oluyimfundo nenkolo yobuKristu lwalufana nesibane esimlilo ulonzizayo Inkqubelaphambili

inqongophele

Kule noveli uZagula ayibhale eseTranskei ubumbe umlingwaniswa (okwanguye) oyititshala

efika kule lali isebumnyameni Yona izisa ukukhanya okuyimfundo nolwazi oluphelisa umoya

weenkolo ohamba neengozi zokusolana kwabantu ngobugqwirha ofukanywe kukumonelana

kwabantu Ngokwenza oko le titshala iphelisa iinkolelo ezidala imbubho kwanokwenzakaliswa

kwabantu ngezi zityholo zobugqwirha Le mizamo yeenguqu zobulumko eziza nale titshala

idiza ubunkcubabuchopho bukaJolobe kwanesimo sakhe esikwincwadi yenoveli ayibhale

esemtsha eneminyaka eyi-21 ukupapashwa kwayo Kule noveli athe wazibumba wangomnye

wabalinganiswa Wangulo mlinganiswa ungutitshala ulwa nokutyholana kwabantu

95

ngobugqwirha Kodwa lo mlinganiswa uyititshala akamnikanga gama Wenze njalo

nakwidrama Amathunzi Obomi apho wazibumba waba yilaa titshala ingenagama ikhuthaza

abafundi baye esikolweni bangancami kwanokuba baye nakwisikolo secawe ngeemini zeCawa

Kwincwadi yedrama yakhe le titshala ikwayititshala engumKristu yesikolo seCawe iphinde ibe

yititshala yesikolo semfundo Le titshala ingumlinganiswa ikwayiyo kwanomfundisi

njengakubomi benyaniso abe ebuphila uJolobe evelela abazali belokishi yaseBhayi

nabahlolokazi oomama obabodwa ukuba bangatyhafi kuzakulunga kwaye mabathi gqolo ukusa

abantwana babo esikolweni seCawe bakhuthale nasesikolweni Abonise nokuba ngenye imini

bayakuphakanyiswa yimfundo yesikolo kwaye nokuya kwabo esikolweni seCawe kunceda

nabazali ekwakhiweni kwezimilo ezintle basinde ezintolongweni nakwizenzo zobundlobongela

Olu lwazi lwenza umntu abone ngokumhlophe ukuba uJolobe ubekrelekrele eyile nto kuthiwa

yingqondi Oko kukuthi inkcubabuchopho umntu onobulumko nokwazi ukwenza izinto

zamandla ngaxeshanye zibe yimpumelelo zonke zonwabise nesizwe asibhalelayo ngaphezulu

Ikwangumntu onesakhono esisodwa sokubhala esiphezulu Ebekwangumntu oneziphiwo

zokwenza izinto ngendlela enomahluko kwanomntu oqhubelisa phambili ulwazi olwakhayo

noluphumelelisa nakwezemfundo

211 Intsebenzo yakhe eCiskei 1924-1925

UJolobe wagqiba ekubeni awuphuhlisa owakhe umgangatho wolwimi lwesiXhosa ukuze akwazi

ukusibhala kakuhle asithethe nakakuhle Waya kusebenza kwisikolo sasefama eNyarha

kwingingqi yaseKhobonqaba UMahlasela (19733) uthi uJolobe ubalise ukuba

wakhwankqiswa yindlela emanandi abantu baseBhobhotyane nabakwaMankazana ababesithetha

ngayo isiXhosa besithetha ngokuzingca okukhulu kulo mmandla wamaNgqika

Kwakhona uMahlasela ubalisa ukuba uJolobe ube esoloko enephupha lokuqhubela phambili

enxanelwe imfundo ukuze kuphuhliseke izinga lemfundo yakhe Ngoncedo lomfundisi uRevd

W Bald waseRhabe waphumelela ibanga leJC Ngo1928 uJolobe wabhala incwadana ethi

Indlela ezahlukeneyo Indawo yaseBedford ibaliswa njengendawo eyaba nomtsalane kuJolobe

ngenxa yendalo entle Kulapho wabona khona intyantyambo eyinyibiba iphakathi kwezixhobo

kuba kakade iNyarha ikummandla onamatye amakhulu yaye kulapho uJolobe wathi wahlangana

nondofa wakhe intombi yakwaNongogo uButhelwa igama (Sirayi 198521)

UJolobe waya kuba ngumhlohli kwisikolo soqeqesho-befundisa (Lovedale Bible School)

Wasebenza kuso kwade kwangunyaka we1949 Ukunqongophala kweemali zentlawulo

yabahlohli kwabanga ukuba ayeke ukuxelenga kwesi sikolo Ngethamsanqa wathi wafumana

96

umsebenzai kwisikolo soqeqesho zititshala eLovedale Training Collage apho wathi wafundisa

izifundo zesiNgesi nezokusebenza kwengqondo yabantwana kwanemethodi yokufundisa

ubutitshala (Sirayi 198521)

UJolobe bekusele kuchaziwe apha ngentla ukuba wabangumfundisi wala mabandla aseRhabe

alandelayo iJohn Knox Bokwe Memorial kwaNtselamanzi neDorrington Church yaseBhofolo

Waba ngomnye wee-chaplains zaseVictoria Hospital uSirayi wakhankanya okhankanywe apha

ngentla uchaze ukuba uJolobe wabalilungu lala maqumrhu alandelayo

PCSA General Assembly Committee for relations with Bantu Presbyterian Church for

1944- 1946

Kerk Session of the Lovedale Institution Churches since 1938

PCSA General Assemblyrsquos Committee for Union Churches for 1944 ndash 1946

Health Society ndash was its honourary Secretary and Treasurer for 1948-1949

Xhosa language Committee for 1949- 1959

Senate for Lovedale Missionary institution for 1953 ndash 1955

Lovedale Governing Council for (1954 ndash 1955

Department of Educationrsquos Xhosa Language and Literature Committee responsible for

revising Xhosa orthography in 1955

Waye kwalilungu le LovedalendashPress and the South African Outlook Commitees (Jolobe

1958 170) (Sirayi 1985 22)

Yayingumbono kaMqhayi noJolobe ukuba lungafi ulwimi lwesiXhosa lwemveli lubhange

lugqunyelelwe zilwimi ezifikayo kweli lizwe labo lokuzalwa Umzekelo bobani aba babhali

bathi bazibhala incwadi zabo ngesiXhosa besilwa ukucinezelwa kolwimi noncwadi lwesiNtu

basebenzela ukuba kungafundwa incwadi lwesiNgesi kuphela Lathi eli phulo lokuphuhlisa

imfundo yabantu abaMnyama lafikela ezandleni zikaJolobe ezinganamikhinkqi Laba

nokuphumelela ngenxa yonkuthalo kwanokuzinikela enkonzweni yokukhonza isizwe esiNtsundu

siphakanyiswe kanye ngokuthethwa ngumhobe wesizwe i-Afrika othi ldquoMaluphakanyiswe

uphondo lwayordquo UJolobe kubonakala ukuba waphila ngaphakathi kwakhe lomyalezo

nomthandazo wesizwe Wawulandela ngezenzo Wayiphakamisa ibhanile eluncwadi lwakhe

umbhali uJolobe Wasisebenzisa nesiphiwo sakhe sokubhala wanga ufunza edabini lempumelelo

esithi ldquoPhambili ma-Afrika imfundo sisixhobo sale mihla sokuziphilisa Huntshu Phambilirdquo

212 Izifundo neCumenical

USirayi (198531) ukhankanya ukuba uJolobe ube enomoya wothando omenza aququzelele

izinto zenkonzo Uthi wathi wavakaliswa umnqweno ongaphakathi wentliziyo yakhe kwiphepha

ekuthiwa yi-Zambia Church Press Agency (1974) apho avakala esithi owona mnqweno

usentliziyweni yakhe kukudala ubumbano ngokuthi kubekho intlangano yoonyawontle bemvaba

97

ngeemvaba apho Olu luvo lungathi lushukuxwe khona Kwakhona kwakweli phepha

kuvakaliswe eli phupha lakhe lingentla ngala mazwi alandelayo

He (Jolobe) still hopes to see the

Day when all churches will not only

Work together but enjoy organic

Union as well

UJolobe wathi wasebenzela ukufezekiswa kwalo mnqweno wakhe ungentla wobumbano

lwamaKristu eemvaba ngeemvaba Wonyulwa kwiYunivesithi yaseFort Hare ukuba abe

ngusihlalo weSCA (Student Christian Association) ngo1928ndash1929 Uthe nasemva kokuba

eziphumelele izifundo zakhe ngo1931 waqhubekeka nokuphumeza womnqweno wakhe

wobunye bamabandla ngokuthi aphikele ukuba lilungu lwalo mbutho Waza ngo-1936 wanyulwa

wayakumela yonke iAfrika equlethe amasebe eSCA endawo ngeendawo kule ngingqi

kwintlangano kazwelonke eyathi yabanjelwa eMysore kwilizwe lase-India

Kwakhona wathi wanyulwa wangunoBhala noNondyebo weCiskei Missionary Council

Umsebenzi walo mbutho wawuquka umanyano lwamakholwa Ngo1959 wabuya weza

kuxelenga eBhayi eqhubeka neenkonzo zakhe zobufundisi Kwangalo nyaka wajoyina

intlangano yeemvaba ngeemvaba eyathi yabizwa ngokuba yi- Interdominational African

Ministersrsquos Association of South Africa (IDAMASA) Lo mbutho injongo yawo ephambili

yayikukudala ubudlelwane nentlonelwano yamabandla ngamabandla (Sirayi 198531)

Kubalulekile ukwazisa ukuba uJolobe wakhe wanguMongameli wombutho obizwa ngokuba

yiCape Midlands Region Akaphelelanga apho ngo1966-1969 uJolobe uphinde wanyulwa

wanguMongameli jikelele wombutho IDAMASA (Sirayi 198532)

213 Ibali likaVuyo ngotata wakhe uRhanisi Jolobe

UVuyo intombi kaJolobe nomafungwashe wakhe ubalise ukuba uJolobe wazalelwa eNdwe

ngomhla wama-25 kuJulayi 1902 wasweleka ngoMeyi ka-1976 wangcwatyelwa eMthatha

2131 Abazali azalwa ngabo

Uqhuba abalise ukuba uyise uRhanisi uzalwa nguJames Jolobe owayengumfundisi waseWesile

Umama kaJolobe igama lakhe ngu-Emily elesiNtu nguNobethu ozalwa kwaMakhohliso

kwisizwe sabaThembu Uchaze ukuba utotomkhulu wakhe ongutata kaRhanisi Jolobe yena

igama lakhe yayinguHans bona bahlala eNgqushwa (Vuyorsquos Journal 2013 Sirayi 1985)

UVuyo ukhankanye ukuba uninzi looJolobe lufumaneka eTsomo bambi eMatatiela Kwakhona

uyise uJolobe umchazele ukuba utata wakhe wayenomzi efuyile iinkomo eCala waza kamva

98

wafuduka esiya kwenza umsebenzi wobufundisi eMatatiele apho Lwathi lonke usapho lwakhe

lwanyanzeleka luye kulo mmandla mtsha axelenga kuwo

UVuyo uqhube wathi emva kwethuba uyise kaJolobe utatomkhulu wakhe wathabatha

umhlalaphantsi waya kuhlala eBrandford Uhambisa athi babethi bamtyelele khona kunye

nabazali bakhe beyokumbona kwaye waye enobubele kubo bonke abazukulwana bakhe

Ukhumbula ukuba wayeye athi xa enzelwe ikofu kusasa enzelwe ngeza komityi zinkulu kakhulu

kuba waye engathandi ukuqala aphunge yedwa Wayenesithethe sokumana eyigalela esosareni

ngezavenge aze amane ephungisa yonke loo milonyana mincinane yabazukulwana bakhe

UVuyo usakhumbula ukuba oomolokazana emzini katatomkhulu wakhe babethi

batshintshiselane ukwenzela utatomkhulu wakhe ikofu kusasa

UVuyo naye kwelakhe ibali uyangqina esithi uyise wakhe uJolobe umbhali wababalisele ukuba

babesuka eNtla besisizwe samaHlubi Bathi bawushiya ummandla wokuzalwa iThukela ngenxa

yeemfazwe

Kuyakhumbuleka ukuba kwincwadi yakhe uJolobe ethi Amathunzi obomi (1957) uye

wayinikezela kubantwana bendlu kayise xa bebonke wabacwangcisa ngokulandelelana kwabo

wenjenje Lennox Emma Dugald Angelina John Sarah Bridgett Monde noPeggy Kwakhona

uVuyo usichazele ukuba umama katata wakhe uNobethu Emily wazala abantwana abasixhenxe

abangaba ULennox (Rhanisi okanye James) Emma Dugald Angelina John Sarah

Akusweleka umama katata utatomkhulu watshata umfazi wesibini owaye bizwa ngokuba ngu-

Mem Yena wabeleka abantwana abathathu abelekelane ngolu hlobo uBridgette uMonde

noPeggy Ubalise kwanokuba umkhuluwa kaRhanisi uLennox watshata uLinda Makiwane

isiduko uMagambu U-Emma waza wanguNkosikazi Mzozoyana UJolobe yena watshata

uMarhadebe uJeanne Buthelwa Nongogo u-Angelinah yena wanguNkosikazi uJafta

UVuyo intombi kaJolobe ubalise enika imbali yokuba uJohn watshata uEunice owayeyintombi

yakwaRhadebe nowathi wazala abantwana ababini abangamawele waza wasweleka emva koko

Abo bantwana bafunda baza babangoogqirha Emva koko uJohn wazeka enye inkosikazi egama

layo linguStella nayo ibe izalwa kwaRhadebe UStella yena akazange abenabo abantwana

USarah yena wathi wendela kwaMashologu emaBheleni UBridgette yena uchaze ukuba

usaphila Ukhankanye ukuba utatomncinci wakhe uMonde waye engumzabalazi omkhulu

nomlweli wenkululeko yomntu omnyama phantsi kombutho iPAC

99

2132 Izinto ebezithanda uRhanisi Jolobe

(i) Ukutya abekuthanda

Amasi nemifuno Umvubo wesonka namasi waye ewuthanda kakhulu Wayethi akugqiba

ukuwutya athande ukuthoba ngamasi oqobo Kwakhona waye eyithanda imifuno neziqhamo

(ii) Amaqegu akhe

Amaqegu yayizizithuthi awathi wazisebenzisa kwiihambo zakhe nabe ezithanda Esokuqala

yayilihashe lakhe Waza wathenga isithuthuthu Wayezithanda ezi zithuthi Waza kamva

wazithengela imoto ekwakusithiwa yi-Ranger Kwaza kwagaleleka eyona moto eyayisefeshinini

ekuhlaleni ekwakusithiwa yiMazda Wazikhuphela yona ebhokisini kwaye waye eyithanda

kakhulu

(iii) Ingoma UVuyo ubalise ukuba utata wakhe uJolobe ebeyithanda ingoma kakhulu

nangona yena ebeliyilo nje Isimanga kukuba ebemva umntu oyilozayo ekwayaleni aze

akhuthaze ukuba ancedwe Ingoma yakhe ebeyithanda kakhulu ukuyicula ikwiculo laseRhabe

kunamba-94 Liculo elithildquoNdimthanda uMkhululi wam owandizela noxolo phakathi kwam

noThixo wamrdquo Thina bantwana bakhe besilihlonele kakhulu eli culo lakhe abethanda ukulicula

nathi ekhaya

(iv) Ubunye bekhaya nomthandazo wangokuhlwa

Isidlo sangokuhlwa waye thanda ukuba sityiwe lusapho lonke luhlale etafileni kuba kusasa

nasemini abantu benza amaxhashixhashi ukuya esikolweni nasemisebenzini kunzima ke ngoko

ukuhlangana Kanti sona isidlo sangokuhlwa nesasemvakwemini ngosuku lweCawa uJolobe

ebethanda zityiwe kunye etafileni ukuze usapho luphefumlelane ngemiba ethile Enye into

uJolobe ebe engumntu wocwangco Ixesha ebelixabisile Ebethanda ukwenza izinto kuselithuba

Ethanda nokuba usapho lwakhe lube nexesha lokuphumla Umzekelo ubesiphangelisa

asiphuthume ngexesha mna nomama esibhedlele Umzi kaJolobe ubupheka ngoMgqibelo

kungaphekwa ngeCawa Okanye ebeye ayalele ukuba kungaphekwa aze asuke alukhuphe usapho

lwakhe lutye ehotele alonwabise

100

2133 Utyalo lweembewu zobuthandazwe kulutsha

1) Esikolweni Inkqubo zolawulo ezikolweni apho ebexelenga kuzo

Ubuthandazwe bukaJolobe bufana nobukaMoses eYiputa butyhilwa zezi ziganeko zilandelayo

Babungumlilo obomvu ovuthayo ongacimiyo ezibilini zakhe Waphakamisa ukuzazi kwanokuba

bangoobanina abantwana abafundisayo

UVuyo uqhube wabalisa wathi ngexesha uyise ayititshala wayesithi uluhlu lwamagama

abantwana kwirejista yakhe alucwangcise ngamagama abo emvelo neefani zabo

Ebengasebenzisi amagama esiNgesi xa ebiza abantwana abafundisayo Ubesithi xa umntwana

efuna ukusebenzisa igama lesiNgesi uJolobe ambuze athi Umama wakho xa ekubiza ekhaya

ukubiza ngelo gama nardquo Umzekelo ldquoIngaba uthi ldquoBeatricerdquo- Umntwana aphendule ldquoHayi

titshala uthi- Pumlardquo ldquoNantso ke indlelardquo Atsho ke utitshala uJolobe

2134 UJolobe ujongwe yintolongounceda unceda abazabalazi benkululeko yama-Afrika

Ngexesha localucalulo kwakukho amapolisa awayesaziwa kwiilokishi ezinje ngaseDuncan

Village eMonti ngokuba sisi -special branch Loo mapolisa ayesithi akuva ukuba abantu abathile

baziwa njengabazabalazi aphande ngabo kwaneendawo abahlala kuzo baze bathi bakubafumana

babavalele ixesha elingaqingqwanga Inkoliso yolutsha yayisithi shwaka ingaphinde ibonwe

Abantu abaninzi babhaca bawashiye amakhaya abo bahamba bencathama ezindaweni ukwenza

iingxoxo neentlanganiso zabo Ezi ndawo kuzinyelwa kuzo zazibizwa ngokuba ziindawo

zomtshotshaphantsi (underground) Babehlala kuzo besindisa ubomi babo UVuyo ubalise

kwanokuba uyise naye waphoseka kancinci ukuba angavalelwa entolongweni wayesengozini

kuba abakwantsasana bathi bandwendwela inkonzo yakhe eshumayela bafika ebalindele

washumayela loo mini ngodlwabevu lwentshumayelo baphela bemamela intshumayelo ekucaca

ukuba yachukumisa imiphefumlo yabo sisakhona sakhe esabamba umdla wabo bahamba

bengathi abazazi ukuba bebeyokwenza ntoni na eCaweni kaJolobe UVuyo ubalise ukuba igalelo

likayise ibe lelikhulu ngokuthi abonise uvelwano nomanyano ekulweni inkululeko nengcinezelo

yomntu oMnyama ngenxa yomyalelo awawunikayo ebandleni ukuba icawe endala yesaRhabe

eyayiphantsi kolawulo lwakhe nengingqi yakhe ihlale ivuliwe Kucaca ukuba ngale ndlela

wayelungiselela abazabalazi ukuze babenendawo yokuzimela xa besukelwa lutshaba

101

2135 UJolobe ubonisa uthando ungcwaba ulutsha olungahambi cawa

Uqhube wakhankanya ukuba abanye abefundisi babethi bale mpela ukulungcwaba ulutsha

obelungayihambi inkonzo xa abazali balo befuna uncedo kubefundisi ukuba lufihlwe

lwakubhubha ngenxa yeemeko zobomi Yena uJolobe ngokukaVuyo wazinikela ukwenza

inkonzo enesidima yokulungcwaba ngesidima kuba kuye lwalubalulekile eluthanda enovelwano

waza wamana ukubonisa inceba kulo Kubonakala ukuba wayezikhumbuza iliZwi lesiBhalo

elithi ldquoBavumeleni abantwana beze kumrdquo Akuthethayo uVuyo kuyinyaniso kuba enkonzweni

eyayikhokelwa nguJolobe isentle nanamhlanje nesaphethwe kakuhle kunene kukho umfanekiso

omhle eludongeni obonise umalusi ephethe isagweba sakhe ekunye nezimvu zakhe zisitya ingca

kumadlelo aluhlaza kufutshane nomfula opholileyo Kubonakala ukuba uJolobe ebeluhlonele

ubizo lwakhe Loo nto yamenza wahlala ebaxabisile bonke abantu abadala amaxhego

oomakhulu kwanabantu abatsha kuba ebazi ukuba bazizimvu zakhe Oku kubonisa

ngokumhlophe ukuba ebeluphila ukholo lwakhe

Kanti nabantu abaselayo ebengabajongeli phantsi ebebonisa ukubaxabisa nabo abamkele

ecaweni UVuyo ukukhankanya ukuba uyise ebesithi emva kwenkonzo ayalele inkonzo ukuba

luphiwe ukutya kuba efuna ukuba lungemki lulambile UJolobe ubonise isidima esikhulu

kulutsha ngokubanzi wabonisa ukuba nalo lubalulekile

2136 Umyalelo onzima nokugaleleka kwe ldquoBantu Educationrdquo kwimfundo yabaMnyama

UVuyo usazise ukuba kwathi nje kuvakale isindululo semfundo yomntu oMnyama (iBantu

Education) kweli lizwe wacaphuka kakhulu uJolobe utata kuba wayeluthanda uhlanga lwakhe

oluNtsundu Wazixelela ukuba akazokuba sisixhobo sokusetyenziswa ekudaleni ngakumbi

ingcinezelo nasekuthobeni umgangatho wabantwana bama-Afrika Urhulumente woMzantsi

Afrika wagunyazisa inkqubo yocalucalulo lwabantu abaNtsundu enyanzelisa ukuba abaMnyama

bafundiswe imfundo ephantsi kuneyezinye iintlanga Wathi kwangako uJolobe wayeka ukuba

ngumfundisintsapho kwisikolo awayefundise kuso Akazange ayithathe nemali yakhe yepenshele

yexesha leminyaka eliqela awathi wayisebenza exelenga phantsi kweSebe leZemfundo

2137 Ukushiya iinkonzo yobutitshala ezikolweni

UJolobe wathi kwangako wayeka ukuba ngumfundisintsapho kwisikolo awayefundise kuso

Akazange ayithathe nemali yakhe yexesha leminyaka eliqela awathi wayisebenza exelenga

phantsi kweSebe leZemfundo Kwangoko wabhala incwadi eyazisa ngokuwushiya kwakhe

umsebenzi wobutitshala Wayithi thaca kwiSebe lezeMfundo laloo maxesha akathatha naloo

mali ebekwa elugcinweni yepenshele Ngokucacileyo uJolobe wazixelela ukuba akazokukwazi

102

ukunyanzelwa ngetshova ukuba afundise abantwana nolutsha olungama-Afrika akowabo

imfundo engezantsi kunale yena awayifumanayo Waqhubeka nobizo lwakhe lokuba

ngumlungiseleli kwanomsebenzi wobuNyawontle olwalulubizo lwakhe kakade ngaphambi

kogabadelo lwentswelobulungisa yokucalucalulwa ngamandla kwabantu abaMnyama

Apha sibona igqange lomlilo lobukhalopha nobuthandazwe uvutha ngaphakathi kuJolobe kanye

ngokufanayo nomlilo wobuthandazwe kwikroti uMqhayi owathi yena wathi wala kwema ngaye

ukuba anyanzelwe liZiko LeMfundo ngexesha lakhe ukuba afundise abantwana abaNtsundu

izifundo zembali ezingeyonyaniso ezimalunga nobuzwe babo abe yena Mqhayi ebazi poqo

ubuzwe nembali yamaXhosa Watsho wazibeka phantsi iintambo zobutitshala Ezinye zezi mbali

ngokuqinisekileyo wathi waziva koobawo bakhe Umzekelo uMqhayi waye eyimbongi yesizwe

ebonga iinkosi kwaye wasoloko ehlala nazo kuba uyise wayeliphakathi lasebukhosi beeNkosi

kwakunye nabanye abantu abakhulu (Mqhayi (1974) Gerard 197153) Loo nto yabangela

ukuba abengoyaziyo iminombo kwanezibongo zeenkosi amaphakathi amakhulu kwanezihandiba

ezingabantu abakhulu ababekekileyo Umzekelo uye wabonga UThembeka intombi kaSoga

intombi yasebukhosini wathe yinjengele ngenxa yobuqhawekazi bakhe ekuphakamiseni kwakhe

isizwe nangezixhaso zokutya nemfundo

Wathi uzalwa kwaBhomoyi kwaCedume kwaZondwa kwaNdaba ebaThenjini Wade wabonga

neTshawe laseBritane walixelela ukuba iyaxaka inyaniso eliza nayo kweli lizwe

neliyishumayelayo yokuba athi xa esiza kumkani aphathe ibhotile yotywala liyidibanise

nombhaxa kwakunye neBhayibhile (Mqhayi 194359Gerald 197161)

2138 Izinto ebengazithandi uJolobe

i) Ukuphoswa kwengqeqesho ebantwaneni ngabazali

UNomvuyo umchaza uJolobe njengomzali obengadibani nomntwana ongenambeko Ekhayeni

ebengazange wayisebenzisa intonga ukweluleka umntwana kodwa xa ethe waphuma

emgaqweni into ebeyenza yile Ebembizela e-ofisini yakhe amnike isitulo ahlale aze ke athethe

naye ngendlela efanelekileyo Umntwana ebephuma kuloo ofisi elila ezidanele kwaye

neenyembezi eziphethe ngezandla ngokungathi ubethiwe ngenxa yamazwi oluleko ebethi

uJolobe awasebenzise xa ethe wophula imigaqo ebekiweyo yekhaya Umntu xa athe wabizelwa

e-ofisini ebengabuye ayiphinde into ayenzileyo UJolobe ebelubona luyimfuneko ululeko

lomntwana Ebembona umzali ongamelulekileyo okanye ongamqeqeshiyo umntwana wakhe

njengomzali ongamthandiyo umntwana wakhe kuba uyakuphela eyingxaki esizweni Kuyacaca

103

ukuba ngokukaJolobe umntwana ufanele ukuba abelibhongo elivuyisa abazali nesizwe sakhe

nangona abanye abantwana baye banxaxhe nje

(ii) UJolobe nokungabuthandi kwakhe ubumdaka nobuvila

UVuyo ubalise ukuba uyise uJolobe ebengabuthandi ubumdaka Ekhayeni labo bekubakho

nabantu abancedisayo ukugcina ikhaya licocekile ngaphakathi nangaphandle Nabo babelicoca

ikhaya labo URhanisi ukhulele ekhayeni apho umama wakhe ube ekhuthele ekhuthaza ucoceko

ekhayeni nentlalo entle yobomi boxolo Olu luvo luchazwa kumbongo wakhe ongomama wakhe

(Jolobe 193679-89) Kwaye unina ubeqhuba inkqubo zokuxhobisa amakhosikazi ngolwazi

lokugcinwa kwamakhaya emahle kwanempilo yamakhaya intle inempumelelo UVuyo uthi

abazali bakhe bakhuthaza ukuba bonke abantu basebenzisane ekwenzeni ikhaya licoceke

kungabikho misebenzi yabelwa abantu abathile kuthiwe abanye abanakuyenza into ethile Lo

yayingumthetho wekhaya (Vuyorsquos Journal 2013)

Ezi mbono zide zondela engqondweni kaJolobe kuba uthe xa ethabatha inkosikazi wathabatha

inkosikazi efana nomama wakhe onothando nokhutheleyo nongumongikazi ophakamisa intlalo

yococeko empilweni yakhaya nangokubanzi Ngoku siyabonakala isizathu sokuba abantwana

abakhulayo ebenzele imibongo yokuthanda ucoceko babuthiye ubuvila nobumdaka neempukane

iintakumba iintwala iincukuthu kungokuba ufune bakhule bekhuselekileyo kwizifo babesisizwe

esiphumelelayo (Jolobe 1970 1957)

Ngaphezulu inkonzo awayikhokela elapha eBhayi esentle isacwebezela umgangatho

ngokuphathwa kakuhle kwayo ibonise imizila yeendawo ezintle apho uJolobe ebeshumayela

khona aphinde anika neemfundiso ezakhayo kunye nenkosikazi yakhe

(iii) UJolobe nokungathandi kulityaziswa UVuyo ubalise wathi ldquoUDaddy ebengathandi

ukuhamba emisa aphazanyiswe xa eseluhambeni eqhuba imoto Sasimazi ngoko ke Sasiye

sikhawuleze ukuya ngasese xa siza kuhamba naye siyokubetha amanzi phambi kokuba sikhwele

emotweni ngaloo ndlela sasisebenzisana nayerdquo

2139 UJolobe nochaso lwempathombi kwabantu baseTyhini

UNomvuyo ubalisa ukuba bona bengabantwana bakaJolobe abazange bababone unina noyise

bexabana phambi kwabo Kwakhona abazange bambona nakanye ephakamisa isandla

kwinkosikazi yakhe UVuyo ubalise wathi umfana othile wathi wabetha umakazi wakhe owaye

engudade bomama wam Wacaphuka utata kakhulu wenza into ngaloo nto Loo mfana wafumana

ukwelulekwa wazithoba wacela uxolo UVuyo Ukhankanye ukuba mama wakhe ebemthanda

104

uyise emxabisile Xa ebesenza izinto naxa athatha izigqibo uyise uJolobe ebeye athethathethane

nenkosikazi yakhe Kanti nabantwana bakhe ebehlangana nabo ave nezabo izimvo ngezigqibo

azithathayo

21310 UJolobe nomtshato wakhe nenenekazi lakwaNongogo

Umtshato kaJJRJolobe nenkosikazi yakhe waba ngonyaka ka1936 Basibalisela ukuba

wawumkhulu kakhulu WawungoLwesibini ezintsukwini Bathi kwamisa iimoto kuba

babehamba eMain Street eBhayi Umtshakazi wayenxibe ilokhwe entle emhlophe notata emhle

ecaleni kwakhe Abafoti besiStudio sakwaFrik eBhayi abazange bazibambe bathatha iifoto

zomtshato Umbhali uMama bachaza ukuba owathi waqeqeshwa nguJolobe ekubhaleni imibongo

wayekho eyintatheli efota nokufota Emva koko wathi wabhala inqaku kwiphephandaba

elimnandi ngomyeni nomtshakazi abathe bagqwesa ukuba babahle oku kwanendlela

ababekhangeleka ngayo ngaloo mini yomtshato Usichazela ukuba loo ngxelo intle yadala

ubuhlobo obukhulu phakathi koMnumzana uMama kunye nosapho lwasekhaya Waza wamana

ukutyelela abazali bam Nabantu bendawo yokufota yakwaFrik nabo emva komtshato bathi

bazisa uluntu ukuba uMfundisi uJolobe ube etshata nentombi egama linguButhelwa

yakwaNongogo engumongikazi

UJJRJolobe noButhelwa basichazela ukuba babonana kakhulu e-Dikeni apho wayesenza khona

izifundo zokonga kwisibhadlele-eLovedale umama wam uButhelwa ehlala kwamalume wakhe

uGqirha DDT Jabavu Babalisa ukuba uMalume wakhe wayenokholo kuJJR kangangokuba

wayede amcele ukuba amgadele umzi wakhe xa engazokubakho

21311 Usizi lwabantu mhla walishiya iDike esinga eBhayi ngo1959

UVuyo ukhumbule ukuba uJolobe nenkosikazi yakhe bathi bafudukela kwakhona eBhayi

ngo1959 abantu basekuhlaleni eLovedale bakhathazeka kakhulu bakwaziswa ngolu fuduko

kukaJJR Jolobe nobonwe eyintsikelelo enkulu kwingingqi yabo kwanokushiywa kwabo

yinkosikazi yakhe eyayingumongikazi omkhulu Igalelo likaJolobe kule ngingqi kukuba ube

nguMfundisiliZwi efundisa esikolwni iLovedale Bible School nakwiTraining Department yesi

sakhiwo Ebengaphelelanga apho ebekwangumfundisi ekhokela namabandla amabini emnye

aseRhabe kwaye engumfundisi ophumelelayo nogqwesileyo kubhalo loncwadi

Kuvakele ukuba naye unkosikazi uJolobe naye uthe wanegalelo elikhulu kwisithili saseLovedale

ingakumbi iLovedale Hospital Kwesi sibhedlele kulapho wathi waphumelela izifundo zabaqala

ubungokazi waza wenyukela phambili wangumongikazi opheleleyo nobhalisiweyo ngo1937

Ngo1941 uye wafumana ithamsanqa kwakhona lokonyuselwa ukuba abe ngumongikazi

105

ophezulu obizwa ngokuba nguSister Ngaloo ndlela wathi waphakathi koomongikazai bokuqala

eMzantsi Afrika ukufikela kweli nqanaba Ngo1951 wathi waphinda wanyuselwa wawela waya

kwenza izifundo eziphezulu kunyango lwesifo iTB Wathi wathiwa jize ngesatifikethi

sokuphumelela izifundo zakhe waza wabuyela kwakhona kweli lizwe ngomnyaka ka1952

Wanyulwa wangumhlohli kwizifundo zokonga kwesi sibhedlele sedolophu yaseDikeni Noko

kunjalo abantu bebuhlungu ngokushiywa kwabo ngabantu ababathandayo bathi babanqwenelela

impumelelo novuyo kwingingqi abaya kukhonza kuyo (The South African Outlook October 1st

1959)

21312 Uthando lukaJolobe nolwenkosikazi yakhe

UVuyo Jolobe unike le ngxelo idala umdla Wathi

UJolobe utata ebemthanda kakhulu umama inkosikazi yakhe kangangokuba ebeye

amphathele izinto ezimnandi xa avela edolophini Umama ebethi asiphe kuloo mphako

singabantwana bakhe Phakathi kwawo ebangayishiyi itshokolethi ebeyithanda kakhulu

kunye nentlanzi umama Umama ebemthanda utata kakhulu embekile emkhusela ukuba

singamgxoleli thina bantwana simphazamise xa abhala esitadi Utata uJolobe

ubeluthanda usapho lwakhe ade alukhuphe alutyise eziholetele xa emi kakuhle ngezinye

iimini uluphumze ezimbizeni Kwakhona utata wayithengela inkosikazi yakhe

ayithandayo imoto entle kakhulu waza umama wabangomnye wabafazi bama-Afrika

ambalwa ayeneemoto ngezo mini Abantu babeye bambuke xa eqhuba kuba wayemhle

efaneleka enowonga Wayenxiba kakuhle umama ezithanda afake ikawusi ldquoinylon

stocking kunye nelipstic elinenekazi Wayesisibonelo kumanesi aqeqeshwayo esibhedlele

ethandwa nangamalungu ecawa ngobubele

UVuyo uthi utata wakhe umbongo ldquoInyibibardquo wawuqamba ngenxa yokuthabatheka bubuhle

bukamama wakhe Ubalisa ukuba naye wayemthanda kakhulu unina Ngobuhle waye

eyinzwakazi emanzrsquoandonga ecikiziwe Ibala lakhe lalimhlophe kanye njengenyebiba emhlophe

ethanda ukunxiba kakuhle ethanda nokunxiba imibhaco yakwaNtu ngamanye amaxesha xa esiya

edolophini ekuthanda nokuthunga enomatshini wokwenza impahla

UMahlasela ubalise ukuba wayeye aye emzini womhlobo wakhe uJolobe eyokuqonda ngezinto

ezithile kumbhali noMfundisi Ubalise ukuba inkosikazi kaJolobe yayiye ibonise Ubuntu

nobubele emzini wombhali uJolobe azive naye emkelekile (1973 Isinikezelo) Yiyo loo nto

uJolobe wayeyithanda kakhulu kangaka-bubuntu bayo Oku kwathi kwadala ukuba amthande

ngaphezulu umongikazi oyinkosikazi yakhe kunye nabo bonke abongikazi besibhedlele

106

saseDikeni apho inkosikazi yakhe yayixelenga khona inguMongikazi omkhulu nohlonitshiweyo

Olu thando lwamdala uqambo wabonisa ixabiso labomongikazi esizweni Wabhala wathi

Amaganyana akhe lo mntwana wemfesane

NguNokunyamezela Nonceba Nobulali

NguNongqikelelo Nobubele Novelwano

NguNokuthembeka Nokuphapha Nobuchule

UmOngikazi

Kwintlungu zemizimba evikivekileyo

Obakhe ubuchule buba nengqikelelo

Unesibindi nenceba Ekuphatheni kwakhe

Izandla zibe ngathi buboya ukuthamba

UmOngikazi

Kwabaxakwe kukutya umqalrsquo ungaginyi

Ubafunza ngamajelo oqhoqhoqho ngomonde

Ujongrsquoukuhlangula bungabalekrsquoubomi

Uzingisa amaxa ajokise imihla

UmOngikazi

Lo mbongo ungentla uqanjwe nawo nguJolobe waza kwakhona umbhali uMama

wawuxokomezela kwincwadi yakhe yemibongo awathi wayipapasha ngo-1951 kwincwadi yakhe

ethi ldquoIndyebo kaXhosardquo (195112) Wonke ubani angangqina ukuba lo mbongo ungumzekelo

woqhagamshelwana loncwadi lulaJolobe kunye nobomi bakhe athe wabuphila kwaye ungqina

ekuthethileyo le mbongi kuScheub (196758) kuba ezantsi kwesihloko salo mbongo uthi

Abongikazi uJolobe ubhale lombhalo wazisa abafundi bakhe ldquoUmhobe ondululwe kukubona

ukusebenza nokuziphatha kwabongikazi besiBhedlele saseLovedalerdquo Ngokungathandabuzekiyo

uVuyo nonina bayabandakanyeka

107

21313 Ubudlelwane bukaVuyo nabazali bakhe

UVuyo wasibalisela ukuba umbongo kaJolobe othi ldquoUmbongo webhadirdquo wawubhala kuba

elindele ukuzalwa kwam uthi wathi kumama wam uMaRhadebe ogama linguJeanne ukuba uye

wabeleka umntwana oyinkwenkwe okanye intombazana igama lakhe iya kuba ngu-ldquoVuyordquo

ldquoNgenene ndakuzalwa wathi ndinguVuyo kuba esithi ndiluvuyo lweliso lakhe Igama elipheleyo

lam ngu ldquoVuyolwelisolamrdquo ngamanye amaxesha xa undibiza ngesiduko sakhe athi

ldquoMakheswardquo

Akuthethayo uVuyo kwenza umdla kuba uJolobe ugcobile kakhulu kulo mbongo

ngokundwendwelwa lelibhabhathabe limakhwezi khwezi iingubo zalo ngobuhle neli mzisele

uvuyo nochulumanco kuba uye wayihombisa ngempinda-mqolo eyingoma emnandi egxininisa

ivakalisa olu vuyo xa isithi ldquoVuyo lweliso lamrdquo ekupheleni kwezitanza ngazinye UJolobe ube

engumhlobo omkhulu wam esithi ndiyintonga esekhosi kuye

UVuyo ubalise ukuba yena wayefuna ukuba nguGqirha kodwa umama wakhe

owayengumongikazi omkhulu wabona ukuba angangumongikazi omkhulu ngokubona isakhono

sakhe sokuthanda ukonga Waza ngenxa yakhe wawela kwicala lokuba abengumongikazi

oqeqeshiweyo

UVuyo ukhankanye ukuba bobabini abazali bakhe bayiphakamisa kakhulu imfundo bonke

abantwana babo babangabafundileyo Ukhankanye ukuba babangabantwana abathathu kubazali

bakhe Owesibini ongumfana ogama linguFikile uye wabaligqwetha waza owesithathu

oyintombazana ongu-Ayanda yena wabangugqirha osebenza Phesheya kolwandle

Babanomzukulwana ogama linguMyezo ongunyana kaVuyo owathiywa nguJolobe ngegama

lencwadi yakhe ayithandayo ldquoUMyezordquo U-Litha ibelelinye igama lakhe lesibini athe waliphiwa

ngumakhulu wakhe uNobandla nalo ligama lencwadi yakhe yemibongo eyonwabisayo ldquoIlithardquo

UMyezo naye ufunde waligqwetha Omnye umzukulwana obe embekile utata ethandwa

ngutatomkhulu wakhe uJolobe nguWonga Jolobe ongunyana kaFikile nobe emthanda kakhulu

utatomkhulu wakhe nodadebobawo wakhe uVuyo Yena wabangusomashishini omkhulu apha

Bakho baliqela nabanye abazukulwana bakaJolobe abaphumeleleyo

(i)Umvuzo wam ndakwamkela Vuyo uyabalisa wathi

Ukwamkela kwam zonke iinyanga umvuzo kwindawo endaqala ukusebenza kuyo

ndandiyisa imvulophu yam yomvuzo kudaddy kwisistadi sakhe injalo

ndingayiqhaqhanga Wayethi abulele aze ke uyise abulele ahambe ngemoto

108

ayekundibhatalela onke amatyala am Aze ke abuye ayifake imali eshiyekileyo

ayibuyisele emvulophini andinike ndiyisebenzise ngokuzithandela kwam enye ndiyivale

(ii) Uqhagamshelwano lukaJolobe nomafungwashe wakhe uVuyo

NgokukaVuyo ubalise wathi utata wayenesiphiwo sokundazi xa ndingaphathekanga kakuhle

kwindawo endikuyo okanye xa kukho into embi endehleleyo Unina wakhe uJeanne wamxelela

ukuba ubethi xa elele athethe ebiza igama lakhe yena Vuyo UVuyo ukuxhasa elibango ubalise

elibali

Kwathi ngenye imini ndixelenga ebusuku kwesinye isibhedlele Ndathi xa ndiphuma

ndigoduka kusasa ndabona imoto kamama ipakishwe kwindawo ezipakishwa kuyo ezinye

iimoto Ndathi ndosothuswe yileyo Tyhini Nanko umama ephuma ngobungxamo esiza

kum Wathi nje akufika kum akazange athethe zinto zininzi Wandicela qha ukuba

ndikhawuleze ndikhwele sigoduke kuba ndiyafuneka ekhaya Ndaqonda kwangoko ukuba

kukho undonakele Endleleni umama wam wandichubela iindaba yokugungaphili

ngamandla kukatata kwaye akanawo namandla kwanalo okutya Ndathi nje ukuba

ndingene endlini andibone wathi ldquoTyhini ufikile Kwatsho kwalungardquo Wathi

bekusithiwa ebengasatyi watsho wanomdla wokutya akuninikwa

(iii) UJolobe ngutata omamelayo kwanomhlobo kubantwana bakhe

UVuyo ubalisa ukuba waqhubeka ukuncokola noyise Wabonakala efumana amandla Wathi

akunikwa ukutya watsho watya bekusithiwa akasatyi Uthi ezi zinto zazisoloko zithi zakuhla

zimana zibamangaza yena nonina Atsho esoleka ngala mazwi

Enye into endandiyithanda kakhulu kutata kukuba utata wayeliqonda igama elithi ldquotatardquo

okanye ldquodaddyrdquo intsingiselo yalo ukuba iyintoni na umzekelo ngulo Ndandiye ndithi

ndakuba nengxaki ndiye esitadi sakhe ndicele ukuthetha naye ndibuze okanye

ndimbalisele nangantoni na endifuma ukuyiqonda kuba u ldquodaddyrdquo waye mamela aze

andinike amacebiso aphilisayo Utata wayenelizwi elimndi elithambileyo xa ethetha

Kanti nabafazana befemeli bezizalwana efemelini yethu babeye bayo kukhalaza ku

ldquodaddyrdquo bakungaphathwa kakuhle ngabayeni babo kwaye amadoda efemeli ayemoyika

embekile engathandi ukungqubana naye emazi kanjalo Wayethi u ldquodaddyrdquo bakufika

athi mabenziwe bahle balungiswe neenwele zifrerhwe banxityiswe kakuhle babebahle

okwenene abafundise ukuba baziphakamise bahlale bebahle bangavumi ukuphatheka

kukubi Weyethi ayilwele impatho entle yabo nabo bemthanda kakhulu Olu luthando

lukamama kutata nolukatata kumama

109

21314Umhlalaphantsi kaJolobe

Intombi kaJolobe uVuyo ibalise ukuba uJJRJolobe wakhetha ukuhlala Phesheya kweNciba

(Transkei) eMthatha akuthatha umhlalaphantsi wakhe kuba wabona iyeyona ndawo izolileyo

kuba wayefuna ukuphumla EBhayi ngenxa yokuba esaziwa gqitha wabona ukuba akanakuze

akwazi ukuphula kakuhle Kwakhona wabona enganakukwazi ukuthi hayi angabancedi abantu

xa besiza befuna uncedo kuba bemazi ukukhathala kwakhe ngabantu abacinezelwayo mihla le

Kanti naye wayesoloko ehleli emngciphekisweni kuba ewuchasa umbuso wenkohlakalo ocalula

abantu bagazi lakhe abaNtsundu Waqonda ukuba makagokude abuyele kwingingqi awazalelwa

kuyo nalapho amaxabiso okuthenga umhlaba aye ephantsi umzekelo kunaseBhayi

21315 UJolobe wakhela usapho lwakhe umzi

UJolobe ube enobulumko neliso lokhozi lona libona intlanzi kude emanzini luhlasele ngethuba

Ubezibona izinto zisekude aze azilungiselele

Wathi wakubona ukuba impilo yakhe iyophuka ngokuhamba kwexesha emva wacinga

ngokukuthatha umhlalaphantsi wakhe Wakhawuleza wakhangela indawo epholileyo apho

angathi achithe kuyo umhlalaphantsi wakhe nosapho lwakhe Kwakhona wayenenjongo

zokuzakhela owakhe umzi ungowakhe kuba amaxesha amaninzi ebeye ahlale nosapho lwakhe

emishini kwimizi yeenkonzo apho ebehamba esiba ngumfundisi khona

Wathi wafuna ikontraka enokuthi yakhe indlu yakhe wade wayibhaqa awayibona

isemgangathweni Yaqalwa indlu yakhe ngo-1972 phambi komhlalaphantsi wakheWathi

wayinika imiyalelo yokuba ikhawuleze ukwakhiwa indlu igqitywe kwisithuba seenyanga

ezintandathu Wasebenza ngamandla ekwakhiweni kwakhe saza nathi sisebenza safaka isandla

ngamandla simncedisa nangemivuzo ngokuchwayita okukhulu Waza wayalela nokuba

umphamdle wayo uhonjiswa uqatywe ngepeyinti emhlophe luze lona uphahla lwayo lona

lubemnyama

Indlu yakhe ngenene yagqitywa kanye ngexesha alixeleliyo kwaye intle Kwabonakala ukuba

utata yindoda yamazwi ayo Waza wayifakela netanki lamanzi leli xesha lale mihla elenziwe

nemateriyeli yeplastiki ukulungiselela xa kuthi kumke amanzi usapho lwakhe lungasweli manzi

Wayifakela isitovu esihle kakhulu samalahle neenkuni Sasiyelelene kweziya zee-Welcome

Dover ukuze indlu isithe yonke xa kubanda nasebusika Kodwa wathi wenza sibekhona naso

isitovu esikhulu sombane Wathi kuba ezithanda iintyantyambo nemifuno kakhulu waba nazo

ezizintlobo ngeentlobo esitiyeni Waze wanqonqozisa ukuba ikhaya libe nayo imithi yeziqhamo

eluncedo kuphuhliso lwempilo yomntu kuba zikhusela nezifo kwangokunjalo

110

Yaba yindawo ekufutshane kanye apho umntu angathi abenako ukuhamba ngeenyawo ukuya

edolophini enkulu uMthatha ukuze abantwana bakhe bakwazi ukuhamba ngokulula ukuya kuyo

bangaxhomekeki kwizinto zokukhwela ezinje ngeebhasi njalo-njalo

21316 UJolobe uyilungiselele indawo yokunduluka kwakhe ngethuba

Yathi ngokuhamba kwexesha lakhe lokuphila yatsho nempilo yakhe yophuka kangangokuba

bekuye kubenzima ukuhamba imigama emide Waza ngaminazana ithile wabuza umbuzo uVuyo

awambona eyintonga yakhe esekhosi umbuzo owamkhwankqisayo Wathi

Vuyo ntombi yam yeyiphi indawo oyibona ingaba yefanelekileyo ocinga ukuba umsebenzi

womngcwabo wam ungaqhutyelwa khona

UVuyo wacinga nzulu waza wabuya nempendulo wathi Yi - Anglican Cathedral Church

Daddyrdquo Kaloku uVuyo wayethanda ukumbiza utata wakhe ldquoDaddyrdquo Uyise waphendula

ngelithi ldquoOwu kulungile ke

Oku kuzalisekisa awakubhala kumbongo wakhe uJolobe othi ldquoAkukho hlelo aphordquo

21317 UJolobe utyelela ibandla laseBhaptizi

UVuyo ukukhankanyile apha ngentla ukuba akufika eMthatha uJolobe impilo yakhe yaye isihla

ngokuhla kangangokuba kube nzima ukuya kweyakhe inkonzo iRhabe ethe qelele Kodwa

ngenxa yokuba wayeyithanda indlu yeNkosi ngamhla uthile waya kunqula kwibandla

laseBhaptizi elikufutshane apho kumzi wakhe oseMthatha

UVuyo ubalisa ukuba uyise waqonda ukuba makafike mva ngabomi inkonzo sele iqalile

Wangena waya kuhlala emva phaya ukuze angatsali amehlo abantu Kodwa abantu bale nkonzo

bahle balikrobela elo qhinga lakhe Uyise ubalisele usapho lwakhe ukuba wabona sekufika

amadoda amakhulu emcela ngentobeko amnika imbeko ukuba anyukele ngentla ayo kuhlala

kwindawo ebekekileyo abathe bambekela yona Bathi kanjalo bazala luvuyo olukhulu

kukuhanjelwa ngumntu omkhulu onjengaye ebandleni labo Oku kubonisa ukuba abantu beli

bandla bazibona bethamsanqalekile besikelelekile bubukho bakhe phakathi kwabo

21318 Ubuthandazwe babantu abaMnyama naselukhukweni lokufa

UJolobe ubathandile abantu bakowabo abalibala lakhe eliNtsundu abathe batshutshiswa

kabuhlungu bambi bade bazimbacu elizweni labo

111

Imeko yokuphatheka ngokungenakuxabiseka kwabo ibe imvisa ubuhlungu Enye into ube

enomninawa wakhe owaye engumzabalazi omkhulu kwaye ubomi bakhe babusoloko

busengozini kwaye oku kwakumkhathaza

UVuyo ubalise ukuba ngo-1976 uyise wathi esekhukweni lokufa waboniswa izinto zexesha

elizayo nangokwakuza kwenzeka kulawulo lwedemokhrasi Waqononondisa ukuba luyeza

kwaye luzakwenzeka umzekelo ngothethathethwano nangezivumelwano zomgaqosiseko

oqulathe umGomo wamaLungelo UJolobe uthe elele esibhedlele ekwikhuko elinzima lokufa

ebambekile kodwa wanamandla okwenza amazwi okugqibela kubantu abaNtsundu Unike

umyolelo wenkuthazo womeleza isizwe sakhe wathi ldquoInkululeko ikufutshane kukhulu ngoku

kunexesha elingaphambilirdquo La mazwi angqina awakuthetha kumbongo wakhe wezezopolitiko

othi ldquoOsemboniselwenirdquo apho athi ldquoisifingo sidlule sekumbovurdquo ldquongumsobomvurdquo ldquoumyalezo

uyenziwardquo (Opland noMtuze 1994116)

Le nkuthazo uVuyo ubalise ukuba uyise uyithethe kumaqela ngamaqela abantu ababemana

besiya kumtyelela ngexesha ebebambekile esibhedlele kucaca ukuba esendleleni elishiyayo eli

lizwe Ubomelezile ebaxelela ukuba yona inkulululeko iyeza uyaziva izingqi zayo ziqalisa

eMthatha Kwakhona UJolobe uye wazilungisa iingqondo zeenkokheli nabantu ukuba bahlale

beyilinde njani na inkululeko Ubafundise ukuba bathabathe isixhobo esiyimfundo babe sisizwe

esifundileyo kuba yakufika inkululeko kuzakufuneka bathabathe iindawo zabo kulawulo lwaso

kwaye kuza kufuneka babesisizwe esindilisekileyo nesiqeqeshiweyo Ngolu hlobo uthe wakwazi

ukuthuthuzela anika ithemba kwisizwe nemiphefumlo ephelelwa ngamandla ukuba ingatyhafi

iqule ihlale ithembile kuba inkululeko ekudala ilindelwe yona iyafika ngaphandle

kwentandabuzo nokuba ifike yena sele endulukile UVuyo ubalise ukuba uJolobe uthe ngo-1976

elele esibhedlele ekwikhuko elinzima lokufa ebambekile kodwa wanamandla okomeleza isizwe

21319 Ukunduluka kwakhe uRhanisi Jolobe

Nangomhla wokunduluka kwakhe uVuyo Jolobe ubalise athi Wathi utata kukho nabanye

abantu becawe ababekho ukuza kumvelela waliphakamisa ilizwi lakhe wathi

Iphi nale kwayala icula kamnandi apha ecaleni kwam Ma ingaphazu mayiqhubeka

icule

Waza emva koko washumayela ngokungathi use pulpitini Emva koko waza wathandaza

wabasikelela ebomeleza wasisikelela isizwe esiNtsundu Emva kwethuba wayibeka inqawe

112

Kanti kwixesha elingaphambili uVuyo uthi uyise wamnika umyalelo emcela ukuba akunduluka

ikhaya ligcinwe kakuhle lisemgangathweni lingachithakali xa bona bengasekho nonina Waza

wacela uMfundisi Mateza ukuba aze abengamehlo akhe amjongele ikhaya xa kukho imicimbi

efuna ukusonjululwa

Uqhuba athi uVuyo abazali bakhe bobabini mhla banduluka wayekho wabonga kwaye nguye

owabavala amehlo Uyise wamnika umyalezo wokuba aligcine ikhaya labo lihlale liqaqambile

bakungabikho bona

21320 Umngcwabo katata uRhanisi Jolobe

UVuyo ubalise ukuba uyise uRhanisi Jolobe inkonzo yomngcwabo wakhe yaqhutyelwa

kwicawe i-Anglican Cathedral Church eMthatha Wathi walishiya eli gada ngomhla we-9

kuMeyi ngo1976 Intombi kaJolobe uVuyo ibalise ukuba umngcwabo kayise wabamkhulu

kakhulu kakhulu kuba iimvaba ngeemvaba zabakho ziphume ngamandla zizokukhunga zisithi

ldquoNdlela-ntlerdquo kutata Zonke zahlangana Anglican Cathedral Church eMthatha Kuyabonakala

ukuba zonke iinkonzo ezazilapho zabangumfuziselo wehlelo elinye elibumbeneyo

ebelinqwenelwa nguJolobe[ugxininiso lwam] ukuba onke amaKristu abentliziyonye kungabikho

kujongelana phantsi kwamanye athandane njengokuba iNkosi yawo inqonqozise yatsho

(Yohane isahluko 17)

Ukhankanye ukuba umama wakhe uJeanne Nobandla Jolobe yena wanduluka ngo-23 kaJulayi

ngo-2003 Nawo umngcwabo wakhe waqhutyelwa kwakwinkonzo i-Anglican Cathedral Church

ngomhla we-31 Julayi 2003 Yena wazalelwa eHerschel eBluegums

221 Ubudlelwane obunzulu bukaJolobe noThixo wakhe

UVuyo usixelela ukuba uyise uJJRJolobe wayenobudlelwane obunzulu noThixo wakhe

uSomandla Wayechitha ixesha elininzi oko kukuthi iiyure ezininzi ethandaza Ebengathandazi

nje ebethetha noThixo njengoMosisi webali elisebhayibhileni owayethethe noThixo Izinto

ebezibhala ebecela ngazo isikhokelo nobulumko namandla eNkosini ukuze zibe nokuchukumisa

ubomi babantu zibe yintsikelelo okanye zinike isityhilelo okanye ziyolise Akubalisayo uVuyo

kuyaxhaseka kuba uMhleli wephephandaba laseNatala (Jolobe 197090) Wabonakala

ephanjanisiwa yimibongo kaJolobe yezezopolitiko eyamvuselela emoyeni wakhe nasemxhelweni

wakhe Yamnika ithemba namandla okuba ayibone inkululeko yomntu oMnyama ifanele ukuba

ifike ingakumbi kwindlela imbongi uJolobe yathi yawubhala ngayo umbongo wayo othi

ldquoUkwenziwa komkhonzirdquo (1974111) Lo mhleli wephephandaba lakwaZulu wachumiseka

113

wancoma ukuba imisebenzi kaJolobe kumele ukuba ifundwe ngabeSuthu amaZulu

kwanangabanye abantu

222 UJolobe nezinto ebezimdala uqambo

UJolobe ngokukaNomvuyo Jolobe ebebhala ngezinto ekubonakele ukuba yayizizinto

ezazikufutshane nentliziyo yakhe zichukumise Umzekelo uthiye umzukulwana wakhe

amthandileyo ebangwe luvuyo waza wamthiya ngegama lencwadi yakhe UMyezo wathi

nguMyezo Okubonisa ukuba ukufika kwalo mzukulwana kwamchukumisa wambona esesinye

sesiziqhamo ezintle zasemyezweni olikhaya lakhe Lo mzekelo ungentla usisibonelo esicacileyo

ukuba uncwadi lukaJolobe luyintambo enye lukwasisipili esalatha ubomi bakhe namava akhe

obomi UVuyo ubalise wathi uyise ubethanda ukukhuthaza umoya wovelwano nowobunye

nomoya wentsebenziswano

21323 Elokuqukumbela

UBoswell kuClifford (1962125) usinika amacebo okubhala ibhayografi awawafumana

kuJohnson umqeqeshi wakhe UJohnson umakhwekhwetha nowaye ehlonelwa ekubhaleni

iimilandu yabantu okanye iibhayografi ngexesha lokuphila kwakhe OoBoswell aba ababe

ngabafundi bakhe wayebayalela ukuba kuphando lwabo olumalunga nokubhala ibhayografi

yomntu kubalulekile baziqaphele izinto ebezisemoyeni womphandwa lowo Kwakho baphande

ngaye kwaneendawo ebethanda ukuzityelela kwaneendawo ebephuma ayokutya kuzo afunde

namaphepha aphunge neziphungo zakhe kuzo Xa yena Johnson ebebhala ibhayografi yomntu

ebethi athumele abathunywa bakhe bayokuphanda ngamandla ngomntu azakubhala ngaye

bangazishiyi ezondawo ebezithanda umphandwa benze njengoko selekuchaziwe entla apha

Ngolu hlobo babefumana iinkcukacha zenene nezidala umdla kwanezichulumancisayo nebezithi

zibonakalise ubuyena ngandlela zonke ngomntu azakubhala ngaye Wathi kufuneka bamazi

kakuhle lowo baza kubhala ngaye

Olu phando nalo luza nolwazi olunexabiso obelunqabile ukufumaneka kwanokuba lwaziwe

Uninzi lwalo lwafumaneka kwibali elibaliswe nguVuyo Ibali lakhe lidale umdla omkhulu Libe

lelichulumancisayo ingakumbi libaliswe ngumntu obehlala naye kwanomntu obe esenyongweni

kaJolobe nobe emthanda uyise noyise eyithanda intombi yakhe Eli bali libe luncedo olukhulu

ekwazini ngobomi bukaJolobe Libe sesinye siziseko zokwenziwa kolu phando kuncwadi

lwakhe ngokumalunga nokunxulumana kobomi bukaJolobe noncwadi lwakhe alubhalileyo

Ngoko ke ulwazi lukaVuyo luxhobise olu phando ngolwazi olunamandla Latsho lacaca gca

ngakumbi igalelo likaJolobe ebomini bakhe abuphilileyo bokuphakamisa isizwe Lithe nalo

114

langqinwa nakuncwadi lwakhe Kungoko ke kungathiwa uncwadi lukaJolobe yimveliso yobomi

bakhe Kanti nezinye iintetho ezimalunga noJolobe ezikhankanywe nguKwetana nguKerr

noNyembezi kwanezinye iimbalo nazo zibeluncedo kakhulu ekuqaqambiseni ulwazi ngobomi

bukaJolobe obumatwe kunye noncwadi lwakhe

115

ISAHLUKO 3

UHLALUTYO LWENOVELI ELUNDINI LOTHUKELA

31 Intshayelelo

Kwesi sahluko kuza kwenziwa uhlalutyo lwenoveli esihloko sithi Elundini loThukela Uphicotho

lunxulunyaniswa nezimvo zeengcali zesithako sezeMbali nobuNzululwazi-Mlando Uphicotho

olunje lulilinge eliphathekayo lokubhala umlando okanye ibhayografi kaJolobe Incwadi

engumlando wombhali ilixabiso elikhulu kuba idiza ulwazi olufihlakeleyo olunobulumko

obuqhushekwe ngumbhali kuncwadi lwakhe Olu lwazi alufane luchukunyiswe okanye

kuthethwe ngalo ngababhali nangabaphandi abaninzi abaphande ngoncwadi lukaJolobe

Siyakuthi kolu phononongo siluveze olu lwazi lungobomi bukaJolobe ngenkqu

nolukwachaphazela kunye nesizwe azalwa siso esingamaHlubi Ngalo olu lwazi sakutsho

sikwazi nokulungisa okungeyonyaniso okubhalwe ngembali yamaHlubi kwaneyamaXhosa

ngokubanzi

Sibona kubalulekile ukuba silungisiwe esi siphene sibhaliweyo silahlekisa uluntu ngembali

nenkcubeko yamaHlubi Sakubonisa ukuba uJolobe usilungise ngoncwadi lwakhe Wathabatha

ubugorha bukaMqhayi kuba naye uMqhayi wathi wenza uqhankqalazo olulolwakhe

Wakhalazela imbali engeyonyaniso ebhalwe ngesizwe sakhe esingamaXhosa eyapapashwa

kwiincwadi zezembali kwiSebe lezeMfundo ngexesha lakhe Ootishala abaseluqeqeshweni

babefundiswa le mbali yobuxoki ukuze bona bayikhuphelele ebantwaneni ezikolweni Yena

uMqhayi wala ukufundisa abantwana besikolo ulwazi lobuxoki olu qhankqalazo lwakhe

lwamenza wabushiya ubutitshala kuba esala ukufundisa into ayaziyo yena ukuba ayiyiyo

inyaniso abe yena eyazi inyaniso ngesizwe azalwa siso kwaneenkosi zakowabo awaye ehlobene

nazo oku kufumaneka kwincwadi kaMqhayi ethi UMqhayi waseNtabozuko (1974) Ngenxa

yoku kwakwesi sahluko sakujonga ukuba wenze ntoni yena uJolobe ukukhusela ukubhanga

kwembali kwanenkcubeko yamaHlubi UScheub (1967) noMama bakhe bavakalisa olunye udaba

olungemnandi lokufa koncwadi lwemveli ngexesha wayephila kulo uJolobe Ngoko ke kwesi

sahluko kuza kujongwa ukuba migudu mini lo mbhali uJolobe ayenzileyo yokunika umongo-

moya kuncwadi lwemveli lwesiXhosa evuselela esenzela ukuba lungafi Inoveli Elundini

LoThukela iyakusinika iingongoma zokuxhasa iingxoxo zethu Kuzo siyakubonisa ukuba

uJolobe uyenzile imigudu yokuba uncwadi lwemveli maluqhubele phambili luhlale luphila

kuncwadi lwakhe ulubone luxabisekile kuye kwanakwisizwe esiNtsundu ngokubanzi ukuquka

izizukulwana ezizayo Ubone kubalulekile ukuba zihlale zinovimba wolwazi olilifa lazo nazo Le

116

noveli Elundini LoThukela ingomnye woovimba belo lifa Yaye ibonakala ingeyondlela

iqhelekileyo yokubhala inoveli yesiXhosa

Olu bhalo lwenoveli ngohlobo olutsha uJolobe uxoxe ngalo kudliwanondlebe awayenalo

(Scheub 1967 60) Exoxa noScheub waphakamisa ubhalo lwenoveli olutsha ekwabonisa

ngokubaluleka kwamabali asemakhaya Wadiza ukuba kukho amandla afihlakeleyo kumabali

asemakhaya Kuloko ke kule noveli Elundini LoThukela kuza kuthi kujongwe ukuba wenze

ntoni okanye simbo sini na athe wasisebenzisa ukuphakamisa amabali asemakhaya anegalelo

ekuphuhlisweni kobhalo olutsha lwenoveli

UJolobe akayifihlanga kuScheub into yokuba le noveli yakhe Elundini LoThukela uyakhele

kule ngcamango intsha Uyichaphazele into yokuba le noveli iziziqhamo zeembono zakhe

ezimalunga nenkqubelaphambili yobhalo oluphezulu loncwadi lwesiXhosa kwicandelo lobhalo

lweprozi yanamhlanje Uyibone inamandla atsalayo adala umdla Njengombhali obe ekhuthele

uyibone itsalela enzulwini yophando lwenoveli oluchulumancisayo

Kolu qambo lwale noveli yakhe wenze indibanisela yezinto ezininzi ukutsala umdla womfundi

Ubumbe imbaliso yezezoncwadi esebenzisa imbali yenene yesizwe Yimbaliso ekwasisele

senkcubeko yesizwe namasiko nezithethe zamaHlubi Watsho wavusa neenkosi ezandulukayo

zaya kwelemilowo wazibuyisa wazenza zaphila okutsha zaphakathi kwesizwe zenza izinto

ezikhwankqisayo nezivuyisayo Obu bugcisa abusebenzisileyo ngokungathandabuzekiyo budale

ilunda ingakumbi kubukhosi bamaHlubi ngokuthi umzekelo avuse ezi nkosi zilandelayo

zamaHlubi uMahlaphahlapha uDlomo uNtsele kwanamaqhawe awo Kanti kwanaye

uBhungane uvusiwe Kwaneenduna ezinkulu zemikhosi yokulwa zamaHlubi zivusiwe

zahambahamba kweli bali ziyathetha-thethana njalo

UJolobe uye wayididiyela imbiza yebali lakhe le noveli wongeza nenkcubeko nembali

yamaHlubi kwakule ncwadi yakhe Uquke kwaneziganeko ezibanga uvuyo nobumnandi Kukho

nemifanekiso-ngqondweni yentsini neyemikhwazo yochulumanco Kukho neziganeko apho

amadoda acele kwabasicatyana bebalekela ukuzaphula izinqe luloyiko Yonke le nto itsho

umfundi avuseleleke uthando lwenkcubeko kwanele mbali emnandi emalunga nookhokho bethu

kwisizwe esiNtsundu

Indlela ayikrole ngayo le noveli itsho ithontsize amathe obumnandi obuphuma kucwambu

lolwimi lwesiXhosa asisebenzisileyo Watsho ngaso wenza into entle ebuntamborha elukwe

yayinto enye edibeneyo equka izithethe namasiko abaliswa ngohlobo lwamabalana

aphumrsquoizandla ukuyolisa oku ngenxa yokusebenzisa izangotshe ezityebileyo ezikhatshwa

117

sisigama esivokothekayo kwanolwimi lwezafobe olungqathuva Waza amabalana wawaphuhlisa

ngeencoko eziphakathi kwabalinganiswa ezonwabisayo nezimenza umntu ahlale ethe qwa

angaphelelwa mdla ekumameleni nelizwi eli lombalisi

Ngenene umfundi utsho ayibone idrama engumangaliso ngesimbo sakhe sokuyila iingxoxo ezithi

zilandelwe ziintshukumo ezinkulu Oku kubanga umfundi ange uyibona ngeliso lenyama into

eyayiqhubeka ngenxa yesakhono sakhe sokubalasela kuchongo lwesigama esivuthiweyo esithi

sizifanela iindlela iziganeko nezehlo ezenzeka ngayo Atsho umfundi oyaziyo imbali inkcubeko

neziduko zamaHlubi avuseleleke umoya wovuyo Atsho abe nehlombe ingakumbi xa esiva

uJolobe echaza ukuba imikhosi yamaHlubi emfazweni yayisithi xa igwaza ngomkhonto kutshaba

yayiwuphosa ilandelise ngezinqulo neziduko zamaHlubi Isenza njalo yayikhusela isizwe sayo

Ihlombe lokuzingca komntu ukuba ungubani na ezalwa ngoobani na lo mbhali uJolobe uthe

walibonakalisa ukubaluleka kwalo ingakumbi xa umntu ezingca ngabazali bakhe azalwa ngabo

nabathe bamkhulisa kakuhle UJolobe ukukhankanyile ukuba akukho nto imbi xa umntu ezingca

ngobuzwe bakhe ukuba loo nto akeyenzi ukujongela phantsi abanye abantu (194030)

Ibali lenoveli eElundini loThukela lithe lathandwa kumzi oNtsundu kakhulu ngokubanzi Le

ncwadi ngokwayo ichongwe yayenye yeencwadi ezikumgangatho ophezulu nebhalwe

nangobugcisa obuphezulu Iye yalufumana olu ncomo kwintlangano ye ldquoBook fair ebibanjwe

apha eBhayi ngo-2013 Kukhankanywa ukuba ikudidi lwencwadi ekuthiwa ngamangunda

(classics) kuncwadi lolwimi lwesiXhosa Oku kubonise ukuba uJolobe xa wayebhala le noveli

wayenga hambisixesha engabhali kuba kusithiwa kuyabhalwa Kakade akukho ukubhala nje

kuba kubhalwa UMao-Tse-Tung kuGugelburger (198550) uyasingqinela xa esithi

There is nohellip such a thing as art for arts sake art that stands above classes art that

stands against independent politics

UMao-Tse-Tung uthetha malunga nomba wokubhalwa koncwadi Uphakamisa ukuba akukho

bali libhalwe nje okanye imisebenzi yobugcisa eyenziwa nje kungekho njongo ithile Le ntetho

isentla ivakalisa uluvo lokuba umntu usenokubumba umsebenzi othile kanti uvakalisa iimbono

ezithile zakhe ezifihlakeleyo Umzekelo yena ubhalele ukuphelisa imimoya edubaduba uxolo

NoJolobe unazo ezakhe iinjongo zokubhala le noveli Eyokuqala ibe kukuba wathi wabona

ukuba kukho ukungazi kakuhle ngamaHlubi Ngoku ke le noveli yenza loo nto ivala eso sikroba

Uyibhale ngeenjongo zokwazisa ngemvelaphi yamaHlubi kwaneminombo yeenkosi zawo

118

kwanembali yawo Kwakhona ngale noveli wazisa ngamasiko kwanezithethe zawo eziquka

inkcubeko yawo kubantu abangawaziyo kakuhle Umzekelo kuthe kwabonakala ukuba kukho

ukubhidaniswa kwezinto zokuba amaHlubi ngamaBhele UJolobe njengethandazwe ube

kwangunogada wamaHlubi

Ngoko ke lo mbhali ubone kulungile ukuba ayilungise loo nto ukuze izizwe zifumane ukhanyiso

zingahambi ebumnyameni zazi ngemvelo yawo Le meko uthe makayilungise kuselithuba Ngesi

senzo ulungiselele izizukulwana ezilandelayo zibe nokuyazi inyaniso Kakade uJolobe waziwa

ngokuba ngumntu othanda ukuzilungisa izinto kuselithuba hayi ngomzuzu wokugqibela (Vuyorsquos

Journal 2013) noKerr (1958169 Nyembezi 1958157)

Kwakhona kwale noveli uyenze yalibali elikwasisixhobo esitsha sokuvuselela ukuba izinto

zemvelo oko kukuthi inkcubeko noncwadi lomlomo lwemveli olunjengezibongo lungafi

ngokuthi aluqhusheke kuyo esilwa imibiko yokuba uncwadi lwemveli luyafa ngokweengcinga

nemibono yabanye ababhali abanjengoMama kuSchueb (1967 60)

Ngaphandle kokuphakamisa amaHlubi nembali yawo enye injongo yakhe ibe

kukuphakamisa ulwimi lwesiXhosa nenkcubeko kwanoncwadi lwesiXhosa kuba wathi

kwasekuqaleni kobhalo lwakhe wazikhethela ukubhala ngolwimi lwesiXhosa Ngemini

yetheko lokuvuyisana nombhali uJolobe ngogqweso lwakhe kubhalo loncwadi

nasekuphakamiseni umzi oNtsundu wenza intetho evula ingqondo ababhali besizwe sama-

Afrika Wathetha ngokubaluleka kobhalo loncwadi lwemveli kwanamabali asemakhaya

ethu wathi

No nation can produce literature for another It is Africans alone that can meet this

crying demand ldquothrough writing (Jolobe 1958171)

Nangoku ebhale nje le noveli uElundini loThukela uzamana nokuba kungasweleki luncwadi

olukumgangatho ophezulu kumzi kaNtu Kwakhona ngokubhala le noveli yakhe injongo yakhe

ikwakukongeza uncwadi lwemvelo Injongo kaJolobe yokubhala le ncwadi kukuzama

ukuphakamisa uncwadi lwemvelo luqhubele phambili lungagqunyelelwa zezinye iilwimi

ezifikayo kweli lizwe lude lubhange

Ngaphezulu le noveli uyibhale yasisisele solwazi esiqulethe imbali yeminombo yeenkosi

zamaHlubi kwanovimba wamasiko kwanezithethe zawo ukuze zingaze ziduke ngokuhamba

kweminyaka ngokungabhalwa kolwazi olubalulekileyo lwemvelo yabantu kuncwadi lwabo

119

32 Ukubaluleka koncwadi

UJolobe apha ezantsi uvakalisa izimvo zakhe ezimenze watsaleleka ekuthandeni ubhalo

loncwadi Amazwi akhe abonise ukuba ayimpuphuma yeemvakalelo zakhe kwanamava akhe

kubhalo loncwadi angaphakathi Amava akhe okubhala kwakhe nathe amomeleze ekuthandeni

kwakhe ukubhala uwabeka ngala mazwi

Through writing we can depict our aspirations and frustrations We depict our ambitions

and our disappointments We can describe our humour and griefs We can describe our

way of life and our way of thinking to the delight and edification of our people (1958171-

172)

Ngolu luvo lungentla uJolobe udiza izimvo zakhe ezibonisa ukubaluleka kuye kobhalo luncwadi

Umzekelo ube engumntu obenganamazwi made ekuthetheni ngomlomo (Vuyorsquos Journal 2013)

ngokubhala uncwadi kubonakala ukuba ubethi afumane ithuba lokuthetha okungaphakathi

kwakhe Yiloo nto esithi ngokubhala sithi sikwazi ukuchaza iminqweno yethu kwanezinto

ezisicaphukisayo nezingasonwabisiyo Sidize amaphupha ethu ukudana kwethu izinto

ezisibanga intsini kwanezisibanga usizi Sidandalazisa nendlela esifuna ukuphila siphathwe

ngayo

Kule ncwadi yakhe Elundini LoThukela udiza kanye ezi mvakalelo zingentla Kanti

nakuncwadi lwakhe ngokubanzi ezi zimvo zakhe zingentla uzigxininisile Umzekelo kulo

msebenzi wakhe kule noveli utyhile iimvakalelo zakhe zokungoneliseki ziinkolo zikaTB Soga

(19379) ngokumalunga nendlela awabona ngayo amaHlubi Ngale ncwadi uthe wabona ukuba

makazandlale kakuhle izimvo zakhe zokuwazi kwakhe amaHlubi kuqhuqheke ukungazi kuvele

ukukhanya Uzamele ukususa umoya wokuthi khunubembe kwamaHlubi ngokuthi yena Jolobe

adale udlamko ngokuthi ayichaze gca indlela yamaHlubi yokuphila ngesixhobo esiyile ncwadi

Yiloo nto kudliwanondlebe lwakhe noScheub (1967) ukhankanye ukuba angathi umfundi xa

enokuzifunda ngokunzulu nangokuziqonda iimbalo zakhe afumane imigodi yolwazi kulo

Ngoko ke siyabulela kuJolobe Ukuba ebengabhalanga walungisa izinto ngesingazange sazi nto

thina bangayaziyo imbali nentlalo yamaHlubi Ngaphezulu kubaphandi abathe babhala

ngemisebenzi kaJolobe akavakalanga othe wachukumisa ezi nzulu zithethwa nguJolobe ezikule

ncwadi yakhe esizi hlafunayo kulo mqulu namhla

120

33 Inoveli nonxulumano lwayo nembalibomi kaJolobe

Kwesi siqendwana sakwenza ugxekoncomo lwenoveli Elundini LoThukela ngenjongo

yokuxilonga ubukho bonxulumano phakathi kwayo nembali nobomi bukaJolobe Isiseko sayo le

njongo kukuba inoveli le ingamaHlubi abe noJolobe eliHlubi Sakuqala sive ukuba uTiyo Soga

uthini na ngamaHlubi

331 Imbali kaSoga ngamaHlubi

USoga uthethe ngokungathi uwubizela umzi wakwaNtu embizweni ukuba athabathe uluvo

lwakhe ngendlela entsha athe watyhilelwa ngayo ukuba amaHlubi la kuthe kanti ngobani na

Uthethe wathi

Sinani ke sakuvumelana ldquosonkerdquo thina mzi oNtsundu ngento yokuba kuthe kanti akukho

nto ingamaHlubi enyanisweni Kuba la maHlubi sithi ngawo ithe kanti ikwangamaBhele

(Soga 193718) [ugxininiso lwam]

USoga uthetha into engenabunyani kakuhle ngamaHlubi kuba enolwazi olufutshane ngawo

Indlela uSoga athetha ngayo ibonisa ilizwi loganyamelo kwaye ubonakala ezama ukuba babe

baninzi abantu abamlandelayo lingabi nakuvakala ilizwi labanye abantu abonukuthi baluchase

uluvo lwakhe

Le ndlela ayisebenzisayo yobhalo loncwadi lwakhe ichaswa kakhulu zizimvo zikaBakhtin Uthi

abanye ababhali kuncwadi lwabo bathi balubhale lubonakale ukuba lwenzelwa ukuvakalisa

amazwi neenkolo zabo abaziphakamisayo ukuze amazwi abanye abantu angavakali ingakumbi

abantu abacinezelweyo (Abrams noHarpham 2012 85-86)

Umbono kaBhakhtin sakuwusebenzisa kolu gxekoncomo ukuphicotha sibonisa ukuba kutheni

sisithi uSoga uluvo lwakhe ngamaHlubi aluyonyaniso ncam yaye lologonyamelo

33 11 Ingcingane kaBakhtin nelizwi likaSoga loganyamelo

Intetho kaSoga ibonisa ugonyamelo nendelo Ilizwi lakhe elithi ldquoakukho nto ingamaHlubirdquo

alilindelanga elinye ilizwi lempikiso Lifana nelizwi likaStalin owayelawula eRashiya ngexesha

awayephila ngalo uBakhtin phantsi korhulumente wogonyamelo Ngelo xesha uBakhtin

wafumanisa ukuba eRashiya kukho nababhali bamabali abathi babonise ugonyamelo kuncwadi

lwabo Umzekelo ukhankanya ukuba kuncwadi lukaTolstoy isimo soganyamelo sombhali

kuncwadi lwakhe siye siqapheleka kanti kuncwadi lukaDostoevsky ongumbhali naye uthe

wabonisa inkululeko yabalinganiswa kuba bathi bavumeleka ukuvakalisa amazwi abo neendlela

zabo zokucinga

121

UBakhtin ugxininisa ukuba incwadi yebali ayikwazi ukuba ibe necala elinye kuphela Ukuba

kunjalo kukho ilizwi loganyamelo elingafuni amanye amazwi aphethe ezinye iinyaniso

Kwincwadi echase ugonyamelo umbhali uveza nabanye abalinganiswa abathi babonise ukuchasa

izimvo ezithile Kwakhona ubonisa ukuba ibali lithi liquke apha kulo nezinye iindidi ngeendisi

zentetho ezisukela kwizinto eziliqela kanti nakwinkcubeko kwanomgangatho womntu Ayinjalo

incwadi ebhalwe nguSoga esithe sacaphula kuyo entla apha Iyincwadi engayivumeliyo intetho

ekhululekileyo evela kwabanye abantu

Le ncwadi kaSoga inguzwinye (monologic) ayivumeli mazwi athethayo kodwa ephendulana

engavani ngezimvo Ayifani nale noveli kaJolobe Elundini LoThukela enabalinganiswa

abavumelekileyo ukuba bathethe ngokukhululeka Bayakwazi ukuthetha nangezinto

abangazithandiyo nezingabakholisiyo ekuhlaleni Isimo senoveli enjalo ibizwa nguBakhtin

ngokuba ingumazwi-aphendulanayo (dialogic)

USoga kwincwadi yakhe akavumelanga mazwi aphendulayo ephikisa eli lakhe Alikho ilizwi

elivela kumaHlubi lokuba angoobani na wona Amazwi etekisi yakhe awasebenzisileyo abonisa

ugonyamelo kuba amaHlubi umzekelo wona akatshongo ukuba angamaBhele Kwaye nentetho

kaMfundisi uMalgas ebonisa ukuhlobana kwaMabhele namaHlubi ngokwendiselana uSoga

akayiseso Kwasuka kwathi cwaka emva kweso sibhengezo sikaSoga akwabiko bani uthethayo

achase uluvo lwakhe kuba ude wathi ingcaciso ekhutshwe nguMfundiso uMalgasi inobunyani

kwaye akukho nkohliso kuye Ngala mazwi uSoga ubonise ukuyivala imilomo yabantu kuba xa

umntu enokuphakama aphikise okuviwe kwaqondwa nguSoga ebeya kukhangeleka engumntu

ongenambeko kuba kuthethe uMfundisi othetha inyaniso

UMacherey (Moi 198594) uthi ldquocwakardquo akalunganga Inkolo yakhe ikhuthaza ukuba abantu

bathethe kuba ukuthula kwabo kwalatha ingcinezelo yabo kwanoloyiko Kwaye naye u-Eagleton

(199634) uthi abantu abazibona becinezelekile basuke bathule kuba bebona ubomi babo

busengozini xa benokuthetha bachase intetho yomntu osemagunyeni aphezulu kunabo

Ngokoluvo lukaMacherey okholwa ekubalulekeni kokusetyenziswa kwengcingane kaMarx

kuhlalutyo lwencwadi uthe ucwaka nezikhewu ezishiywe zingavalwanga kuncwadi kubalulekile

ukuba umhlalutyi woncwadi ayidulise into efihlwe ngumbhali ngazo Yena uJolobe kolwakhe

uncwadi wawuvula umlomo wakhe wazisa ngenyaniso eyiyo ukuba amaHlubi akangamaBhele

Ngokwenza oko uJolobe uphikisana noSoga ngokuphandle esidlangalaleni

122

332 Ingcaciso kaGqoba ukuba amaBhele asingomaHlubi

UJolobe wathi ngophando lwakhe olunzulu ngesizwe samaHlubi wafumana imbali eyabhalwa

nguWiliam Gqobha owathi wadiza ukuba amaBhele asingawo amaHlubi aye esisizwe

esasimelene namaHlubi Ngaminazana ithile unkosi uMahluphahlapha waya wahlaselwa

ngamaNgwane AmaBhele ala ukunika uncedo kumaHlubi kaMahlaphahlapha Asuka wona

axhoba ezungula ukuzuza ubutyebi kwabafa emfazweni Umzekelo uGqoba ubalisa ngesenzo

samaBhele encedisa amaNgwane uthi

Avela amaBhele sele ebongana kade ekwicala lamaNgwane Kuthe kwakuba njalo wathi

uMahlaphahlapha ibandla likaNtongayivikwa malihambe ngaphambili amanye

arhawule usapho neenkomo amaBhele agxothwa ayokufakwa emakhaya Kwachithwa

yonke into kaloku kwathinjwa neenkomo yaziintuli (Bennie 193517)

UJolobe uye wantshatshela ekunongeni ibali lakhe libe nomdla ngezinto eziyinyani Uye

wayisebenzisa le mbali kule noveli yakhe wade wabonisa ukuba amaHlubi ayesithi xa ehlasela

utshaba agwaze ngemikhonto ezithutha ngezinqulo zookhokho bawo kwaneenkosi

zakomawaboldquoInyaniso iyakusikhululardquo lutsho uluvo lukaJolobe (194054)

333 Ingcaciso kaJolobe ebalini lakhe igxininisa ukuba amaHlubi asingomaBhele

UJolobe ubhale wathi

Ngokuzaliseka kwamaxesha kwafika ezingqondweni zabantu abalungileyo babona ukuba

izinto azimanga ngendlela ezifanele ukuma ngayo xa umntu waseAfrika wayethengiswa

ngokwenkomo endaweni yentengiso kwilizwe laseMerika Basuka bazamela ukuba izinto

mazime ngendlela efanelekileyo (Jolobe 194054)

Naye uJolobe wathi wabona ixesha lifikile ukuba alungise abonise inyani esaphila ukuze

izizukulwana zingahlali ekungazini kude konakale izinto Wenzela ukuze nabafundi bazi

kakuhle ldquoukuba amaHlubi asingomaBhelerdquo

UJolobe yena ubalisa kweyakhe incwadi egxininisa okuthethwe nguGqoba Uthi amaHlubi endlu

yasekunene ahlaselwa ngamaNgwane idabi lalinzima AmaNgwane emaninzi ngamanani aza

adudulelwa kwimida yasemaBheleni AmaHlubi athi ebecinga ukuba amaBhele angaphuma

awancedise edabini asuka wona axhoba awahesha amaHlubi okomshologu abonakalisa ukuba

ajonge inzuzo anokuthi ayifumane kubantu abanokuthi bawiswe edabini Athi amaHlubi

asekunene ayakufuna uncedo kunkosi uDlomo kundlunkulu Uncedo lwathunyelwa phantsi

komphathimkhosi uNtlabane Oyiswa amaNgwane kwathinjwa neenkomo zawo Imikhosi

yamaHlubi idibene yathi yahlasela imikhosi yamaBhele ngokuthi bekulindelwa ukuba ibe ngawo

123

anika uncedo Asuke wona abeyinxenye yeentshaba ngenxa yokuba egxothe amaHlubi kakubi

edinga uncedo kuwo Le ngxelo UJolobe uyibeke ngale ndlelaldquoAmaBhele athi angenelwa

ohlwaywa ngokuphatha kakubi abantu awayejonge ukusabela kuwo Kwathinjwa kuwo

amakhulu athile eenkomordquo (Jolobe 200896) UJolobe uye wambulela ngamandla uGqobha

ngokuba lusizo ekucacisweni kwenyaniso naye ngolwakhe uncwadi

34 Ubunkcubabuchopho bukaJolobe ekulweni ingxelo engayonyaniso ngembali yamaHlubi

UJolobe wenze into entsha yokulungisa imbambano ngendlela entle nephucukileyo ebonisa

ukuba ungumntu ocingayo kakhulu Indlela athe wazisombulula ngayo iiyantlukwano

neembambano ibonisa isipho sakhe sobunkcubabuchopho

Apha kolu phando sincomeka kakhulu isithako sezembali nobunzululwazi-mlando Siluncedo

olukhulu ekuboniseni ubudlelwane bukaJolobe noncwadi lwakhe kuba kule ncwadi ube nako

ukuzichasa iintetho ezingeyonyaniso ezipapashwe nguSoga encwadini yakhe UJolobe ngale

noveli ubonise ukubumela ubuzwe bakhe Ubonakalisa ukuzithemba kuba uthetha ngolwazi

alwaziyo oluyinyaniso nolukwiimbali zookhokho bakhe namakhalipha eenkosi

ooMahlaphahlapha

UJolobe ukwabonisa ukuba kumaHlubi inkcubeko yawo isisiseko sobomi bawo Afundiswe

yona ziinkosi zawo ezinobulumko eziphakamisa uthando lobuzwe babo Kungoko ade athi

uJolobe ide yasisithethe kumaHlubi into yokuhlonelana ingakumbiu ukuxatyiswa kweenkosi

(Jolobe 20084) kuba indoda enamandla kumaHlubi bekulindeleka ukuba iyithabathe indawo

ibe ngumkhuluwa incede abantu bakowayo ababuthathaka ibahlangule elutshabeni (Jolobe

200892) Ude wenza umzekeliso wakhe uJolobe odize ubulumko namava akhe obomi nothando

lwakhe lwesizwe azalwa siso kuba uth isandla sasekunene sakuhlatywe ngameva sibangulwa

sesinye isandla Ngoko ke amaBhele athe azidulisa ngesimo sawo ukuba akazazi izithethe

zamaHlubi ezifana nesi singentla sokuba sakwenzakala isandla sasekhohlo esasekunene

sihlangulwa sesinye

Ngokuqinisekiyo uJolobe wathi wabona ukuba abantu bangaphela bengazazi ukuba bangoobani

na xa besuka banikwe amagama angeyonyaniso Wabona ukuba oku kungadala ukuphithikezwa

kweengqondo zabantu baphele belandela amasiko neenkolo ezingezizo ezabo Ngaphezulu koko

kubonakele nakumntu wonke ukuba uSoga akakhange enze uphando lunzulu Umzekelo khange

abize imbizo yamaHlubi namaBhele akhe azivele kuwo ukuba angoobani na kanye kanye Yena

uSoga ube engumXhosa ongenalwazi lunzulu ngamaHlubi UJolobe uhlala esithi ldquoInyaniso

iyakhululardquo (Jolobe 194054) Ngoko ke ngale noveli yakhe ukwazame ukuxhobisa abantu

ngolwazi olululo

124

35 UJolobe nguThukela

Isihloko sale ncwadi sikwasisinqulo sakhe uJolobe Sinxulumene nemvalaphi yabantu bakowabo

amaHlubi Isinqulo sikaJolobe nguThukela Esi sinqulo sisusela kumlambo iThukela Ngoko

kungathiwa abantu lsquobayimilamborsquo Ubungqina bentombi kaJolobe bunamandla ekwaziseni

ukuba uyise uRhanisi Jolobe ube engumni na Kudliwanondlebe ibalise ukuba uyise wabaxelela

ukuba bona bangamaHlubi ooThukela ooMpafane ooKheswa ooNonkosi ooNozulu ababesuka

eNtla Naye kwincwadi yakhe yeziduko uMakuliwe utsho uyakungqina oko ukuba ooThukela

ngooNozulu ikwangooMbangubo (Makuliwe 199758)

Kanti umntu othe wamchaza kakuhle wambulisa embonga kakuhle ngezibongo zakhe uJolobe

ibe nguGqirha uBokwe kwingabulazigcawu ekwincwadi kaJolobe yesibini ethi Umyezo Uthi

uJolobe unguNozulu uMpafane uThukela Kubonakele ukuba abantu abaninzi bebengamazi

isiduko sakhe uJolobe kuba ebesithi enkonzweni yakhe bonke abantu baziziduko zakhe Utshilo

umama obengumrhamente wenkonzo yakhe Kucacile ukuba uJolobe ebefuna abantu bazibone

bebalulekile kungabikho abangathi babhekeliswe kude Bekunqabile ukuba ubeve ababhali

bembulela bembonga ngeziduko zakhe njengoko enzile uSatyo yena othe unguMNywabe

URubusana yena ungumCirha ngokuchazwa kwakhe kwincwadi kaRubusana uZemkrsquoinkomo

Magwalandini (Rubusana 19062002) NakuJolobe kumele kube njalo

UMahlasela (19733) ubalula ukuba uJolobe uthe akugqiba izifundo zakhe zeBA kunye

nezoqeqesho lwakhe lobuNyawontle eFort Hare inkonzo yakhe iPresbytarian Church

yamthumela ukuba aye kuxelenga kwindawo yaseNatala

e-Escort Kulapho athe wawubona khona umlambo omkhulu iThukela watsho wakhumbula

imbali yemvelaphi yabantu bakowabo abangamaHlubi ababa ngabaphambukeli kwilizwe

lamaXhosa ngenxa yeemfazwe ezathi zazala iinkcithakalo neentsabo yabantu Izizwe zasuka

zavukelana nezinye izizwe

Le noveli Elundini loThukela inika isityhilelo esikhulu ekwazini ngombhali uJolobe Itsho

umfundi azi inkolo kaJolobe akhuliswe ngayo yenkcubeko yamaHlubi Idiza imbali yobuzwe

bukaJolobe phambi kokuba azalwe Imbali engookhokho bakhe neenkosi azalwa zizo Idiza

kwenembali yelizwe lasentla apho amaHlubi ashiye khona amagquba azo Idiza kwaneenkosi

zakowabo ezinkulu nezihlonitshiweyo ngabantu bakowabo ezikhoyo nakwizinqulo zawo Idiza

ilizwe leentaba ezisengamaphawu endawo yayimise khona imizi yookhokho bakhe-iintaba iBusi

iVungatyeni neLenjana kwanemilambo emikhulu apho ooyise-mkhulu bakhe kwanoomawo-

mkhulu bakhe babesikha besela khona amanzi ngengqayi zabo kwimilambo iThukela iMpafane

Olu lwazi lubalulekile ekuhlalutyweni koncwadi lukaJolobe kuba uthi umbhali weebhayografi

125

uClifford (1962) iimbali neziganeko ezathi zehla phambi kokuba umbhali azalwe zibaluleke

kakhulu xa kufunwa ukwaziwa ngobomi bombhali noncwadi lwakhe

36 Isihloko sencwadi yakhe sisinqulo sikaJolobe

Isihloko sale ncwadi kaJolobe sikhomba lee kwiintaba zoLundi apho kufunyanwa khona

umlambo iThukela Eli gama lale noveli kaJolobe Elundini loThukela lisusela kwezo ntaba

zoLundi nakumlambo iThukela (Scheub 196760) Ngokwenkcazo yezikweko ezihlekisayo

zikaHermanson (199511) uthi abantu bakhe benziwe izinto ezikhwakqisayo umzekelo izinto

ezingenamphefumlo Benziwe amanzi nemilambo emikhulu neyothusayo kanye njengesi

sihloko sale noveli esikhomba amaHlubi siwabalande ngezinqulo zabantu bakuloJolobe

ooThukela Esi sihloko sibakhombisa apho bathi badalelwa khona kwimihlaba ekuhamba

kunyalasa kuyo ngesidimakakazi esikhulu umlambo omkhulu iThukela Abantu bathe benziwa

imilambo ndash ooThukela

Le noveli uJolobe uyixonkxe kanye ngebali elisekwe kanye kwintlalo yabantu azalwa ngabo

amaHlubi Kwaye le ncwadi inomtsalane kubafundi kuba ekhankanye izinto abazaziyo nezinye

zazo ezikhoyo kwimbali zezinye izizwe eziNtsundu Kwaye esi simbo sikhuthazwa

sikwathandwa nguWa Thiongrsquoo (1981) Siyamkholisa kuba siquka namabali asemakhaya

kuncwadi lutsho lwenze umdla kumfundi Esi simbo sinika inkqubelaphambili kubhalo loncwadi

kuba sibonakalisa ubudlelwane phakathi kwabantu neemeko zobomi babo Kwakhona esi sithako

sezembali nobunzululwazi-mlando sikulungele ukuhlalutya incwadi eyinoveli sitsho

sidandalazisa ukusetyenziswa kolwimi nenkcubeko yama-Afrika ekwakheni ibali

37 Intsusa yenkcukumiseko

UJolobe exelenga e-Escort wathana gaga nomlambo iThukela owathi wamenza wathabatheka

watsho wathunakala akuwubona umlambo omdibanisa nezinqulo zamagama abizwa ngawo

Wachikumiseka wabhala wakhumbula nzulu ngeendawo kwaneziganeko zokwenzekayo

kookhokho bakhe Wabona ngeliso lengqondo kwaneendawo ababehlala kuzo ngaphambili

phaya kwaneemeko ezathi zabahlela ezinjengemfazwe Ibali lale noveli ke ngoko liyinzala

yokuchukumiseka kwakhe uJolobe ngeli lixa esebenza kummandla womlambo iThukela

Iingcinga zakhe neenkumbulo zakhe zatsho zaya endulo wakubona ngengqondo ukwaphuka

kwesidima samaHlubi ngenxa yeenzima zobumbacu Ngokubhala le noveli wayezama icebo

lokuvuselela amaHlubi angalibali ukuba angobani na Ukwadala intuthuzelo ebuseyisela

nesidima sawo novuyo lwawo Olu luvo lubonakaliswa kukuba le noveli uyibhale

ngochulumanco olukhulu Wayenza ibali lakhe eliquka nemvelo yamaHlubi ebandakanya

iinkosi zawo ubuntu bawo nenkcubeko yawo

126

38 Iimvakalelo zikaJolobe ezifihlakeleyo ezibonisa ukuxabisa amaHlubi

Ezinye iinjongo zikaJolobe zokubhala le noveli kukubonisa uvelwano nenceba Ungumfo

wovelwano nenceba ethanda ukuphakamisa isidima sabo bonke abantu abacinezelekileyo

nababonakala bebuthathaka NamaHlubi athe akwimeko enjalo ngesenzo semfecane eyathi

yabakhuthuza ubutyebi nesidima sawo ngenxa yohlaselo lwawo ngamaNgwane ngebhaqo

engalindelanga

Eli bali liyintuthuthuzelo nesomelezo kumaHlubi xa athi asuke omnye wabo kubo abhale izinto

ezintle ngawo Abhale ekhumbula nookhokho bawo elizweni lokuphambukela emva

kokubunzima athe abufumana Baphela bezimbacu kwilizwe lokuphambukela Bafumana

iinzima zokuphila kwilizwe elikude nalopho babevela khona Eli bali kule noveli libonakala

ngokuphandle linika amaHlubi isidima nethemba lokuvela komsobomvu ebomini bawo Lidala

kwanemvuselelo ebomini babo

Eli bali lithe latyhila isimo sikaJolobe sobumbolombili sokutshintsha isimo sosizi enze yena into

entsha neluvuyo kwisizwe samaHlubi kwanakwisizwe samaXhosa athe naso wabhala esandisa

uncwadi lwaso nenkcubeko yawo ngokwawo kuba ulwimi ekubhalwa ngalo lukwathwele

inkcubeko yesizwe solo lwimi kubhalwa ngalo

Kule noveli uJolobe usebenzise ubumbolombili bakhe Ubetha iintaka ezimbini ngelitye elinye

Ucacisa ngenkcubeko aphakamise nesidima samaHlubi Aphinde ngaxeshanye aphakamise

nesidima samaXhosa ngokuxabisa ulwimi lwawo kwanenkcubeko yawo Kakade ulwimi

ekubhalwa ngalo uncwadi luqulethe inkcubeko yabantu balo (Wa Thiongrsquoo 1981) Ngokubhala

kukaJolobe olu hlobo ubaphathela abafundi ulwazi olubanzi nanzulu ngamaHlubi namaBhele

kwanemida yawo yobuhlobo Yaye usombulule iimbambano ebezisoloko zikhona malunga

nembali yamaHlubi nobubani bawo ingawo namaBhele

Kule noveli umbhali uJolobe udize iimvakalelo zakhe zangaphakathi ezibonisa ukuwaxabisa

kwakhe amaHlubi ngokuthi abumbe ibali elimnandi ngawo Atsho kwelo bali enika ulwazi

ngeemfazwe nawamaqhawe amaHlubi Ukwanceda izizwe ezingawaziyo amaHlubi ngemvelaphi

yawo ngokuzinika iinkcukacha eziyinene Kubonakala ngoko ke ukuba wenza iinzame

zokuphakamisa isidima sawo amaHlubi kwanenkcubeko yawo ehamba nezinto ezisentliziyweni

yawo Kuloko enze umbulelo kuKumkani uHintsa othe wabuyisa isidima samaHlubi ngokuthi

abe ngumkhuseli wawo awanqomele awambese awanike nemihlaba ibe yeyawo Kutsho

kwacaca ukuba yiyo nale nto athe wasithanda isiXhosa nobuzwe baso[ugxininiso lwam]

Wazimisela ukubhala ngaso nasekubeni silulwimi lukamama wakhe uMamThembu intombi

yaseCala athi xa embonga ngentlonelo ldquoMThembukazi omhlerdquo

127

39 Ubudlelwane phakathi kwenoveli Elundini loThukela kunye noJolobe

Ukuphicotha uncwadi usebenzisa isithako sezembali nobunzululwazi-mlando kuluncedo Esi

sithako sinamandla okutyhila ubukho bobudlelwane phakathi kombhali noncwadi lwakhe

kangangokuba kuthi ngamanye amaxesha kubonakale ukuzalana phakathi kombhali kunye

nabalinganiswa abaqulunqileyo apho kuthi kufumaniseke aba balinganiswa bamele amalungu

osapho lwakhe okanye izizalwaena zakhe

Le noveli kaJolobe u-Elundini LoThukela ithe yagqwesa ukubonisa ubudlelwana obuliqela

phakathi kombhali uJolobe kunye nabantu besizwe sakhe amaHlubi Ubonisa ukubathanda

kwanokubaxabisa emoyeni wakhe kuba nabo bangabantu bakowabo kwanegazi lakhe Oku

kudizeka ngale ndlela

Zininzi izinto ezihlanganisa ubomi bakhe athe wabuphila kunye nobabantu bakhe obubuthumbu

bale noveli yakhe Kwaye kuyaqondakala ukuba iintsusa nenjongo yokubhala kukaJolobe le

ncwadi kukuba ubomi bakhe kunye nale ncwadi bunye Ibalasele ngembali yamaHlubi nokufika

kwawo kweli lizwe laseKoloni

Ubungqina bentombi kaJolobe bunamandla ekwaziseni ukuba uyise uRhanisi Jolobe ube

engumni na Kwincoko yakhe nomphandi ubalise ukuba uyise wabaxelela ukuba bona

bangamaHlubi bangooThukela ooMpafani UJolobe uchazwa lilungu lenkonzo yakhe umama

uKawa othe uMfundisi wabo uJolobe kwicawa yaseRhabe eNew Brighton babengasazi isiduko

sakhe Ube engathandi ukuphakamisa iziduko kuba ebesuka athi bonke abantu kwibandla lakhe

baziziduko zakhe Oku kubonakalisa ukuba uJolobe ube enobulumko kwinkqubo yenkonzo

yakhe bokufuna bonke abantu bazive bexabisekile kuye kungabikho abangathi basondezelwe

kufutshane abanye babhekeliswe kude ngenxa yocalucalulo oluthi ngamanye amaxesha lubekho

ngenxa yeziduko Abaziduko zithile bazibone bebukulwa ngabanye

Kanti kukhankanyiwe ukuba uGqirha Bokwe kwingabula-zigcawu yo-Umyezo incwadi

kaJolobe yemibongo nezibongo wambulisa embonga kakuhle ngezinqulo zakhe uJolobe esithi

Nozulu Mpafane Thukela Bekunqabile ukuba ubeve ababhali bembulela bembonga ngeziduko

zakhe uJolobe olu hlobo

310 UJolobe nobuthandazwe

UJolobe ngokubhala kwakhe le noveli udiza umoya wobuthandazwe okuye obuthe bamenza

wabhala ngabantu azalwa ngabo abangamaHlubi Unekhonkco nabo ngembali ulwimi lwabo

unqulo inkcubeko yawo kwanamabali amanandi athe wawava amalunga namaqhawe

kwanookhokho bakhe obawoomkhulu bakhe kwanezinto ezobuhlungu azathi zabahlela

128

ngexesha leemfazwe (Bennie 1935102) Zonke ezo zinto zithe zahlala zihleli emoyeni wakhe

nangona wabonakalisa ukulithanda ilizwe lakwaXhosa ilizwe lezizalwane zookhokho bakhe

ngoko kutsho kukakumkani uHintsa Kodwe igazi kule noveli liye lajiya kunamanzi UQangule

(1979121) uchaza ngobuthandazwe

Patriotism is derived from the Latin word ldquopatriardquo meaning onersquos native country hellip it

arouses many emotions feelings and sentiments such as loyalty to onersquos land of birth and

uncontrollable sense of attachment to onersquos country a sense of state of prepadness to

sacrifice and even die rendering duties to onersquos country

Lo moya wobuthandazwe umoya wokulilwela ilizwe lakhe umntu ukhankanywa apha ngentla

wabonakaliswa kubuthandazwe bukaMqhayi (1914) ngokuthi kwinoveli yakhe Ityala lamawele

aphakamisa isidima seenkosi zemvelo esiphezulu nolawulo lwazo kwanemigaqo ebalulekileyo

eyayilandelelwa kwiinkundla zazo zamatyala kanye nezingahlukanga kakhulu kwiinkundla

zamatyala ezithe zasetyenziswa ngabalawuli abamhlophe kweli lizwe ekufikeni kwazo Ezi

zimvo zingentla kubonakala ukuba isimo sobuthandazwe sihamba nokhalipho amaxesha

amaninzi Umzekelo uMqhayi ngobukroti wadulisa izenzo ezigwenxa zokungathembeki

kwabaphathi abaMhlophe abahambela kweli lizwe loMzantsi Afrika abanjengeTshawe

laseBritane nelimele ubukumkani baseBritane obathi mhla buqala ukuthatha ilizwe lamaXhosa

bathumela abefundisi Ngoku kwakhona kutyelelo leTshawe laseBritane kweli lizwe lityelela

lihamba nezihandiba zalo liphethe iBhayibhile nebranti bexhagwe ngamajoni axwaye imipu

(Mqhayi 194359)

Kwangokunjalo uJolobe uthe wanesimo esifana nesikaMqhayi sobuthandazwe kuba naye

kwimisebenzi yakhe yemibongo emalunga nezezopolitiko wayidulisa imikhwa yabantu

abaMhlophe yengcinezelo yabantu abahluphekileyo Wayigxeka kanobom impathombi eyenziwa

ngabaqeshi kubantu abaMnyama abasebenza ezifama nasemigodini Wabalilizwi elivuselela

umoya wethemba nokholo Watsho kumbongo wakhe ldquoEmboniselwenirdquo wathi iyeza

inkululeko ayikho kude (Opland noMtuze 1994116)

Le noveli ibonisa ubuthandazwe kwanokunyaniseka kumaHlubi ngokuthi uJolobe awabophe

ngale ncwadi ngezinto ezibuhlungu ezithe zawehlela Ubonakalisa ukuba imvelo yawo

ayilibalekanga iyakuhlala ikhunjulwa kwizizukulwana ngezizukulwana zawo ngenxa yokuba

asuka azibona eselizweni lokuphambukela engenandawo nazinkomo namasimi okulima ekubeni

babenento yonke bezizityebi befuyile bengaceli nto mntwini kodwa ngenxa yeemfazwe

nohlaselwano lwezizwe eNtla asuka adibana neemeko ezinzima ezinye zawo zabadala

ubuhlungu Kananjalo isenzo sakhe sokubhala le ncwadi sisenzo sokucacisela abantu abangaziyo

129

ngembali nemvelaphi yamaHlubi kwanenkcubeko yawo kwanokukhumbuza amaHlubi ukuba

basukaphi besuswe yintoni na

311 UJolobe uhambisana nezimvo zikaMqhayi kukhuselo lwezinto zemveli

Xa siphicotha le noveli sifumanisa ukuba uJolobe uhambisana nezimvo zikaMqhayi kukhuselo

lwezinto zemveli UMqhayi ngokucaphuka wabhala inoveli Ityala lamawele Ngokwenza oko

wayesazisa umzi oNtsundu ngokujongelwa phantsi kwenkcubeko nolawulo lweenkosi zizizwe

ezifikayo eziMhlophe kweli lizwe lemvelo yakhe Wazimisela ukulungisa le ndelelo Wabonisa

ukuba nazo iinkosi zamaXhosa okanye ezabantu abaNtsundu zazinabo nazo ubulumko

bokulawula izizwe zazo Zazikwazi ukusombulula kwiinkundla zamatyala iimbambano ezazithi

zibekho kwintlalo yabantu bazo Yiloo nto enza isaziso kule ncwadi esazisa ngeenjongo

zokubhalwa kwayo esithi

Kweli balana ndizama nokubonisa ukuba inkosi asinguyena mgqibi wezinto yedwa

njengoko izizwe ziba zona kunjalo kuthirdquo(Mqhayi 1914Ingabulazigcawu)

Apha uMqhayi kuyabonakala ukuba kwathi kwakho izigxeko ezivela kubalawuli abaMhlophe

ukuba ulawulo lweenkosi eziNtsundu ukuba bezingenacwangco kulawulo lwazo kwaye zinika

izigwebo ezingenabungqina Ngoko ke ngokubhala inoveli ITyala lamawele uphikisa izimvo

ezingenabunyani zabantu abacinga ukuba bazi gqitha ngolawulo lweenkosi ngokugqibeleleyo

ngaphezu kwabantu bemveli beli lizwe Uqhube wathi

Intetho nemikhwa yesiXhosa iya itshona ngokutshona ngenxa yeLizwi nokhanyo

olukhoyo oluze nezizwe zaseNtshonalanga oonyana bakaGogi noMagogi (1914

Intshayelelo kwi-ITyala Lamawele)

Ngale ntetho ingentla uMqhayi ukhusela ulawulo ulwimi uncwadi kwanenkcubeko yesizwe

samaXhosa Ikhwele likaMqhayi lobuthandazwe libonisa ubugorha bakhe ekukhuseleni ilifa

lesizwe samaXhosa kwakunye nelifa lezinye izizwe zemvelo zeli lizwe

Uluvo lukaMqhayi lungqinwa nanguKwetana (2000) othi uJolobe kanye kule noveli yakhe

Elundini loThukela naye uphikisa uluvo olunxaxhileyo lweenkokheli ezafika zisuka eNtshona

zahambisa izinto ezingezo nyani zokuba kwizizwe eziMnyana kwakungekho cwangco kulawulo

lweenkosi malunga nabantu ezibakhokeleyo Ukhankanya ukuba uJolobe yena ubhale

waziphikisa ezo ntetho ngendlela alibalisa ngayo ibali elingembali yamaHlubi

Akuthethayo uKwetana kuyinene kuba uJolobe uyibonisile indlela unkosi uDlomo athe

wasilawula ngayo isizwe samaHlubi ngoqilima nangocwangco esebenzela ukuba isizwe sime

130

siphumelele siphile Naye uJolobe kule noveli yakhe Elundini LoThukelo uxhasa uluvo

lukaMqhayi ngeli bali lakhe limnandi Kodwa enye into lingqina ukuba iinkosi zazisebenzisa

ubulumko bazo kulawulo lwabantu Inkosi uDlomo kule noveli uJolobe umenze wangumntu

ongqongqo nophakamisa imbeko intsebenziswano nokugcinwa koxolo ekuhlalisaneni

kwamaHlubi nezinye izizwe ezimeleni nazo kodwa ukuba ziyabahlasela uthe kubalulekile

ukuba uxolo ngamanye amaxesha lugcinwe ngokuba kusetyenziswe izigalo (197685)

Umbuzo ngulo Ingaba ukhona umntu ongenalunda ngobuzwe bakhe kwanemvelaphi yabazali

bakhe nookhokho bakhe UJolobe naye nangona ebhale ikakhulu esilwa ingcinezelo

ngeengcinezelo yezizwe eziMnyama ingakumbi isizwe samaXhosa kodwa ukubonisile

ukusixabisa kwakhe isizwe samaHlubi

Le noveli inika umdla iyimvuselelo yeenkumbulo ngeenkosi namaqhawe amaHlubi

(namaqhawe amaXhosa kanye njengokwenziwe nguKumkani uHintsa kulawulo lwakhe

ngobulumko nenceba) ayelawula isizwe sawo ngocwangco ngokhuseleko nobulumko ebonisa

inkcubeko nequka amasiko nezithethe zamaHlubi Le ncwadi ikwazoba kwenendlela ayeziphilisa

ezonwabisa ngayo kumaxesha akudala kulawulo lweenkosi

Le mvuselelelo yile yokuba uthathe iinkosi ebeziphila yena wazivusa wazenza ezihleliyo

ngokuthi azenze kule noveli abalinganiswa abanye babo babenamagama nezimo zabantu begazi

nenyama Aba balinganiswa ubenza bathethe benze intshukumo bahambe bazingele baphume

amaphulo balwe amadabi baxabane balwe kuvanwe kwenziwe imitshato ubukhosi bendiselane

kube ziziyolo neziyunguma Umzekelo wako konke oku uqalela kwimbali enikwe nguSoga

(193717) apho abalisa ngeenkosi nemvelo yamaHlubi kwanokuzalana kwawo namaBhele

Unike ingxelo enikwe nguMfundisi uMalgas kwiMvo (193717-18) kaJanyuwari 1917 esithi

UHlubi iBhele wendisela intombi yakhe kwinkosi yabaMbo kwase kuthiwa inzala yale

ntombi ngamaHlubi aphuma kuBhele inkosi yabaMbo ezala uLufelelwenja ozala

uSidwabasankomo ozala uSiqhanyana ozala uMowu ozala uMuhuhu ozala uMhlanga

ozala uMsi ozala uMzimkhulu ozala uMseko ozala uNdlovu ozala uMalunga ozala

uDlamini ozala Mthimkhulu ozala uNgcobo kwindlu enkulu ozala uRhadebe

kweyasekunene uNgcobo ozala uDlomo ozala uMashiyi uzala uNtsele yena ozala

uBhungane ozala uMthimkhulu lo wabulawa ngamaNgwane ukuze kuchithakalwe eNtla

UJolobe ubonisa iinkumbulo zakhe ngeembali zookhokho bakhe abafika kwilizwe likakumkani

uHintsa besuka eNatali ngenxa yeemfazwe zemfecane ezabenza iimbacu bathi bebenemihlambi

yeenkomo nemizi baphela bephuceka baziimbacu Umzekelo uthe kweli bali lakhe wazivusa

iinkosi ezinkulu zamaHlubi Wavuselela ubuzwe bamaHlubi wavusa unkosi uNgcobo nonkosi

uNtsele bazithabatha izikhundla zabo zolawulo kweli bali lakhe alenze ngokubonakalisa

ukuyivuyela into ayenzileyo yokubakhumbula nabo abantu azalwa ngabo kuba ubonakalisa

131

uthakazelelo kwanomdla omkhulu ekulibaliseni kwakhe nokuthe kwachukumisa nomfundi naye

wafumana uchulumanco

Kule ncwadi uthe wakhankanya kanye imvelaphi yeenkosi zamaHlubi kanye njengembali

eyinyani echazwe nguMfundisi uMalgas olihlubi loqobo Uphinde wandula wenza inkosi

yamaHlubi kweli xesha lale mbali yakhe yangunkosi umhlekazi uDlomo uyise wakhe yabe

inguNcobo UDlomo lo uthe wanonyana onguMashiyi othe wasweleka eshiya oonyana bakhe

abathathu kunye nomnye onguNtsele othe wavelela ukuba yinkokheli enobulumko nenobuntu

nekhalipha lemvelo negcwele yimbeko enkulu nentlonelo nengazibandeziyo xa kufuneka

ikhusele abacinezelweyo ukubadalela uxolo nesidima Le nkosana ithe ibingeyo yendlu enkulu

kodwa ngenxa yentlonelo nobukhalipha kwengqondo yaxatyiswa yathandwa sizizwe kwaphela

ibayiyo ephatha isizwe samaHlubi ngexesha lelimbali yamaHlubi ezotywe kule ncwadi Oku

mangalisayo nokuchulumancisayo kukuthi uNtsele lo azale unyana ogama linguBhungane kanye

ngokomnombo weenkosi zamaHlubi ochazwe apha ngentla ngokwengxele edizwe nguMfundisi

uMalgas Kanti uthe walivusa neqhawe lenkosi nethandazwe unkosi yamaHlubi unkosi

uMahlaphahlapha elalwa ngamini ithile likhusela isizwe lingena mkhosi mkhulu ungako kodwa

lwasebenzisa ubulumko nobukhalipha laphumelela ukuwohlula amaNgwane kaMatiwane aphela

ebabeleka abasicatyana abuyela umva agoduka (Gqoba kuBennie 1935104-107)

312 Ikhwele likaJolobe nekhwele likaMqhayi ekuphakanyisweni kweembalo zesiXhosa

UJolobe (194026) uphakamisa ukuba akukho nto imbi ekubeni umntu abenekhwele ngobuzwe

bakhe kwaye yinto entle leyo ukuba ikhwele lakhe alithi lizijongelise phantsi ezinye izizwe

Oku ukubhale ngala mazwi akhe athi

Akufuneki na kanene umntu azingce ngobuhlanga Akukho mntu ulichasileyo ikhwele elihle

Yonke into inomlinganiselo wayo kwizinto eziphathelele ebomini besizwe kulinganiswa ngalo

mlinganiselo ubalulekileyo wokuba kanene into leyo ilinganiswayo iyasakha na isizwe iyasichitha

kusini na Ukuba ikhwele lobuhlanga ldquolelisakhayo nelisibumbayordquo isizwe alichasiwe ngoko

ldquoezo zinto ezisekelezele ukuhlumisa nokubumba isizwerdquo esiNtsundu azichasiweKodwa

ubuhlanga obuphakanyiselwa ukudiliza isizwe namalinge amahle awenziwayo ukuba sihlume

simanyane sibe namandla masazi ukuba apho ke abulungile

USEK Mqhayi uhambisena nolu luvo lungentla lubekwa nguJolobe lokuba kubalulekile ukuba

abantu bazikokose izinto ezingumkhombandlela wobuzwe babo inkcubeko yabo kwanolwimi

lwabo Uthe walandela wawuthanda umbono kaRubusana (1906) wangenisa inoveli yakhe

iTyala lamawele (1914) apho wathi wabonisa umgangatho owawuphezulu kulawulo lwenkundla

zamaXhosa kwanenkcubeko yawo ngexesha lookhokho bakhe Uthe wabonisa ukuba

132

wawungohlukanga kwiinkundla zolawulo olufike nabamhlophe kweli lizwe Watsho nokuthi xa

ingaphakanyiswa inkcubeko nolwimi noncwadi lwesiXhosa amaXhosa aya kuphulukana nelifa

lawo eliyincubeko yawo

UTB Soga uthe wongeza kuncwadi nenkcubeko yamaXhosa naye eqhutywa lelo khwele

lobuthandazwe Wabhala Indyebo yamaXhosa (1937) Kanti yena uJohn Henderson Soga

wakrola ngesiNgesi efundisa izizwe kwangenkcubeko nobuzwe bamaXhosa kwincwadi yakhe

ethi ldquoThe AmaXhosa Life and Customs (1932) Lona eli thandazwe lingumbhali uRubusana

wabhala kwangale nkcubeko nembali yamaXhosa kwincwadi yakhe Zemkrsquoinkomo Magwala

Ndini (1906) Yena wakhethe ukwahluka kwabanye ababhali akavuma ukuyibhala ngesiNgesi

esenziwa likhwele Wafuna ukukhe abhalela abantu bakowabo incwadi yakhe ngesiXhosa kuba

enenkolo yokuba ingaguqulelwa esiNgesini

Enye yezinto eyabangela uRubusana abhale le ncwadi kukuba weva umfo omhlophe

kwingqungquthela yentlanganiso ethile ethetha ngokukhululekiyo umbiko ombi wokuba isizwe

esiNtsundu asinaluncwadi (Attwell noAttridge 2012326) Kanti naye uCouzens (1985) uthetha

into enjalo yokuba wachazelwa ukuba abantu abaNtsundu abanancwadi Wothuka ukubhaqa oko

kungamampunge

UJolobe naye ngenxa yobuthandazwe wagqiba ekuyibhaleni le noveli ngesiXhosa Wayefuna

ukubonisa ukuba kukho ukuzalana phakathi kwamaHlubi nanamaXhosa Wayekwadala

ubuhlobo phakathi kwamaHlubi namaXhosa Abantu abangamaXhosa bayivuyele le ncwadi

ngokutyeba kwayo Ibakhumbuza kwaneembali zawo Atsho aqaphela ukuba amasiko nezithethe

zamaHlubi namaXhosa ziyazalana zahluka phaya naphaya Kakade ibisoloko iyinjongo kaJolobe

ukwakha ubumbano phakathi kwabantu Ukuze isizwe simanyane sihlume singaphulukani nelifa

laso eliyinkcubeko ukuba iqulethe ulwimi lwaso noncwadi lwaso kwanembali yaso (Wa

Thiongrsquoo 198116) Ikhwele lothando lobuzwe naye uJolobe liye lamqhuba waqonda ukuba

makabhale inoveli Elundini LoThukela ukuze imbali nobuzwe nenkcubeko yesizwe azalwa siso

igcinakele ezincwadini ingaze ibe nakulityalwa ibeyinzuzo nakwizizukulwana ngezizukulwana

Ezi ncwadi ingakumbi ekaSoga (1937) zembali nenkcubeko yamaXhosa zikhankanywe apha

ngentla zinika inkcazelo ngezithethe namasiko aquka ezi zinto zilandelayo Unqulo

ukuhlonelwa kwabantu imbeko enkulu enkosini izithembu ukwenda kwenkosazana

ukulobolisa umtshato isiko lokwalusa amakhwenkwe imigidi ingoma ingwe ukubonga

iphulo iinyamakazi inamba ukubaluleka kweenkomo utshongo ukukha amanzi nabaseTyhini

ukutshaya kwanokugwada kunye nezinye izinto eziliqela

133

Le noveli kaJolobe njengokuba bekusekutshiwo apha ngentla isisisele solwazi ngamasiko

nezithethe zamaHlubi Isisipili esinika umfanekiso ocacileyo ngembali yawo indlela ayephila

ngayo ngexesha lolawulo lweenkosi mandulo kwanendlela ezazihlonelwe zixatyiswe ngayo

Ibonisa nezinto ebezithandwa nebezingathandwa Izinto ebezizintloni nehlazo bezingathandwa

sisizwe samaHlubi Kwizinto ebezithandwa enye yazo uJolobe asibonise yona lusongo

lwentsimbi ezintle apho intombi ixelelela umfana ukuba ldquoimthandilerdquo njengoko wenzayo

uNobusi ngomhla womsitho walwamkelo lukaNtsele nabanye abafana bebuya esuthwini

313 UJolobe uthando lwakhe lweenkosi zamaHlubi

UJolobe uthando lwakhe lweenkosi lumenze wenza into engaqhelekanga wazivusa iinkosi

zamaHlubi emangcwabeni kwibali lakhe le noveli Umzekelo unkosi uMthimkhulu

uMahlaphahlapha unkosi uDlomo kaNgcobo unkosi uNtsele kaMashiyi noBhungane ubenze

abalinganiswa Bayakhahlelwa Bathetha benze izinto ezidala umdla nezonwabisayo

neziphilisayo kubafundi bakhe

Olu phononongo ngamanye amaxesha lufumanise kukho ukuzalana phakathi kombhali kunye

nabalinganiswa abaqulunqileyo Akuphelelanga apho Kuye kwabhaqeka ukuba aba

balinganiswa bamele amalungu osapho okanye ezizalwana zakhe Le noveli kaJolobe Elundini

LoThukela iyagqwesa ekuboniseni ubudlelwana obuliqela phakathi kombhali uJolobe kunye

nabantu besizwe sakhe Umzekelo njengokuba sele kukhankanyiwe apha ngentla oku kudizeka

ngale ndlela

UJolobe wenze umlinganiswa wakhe oyintloko yangunkosi Dlomo Lo mlinganiswa umele

inkosi yesizwe sakhe engasekhoyo eyayiphila ilawula amaHlubi Yena wenza iinkumbulo ngayo

ngokuthi ayenze umlinganiswa okwanqulwa ngezithakazelo zeenkosi zamaHlubi Uphinda enze

uNtsele abengumlinganiswa ongumzukulwana wenkosi uDlomo Kanti nakwibali lenyani udala

iinkumbulo kwaneemfundiso zokuba kwazeka ukuba uNtsele wayeyinkosi eyayiphila

ingumzukulwana kankosi uDlomo Yena uyise kaNtsele inguMashiyi ebalini nangokwembali

yenyaniso yamaHlubi

Kwakhona uzoba lo mlinganiswa unguNtsele naye eyinkosi enkulu yamaHlubi UOpland

noMtuze bayangqina ukuba uNtsele wayeyinkosi enkulu yamaHlubi Batsho besithi

uMbhangubo noKhesa bafika emaHlubini besisizwe kusalawula uNtsele Yaza intombi yaba

bantu yendela kuBhungane Kwaza ngayo kwazalwa uMpangazitha kaJobe Bahambisa besithi

UNtsele kaMashiyi wazeka intombi yesizwe yamaNgwe kwaMazibuko waza ngayo

wazala uBhungane inkosi yodumo ethandwayo ngamaHlubi apha ekuhlaleni

134

kangangokuba abanye abantu bade bathiywa ngokuba bangooBhungane kucaca ukuba

kukhunjulwa yena ngabantu (199443)

UNtsele umnxibise isimo sakhe yena Jolobe gaqa kuba uNtsele ngumntu okhutheleyo umntu

ohambisanayo nembeko nentlonelo kwanomntu okhuthaza ubumbano Kwakhona ngumntu

okhathalayo nobonisa uvelwano nenceba kubantu abacinezelweyo kwanababuthathaka

abanjengabantu baseTyhini nekusoloko kulula ukuba bathi ngamanye amaxesha bafumane

ugonyamelo kumanye amadoda

Zininzi iindlela zobudlelwane eziphakathi koJolobe nale noveli ezithe zadizeka Zidizwe

sisithako sezembali nobunzululwazi-mlando USainte- Beuve kuSwanepoel (19904) waseFransi

uthi esi sithako sibonisa ubudlelwane obuliqela malunga nombhali ngokwezingongoma

zilandelayo umbhali kunye nosapho lwakhe uhlanga lwakhe iminyaka yakhe izinto ezithe

zenzeka phambi kokuzalwa kwakhe kwanezinto ezithe zenzeka emva kokuzalwa kwakhe

314 UJolobe nomlo wokulwa ukufa koncwadi lomlomo nezibongo nenkcubeko nolwimi lwemvelo

Kudliwanondlebe uScheub athe walenza kunye nombhali uMama efuna ukuqonda

ngenkqubelaphambili yoncwadi lwemvelo kwanezibongo uMama uphendule wathi

The tradition of iintsomi and izibongo is dying Irsquom sorry that we are losing all this great

treasurehellipBut today we donrsquot get anything except those that we get from the white

people And we donrsquot even get true izibongo that we used to get from old people Those

are fast disappearing and we have nothing in their placehellipThe reason that we lost them

is that we have no books written during that time Our people the majority of them are

westernized

Ngale ntetho ingentla uMama ukholelwa ukuba uncwadi lomlomo ukuquka izibongo luyafa

alusenamandla kule mihla ngokubona kwakheUJolobe (Scheub 196760) eluchasa olu luvo

lukaMama yena zisuka nje uthe

I do not think the oral tradition is dying Where there is still a set up of chiefs and loyalty to

appreciation of royal houses you will find the Imbongi royal poet shouting the praises of

his chiefhellip you will find the oral tradition alive in the courts of chiefs and in the rural homes

where a person likes to praise his own what he loves perhaps an ox of the home because it

is venerated because it is the oldest As long as the are chiefs and headmen yoursquoll still have

poets rising up to praise them You would not find as much oral tradition in such urban

areas as New Brighton as you would in rural areashellip the tradition of telling intsomi is dying

because it is not used

UJolobe (njengasentla) ubuye wongeza wathi

In some respects there is continuity between oral tradition and written literature The

material of the story is perhaps from the background of your people ndash and with that it is

with a change we have learned how to supply even plot Now that is a new thing with our

stories although it has a way of making it interestinghellip And yet I find that the greatness of

135

the story of the people is that you return to indigenous background more and more are to

the life of the people I have attempted that in Elundini laseThukelahellipI used something that

is historical and reconstructed it in order that it might be a continuous story Much of that is

still to be done - even Jordanrsquos book it used the background of court life with all its

problems at the sametime incidents that are traceable in the history of Mpondomise The

trend of development must be in that line ndash coming back to the life of the people This still

has to be exploited in urban areas it has to be exploited even in the country and in the past

history of the people

Ngokuqhutywa likhwele lobuthandazwe malunga nale ntetho ingentla yombhali uMama

obonakele engenamava kakhulu malunga noncwadi nezinto eziqhubekayo emaphandleni kuba

ekhulele yena ezidolophini kuphela uJolobe uphikise wakhankanya ukuba uncwadi lomlomo

alufanga kwaphela lusekho luyaphila alufanga kuba yena uye wanolwazi olubanzi kunoMama

kuba elubona luseqhubeka kwiindawo ezisemaphandleni ingakumbi kwiindawo ezineenkosi

Nalapha ezidophini kwakubakho inkosi uthe iye ibongwe kumatheko athile Kwakhona yena

ubone ukuba lunakho ukuvuselelwa kwaye yena kolwakhe uncwadi uyaluvuselela

315 Inkcubeko kuJolobe iyinxenye yobomi bakhe

UJolobe ngenxa yothando lwakhe lwenkcubeko ekhayeni lakhe kukho iingqayi ezintlobo-

ntlobo (Vuyorsquos Journal 2013) UJolobe akathanga ngenxa yokuba enguMfundisi wezeliZwi

ayibone inkcubeko yakhe ingeyiyo inxenye yobomi bakhe Inkcubeko yakhe uyibone iyinxenye

yobomi bakhe Inkcubeko yomnntu iqulethe ulwimi lomntu unqulo amasiko izithethe nezinye

izinto ezisetyenziswayo ezamkelekileyo zokuphila kwabantu Iquka neemfundiso kwenembeko

elindelekileyo kubo bonke abantu basekuhlaleni ukusukela komncincinane ukuya komkhulu

Enye injongo nombono obusemoyeni wakhe neminqweno yakhe athe wayiphumeza ngokubhala

le ncwadi kukuba efuna ukwandiswa koncwadi lwemveli oluphakamisa ngamandla inkcubeko

yabantu abaNtsundu Wakhetha ukubhala ngolwimi lwesiXhosa ukuluphakamisa kunye

nenkcubeko yesizwe samaXhosa nakhule sithethwa nanguMama wakhe umThembukazi okhulele

kwingingqi yaseCala kodwa noko kunjalo akazange awalibale amaHlubi nenkcubeko yawo Lo

mbhali kucace mpela ukuba uye wasithanda isiXhosa kuba kwizikolo ebefunda kuzo esakhula

bekufundiswa isiXhosa nangona kowabo isiHlubi besithethwa sikwalolunye ulwimi lwakhe

kuba eliHlubi Kwaye isiXhosa sakhe saxubana nesiHlubi Oku kwabonakala kwincwadi yakhe

yokuqala UZagula Isizathu sokufuna ukuphakamisa uncwadi lwesiXhosa sichazwe nguMama

apha ngentla xa athi amabali ebekho ikakhulu ngexesha lakhe lakudala ibe ingamabali esiNgesi

Kucacile ukuba le meko yadala ikhwele kuJolobe Wazimisela ukwenza umahluko axelise

umkhokeli wakhe uMqhayi ophakamise ulwimi lwemveli nenkcubeko yesizwe esiNtsundu

136

316 Ukubaluleka kolwimi lwesiHlubi nesiXhosa lukwayinxenye yenkcubeko yesiZulu nesiXhosa

Ngobunkcubabuchopho bakhe uJolobe udibanisa isiHlubi isiZulu kwakunye nesiXhosa kule

noveli kuba kuba ezilwimi zisetyenzisiwe Ngokwenza oku ufundisa ukuba izizwe ezibini

ngangaphezulu zingaphila kunye ngoxolo zihlonelane ngeenkcubeko neelwimi zazo kuba

inkcubeko yesizwe iyinxenye yobomi babantu baso kwaye uJolobe uluphakamisile uluvo lwakhe

oluthi ldquosingabendlu enye (194023)

Yiyo loo nto umbhali uWa Thiongrsquoo (198110-16) ecacisa ukuba ulwimi olusetyenziselwa

ukubhala uncwadi luyintambo ethwele inkcubeko yesizwe sabantu balo Uqhuba athi inkcubeko

ithi igqithiselwe okanye igcinwe ngamabali omlomo noncwadi kwaye inkcubeko iqulethe

iindidi ngeendidi zezinto ezenziwayo nezinconywayo kwanezinto ezingakhuthazwayo

kwanezikhuzwayo kwisizwe esithile

Inkcubeko yomntu iqulethe ubuyena bomntu apho athi akwazi ukuzazi nokuzahlula kwabanye

abantu Kwakhona uthe walubona ulwimi olusetyenziswa kuncwadi lungaqulethanga inkcubeko

nje yodwa ulubone luqulethe kwanembali kwanobudlelwane babantu nabanye abantu kungoko

umbhali uWa Thiongrsquoo achaze ukuba wathi wakhathazeka kwakucaca ukuba kwisikolo

esasilawulwa ngabasekumathanga amaNgesi ulwimi lwakhe noncwadi lwemvelo lwakhe

lwasuka lwajongelwa phantsi lwaza lwanqunyanyiswa ukuba luthethwe Oku kwalatha

ukungaxabiseki kwesizwe sakhe kuhlanga olwathe lwangenela ulawulo lwelizwe labo

Ngokudibanisa amagama esiHlubi namagama esiXhosa uJolobe ebe evala loo msantsa ingabi

ngathi akaluxabisanga ulwimi lwesiHlubi kuba ebhale uninzi loncwadi lwakhe kwanale noveli

yakhe ngesiXhosa Kwakhona esi simbo sikwadiza ubumbolombili bukaJolobe obusukela

kwigama lenkcubeko yakhe elithi Rhanisi Oku kufundisa ukuba umntu angaphila azisebenzise

neenkcubeko zeendawo ahlala kuzo kodwa angayijongeli phantsi eyeyakhe inkcubeko

nebubuntu bakhe ayixabise[ugxininiso lwam]

317 UJolobe uvuselela amabali emveli omlomo

UJolobe akakuvumanga ukuba amabali anjengeentsomi nezibongo ukuba ziyafa fi Ubonise

ukuba kubalulekile ukuba kubhalo olutsha zibhalwe zixutywe kumabali Kuba amabali asekwe

ngolo hlobo ayakusakha isizwe nobubani baso Akuthethayo uJolobe kuyinene Izinto

ezixatyisiweyo kwaNtu ezinjengokuziphatha kakuhle ubuntu intsebenziswano ubunye

ziqulathwe kumabali athi ancede izizukulwana ezitsha zitsho zazi ngezinto zakomawazo

ezinjengezafobe namaqhalo nezaci ezithwele imfundiso enkulu kwanezilumkiso Le ncwadi

yakhe Elundini LoThukela uyiqulunqele ukuphakamisa inkcubeko yabantu abaNtsundu

ingakumbi amaHlubi ukuze ihlale ikroliwe kuncwadi lwakhe ingabi nakufa Wenze kanye le nto

137

yenziwe nguSoga (1937) noSoga (1931) kwanoRubusana (1906) abathe babhala ukuba imbali

kwanenkcubeko yasizwe samaXhosa igcinakele ibhaliwe Ezi ndlela zokukhusela izinto zesizwe

noncwadi lwaso lugcinakele kwaye lupapashwe ziluncedo

318 Ukubaluleka kwamabali asemakhaya kwiindawo zabantu bawo

Ezi zinto zimbini isakhiwo nobuthumbu bale noveli Elundini LoThukela zakhelwe kwimbali

nenkcubeko yamaHlubi Kwimbaliso yale noveli ufake neembali ezinobunyani ezichaphazela

iziganeko ezathi zehla kwisizwe samaHlubi waza wanonga ngeendidi zenkcubeko yamaHlubi

Ubonisa nezigaba zokwenziwa kwamasiko kwanezithethe zawo Waliphotha ibali lakhe ngazo

zonke izinto ezenza umdla novuyo kwibali lakhe ukwenzela ukonwabisa isizwe kwaziwe ukuba

amaHlubi angabantu abanjani na besukaphi na Wazisile nangokudaleka kwanangokutshintsha

kwegama elithi aBambo lijike njani na ukuze isizwe kuthiwe ngamaHlubi nje UJolobe uthe

wadiza ukuba kwanokuba angoobanina ngokukhankanya uluhlu lokulandelelana kweenkosi

ezinkulu zazo ngokweminombo yazo

Bekukhankanyiwe ukuba uJolobe uthi kuphando lwakhe uye wafumanisa ukuba amabali athi

abenamandla xa equka amava abo ngobomi atsho anamathele ezingqondweni zabantu

angabinakucimeka lula (Jolobe kuScheub 196760) Kuchazwa kwanokuba athi atyebe zizinto

abazaziyo ezibakhayo ezinjengobuzwe nobuntu babo kwanezinto ezibachukumisayo nabathi

bafunde kuwo izinto ezinjengonkcubekoukuziphatha ukuhlalisana kakuhle kunye nanye abantu

Uqhuba athi la mabali avuselele ukwakhana kwabo intsebenziswano kwanomoya wovelwano

kwanobulumko Yiloo nto athi ifilosofi yobomi bohlanga nempucuko yesizwe ithi ihlwayelwe

kwakhona kwisizwe ngamabali aso ukuze siphinde sikhule siqhubele phambili

Olu luvo lukaJolobe luvakaliswa ngumbhali uWa Thiongrsquoo othi amabali esizwe anamandla

okusakha lusibumbe isizwe ngosetyenziso lolwimi lwemvelo noncwadi lwaso oluqulathe

inkcubeko yaso elilifa laso ukusuka kwiimbali zookhokho babo nakwiindawo abakhulele kuzo

UWa Thiongrsquoo (198110) uhambisa athi bathi bengabantwana beva amabali omlomo amnandi

abathe bawabaliselwa ngabantu abadala bakomawabo La mabali athe ahlala ngaphakathi kwabo

batsho bawathanda Bawabona la mabali enamandla okubomeleza ekulweni iingxaki abathi

badibane nazo kubomi babo bemihla ngemihla Uqhube wathi bathi balinganisa nezanga

zokulwa zamaqhawe akula mabali abathe bawabaliselwa Batsho balinganisa la maqhawe bazuza

olwabo uloyiso nokukwazi ukulwa ezabo iingxaki okanye iimfazwe zobomi ngokusebenzisa

ubulumko abathe babufumana kula mabali abaweva kumabali akomawabo

138

Okunye kuthe kwababonakala ukuba kweli bali lakhe uJolobe lithe ladala umdla kangangokuba

ubonakela echulumancile evuyile kakhulu naye ngokwakhe Ulivuyele kuba ufumene ithuba

lokukhe abhale ngezinto ezinxulumene nemvelo yabantu akowabo Umzekelo uthe wasebenzisa

nesigama esibonisa ithoni yovuyo nochulumnco kuba uthethe ngezinto azaziyo neziyimbali

yooyise bakhe Kwakhona le noveli yakhe yeyona ithe yagqwesa ngendlela athe wasebenzisa

ngayo indidi zezimbo zokubhala eziliqela waquka kwanesigama esityebileyo sesiXhosa nezafobe

ezidala uvuyo kwanokuhleka Kungumdla kumfundi akufundiswa ngokwakhiwa kobunye

besizwe kwanendlela esithe isizwe sakhiwe ngayo phantsi kwemigaqo yenkcubeko yaso

esayifumana kwasendalweni yokhokho baso Umbhali uWa Thiongo edandalazisa iimvakalelo

zakhe zokuchukumiseka ngamabali asuka kumabali akowabo uthe

I was born into a large peasant family Father four wives and about twenty - eight

children I also belonged as we all did in those days to wider extended family and to the

community as a whole

We spoke Gikuyu as we worked in the fields We spoke Gikuyu in and outside the home I

can vividly recall those evenings of story-telling around the fireside It was mostly grown-

ups telling the children but everyone was interested and involved We children would

re-tell the stories the following day to other children who worked in the fields picking the

pyrethrum flowers tea-leaves or coffie beans of our European and African landlords

The stories with mostly animals as the main characters were all told in Gikuyu Hare

being small weak but full of innovative wit and cunning was our hero We identified with

him as he struggled against brutes of prey like animals lions leapards hyena His

victories were our victories And we learnt that the apparently weak can outwit the

strong We followed animals in their struggle against hostile nature-drought rain sun

windhellipa confrontation often forcing them for forms of co-orperation

We were also interested in their struggles among themselves particularly between beast

and the victims of prey These twin struggles against nature and other animals reflected

real -life struggles in the human world

Not that we neglected stories with humans beings as main characters There were two

types of characters in such human-centred narrativesthe species of truly human beings

with qualities of courage kindness mercy hatred of evil concerned for others and man

-eat ndash man and two - mouthed species with qualities of greed and selfishness

individualism and hatred to what is good for the larger co-operative community Co-

operation as the ultimate good in a community was a constant (theme) It could unite

human-beings with animals agaist ogres and beasts of preyhellip

We therefore learnt to value of words for their meaning and nuances Language was not

a mere string of words It had suggestive power well beyond the immediate and lexical

meaning Our appreciation of the suggestive magical power of language was reinforced

by games we played with words through riddles proverbs transpositions of syllables

or through nonsensical but musical arranged words So we learnt the music of our

language on top of the content The language through images and sysmbols gave us a

view of the world but it had beauty of its own The language of our immediate and wider

community and the language of our work in the fields were one

139

And then when I went to school a colonial school and this harmony was broken The

language of my education was no longer the language of my culture (198110-11)

Okubhaliweyo ngentla apha nguWa Thiongrsquoo kwalatha ukubaluleka kwamabali asemakhaya

Amabali asemakhaya anexabiso kuba aqulathe ulwimi lwemveli lwabantu Uwabona

ekwaqulathe kwanenkcubeko yabo kwanendlela abazonwabisa ngayo nethi ibenze bazive

mnandi ngayo Akukhankanyileyo kuxhaswe nanguNelson Rholihlahla Mandela Uthe xa umntu

ethethe ngolwimi lwakhe sukuba ethethe emphefumlweni wakhe kwaye oko kumvisa kamnandi

Kule ncwadi uJolobe akangombalisi nje ukwayititshala efundisa iinyaniso ezinkulu

ezichukumisa umxhelo kwanamagolongxa engqondo atsho umntu aqiqe akothuswa nguJolobe

ngamagama amatsha nezikweko ezitsha ezothusayo nezivuselela umxhelo zidale uchulumanco

Kutsho kucace ukuba uJolobe linyange elinamava nobulumko kuba nanku edala izikweko

ezitsha zimtsho umfundi abe kwilizwe elitsha lamagama anqabileyo nanambithekayo Kukho

nezafobe ezichukumisa umxhelo zinentshukumo erhawuzelisa amakhwapha nezidala uhleko

nogigitheko olukhulu Oku kubonise ukuba uJolobe ngandlela zonke uluthandile waluxabisa

ulwimi lwesiXhosa waluphakamisa ngale noveli wade wavuselela ubhalo olutsha lwenoveli

yesiXhosa

3181 Inkolo kaJolobe namabali akhelwe emakhaya emveli

UJolobe ufuna ukuphakamisa uncwadi olwakhelwe kumabali akhelwe kuncwadi lwemveli

lwabantu balo nendawo yabo nenkcubeko yabo Unqwenela ukuba olubhalo luye kwizinga

eliphezulu eliyakuthi libe nomahluko Elo bali litsha libe likwayimbali yabantu njengoko enzile

kule noveli eyikwa yimbali engamaHlubi azalwa ngawo

Le noveli ufune ukuba ibe kwizinga eliphezulu ibange umdla kubantu nesizwe ebhalelwe sona

kanye njengendlela yombono kaWa Thiongrsquoo okhankanywe apha ngentla Naye uphakamisa

ukuba uncwadi inoveli kungakuhle ziqulathe namabali esizwe sawo kwaneeembali nenkcubeko

yesizwe sabantu sawo ukuze abafundi besizwe bangapheli besazi incwadi zaseNtshona kuphela

eziphakamisa ulwimi lwaseNtshona uncwadi kwanenkcubeko yamazwe aseNtshona

ezinjengoncwadi lwesiNgesi

UJolobe ubethelela elokuba amabali asekelwe kwintlalo yabantu athabatha indawo nomtsalane

kubafundi kwaye usithandile esi simbo asibone uWationgo sinamandla sinika umdla kumfundi

Esi simbo sinika inkqubelaphambili kubhalo loncwadi kuba sibonakalisa ubudlelwane phakathi

140

kwabantu neemeko zobomi babo Sikwabonisa ukubaluleka kwesi sithako sezembali

nobunzululwazi-mlando kwinkqubelaphambili yokusetyenziswa kolwimi noncwadi

nenkcubeko yama-Afrika

3182 Ixabiso lamabali asuka emakhaya

UJolobe uthe wazithethela ingqalelo izimvo zikaWa Thiongrsquoo malunga nokubalululeka kolwimi

nenkcubeko namabali asuka emakhaya Wazisebenzisa kanobomi ukonwabisa kwanokufeza

injongo yakhe yokuphuhlisa uncwadi lomlomo lungabhubhi Lo mbhali olithandazwe uWa

Thiongrsquoo (198116) iimbono zakhe zifana nezikaJolobe ngokumalunga nokuphuhliswa

kwamabali noncwadi lwesizwe kuba ukhankanya ukubaluleka kolwimi kumabali asekhaya

Language any language has a dual character it is both means of communication and a

carrier of culturehellip and has history of many nationalities (198113) To control a

peoplersquos culture is to control their tools of self ndash definition in relationship with others

Ngale nkcazelo ingentla lo mbhali ubonisa ukuba ukunyathelelwe phantsi kwenkcubeko yabantu

kukuqhobosha izixhobo zabo abathi bazichaze ngazo ukuba bangoobani na phakathi kwabanye

abantu

UWa Thiongrsquoo (198116) uphinde waqhuba wagxeka ukujongelwa phantsi kwenkcubeko yama-

Afrika ngexesha lokuphatha kwamakoloniyali elizweni lakhe wathi

The most important area of domination was the mental universe of the colonised the

control through culture their dances religions history geography education orature

and literature and conscious elevation of the language of the coloniser

Lo mbono ungentla wokulwa ukugqunyelelwa kwenkcubeko yabantu abaNtsundu naye uJolobe

uhambisana kakhulu nawo Uwubona ubalulekile Yiloo nto le ncwadi ikakhulu iphakamisa

inkcubeko yesizwe samaHlubi kwaneyesizwe samaXhosa athe wabhala ngolwimi lwawo

319 UJolobe ngamabali akhe ulungisa iinkolo ezingeyonyani

Uthi umbhali uMama amabali awayexhaphakile ngexesha labo yayingawesiNgesi UJolobe yena

ubona amabali ethu ingawona abalulekileyo kuthi kuba aphakamisa inkcubeko yethu Umzekelo

ukolusa umphumo imibongo imiculo imixhentso umlo wentonga iphulo ileqe iimfazwe

umtshato nokulobola Ngawona abalulekileyo

Ukulandwa kwamaHlubi nguSoga nomlo wosiba kaJolobe nemveliso yoElundini LoThukela

zizipili nobungqina bobuthandazwe bukaJolobe Kucaca mhlophe intlungu yakhe yaba yintlungu

awahlala enayo kodwa engayithethi Abantu babengamazi nokuba liHlubi Kungoko kule noveli

141

yakhe ezama ukucacisa iingxelo ezingentlanga ezenziwa ngumbhali uSoga kwimizamo yakhe

yokwazisa abantu ngamaHlubi UJolobe apha wenza into ethethwa nguNkosi Dlomo xa ecela

indlu enkulu kufanele ukuba ithi yakuhlaseleka indlu yasekunene iphakame inike uncedo wathi

kufuneka isandla sasekunene esihlaselwe ngameva sibangulwe sesinye isandla UJolobe wenza

loo nto apha ngezantsi ngendlela esitheleyo kodwa yena akathethi esidlangalaleni njengoSoga

Kubonakala ukuba wagqiba ekubeni aphendule okubhalwa nguSoga ngamaHlubi esithi

amaHlubi ngamaBhele kweyakhe incwadi yakhe Intlalo yamaXhosa (1937) UJolobe oliHlubi

ubonisa umahluko phakathi kwamaHlubi namaBhele kweyakhe imbali engamaHlubi awaziyo

nalilo loqobo Uzibeka izinto ngendlela eyinyaniso azazi ngayo Usebenzisa ubunkcuba-

buchopho bakhe akakhwaza esidlangalaleni nakumaphephandaba Wazibhala encwadini yakhe

eyinoveli izinto angangqinelaniyo ngazo noSoga Oku ngangqinelani wakubeka ngendlela

efihlakeleyo Akakuthi pahaha athethe ngqo ngako kubafundi benoveli yakhe UMacherey

(Moi198594) uyahlomla malunga nokubekwa kwezimvo ngolu hlobo

In the significant silences of a text in its gaps and silenceshellipIt is the silences which the

critic must must make lsquospeakrsquo The text is as if it was ideologically forbidden to say

certain things

Ngale ntetho uMacherey ukhuthaza ukuba ababhali mabazidize izinto ezifihlakeleyo eziluncedo

ekuqondweni kwento umbhali ayithethayo neza kuthi ibe lunedo olukhulu noluxabisekileyo

ekusonjululweni nasekulungisweni nasekunqandeni umzekelo ububi bungaqhubeli phambili

Kwaye oku kungadala ukuba isizwe singakheki nabantu abacinezelweyo bangakhululwa

kwingcinezelo yabo Bafe behleli kuba engaziwa unobangela

320 Amahla-ndinyuka kaJolobe okuzingela ukwazi isiXhosa

UMahlasela (19733) wazisa ukuba isiXhosa sikaJolobe siye sosuleleka asasulungeka ngenxa

yokukhulela kwakhe eMatatiele apho ikakhulu abantu balapho bathetha isiSusuthu nesiHlubi

Ezi lwimi zimbini zaba nefuthe elikhulu kwisiXhosa sikaJolobe Imeko yakhe yaba mandundu

xa eqala ukusebenza Wathunyelwa eMount Frere ukuba aye kusebenza khona IsiXhosa apha

sasithethwa sixubene nezinye iilwimi zezinye izizwe Wayefundisa kwisikolo esibizwe ngokuba

yiMabhobho apho isiXhosa ebesithethwa besingumxube wesiBhaca nesiXhosa kwanesiSwazi

Wayekwingingqi enengxubevange yeelwimi Wazibhaqa elilolo ngenxa yokuba engaluqhelanga

olu hlobo lolwimi lwesiXhosa

Wazama ukusilwa isithukuthezi ngokubhala inoveli ngolwimi lwesiXhosa elandela ingcebiso

zikaArch Bishop Mather utitshala wakhe owathi wambona ukuba unesiphiwo sokubalisa

142

kwanokugqwesa ekuchazeni umfanekiso wento abalisa ngayo Wasuka umsebenzi wakhe athe

wawubhala ngolwimi lwesiXhosa awabi ngosemgangathweni Wasuka uMqhayi wabonisa

inceba wabangula loo meva ukuze ibe nokupapashwa (Jolobe 19733) Olu velwano noncedo

lukaMqhayi lwamchulumancisa lwamqhubela phambili wangathi ngumntu obethwe

eluphondweni ukufuna ukwazi isiXhosa esisiso Wathi kamva wanikezela ileta kubaphathi

beMfundo yokuyishiya loo ngingqi yaseMout Frere kuba ingamhambiseli phambili kumaphupha

akhe okukwazi ukulubhala ulwimi lwesiXhosa olukumgangatho ophezulu Kwakhona naye

uJolobe uthe wachaza ukuba isiXhosa sakhe sathi saxubana nesiHlubi nangona engachazanga

ukuba uliHlubi Kodwa inyaniso ihlala ihleli kuba uyise omzalayo ube eliHlubi ngoko ke

bekuthethwa isiHlubi nesiXhosa kwikhaya akhulele kulo eliseCala emaXhoseni apho unina

wakhe onguMthembukazi wazalelwa khona

UJolobe uthe wagaleleka kwelakwaNgqika wafumana umsebenzi eNyarha kwisikolo esisefama

kummandla waseBhobhotyane nakwaMankazana Apho wafika abantu abangamaXhosa ale

ngingqi esithetha isiXhosa ngendlela ekhwankqisayo singaxutywanga nasiBhaca nasiHlubi

kwakunye nasiSuthu Umzekelo abantu bale ngingqi intsha afike kuyo uJolobe waye nokuthi

babethetha isiXhosa esinencasa Walangazelala ukuluthanda ulwimi lwesiXhosa kwanokuba

alusebenzise kanye njengoMqhayi othe wabonakalisa umoya wobukhuluwa kuye

kwanowobunkokheli UMqhayi wamkhuthaza uJolobe walandela emva kwakhe Ngoncedo

lukaMqhayi walufumana ulwazi lokusithetha kwanokusisebenzisa ngcono isiXhosa

Akaphelelanga apho waqhubela phambili efunana nolwazi oluthe chatha lokwazi isiXhosa

noncwadi lwaso Wathi wasongeza njengesifundo kwizifundo zakhe zesidanga kwimfundo

ephezulu kwiYunivesithi yaseFort Hare ngo1932 (Mahlasela 19733)

321 Iziqhamo zeehambo zikaJolobe zemfuna-lwazi lwakhe lwesiXhosa

Le noveli kaJolobe Elundini loThukela isisibonelo sokuluthanda ululwimi lwesiXhosa

ngendlela engenambaliso Ubhala ngentlalo yamaHlubi nemvelaphi yawo ngolwimi lwesiXhosa

esisulungekileyo Oluxube nenkcubeko yamaHlubi ebanga umdla yenze umfundi acinge abone

ukuba uJolobe uzame ukubetha iintaka ezimbini ngelitye elinye Wonwabisa amaHlubi aphinde

onwabise kwakunye nesizwe samaXhosa ngaxeshanye Ngoko ke sakujonga indlela athe

walusebenzisa ngayo ulwimi lwesiXhosa ngendlela ephakamileyo ngokusebenzisa izagwelo

zokuthetha kwanezafobe nezifanekisozwi ezidala imifanekisongqondweni ekuboniseni

izenzeko ezothusayo Kwangaxesha linye uphakamisa ukugcinwa kwenkcubeko

kwanokubaluleka kwayo Wenzela ukuba ukuphuhlisa ukubaluleka kwamabali esekhaya

akhelwe kwinkcubeko yabantu bayo abangama-Afrika emvelo

143

La mabali asekhaya aquka uncwadi lomlomo nenkcubeko Uwaxuba nesimbo esitsala umxhelo

esiyingxoxo (idayalogu) kwanesokubalisa athe uJolobe wasisebenzisa kanobom ukugcina

abafundi bedlamkile besemdleni bebona abalinganiswa ngeliso lengqondo bethethathethana

bebaleka betyhwatyhwa luloyiko Baphinde kwabona baqine izibindi balwe bazincame ekulweni

notshaba oludubaduba uxolo lwabo Baphinde kamva babonwe behleka bagigitheka bonwabile

Zonke ezi ntshukumo zenzekayo zihamba nengxoxo ziyidrama epheleleyo Kuba kwidrama

kufuneka izenzeko zibonwe ziqhubeka zisenziwa eqongeni zikhatshwa sisimbo sengoxo (Zulu

2008 14) Akukho mahluko ungako kwidrama eyakhiwe kwinoveli kuba abafundi bayazibona

iziganeko zisehla kwiqonga lengqondo Kanti ke nokuyithanda kwakhe inkcubeko nemvelo

yomntu oMnyama ngendlela ephumrsquo izandla kubonisa ubuthandazwe bakhe

Indlela abalisa ngayo umbhali uJolobe ukusebenzisa isiXhosa ngolwimi oluphezulu esonwabisa

isizwe ngokubanzi kubonisa inkokheli elugadileyo lungathi shwaka ulwimi lwemveli abhala

ngalo Umzekelo abanye abafundi abasuka eAngola beze kufunda eNMMU babalisa izinto

ezikhwankqisayo zokuba ulwimi lwabo lwemvelo aluthethwa kangako kwilizwe labo kwaye

nakumaziko emfundo alufundiswa Lunqongophele kanjalo uncwadi lolwimi lwabo lwenkolo

Isizathu soko senzeka mhla ilizwe labo lathi lathi lanqotyolotywa ngabantu baseYurophu

amakoloniyali abangamaPhuthukezi Kulawulo lwawo lwelizwe labo bagunyazisa ukuba

kusetyenziswa ulwimi lwawo lungaphakanyiswa olwemveli lwabaNtsundu baseAngola Ngaloo

ndlela bathi bazibulala iingcambu zobuzwe babo ulwimi lwabo kwakunye nenkcubeko yabo

Babulala kwanokuzingca kwabo ngelifa labo abashiywa nalo ngookhokho babo

Iziphumo zoko kukuba namhla ezikolweni nakwimfundo ephezulu ulwimi lwabo lwamveli

alufundiswa kwanoncwadi lwabo ngokunjalo kufundiwa uncwadi lwesiPhuthukezi ikakhulu

kanti nezinye izifundo zikwafundiswa ngesiPhuthukezi Le yintlungu yembali engenakulize

ilibaleke le yahlela esi sizwe sabantu abaNtsundu bemvelo yase-Angola UWa Thiongrsquoo

wangeza wacacisa ukuba ulwimi lwaseYurophu luphakamisa ulwimi lwelo lizwe laseYurophu

Luphakamisa nenkcubeko yalo imbali yaso kwanobuzwe babantu beso belo lizwe Le

yintlungu enkulu egqithe ukuqonda abathe abantu bemvelo bazibona bekuyo Baqhuba abathi

abafundi base-Angola isizwe sabo kule mihla siyazama ukulungisa izinto kodwa akululanga xa

ulwimi lungathethwa nokuthethwa nasemakhayeni abo ingakumbi kwiindawo zasezidolophini

Bathi ulwimi lwabo lwemvelo luthethwa ngabantu basemaphandleni abambalwa abakude lee

ezidolophini apho bahlala khona

Kungoko sinombulelo omkhulu kuMqhayi noJolobe ngokuthi bayinqande ingozi yokulahlekelwa

kwesizwe esiNtsundu kweli loMzantsi Afrika bubutyebi baso obukhulu nobulilifa laso UMqhayi

144

ulandelwe nguJolobe kumlo wakhe wokhusela ulwimi lwemveli lwesiXhosa Kulo mgudu

wakhe walandelwa ngamaZulu ooVilakazi nabeSuthu Nabo batsho baluphakamisa ubhalo

loncwadi lwabo ngolwimi lwemveli hayi kuphakanyiswe isiNgesi sodwa Ngobugagu bala

matshantliziyo uMqhayi noJolobe esizidla ngawo nabo bafundisa ubugagu abeSuthu namaZulu

(Attwell noAttridge 2012)

UJolobe igagu uzingele ngothando ukukwazi ukubhala ngolwimi oluphezulu olonwabisa

abafundi bakhe Kule noveli ubumbe iziganeko eziyolisayo ngolwimi lwesiXhosa esinesigama

esiyolisayo nesikhatshwa sisimbo sedrama esidala umdla nochulumanco Kwakhona kule noveli

ingxoxo zakhe azisebenzisayo zikwabonisa nokuguquka kwezimbo zabalinganiswa

okukhankanywa nguBakhthin ukuba kwibali lenoveli akusoloko kukho ilizwi elinye

njengakwincwadi ebhalwe nguSoga (1937) apho kuvakala ilizwi lakhe eligonyamela amanye

amazwi ade angabonakali okanye angavakali kuthuleke kuthi tu Kanti kule ibhalwe nguJolobe

inoveli akho amazwi amaninzi aphikisanayo ngemicabango Ngokucacileyo akho nakwabonisa

ukuluchasa ugonyamelo ngokuphakanyiswa kwezimvo zabanye abantu bexhamla inkululeko

yabo Olu chasano lwezimvo ludala ungquzulwano olubalulekileyo kakhulu ebalini Ludala

umdla Lutsalela umfundi enzulwini Lubanga abafundi baqhubele phambili balifunde ibali

baligqibe Olu bhalo luhle lukaJolobe lusisiqhamo sokulufunda alwazi ulwimi lwesiXhosa

alubhale ngezagwelo ezimnandi adandalazise ngokukodwa ezi ziganeko zilandelayo umlo

weentonga ukuhlaselwa kwabazingeli bamaHlubi ngugqoloma ukuqubisana kwabo nenyoka

enengcwangu imamba emnyama nohlaselo lwabo ngamarhancwa anomsindo aziingonyama

Kukho nesiganeko somlo wentonga Ususela kwingxabano ephakathi koNgwekazi noNtsele

UNgwekazi udelele uNobusi wamhlazisa kulutsha kuba esithi linqenerha elingakwazi kuthwala

ingqayi UNtsele wangenelela ethethelela uNobusi Le drama ihamba ihambe ngengxoxo

eshushu iye yakhokelela ekuphakanyisweni kwamakhwapha ebangwe nguNtsele othe

wakhalimela uNgwekazi umkhuluwa ukuba ohlukane nokundyukula uNobusi intombazanana

esakhulayo engekabi namandla nengakwaziyo kakuhle ukuthwala ingqayi

(a) Umlo wentonga

UJolobe uchaza ngobomi bobuntwana bakhe apha ngentla Waye engumalusi wakhulela kuqala

eCala Apho wayethi kunye namanye amakhwenkwe baqhube imihlambi yeenkomo

kwaneegusha bazikhaphele emadlelweni apho wayethi azive kamnandi onwabele ubomi

bobumalusi kuba babuneengenelo kuye alibone ilizwe elihle notyani obuluhlaza

kwaneentyatyambo ezihombise umhlaba Abuke kwaneentaba ezimgama Kanti kwaneemilambo

wayethanda ukuyibuka inomtsalane kakhulu esi dwadwalala sikhulu sinamandla sendalo

145

umlambo enjengeTsomo Uchaza kwanokuba babe namaxesha okuzonwabisa benze imidlalo

yokukhuphisana kusetyenziswa umlo wentonga abancinci befundiswa ngendiza ezomileyo

(Jolobe 197423) Uphinde wasichaza isimo sakhe kumbongo wakhe wenkolo othe

ldquoUmnqamlezordquo ukuba yena ukhule ezazi amandla akhe kwaye inkolo yobuKristu enemithetho

ethi makanikezele esinye isidlele ngesinye xa egezelwa ngumntu yayimnzimela gqitha Uchaze

ukuba yena ukhule ezazi ukuba unamandla kwaye engelilo igwala umzekelo uJolobe ubalise

ukuba wakhe wakhathazwa lelinye itshivela ldquoukusukele loo mini lahlala lilumkilerdquo kwaye yena

wayenentliziyo yezingwe (Jolobe 197137) Oko kukuthi engelogwala elikhalipha

elingazoyikiseliyo

Kanti nakule noveli utshilo ukuthi maxa wambi uxolo kuye kufuneke lulondolozwe ngezigalo

ukuluphuthuma (Jolobe 197685) Usetyenziso kwesigama izagwelo zokuthetha

kwanenkcubeko yesiHlubi ukuquka eyesiXhosa ukubonisa kumlo weentonga athe walukrola

ngale ngxoxo ehamba nenkcazo yombalisi ngokwengcingane kaBakhtin

Kungasemlanjeni UNgwekazi uthe watyhola unoBusi ngobunqenerha Waza watyhola noNtsele

ukuba ngubafazini kuba encedisa le ntombazanana UNtsele uchazwa nguJolobe ekhule yedwa

kunina wakhe othe akamqhelisela wamfundisa ukuba unyana wakhe angabinamsebenzi

awucalulayo akwazi nokuya kukha amanzi emlanjeni Ingxoxo iqale ngale ndlela

(Ukuzithethelela kukaNtsele ebhekisa kuNgwekazi kuboniswe ngolu hlobo lulandelayo) uthi

UNtsele Amanye amavila athi akunqena umsebenzi awuphephe ngokumana ewucalula esithi

kukho owamakhwenkwe kukho nowamantombazana (Jolobe 200823)

UNgwekazi Amanqenerha eentombi wona akho

UNtsele Yithi tu Ngwekazi kha uncokole izinto zamakhenkwe uyeke ezamantombazanardquo

UNgwekazi Utsho kubani

Waphendula UNtsele wathi Andazi wumbi ukhe wathethaUkuba ufuna ukuphakamisa

amakhwapha makungabikho apha phakathi komzi Masitshonele ese apha (Jolobe 200823-24)

UJolobe uchaza ukuba amakhwenkwe amaHlubi anento ebengayithandi Kunene inkwenkwe

ezenza umfazi (Jolobe 200824) UBakhtin (Abrams noHarpham 201286-87) uyahambisana

nesimbo sokubalisa sikaJolobe sokusetyenziswa kwesimbo sedrama kwinoveli yakhe

Ukhankanya ukuba kwinoveli ingxoxo ihamba nenkcazo yokwenzekayo Nalapha uJolobe wenze

loo nto iingxoxo zakhe kule noveli zikhatshwa yinkcazelo emfutshane Azifani ngqo

nakwincwadi elungiselelwe idrama yoqobo Kwakhona uBakhtin uthi kwingcingane yakhe

yedayalojizim kwinoveli uchaza ukuba iyakwazi ukudiza amazwi ogonyamelo nabonisa

ukuphathwa kakubi kwamaqela ajongelwe phantsi Nalapha kule noveli uJolobe naye

146

usebenzisa isimbo sikaBakhtin Usebenzise ingxoxo ngolwimi lwesiXhosa alwenze lwatsala

umdla ophezulu wabafundi nolubonisa umoya wongquzulwana lwezimvo

Isigama nezafobe nentshukumo athe umbhali uJolobe wayisebenzisa kulo mlo yephezulu

Inkcubeko izotyiwe ngale nkcazo ingentla kwesi siganeko uJolobe uzoba umlo weentonga

Ubonisa iintshukumo ezikhawulezileyo zokukhutshwa kweentonga nokugalela okubambisa

amazinyo Ekwadala ukonwabisa ngaxeshanye Umzekelo umbhali uchaze wathi

Ahlanganiseleni amakhwenkwe ngephanyazo ekhwaza esithi ldquoYizani kubukela

uNgwekazi ebetha inkwenkwe Weza selequle wagqiba uNgwekazi ezithe wambu

nangesithandelo sempithizelo yamakhwelo nemigqumo ngokungathi kukuza

kwesiphontsholobe Kusaqala nje wenza isivuthevuthe umfo kaMashiyi omkhulu

uNgwekazi kwacaca kuso sonke isikhwenkwe ukuba umnininiwa wakhe ukuba akemanga

kakuhle wagoqa uyakucholwa elutywamba

UNtsele waye kwazi kakuhle ukuhlanganisa zitsho kwasithukuthezi kwanga kudala Ukhe

wafikwa embanjeni uNtsele ngenxa yokuvula ithuba UNtsele uye walukhuthaza kuba

ebona ukuba luthande ukugxalathelana qha anqophe ngokuvala ngokuhlanganisa enze

uqilima

Ziye zatshintsha izinto akubona ukuba utshaba luyanxapha ngoku waqala ngoku

ukulukhetha iindawo aziqondileyo wada wamana eziphindaphinda Uzingise kanobomi

emana ukutsho ndaweninye kwada kwacaca nakwisihiba ukuba izinto zithambekile

Abakhwezeli batsho bathanda futhi ukulikhankanya igama likaNtsele UNgwekazi ngoku

wayesele eyindyidilili kube ngelo xesha athe wafikwa entanyeni kwaqala ngoku kwavela

igazi baqiniseka ukuba intshatsheli namhla iwileYabe le incinci kuxa ikhupha iimfihlo

zobuchule bokubethwa kweentonga kuba waba ngagalela watsho

Isigama esichongiweyo sesikumgangatho ophezulu Sibonisa sazoba imifanekisongqondweni

evuselela umxhelo kwaneemvakalelo zovuyo nosizi ngokwenjenje ldquoAhlanganiselana

amakhwenkwe ngephanyazo ekhwaza esithi ldquoYizani kubukela uNgwekazi ebetha inkwenkwerdquo

Kwesi sicatshulwa singentla imifanekisongqondweni yeliso ixutywa kunye nomfanekiso ndash

ngqondweni wendlebe wokuva amazwi abalinganiswa bencokola ngolwimi lwesiXhosa olubanga

imifanekiso ebangela uthando lolwimi noncwadi lwaso ngenxa yokuphuma izandla ngesakhono

esiphezulu sosetyenziso lolwimi kwakunye nenkcubeko

Kwakhona nakule ndlela abalisa ngayo umbhali uJolobe ngokwakhe usizobela umfanekiso-

otsala uchukumisa amadlu ngesakhono sakhe sokubalisa okwenzekayo xa uNgwekazi

wayeyingwe ukuvutha umsindo Usibonisa nendlela ekuqulwa ngayo ukulungiselela umlo

weentonga ngumntu onolwazi ekuwenzeni Uchaza sitsho sibone ngenene ngeliso

okwakusenzeka atsho nomfundi abeyinxenye yokwenzekayo ngenxa yosetyenziso lwesigama

esidala unxunguphalo nomdla Umzekelo usebenzisa isigama esithi ldquoWeza selequle wagqiba

uNgwekazirdquo ldquoezithe wambu nangesithandelo ldquosempithizelo yamakhwelo nemigqumordquo

147

UJolobe usebenzisa isifanekisozwi ukuqaqambisa ulwazi lokukwazi ukulwa kwanokuqula

Ukwabumbe umfanekiso webhanyabhanya ngesi sigama solwimi lwesiXhosa ngokuthetha

ngempithizelo nemigqumo yamakhwenkwe Oku kudala ihlombe lokuphakanyiswa

kwenkcubeko nendlela amakhwenkwe aye ezonwabisa ngayo kwintlalo yabantu abaNtsundu

Ukwazoba kwaneendlela zokululekana ekwakuthi kwenziwe zona ukudala intlonelwano kuliwe

umoya wendelo kumakhwenkwe ajongelwa phantsi ngamakhwenkwe agonyamela amanye

Ezinye izagwelo eziqaqambisa umfanekiso webhanyabhanya zezi ldquongokungathi kukuza

kwesiphontsholoberdquo ldquoKusaqala nje wenza isivuthevutherdquo Esi sagwelo sokuqala sisifaniso

esiqaqambisa ngokucacileyo okwenzekayo okutsala umdla womfundi anamathele kwincwadi

ayifundayo Esi sesibini sakhiwe kwisifanekisozwi yee vuthuvuthu Siyila

umfanekisongqondweni weliso umfundi ebona ukufika kwesaqhwithi esikhulu Umbhali

uchonge igama elikhulu elimbaxa eliyintshukumo elalatha ukudubadubeka koxolo ngophanyazo

oluza nezinto ezimbi ngokwenza amatshe okuqengqa ugoqo Yiloo nto umbhali esikhapha esi

senzo ngokuthildquoumfo kaMashiyi omkhulu uNgwekazi kwacaca kuso sonke isikhwenkwe ukuba

umnininiwa wakhe ukuba akemanga kakuhle wagoqa uyakucholwa elutywambardquo

(b) Isiganeko somlo wemamba nabazingeli

Imbali yemamba nabazingeli ibonakalisa usetyenziso lolwimi ukonwabisa abafundi

kwanokuphakanyiswa komgangatho wolwimi uJolobe alusebenzisa ekubhaleni le noveli

Ukwabonisa ukuba uyibhalele ukuba ibe kumgangatho nomoya ophezulu Lukwabonisa nomoya

wochulumanco lombhali UJolobe ubonakalisa ukonwaba kwakhe xa ebebhala eli bali

libandakanya imbali yakowabo kwakunye nobomi abaziyo athe wabuphila kwiindawo ezithile

njengesiganeko somlo wentonga esivuselela iinkumbulo zakhe esemncinane esalusa iinkomo

Ezinye izifanekisozwi zibanga unxunguphalo noloyiko oluphezulu ngeli lixa amadoda ejongwe

kukufa okuza nemamba irhamncwa elingenanceba Kule ncwadi uJolobe uye wagqwesa

kwisimbo sakhe sokubhala ngokusebenzisa izifanekisozwi ezithi ziyibonakalise gca indlela into

eyenzeka ngayo ngokukhawulezileyo Uzisebenzise zaphumelela zayiqaqambisa into

ayibalisayo satsho seva ngeendlebe imilozi yemikhwazo yemamba isenza izimbo zayo zohlaselo

lotshaba lwayo olungumntu Loo mini satsho sayibona ingca ende yedobo saziva iintetho

zamadoda ecebisana ngeendlela zokusaba Ezi ndidi zemifanekiso azizobileyo zenze imifanekiso

ekungelulanga ukuba abantu babenokuyilibala kwaye nento abachazele yona kweli bali lakhe

lenoveli bangahlala beyibalisela nezizukulwana zabo Kwanesiphiwo esiyolisayo sikaJolobe

148

sidala ihlombe Umzekelo lo mboniso ongathi ngumfanekiso webhanyabhanya nodala ihlombe

uwuchaza ngolu hlobo

Ngenye imini iqela elithile lalicanda edotyeni elinengca ende engangengqolowa

echumileyo Lathi xa liphakathi kukude phambili kukude ngasemva leva into engathi

likhwelo Athi amadoda akusinga-singa wathi umntu ldquoNantso imambardquo Umphathi

wephulo wathi makugotywe iintloko umntu achwechwe enze amatshe ukubaleka Yeka ke

ibe lugqatso amadoda ukusaba yasuka imamba yangathi ngumoya lo ukukhawuleza

seyingathi iyabhabha ukuza kubo Umsila se ungathi sisabhokhwe esi seyimana

ukuzibhijabhija izibuthe izisonge izijule phambili kucacile ukuba isemsindweni

ngamakhwelo eyabe isiza izikhuthaza ngawo edabini elo Ifike kuloo ndawo babe kuyo

yadlula ngezantsana yaza yathi yakuqonda ukuba seyingaphambili yayiphakamisa

intloko kwakhona yafuna ngamehlo Ithe yakuqonda ukuba bangasemva baye besinga lee

ngoku yajika yabaphuthuma seyingathi sisitshingitshane esinamandla ukucanda idobo

elo aye amadoda ebile ezizithukuthuku zinkcenkceza ngokungathi ngamanzi aphuma

embhobheni wamanzi ontunjaninzi kambe ke ubomi bobuphi umntu wathi edinwe

enjalo ukuba ithemba linye kukubalekaYadlula kufutshane kakhulu ngoku kwacaca

ngokumhlophe ukuba kukho eya kuphuma naye kube ngeli xesha athe umphathi wephulo

uNkebeza wamemeza ngezwi elikhulu wathi ldquoInguqu maHlubi masife sisilwa

njengomntu omnyerdquo Athi amadoda lawo ebethe saa ahlangana enza imbumba Ijike

kufuphi isenza imilozi ephithizelisayo yamila ngomsila phantsi yaza yathi ngephanyazo

yanga iyabiya ukubajikeleza abantu abo Yathi xa kanye ikulo maci (amacebo) wathi

umntu ldquoGalelardquo UNkebeza izingela elinamava wayitsho lsquonkuursquo emva kwentloko apha

ngegqudu elinzima wathi kanti uyosele

Esi sifanekisozwi lsquonkuursquo sibonisa amandla aso nomdla omkhulu Sithe savelisa ekubaliseni

amandla nendlela isiganeko esenzeka ngayo Sidale umdla omkhulu Satsho wanga umfundi

udibene nesimbo sedrama apho izinto zithethwa ziphinde zenziwe eqongeni abantu bebukele

Unjalo ke lo msebenzi kaJolobe Udala uvuyo kumaHlubi nakumaXhosa nakwisizwe esiNtsundu

siphela ngokuthi athi ngamabali akhe azisuse azibhekelisele kude lee iimbambano udano nosizi

Kodwa yena asuke adale uxolo imivuyo kwanokugigitheka kubantu bonke Esi siXhosa

sisetyenziswe kwezi ziganeko ezinongwe ngedrama kwakunye nesimbo sencoko sibe

sesiphezulu Sibe sesisulungekileyo nesihlwabisayo nesiLuncuthu maZangwa Siqulathe

inkcubeko yesizwe esiNtsundu ngokubanzi Kanjalo sixhobisa umzi kaNtu ngolwimi lwemvelo

ngokuba mnandi kwanokuba nencasa kwalo luphilisa ingakumbi lwakusetyenziswa ngumntu

oluthandayo noluphilileyo

UJolobe ngesi siganeko usinika umyalezo wenkuthazo kwabafuna ukuphumelela baqhubele

phambili balulwe notshaba njengale mamba irhamncwa lamathafa Ukwanika le mfundiso

ilandelayo yamandla nequlathe inkcubeko ekumbongo wakhe othi ldquoUmanyano ngamandlardquo

nobonisa ukuba xa abantu bemanyene benza izinto ezinkulu (193630)

(c) Iziganeko sokuqubisana kweengonyama eziqwengayo namadoda angabazingeli

149

UJolobe usixelela ngenye yamadoda ebone ingonyama yalumnkisa amanye (ldquoWathi umntu

Libhubesirdquo) Udlule ayichaze le ndibano yabazingeli neengonyama enjenje

Kwabakho othile othi malingabulawa wathi kanti utsho mva izikhali seziphakanyisiwe

Lafa ligragrama libubula Bahle baqaphela ukuba basemqolombeni weengonyama

Wawuthetha umhlola umntu watsho uNgwekazi ldquoNingahamba nonke Mna ndihleli apha

kuba besize kuzingela iingonyama saye sikuzo ngokurdquo Kwathi kusaxoxwa le ndawo

wavakala umgqumo owatsho kwabanda umchachazo Yayise ibonakala inkunzi isiza

iphala Umphathi weqela elo wathi makumiwe phakathi komlilo nomqolomba baphahle

isango lawohellip umoya waba bujika wasinga ngakwicala eyayivela ngakulo ingonyama

Yanduluka apho ke indaba kuba yathi yakuliva yakulisezela igazi lethole layo yafika sele

ilugcala-gcala umsindo neengcwangu Yathi nqumama ngaphaya komlilo isithe jaa

isingci izibhexesha amacala ngomsila kukho nokubetha ngawo phantsi apha itsho

ngesandi esingathi sisibhulo umgqumo wona sewungathi ziindudumo Kwathi kusenjalo

kwavakala ukububula okuthile ngasemva esangweni lomqolomba yababumkhulungwane

le nto Yathi yakuyiva le nto ingonyama yabetha yawudela umlilo kuba yabe ilelinye

ithole elo Yawutsho wamnye umtsi yaya kuthi gxididi phezu kwethole elifileyo yalijoja

Yagquma kwashukuma nomhlaba lowo babemi phezu kwawo amanye amadoda

ankwantya atyhwatyhwazela izitho zifana nemicinga yengca emanzi

Yaba seyibuthuma yaza yatsiba ngokotolo ukuza kubo koko ifike selwakhiwe uthango

lukaNgwekazi yaya kuthi folokohlo phezu kwemikhonto leyo eyatsho yangena enyameni

Kodwa imijubalazo yayo yathi yathanda ukududula wonke umntu owabe esendleleni yayo

idlikidla loo mikhonto eyabe injengeentsiba zencanda kuyo yathi kanti imazi seyibuyile

yaza yaziphosa phezu kwakhe (uNgwekazi) ngomgqumokazi owaba ngathi ngoweshumi

lonke lamarhamncwa abetha amadoda awayethe thwanga luhlaselo lwenkunzi afuna

amathuba okusaba Yakuba imwisile yamfuna ngamazinyo igquma ngalo lonke elo xesha

Wamemeza esithi mayibinzwe ngamanye amadoda lawo kodwa asuka agilana ukuphuma

emqolombeni kuba ngalo gama ayesele ebandezelwe kuwo apho Umemeze ebuza ukuba

ayamshiya na Uthe akutsho lazincama itshawe uNtsele lajika Labuya liphethe umkhonto

wodwa kuba amakhaka babephulukene nawo koluya hlaselo nodudumo lokuqala Inge

iyeva yamyeka uNgwekazi yajongana nolo tshaba lutsha Uhlangene nayo xa ijikayo

waza wayibinza watsho phakathi kwemikhono watsho wanyanisa naxa yamgila naye

waya kuwa Wanga akenziwanga nto umkhuluwa wakhe kuba wathi nje ukuba imnike

ithuba wancothula umkhonto kuleya yabe ijubalaza iqhawuka inkunzi wafunza kwimazi

150

leyo wayosela nayo emva komkhono amadoda ayedinwe ngokungathi ebabaleka ugqatso

(1959 197666-68)

Kwisiganeko sesithathu nalapha usebenzisa ibali elihamba nencoko efundisa ngelinye isiko

lamaHlubi lokuphuma iphulo lokuzingela iingonyama Nalapha uJolobe usebenzisa iindidi

zemifanekisongqondweni eyile

Eyokujoja- ldquoyakuliva yakulisezela igazi letholerdquo ldquoelifileyo yalijojardquo

Eyeliso- ldquoYayise ibonakala inkunzirdquo ldquosele ilugcala-gcala umsindo neengcwangurdquo

ldquoisithe jaa isingci izibhexesha amacala ngomsilardquo ldquoankwantya atyhwatyhwazelardquo

ldquoizitho zifana nemicinga yengca emanzirdquo ldquowancothula umkhontordquo

Ebonisa imitsi- ldquoinkunzi isiza iphalardquo ldquowamnye umtsi yaya kuthi gxididi phezurdquo ldquoyaza

yatsiba ngokotolordquo ldquoijubalaza iqhawuka inkunzirdquo

Eyokuva ingxolo nesandi- ldquoLafa ligragrama libubulardquo ldquowavakala umgqumordquo ldquongesandi

esingathi sisibhulordquo ldquoumgqumo wona sewungathi ziindudumordquo ldquokwavakala ukububula

okuthilerdquo ldquoyababumkhulungwane le ntordquo ldquoYagquma kwashukuma nomhlabardquo

ldquoyaziphosa phezu kwakhe (uNgwekazi) ngomgqumokazirdquo

Eyokuphatha nokubanda -ldquoowatsho kwabanda umchachazordquo no- ldquoyamfuna

ngamazinyordquo

Usebenzisa imifanekisongqondweni emininzi ukuzoba imfazwe phakathi kwabazingeli

neengonyama Le mifanekisongqondweni itsho kucace ukuba abazingeli aba ngamagokra

Amagama okubumba le mifanekisongqondweni uwachonge ngobuchule obukhulu ukuze adale

idrama enkulu nemilo ekhwankqiswayo phakathi kwabantu namarhamncwa awoyikekayo

Ukrole imifanekiso eneengonyama ezinengcwangu kwanezinomsindo ziphanjaniswa ikakhulu

kukubulawa kwethole lazo xa zona bezisayo kuzingela Nalapha uJolobe usebenzisa

izifanekisozwi (ldquoisithe ldquojaardquo ldquoisingcirdquo ldquofolokohlordquo) ezenza imibono emikhulu eyothusayo

nezandi nezenzo ngendlela edala amadlu

322 Uphuhliso kobhalo ngokutsha lwenoveli kulondolozo lwenkcubeko yesizwe

Le noveli ihlalutywayo equka nogxekoncomo lwayo yenza kanye le nto ichazwa kwesi

sihlokwana singentla apha Iyinoveli egqithisa umyalezo nemibono kaJolobe yokulondolozwa

kwenkcubeko igcinwe encwadini ngamabali anika umdla erhwebesha uthando loncwadi

kwanobuzwe babafundi abaNtsundu ngokubanzi ingakumbi abafundi abangamaXhosa kuba

ubhalele bona ikakhulu Ubhale ngesiXhosa esiphakamisa inkcubeko yabo Kule noveli ude

151

wasebenzisa iilwimi ezimbini isiHlubi kunye nesiXhosa eziqulethe iinkcubeko zazo Kwakhona

le noveli kaJolobe Elundini LoThukela ilandela ikhondo nesikhokelo sikaWa Thiongrsquoo ozimvo

zakhe ngolwimi noncwadi lwalo zikhankanywe ngentla apha

Injongo neminqweno yakhe athe wayiphumelelisa ngamandla kukufundisa ngenkcubeko

yamaHlubi kwanokuyigcina equka amasiko nolwimi nezithethe zingabhangi akusithela Kule

noveli ugxile kulamsolotya alandelayo enkcubeko

Ukwalusa amakhwenkwe umphumo ukubonga imibongo yabantwana imiculo imixhentso

umlo weentonga iphulo imfazwe umtshato nelobola yenkosazana ngawona abalulekileyo

Amaphulo ebesenziwa ngamadoda odwa (Jolobe 200878) Akayishiyi indaba yokuziphatha

kakuhle ngokwamkelekileyo entlalweni yabantu abaNtsundu Imbeko yinxenye yenkcubeko

yabo Umzekelo ukubulisa ngembeko omnye umntu nokuba akumazi Kanti kwabanye abantu

abaMhlophe ikhangeleka ingaziwa into yokubuliswa komntu adibana naye endleleni bengamazi

UJolobe ufundisa wabonisa indlela iphulo elalisenziwa ngalo kwanokuba iinyamazana

zazizingelwa zibulawe njani na Umzekelo zazindululwa zisukelwe zibalekele ezintabeni

ziphele zingakwazi ukunyuka iintaba zibulawe lula ngamabhunguza ngentonga xa zizama

ukuhla Kanti amahlosi neengonyama bezizingelwa zona kuba kufunwa ukwambesa indlu

yenkosi ngezikhumba zazo Kanti neenyoka beziye zibulawe zisiwe komkhulu USoga yena

kwinkcubeko yamaXhosa uthi umfo othe wabulala inyoka ezinqabileyo ezinjengemamba

ebisiwa komkhulu iqinise inkosi nomzi wayo Lo mfo bekuthi yakufa inkosi naye abulawe ukuze

agcine inkosi Kanti noonyana bakhe bokuqala nabo bebegcinwa babulawe kwakufa inkosi

Igqirha lolugxa bekuhanjwa nalo ukuze kubotshwe kuphiliswe abenzakeleyo kuhlaselo

lamarhamncwa asendle Bekuhanjwa nabafazi kwaneembiza kuphekwe ikhuthu (inyama

ebandayo) namazimba Abafazi babenceda ngokukha amanzi Bekusakhiwa namaphempe ukuze

kubekho iindawo zokulala ehlathini Singatsho ukuba ngale ncwadi umfundi ufumana imfumba

emyoli yolwazi olutyebileyo oluchulumincisayo noluvula iingqondo azi ngezinto ezichaphazela

inkcubeko yabantu abaNtsundu UJolobe uzenza ezi mfundiso ngobunkcubabuchopho

323 UJolobe nebali lakhe ngamaHlubi likwayimbali yamaHlubi

Imbali yenkcithakalo yamaHlubi ibhalwe yapapashwa nguSoga (19376-7) ngoncedo

lukaMalgas Wabhala wanika le ngxelo ilandelayo

Inkcithakalo yabaMbohellipEyonambangi yokuchithakala kwezizwe kukufa okanye

ukubhadwa kukaMthimkhulu ngamaNgwane UMthimkhulu inkosi yabaMbo unyana

wendlu enkulu kaBhungane wesuka namaphakathi akhe wathabatha uhambo phakathi

kwesizwe sisikhulu kanjalo nje Sikwalithemba sezinye izizwe intaba imiwe ngamaHlubi

eyokuqala kuseBusi eyesibini eKhuphe eyesithathu kuseVungatyeni eyesine

152

kuseNdimeni ize imilambo ibe liThangeni ibe liLenjana athabatha amantla oThukela

kunye neMpafana Uthe kanti sele esemdeni wesizwe samaNgwane Eva amaNgwane

ukuba ukwalapha uMthimkhulu othuka Inkosi yamaNgwane eyayilawula ngelo xesha

inguMatiwane unyana kamaSumpa Asuka amthabatha njengentlola amaNgwane

uMthimkhulu amhlasela bekungabangakho ngxabano ngaphambili ngaphandle

kokusunduzana kobukhosi nje kodwa Uyothuka uMthimkhulu umzi akuwo selrsquourhawulwe

ngamaNgwane ngobusuku Yenzakala ke inkosi kolo hlaselo Afa kakhulu namaphakathi

athi naseleyo azindlazi kwakho kuzo iintathambana eziyokubika kuTshaka

kaSenzangakhona

Esi sicatshulwa sisentla apha siyinxenye yembali yamaHlubi Ibalulekile kolu phando

olusebenzisa kuphicotho lwaso isithako sezembali nobunzululwazi-mlando esiphonononga

unxulumelwano lombhali noncwadi lwakhe Sikwadiza neemeko zezopolitiko zamaxesha abe

ephila kuwo umbhali Ukuhlalutywa kwale noveli kusincedise ekuvezeni isimo iminqweno

neembono zombhali wayo onguJJR Jolobe

324 UJolobe nenkcazo yemvelo yegama lamaHlubi

UMalgas (Soga 1937) usichazela ngokudaleka kwegama ldquoHlubirdquo Uthi uBhele wendisela

intombi yakhe kwinkosi yabaMbo ezala uLufelelwenja ozala uSidwabasenkomo ozala

usiQhanyana ozala uMowu ozala uMuhuhu ozala uMhlanga ozala uMsi ozala uMzimkhulu

ozala uMaseko ozala uNdlovu uMalunga ozala uDlamini ozala uMthimkhulu ozala uNgcobo

kwindli enkulu azale uRhadebe kweyasekunene uNgcobo ozala uDlomo ozala uMashiyi ozala

uNtsele ozala uBhungane ozala uMthimkhulu lo wabulawa ngamaNgwane ukuze

kuchithakalwe nje (Soga 19376 Jolobe 197616)

Uhambisa athi kwakucaca ukuba uNkosi Ngcobo wendlu enkulu akanamandla okuvelisa imbewu

kwathiwa ngemvume yakhe neyesizwe makaveliselwe abantwana ngumninawa wakhe wendlu

yasekunene ogama lakhe linguRhadebe Kuye kwazalwa unkosi uDlomo ongundlu-nkulu othe

yena wazala uMashiyi (uDlomo ngulo uJolobe amsebenzisa kweli bali njengenkosi yamaHlubi

awakhokelayo)

UJolobe yena kweyakhe inkcazo ngokudaleka kwegama u ldquoamaHlubirdquo uqhuba athi abantwana

abazalwa phantsi kukaRhadebe bazibiza ngokuba ngoolamaHlubi kuba bezibiza ngegama

likanina wawo Asuka onke amaHlubi alandela indlu enkulu athi nawo angamaHlubi Ngale

mbali yamaHlubi kwanebali lakhe uJolobe ucacisa ebonakalisa ukuba amaBhele athe azalana

ngokwakhiwa ubuhlobo ngokwendiselwa kwentombi yawo uLamaHlubi kunkosi Ncobo inkosi

yabaMbo ajike kamva

153

Kanti nangengxelo eyinene oko kukuthi eyinyaniso iyangqina ukuba ubuhlobo buthe benzeka

phakathi kwamaBhele namaHlubi ngenxa yokwendisela intombi yawo uLamaHlubi kwinkosi

yaBambo (193717-18)

UJolobe uthe waphinda wayitywina waqinisela into yokuba amaBhele la ayingawo amaHlubi

Ukungqina oku ngesiganeko apho amaBhele athi ala ukunceda amaHlubi Umzekelo kwibali

lakhe uJolobe umbalisi ukhankanya ukuhlaselwa kwamaHlubi ngamaNgwane Kweli dabi

amanani omkhosi wamaHlubi aba nganeno kunenyambalala yomkhosi wamaNgwane Ebalini

lenoveli Elundini LoThukela ubalisa athi unkosi uDlomo undlu-nkulu wathi kungalindelwanga

wafikelwa ngumbiko okhawulezileyo wokuba enze uncedo axhase indlu yasekunene yamaHlubi

ephantsi konkosi uMahlaphahlapha kuba ihlaselwa ngelo xesha ngamaNgwane Amanye

amabutho kaMahlaphahlapha athi alwa ekhusela isizwe sawo kumkhosi kaMatiwane

wamaNgwane Ekuthe ngenxa yokududulana kwamabutho umkhosi wamaHlubi wona wafika

ngasemideni yamaBhele UJolobe uthi athi amaHlubi endlu yasekunene ebenethemba lokuba

amaBhele la ebenokuthi abancedisa asuka wona abatshikelela abagxotha oku komntu egxotha

umshologu Unkosi Dlomo wendlu enkulu yamaHlubi wathumelise umkhosi wakhe ukhokelwa

nguMphathi-mkhosi uNtlabane ehamba namabutho angabafana abatsha abasandulukubuya

entabeni apho athe enziwa amadoda anikwa neemfundiso novavanyo lokukhusela isizwe sawo

kutshaba ngokwenkcubeko yamaHlubi Wagaleleka umkhosi wendlu enkulu wadibana

namabutho endlu yasekunene kwaliwa adudulwa amaNgwane eswantsuliswa aleqwa Azibeleka

iinyawo agoduka ahluthwa ixhoba lamawaka eenkomo abe ehamba ezirhwaphiliza ezizweni abe

ehamba ezihlasela AmaBhele wona ala ukwenza ubuntu kubamelwane babo abangamaHlubi

bathi bawohlwaya ngokuswela ukubonisa inceba bawathimbela neenkomo eziliqela

Le nkcazo yeli bali likaJolobe ihambelana nembali eyinyani enikwe nguWilliam Gqoba othe

wabalisa ngobunyani besiganeko esehlela amaHlubi Uchaza ukuba umaHlubi ngenene

ahlaselwa ngamaNgwane aze athi ngokusunduzana afika emideni yamaBhele AmaBhele asuka

afane neentshaba kumaHlubi kuba athi axhoba ejonge inzuzo yobutyebi angayifumanayo

kumaxhoba awileyo angamaHlubi (Bennie 1935107) Kwakhona uRubusana kwincwadi yakhe

naye uyangqina ukuba amaHlubi ayemelene namaZizi namaBhele ngakumlambo uThukela

(Rubusana 1906 noSatyo 2006)

Ngoko ke le ngxelo yombalisi uJolobe ibonisa ngokuphandle ukuba amaBhele ibe

ingengomaHlubi qha ibe izizihlobo zamaHlubi ngokwendiselana iyayiphika intetho kaSoga ethi

amaHlubi manye kunye namaBhele

154

325 Ubunkokeli bukaJolobe ludiza isimo sakhe nembali yabomi bakhe

Ubunkcubabuchopho obenziwe ngumbhali uJolobe bobuphume izandla Ubonisa ukuba ngosiba

lwakhe uyakwazi ukulungisa iimbambano Ubonisa ukusebenzisa ingqondo yakhe Ukwabonisa

kwangosiba lwakhe iimfazwe ziyakwazi ukuliwa kukhuselwa uxolo nesidima somntu kubekho

nokuhlonelana UJolobe ukwazile ukubonisa kule noveli ukuba uxolo ukuhlonelana nokhuselo

lwesidima siyinxenye yenkcubeko yakwaNtu Yincutshe ekwakheni amabalana akwinoveli

aneziganeko ezibonisa oku Zonke ezi zinto zithi nca enye kwenye ngokwanelisayo

nangokuyolisayo Oku kudala le noveli ibe kumgangatho ophezulu Isisixhobo esinexabiso

nesingaluncedo kuphando malunga nokubhalwa kweencwadi ngodidi olutsha kwaye isimbo

sikaJolobe singaluncedo olunokusetyenziswa nakuhlalutyo lwezinye iilwimi zezinye izizwe

Ukongeza le noveli ikwabonisa isimo sobunkokeli bukaJolobe obu bufana nqwa nobenkosi

ekhathalayo ngabantu besizwe sayo kanye njengokwenziwa ngunkosi uMthimkhulu owathi

wabona kubalulekile ukuba aphume aye kuvelela izizwana zakhe ezifana nezimvu angumalusi

wazo nakhathalayo ngazo kanti naye uJolobe ubonisa uvelwano ngezinto ezabahleleyo waqonda

ukuba makenze into ngako oko (Jolobe 19366) Ngesi senzo uJolobe sokubonisa ukubalwelwa

kwanosiphakamisa isidima sabantu bakowabo kwalatha inkokeli ekhathalayo Esi simo sithe

samenza walibhongo nasekhayeni lakhe nakubantu azalwa nabo oodade bakhe Olu thando

lwakhe lwabonakala ngakumbi akungabikho Umzekelo olu luvo lukhankanywa yintombi

kaJolobe uVuyo Ubalise ukuba omnye woodadeboyise zange afune ukukholwa akuva ukuba

undulukile ubhuti wakhe kuba ebengumkhuseli wabo amaxesha amaninzi enguye

kwanomncedi wabo kwiimeko zobomi Ubalise ukuba udadeboyise lowo wathi wamlandela

ngokukhawuleza naye wanduluka

Indlela yophando yokwenza olu phononongo ibe yeyekhwalitheyithivi echazwa nguDenzin

noLincoln (2008) Le methodi ivumela ikhuthaze olu phando ukuba lungaquka nosetyenziso

lwamabalana kwaneziganeko ezithile okanye imbali Zonke ezi zinto zibalulekile kolu

phononogo kwaye ziluncedo ekutolikweni kwentsingiselo yento ethethwa ngumbhali

woluncwadi okanye yomyalezo awugqithisa ebantwini Kungeso sizathu uluvo lwaba babhali

bangentla apha lubonakela luluncedo ekucacisweni kwanasekuqondweni kwento ethethwa

nguJolobe umbhali kule noveli yakhe Uluvo lwabo lusisixhobo esisebenzisekayo nesilixabiso

Lukhokelela kwimpumelelo yophononongo lolu phando kuncwadi lukaJolobo nobudlelwane

balo kubomi bakhe Lukwamkela nogxekoncomo lwezinye iincwadi ezibhalwe ngegalelo

likaJolobe esizweni kwanobomi bakhe ebebuphila Kwakho olu ngxekoncomo lubandakanya

noncwadi lukaJolobe lukhuthaza usetyenziso lwamabalana ukucacisa uluvo lombhali lube

nokuqondakala gca

155

326 UJolobe uncwadi lwakhe luyinto enye naye

UJolobe kumbongo wakhe Imfecane ubonisa usizi lwenzima namahla-ndinyuka amaHlubi

Ubonisa uvelwano kuwo UliHlubi naye Uzoba usizi olunzima lodwa olwehlela amaHlubi Ude

athi intlungu ababekuyo yadala akwabiko kuhleka nangoma emilonyeni yabo Ngoku pha kule

noveli yakhe udala imifanekiso yokuhleka uvuyo oluphezulu oludala impiliso kuba apha

ekuhlaleni kukho inkolo yokuba ukuhleka kudala impilo kumntu abesoloko esentlungwini

Uncwadi lukaJolobe ludiza ubomi bakhe neemeko ezithe zagquba ngokunxulumene

nobudlelwane nakhe nabantu bakowano amaHlubi Afikelwa ziintlupheko kwanokuthotywa

kwesidima sawo Ngoku ngale ncwadi uyawavuselela amaHlubi ephakamisa nesidima sawo Le

noveli kaJolobe ibonisa ukubaxabisa kwakhe ookhokho bakhe ubuzwe bakhe imbali

nenkcubeko yamaHlubi phakathi kwezinye izizwe

Kwakhona ngale ncwadi ucacisela abantu abangazi nto ngembali yamaHlubi kunye neenkosi

zawo Yaye ibali lale ncwadi linabo nobunyaniso kwindawo ezithile Umzekelo uJolobe udulisa

ukungangqinelani kwakhe nezinto ezibhalwe ngesizwe samaHlubi kwincwadi kaSoga ldquoIntlalo

kaXhosardquo (19373-5) apho ezinye zazo ezithe zabonisa ungquzulwano lwezimvo kunye noJolobe

kuba eliHlubi

327 U-Elundini LoThukela udiza isimo sovuyo sombhali uJolobe

Eli bali uJolobe kuyabonakela kakuhle ukuba walonwabela ukulibhala kwakhe eli bali lakhe

Naye ukhe wazivuyisa wazivisa kamnandi Ulibhale ngomoya wakhe wonke nangovuyo

nochulumanco Oku kubonakalisa ukuba wenza into ebekukudala efuna ukuyenza Walixuba

nokuhleka okukhulu kwanangeziganeko ezibonisa uchasaniso nezidale unxunguphalo

oluphezulu ezihamba nemisindo nosizi kwezinye iindawo Waphinda wanazo iziganeko

ezonwabisayo ezibangale ukuba amadoda abalekele ukuzophula izinqe Umzekelo kuhlaselo

lwabazingeli zizilo zasendle

Le incwadi yakhe ikakhulu isisimbo somoya wovuyo ukusuka ekuqaleni ukuya ekupheleni

iluchulumamanco Uyibhale ngokungathi uthildquoNgoku ndiliHlubi ndithetha endikwaziyo

nendikuve kumanyange akowethurdquo Ubonakalisa ukuyazi ngokumangalisayo inkcubeko nembali

yamaHlubi Umntu angatsho ngokuthandabuzekiyo ukuthildquoUhili uphumile ezingcongelwenirdquo

Le ntetho isetyenziswa ngamaXhosa xa ekwekwa ukuba into ebe ifihlakele okanye ingaziwa

kakuhle namhla nje iyaziwa

156

Kwakhona iye yathandeka kakhulu le ndlela yophando Ibonisa unxulumano olukhoyo phakathi

kobomi bukaJolobe noncwadi lwakhe Idulisa

iinzulu zemfihlelo kubomi bakhe kwanamaxesha abalinganiswa abaphila ngawo Kwaye itsalela

umphandi enzulwini (Bopape 2006149) atsho afumene ulwazi olutsha oluluncedo ekuqondweni

kolu phononongo nasekuphakamiseni

umgangatho wophando Ibanga ukuba umphandi abe nemibuzo efuna iimpendulo Umzekelo

umphandi amane ezibuza imibuzo kutheni ethetha ngolu hlobo nje uJolobe Ngenxa yoko

aphande ngamandla ukuzama ukufumana ezi mpendulo

Le ntetho ingentla iyaxhaswa nanguSwanepoel (19895) Ukhankanya ukuba ukuhla kwempilo

kaSMMofokeng umbhali webali ledrama likaSenkantana kwabonakela ukuba kuchaphazela

isimbo sokubhala kwakhe kuba sabonakalisa umoya wosizi nokudakumba okwathi

kwaqhagamshelane nempilo yobulwelwe bakhe

Kwakhona imibuzo ithi kamva iphenduleke ngokuthi umphandi ajonge ubomi bombhali aphinde

ajonge uncwadi lwakhe ngokubanzi aphele ebona ukuba umbhali usisipili soncwadi lwakhe

kwanoncwadi olu alubhalileyo lukwasisipili esidiza ubomi bakhe iimvakalelo zakhe umzekelo

umoya wakhe wovuyo ophezulu Ude abengathi umphandi uyaliva ilizwi lakhe lovuyo livakala

ezindlebeni Olu luvo luthe lwabonakala amaxesha amaninzi kule ncwadi yakhe Elundini

LoThukela ingakumbi apho abalisa ngeziganeko zabukroti Uzibalisa ngamandla aphezulu

obugcisa kude kubonakale ukuba umbhali naye ukuwo lo mlo ngenkqu

Kwakhona oku ukudiza ngezenzo zakhe eziliqela ngexesha abe ephila kulo UJolobe ebelikroti

elasinda kancinane ekuvalelweni ngaphaya kwezitshixo ngenxa yeentetho zakhe zobuthandazwe

egxeka ingcinezelo yorhulumente wabalawuli abaMhlophe beli lizwe Babephethe kakubi ama-

Afrika omgquba abe naye engomnye wabo

Kwakhona esi sithako sidulisa isimo sikaJolobe esidizwe luncwadi lwakhe ukuba umbhali ube

elikroti ngokwakhe engelilo igwala Kubonakala ukuba wafuza amaqhawe akowabo oonkosi

uMahlaphahlapha (Bennie 1935103-105) Oku kudiza imfuza yabantu bakowabo bemvela

azalwa ngabo kuba kumbongo wakhe Ikholwa kwi Ilitha (Jolobe 197136) udize ukuba

ungumntu owaziyo amandla akhe emlweni AmaXhosa ubunyani besi saci ayabungqina gqina

ukuba athi ldquoUmntu yinkosi ukuzazirdquo Oku kunagaquka ubugcisa abaziyo kumlo weentonga

(Jolobe 2008)

UJolobe kule noveli udizeka ukuwathanda kwakhe amaHlubi azalwa ngawo Olu thando

lwamenza abhale umbongo Imfecane (Jolobe 19749) Kuwo uyawateketisa athi ldquoamaHlubi

157

amahlerdquo Oku kubonakalisa uthando nosizi oluphezulu kwintshutshiso awathi ayifumana

Ubonakalisa ngawo lombongo uvelwano olunzulu xa amaHlubi ayebandezeleka ngokunzima

kumaxesha ookhokho bakhe besukelwa ngamaNgwane ade awuwela umlambo wakowabo

iThukela engathandanga

Uwenze lo mbongo wasisikhumbuzo semvelo yakhe kwanokuba ayesuka phi na nathe kuwo

wazoba kwanobuhlungu obubangwa ziimfazwe eziphuca abantu ubutyebi babo zidala

uphazamiseko engqondweni nasemphefumlweni Kanti naye uFanon (1986) wayiqaphela indlela

abafazi namadoda abathi bahlungiseke okanye bangxwelerheke kakubi ngayo ziimeko zemilo

kwiindawo ababehlala kuzo kwanokulahlekelwa kwabo yimizi yabo kwanobutyebi babo Oku

kwenza ubomi bube nzima kubo babe zizisulu zokuphatheka kakubi kubantu abangenavelwano

kuba bahlala besemaxhaleni okungaphatheki kakuhle kukuswela kwanokuhluthwa uxolo

lwangaphambili

Kanti abanye xa befika kwezinye iindawo becela usizo lokhuseleko bathi bamkelwe ngabanye

abantu abanenceba Kodwa kuba abantu bengafani abanye kuthi kubenzima ukwenza Ubuntu

yiloo nto ukumkani uHintsa wagunyazisa ukuba benziwe Ubuntu kumaHlubi Kanti naye

uMalgas kwincwadi kaSoga uthe wakungqina okuthethwe nguJolobe ngokuchaza ukuba

ikumkani yathi yakhupha umyalelo kumaXhosa ukuba awamkele amaHlubi azizizalwane zawo

Naye ngokwakhe uHintsa wawambesa Wayalela ukuba banqonyelwe iinkomo (Soga 193710)

328 Umlo wokhuselo loncwadi nenkcubeko

UMqhayi (1914) unefuthe lobudlelwane kubomi bukaJolobe kumhlobo wakhe UMqhayi ubhale

ngokuphakanyiswa kwenkcubeko noncwadi lwesiXhosa alubona lusifa lucinezelwa kukufika

kweelwimi ezintsha ezivela eYurophu Oku kuqaphela kukaMqhayi kwamqhubela ekubhaleni

inoveli yakhe ethi Ityala Lamawele ekhuthaza ukugcinwa kwenkcubeko yamaXhosa ihlale

ilondolozekile kuncwadi olubhalwayo Wabe uMqhayi ngale noveli ekwazama ukwandisa

uncwadi lwesiNtu ekwakubonakala ukuba luyanqongophala ngenxa yokonganyelwa lifuthe

lolwimi lwesiNgesi Iimfundi eziNtsundu zazithe phithi lulo

Naye uJolobe ngokubhala le noveli uhamba ekhondweni likaMqhayi lokuphakamisa imbali

inkcubeko ulwimi kwanoncwadi lwemvelo lomntu oMnyama eMzantsi Afrika Ebebangwa

ngumoya wobuthandazwe obumatwa nesimo sobomi bakhe sokuba ngunogada Kwakhona

uJolobe uphinda athi akubona ukuba ababhali ooMqhayi (1914) ooRubusana (1906) nooJ H

Soga (1932) noTBSoga (1937) balenzile olwabo uncwadi lokulondoloza inkcubeko

yamaXhosa wazinika ukukhalipha ngokuthi angene kwelo phulo naye wavelisa le ncwadi iyile

noveli Elundini LoThukela

158

Yena wenza into entsha eyinoveli enomahluko Wenze ibali lakhe laquka imbali yamaHlubi

Walenza labufana noncwadi lababhali ooSoga bona ababhale ngembali nenkcubeko yamaXhosa

Kodwa eyakhe incwadi wayenza yaba yencomekayo yagqwesa lee kuncwadi lwesiXhosa kuba

uthe yena kwibali lakhe wadibanisa inkcubeko nembali yamaHlubi wayifaka kumabalana

awahlukehlukeneyo akha ngawo le noveli Wawanonga ngezafobe ezincamisileyo nezinika

imifanekisongqondweni engakwaziyo ukulibaleka lula ngendlela ethe yayolisa

La mabalana akhe anika imiyalezo emikhulu neenyaniso ezingenakuphikwa ukufundisa oku

Umzekelo uJolobe uthetha inyaniso enobulumko xa esithi ldquoisandla sokunene esihlatywe

ngameva sibangulwa sesinyerdquo (2008 197685) Le nyaniso umntu angathi ayitolike ngeendlela

ngeendlela kwaye ikwabonisa ubunye bamaHlubi obufana nentambo edibanisa iintsapho

kwanobudlelwane bamanye amaHlubi nabanye ezizweni zawo Ngoko ke le ntetho iyimfundiso

eyakha isizwe siqhubele empumelelweni Kwakhona le mfundiso yinkuthazo yobunye athe

umbhali uJolobe wabuphakamisa nakwimibongo yakhe ekhuthaza intsebenziswano

kwanokuxabiseka komntu kuba umntu ngumntu ngabanye Le mfundiso uJolobe oliHlubi

wayifumana kubazali bakhe

329 Uchongo lwezafobe eziphezulu ezingaqhelekanga neemfundiso ezinkulu

Le noveli Elundini LoThukela ikakhulu umbhali wayo uJolobe uyenze yaphakamisa kakhulu

ukubaluleka kokusetyenziswa kolwimi lwenkobe nenkcubeko yesiNtu Ekuyakheni kwakhe

usebenzisa izimbo zokubhala eziqela ezidala umdla wokusetyenzisa kolwimi lwesiXhosa

ngendlela ephumrsquoizandla Ziyakhwankqisa kumfundi osithandayo isiXhosa kuba uzisebenzise

ngendlela ephezulu Usebenzisa iindidi ngeendidi zezafobe kwaneentlobontlobo zamabalana

ayolisayo ahlungisayo oyikisayo afundisayo nanika ulwazi

UJolobe uyiphakamisile inkolo yakhe yentsebenziswano ekumbongo ldquoUmanyano ngamandlardquo

(1974193629) uyiphindile kwangentetho yakhe ebuqhalo ethi isandla esihlatywe ngameva

sibangulwa sesinye isandla (Jolobe 200885) kule noveli uyifundisa ngamandla

intsebenziswano

Yona le noveli ayiyonoveli nje engephi Igcwele bubuqheleqhele bezimbo zokubhala eziliqela

eziqaqambisa iintsingiselo zemixholwana ngemixholwana Mxholwana ngamnye uchaza

ucaciswe ngolwimi oluthile lwezafobe ezifanele wona ngokweqondo eliphezulu lokucinga

okuxhobisa umntu ngobulumko Ikwanguvimba weembali zabantu abaNtsundu Ineendladla

ezigcine amasiko nezithethe nezagwelo zokuthetha eziphumrsquo izandla

159

330 UJolobe nothando lwakhe lwenkcubeko

Apha ngezantsi kuza kuthi kuxovulwe indlela uJolobe ayithanda ngayo inkcubeko Sakubonisa

ukuba kule ncwadi yakhe ayibhalileyo ukuba ubomi bakhe bokuthanda inkcubeko obuthe

bamatwa kunye noncwadi lwakhe alubhalileyo

Kule ncwadi yakhe Elundini LoThukela ubonakalisa ngendlela eyothusayo nemangalisayo

ukuba kuthe kanti ungumntu oyithandayo inkcubeko Olu luvo lukhankanywa nayintombi yakhe

ebonisa ukuba emzini wakhe kukho iingqayi ezintle ezizintlobo ngeentlobo ezenziwe ngoluthi

ngelitye kwanezenziwe ngodongwe olutshisiweyo umphandi uyakungqina oko Kwaye

bezihonjiswe ngemikrolo emihle nekudidi oluphezulu Kubonakala ukuba zazimkhumbuza

ngemvelo yakhe yookhokho bakhe kunye namabali ookhokho bakhe Umzekelo kumbongo

wakhe ldquoUcamngco ngengqayirdquo kwincwadi Ilitha (197119) uJolobe ubalisa ngezigaba apho

iingqayi zaziye zitshiswe ukuze zomelele zikwazi ukusebenziseka Ude wakhankanya

kwanokuba abafazi kudala babesikha amanzi ngeengqayi bezisebenzisa ukuphelisa unxano

lwamadoda amakhulu Kule noveli uJolobe ukubonisile oku kwisigaba apho uNtsele anceda

uNobusi akwazi ukuthwala ingqayi yakhe yamanzi

Oku kuthanda kukaJolobe inkcubeko kungqinwa naziindidi zeengqayi ezintle emzini wakhe oku

kutyhila ukuhlangana kobomi bakhe benyaniso kwanoncwadi lwakhe

Ngoko ke injongo yolu phando iyaphumeleliswa ngokutyhilwa bubungqina obufumaneka

kwingxelo engobomi bukaJolobe benyaniso Bubonisa ubudlelwene obukhoyo phakathi kobomi

bukaJolobe noncwadi lwakhe Mnye noncwadi lwakhe alubhalileyo Uncwadi lwakhe

lukwaziinkumbulo zakhe kwanezinto athe wazithanda nakwinkcubeko yakhe waza wazikrola

phakathi kuncwadi lwakhe Olu phando xa kunjalo luphumelele ekuboniseni ukufunyanwa

kolwazi oluluncedo ekubhalweni kwebhayografi yakhe

331 Usetyenziso lolwimi oluphezulu kumaleqe nakwisiko lomshwamo

Le noveli uJolobe uyikrole ngomoya ophezulu nochukumisa iingcinga nomxhelo womfundi

Uyibhale ngesiXhosa esisiso ecacisa kwanezinto ezibalulekileyo kwintlalo yamaHlubi

Sihonjiswe ngolwimi olutyebe ngemifanekisontelekelelo yokuva ingxolokazi enkulu yovuyo

neentswahla yeentsini kulandele ukuhalalisa kwanokuduma kwebandla lamadoda abukeleyo

Lulwimi olumtsho umfundi abe nomdla kwinkcubeko yabantu abaNtsundu

Esinye isigama sibonisa intshukumo enkulu nendanduluko nokuyiyizela kwabafazi ngamandla

okubangwa luvuyo olukhulu abanalo kuba befuna ukubona ukuba yeyiphi eya kuphuma

phambili inkabi yenkomo Kwinkcubeko yakhe uJolobe isiko lokushwama lalikhatshwa

160

lukhuphiswano lweenkomo zamaleqe Zonke ezi zinto ezingenkcubeko yamaHlubi uzichaza

ngesimbo sakhe esiphezulu sokubalisa ebhalela abasisizwe samaHlubi kwanamaXhosa

ngenjongo zokuyolisa

Kolu bhalo lwakhe uxhobisa abafundi nangeemfundiso ezakhayo Ukwamfundisa nangendlela

yokuphila kwamaHlubi kusetyenziso lwamasiko awo kwanezithethe zawo Uzibalisa

ngokonwabisayo neembali zemihla yamandulo Kwisiko lokushwama kwisigaba sesithathu salo

uchaza ngeenkomo zamaleqe UJolobe ngenene uluzobile uvuyo Apho umntu abona

ldquougxudululu lweenkomo ezizimbalekirdquo zikukhuphisana ngokuya kufika kuqala komkhulu

Usebenzisa isigama esitsala iingqondo ange umfundi ulubona ngamehlo enyama olo gxudululu

Kuzobeke engqondweni yakhe umfanekiso ongenakulibaleka Uzoba ukwenza ngokwemincili

kwababukeli ngezikhuzo nezagwelo zokuthetha ezidiza uvuyo olukhulu lwabantu ababonakala

bengathi bangenwe lugezo olu Lo mbhali uwunonga umsebenzi wakhe ongesi siganeko

ngezikhuzo ezidala ihlombe nezafobe nangezifanekisozwi nemifanekisongqondweni emikhulu

engenakuze akhohlwe umfundi ukuyikhumbula Mve kuJolobe (2008166) xa esithi

Amakhwenkwe ayesele ethe ntshwee esangweni lobuhlanti phaye kuvakala amagama

ldquoLixhaka lakowethu eliyardquo Wambi ayesithi ldquoYinkabi elunga yakomkhulu leya

uHobhosherdquo Le nto yanga yibhola ephuma kwizandla ngezandla emdlalweni

wombhoxohelliple nto yayidala ihlombe elingaka yayi kukuza kweenkomo zamaleqe Zasuka

kumgama oziimayile ezintandathu zibaleka ugqatso lokuya ekhaya komkhulu Ngoku

zazisele ziwela ezibukweni Abantu bema ngeenyawo babonga abanye bephikisana

nabanye ngeyona iyakuma kuqala enkundleni Watshayelela umfazi akayeka Kwathi xa

zinyukayo ezimbini zasoloko zikunye zibambene ilunga lempohlolo lakomkhulu

uHobhoshe nexhaka lakwaNkunkushe uMpila egama linguDungule ixhaka elibomvu

Abantu bahlulelana kubini abanye besithi ldquoHobhoshe Hobhosherdquo abanye besithi

ldquoDungule Dungulerdquo Hayi ke yaba yenye ke naleyo yokungena kwezo nkabi ekhaya

phofu uHobhoshe wema kuqala enkundleni (kwiinkomo ezizinkabi ezingamakhulu

amabini) Laduma ibandla lihalalisa zabonga iimbongi kwayeyezela abafazirdquo Apha

uchaze ngokucacileyo ngenkcubeko yemvelo yakhe

UJolobe entla apha uzoba ukuma kwezinto xa kusenziwa ileqe Ulizoba ngesigama esona

siphezulu sesiXhosa esinencesa esiluNcuthu maZangwa nesiquke izagwelo zokuthetha

ezizindidi ngeendidi ezinamandla okuqaqambisa intsingiselo nokuvuselela imizwa (Jafta

198633) Kwaye kwakwesi sigama kuqukwe izikhuzo imikhwazo iingxoxo zokuxambulisana

kuphikiswana amagama achulumancisayo adala ivuso umzekelo athi ldquoLaduma ibandlardquo

ldquowayiyizela umfazi akayeka zahalalisa iimbongirdquo Nesinye isigama esibalulekileyo uJolobe

usisebenzisile ukutsala umfundi ahlale ethe qwa ebambekile eqhubeka ukufunda le noveli

Imfanekiso ngenene yeliso kwanentshukumo idaliwe zizilo ezibalekayo nangamakhwenkwe

adlokovayo Abafazi abatshayelelayo ngeetyali zawo bezirhuqa phantsi kwanokuphakama

161

kwamadoda eduma nawo yimincili esalathalatha kwezi nkunzi ezibongabonga Oku kudala

iinkumbulo ezintle nezimnandi nakwisizwe sakwaNtu ngokuqinisekileyo Kanti inokuba nabo

abafana babekho ababetha amakhwelo bevityozisa bebonga ezi nkabi sebe phethe neminqayi

kokungathi bengaqhuba bacule neengoma ldquooosomagwazardquo babethane nangeentonga kube luyolo

ngamatshamba abangwa yimincili nemivuyo ngokuphumelela kugqatso lweenkomo

zakomawazo Konke oku kudala ulonwabo olungasokuze lulibaleke lula engqondweni yomfundi

ngosetyenziso lwesimbo esiphezulu sobaliso sentetho esisiXhosa esidala ayibone into

yokubaluleka kwenkcubeka equka indlela yokuhlala esizweni atsho naye osuleleke asithande

Nawo la mabali awenzileyo uJolobe amdale iinkumbulo ezimnandi Uthe wenza into entsha

yokufundisa kwanokwazisa ngenkcubeko yesizwe sakowabo kule ncwadi yakhe Ngesi simbo

sokubalisa uJolobe uphakamisa izinto zemveli nezibongo zakwaNtu Umzekelo uJolobe

ukhankanya ukuba kwabakho abantu abathi benza izibongo bebonga iinkunzi zakomawabo

bambi beyiyizela abafazi abayeka besiva iimbongi ukubonga kwazo zihalalisa Ngenene

uziqhushekile ezi zinto zemveli eziquka inkcubeko kule ncwadi yakhe Oku kungqina ukuba

yena akayiboni inkcubeko noncwadi lwemvelo lomlomo lusifa Nangoku yena apha usuke

ngokweengcamango zakhe ezimsebenzelelayo waluqhusheka kule noveli yakhe kanye ebukula

uluvo olungentla lokuba izinto zemveli eziquka izibongo ziyaphelelwa

Kwakhona nakwisiganeko esikwalapha ebalini lakhe kwitheko lokwamkelwa kwamakhwenkwe

abe esesuthwini umlinganiswa wakhe ophambambili uNtsele umenze wabonga uyisemkhulu

wakhe unkosi uDlomo phambi kwezinye iinkosi ezazihambele Nasemtshatweni kankosi

uNtsele kubekho iimbongi ezithe zambonga uNkosi uDlomo isilo sohlanga kwakunye nonkosi

uNtsele ngodlwabevu lwezibongo

332 UJolobe njengotitshala ufundisa ngenkcubeko yamaHlubi ubonisa ukuba ngumntu gqibi

UJolobe kule noveli ingakumbi kwesi sigaba ufundisa ngezinto ezibalulekileyo kwintlalo

nangenkcubeko kumaHlubi Uyidize ngale nkcazo ilandelayo

(a) Isiko lokuhlonela nokubaluleka kwalo kumaHlubi

Uthi eyona nto eyayixatyisiwe yinkosi yamaHlubi uDlomo ngumntu ohlonelayo Ngokwenkolo

yayo ukuthobela kuhambelana nokuhlonela isiko okusekeka phantsi kokufunda ukuthobela

(Jolobe 200812) UJolobe ukhankanya ukuba kwingqeqesho kankosi uDlomo

Ukuzalwa tanci okanye ukuzalwa kakhulu kwakungathethi nto kangako Kwakunjalo

nasesizweni siphela Sasisitsho ukuthi asinakho ukubeka umntu ongqondo iphambeneyo

nanini na ngenxa yokuba engumntwana wegazi okanye ngenxa yokuzalwa

162

tancihellipPhambili phaya uphawu oluphambili kumlawuli yayibubukhalipha ukukrota

ezimfazweni Inkokheli yayizibalula ngezo ndawo Igwala lalingazelwe nto

Lalingafumane lilandelwe (200819)

Kuyavuyisa ukuva okuthethwa nguJolobe ukuba ikroti kumaHlubi lalide lidalwe ngabom kuba

lingazokukwazi ukonwaba phakathi kwamadoda angamakroti UJolobe naye kubomi athe

wabuphila ubonisa isimo sobukroti Umzekelo uthe walwela umama wenkosikazi yakhe ukuba

ashiyeke yedwa engenamkhuseli abe yena nenkosikazi yakhe beyokusetyenziswa ezindaweni

ezisemagqagaleni ezikude naye Kuchazwa ukuba wathi wawala umyalelo wenkonzo

omgunyazise oko Kwakhona uthe wakhusela abantu amaxesha amaninzi ekubulaweni

nasekuvalelweni entolongweni ngurhulumente wocalucalulo Ngoko okuthethwa kule noveli

kuyinyaniso ukuba igwala kumaHlubi lalingabukwa tu kulindelwe izenzo zobuqhawe kumadoda

amaHlubi

UJolobe ubonisa ukubaluleka kwembeko kwiinkosi nakumaphakathi azo kwanokuba nayo

inkosi kubalulekile ukuba ibe yenembeko kubantu bayo UJolobe ubonisa ukuba unkosi uDlomo

waye naye eyinkosi enembeko enentlonelo nabe inika isidima kubantu bayo abayibusayo naxa

ibabulisa ibulise kakuhle ngembeko iphinde ifune nokwazi ngeyabo impilo kuqala

nokuphatheka kwabo Ngale mizekelo yembeko ekule noveli uJolobe ufundisa kubantu beli

xesha abangaziyo ukuba inkosi ibikhahlelwa njani na ibuliswa njani na kuthethwa njani na

nayo

(b) Isiko lokushwama (ngexesha lokulawula kukankosi uNtsele itheko lakhe lokuqala

elibalulekileyo labaseKwindla)

UJolobe ufundisa ngesiko lokushwama ngendlela edala umdla kwanokhwanqiso xa eyichaza

ukubaluleka kwalo kwanokuxabiseka kwalo esizweni samaHlubi Kubonakela kwanakwizizwe

zaseNtla ukubaluleka kweli siko lokushwama Umzekelo umfo wakwaNdlovu waseZimbabwe

owayesenza izifundo zophando kwizifundo zobugqirha kwiYunivesithi iStellenbosch wachaza

ngembali yelizwe ahlala kulo Ubalise ukuba ukumkani uMzilikazi walwa namaphakathi akhe

kuba ethe aliqhuba isiko lokushwama engekho yena nkosi yawo Ukhankanya ukuba athi abona

isivuno sivuthiwe emasimini kwaye inkosi ingabuyi eluhambeni lwayo Baliqhuba eli siko

Inkosi yafika kanye emva kwalo yabohlwaya kakhulu abaphinda balibone ilanga Esi senzo

sibonisa ngamandla ukuba mandulo eli siko lalixabisekile nakwezinye iindawo kanye

njengakwisizwe samaHlubi Ukuqhutywa kweli siko kwakuhamba nomgidi wokungcanyulwa

kolibo komkhulu ngamabutho okulwa Liquka izigaba ngezigaba zokwenziwa kwalo Umzekelo

ukubulawa kwenkunzi yenkomo ngezandla kuhamba neli siko yaye kuyothusa

163

Kwesi siganeko uJolobe ubonisa intlonti enkulu eyayisenziwa kwinkunzi yenkomo xa

kwakufuneka ibulawe ngezandla Ingathi uJolobe ngekhe wathi xhungu akazibalisa izinto

eziyintlonti nezimanyungunyezi ezenziwa kule nkabi yenkomo kuba enguMfundisi Kodwa oku

kubonisa isibindi kwanokukhalipha kukaJolobe nobukhali bakhe ekugqaleni izinto zenkcubeko

namasiko esiNtu

Kwakhona esi senzo sibonisa ukuba uJolobe ube engumntu gqibi Izinto ezintle nezimbi

nezothusayo kuncwadi alubhalileyo ubone ukuba mazidizwe zaziwe njengoko zinjalo kuba

zalatha indlela akhule ngayo kwanendawo nesizwe akhuliswe phantsi kwaso esinamasiko

angamasikizi Ubalisa ukuba kwakhethwa inkunzi yenkomo eyayibabazwa ngoburhalarhume

nangeengcwangu neyathi yangeniswa ebuhlanti Uthi

Yangena iphunguphunguza ifuna undikho ngokungathi iyaqonda ize ebandezini

lokupheliswa kobomi bayo Watsho kwakanye umhlekazi wathi ldquoNantso ke mabandla

asekhaya khanibonise ukuba ningaluthini na utshabardquo UNtlabane walatha abafana

abatsha amahlosi wathi lelawo namhlanje ldquoagibiseleka kuyo amadoda elo butho

engaphethe zikhali ehamba nje ngezandla ngokwesiko laloo ndima yetheko yathi

ithimbisa ayiwela amadoda amanye ayibamba amanye ayibamba ngeempondo wambi

ayibamba ngamanqina Yaba lidabi elingelincinane elo Ayipheqa intamo ibhonga

ngokoyikekayo bezama ukuyicima ingabikho Bambi bayivala amathatha ngentende

zezandla bayifuthanisela Ekugqibelani ngamaci amaninzi anjalo bada bayoyisa

bayibulala bengakhange basebenzisa zikhali nantambo Yahlinzwa ke yaza inyama

yatyiwa ngamakhwenkwe nezinja Akukho mntu uyindoda wayeyitya inyama yenkunzi

yetheko lokushwama (20081976165)

Ngeli siko uJolobe ukwabonisa ukuba kwizizwe eziNtsundu yayinganqabanga intlonti eyenziwa

ngokungenamlinganiselo kubantu nakwizilo naziinkosi ezilawulayo

(c) Isithethe sokubulisa kumaHlubi sihamba nokuhlonelwa kwenkosi mandulo (20086-7)

USoga uchaza ukuba inkosi bezingayifuni indelelo eza kuzo Eluntwini bekusenziwa ingqeqesho

malunga nokukhahlelwa kwenkosi kwanokubuliswa nokuthetha nayo Ibisisithethe ukuba

zihlonitshwe ngokukhahlelwa Yiyo loo nto uHintsa wathi maziphume ziyeke ukuzimela iinkosi

zamaHlubi ukuze zikhahlelwe kakuhle kuba aziyikubulawa UHintsa wazamkela mhla zafika

zisabele kumhlaba wakhe ngexesha lemfecane (Soga 1937)

Izibongo nezinqulo zeenkosi zamaHlubi zenziwa nasemfazweni UJolobe ubalisa kwincwadi

yakhe ngokubaluleka kweziduko nezinqulo zamaHlubi Xa kusemfazweni amaHlubi ebethi xa

164

esilwa ngemikhonto namakhaka amemeze nezinqulo zeenkosi zawo Esi senzo sibonakalisa

ukuba bebezihlupheza ngamaqhawe awo awabandulelayo

ldquoA Dlomo Ncobo Mthimkhulu Dlamini Malungardquo UDlanga yindlela le akhahlele ngayo

inkosi yakhe unkosi uDlomo xa ebezekunika ingxelo yomsebenzi amyalele ukuba awenze

Ubhala athi uJolobe ldquokuvakele isibuliso kude kufuphi Abalindi phaya bamise izikhali

amakhaka ahlokoma umphathi wabo wamabutho wavakalisa esithi ldquoZaziserdquo NdinguDlanga

umphakathi ndize kumhlekazi ngemicimbi yesizwe ldquo uvakele esitsho Lowo wabe ememeza

Wayinikwa indlela waya ngasenqugwaleni Uphindile watsho ngomtyangampo ukubulisa kwade

kwavela uNtlabane iphakathi elikhulu kwanomphathi mkhosi wesizwe samaHlubi wathi

makangene wafika wachopha ngasemnyango ngasekhohlo uJolobe ukwasebenzisa isimbo

sedrama etsala umdla esazisa ukubuliswa kwenkosi kumaHlubi Kuboniswe ngolu hlobo

UDlomo ldquoSakubona Dlanga (utshilo umhlekazi eqondele phantsi)

UDlanga ldquoYebo Baba sakubona mhlekazi wena kaNcobo kaMthimkhulurdquo

UDlomo ldquoInjani impilo Dlangardquo

UDlanga ldquoHayi Baba sisekho mhlekazi Unjani umntwanrsquoenkosirdquo

UDlomoldquo Sikho Dlanga Aqhuba njani amakhwenkwe Dlangardquo

UDlangaldquoHayi Baba aqhuba kakuhle onke mhlekazihellip

Le yindlela yokubulisa kwephakathi Likhwaza liyinqule inkosi yalo xa lisondela endlwini

yenkosi Libonakalisa ukuhlonela kwayo inkosi yalo kwakunye namabutho ayigadileyo Nayo

ngokwayo inkosi yamaHlubi ithe yabonisa intlonelo kwiphakathi yalinika imbeko yalo yabonisa

ukuba inkokeli ifanele iphile ibe sisibonelo esihle abantwini bayo ibeyintlonipho ihlonele

nabancinane kuyo Ngokuqinisekileyo esi simo sidala nokuthandwa kwayo Esi simbo senkokeli

enentlonelo sibaliswe nguVuyo intombi kaJololobe ngoyise Ubethi xa ehamba esitalatweni

abulise nakwigquba lamakhwenkwe adlula kulo lidlala amadayisi nakubantu adibana nabo

endleleni ngembeko enkulu kwaye ube ethandwa ngabantu kuba la makhwenkwe ebethi

awameme aye enkonzweni yakhe Ayalele ukuba makaphiwe ukutya Kwakhona ubalise ukuba

yena uyise ebengakhethi ebethi xa kusweleke kwala makhwenkwe ebengahambi nkonzo

awangcwabe awenzele isidima sawo nembeko yawo Uchaze ukuba ebengawabukuli ngelithi

akahambi nkonzo Esi simo samtsho wathandwa waxatyiswa uyise Nabo abanye abantu ngoku

bathanda ukumbiza uJolobe ngokuba ngu ldquoDaddyrdquo ekuhlaleni kwilokishi yaseNew Bright

eBhayi

UJolobe ukhankanye ukuba amatshawe obukhosi bukankosi uDlomo athunywa eMangweni

Afika apho enxanwe kakhulu Afuna imithonjana aze abhaqa umthombo apho kwakusele kukho

iintombi ezazikhelelela ingqayi zazo Kwafuneka benze ekusesikweni bazibulise ngendlela

efanelekileyo yabafana bamaHlubi Akhwaza ldquoOloyi Oloyirdquo Atsho amatshawe ukuhamba

165

ngomgca njengesithethe sendlela sokubulisa iintombi Athi akugqiba acela amanzi awaphiwa

Zathi xa zihamba iintombi abafana abangamatshawe bavala indlela benza udonga ukuba iintombi

zikhethe ezimthandayo umfo Intombi uNobusi yakhetha uNtsele wabe uNtsele engasakhumbuli

ukuba ngulaa Nobusi waye qhele ukumnceda amthwalisa ingqayi yamanzi esemncinci Ngoku

uNobuso ukhulile kodwa yena usalukhumbule uncedo lukaNtsele nangona uNtsele engasamazi

yena Yiloo nto intetho yamaXhosa ilumkisa isithi ldquoUnyawo alunampumlordquo

Kwakhona uJolobe kwakule noveli ubonisa uNgwekwazi edumbrsquointloko ngulaa Nobusi waye

emphethe kakubi esemncinci engumntwana UJolobe uyafundisa ukuba unkosi Dlomo wafundisa

ukuba umntu ongenantlonelo nembeko akasokuze akheke ebomini (Jolobe 200818) Le ntetho

yenye yezimvo ezingaphakathi kuJolobe kuba kukhankanywe apha ngentla ukuba ubede abulise

namakhwenkwe la adlala amadayisi esitalatweni engawajongeli phantsi Kukhankanywe ukuba

wayeye awangcwabe akubhubha engawabhebhethi athi abengahambi eCaweni yakhe Kanti

nangemihla emikhulu wayeye awameme ayaleze kwanokuba inkonzo yakhe ingabayeki

bahambe belambile bengaphiwanga kutya Le indlela yesimo sikaJolobe ibonisa indlela yesiko

lamaHlubi eliphakamisa imbeko ephezulu kubantu ekuhlaleni kanti nakowabo umama wakhe

wabafundisa kwaloo mbeko (193679-83) Kungenxa yoku uJolobe athe wababulela kakhulu

bobabini abazali bakhe ngokuba bemfundisile baza bamqeqesha

(d) Ukubaluleka kwesiko lokwaluka kumaHlubi

UJolobe uyibhale le ncwadi yakhe kanye engumfundisi wecawe Usixelele nangokubaluleka

kwesiko lolwaluko kumaHlubi kumaxesha akudala nakwixesha lakhe Kwangokunjalo uJolobe

usafundisa ukuba kumaHlubi ukuba isiko lokwaluka libalulekille kwinkcubeko yawo

nangexesha awaye ephila kulo Ngoko ke ngale ncwadi uyawakhumbuza amaHlubi ngamasiko

abalulekileyo wawo

UJolobe ukhusela isiko Ubonisa gca kule ncwadi yakhe ukuba ulwaluko olu lufana nesikolo

semfundo yesizwe apho abafana abatsha baphekwa khona ukuze bazi ngobuni babo nemvelaphi

yesizwe sabo kuba ngomso ngabo abaza kuba ziinkokeli neenkosi Ngokucacileyo inkosi

engawaziyo umnombo wayo nobuzwe bayo ingaba yehlazekileyo ngenene Yiyo le nto ebhala le

mbali wenziwa luthando lwakhe lobutishala Nalapha ngale noveli ukwafundisa ngamasiko

akowabo ukuba naye ungubani kwanobuzwe bakhe Bubo ke obu asiphakela bona kule ncwadi

yakhe

Yiloo nto naye uMqhayi wathi walimela isiko lokwaluko lendlela yakowabo yasemaXhoseni

kanye njengokuba uJolobe esenza apha kule ncwadi yakhe UMqhayi wala ukuba avumele

166

abaphathi becawa yakhe ukuba beme endleleni yakhe angayi kwisikolo sokwaluka Kungokuba

wabona ililungelo lakhe nesiko lakhe ukuba akwenze oko Kwaye wabona uza kuphulukana

nelifa lakhe eliyinkcubeko yakhe awayishiyelwa ngookhokho bakhe noomakhulu noobawo

bakhe abakhulu Isiko lakowabo lokwaluka walibona libalulekile ekumenzeni indoda phakathi

kwamadoda akowabo Oko kukuthi ngokukaJolobe abe yingonyama nomkhuseli wesizwe sakhe

kumarhamncwa aqwengayo Wabona ukuba akazokukwazi ukusiphakamisa asincede asilwele

isizwe sakowabo kwanenkcubeko yaso ukuba uthe wazichaselisa kude kuso (Gerard 197156)

[ugxininiso lwam] Wade waxolela ukusikwa ecaweni nasesikolweni esasiphantsi kwecawe

nangona waye eyilangazelela imfundo nje

Yiloo nto uJololobe ngentla apha indoda yingonyama yona ifa iqwengwa kuba nayo iqwenga

NoMqhayi waxolela ukusikwa ecaweni ukuze abumele ubudoda bakhe ndash obuthetha ukuba lijoni

kwanokuba ngumkhuseli wesizwe sakhe asithandayo esingamaXhosa

Ngale ndlela wafundisa iCawe ukuba akho amasiko alungileyo kwinkcubeko yamaXhosa

angachaswanga sisiBhalo nabubuKristu Umzekelo isithethe samaXhosa sokwenza ubuntu

kwanovelwano ebantwini nesaphakanyiswayo ziinkosi zamaXhosa ezingooHintsa nooKhwane

zizinto ezinconywa nasisiBhalo esi Ngoko iimbono zikaJolobe noMqhayi oku kukuthi umoya

olungileyo umoya ongacinezeli abanye abantu nophakamisa uxolo inkqubelaphambili uthando

lwabantu kwanelizwe labo ezo zinto xa zizonke zizukisa uThixo kwaye zibonisa unqulo

olululo Kuyabonakala ukuba yiyo nale nto iziphathamandla zathi zabona kamva ukuba

mazimbuyisele uMqhayi esikolweni aqhubeke nobomi bakhe bokuthanda imfundo ukuthanda

inkolo yakhe yobuKristu nothanda lwakhe lukaThixo kwanothando lwakhe lelizwe lakhe kuba

edalwe walithandazwe eliphilele ukulwela liphakamisa impumelelo yabantu balo hayi

ingcinezelo yabo

Utshilo naye umfundisi uJolobe (194089) ku-Amavo akhe wathi isiko elakhayo neliqhubelisa

phambili intlalo entle yesizwe maliphakanyiswe kodwa amasiko athi akhokelele kwimbubho

nokuphazamiseka koxolo namasiko ajongela phantsi isidima noxolo lwabanye abantu anjalo

makalahlwe afe fi kuba ayatshabalalisa akakhi

Umzekelo umntu akakwazi ukuyilahla imvelo yakhe kwanokuba uzalwa ngoobani na phi na

Kwangeli bali naye uJolobe ubonisa ukuba xa ungumKristu kwanokuba nguMfundisi akuthethi

ukuba zilahle izinto ezilungileyo nezikwayimpilo nezakhayo kwaneziphakamisa umoya

ldquowobunturdquo Yiloo nto uJolobe engumlomo womlinganiswa wakhe ophambili uNtsele nathe

wamzoba wamnika isimo sakhe yena Jolobe UNtsele uphile ngokwenene isimo sikaJolobe

esiquka isimo sothando nokuhlonela iinkosi zemveli Oku kutyhilwe nakukuvuselela kwakhe

167

izibongo zomthonyama kule noveli yakhe Umbumbe uNtsele wakwayimbongi njengaye

wamenza wayibonga inkosi yasizwe samaHlubi yakowabo uDlomo

Wayilandelisa ngeminombo yeenkosi zakowabo Wayibonga eyidibanisa kwanemilambo

yelizwe lakowabo nokudale ukuba ngezo zibongo uhlahlambe wonke umzi wamaHlubi

ume ngeenyawo ngomhla womphumo wamakrwala angamatshawe Waxakaniseka

Wagcwala lihlombe

UJolobe uqhuba athi

Waduma umzi wahlokoma akuqala ngokubonga intaba iBusi ephahle ummandla

wamaHlubi wagqithele kwimilambo emikhulu iThukela eseza amaHlubi Walanda

neminombo yeenkosi ezibalulekileyo kumaHlubi Waza wenza umtyatyadulo

wayikhahlela ikumkani ngezi ldquobongordquo zamaHlubi (Wathi)

Bayethe Somabandla kukhahlela amaHlosi

Sifunzele kumxhelo wobukroti siphile

Jelo lamanyange ngqayi yokusesikweni

Mbumbi wezizwekazi themba leziBhushwana

Mthombo-mde wabo oNcobo lukhozi oluntsiba

Lugogo lomthakathi kade bedendebula

Nkunzi ebala lihle lithe tyaba emhlana

Bayethe Somabandla kukhahlelrsquoamaHlosi (200836)

Umbhali uJolobe naye ubonakala ethabathekile Uvuyo lwakhe luzotywe kwisigama sakhe

esinamandla sothando oludize ukuzonwabela kwakhe izinto abalisa ngazo ezimnika

uchulumanco lutyhilwa yindlela athe waluzoba ngayo uvuyo akulo oludale imifanekiso

emikhulu yeliso kumfundi xa eqhubeka ebalisa esithi

Waya kuhlala phantsi (uNtsele) labe selrsquoimi ngeenyawo lonke ibandla Amadoda

amakhulu selemana ukunqwala njengokuba wayemana ukuwisa ngezikhali ekupheleni

kwamabinza entetho Wathi ekuyekeni kwakhe abantu banga bangenwe lugezo

Bahlahlamba batsho ldquongohlwahlwane olude lwesaqhwaberdquo ngenxa yokunandipheka

kocengcelezo lwakhe ezintliziyweni zabantu

Umbhali uchaze ukuba unina (kaNtsele) umaMbambo waba ngathi ukwelinye ilizwe kugcwala

kukuvuya

168

Olu vuyo lungaka luviwe ngulo mama ngenxa yonyana wakhe owenza izinto ezintle kwisizwe

sakhe lukhumbuza amazwi kaJolobe kumbongo wakhe ldquoUNoSuthurdquo ongumama kaTiyo Soga

apho uJolobe akhankanya ukuba lo mama wenza okuhle ngengqeqesho yakhe entle

yokumkhulisa kwakhe uTiyo nowathi kamva waphumelela wasiphakamisa isizwe samaXhosa

kwimfundo nakubomi benkolo yakhe yobuKristu Wade wangumfundisi wokuqala kwisizwe

samaXhosa Ubhale le nkuthazo kubazalikazi xa bebonke besizwe wathi

Okrakraza usana ubopha imbeleko Udumo lonyana ludumo lomzalikazi wakherdquo

(Jolobe 197110)

Olu luvo lungentla lokuba oonyana neentombi ezithi zenze izinto ezintle esizweni sazo zithi

ziphakamise abazalikazi babo kuba naye uJolobe ezithetha nje ezi nyani ziinyani zamava akhe

kuba naye uthe wamvuyisa unina wamzela nodumo ngothando lwakhe nangengqeqesho yakhe

nangokumfundisa kwakhe ngexesha esaphila Umzekelo uJolobe uthe incwadi yakhe yokuqala

UZagula (1923) wabhala isinikezelo sayo ebulelela unina noyise Ubone kubalulekile ukuba

nabo baziwe ekupapashweni kwayo Ngaloo ndlela batsho nabo bafumana ukwaziwa ngaphezulu

abazali bakhe Bazuza nesidima esikhulu nokuhlonelwa ngabantu ngemveliso yabo entle

evuyisa bona kwanesizwe ngokubanzi Kodwa le noveli yesibini ibonisa ukukhula okukhulu

kukaJolobe Ungumakhwekhwetha ogqwesileyo wombhali onamava kubhalo lwenoveli

nololuncwadi lwesiXhosa ngokubanzi Nale yakhe inoveli (inovela) yokuqala UZagula

ilibhongo kuncwadi lwesizwe samaXhosa nakumzi oNtsundu ngokubanzi

Ngale ncwadi Elundini LoThukela kutyhileka isiseko sendlela uJolobe akhuliswe ngayo

kowabo nethe yamenza wazibona ngayo izinto kwiihambo zakhe zobomi Kubonakala ukuba

uthe makazibeke phantsi izimvo zakhe ayibhale le ndlela yoqeqesho lwakhe afundise nolutsha

olusakhulayo ngoku enethuba lokuyenza loo nto Uthe makalushiye namava obomi axhasa

intetho kaNtsele apha ngentla ebonise ukubaluleka kwembeko okanye intlonelo Oku uthe

wakwenza ngokubhala lo mbongo wakhe ulandelayo ufundisa ngembeko osihloko sawo sithi

Imbeko

Kuhlonela uluntu luphela

Kuzithoba komkhulu ngokuzalwa

Kukuzindila emehlweni abantu

Ungahleki intrsquoengaziwa mntu

Kubulisa ngembeko omaziyo

Ongabakhwazrsquoongabaziyo

Nokunceda oxakekileyo

Kumamela xa kuthethewa nawe

Kukuphendula xa kubuzwa kuwe

kukungxengxeza kambe wakona

169

Ngezimnandi ungabi namona

Kukucenga xa ufuna into

Kubulela xa unikwa izinto

Bubuso obuhle naxa uthunywayo

Nantso ke imbeko koyifunayo (195723)

UJolobe uphumelele kule noveli yakhe ukuphakamisa inkcubeko ulwimi imbali zomlomo

izibongo kwanemigcobo yawo amabali amaqhawe esizwe sakhe samaHlubi kumaphulo

okuzingela kwanasezimfazweni Umzekelo kukhuphiswano lweenkomo zamaleqe ukwenze oku

ukuphakamisa ukuxabiseka kolwimi lwemvelo nenkcubeko yesizwe efumaneka kuncwadi

lwaso nekuthi kulo ngamanye amaxesha kufumaneke kwaneembali neminombo yabantu

bakwaNtu UJolobe uboniso ukuba uncwadi lwakhe ingakumbi le noveli yakhe ikwalilifa labantu

abaNtsundu nekuzotywe kuyo ubuntu babo abashiyela lona Ikwaqulathe nembali nolwazi

abalushiyelwa ngookhokho babo kwasekubunjweni kwezizwe

333 UJolobe ukhuthaza iinguqu nobhalo loncwadi olutsha

UJolobe kudliwanondlebe lwakhe kunye noScheub ngo-1967 uye wamcacisela uScheub

ngokubaluleka kwamabali Uthe enza umdla kakhulu kuncwadi lemveli Uqhube wathi

ngamabali aphuma ebantwini nakwinkcubeko yabo athi achukumise abantu bangabinako

ukuwalibala kuba achaphazela kwanobomi babo Uluvo lwakhe luvakala kakuhle ngala mazwi

akhe xa esithi

The oral tradition is not dying There is continuity between oral tradition and written

Xhosa literature The material of the story is still perhaps from the background of your

people ndash and yet with a change we have learned how to supply even a plot Now that it is

a new thing which was not the main thing with our storieshellip but now you have to

manufacture a plot in which you are learning from another culture And yet I find that the

greatness of the story of the people is that you return to the indigenous background more

and more are true to the life of the people I have attempted that in Elundini

laseThukelahellip I have used something which is historical and reconstructed it in order

that it might be a continuous story Much of this is still to be done (Scheub 196760)

Ezi zimvo ziphakanyiswa nguJolobe apha ngentla zingqina isimo sakhe esinconyiweyo

ngababhali ooKerr sokuba ungumntu osoloko ethanda ukudala izinto ezintsha eziphakamisa

isizwe Khona ngoku intetho yakhe apha ngentla ibonisa akuba ungumvuseleli nomnikibomi

weembalo zomlomo zemveli ukuba zivuswe Uzamana nokuba zifumane amandla

zinkcenkceshelwe zingafi nakwezinye iindidi zoluncwadi olubhalwayo Ngolu bhalo lwakhe

lutsha unika inkuthazo nakwabanye ababhali abaya kuthi balandele ekhondweni lakhe

kuphuhlisolobhalo loncwadi lweelwimi zesiNtu

Oku ukubonisa ngokwakhe kule noveli yakhe ngokuthi athi iimbali zomlomo azive

ngoobawomkhulu bakhe kwaneembali zamaqhawe namakroti esizwe azididiyele azibumbe zibe

170

yinto ebumbeneyo etyebileyo yemveliso entle Uvuselela iimbali amabali kwanenkcubeko

yesizwe ngendlela entsha efundisayo iphembelela ngokutsha uthando lobuntu babantu nemvelo

yabo nakwimihla esikuyo

Kwakhona esi simbo sitsha athe wasisebenzisa siphakamisa izinga loncwadi lwesiNtu nemvelo

yabantu nenkcubeko yabo kuba ziyahlangana UJolobe wenza kanye le nto yenziwe kuncwadi

lwesiNgesi olubhalwe nguShakespeare kwincwadi Macbeth Apho kuthi kuqalwe kuchazwe

isimo sentlalo sendawo ezehla kuyo izenzeko kumazwe aseNtshona Oku kuthetha ukuthi aba

babhali baphakamisa amabali aseNtshona nenkcubeko yakhona Malunga nalo mba ungentla

uWathiongrsquoo uthe wakunyhasha ngamandla ukungaxatyiswa koncwadi nolwimi lwemveli

kwanenkcubeko yalo ngamanye ama-Afrika nawabona enganankathalo ngenkqubelaphambili

nokuphuhliswa kwanokwakhiwa kwesizwe siqhubele phambili ngankalo zonke Olu luvo

luxhaswe nguMqhayi noJolobe noSinxo noYalimanisi noonoMgqwetho itshantliziyo

elingqinwa Opland (20071) Bona aba bakhetha ukuphakamisa ulwimi lwemveli isiXhosa

batsho bahluphezeka kwanooWallet Vilakazi abathe baqalisa ukuphakamisa isiZulu nooMfolo

nabo baqalisa ukuphakamisa isiSuthu ngenxa yombiko owenziwa nguMqhayi wokuba

makulunyukelwe ukubhanga kweelwimi zemvelo nenkcubeko yazo (Masilela kuAttridge

noAttwell 2012 330)

Kanti naye uWa Thiyongrsquoo ithandazwe lomAfrika ulwele ukuphakanyiswa kweelwimi sase-

Afrika kanye njengoMqhayi noJolobe Wathi wangena kwiingxoxo ezishushu ekhalazela

ukungaxabiseki kweelwimi zabantu abaNtsundu kwanoncwadi lwazo apha eAfrika kuba kwathi

ngokuhamba kwamaxesha umntu omnyama akakhuthazwa ukuba ayixabisa inkcubeko yakhe

ngenxa yokufika kwamaKoloniyali nefuthe logunyaziso lweelwimi zawo kwizizwe zaseAfrika

Lo mbhali uqhuba athi amaKoloniyali agunyazisa uncwadi olubhalwe ngolwimi lwabo

oluqulethe nenkcubeko yabo ukuba lufundwe ngabantu abaMnyama ezikolweni kulawulo lwabo

Umzekelo kwafundiswa uncwadi looShakespeare nooGoethe nooBalzaz nooTolstoy

nooGorky nooBrecht nooSholokov kunye noncwadi looDickens Lonke olu hlobo loncwadi

luqulethe inkcubeko nembali yamazwe aseYurophu apho amaKoloniyali ayevela khona Ngoku

umntwana womntu oMnyama kwafuneka axabise inkcubeko yobantu abaMhlophe yemvelo yabo

kuneyakhe (Wa Thiongrsquoo ku-Olaniyan noQuayson 2007295) Isikhalazo sikaWa Thiongrsquoo

siyavakala nakule mihla yedemokhrasi Umzekelo nakwezi mini sikuzo kwamanye amakhaya

nakwezinye iintsapho zabantu abaNtsundu ekuhlaleni kanti nakwamanye amaziko emfundo

akakuboni tu ukuxabiseka kolwimi lwemveli noncwadi lwaso Lujongelwa phantsi ulwimi

noncwadi lwemveli Kuphakanyiswe iilwimi noncwadi lwezizwe zaseNtshona nenkcubeko yazo

Ezemveli iilwimi azibonwa kuxabiseka nangabantu aba bazo kwaye oku akuthandeki kudala

171

iintloni kuba amaNgesi wona anentetho ayiphakamisayo ethi ldquoCharity begins at homerdquo Le

ntetho iyinyaniso ithi ldquoQala uxabise izinto ezintle zakowenurdquo Kuba izenzo ezinje zifana

nokuba umntu omnyama ajongele phantsi ibala lakhe elimnyama adalwa enalo Kungcono xa

zonke iilwimi zixatyiswe ngomlinganiselo omnye ngokulinganayo

334 Ukugqwesa kosetyenziso lwesimbo sedrama

UJolobe kule noveli usisebenzisile isixhobo sokubumba itekisi yedrama esiyincoko

yabalinganiswa okanye yabadlali Esi simbo sisixhobo sokubhala idrama sidala incasa kubaliso

lwebali UNyembezi (1958157) ubalula ukuba uJolobe ube elusebenzisa ulwimi lwesiXhosa

atsho kuvokotheke esebenzisa nabalinganiswa bakhe batsho ngeentetho ezidala umntu

alonwabele ulwimi lwesiXhosa kwanendlela ekuchazwa ngayo izinto Ngesi simbo sedrama

asisebenzise ngamandla kule noveli umbhali uJolobe uchukumisa umdla womfundi akonwabele

ukufunda le noveli Kanti nesigama athe wasichonga ngokukodwa amaxesha amaninzi kwesi

simbo sedrama sithi siwuvuselele umxhelo wabafundi bale noveli UWa Thiongrsquoo naye uthe

wakuphakamisa ukuxabiseka kobuncwane bokusetyenziswa kweelwimi namagama ngobugcisa

obuvuselela iingqondo zabafundi kuncwadi lwemveli

We therefore learnt the value of words for their meaning and nuances Language was not a

mere string of words It had suggestive power well beyond the immediate and lexical

meaning We played with words through riddles proverbs transpositions of syllables or

through nonsensical but musical arranged words So we learnt the music of our language on

top of the content The language through images and symbols gave us a view of the world

(198116)

Kwakhona apha ngentla lo mbhali uWa Thiongrsquoo ukhankanya amandla okubaluleke kwesigama

esisetyenziswa kulwimi lwemvelo nakuncwadi lwalo ukuba lunamamdla amakhulu ekugqithiseni

imiyalezo kwanenkcubeko yesizwe Kanti lukwadala noyolo lokuziva izandi zemagama

ezibeleke iindidi ngeendidi zeentsingiselo ezidala kwaneengoma ezimnandi endlebeni

zakubekwa ngobugcisa

Kwakhona uJolobe ubonisa ngokuthe gca ukuba abantu ekubhalwe ngolwimi lwabo

baxabisekile Kwaye nesidima sabo siyaphakamiseka Umzekelo kule noveli abafundi bafumana

isiHlubi esiqulethe inkcubeko yamaHlubi nolwimi olusetyenziswa ngabantu bakowabo Uphinde

wasebenzisa nolwimi lwesiXhosa nalo oluqulethe luphakamisa kwa inkcubeko yamaXhosa

apho athe wazalwa khona eNdwe waphinda wangumalusi wemfuyo eCala Obu bubulumko

bokuzisebenzisa zombini ezi lwimi kubonisa ingqondo yakhe ephaphileyo yesimo esimbaxa

ekuyolisweni kwabafundi ngandlela zonke kuncwadi lwakhe alubhalayo

172

Okunye okukhwankqisayo uJolobe usebenzisa amagama esiHlubi ebalisa ngembali yamaHlubi

kodwa ayibhala ngesiXhosa Oku luphawu olubonisa ubunkcubabuchopho bukaJolobe Ngale

ndlela ubonisa ukuba ezi zizwe ziyazalana UJolobe ngale ndlela uphembelela ubunye

noxolelwaniso Olu luvo lukwaphakanyiswe nguWa Thiongrsquoo (198116) ochazwe ngentla apha

noxhasa ukubaluleka koncwadi nolwimi nenkcubeko Ukhankanya ukuba ulwimi luyakwazi

ukubonisa umahluko phakathi kwezizwe kodwa luphinde lubonakalise neendawo apho

lubonakalisa ukuzalana kwazo uthi

Language carries culture and culture is carried particularly through orature and

literature carries the entire body of values by which we come to perceive ourselves and

our place in the worldhellip How people perceive themselves affects how they look in their

culture at their politics and their social production of wealth and their entire

relationship with nature and other beings

Esi sicatshulwa sibonisa ngokubaphandle ukuba ulwimi lunendima enkulu ekuphileni kwabantu

elizweni Luqulethe inkcubeko yesizwe kwaye lenkcubeko ithi ihanjiselwe phambili ngamabali

omlomo kwanoncwadi Zonke ezi zinto ziqulathe izinto ezibalulelekileyo kwisimo kwanentlalo

elindelekileyo neyamkelekileyo kwisizwe eso nethi isincede kwanathi bantu ukuba sizazi ukuba

singoobani na kwanokuba sizingce ngeendawo zethu zemvelaphi yethu kwanobuntu bethu

phakathi kwezinye izizwe Oluvo lukaWa Thiongrsquoo luhambisana nezizathu zokuba uMqhayi

noJolobe balilwela ilungelo lokuba uncwadi lwesiXhosa luxatyiswe luqhutyeliswe phambili

(Masilela kuAttwell noAttridge 2012 328)

UWa Thiongrsquoo (198116) uchaza ngokubaluleka kolwimi nenkcubeko yabantu bemvelo yabo

equkwa kumabali abo amabali abantu aquke imvelo yabo nethi ibanike amandla okuphila

kwanokulwa iimiqobo yemihla ngemihla ethi ibavalele ngamanye amaxesha kwindlela yabo

esinga empumelelweni Kwintetho yakhe noScheub uJolobe uthi wenze loo nto Usebenzise esi

simbo kule noveli yakhe Elundini LoThukela Sibanga umdla sitsale neengqondo zabafundi

Kwakhona sidala amabali amakhulu kuba asuka kwimvelaphi yabo Ude akhankanye nebali

likaJordan (1940) ukuba nalo linayo indawo enjalo yokwakhelwa kumabali endawo abantu

abasuka kuyo Apha kuElundini LoThukela wenze kanye eso simbo ephuhlisa inoveli yakhe

kangangokuba ude wongeza ezinye izinto ezintsha ebezingafane zenziwe kwinoveli Wenzela

nokunika igazi elitsha kubhalo lwenoveli kwanokukhusela ukuduka koncwadi lwemveli

Ukongeza uJolobe ukwakhankanye ukuba kukho ingenelo kwanefuthe elitsha lobudlelwane

phakathi koncwadi lomlomo lwemveli kunye noncwadi olubhaliweyo Uqhube wathi umbhali

uyakwazi ukuluvuselela alunike ubomi uncwadi lomlomo lwemveli ngokuthi aluqhusheke

kwalapha kwibali lakhe litsho lifumane ubomi (Scheub 196760)

173

Indlela kaJolobe yokuquka izinto ezintsha kubhalo lwale noveli yakhe kukwahambisana

kwanesimo sakhe sobumbolombili ngokudalwa Akakwazi ukuhlala ejongene nento enye

usoloko engumntu ongqondo yakhe inemibuzo utshilo uGqirha Kerr othe wakhankanywa apha

ngentla Ngoko ke isimo sakhe sendalo sokuba ngungqondongqondo nemfunalwazi simbangele

ukuba abengumphandi ogqwesileyo nombhaqi wolwazi olutsha noluthe lwaphakamisa izinga

lobhalo loncwadi lwesizwe sabantu abaNtsundu ingakumbi kumzi kaXhosa nolwimi lwawo

Ukutsala umdla kwisimbo sakhe esitsha sokubhala inoveli nathe wasiphuhlisa ngokuxuba

ngamandla isimbo sedrama kwinoveli ngokuqinisekileyo abantu abayaziyo inkcubeko

yamaHlubi ngokubanzi bathe baziva bechulumancile kakhulu kuba beve lo mbhali ethetha

ngezinto zakomawabo abazaziyo kwaye zibachukumisa kanye njengokwenziwe nguJordan

(1940) nothethe ngamasiko kwanezinto zesizwe saseMpondomiseni nezaziwa kakhulu ngawo

Ngale ndlela uthe wawenza aziva kamnandi onwaba ngamandla Olu luvo luxhaseka kumazwi

kaRolihlahla Mandela owathetha wathi xa umntu ethethe naye ngolwimi lwemvelo oko kukuthi

equka nenkcubeko namasiko akhe loo mntu uthetha ngentetho eya entliziyweni yakhe

UJolobe ngokucacileyo ngale noveli ubone ukuba naye makawakhumbule amaHlubi

kwanolwimi lwawo kwanenkcubeko yawo equlethe iphakamisa isidima sawo kule ncwadi

yakhe uElundini LoThukela esihloko sayo siquka isinqulo sawo esingu ldquoThukelardquo Singanaba

ngalomba senjenje Isimbo sokusebenzisa kwakhe incoko yabalinganiswa okanye yabadlali

bedrama sidlala indima enkulu ekwazisweni kwabanntu ngobukhulu benkosi yamaHlubi

kwanokubaluleka kwenkcubeko kumaHlubi nequka isiko lokwaluka kuwo Oku ukwazise

ngomlomo womlinganiswa wakhe uDlanga olikhankatha labakhwetha abangabazukulwana

benkosi uDlomo Eli phakathi libulise inkosi yalo ngembekokazi enkulu ngolwimi lwemvelo

yamaHlubi laqhubeka lamazisa ngezinto ezibalulekileyo kubomi bentlalo yamaHlubi Kulo

mzekelo wale ngxoxo likhahlele labulisa lanika ingxelo lathi

UDlanga A Dlomo Ncobo Mthimkhulu Dlamini Malunga

UDlomo Sakubona Dlangahellip

UDlanga Yebo Baba sakubona mhlekazihellip(2008 19766)

Kanti nakwincoko kankosi Dlomo kunye nesanuse sakomkhulu umbhali uJolobe uphinda

asebenzise amagama esiHlubi apho inkosi ifuna ukwazi kwisanuse ukuba indoda le iyintoni na

UDlikiza unike ingxelo yokuba indoda le iyintoni na ngokwamanyange ndash inkcazo yakhe iqulethe

amagama esiHlubi Zulu ndash apho achaza ukuba indoda yingonyama ibhubesi Oku ukuchaza

ngala mazwi

UDlikiza unika impendulo kwinkosi yakhe uDlomo uthi ldquoBabardquo asazi ldquoluthordquo thina

kodwa amanyange wona kambe athi indoda yingonyana ldquoibhubesirdquo mhlekazi

ikwayingcongolo kumlambo iThukela (20089)

174

Esi senzo sobhalo lukaJolobe singqina ubulumko bobunkcubabuchopho bendlela akrole ngayo le

ncwadi elibali-mbali Kanti nombono wakhe wokusebenzisa isimbo sedrama kwingxoxo yakhe

kwezi lwimi zombini kutsala ingqondo yomfundi ikuqonde ukubaluleka kolwimi lwesizwe

nenkcubeko yaso Lo mbhali walatha kwanokuba zombini ezi ilwimi apha kule noveli zilixabiso

elikhulu kubantu bazo Zibuyisela isidima sabantu ebantwini baso Ziphakamisa

kwanokuxabiseka kwabo kwaneembali zabo Zikwakhulisa ubuthandazwe ngaphakathi emoyeni

wabo Zibakhumbuza ukuba bazalwa ngoobani na besuka phi na

335 Amagama kumaHlubi azizinqulo aziziduko

Le noveli iyimfundiso ngokuba ibonisa ukuba iziduko ezi zakheka njani kwanezinqulo

kumaHlubi Lo mba sakuqala siwuqwalasele ngokuma kweenkosi zamaHlubi kuba izinqulo

zawo zinento eninzi yokwenza neenkosi zawo Umzekelo isinqulo sawo esithi Bhungane

sisukela kwinkosi yawo enguBhungane UBhungane ozalwa nguNtsele Kwalo Bhungane wazala

uMthimkhulu inkosi enkulu eyalawula ngobulumko neyayithandwa ngamaHlubi Inkcithakalo

yamaHlubi yaqala ngexesha lokulawula kwayo ngokuthi ibulawe ngamaNgwane

Okuthethwa entla apha kuyadibana nathe uJolobe wakubhala Nalapha kule noveli yakhe uNtsele

unike unyana wakhe igama elinguBhungane Oku kutyhila ukuba amagama eenkosi ajike abe

ziziduko emva kokufa kwenkosi Oku kudala ukuba umntu atsho acinge ngokutsha akubhaqa

ukudalwa kwenkcubeko yabantu abaNtsundu Ukujika kwegama lenkosi libe sisiduko asinto

yenzeka kuphela kumaHlubi nakwezinye izizwe ezintsundu iyenzeka KumaXhosa kwakukho

inkosi egama layo linguTshawe (Soga 1937) Kodwa kwaphela kusithiwa abantu awathi

wabakhokela babizwa ngokuba ngooTshawe Kanti nalapha kumaHlubi kule noveli

umlinganiswa uDlanga iphakathi likaDlomo lithi xa limkhahle unkosi Dlomo lithi Dlomo

Ncobo Mthimkhulu Dlamini Malunga Amagama athe uDlanga wawalandelisa emva kwelika

Dlomo ngawezinyanya zamaHlubi Ngokunxulumene negama uBhungane nezinqulo zakhe

uRubusana (190637) uchaza ukuba ufumene izinqulo zamaHlubi kumagama eenkosi zawo

Akuthethayo kungqinwe yile mizekelo yezi zinqulo zilandelayo

UBhungane Ntsele inkosi yamaHlubi

NguBhungane wamakhulukhulu

NguSothondoshe indlu undlubo zamilrsquoedlweni

Yintlabathi yiNdi noThukela

UOpland (199886) uyalungqina uluvo lokuba iziduko ziyadaleka ngamagama abantu kanti

ngokunjalo nangamagama eendawo Uqhuba athi ldquoumntu sisiduko sakherdquo Oku kudala umbuzo

othi kanti abantu aba bawazuza njani amagama abo xa amagama aphinda abe ziziduko Ukuzama

ukuphendula lo mbuzo sakwenjenje U-Opland ukhankanya ukuba uJH Soga (1932) wazisa

175

ukuba amagama abantu amaxesha amaninzi bawafumana kubazali babo neemeko zeziganeko

ezithile kwanezinto ezithile zendalo ziba yintsusa yamagama abantu yaye amagama abo

ayakwazi ukuchaza nezimo zabo UOpland ukwavakalisa ukuba abantwana amagama abo

akwabonisa inkcubeko yabo ekuhlaleni kanti akwabonisa nenkangeleko yokumila kwabo

Olu luvo lokuba iziduko zasemaHlubini zisuka kumagama eenkosi ezabandulelayo lubonisa

ukuba amagama azo ahlale ehleli ebakhumbuza ngobukho bezi nkosi ngokungathi ziphakathi

kwabo Kwakhona amagama amaHlubi asuka kumagama emilambo emikhulu iThukela

neMpafane Oku kungqina ukuba amaHlubi athi awulandela umbono owabonwa nguJHSoga

(1932) wothiyo lwabantu ngemilambo kwaye le yeminye yeminqweno yabazali babo

UOpland uthi isizwe sizihombisa ngokuthetha izibongo zaso Kwakhona uthi kumaXhosa

amagama ezibongo zabantu aquka amagama amadoda abafazi abantwana ookhokho kwakunye

namagama eenkosi (199890) Uqhuba athi kanti namagama ookhokho beso sizwe nawoodade

babo athi afumaneke kwizibongo Namagama eendawo nawo abakho kwezo zibongo

Okuthethwa nguOpland kubonakala kuyinyaniso kuba kuxhaswa nanguJolobe ngenkqu kuba

isiduko nezinqulo zakhe nguThukela noMpofane kwaye la ngamagama emilambo emikhulu

nebalulekileyo kumaHlubi AmaHlubi akuzibiza ngezi zinqulo atsho acinge ngale milambo apho

ookhokho bawo babesela khona amanzi kunye neenkomo zabo Atsho acinge apho izizwe

zamaHlubi zaziphila khona mandulo kwaye amanyange amaHlubi asafumaneka khona

kwimimandla yoThukela unanamhla oku (199886)

Iziduko namagama amaHlubi asetyenzisiwe nguJolobe kubalinganiswa abakule noveli Elundini

LoThukela Oku kubonisa ubunyani bebali likaJolobe Kanti uMfu WG Rubusana (1906) no-

Opland noMtuze (199442-43) bachaza ukuba amaKhesa ooMbangubo bazalwa nguVilwana

Bakhankanye ukuba babengabemi phakathi koMpafane noThukela Baxabana bodwa

ngamabango Bafika emaHlubini kusalawula uNtsele Yaza intombi yabo uMakhambehlala

kaSiwezi yendela kuBhungane ngayo uzele uMpangazitha kaJobe Iziduko zala maHlubi

zibongeka ngolu hlobo

NgabakwaKhesa

Ngabakwakhungwa ngogongolo

Entla neMpafane neThukela

Abacwengrsquoinga ngudade boNkosi

Bacwenga bandrsquoukususela

AbaNgunrsquoabahle bakwaNoZulu

BakwamThathambi ngeliphezulu

Lona ladlrsquoumntu alabekwa mlandu

Amachumanrsquoamahle

Eza amacocobela njengokwindla

176

Labutshelezi njengelitye lomfula (Opland noMtuze 199443)

Kwesi sicatshulwa imbongi ityatyadula ngeziduko zakuloJolobe Kule noveli yakhe

uyazivakalisa iziduko nezinqulo zakowabo kodwa ukhethe ukubalisa ngendlela efihlakeleyo

evakalisa ngembali yesizwe sabantu aphuma esinqeni sabo amaHlubi Kwaye akwenzileyo

kuyancomeka kuba namhla abafundi nesizwe usishiyele ilifa lolwazi olulixabiso elikhulu

noluthe lwanika ingcaciso lwakhanyisela ngemvelaphi kaJolobe neyookhokho bakhe

kwanamabali obo kwanembali yabo

Olu phando ludiza ulwazi oludala umdla kule noveli Lulwazi olube lungacacanga kodwa luthe

lwenziwa lwacaca ngobugcisa bokucinga obunamandla bukaJolobe obonisa ubunkcubabucho-

pho ekukroleni kwakhe le ncwadi yakhe

336 Ubukhuluwa bukaJolobe buhamba kwanobuthandazwe

ldquoUbukhulu kukukhusela omncinci nobuthathaka Inkulu engayenziyo loo nto ayifanelwe

bubukhulurdquo (Jolobe 200896) La mazwi athethwe ngumlinganiswa oyintloko uNtsele

Uwathethe ebonisa ukuba bekulilungelo labo bona ndlunkulu ukukhusela indlu yasekunene

yakuhlaselwa lutshaba olungamaNgwane Naye uJolobe ngale ncwadi enye yeenjongo zayo

kukuba imbali yamaHlubi nenkcubeko yawo nayo ibe ikroliwe kwiimbalo zakhe ingabi nako

ukuduka Kwakhona enye injongo yakhe kukuthuthuzela amaHlubi nawo akhe ahleke

agigitheke enyunjazwa ngamabali akomawabo awaziyo anamandla Ezinye zeenjongo zakhe

kukuvuselela amaHlubi awanike ithemba kwiimeko ezinzima zobomi athe adibana nazo aye

engazange azi ukuba angaze abe kuzo Ngale ndlela ubonisa uvelwano nawo kuwo

UJolobe ebengumntu ongathandi ukuzigwagwisa kwanokuphakamisa ubuhlanga ngokwesimo

sakhe Ebengasiphakamisi isiduko sakhe ngaphezu kwezinye Elinye lamarhamente enkonzweni

yakhe libalise lathi uMfundisi uJolobe ebesithi bonke abantu enkonzweni yakhe baziziduko

zakhe engafuni kubekho abantu ababhekiselwa kude ngenxa yobuhlanga Kule ndawo

luyangqineka uluvo lomrhamente wakhe kuba ebeyimela into abe eyithethile kumavo akhe xa

esithi ldquosingabantu abanyerdquo (Jolobe 194023) Kule noveli yakhe ingembali yamaHlubi nalapha

akazivezanga ukuba yena uliHlubi Kodwa uyavakala ukuba uthetha ngezinto ezidibene nobomi

bakhe nqo Indlela nomoya abalisa ngawo wochulumanco nolonwabo lwakhe luvakele kwatsho

kwabonakala ngokuphandle ukuba uhili uphumile ezingcongolweni kuba uJolobe uvakala ngathi

uthi ldquoNgoku ndithethe ngezasekhaya apha izinto Ndingqina endikwaziyo nendikuvileyordquo

Nangona ebengathandi ukuphakamisa ubuhlanga nje uJolobe kodwa ubenenkolo ethi ayiyonto

imbi into yokuzazi imvelaphi yakhe umntu Kubonakala ukuba ubone ukuba ikhwele elinjalo

177

lokuyazi imbali yakhe umntu litsho limhlupheze Umzekelo utsho aphakame nokuba ebe

namadolo agevezelayo butsho busabe ubugwala atsho azibone naye enjengegorha kuba

ekhumbula amagorha eenkosi namaqhawe akowabo awathi alwa awisa imithi emikhulu

ngamaxesha emfazwe nohlaselo omeleza nabatyhafileyo babe nethemba baphila ekubeni

bebelinyaziwe kanye njengokwenzeka kumaHlubi ngexesha lentsabo

Ikhwele lobukhuluwa lithe lamongamela njengokuthethwe ngentla apha Naye ubone ukuba

enze isenzo sokumbambazela kwanokuvuselela amaHlubi angatyhafi ngenxa yeenkxwaleko

zobomi athe adibana nazo ezibuhlungu ezabahlela ngebhaqo Ngoko ke uthe wabona

kubalulekile ukuba aphakamise abantu bakowabo abathe bacudiselwa ziimeko zobomi abanike

ithemba naye ngokwakhe akhe azivise kamnandi abalise ngezakowabo izinto ezimchukumisayo

zimphilisa Emva kwethuba naye uJolobe ubone kubalulekile ukuba naye azivise mnandi

nakumoya wakhe

Ukungqina le nyaniso uthe eli bali lencwadi yakhe uElundini loThukela walibhala ngomdla

omkhulu Lidala uvuyo nokuhleka kanti zikho kwaneendawo ezidala intshukumo enkulu

kwiziganeko ezithile ezidalo uloyiko umingimingi nonxunguphalo olukhulu Eli bali liyile nto

kuthiwa sisiyolisi senene

Le noveli imfumbathisa umntu ngolwazi olwakha ingqondo umzimba kwanomphefumlo Kanti

ngaxeshanye iyamtyebisa umfundi ngembali yamaHlubi atsho azi ngokuzalana kwezizwe

Umzekelo amaHlubi amaXhosa namaZulu aphuma sinqeni sinye ngokokutsho kukaJolobe

noSoga ngokwenkcazo enikwe ngentla apha Eli bali libonisa kwanemvelo yakhe

kwanomnombo weenkosi aphuma kuzo uMthimkhulu uMashiyi noNcobo kwanookhokho

bakhe Likwaqulethe imbali yamaqhawe amaHlubi

Ngoko ke uJolobe kule noveli uphumelela ukubonisa ubukhuluwa ngokuthi nawo amaHlubi

awamele awaphakamise angabi nantloni ngawo Nawo uwashiye ewenzele imbali emnandi

ebhalwe nguye uqobo kanye njengokuba ooJordan nooSoga nooRubusana nooMqhayi benzile

babhala imbali eziphakamisa imbali nenkcubeko yesizwe samaXhosa

337 UJolobe nesimo sobukroti sokulungisa izinto zomzi oNtsundu

Isimo sokhalipho sidulisiwe yile noveli yakhe uJolobe ngokuthi ayimele into efuna ukulungiswa

Angayiyeki iqhubekele phambili ukuze izizukulwana ziphele zisiba nolwazi olungeyonyaniso

UJolobe namhla uyilungisile into yokuba amaHlubi ngamaHlubi akangomaBhele kwaye

amaBhele ngamaBhele kodwa kukho ukuzalana ngenxa yokwendiselana

178

UKerr (1958169) naye wongeza olwakhe uluvo wachaza ukuba uJolobe ube engumntu osoloko

enengqondo enemibuzo ezama ukuphendula izinto ezizisa izisombululo Kwakhona ube

engumnntu osoloko efuna iindlela ezintsha zokudala iinguqu eziphuhlisa inkqubelaphambili

nasekuhlaleni hayi kuncwadi nje qha lodwa Kwakhona obu bukhalipha bakhe bungqinwe

nanguNyembezi (1958158) xa esithi

Jolobe has shown himself to be a brave man a man who was not afraid to stick his neck out

for fear of criticism a man who was not afraid of experimentinghellip In Rev Jolobe we have a

man who is obviously fully convinced of the great might of a the pen in the task of uplifting

his own people

UNyembezi udiza ngokuphandle ukuba uJolobe uphile impilo yobukroti Oku kuxhaswa

nakukuba kwathi kwabonakala nakuyise mhla kuzalwa uRhanisi Jolobe wabona ukuba kuzelwe

ldquounogada wohlangardquo nomlweli walo Yena uJolobe ubone iluxanduva lwakhe ukulwela intlalo

engcono yoxolo kubantu bonke kwanedala inkqubelaphambili yabantu besizwe esiNtsundu Ube

yindoda enobulumko Akabalibalanga nabantu azalwa ngabo ubakhumbule njengokuba

oluphononongo lubhaqe oko kule noveli yakhe

338 UJolobe nesimbo esitsha sebali

UMqhayi wenze umsebenzi omhle kwinoveli yakhe Ityala lamawele Usebenzisa izimbo ezenza

umdla Njenge zixhobo zokuyila le noveli usebenzisa iingxoxo ezitsala umdla zikho

kwanezibongo zembongi yakomkhulu akazishiyanga nezafobe ezidala imifanekiso emikhulu

etsala umdla womfundi Kanti naye uJordan kweyakhe inoveli INgqumbo Yeminyanya

uyasisebenzisa isimbo seengxoxo ezidala uchulumanco Zicacisa ngomdla into ethethwa

ngumbhali Waphinda walenza ibali lakhe laquka iindawo ezaziwa ngabantu namasiko abo Oku

kusenze isigoci sakhe sokubhala sincomeke kakhulu

Yena uJolobe uye wathi chatha Uye wantshatshela ngokuthi ayenze inoveli yakhe ibe ntsha ibe

yindibanisela yemixholo ngemixholo namabali ngamabali kodwa konke oku kwabunjwa

kwayincwadi enye Watsho wagqwesa ngesakhono sakhe sokuyila inoveli yobhalo olutsha

Uyenze yalibali kwanembali yamaHlubi enzulu nengqinekayo engentlalo yendawo eyinyani

Yindawo apho amaHlubi awaye akhe ahlala kuyo Usebenzise isimo sendawo sentlalo

nesexesha ngendlela efanelekileyo Watsho ngesakhiwo sebali elikholelekayo Nanamhla oku

intsalela yamaHlubi yakhe imizi yawo kummandla apho kusame khona iintaba ezinjengeBuzi

kunye nemilambo enjengeThukela yelizwe lookhokho bakhe ababeseza khona imihlambi

yeenkomo zabo

179

UJolobe uqwela nangokuthi iinkosi ezinjengoonkosi uDlomo zawo amaHlubi ezaziwayo

ezinkulu zivuswe emangcwabeni zenziwe abanye babalinganiswa kwibali bakhe Uzenze

zahamba hamba phakathi kwabantu Uvuse nooNtsele ooMahlaphahlapha nooBhungane Kanti

nezinye inkosi zithe zakhankanywa ziyinxenye yebali Umzekelo unkosi uMashiyi nonkosi

uMthimkhulu bayakhankanywa kwanendima yabo abayidlalayo ebalini lakhe uJolobe

Ngaphezulu koko usebenzisa amasiko aphezulu amaHlubi okuphuma kwamakhwenkwe

namatheko nokwamkelwa kwawo kuzizipho nemivuyo Zonke ezi zinto ziyabaliswa ngolwimi

oluphezulu oluqulethe izafobe nemifanekiso ekunzima ukuba ingalibaleka kangengendlela

ekhwankqisa ngayo

UJolobe kubonakela kule noveli yakhe ukuba uwakhuphe onke amaci akhe esimbo sakhe

sokubalisa agqwesa ngaso Wayikrola inoveli yakhe ukuze ibe libhongo lesizwe esiNtsundu

Umbono wakhe ibe kukuba ibe lilifa lezizukulwana ngezizukulwana naxa yena sele sithele

zifumane ukonwatyiswa yiyo Kwakhona uthe wazizoba ngokukhwankqisayo iziganeko

ezahlukeneyo ngovuyo olukhulu waxuba kwanoloyiko olukhulu kwiindawo ezithile edala iindidi

ngeendidi zovakalelo ukonwabisa abafundi bakhe ingakumbi kwiinkomo zamaleqe

nakwiziganeko sokusukelwa kwabazingeli bamaHlubi lirhamncwa elingenanceba imamba

emnyama kwanesiganeko sesiko lamaHlubi lokubulala kwenkunzi enkulu yenkomo ngamadoda

ngezandla kuphela kungekho zikhali ngendlela enenkohlakalo kungekho lusizi

Umfundi angathi azibuze imibuzo ngamanye amaxesha ukuba umfundisi weliZwi leNkosi wathi

wakwazi njani ukulibukela isiko elimasikizi lokubulawa kwenkunzi yenkomo ngokumasikizi

kangaka intlontwa La ngamava esimo sakhe sokuhlala ezingela ulwazi olunzulu ngento

azakubhala ngayo Umzekelo yiyo nale nto wathi wagqwesa ngombongo wakhe othi

ldquoUkwenziwa komkhonzirdquo kuba uthi wazibonela ngawakhe amehlo indlela inkabi yenkomo

eqheliswa ngayo idyokhwe kabuhlungu kungaboniswa lusizi nanceba

Olu luvo lungqinwa nguKerr noNyembezi abathi uJolobe waye elikhalipha ethanda ukuzama

izinto ezintsha nezenza umdla neziphuhlisa ulwimi noncwadi lwesiXhosa (Nyembezi1958158)

Kanti uKerr yena uncome umkhwa kaJolobe wokuba ngumntu osoloko esendleleni yokufuna

ulwazi Oku kwalatha ukuba uJolobe ube eyimfuni yolwazi lokuphucula umgagangatho

woncwadi lwakhe njengokuba enze njalo kule noveli yakhe Elundini Lothukela UKerr

(1958169) ulwazi lwakhe ngoJolobe kwanesimo sakhe sokunxanelwa izinga eliphezulu

lokuphuculwa kwembalo zakhe ulubeka ngala mazwi akhe alandelayo wathi

IsiXhosa as a literary medium is a young language and those who employ its words and

speech forms in work or play must still be experimenters discovering new modes of

180

expression which will best match the speaker the subject and the audience Though still in

his prime Mr Jolobe has been publishing work in a variety of forms in his own language for

thirty-five yearshellip ldquoSuch a variety of literary efforthellip not only demonstrated a remarkable

degree of mental energy but is a strong testimony to a versatile and questioning mind

Okuthethwa nguKerr ngentla apha kudiza isizathu sokuba kube kunokuthiwa inoveli kaJolobe

Elundini LoThukela izigqwesile ezinye iinoveli ezikhankanywe apha ngentla Isizathu soko

siduliswe nguGqirha Kerr ngokuthi lo mbhali ebethi ehleli nje kanti ukwintlanganiso nesiqu

sakhe ezamazamana neendlela zokuvelisa ulwazi olutsha aveze iindlela ezintsha zolwazi

kwakunye nemixholo engakhange ibe ithe yavelelwa ngabanye ababhali ngendlela yena athe

wayivelela ngokuchukumisayo UJubase (ANS (S) 226) Ukuxhasa le nyaniso ingentla upapashe

olu ncomo lulandelayo ngomsebenzi omhle wosiba lobhalo lwakhe

Jolobe is a successful author The elegance of style and depth of imagination coupled

with a wide vocabulary are amongst his outstanding attributes

Uncomo lukaJubase luyaxhaseka kakhulu kuba lubhekiselele kumsebenzi omhle oligalelo

likaJolobe kubhalo loncwadi lwesiXhosa Lubonakala kule noveli yakhe athe wayakha

yakwizinga eliphezulu nangokuyinonga ngendibanisela yemixholo neentlobo ngeentlobo

zeentetho neengxoxo ezithe zangqinelana noluvo lwengcingane kaBakhtin okhankanyiweyo kulo

mqulu Ngokwale ngcingane le noveli isisonwabiso esinomahluko kuba apha kuyo iqulatha

iintlobo ngeentlobo zoncwadi kwanezinto ezidiza ubudlelwane babantu nabanye abantu izimo

zabo kwanendlela yentlalo yabo ekuhlaleni

Kwakho le noveli kaJolobe ibonisa ubunyaniso bengcingane kaBakhtin (Abrams noHarpham

2012) ethi inoveli iyakwazi ukubonisa iindidi ngeendidi zamazwi akuthetha-thethwano oluquka

nezinto zenkcubeko yabantu Oku kudala umdal kumfundi atsho ayonwabele inoveli

Ngoko ke le noveli kaJolobe ayisiso isonwabisa nje kodwa kuphela ililifa eliqulethe inkcubeko

kwanembali yamaHlubi kanye njengokukhankanywe nguWa Thiongrsquoo apha ngentla malunga

nokubaluleka koluncwadi olubandakanya amabali asemakhaya Ubalula ukuba loo mabali

angolwimi lwabo bantu aqulatha inkcubeko yabo intlalo yabo imbali yabo kwanamabali abathe

bawabaliselwa ngabantu abadala bakomawabo Ngendlela abhale ngayo uJolobe abantu bathi

kumabali akhe bafumane ubulumko Bafumane amandla okumelana neenzima zobomi

kwaneengxaki ezikhangeleka zinokubongamela Bazuza amandla kuwo amabali asemakhaya

aquka namabali ezilwanyana ezisoloko zijongene nokubulawa ngamarhamcwa amakhulu

Kwakhona uWa Thiongrsquoo apha ngentla uphakamisa ukuba uncwadi olwakhelwe kumabali

181

asekhaya luyakwazi ukuquka iindawo nesimo sentlalo apho abantu namabali abo athe akhiwa

kuyo nequka namabali omlomo nokubaluleka kwawo nolwimi nenkcubeko yabo ithi ihlangane

kumabali asemakhaya ibe yinto enye

Ngoko ke uJolobe ngale noveli yakhe ubone ukuba naye makakhe awabhalele nawo amaHlubi

awakhumbuze ngezinto zakomawabo namabali akomawabo abawaziyo nezinto abazaziyo

ezibanyumbazayo zibahlekise Ufune ukubakhumbuza ukuba azi ukuba angoobani na

kwanokuxabiseka kwawo nemvelaphi yawo eyimbali yabo equka kwanenkcubeko yabo nelilifa

labo ukuze ingaze iduke Ude wenzela nabantu abangawaziyo amaHlubi ukuba azi namhla

kakuhle ngawo UJolobe wenze kanye njengokwenziwe nguRubusana kwincwadi yakhe ethi

Zemkrsquoinkomo Magwalandini Kuyo ubhale imbali yamaXhosa nenkcubeko yawo

kwanangeenkosi zawo ezinkulu evuselela umzi kaPhalo Naye uJolobe uhambe ngqo

ekhondweni lakhe Nawo amaHlubi waba nento athe wawenzela yona Yiyo loo nto incwadi

yakhe esihloko sayo sisithi Elundini loThukela wayibhalayo nje Kakade kwayena kuqala

nguThukela

Le noveli kaJolobe inje ngokuba kuchaziwe ngumbhali uWa Thiongo ngasentla apha Ibali lakhe

linamandla lakhelwe kwisimo sentlalo sendawo sabantu bakowabo abakhulela kuyo Abantu

bathi babubone ukuxabiseka kwamabali abhalwa ngababhali abalumkileyo nabanovelwano

ngeenzima abantu abathi bazifumane kwiinkalo zobomi kuba amabali abo athi akwazi

ukubaphakamisa abomeleze abanike kwanokuxabiseka kuba abhalwa ngabantu abazaziyo

neendlela zabo zokuphila Amabali anjalo athetha entliziyweni yabo ingakumbi

kwakusetyenziswa ulwimi nezafobe nezagwelo zokuthetha zenkcubeko yabo

UJolobe wenze kanye loo nto wasebenzisa ubunkcubabuchopho bakhe Wabhala ibali

eliyikwayintuthuzelo kumaHlubi athe afumana ukungxwelerheka ezimfazweni nokungaqondwa

kakuhle aphuceka kwanesidima sawo esi ngenxa yendlala kwanokungaziwa kakuhle ukuba

angoobani na bevelaphi na UJolobe kule ncwadi ubetha iintaka ezimbini ngelitye elinye ebonisa

ubungxangxaka besimo serhanisi Wathuthuzela wawavuselela wawahlekisa amaHlubi

waphinda wawonwabisa nawo umzi kaXhosa ngebali eliyindibanisela yemixholwana eyolisayo

nethe yedala ubumnandi beli bali elikwayimbali yamaHlubi nathe walibhala nangesiXhosa edala

ubumbano

Ngoko ke akukho bani unakho amkhalazela uJolobe athi wenze umkhethe Uwenzele okuhle

ngesisazathu esihle amaHlubi kuba ingabantu azalwa ngabo Ulandele isithethe samaHlubi

esiphakamisa ukubaluleka kobukhuluwa Kule noveli ubonisa ubukhuluwa nobuntu

ngokuvelana kwakhe nawo ewomeleza Nawo amaXhosa uphinde wawenzela okuhle

182

waphakamisa uncwadi lwemveli lwesiXhosa oluzise udumo kwakwisizwe samaXhosa abhale

ngolwimi lwawo nolukwaqulethe inkcubeko yawo nawo ngokwawo

UJolobe unegalelo elikhulu kakhulu kubhalo loncwadi lwesiXhosa Elinye laloo magalelo

kukusebenzisa izimbo ezintsha eziliqela zokuphuhlisa ubhalo lwenoveli olutsha Olu bhalo

ulunonga lube nencasa ngandlela zonke Uzame ukuvelela imixholwana ngemixholwana

engezinto ezahlukeneyo esenzela ukuhla amahlongwane lo mxholo umkhulu Umzekelo iimbali

eziquka amaqhawe abazingeli nohlaselo lwabo ngamarhamncwa asendle umlo wamaHlubi

kunye namaNgwane awayedelela amaHlubi nokoyiswa kwawo uthando ileqe imilo yeentonga

umshwamo ulwaluko nokunye okukhwankqisayo kuchukumise nomxhelo Konke oku uJolobe

ukwenzela ukonwabisa abafundi boncwadi lwakhe ukusuka kumaHlubi ukuya kumaXhosa

kwanesizwe esiNtsundu ngokubanzi kuba uye wasebenzisa neelwimi eziliqela isiHlubi isiZulu

nesiXhosa

339 Iinjongo ezifihlakelayo zikaSoga kubhalo lwencwadi yakhe

UJolobe naye usebenzisa eyakhe incwadi ukubopha amaHlubi ekungxolisweni kwawo nguSoga

esidlangalaleni abantu bonke besiva ngokuba betyholwa ngentswelombulelo kuba amanye awo

akhalazela ukungaphatheki kwawo kwezinye iziphaluka athi afikela kuzo ekwamkelweni kwawo

ngukumkani uHintsa owagunyazisa ukuba aphathwe kakuhle anqonyelwe neenkomo aboniswe

ubuntu

USoga uthi kwakucaca ukuba amanye amaHlubi anezikhalazo zokungaphatheki kakuhle abika

kwanokuba anikwa imithinto kwaneenyama zeentamo zeenkomo (Soga 193798) Utsho

ewakhumbuza amaHlubi ephela ukuba afika apha eKoloni engenayo ldquonenkukurdquo Wakhankanya

ukuba akakuchasi ukuba akhonziswa Kuba azifunela imisebenzi yokwalusa impahla

yamaXhosa abangabasengi Ngolo hlobo lokukhonziswa ayethi afumane intlawulo

ngemisebenzi yawo aze ahlume Kwakhona yabe ldquoibilisiko lengqeqesho ethile kumaXhosardquo

ukuba onke amahlwempu ngaphandle komkhethe ngezo mini abizwe ngokuba zizixhwitha-

ntamo ngokokutsho kukaSoga Kwaye ukhankanya ukuba indoda engenankomo yayingazelwe

nto Yayiqeqeshwa ngale ndlela ukuze isebenze ibe neenkomo zayo ngamaxesha awayephila

kuwo (Soga 1937100) Watsho walikhupha phandle ilizwi litsolile ukuba amaHlubi athe

abonakalisa ukungabi nambulelo (Soga 193754)

Ingxaki kumbhali uSoga akuvakali kule ncwadi yakhe ukuba wazinika uxanduva lokuba

waphuma waya ekuhlaleni wenza udliwanondlebe nabahlali aqonde ngokungathandabuzekiyo

into eyinyaniso ngengeyonyaniso Kusenokwenzeka ukuba zikho iindawo apho amaHlubi

angazange aphathwe ngovelwano kuzo kuba abantu abafani abanye abakuphiwanga ukubonisa

183

ubuntu kwabanye Umzekelo nalapha eMzantsi Afrika bakho abantu abasuka kumazwe

angaphandle abakhalazele ukuphathwa kakubi kakhulu ngabahlali baseMzantsi Afrika USoga

wathethelela umzi wakowabo ngobuntu bawo wakhombisa ukuba amanye amaHlubi wona

akazange emke aye eNgqushwa Oko kubonise ukuba wona lawo ngenene aye onwabile ukuhlala

kwimimandla kaHintsa Ngale ndlela oku kukhombisa ukuba aye ephethwe kakuhle Kwaye

amanye aphela esiba luncedo ebukhosini angamaphakathi eenkosi zamaXhosa (Rubusana 1906

Rubusana noSatyo 2002208)

USoga waphinda wapapasha ukuba amaHlubi afika engenanto kodwa anduluka sele enamawaka

amabini nangaphezulu eenkomo awathi ezinye azizuza ngokunqonyelwa ngokomyalelo

kakumkani uHintsa owakhuthaza isizwe samaXhosa ekwenzeni ubulungisa ngokubonisa ubuntu

kumaHlubi USoga uthi amanye amaHlubi ldquoazikrwiphilizardquo nezo nkomo zenqoma aye

ezibolekiwe oko kukuthi adibanisa nezamaXhosa emka nazo ukuya eNgqushwa kwisiza sawo

esitsha (1937100)

Kodwa umntu naye angabona ukuba yabakho inyaniso yokungeneliseki kwamanye amaHlubi

Idizwa kukusuka amanye ayokuzihlalela kweminye imimandla enjengaseNgqushwa Kwakhona

isikhalazo sikaSoga siquka kwa inkcubeko yakhe yesizwe samaXhosa Kwincwadi yakhe

uchaza ukuba ibisisithethe samaXhosa ukuba izinja ezingamachule ekubambeni iinyamakazi

beziye zinikwe ubisi ekuthiwa ngumthinto zide ziphothulelwe kwaye abanye abafazana babeye

babethwe ngamadoda abo akungazivubiseli izinja zokuzingela Kuyaqondakala namhla ukuba

umntu ofikayo xa engaziqondi kakuhle ezinye izinto ezenziwa kwezinye izizwe uye abhidwe

yinkqubo nentlalo yabantu bendawo entsha kuba uSoga uthi amanye amaHlubi afuna nemithinto

le kweminye imizi eyayibekelwa izinja

Imbali ngamaHlubi ibalulekile ukuba ikhankanywe kolu phando kuba ugxekoncomo olu kulo

mqulu luquka nembali echaphazela nobomi bombhali kunye noncwadi alubhalileyo Lunika

ulwazi oluphangaleleyo noluxabisekileyo olukhanyisela abantu bayazi inyaniso ngembali equka

ubomi bukaJolobe kwanembali yeziganeko neembambano eziquka ubomi bakhe phambi kokuba

uJolobe azalwe Ababhali abakhankanywe ngentla apha abatshatsheleyo xa kubhalwa ngobomi

bomntu bathi iimbali ezinje ngezi zingentla zibalulekile ekwazini nzulu nangookhokho bomntu

azalwa ngabo

Ngenxa yeemeko ezafunyanwa ngamaHlubi nokuphatheka kakuhle kwanokungaphatheki

kakuhle kwawo siyabonakala namhla isizathu sokuba uJolobe uphakamisa ubumbano xa esithi

ldquoSingabendlu enyerdquo (Jolobe 194023) Siyabonakala kwakhona kwanesizathu sokuba

184

aphakamise ngamandla inceba novelwano kubantu abacudiswa ngabanye abantu Isizathu sokuba

agxigxinise kwezo zinto kungokuba zakha ubuntu

UJolobe unolwazi lokwazi ukuba kunjani na ukungaphatheki kakuhle ingakumbi xa umntu

engenanto Amava obomi amakha waba nobulumko bokwazi ngobudlelwane babantu nabanye

abantu Siyaqondakala namhla isizathu esamenza wafunda ukucela indawo kwimizi yamaHlubi

ngexesha awaye ngutitshala kwindawo ezikude zasemaXhoseni ezisemaphandleni Kunokuba

waye elumkele ukungaphatheki kakuhle okanye wayesoyikisela ukwenza izinto ezingathi

zibaphazamise abanye abantu abangamaXhosa abe yena engekazazi

UNeethling (2000209) uchaza ukuba amanye amagama athi anikwe abantu aye abonise

ukungaxabiseki kwabo okanye ukucalulwa okuthile Umzekelo igama elithi ldquoBanturdquo

lalisetyenziswa ngurhulumente wocalucalulo xa wayecinezela abantu abaNtsundu Eli gama

lalisayamanisa umntu oNtsundu nabona bantu bakumgangatho ophantsi kweli lizwe kwanabantu

abangafanelwanga kukuhlala ldquokumadlelo aluhlazardquo awabonwa efanele abantu abaMhlophe bona

bodwa (Gerard 197189) Kungoko uJolobe wathi waluchasa ucalucalulo lwabantu kuncwadi

lwakhe nakubomi bakhe ngenxa yobuhlanga ngesini kwanangebala Yena walwela isidima

esinye esifanelekileyo kubantu bonke Waphakamisa intlonelwano yabantu

kwanokuphakanyiswa kwembeko nobuntu kwimpilo yabantu emakhaya kwanasekuhlaleni

340 Ukuphetha

UJolobe kubomi bakhe nakuncwadi lwakhe amaxesha amaninzi ubonisa ukuba nombulelo

ngenceba abantu bakowabo abayenzelwa sisizwe samaXhosa kuba naku wathi wasithanda

isiXhosa wafungela kwanokusazi Ubhale noncwadi lwakhe oluphakamileyo kanye njengale

noveli Ngaloo ndlela uphakamise esi sizwe singamaXhosa esamkela amaHlubi akowabo

ngezishushu izandla Wasenza sikhulu sahlonitshwa ezizweni ngoncwadi lwaso olutyebileyo

Kungqine noNjingalwazi Nyembezi okhankanywe ngentla apha owadanduluka wathi ldquoMfundisi

usenzele lukhulu isizwe sakoweni samaXhosa ngokuphakamisa ulwimi lwawo waluphakamisa

uncwadi lwasordquo(1958158)

UJolobe ekuqaleni kwesi sahluko uphakamisa ukubaluleka koncwadi Kule ncwadi yakhe

yenoveli uye wayimele into ayikhankanyileyo kwinkcazo yakhe ngokubaluleka koncwadi

ukuquka alubhalileyo Uthe ngoncwadi (ngamabali ethu) sithi sidize ukudana kwethu

nobuhlungu nosizi lwethu Ukhankanye ukuba ngamabali sithi sidize uloyiko lwethu

kwanemisindo yethu kwizinto ezingasiphathi kakuhle Uphinda athi kwangamabali ethu sithi

sibonise ukuvuya kwethu kwanendlela yethu yokuphila esizikhethela yona UJolobe ukhe wathi

ukuba asiwabhali amabali ethu ngubani ozakusibhalela akukho mntu uza kusuka eTshayina azo

185

kusibhalela amabali ethu Kwaye akukho sizwe singaze sibhalele esinye isizwe amabali aso

UJolobe uthethe wenza Wayakhela inoveli yakhe kumabali asemakhaya amalunga nendlela

yokuphila kwamaHlubi Kwakhona ngaxeshanye lo mbhali ubonise indlela amaHlubi aye ephila

ngayo nasaphila ngayo kwezinye iindawo kule mihla sikuyo Umzekelo amaHlubi

asakhankanywa ngokuthanda ukuzingela ngokutsho kukaJolobe (1940140) nakule mihla Eli

bali limdale umdla omkhulu uJolobe naye ngokwakhe Limnike amandla okubhala le noveli

ngochulumanco olukhulu kuba ubhala ngobuzwe bakhe kwanendlela yokuphila kookhokho

bakhe mandulo Oku kumdale ivuso lokubhala watsho ngenoveli egqwesileyo

Akuthethileyo kuyinene kuba kule noveli uthe wawaphakamisa ngamandla amabali asemakhaya

Ubonakela eluvuyela uqambo lwakhe Uvuyo lokubhala kwakhe ludiza umoya oziimpumphuma

zovuyo olungaphakathi Uyavakala umoya wakhe uphezulu Ingathi uyibhale kukudala

elangazelela ithuba lokuzibeka phantsi ingcamango zakhe ebezigcwele kumoya wakhe

Le ncwadi ilufezo lweminqweno yakhe Iyenye yeencwadi awakhe wazonwabela ukuzibhala

Kwaye ngale noveli ebezonwabisa naye yena siqu nangona ebesonwabisa nabafundi boncwadi

lwakhe nje Ebesonwabisa nesizwe azalwa siso samaHlubi Njengomntu ombaxa ngokwegama

nangesimo sakhe ebe esonwabisa kwanomzi kaXhosa kuba uzalwa ngumXhosakazi unina

Naye uzazi ekwangumXhosa Yiyo loo nto wahamba ehamba ewela imilambo neentaba elambele

ukwazi isiXhosa esiluNcuthu-maZangwa Wancedwa nanguMqhayi ldquoumkhuluwardquo wakhe

nomkhokeli wakhe kubhalo lwesiXhosa noncwadi lwaso kwanenkcubeko yaso Waphela ebhala

isiXhosa esinamasi antubululu anengqaka emnandi

186

ISAHLUKO 4

IITHIYORI NEZITHAKO EZISETYENZISWE KWIMIBONGO

41 Intshayelelo

Kwesi sisahluko kuyakuthi kwenziwe ugxekoncomo lwemibongo ebhalwe nguJolobe Kulo kuya

kuthelekiswa le mibongo nobomi bakhe ngokuthi siphande ngobukho bobudlelwane phakathi

kobomi bakhe nemibongo le Kuya kusetyenziswa isithako sezembali nobunzululwazi- mlando

Injongo ephambili kukuzama ukufumana ulwazi oluluncedo ekubhalweni kwembali yomlando

kaJolobe UJolobe yimbunguzulu yombali ekufanelekileyo ibe nebhayografi yayo epheleleyo

Mininzi imibongo ebhalwe yimbongi yosiba enguJolobe ngoko kunganzima ukuyiphonononga

yonke Nomthamo wolu phando awunako ukumelana nomsebenzi ongako ukuba mkhulu

Kuyakuthi ngoko kuqwalaselwe imibongo echongiweyo kwenziwe ugxekoncomo kwezi ndidi

zilandelayo zemibongo emalunga nemiba yezezopolitiko eyenkolo engovelwano lwamaqhawe

aziinkosi kwisizwe esiNtsundu eyendalo neyeenkumbulo zikaJolobe Yonke le mibongo

iyakuthi ijongwe ukuba inabudlelwane buni nobomi bukaJolobe nakwigalelo lakhe ekuhlaleni

Kuya kuxavathwa nale miba ilandelayo ubunkcubabuchopho bukaJolobe obuthe bababazwa

ekubhalweni koncwadi lwakhe nenxaxheba yakhe ekuphakanyisweni kwenkcubeko yesizwe

esiNtsundu Ezingxoxweni kuya kuphendulwa umbuzo wokuba uJolobe uhlangana njani

nokuzibandakanya kwakhe nemiba yezezopolitiko akugqiba ukuba ngumfundisi-liZwi

42Uluvo lukaJolobe nokubaluleka koncwadi

USchueb (196763) uzame ukuqonda kuJolobe ukuba uncwadi olubhalwe ngolwimi lwesiNtu

lukwizinga elingakanani naxa kuthelekiswa nolunye ubhalo loncwadi olubhalwe zezinye

iintlanga okanye amazwe aseNtshona UJolobe uye wayichasa ngokuphandle into yokujongelwa

phantsi koncwadi lwama-Afrika Uphendule wathi

There is no difference between aesthetics of the West and the aesthetic of Africa when you

think that the end of all literature is to enrich the life of the community and of the people

And that enrichment will go back to the philosophy of the people It either laughs at

something that is undesired or it brings into relief the good elements of the philosophy which

is involved in the life of the people That is why I say it goes back to what is common with all

people that they love to enhance which is good and beautiful and perhaps to try and

decrease hellip what is bad and what is ridiculous hellipthe implication of these writings that they

will perhaps discover mines of information because even a line of poetry will open up new

vistas if itrsquos studied properly

Le ntetho ingentla ithethwa nguJolobe ityhila ukubaluleka koncwadi athe walubhala Umzekelo

umhleli wephephandaba laseNatala owathi wachukumiseka umxhelo wakhe nomoya wakhe

187

wakhuthazeka ngemibongo awathi wayibhala uJolobe ngo1952 Waphela ememeza ukuba

uJolobe ungomnye okungathiwa ldquoungumbhali wesizwerdquo kuba iimbalo zakhe kubonakala ukuba

ziyawuphilisa ziwomeleza wonke umzi oNtsundu wama-Afrika Ngenxa yeso sizathu

kuyakufuneka zifundwe ngamaZulu kwanabeSuthu kanjalo UJolobe unike le mpendulo yakhe

emalunga nenkcukumiseko yakhe ekubhalweni kwemibongo yakhe (Jolobe 197091)

43 Ukubaluleka kophononongo oluquka imbali nobomi bombhali

Kukhe kwakhankanywa ukuba olu phando luzakusebenzisa isithako sezembali nobunzululwazi

mlando esibandakanya ugxekoncomo lomsebenzi kaJolobe ekayukuthi kulo kuboniswe

uqhagamshwelano lwakhe nomsebenzi wakhe

USwanepoel (19984) ukhankanya ukuba uncwadi ludiza ubunjani bombhali lukwasisipili

esidiza inkangeleko yombhali iingcinga zakhe kwanesimo sakhe Ngamanye amagama

lukwayinxenye yombhali Lukwadandalazisa ubomi namaxesha umbhali aphile ngawo Ngoko

ke uSwanepoel uhambisana nolu phando lwethu luphonononga ubudlelwane phakathi kombhali

onguJolobe noncwadi lwakhe Kwangale ndlela yophando kuthi kube nako ukubandakanyeka

kweenkcukacha ngombhali malunga nosapho lwakhe nokuba ungumni na engowaluphi na

uhlanga maxa wambi kuthi kudizeke nexesha leminyaka yakhe yokubhala kwakhe uncwadi

lwakhe Ngaphezu koko ithi idize nexesha lakudala ababephila ngalo ookhokho bombhali

kwanentsukuphi yabo

Obu bungqina bukaSwanepoel buxhaswa sisenzo esenziwa nguHenry James owathi waqhusheka

umlilo kuzo zonke iinkcukacha ezinokwenza kwazeke ngaye Wazitshabalalisela ukuba kungaze

kubekho mbali ngobomi bakhe Nokuba ubani angazama ukuyibhala angafumani zinkcukacha

zibhaliweyo ngaye nokuba lonzame ingaze yenziwe nangubani na Kodwa iinkcuba-buchopho

ooLeon Edel amatshantliziyo neengcali zoncwadi zathi zatsalwa ziincwadi ezabalaselayo

ezibhalwe ngu Henry James Bathi baziphendlaphendla ngobunono Kuphando lwakhe uEdel

waphela evelisa imibhumbutho yeencwadi ezingebhayografi kaHenry James (kuQuinn

200437) USwanepoel wongeza kuQuinn ngelithi kubalulekile ukuba uqhagamshelwano

lomsebenzi kwakunye nembali engobomi bombhali luthi xa luphandwa kubandakanywe

kwakunye nesimo sentlalo samaxesha awaye phila kuwo (19985)

USwanepoel uqhuba athi kanti neenkcukacha ezinokufunyanwa nakwezinye iincwadi

zingaluncedo ekuboniseni isigaba sexesha leminyaka ebephila kuso kwaye nemifanekiso

ingalulutho ekwazini amava akhe obudala ekubhalweni koncwadi lwakhe Uchaze ukuba kuninzi

okungafumaneka kuncwadi lombhali umzekelo izinto ebeziqhubeka ekuhlaleni ewayezichasa

kwanezo zaziwuvuyisa umoya Olu lwazi lushukuxwe ngentla apha lubonisa ngokuphandle

188

ukubaluleka kwalo ngobomi bomntu ekuphandwa ngaye kuba lungadala ukhwankqiso luze

kwaneenkcukacha ezintsha eziyakuthi umsebenzi womphandi ziwubeke kwinqanaba

eliphakamileyoIsizathu soko kukuba kungatsho kwaziwe iziganeko ezingonobangela

beenkcukumiseko zokubhalwa koncwadi ngumbhali Kwaye ezi nkcukacha zintsha zingalulwazi

olutsha olungahle lumphilise nomfundi woncwadi lwakhe umbhali lowo Atsho nomfundi

afumane amava avela kubomi bombhali akwazi ukumelana nemiqobo umbhali awayoyisayo

aphethe esenza nangaphezulu kunaye kuba ezuze imvuselelo kumbhali afunde uncwadi lwakhe

Olu hlobo lophononongo siluphetheyo ngoku alukho lula kuba umphamdi kufuneka aphande

nzulu ngobomi bombhali ukuze abe nolwazi oluphangeleleyo ukuphumelelisa iinjongo zakhe

Kunqabile kakhulu ukubona umsebenzi apho ababhali benza ugxekoncomo lomsebenzi

wombhali nabathi bagxile ekuboniseni umsebenzi wombhali uyinto enye nobomi athe

wabuphila Umphandi kolu phononongo uzakugxila kule ndawo abanye bathe abafikelela kuyo

Kambe abanye bazama bafanisa phaya naphaya bambi baqikelela kakuhle kwindawana ezithile

(Kwetana 2000 Sirayi 1985) noxa nje babonise ukungaqiniseki bengathiza

Umzekelo uSirayi (1985) xa ejonga umbongo ongomalusi kaJolobe uthi usenokuba uJolobe

wayengumalusi [ugxininiso lwam] abe yena uJolobe eyicacise gca into yokuba ukhulele

emaphandleni kwaye eCala wayesalusa impahla namanye amakhwenkwe kwaye ukuhlala

kwabo ezindle kwamenza wawonwabela umsebenzi wokuba ngumalusi kuba wafumana ulwazi

ngendalo nangempilo yasendle iintaka izityalo (ingcambu kwaneziqhamo neentyatyambo

zasendle) bezingela nezilwanyana Ngoko ke umbongo awubhalileyo uJolobe usisongezelelo

sembali yobomi bakhe Ukwayimveliso yolwazi awathi walufumana engumalusi kunye namanye

amakhwenkwe apho edlelweni apho bebadlala nemilo yeentonga abancinci bezingela iimpuku

neentaka (Scheub 196758) Ukungqina okuthethwe apha ngentla umphandi ubhaqe ukuba

uJolobe ude wachaza ngokuphandle ngobomi bakhe athe wabunambitha ebuntwaneni bakhe

kunye namanye amakhwenkwe

USwanepoel uthi uqhagamshelwano lombhali neemeko zentlalo athe waphila phantsi kwazo

zibalulekile Zikwadala intsusa okanye izinto ezibangele ukuba abhale ngombongo kuqukwe

nexesha lokuphila kwakhe Olu luvo luquka kwaneenkumbulo zombhali Umzekelo umbhali

uJolobe apha wathi ezinye iinkumbulo ngobomi basemaphandleni zathi zanamathela zagcinwa

kwiindladla zolwazi engqondweni yakhe zaza zayimbangi yokuba aqambe imibongo ngazo

njengembongo Imimoya Kwakhona uJolobe kwiphepha lo-Ukwazisa kwincwadi yakhe

UMyezo (1936) wazise abafundi bomzi oNtsundu uphela ingakumbi umzi kaXhosa ukuba

bangene kumyezo wemibongo yakhe Udize ukuba kumyezo wakhe kukho iziqhamo ezimnandi

189

ngokuyolisayo kwaye imibongo yakhe uye wayiciciyela ngamandla ukonwabisa umzi oNtsundu

athe makawenzele izinto ezimnandi njengezinye iimbongi ezenze oko zisenzela abantu

bakomawazo Ubhale wathi

Mzi wakowethu nantso incwadi ndiyibeka ezandleni zenu Igama layo kuthiwa Umyezo

Niyazi ukuba umyezo yindawo apho kukho imithi yeziqhamo zeentlobo ngeentlobo abathi

abantu bekhaya bangene futhi kuyo ukuqhawula amaqakamba kumthi nakulowa

Le ncwadi ke ngumyezo weengoma ezigama limbi kuthiwa zizibongo Ndiyiyaleza kumzi

kaNtu ngokubanzi nakwindlu kaXhosa ngokukodwa kubanumzana besizwe

nakumakhosikazi andilekileyo kumanene namanenekazi kwiimfundi ezidlulileyo

nakwiimfundi eziphele kweyesiXhosa imfundo nakumlisela nomthinjana ndithi nanko

umyezo Khaningene nihamba-hambe kuwo Mhlawumbi umntu angachola nto

inandiphekayo angathi ayithande isiqendwana mhlawumbi ingcinga nenkumbulo

evuselela ezamhla mnene okanye evula ucango olutsha

Bendingebi ndiyifezile injongo yeli nqaku ukuba bendingathi ndipheze ndingenzanga zwi

lombulelo kuMnu W G Bennie obesakuba yingangalala yabaHloli bemfundo

yabaMnyama aba kwiPhondo laseKapa ngoncedo lwakhe kwiindawo eziphathelele

kubhalo olutsha lwesiXhosa nakubaMnumzana iNcutshe uCM Doke MA DLitt

noJD Rheina Jones MA ngokuvuma ukuba le ncwadi ibe koluhlu lweencwadi

ezikhethiweyo ezishicilelwe kwisishicilelo seUniversity ezibizwa ngegama elithi The

Bantu Treasury (Indyebo kaNtu) kokubhaliweyo Kwaba bathandekayo bathandi beAfrika

nosapho lwayo ndithi ldquoNangomso

JJR J

New Brighton

Port Elizabeth

NgeyoMqungu 1936

Kukho le ingcingane ekuthiwa yithiyori yolwamkelo (Reception theory) efana nethiyori

yolwamkelo lomfundi (Reader-Response Theory) Le ngcingane ibabazwa nguHans Robert Jaus

imalunga nendlela abafundi abalubona ngayo uncwadi oluthile olubhalwe ngumbhali

ngesigabaxesha (period) UJaus usebenzisa isibiza ekuthiwa sisikhawulo sezilindelo (horizon of

expectations)xa ebhekiselela kwiseti yemigaqo okanye imiqangiyelo athi umfundi ayisebenzise

ekuphicotheni iitekisi zezoncwadiOku kuthethe ukuba ngesigaba esithile sexesha lezembali

abafundi baye baluphendle iitekisi zezoncwadi bekhokelwa yile migaqo okanye yile migqalisela

ibekiweyo Oku kuthethe ukuba itekisi ethile yezezoncwadi ayikuhlala inentsingiselo enye

okokoko Kungoko kubalulekile ukwazi ukuba abafundi abafunda iitekisi zezoncwadi ezithile

zombhali othile bazibona njani na ngexesha elithile lezezembali (Abrams noHarpham

2012336)

Ngenxa yolu luvo lungentla oluthe lweza nolunye ukhanyiso singatsho ngokupheleleyo ukuba

aba babhali bangentla basenze safuna ukwazi ukuba bona abafundi boncwadi lwemibongo

kaJolobe nabahlobo bakhe bayibona ngesiphi isikhawulo sezelindeleko imibongo yakhe ekwi

190

ncwadi Umyezo ngexeshasigaba lezezembali ababephila ngalo Ukufezekisa lo mnqweno wethu

sakuqwalasela intetho kaWG Bennie kwingabulazigcawu yale ncwadi xa esithi

Ukuze siqhubele phambili isizwe kufuneka sibeneenkokheli ezilumkileyo micimbini yonke

ngokukodwa ke kwizinto eziphathelelene nokuqabuka kweengqondo nokwakheka

kwezimilo zabantu abasiso Kwizizwe ngazinye ezithe zada zaphucuka iingqondo

nezimvo zabantu zaphenjelelwa zacokiswa ikakhulu zizibongo nemihobe yeembongi

ezabonga izenzo ezintle zabonga neenganga zakowazo zavakalisa nezona zimvo

zityhulu neziphakamileyo zivuselelayo nezilifaneleyo ixesha elo lazo NakwaXhosa

apha kwaye kungekho nto inamandla okubachukumisa abantu kunamandla ezibongo

zeembongi ibitsho kulile namadoda nobefudula eligwala angabi sabukhathalele ubomi

bakhe

Ngoko ke kuluvuyo kum ukuba ndiyigabulele izigcawu le mbongi ivela kwelakwaXhosa

kule minyaka iphelileyo yaza yanenzela nina sizwe sikaXhosahellip Abangenayo kulo myezo

boxhamla iziqhamo ngeziqhamohellip elowo wotya azithandayo

Wofumana umntu kule ncwadi imihobe esingethe izinto eziphakamileyo zonqulo

nezesizwe eyovusa ingqondo imcingise umntu oyifundayo Umfo obotshwe

ngamakhamandela obuhlelo ucukuceza unqulo lwabamnqula uThixo ngendlela yabo

eyahlukileyo kweyakhe wofanelwa ngumbono wokuwela kwamahlelo emLanjeni

Asikuko nokuba kuyinto elungileyo ukuba imbongi isibonise ubuhle nokufaneleka

kwezinto ezithi mhlawumbi zideleke kuthi thina bantu balibele kukujonga phantsi

saxelesa indoda eyazinikelayo ekuwunguleni ldquoimicinga neentsasa nothuli lomgangathordquo

enDlwini yomTyhileli ingaboni ukuba kukho isithsaba ngentla kwentloko yayo

esinikwayo

Ngokwenjenje kwakhe umFundisi lo wethu wenze esiXhoseni apha into eyenziwe

ngooWordsworth kwelamaNgesi nanguBurns kwelamaSkotshi nangabanye into

yokuhombisa imicinjana yasekhaya yasendle eyemihla le ngokuyambathisa ingubo

yokufaneleka nothando Wandisa ubuntu novelwano phakathi kwabantu Elandela

emkhondweni weNkosi Yethu eyazukisa umhlolokazi olihlwempu nomalusi wezimvu

nabantwana neentaka neenyibiba zasentilini

Ndiyayiyaleza kakhulu le ncwadana ndisithi zithengeleni ukuze nimane nizihlwabisa

ngokuyiphinda-phinda nangaphezu koko nikhuthaze umbhali wayo ldquoNingadinwa

nangomso banumzana

WG Bennie

Ezi zimvo zivakaliswe apha ngentla nguBennie malunga nesihobe sikaJolobe esiku-Umyezo

zisinika uhlobo lwesikhawulo lwezilindeleko sexesha lezembali awaye ephila kulo

Kwakulindeleke isigogci sembongi yosiba siqulathe oku kulandelayo izimvo ezityhulu

neziphakamileyoimicimbi yonqulo nedla isizweizimvo zobulumkouzukiso lwendalo nokutyala

ezintliziyweni zabafundi isimo esihle sobunkokheli eyiyo enobuntu enovelwano nenothando

Ezi ngongoma zidweliswe apha aziphakamisayo uBennie zisitsho isihobe sikaJolobe sibe

kumgangatho ophezulu Yaye ngawo lomqulu uJolobe ubonakalise ukubaxabisa kwakhe abantu

bomzi wabantetho isisiXhosa kuba ekhethe ukubhala uncwadi lwakhe ngolwimi lwesiXhosa

191

kuba naye ebenako ukubhala ngezinye iilwimi zasemzini axelise uHIE Dhlomo

kwanooChinua Achebe nooSenghor ekuchazwa ukuba bangabantu abamnyama abazalelwe

eAfrika abathi bakhetha ukubhala uncwadi lwabo ngeelwimi zaseNtshona (Wa Thiongrsquoo 1981)

AsingoWG Bennie kuphela obona uJolobe engumbhali okumgangatho ophezulu UNyembezi

(1958158) wathetha wathi kuJolobe

Mfundisi you have done much for your people and for your language

La mazwi uNyembezi wawabhekisa kuJolobe kwitheko lukumbulela ngokubhala kumgangatho

ophezulu iindidi ngeendidi zoncwadi zolwimi lwakhe lwenkobe eluphakamisa UNyembezi

wamphakamisa uJolobe phambi kwezihlwele kwanababhali abaNtsundu esithi igalelo lakhe

kubhalo loncwadi lwesiXhosa libe leliphumeleleyo kumzi oNtsundu ngokubanzi

Ngoko ke ezi ntetho zemibulelo zinikwe nguBennie nanguNyembezi zibonisa ngokumhlophe

ukuba umzi oNtsundu wavuyiswa nawo wonwatyiswa waphinda waphakanyiswa phakathi

kwezinye izizwe kweli lizwe loMzantsi Afrika ngoncwadi lwakhe uJolobe ukuquka

kwanokuphakanyiswa komzi weAfrika uphela Ngegalelo lakhe kuncwadi lwemveli uJolobe

uthe waluphakamisa uphondo kwanodumo lwe-Afrika xa abanye ababhali abaNtsundu bathi

bakhetha ukuphakamisa kuphela iilwimi zaseYurophu Ngokuphakamisa ezi lwimi baphakamisa

iinkcubeko zezizwe ezithetha ezi lwimi (Wa Thiongrsquoo 198116) Ubhalo loncwadi lwemveli

kwanokuphakanyiswa kwalo nguJolobe kubonisa ukuphendulwa komthandazo ongumhobe

wesizwe weli lizwe owaqanjwa nguBen Sontonga

Siwubona umzi wasemaXhoseni ungobabalweyo ngesi senzo sikaJolobe sokubhala ngolwimi

lweenkobe esebenzisa isakhono sakhe esiphezulu sokubhala egqithisela eluntwini imiyalezo

ephilileyo ngemibongo yakhe UJolobe ukwabonakalise ekubhaleni kwakhe ukulilandela igama

lakhe elinguRhanisi Ligama lentaka eliphila ubomi obundidi-mbini emhlabeni nasemanzini

liphumelele kunjalo nje Ngoko ke naye uJolobe uthe wazazi ukuba yena ukwanguye umXhosa

ekwalilo kwaneHlubi Ngele ndlela ube sisilumko esifune ukuphila ubomi obubanzi

ekusikhonzeni isizwe esiNtsundu Le ndlela aphile ngayo imenze wangophumelelayo macala

onke

44 Uhlalutyo lwemibongo yezezopolitiko

Imibongo yezezopolitiko kaJolobe iquka Ukwenziwa komkhonzi okwincwadi kaJolobe

(Umyezo 1974111) Kanti Opland noMtuze (1994115) kwincwadi yabo bathe bayinika

192

imibongo kaJolobe yezezopolitiko isihloko esithi ldquoUJJR Jolobe Inkululeko (1952)rdquo Baqhube

basazisa isizwe babhala bathi

Ngaphandle kwencwadi yakhe edumileyo ethi Umyezo (1936) uJames James Ranisi

Jolobe (1902-1976) wayekhe wabhala le mibongo mithathu eyathi yapapashwa

kwiphepha-ndaba Umteteli nakwelithi Umthunywa ngowe-1952 Umbongo wokuqala

othi Abakhululi besizwe usikhumbuza izimvo zakhe ezifihlakeleyo Kuyabonakala ukuba

imbongi le yagqiba ekubeni izandlale ngendlela esithileyo izimvo zayo nakulo umbongo

naxa ingxam yale mibongo inye Le mibongwana ijoliswe kwimeko yezopolitiko kweli

lizwe

Lo mbongo neminye elandelayo ungqinelene nesimo uJolobe awasifunda kumama wakhe

umamThembu owayengahambisani nokucalucalulwa kwabantu kwanokucinezelwa kwabo

ngenxa yomgangatho isini kwakunye nebala labo Waye engumama onobuntu novelwano

kubantu abacinezelekileyo Akufumanisa ukuba kukho abantu abasengxakini ebephakama

alishiye ikhaya lakhe aye ekuhlaleni aye kubanceda Ngokuqinisekileyo wayengumnikithemba

nentsika kubantu besithili sakhe Le nyaniso ibhalwa nguJolobe ngala mazwi athi ngomama

wakhe

Imandlalo enencwina

Yayilixilongo kuwe

Ikubizelrsquoenkonzweni

Yayibanzi intliziyo yakho

Ingakhethe didi (ugxininiso lwam)

UFreud kuRyan (20073) uthi Significant experiences from childhood remain filed away in the

mind and exert an influence in our thoughts and behaviour as adults

Uluvo olungentla lukaFreud lubonakala nqo kubomi bukaJolobe kuba ekukhuleni kwakhe naye

uthe wahamba ekhondweni labazali bakhe ngesimo Wathabatha isimo sabazali bakhe

ingakumbi esikamama wakhe Wasilandela kakhulu ebudaleni bakhe Umzekelo uJolobe yena

uye wagqithisa kunina ekulweni ingcinezelo yabantu Uhambe walilizwi labacinezelweyo naye

nangezenzo nasekupapasheni izenzo zenkohlakalo ngesixhobo esiluncwadi lwakhe Umzekelo

ude waguqulela esiXhoseni incwadi Imigodi kaSolomoni apho inkosi yabantu abaNtsundu

uThwala wathi wanenkohlakalo kwanomsindo ogqithisileyo kangangokuba kude kwabalulwa

ukubulala nabantu aba bayo kanye njengebali likakumkani uTshaka (Haggard 1963190)

Ngokutolikela le ncwadi esiXhoseni wayefundisa elumkisa ukungalungi kokuba abantu

abaNtsundu bacinezele abantu babo kwanezizalwane zabo kuba le nkosi nayo yathi

ekugqibeleni yabulawa Ngemibongo yakhe yezezopolitiko uphinde nalapha wakwiphulo

lokulwa ingcinezelo yabantu abaMnyama becinezelwa ngurhulumente wabantu abaMhlophe

193

ofike wacalucalula wacinezela abantu abaNtsundu kweli lizwe ngexesha lokuphila kukaJolobe

(Opland noPeter Mtuze 1994 116-117)

441Ukwenziwa komkhonzi

ldquoUkwenziwa komkhonzirdquo (1974111) uJolobe uwubhale lo mbongo ukunika intuthuzelo

kwanokuchasa ingcinezelo yabantu abaNtsundu Uwubhale ngenxa yokundululwa ziimeko

zezopolitiko ezazigquba phantsi korhulumente wocalucalulo ngexesha awaye phila kulo

Abasebenzi ingakumbi basezifama nasemigodini babephethwe kakubi betyatyulwa kabuhlungu

bengenakukhalaza ngempathombi Umntu ochasa umbuso worhulumente omhlophe wayeye

afumane intshutshiso enkulu okanye abulawe njengokwenzeka kuSteve Biko (Mangcu

2012262) Bambi babevalelwe emjiva okanye baphoswe esiQithini iRoben Island Uyakucacisa

oku uMandela kwincwadi eyinxenye yeencwadi azibhalileyo (Mandela 2010xiii)

UWarren noBrooks (1965269) bathi iimbongi zisebenzisa ulwimi olunamandla noluthi

luzamazamise iimvakalelo zabantu ngenxa yesigama esichukumisayo Nakulo mbongo uJolobe

wenza inkatyana yenkomo yalumelo lwendoda esentsha ephilileyo efumana utshutshumbiso

kumqeshi wayo Iqheliswa ukuba ithobele impatho yomphathi wayo obonakalise ukungabikho

kwenceba kuye Ngenxa yamava akhe uJolobe okuhlala emaphandleni uthe wazibona iindlela

zoqheliso lweenkatyana ukuba zitsale amakhuba zilime iintsimi emaphandleni apho ebehlala

khona esakhula

Ekuchazeni kwakhe ngempathombi eyenziwa kwinkatyana yenkomo ubonakele ethetha ngento

ayaziyo kunene nawathi wayibona waza wavakalisa ulwazi lwakhe olungenantandabuzo lwento

athetha ngayo Ngokuqinisekileyo kuyabonakala ukuba wayekhe azibone nendlela ezazithi

ziphathwe ngayo ngabaninizo beziqeqeshela ukuba zenze imisebenzi enzima Yiyo le nto

asabenzisa isivumelanisi sentloko u-ndi esimkrwelileyo ngaphantsi amaxesha amaninzi kulo

mbongo Uwuvula ngala mazwi akwisitanza sokuqala

Andisenakuzibuza ukuba ndisithi kunjani na

Ukukhanywa yintambo yedyokhwe emqaleni

Kuba ndizibonele kwinkabi yomqokozo

Ubumfama bamehlo busukile ndagqala

Kuba ndikubonile ukwenziwa komkhonzi

Kwinkatyana yedyokhwe

UJolobe uzobe inkatyana emnyama yenkomo njengesikweko nakwanjengomelo lomfana

ofumana intshutshiso kungekho mlamleli UDobyns (1996138) wongeze wathi xa isikweko

sisetyenziswa njengesikweko nakunye njengomelo sithi sibenamandla amakhulu ukutsala umdla

194

wabafundi kwanokutsala iingqondo zabantu bacinge nzulu ngentsingiselo yokuthethwa

ngumbhali Oku kuyinene kuba uJolobe ukuzoba kwakhe inkatyana yenkomo emnyama kudala

umdla Kuchukumisa ingqondo yomntu atsho abenengxoxo engqondweni yakhe ukuba kutheni

engazobanga ebomvu nje okanye enebala elimdaka okanye emhlophe nje kodwa wanqopha

wazoba enebala elimnyama

Intsingiselo yalatha ngqo ukuba uJolobe walathe imeko yokungcikivwa komntu oMnyama nqo

hayi owelinye ibala Okuthethwa yimbongi kungumyalezo ovusa abantu abaMnyama bazi

ngeemeko zephulo lokucinezelwa komntu oMnyama nangabaqeshi bencedisa umbuso

wocalucalulo ophakanyiswa ngurhulumente

Imbongi isebenzise iintlobo ngeentlobo zemifanekiso-ngqondweni eyeliso eyentshukumo

neyendlebe Ngayo izoba usizi lwemeko ekwakuyiyo Ikwazoba iimvakalelo zosizi ezitsalela

umfundi enzulwini yokucinga atsho awubone umfanekiso wentlungu eyenzeka kumsebenzi

Ngesigama athe uJolobe wasikhetha ngokukodwa uzoba intshutshiso ekwiqondo eliphezulu Lo

mfanekiso wentlungu yokutshutshiswa komntu oMnyama ubonisa ungcikivo olukwiqondo

eliphezulu kule miqolo ilandelayo

Umqolo-19 Irhintyelwe ngeentambo zayidla entloko

Umqolo- 40 Ime bhuxe kukudinwa kungekho luvelwano

Umqolo-31Yajubalaza izama ukuqhawula

Umqolo-36 Ibe ngasadalala yalunywa emsileni

Umqolo-20 Yangxoliswa yakhatywa (Injongo kukuba ithwale idyokhwe)

Umqolo-32 Yabethwa ngeziniya

Umqolo 41 Kunyenyiswe kancinci ukuba iphefumle

Umqolo-42 Kwabuya kwaqiniswa ibulawa umoya

Umqolo-40 Yasitsho esikrakra isililo ibhonga

Umqolo 33 koko kuthiwe ldquoBethardquo

Ingxolo yamazwi neyesikhalo ithe yavakala kolu ngcikivo ayinakunyamezeleka

UJolobe uchaza ukuba yabe isempilweni kuba uthi ldquoyabrsquoigudile izalelwe inkululekordquo

(kwisitanza 2 umqolo 1) Oko kukuthi ibiphilile isempilweni ikhululekile isiya apho ithanda

khona Ngoku ibanjiwe lihluthiwe ilungelo layo lenkululeko Iphila intlalo yongcungcutheko

irhintyelwe ngeentambo

195

Yonke le mifanekiso-ngqondweni isentla apha iyayiphuhlisa intsingiselo yalo mbongo Kwaye

umelo lwenkatyana yedyokhwe luphumelele ekuwuphakamiseni lo mbongo ube kwizinga

eliphezulu lobugcisa bokubhala Kwaye imifanekiso-ngqondweni ayichongileyo uJolobe ibhenca

inkohlakalo ethe yenziwa kubantu abaMnyama

UJolobe ngexesha lakhe waluchasa ngokuphandle ucalucalulo nengcinezelo yabantuWanefuthe

ebantwini batsho bathabatheka bachukumiseka ziintshukumo zakhe zezezopolitiko Umzekelo

umhleli wephephandaba ldquoInkundlardquo wambulela uJolobe ngokubhala lo mbongo Wathi iimbono

zakhe azibhalayo ziyakha kwaye zonke izizwe eziNtsundu amaZulu nabeSuthu banyanzelekile

ukuba bazifunde iimbalo zakhe (Jolobe 197050) Nabanye babhala bembonga bevuya kukubona

ubukroti bukaJolobe ethethelela abantu abaMnyama Kakade le mbongi yabonakala iwazi

umsebenzi wobizo lwayo Imbongi ngumsebenzi wayo lowo ukuba idize izinto ezingalunganga

Ingukhala kwaneliso lomzi ivelana neentlungu kwaneencinwa zesizwe sayo Ngokubika

esizweni ulwamvila lotshaba le mbongi ibonakele ngenene ililo iliso lesizwe (Qangule 1970

kwingabula-zigcawu) Kanjalo ngalo mbongo uJolobe uyathuthuzela ekwabonisa ukuba unabo

abacinezelweyo Uyabazisa ukuba abalityelwanga Ngoko ke ungumniki-themba Kanti

ukwanguye nomkhuseli wabacinezelweyo

UJolobe ngumfundisi kwenzeka njani ukuba angene kwidabi lwenkululeko alwe ingcinezelo

Njengomfundisi ufunzele ukuyiphila inkolo yakhe yobuKristu ethi ldquoThanda ummelwane wakho

njengoko uzithandardquo (Jolobe 1971) nakumbongo ldquoIsililo sikandlebenderdquo nakwisiBhalo -

UYohane umvangeli isahluko16) Eli lizwi limenze wangumfundisi ozabalazele inkululeko

yomntu omnyama ngamazwi nangezenzo Ube ligorha lomfundisi ongumzabalazi okhaliphileyo

Uye walandela amagorha anjengeenkosi neenkokheli ooKhwane abathi babonisa ukhalipho

novelwano kubantu abacinezelwayo ngabasemagunyeni

Wathi wabafihla abantu abebephawulelwe ukubulawa baphoswe emaweni ngenxa yokutyholwa

ngobugqwirha (Jolobe 197135) UJolobe umbone uKhwane eyinkokheli kwanendoda yoqobo

eyafana nengcongolo kumlambo iThukela kuba wathi wabonisa uvelwano nothando

kwanokubaxabisa abantu besizwe sakhe Kanti noSekhome wesizwe sabeSuthu ube yinkokheli

ebonise kwa esi simo sikaKhwane esikhankanywe nguJolobe sendoda elikroti kodwa iphinde ibe

nobuntu ibonakalise uvelwano kubantu bayo xa bebehlaselwa lirhamncwa ingonyama Yena

wathi waligwiba kubo (Jolobe 197114)

Naye uJolobe uhambe ekhondweni lezi zithwalandwe wabonisa ukuyithiya ingcinezelo Wasuka

waligwiba kubantu baseBhayi apho ebehlala khona indawo abhale ngayo kwincwadi yakhe

yedrama Wababona bezizisulu sokutshutshiswa babulawe kuba besilwela inkululeko yomntu

196

omnyama Wabonisa uvelwano ngokuyalela ukuba isakhiwo esidala esingasetyenziswayo

senkonzo yakhe singatshixwa sihlale sivuliwe Ngokuqinisekileyo weyelungiselela abantu

bakowabo abachasa umbuso wocalucalulo ngexesha lakhe Aba balweli benkululeko basuka

bazimbacu elizweni labo lokuzalwa Baphatheka kabuhlungu begqogqwa kumakhaya abo

ngobusuku nangentseni kanye njengoko kwenzeka kuWinnie Madikizela Mandela ngo1961

owathi watshutshiswa ngokuthi avalelelwe endlwini angabinakuhamba ngenkululeko aye apho

athanda khona (Mandela 199425)

Kanti kwenzeka ngokunjalo nakuNelson Mandela namaqabane akhe omzabalazo awathi achasa

umbuso wocalucalulo lwabantu eMzantsi Afrika nawathi agwetyelwa ubomi nge-12 June 1964

avalelwa esiqithini kwabhadakazi eRobben Island (Hadland 200712) Bambi abantu babesuka

baduke njengooThabo Mbeki nabanye abazabalazi Baqhwesha balishiya eli lizwe bazabalaza

bengaphandle lee kwalo

Kubonakala ngokuthe gca ukuba lo mbongo ldquoUkwenziwa komkhonzIrdquo uJolobe wawubhala

ebonisa ukuba ume kunye nabo babandezelekileyo Ngalo mbongo unika amazwi enkuthazo

nethemba wade komnye umbongo wakhe ldquoOsemboniselwenirdquo waprofetha wathi inkululeko

ikufuphi ldquoisifingo sidlule sekumbovurdquo UBreytenbach (Olaniyan noQuayson 2007166) uthi

abantu bathi bafumane amandla ngeembalo ezibhalwa ngababhali abavelana nabo

kangangokuba ude athi bathi ababhali aba babe ngumnxeba wobomi kubo Bathi ngoko

balangazelele ukuva ukuba iinkokheli ezingababhali zithini na ngeemeko zezopolitiko

kwanengcinezelo yabantu abahluphekayo nabatshutshiswayo

UJolobe ichaziwe (apha ngentla) into yokuba ubebebhala ngezinto ezithe zachukumisa umoya

wakhe Ngokucacileyo ubalise ngamava akhe angezinto awazalama ngeliso lenyama

okwenzekayo njengoko wayeyibona elalini inkatyana yenkomo xa yayiqheliswa ukutsala

idyokhwe ukuze iqhele imisebenzi enzima ngokutsala imithwalo ilime namasimi imncede

ekumngeniseleni ingeniso nobutyebi umphathi wayo kwaye inkatyana eyalayo ingeniswa

kwiintlungu ezingaphaya kwembaliso Ubonise ukuba kukwanjalo nokwenzeka kumntu owalayo

ukuthobela umbuso wocalucalulo kwixesha lakhe Kanye njengokutshutshiwa kukaWinnie

Madikizela Mandela nokubulawa kabuhlungu kwamaqhawe esizwe ooMxenge nooRuth First

(Mandela 199425 Hadland 200712)

Imbongi ifune ukomeleza amagorha nabalweli benkululeko yomntu oMnyama ngexesha

lengcinezelo yabantu abaNtsundu Yayiqinisekile inkululeko yona bayakuyizuza ngomso

kwaye imixokelelwano egcwele igazi labanye babo ebatyabulayo iyakuba yimbali Iyakuba

197

yimiboniso kwiimiyuziyamu Ihlale njengemiqondiso yonyameko nokunganikezeli kwabo

kwimibono yabo emihle

Kwakhona ngalo mbongo imbongi ichukumisa iingcinga kwaneemvakalelo zosizi ebantwini

ukuba babe nombono weenzima zamagorha omzabalazo nezabanye abantu abathi babanjwa beva

ungcungcuthekiso kabuhlungu benganekuzilwela Le meko yayinzima kakhulu ebomini babantu

nakwisizwe Yayisonzakalisa emoyeni nasengqondweni kuba abantu abatshutshiswayo

babeswela abakhuthazi nabomelezi ngamanye amaxesha Oku kuthetha kungqinwa nguNelson

Mandela kwenye yeentetho zakhe apha eMzantsi Afrika Uthi babesomelezwa nanguBrenda

Fassie ngeengoma zakhe awaye ezicula ekhuthaza inkululeko yamaqhawe omzabalazo ngeli

xesha wayevalelwe esiQithini

442Umbongo wezezopolitiko ldquoOsemboniselwenirdquo

Kulo mbongo ldquoOsemboniselwenirdquo (Opland noMtuze 1994116) uJolobe uphumelele

ekuluzobeni usizi lomntu ocinezelwayo ngabachasi benkululeko yomntu oMnyama Usizi

lubhalwe kulo mfo kwiindawo zonke zomzimba wakhe nakwindawo le atshutshiselwa kuyo

Imbongi yenzela ukuba umfundi azibone izenzo zenkohlakalo ezazisenziwa kumajoni

omzabalazo awayethi abanjwe atshutshiswe okanye abulawe kabuhlungu UJolobe uzoba lo

mbono wenkohlakalo ngesigama esinamandla sosizi esitsho umfundi agcwale lusizi ngokunga le

nkohlakalo yenziwa ngoku phambi kwakhe

Ubona umfo obotshwe inyawo nezandla uthungwe umlomo watywinwa ngeseloteyipu umfo

umzimba ugcwele yimivumba uligazi yimityabuko ulithonti nenyididi kukubila nobumdaka Lo

mbono ulusizi utsho sibuqonde ubunyaniso obupheleleyo bokuba ngenxa yentshutshiso yabantu

abaNtsundu iinyembezi kuJolobe zazisuka zizihlele ezidleleni angabi nakuzibamba (Vuyorsquos

Journal 2013) Zazibonakalisa ukuvelana kwakhe nentlungu awathi wayibona ngeliso lenyama

okanye awathi wayibaliselwa ngabantu ababekhe batshutshiswa kabubuhlungu ezintolongweni

ngumbuso wocalucalulo lwabantu abaMnyama kwilizwe labo

Ngamaxesha oo-1952 zazizininzi izenzo zogwayimbo lwabantu abaNtsundu ababelelwa

inkululeko (Opland noMtuze199419) Bambi babephoswa eziseleni bambi bagwetyelwe

intambo NooMandela kwityala lakhe nabahlobo bakhe ekwathiwa bangcatshe umbuso

wocalucalulo basinda cebetshu entanjeni UMandela wayenxunguphele kakhulu kuba ecinga

ukuba yena nabahlobo bakhe babeza kugwetyelwa intambo kodwa bagwetyelwa ukuba

batshutshumbiseke esiQithini ubomi babo bonke (Hadland 200712)

198

Umfanekiso ozotywe nguJolobe kulo mbongo uqhiphula umbilini Isigama esiphezulu akrole

ngaso udandetheko lo umfo olibanjwa otshutshiswayo sisigama esizoba intlungu kuphela Lo

ngumfanekiso wentlungu enkulu ingakumbi ekuqaleni kwalo mbongo Lo mfo umchaza

njengenzwana ezolileyo nangona isekungcuncuthekisweni nje nangona ithe yakumila kumbi

ngenxa yemizila yegazi lokutyatyulwa nangokubotshwa izandla okugqithisileyo ngokokude

ibotshwe nomlomo lo wembala Kubonakala ukuba abatshutshisi benzela ukuba angaviwa mntu

nokuba lo mfo angakwazi ukukhwaza acela uncedo ahlale yedwa kweso sisele simnyama

awaphoswa kuso Kuthathwe kwada kwathathwa kwanelungelo lakhe lokuthetha akhwaze

abantu Kodwa into asele nayo nathe wazixelele yona kukuba azole kwimeko akuyo ajonge

ngaphaya kwayo enethemba analo lokuhamba kwakhe asinge enkululwekweni apho kungekho

mntu onokuze ambophe ngamatyathanga Kwakhona ngoxolo analo ubonakalisa ukuba yona

inkululeko iyakufika kamsinya kunjalo nje

UAbrams (1999 182) uthi ababhali bemibongo basebenzisa isigama esidala imifanekiso etsala

umdla nethi idale iindidi zovakalelo ebantwini Le mifanekiso ithi ihombise umbongo wombhali

Ikwahamba nezikweko ezidiza intsingiselo epheleleyo yombongo wakhe Umzekelo imbongi

imzobe lo mfo wangumfanekiso wentlungu ehambisa umzimba UParini (2005 23) uthi

imifanekiso ibanga imizwa yovakelelo yaye ikwanceda ekuqondweni kombongo Kwakhona uthi

ikwadiza kanjalo neengcinga ezingaphakathi zombhali UJolobe uphumelele kulo mbongo

ukuzaziseni izizwe ngokubanzi entama inkohlakalo eyenziwa kumabanjwa ezezopolitiko

kumbuso wocalucalulo lwabantu abaMnyama eMzantsi Afrika

Isishwankathelo sombongo

UJolobe kulo mbongo ubonakala ethetha ngelinye lamaqhawe okanye ijoni ekucaca ukuba lathi

lazinikezela ekulweni inkululeko yomntu oMnyama weli lizwe Isizathu sokuba sitsho kukuba

inkcazelo enikwe lo mfo nguJolobe ifana nqwa nenikwa indlela amaqhawe omzabalazo ayethi

aphathwe ngayo kakubi entolongweni Umzekelo uBantu Biko owathi wangcikivwa

kabuhlungu esilwela inkululeko yabantu abaMnyama wala kwaphela ukunikezela kuba

wayeqinisekile inkululeko le ayitshutshiselwayo iyakufika (Mangcu 2012262) NoJolobe

wayenale ngqondo ikuBiko oliqhawe elasweleka lisakhonxiwe likwimeko embi kakhulu

evalelwe yedwa esiseleni Kanye njengoko kunjalo kwimeko kaBiko uJolobe usichazela kulo

mbongo wakhe ngomfo obotshwe izandla wade wathungwa nomlomo Ngokuqinisekileyo lo

mfo njengoBiko waba nokholo lokuba inkululeko iyakufika nangelakhe igalelo lokuzinikela

kwakhe ekulibangeni ilizwe lakowabo kumbuso wocalucalulo ukuze abantwana bakhe nesizwe

sakhe siphela siyizuze siyixhamle inkululeko kamva nangeyakhe imigudu

199

Kwisigaba sokuqala salo mbongo imbongi inika umfanekiso weqhawe nejoni elilwela inkululeko

yalo elingavunyelwayo nokuba lithethe ngayo UJolobe umbumbe lo mfo ngezichazi ezidala

unxunguphalo zitsala umfundi aqhubele phambili ukuwufunda umbongo (Abrams noHarpham

2012 169) Olu sizi lwalo mfo luboniswa luzobe intlaninge yemifanekisongqondweni ebangwe

ngala magama alandelayo akrwelwe ngaphantsi awachonge ngokukodwa ukusibonisa athe

wakubona ngeliso lakhe lomoya

Umfo othe cwaka othungwe umlomo izandla zibotshiwe ombonakalo yoyikekayo

ozolileyo ojonge kwikamva ovuyo lwaluvangwe nosizi ldquouxolo luxutywe ngentlungurdquo

La magama ayila umbono wosizi sitsho sikhumbule ingoma ethi ldquoInyembezi

zingayimthombo namhla kodwa uvuyo luqinisekile ukufika kusasardquo Kwibali

leBhayibhile kwincwadi Isityhilelo umpostile uYohane ekwisiqithi sePatimo

waboniswa imibono yezinto eziya kuthi zenzeke ngokwenkolo yobuKristu Nalapha

kungqineka oso sehlo sathi samehlela naye uJolobe kuba kulo mbongo wakhe ubhale

wathi ldquoNdabonardquo kwisitanza sokuqala Ngoko ke ubhale ngombono owathi

wawuboniswa ngokucace gca ngale nzwana yomfo Le ndlela owavezwa ngayo lo

mbono yakwenza kwalula kuye ukwabelana ngawo nabantu bomzi oNtsundu Obu

bungqina balo mbono wakhe ububeka ngohlobo olwenza umntu acingisise xa uJolobe

ewuvula umbongo ngelithi ldquoNdabonardquo kwesi sitanza silandelayo

1Ndabona umfo ezolile

2Ondele kumwonyo wekamva

3Ethe cwaka ethungwrsquoumlomo

4Izandla zibotshwe ngobhedu

5 Imbonakalo isoyikeka

6Uvuyo luvangwe nosizi

7Uxolo luxutywe nontlungu

8Idini elithozamileyo

9Ukuvulrsquoamatyrsquoentliziyo

10Ukuhluphezrsquootyhafileyo

Isigama krwelwe ngaphantsi sidiza intshutshiso ephezulu sidala umfanekiso wosizi Umzekelo

kumqolo 3 uJolobe uthetha ngomfo othe ldquocwakardquo no-ldquoethungwe umlomordquo Umfundi

unokuzibuza umbuzo othi umfo othungwe umlomo uzakuthethe njani UJolobe umbhali

usebenzisa igama u-ldquocwakardquo kwakunye nebinzana u-ldquoethungwrsquoumlomordquo antsingiselo ibufana

Olu lugxininiso oluphuhlisa ukuba lo mfo usembandezelweni Ukwilizwe leentshutshiso apho

aswele nenkululeko le yokuthetha

Kumqolo-4 ldquoIzandla zibotshwe ngobhedurdquo- Ubhedu lumelo lokunqaba kosindiso Lo mfo

usemakhamandeleni obukhoboka Akawaxhamli amalungelo obuntu bakhe awatywinwayo

200

kumQulu wamaLungelo oluntu (Bill of Rights) ziziZwe ezimaNyaneyo ngowe1948 UMzantsi

Afrika walandula ukuzimanya nalo mQulu usenzela ukuba ngokomthetho waseMzantsi Afrika

kungabikho solotya liwunyanzela ukuba uhlonele amalungelo abantu abaMnyama Noxa kunjalo

abantu abaMnyama babefuna ukukhululwa okanye ukusindiswa kwingcinezelo eyaqulunqwa

yavunywa ngumthetho waseMzantsi Afrika

Kwisigaba sesibini ldquosikubonardquo kumqolo we-11 nowe-12 imbongi iye yatshintsha ukubhala

yathi

11 Ndabona ethunzini ngasemva

12 Kumi impuluswa yenzwana

Ngoku uJolobe imifanekiso-ngqondweni yenkohlakalo nosizi uyiyekile Umfo obethe mpatsha

mphatsha olusu elusizi ephuma igazi emanxeba esentlungwini umveza emhle ngokuthi ldquoKumi

impuluswa yenzwanardquo Uyekile ukuthwaliswa idyokhwe yentshutshiso Ube engumfo othe

cwaka onomvandedwa onzima ethungwe umlomo Izinto ngoku ziguqukile Lo mfo uJolobe

umbonisa ngoku efumene ubomi obutsha Wonwabile uncumile akukho loyiko namaxhala

iinyembezi zosulwe Umlomo obe uthungiwe uvuliwe Ebengenalungelo lakuthetha achase

ingcinezelo akuyo Ngoku uxhamla onke amalungelo aphakanyiswa ngumQulu wamalungelo

Ilizwe likhululekile Uzuze uloyiso ekugqibeleni Kuloo mlomo kumpompoza namazwi ovuyo

Nembongi iyangenelela kuvuyo loloyiso lwenzwana Nayo iyakhwaza ngochulumnco

nangendanduluko yoloyiso ithi

20Intyantyambo yenkululeko

21Inkcenkceshelwe ngomgudu

22Ngegazi nangokubandezelwa

23Kwabanjengawe gorhandinirdquo (Opland noMtuze 1994117)

Esi sicatshulwa silapha ngasentla salatha ukuba uJolobe ube ebhala imibongo ukuzithuthuzela

naye nakwintlungu awayeyiva engonwabanga ngokubulawa kwabantu nolutsha lwesizwe

esiNtsundu ngenxa yokulwelwa inkuleko yesizwe sabo Ngoko ke uJolobe ngalo mbongo

uwenzile umsebenzi wakhe wokuba ngukhala wabalilizwi labacinezelweyo abathi benziwa

abanalizwi ngexesha lakhe Abantu abasezintolongweni uJolobe ubabonakalisile

bengananzwanga Basuka babangabangaziwayo kuba kufunwa balityalwe Ukungqina olu luvo

uMandela (19943) ubhale wathi

Prison robs you of your freedom it attempts to take away your identityhellip as a freedom

fighter and as a man one must fight against the prisonrsquos attempt to rob one of these

qualities

201

Ngoko nale ngxelo ingentla apha kaMandela ibonisa ukuba abantu abasezintolongweni kufuneka

baboniswe ukuba abalityelwanga UJolobe naye wabonisa inkxaso kumajoni enkululeko yomntu

oMnyama ezintolongweni Wabonisa ukuba baya kuhlala bekhunjulwa ngumzi we-Afrika

ngexesha lamathunzi obomi awaye ephila kuwo ngexesha localucalulo lomntu oMnyama

Kumbongo ldquoongomlindirdquo olandelayo uJolobe uza nokutshintsha kwezinto Utyhila izinto

Usebenzisa incoko esisixhobo sokubumba idrama Wenjenje ukubhala

Ndeva ilizwi lisithi

(Umbanjwa) ldquoMlindi kuxa liphi na Ebusukurdquo wakhwaza

(Umlindi) Isifingo sidlule

Ngumsobomvu Ukuza

Kwemini sekumbovu

Umyalelo uyenziwa

Ungekho kuyalindwa

IyathambrsquoiAfrika

Ithemba lengomso

Luqeqesho Kuyasardquo

Le ngxoxo yaba babini umbanjwa nomlindi ityhila iimfihlelo Yingxoxo ephakathi kombanjwa

nomlindi obekelwe ukuba agcine umbanjwa Imbongi ibonisa isakhono sayo ekukwazini

ukubhala ngokuthi axube nesimbo sencoko ukutsala umdla wabamfundi bakhe ngeenjongo

zokuba bayiqonde intsingiselo yento athetha ngayo kwanomyalezo awugqithisayo ebantwini

abaNtsundu abhalele bona ikakhulu Apha kule ncoko imbongi idiza iingcinga zayo

ezingaphakathi Kwakhona imbongi yenza umsebenzi wayo wokomeleza isizwe sibe nokholo

kwimpumelelo yemibono yaso

UJolobe (194063) ubhale kwilivo lakhe Inkokeli wathi

Inkokheli ekhathalayo ngabantu bayo nasisizwe sayo ithi iphakame izame ngandlela

zonke ukusomeleza isizwe sayo nabantu bayo ngexesha lobunzima babe nokholo lokufika

empumelelweni yabo

UJolobe njengembongi ekwayinkokheli kwesi sicatshulwa sibhalwe ngesiXhosa sisentla

ubonakalisa ukuba ngesigabaxesha owayephila ngaso kwakubakho amaxesha athile

entolongweni umlindi angenwe ngumoya wombanjwa naye alangazelele ukufika kwenkululeko

Oku kungqinwa sisicatshulwa esisentla apha umbanjwa abuza kumlindi ixesha kuba kubonakala

ukuba ukuba ukumwonyo wesisele esimnyama Noko kunjalo unge angalazi ixesha lemini ukuba

kusebusuku na okanye kusemini na

202

Umlindi uphendula ngalo moya usembanjweni noxa esazi ukuba umbanjwa ubanjelwe ntoni na

Wenzela ukuba umbanjwa azi ukuba naye mlindi unemibono kwaneembono ezinye kunye

nombanjwa Obu budlelwane bubangele ukuba asuke ngoko umlindi angoyiki ukudiza

iimvakelelo zakhe zovuyo ekudala naye ezilindile Usuka umlindi waqhubeka waloqa wamxelele

ngeendaba zethemba elikhulu ukuchulumancisa umbanjwa amgadileyo uthildquoIAfrika iyathamba

ithemba lengomsordquo Ngale ndlela umbhali uJolobe uvakalisa iingcinga nemibono yakhe

ngendlela ethile eyakha imibono yovuyo yokubona kukho uguqulelo lwezinto elizweni ngenxa

yokuliwa kokucinezelwa nokucalucalulwa komntu oMnyama owaye ephethwe ngokwekhoboka

Ufanele ukuvuya kuba yena ube engomnye wabo abaNtsundu ababephathwe njengemakhoboka

elizweni labo Le mpatho yayingamonwabisanga imgqiba umxhelo Oku wabhala ngako nakwi-

zincoko zakhe esithi kubuhlungu ukuba umntu aphile impilo yobukhoboka elizweni lakhe

angabinamalungelo okuya apho athanda ukuya khona anikwe imiqathango yemithetho

eqhobosha amalungelo akhe okuzilawula kwakhe nempilo yakhe (1940 52-53)

Ngalo mbongo uvakalisa imibono yeminqweno yakhe eyalatha ukuvuyele kwakhe ukubona

amanye amazwe abantu abaMnyama abe phantsi kwengcinezelo yamakoliniyali nawo

ephumelela ekuyilweleni inkululeko yawo bayifumana Kungoko athi i-Afrika iyathamba Olu

lolunye uphawu lokuba kulo mbongo ubona kungekudala uMzantsi Afrika uyithi xibilili ingubo

enzima yengcinezelo

Ukuxhasa olu luvo lungentla lokuba abalindi abathile babethi nabo babe moyamnye

nabazabalazeli benkululeko yomntu oMnyama Umzekelo kwingxelo eyathi yenziwa

nguRolihlahla Mandela evalelwe entolongweni wenza ibali elifana neli lichazwa nguJolobe kulo

mbongo UMandela uchaza ukuba bathi bevalelwe belele esiseleni ebusuku kwavakala umntu

ekhwaza engaphandle ebetha engomba ifestileni akahoya Kodwa wathi wakukhwaza igama

lakhe uNelson waphakama waya kuye kanti ngomnye wabalindi Kodwa lo yena

wayengoweBala Wayeqeshwe ngumbuso wocalucalucalo ukuba agade yena Rolihlahla

nabahlobo bakhe awaye ebanjwe nabo Waqhubeka wamazisa ngokwehlele inkosikazi yakhe

uWinnie othe waxabana walwa nomagosa ocalucalulo kuba bathi bafudusa umyeni wakhe bamsa

kwenye intolongo bengamxelelanga ukuba bamsa phi na kwaye oko kwamenza waphula

nemithetho awaye egwetyelwe yona naye kuqala

Lo mlindi akugqiba uncokola noMandela wamnika ukutya owayemphathele kona yayizonkana

ezifakwe izinongo ezimnandana zilungiswe kakuhle kamnandi kunye necuba awathi yena

walinika abahlobo bakhe kuba wathi akatshayi (Mandela 1994 17-18) Nalapha kulo mbongo

uJolobe udiza isenzo esikwanjalo Ubonisa ukuba amaqhawe angamathandazwe athe agqitha

203

ezinzimeni ngamanye amaxesha afumana inceba kubalindi abanovelwano Ukuba akunjalo

inceba ithi ibe kude ixele ithamsanqa afumane impathombi eqatseleyo macala onke Kwakhona

uJolobe ukwabonisa imizamo enzima athi amaqhawe enkululeko agqithe kuyo

Amazwi awakrole kulo mbongo athi ldquoIsifingordquo ldquokuyasardquo ldquongumso bomvurdquo abonakalisa ukuba

uJolobe ngokungathandabuzekiyo wayeqinisekile inkululeko izakufika kwaye uyibona

ingenakubuyela umva Wayesenza kanye njengokuba ikhuthaza inkolo kaMarx Ibeka elubala

ukuba abacinezelwa mabaphakame bawubhukuqe umbuso wabacinezeli NoJolobe wayesenza

loo mvuselelo ngokubhengeza izenzo zentlondi kumabanjwa omzabalazo asezintolongweni

nasekuhlaleni Esenza njalo nje ube engumntu ofundileyo ombaxa ngesimo nangokuphila

kwakhe (Kerr 1958157) Wasebenzisa amandla osiba lwakhe nolwazi awathi walufumana

kwizifundo zakhe zezopolitiko zaze zaxubana nezenkolo ukuchasa ingcinezelo yomntu

oMnyama Zonke ezi zifundo ziyabonakala kuncwadi lwakhe Zaba zizixhobo zokumnika ulwazi

olubanzi lokulwela impatho engcono yesizwe esiNtsundu Ngale mibongo yakhe yezezopolitiko

ukwafundisa uthando novelwano kubantu abacinezelweyo nabasezintolongweni ngenxa yezenzo

zokulwela intlalo engcono yabantu babo

443 Imbumba umbongo wezezopolitiko nobudlelwane bawo nobomi bukaJolobe

Kulo mbongo Imbumba uJolobe ukhangeleka okungathi uthildquoMayihle eyehlayo inyuke

enyukayo namhlardquo Ingathi wayesele efunge wamunca iintupha esithi ldquoMandithethe ngoku

ndinexesha ndiwugqithise umyalezo wam wothando nomsebenzi omhle kulutsha kuba ingomso

ayisililo elamrdquo Imbangi yokuba sitsho kukuqaphela ukuba kulo mbongo uJolobe uthetha

phandle engakhwelanga cingweni Ngokwemeko yexesha awayephila kulo ngawo lo mbongo

wayebeka ubomi bakhe esichengeni Indlela awubhale ngayo yayinokumenza avalelwe

entolongweni Wathetha ngqo ukuze kuve nosinkatshelayo isiXhosa esi ukuba uthini na

Kulo mbongo umoya wakhe uvuyiswa kukuphuma komkhosi wolutsha usinga edabini uthabatha

indawo yalo esizweni Kakade ngumsebenzi walo ukukhusela ilizwe lookhokho balo neenkosi

zalo Lulandela emkhondweni weenkosi ezinkulu zakwaNtu ezifana noHintsa owalwela eli lizwe

ekhusela abantu bakhe Ekugqibeleni wabanjwa wanqunyulwa intloko ngamaNgesi aya nayo

eNgilane Noxa kunjalo uvuyo lona lukho kuba phaya eMbhangcolo sisekho isikhumbuzo seli

thandazwe esakhiwa ukukhumbula ubomi bakhe nemisebenzi yakhe yobukhalipha nobuqhawe

Lo mbongo yeminye yemibongo engokuzabalaza kukaJolobe eyabangela ukuba abekwe elisweni

elibukhali ngabakwantsasana Ngenye imini kwafika izithunywa zombuso wocalucalulo

ezingamapolisa awodwa (special branch) Zamfikela esenkonzweni eshumayela Zangena

204

zingxamile ziphethe iincwadana neentsiba zokubhala Zifike zahlala phantsi zamamela

ngobunono zijonge ukuba yintoni na le azakuthi ayithethe echasa umbuso wocalucalulo

UVuyo enaba ngeli bali ubalise ukuba uyise waqhuba yena washumayela wangathi akakhange

ababone Watsho ngeyona ntshumayelo ichulumancisayo washumayela loo mini kwamdaka

iisali Baphela abo becuphi bezivala iincwadana ababeziphethe Bamamela udlwabevu

lwentshumayelo elabatsho babonakalisa ebusweni babo uchulumanco olusezintliziyweni zabo

kwanokuvuselelwa komoya wabo baphela behlaziyekile ldquobazalwa ngokutshardquo bahamba xa iza

kuphuma icawe bangathi bebelibele nokuba bebezokwenza ntoni na kakade (Vuyorsquos Journal

2013)

UJolobe ngalo mini wabonakalisa ubugokra Zange othuswe bubukho babo becuphi

Ebengabuthandi ubugwala Wade wabhala wathi kowabo kumaHlubi igwala belingathandwa tu

kangangokuba umlisela wakowabo wawuzikhuthaza ngokuthi kungcono umntu afele edabini

kunokokuba acinywe amahlo elukhukweni kuba ngokwenza oko igama lakhe liyakukhunjulwa

kumaqhawe esizwe athe asilwela asikhusela Ingxam yoku uyiva kulo mbongo ulandelayo

1Umlisela we-Afrika

2Umthinjana wesizwe

3Ulibo olumkhitha

4Abantwana bothuthu

5Balibanga ngezenzo

6 Ilizwe lokuzalwa

7Ookhala beli duli

8Amadela konwaba

9Afikelwa ngumbono

10Wenkululeko yomntu

11Kanye ngexesha lethu [ ugxiniso lwam]

Kulo mbongo ukhuphe iinzulu zembilini zovakelelo lwakhe ngokwenza inkuthazo kumlisela

nomthinjana wolutsha lwama-Afrika uJolobe awubona ufana nomkhontomkhonto wesizwe

amajoni esizwe Uyaluvuselela lusinge edabini Lulwele luthimbe inkululeko yelizwe lalo Ude

kumqolo-3 ancome nebala lwalo elimnyama esithi ldquoUlibo olumkhithardquo[ugxininiso lwam]

Uvakalisa ukuba lulutsha olunebala elihle elimnyama olungamadela-kufa Uyaluvuselela

elubonisa ngokuphandle ukuba inkululeko le ilibango lalo lokuzalwa kwilizwe lookhokho balo

Kumqolo-11 uJolobe xa esithildquoKanye ngexesha lethurdquoukuchaza ngokuthe gca engankwalambisi

ukuba kolu lutsha abhekisa kulo uyazibandakanyaYiloo nto kumbongo

Osemboniselwenikumqolo wesine esithi ldquoNgumsobomvurdquo alekele kowesibhozo ngelithi

ldquoIyathambrsquo iAfrikardquo Ubhala ekhuthaza ulutsha kumbongoImbumba ukuba lulwele inkululeko

205

abe yena eyiva inimba yokuzalwa kwayo Uyimbongi eyimboni ebhala igcobile inovuyo

isenziwa kuko okuhle akubonayo kusiza kusondela

Esi siprofetho sokukhululeka komzi oNtsundu kungekudala ungena nzulu kuso kule miqolo

ilandelayo

Okwalanywe lulutsha

Akusayi kucima

Ngumlilo ethanjeni

Ophemba intliziyo

Ivuthe ngeAfrika

UJolobe kulo mbongo ubona inkululeko (Okwalanywe lulutsha) isiza nokuba kumnyama entla

(Akusayi kucima) kuba imikhosi ngemikhosi yamajoni okulwa alulutsha ayisayi kubuya mva

iqalile nje (Ngumlilo ethanjeni) Iyakumatsha iqhubele phambili ukulibanga ilizwe lalo

(Ophemba intliziyo-Ivuthe ngeAfrika) Urhulumente wocalucalulo lwabantu abaMnyama

akanakuze abe nako ukulunqanda ulutsha luqalile nje Luyakulwa loyise luyiphakamisele

phezulu ibhanile yoloyiso

Kwesi sicatshulwa sisentla apha sibona uJolobe oyimbongi eyimboni ekwalijoni nekhalipha

lemfazwe elifuze amakhalipha eenkosi zemvelo zakowabo ooMahlaphahlapha nabaphathi-

mikhosi abangooNtlabane abenze abalinganiswa kwinoveli Elundini loThukela

UJolobe naye uliqhawe lembongi elazimisele ukuyilwa ingcinezelo ngosiba lwayo Kolo

mbongo ubehlaba umkhosi evuselela ukuliwa kocalucalulo ngenxa yebala Amagwala ebexolele

ukwamkela ukucinezelwa ngenxa yokuba nentaka uwangxolisile Amadoda abe enentandabuzo

akabanga nakusinda ngenxa yamandla entetho yale mbongi Apha utsho ngengoma yokomeleza

umkhosi ophuma usiya emfazweni Lo mbongo wafana negwatyu Intlabamkhosi nobukhalipha

yindlela akhuliswe ngayo kwinkcubeko yakowabo ngemfundiso ethi ldquoIndoda libhubesi lona

lifa liqwengardquo (20089) Le ntetho iye yamhlupheza uJolobe ebomini bakhe Wayiqonda ukuba

iyinyaniso kuba ngokwenkolo yamaHlubi indoda ingumkhuseli wosapho lwayo nesizwe sayo

kwaye iyabongwa indoda efele dabini lude usapho lwayo luphiwe neenkomo kwaye indoda

eligwala kumaHlubi ilihlazo elingafunwa nokubonwa (Jolobe 200819761695-96)

NakumaXhosa kunjalo Nankuya uMqhayi kumbongo wakhe ldquoUMendirdquo (Mqhayi 1943 Jolobe

197481) ebonga amadoda awathi azinikela edabini aphuma aya emfazweni ayakukhusela

ilizwe lawo i-Afrika

Kanti noJolobe kuGerard (197174) ulungqinele uluvo lukaMqhayi umhlobo wakhe Naye

uJolobe uthe wawabonga loo madelakufa kumbongo wakhe othi ldquoUkuwa kwamagorha eMantla

206

eAfrikardquo (Jolobe 197481-85) Ukhankanya ukuba ukuphuma kwendoda isiyakulwa imela

isizwe sayo sisigaba esikhulu eso esinika udumo kubomi bobudoda (Jolobe 197481) UJolobe

kumavo awabhalileyo inkolo yakhe uyicacisile gca ukholelwa ekubeni umntu akazalelwanga

usapho lwakhe lodwa kuphela uzalelwe nokuba abeluncedo nakwisizwe sakhe naso siphiliswe

ngaye (194083) Uthethe watsho waquka kwanabadungudelisayo beluva ubizo Ubangxolisile

Wabanika isiprofetho esisiyalo nesilumkiso Wabazisa ukuba abasayi kuze bonwabe bebona

isizwe sabo sitshabalala ngenxa yokuba besinyathela isazela kwanokuxhasa kwabo ucalucalulo

Ngeso sizathu ukhuthaze amadoda aphethwe yingevane nafuna ukuba ngoodukrsquoengceni ngenxa

yokulawulwa yintandabuzo ukuba nawo aqine eme ayilwele inkululeko yomzi oNtsundu

Uwafunze edabini wenjenje

Ungawakha umkhanyo

Umxhelo wokugweba

Sohlala isizungu

SikaJona umthunywa

Owafulathela ubizo

UJolobe uyawabonga amadodana aphumayo wanga uwabona ngeliso lenyama ematsha ejonge

edabini Uyawanqula ewabulela ewabonga ngamazwi othando esithi

Kulindelwe izenzo

Kubathandi besizwe

Huntshu Mafa-nankosi

Huntshu Mbumba yoLutsha

Ngenene ubhalile uJolobe apha Ngokwenkcubeko nentetho evakalayo emaXhoseni kungathiwa

uwasusile amaphepha lo mbongo uvusa nehlombe kumfundi olithandazwe Ukuba wayethe

wawenza phambi kwezihlwelwe zabantu ekhomba la madodana aphuma umkhosi abafazi

ngebabengabanga nakuzibamba ngebakhala abanye baqhwaba izandla bambi bayiyizela

behlahlamba bephosa namabhayi phantsi luvuyo bengakwazi ukuzibamba (Jolobe 200836)

Ngokuqinisekileyo wathi wakupapashwa kumaphephandaba Umthunywa noUmthetheli

amatshantliziyo omzabalazo angumthinjana nomlisela weAfrika akuwufunda atsho afumana

amandla nokuzithemba kuba uJolobe ebaxelele ngokucacileyo ukuba benza okusesikweni

ngokukhusela nangokulilwela ilizwe labo nenkululeko yabo kanti nawo amadolo agevezelayo

atsho aqiniswa ngamazwi okhalipho lukaJolobe Apha kuzaliseka intetho ethi ldquointsimbi ilolwa

yenye intsimbirdquo

UJolobe ithandazwe nekroti ebenako ukudala amanye amakroti ngelizwi lakhe Nokumkani

uSolomoni uthi ilizwi linamandla okudala (Nelson 2003) Nalapha kulo mbongo uJolobe wenza

207

kakuhle uthetha njengekhankatha lolutsha Ngokwenza oko wabeka nobakhe ubomi bakhe

esichengeni Wayenokutshutshiswa agwetyelwe ukungcatsha umbuso phantsi kwemithetho

yorhulumente wocalucalulo

Ukubhala ngesiXhosa kube sesinye isixhobo asisebenzise kunene ukulwa ingcinezelo yomntu

oMnyama kuba asingabo bonke abantu abalwaziyo ulwimi lwesiXhosa Ube nokukwazi

ukulusebenzisa olu lwimi ekupapasheni iintlondi zombuso wocalucalulo Namaphephandaba la

Umthetheli neMvo zabantsundu uwasebenzisile Ngoko ke ngolu lwimi ulumkise wafundisa

umzi oNtsundu ngezinto eziyingozi nezibalulekileyo kuwo Yena abone kufanele ukuba uzazi

ngexesha abe ephila kulo Esenza oku ufune ukuba nabo babebenekhwele lobuzwe Utshilo

nakwincwadi yakhe Amavo ukuba yinto entle ukuba umntu abenekhwele kwanokuzidla

ngobuzwe bakhe nangelizwe lakhe kodwa oko kungenzelwa ekujongeleni phantsi ezinye izizwe

okanye abanye abantu (194026)

Singabuya sibalule elokuba uJolobe ubeyimbongi elikroti nelithandazwe kwanomlweli

wenkululeko yomntu oNtsundu Ezi zimo azimenzanga waphuma kubizo lwakhe lokuba

ngumfundisi weliZwi Zonke izipho zakhe zamsebenzela Kulo mbongo wakhe usebenzise

ubungqondi nobulumko bakhe ngendlela ehambisana nengcingane kaOrr ebizwa ngokuba

yintsebenziswanotekisi (intertextuality) esiyichazileyo sayicacisa kwisahluko sokuqala salo

mqulu Umzekelo wayo kulo mbongo kukuthi uJolobe azekelise ngomfo uJona oseBhayibhileni

xa esithi

Sohlala isizungu

SikaJona umthunywa

Owafulathela ubizo

UJona wathunywa nguThixo ukuba aye kuthetha nabantu abaza kubhujiswa ngenxa yokungeva

nokreqa kwabo kuMdali wabo Yena wala wabaleka akuqiqa ngentlalo yobubi obabusenzeka

eNineva waza wafumana isohlwayo esikhulu awathi akabinako ukusilibala wade wabhala ngaso

Kungoko ke esi sicatshulwa siyitsho itshintshe ithoni yombongo ithande ukuba

yeyomfundisilizwi oyala abantu ukuba bathathe indlela yobulumko Yena uJolobe uyenza le nto

ekwiqonga lezezopolitiko noxa ebonga nje Ngale thoni yobufundisi ungxolisa abantu abala

ukulilwela ilizwe labo kuba bebonisa intandabuzo njengoJona ukuba abasokuze bonwabe Xa

esenjenje uJolobe uvelisa ubumbolombili bakhe kuba kuye ubufundisi bebungumtya nethunga

nokuba ngumlweli wenkululeko yabantu abaNtsundu

Elokugqiba le mibongo yenkululeko ikhankanywe apha ngentla ithe yaba zizixhobo negalelo

likaJolobe lokulwela inkululeko yakhe neyesizwe sakhe esiNtsundu Kwakhona le mibongo

yakhe iphumelele ekudandalaziseni iimeko zentlalo zamathunzi obomi alusizi entshutshiso

208

kumbuso wokucalula abantu abaMnyama Amathunzi okuphathwa kakubi kwabantu

abaMnyama emisebenzini efana neyokuphangela ezifama nasemigodini kumbongo Ukwenziwa

komkhonzi Kanti nakumbongo womfo othungwe umlomo nohluthwe ilungelo lakhe lenkululeko

lokuthetha ngokukhululekileyo nelokuya apho afuna ukuyakhona

UJolobe ngumfuziselo womfundisi Ngumfundisi wokholo oluhamba nezenzo zemisebenzi

emihle Usifundile isiBhalo wathathela kuye izenzo zobukroti ezikumabali aso Usithandile

wasamkela isimo sikaDavide sobuqhawe nobuthandazwe Wabulala uGoliyathi ekhupha isizwe

sakhe kwingcinezelo yamaFilistiya Wasithabatha nesikaMosisi sokukhulula amaSirayeli

ebukhobokeni kwisandla sikaFaro eJiphethe Naye uJolobe wabangumzabalazi okhulula abantu

abaMnyama njengoko kuchaziwe kwacaciswa entla apha Ebe liqhawe negorha elingenadyudyu

Wafunda nokuzibetha iintonga ngexesha engumalusi njengoDavide emaphandleni Kwaye

uzichaze ngokwakhe ukuba waye enamandla Ukhankanya ukuba umfo othile wamcaphukisa

emazi ukuba unamandla walucela uxolo babuya baxolelana (Jolobe 197131) amaXhosa athi

nawo ldquoUmntu yinkosi ukuzazirdquo

Lo mbongo usentla apha ngokwawo uthe wabubonakalisa ubudlelwane phakathi koncwadi

lukaJolobe nobomi bakhe Ludulisa iimvakalelo zakhe iingcinga zakhe neminqweno yakhe

ngesizwe sakowabo asinqwenelela inkqubelaphambili nempumelelo Kuloko ngexesha ebephila

ngalo lengcinezelo ebeyibukula engafuni isizwe sakhe siyamkele kuba ibisenzelwa babe sisizwe

esisidodo esingehambeli ndawo Kungenxa yezi zizathu zingentla athe wabubeka ubomi bakhe

naye esichengeni walilwela ilizwe loMzantsi Afrika naye apha ngalo mbongo kuba

wayenokuvalelwa ngezi mbono zakhe azazise ngokuthe gca zichase umbuso wocalucalulo

obulawula ngexesha lakhe

Xasi siqukumbela singalubethelela uluvo lokuba isithako sezembali nobunzululwazi mlando xa

sisetyenziswa kwimethodi ekhwalitheyithivi siluncedo olukhulu ekuboniseni ubukho

bukaJolobe kuncwadi lwakhe alubhalileyo Uphicotho loncwadi lukaJolobe kule mihlathi isentla

lube yimpumelelo ngenxa yokusetyenziswa kwesi sithako kule methodi Lutsho yacaca

intsingiselo ekwiimbalo zikaJolobe ebezixovulwa kulo mhlathi

45 Imibongo engenkolo nobudlelwane bayo nobomi bukaJolobe

Le mibongo kaJolobe ilandelayo ingenkolo yakhe yobuKristu Idiza kwanobudlelwane bakhe

noThixo wakhe Noko kunjalo kodwa ithe yaquka ikakhulu kwaneemeko zezopolitiko zoMzantsi

209

Afrika omdala Kule mibongo uye wabhala nemithandazo yakhe ebonakalisa ukukhathazeka

ecela amandla kaThixo angenelele alwele umntu oMnyama kubabandezeli bakhe ukuze

inkululeko yakhe ikhawuleze ifike Eminye imibongo yeneemfundiso zokuphelisa

ucalucalulwano ngokobuhlelo bamaKrestu Yena waphilelela ukukhuthaza umanyano okanye

ubumbano nokuphakanyiswa kwesidima sabantu ngokufanayo

451 Akukho hlelo apho

Lo mbongo ldquoAkukho hlelo aphordquo (197464 usesinye sezixhobo zakhe sokulwa umoya

wocalucalulwano olugquba phakathi kwamabandla obuKrestu Ukhuza enqanda lo moya kwesi

sicatshulwa silandelayo

Nanko kugaleleka owoMkhosi (umtu) woSindiso

Nayrsquo enxibe ezimnyama

Eqhoboshe ibhatyi yakhe

Yayakuthi ga entanyeni

Ethwele umnqwazi

Obungathi yikepusi

Ebeleke igubrsquoemhlana

Watsho ewela emsingeni

Othe wakhulula intambo

Lemkrsquoigubu lehlrsquoumlambo

Nawrsquoumoya wawuthatha

Loo mnqwazana Akubanga

thuba lide naloo bhatyi

Yakhululeka yathi shwakahellip

Akubangakho

Nasithunywa sambuzayo

Ngaloo mnqwazi naloo bhatyi

Nangegubu elo lakhe (197464)

UJolobe ubonisa iiyantluko zangaphandle eziphathekayo phakathi kwamabandla athi amakholwa

acalucalulane ngazo noxa enqula iNkosi enye Ezi zinto zezi umqwazi (umqolo wesihlanu-

noweshumi elinesibini) ikepusi (umqolo wesithandathu)ibhatyi (umqolo wesithathuoweshumi

elinesithathu noweshumi elinesixhenxe) negubu (umqolo wesixhenxeweshumiweshumi

elinesithathu nowamashumi amabini anesine) Ezi zinto azingenisi mntu ezulwini Azibuzwa

nokubuzwa ezulwini xa umntu efika apho (imiqolo ye-18 nowe-19) Azinanto yokwenza

nobungcwele bomntu Izambatho neminqamlezo abantu abathi bayijingise ayibalulekanga

kangako Okubalulekileyo sisimo esifanelekileyo sokuba ngumzekelo wokuzama ukulinganisa

iNkosi abayilandelayo benyanisile Makungacalucalulwani ngamakholwa ngenxa yeendlela

abathi bayikhonze okanye bayinqule ngayo iNkosi yabo Kwakhona kulo mbongo ubonisa ukuba

bonke abantu baxabisekile bayafana phambi kwayo Lo mcabango wakhe wawungqina kuba

ngexesha lomhlalaphantsi wakhe ehlala eMthatha

210

Ngaphambili kwesi sifundo sophando kukhe kwakhankanywa ukuba ngenye imini uJolobe waba

nothando lokuba ayokuba nobudlelwane namanye amaKristu Waza waya kwinkonzo iBaptizi

ekufutshane nomzi wakhe kuba eyakhe inkonzo ikude apho Akazange aziphakamisa wangena

kwelo bandla wayo kuhlala emva Basuka abaphathi belo hlelo bavuya kakhulu bakuhanjelwa

ngumntu ongaka ukuba mkhulu onguJolobe bazibona besikelelekile

Esi senzo sihambisana nalo mbongo Akukho hlelo apho kuba uJolobe wathi wazibona eyinto

enye nabo eBaptizi kuba aba bazalwana bebenqula le Nkosi naye ayithandayo nayikhonzayo

Kanti akuphelelanga apho uJolobe uye umsebenzi wakhe womngcwabo wenzelwa ecaweni

enkulu eMthatha ekuthiwa yi-Anglican Cathedral Church akabe ebiza inkonzo yakhe athe

wayikhokela iminyaka ngeminyaka Onke amaKristu athi ahlangana apho kunye nala wenkonzo

abe engumkhokeli wayo apha eBhayi (Vuyorsquos Journal 2013) Esi senzo senziwa nguJolobe naxa

engasekhoyo nje sithe sawuzukisa lo mbongo ngendlela ephezulu kuba uthe wakuphila athe

wakubhala kanye ebomini bakhe benene wakungqina nasebantwini ukuba ngenene ldquoAkukho

hlelo aphordquo

Kwakhona isiganeko esikhulu esathi samehlela uJolobe ebutsheni bakhe sabutshintsha ubomi

bakhe Saba kukushiywa nguLennox umkhuluwa wakhe owaye emthanda Naye waye

engumfundisi kwanotitshala ULennox wemka nomlambo xa wayesiya kufeza idinga lokuya

kushumayela ngaphesheya kwawo Wazama ukuwela umlambo kanti namhla akawuqondanga

ukuba uzalise kakhulu Kwatyhileka engqondweni kaJJRJolobe ukuba umlambo ufana nesango

lokuya kungena kubomi obungunaphakade ngokwenkolo yobuKristu

Ngoko ke kucaca ukuba wawabona amaza omlambo enamandla ebonakala efana nezikhephe

ezithi zimnceda umntu awelele ngaphaya komlambo Nawo ke amaza omlambo kwangokunjalo

athe angabakhaphi babantu kulo mbongo bayakufika kumzi omkhulu-ibhotwe elikhulu leNkosi

yeenkosi apho zifika khona zisulwe khona iinyembezi namaxhala abantu abebenawo Athi

shwaka kanye njengokwenzeka kulo mbongo Umzekelo abantu babonwe ngaphesheya

komlambo emva kokuba umsinga ubawelisile Babonwa sebevuya beyinto enye ebumbeneyo

kungekho zingxaki namithwalo ababebesinda-sindeka yiyo ngexesha bebesaphila emhlabeni

ngokwenkolo yobuKristu ekrolwe yazotywa nguJolobe ngosiba lwakhe kulo mbongo othi

ldquoAkukho hlelo aphordquo

Esi sityhilelo singentla apha uJolobe usibonise wasizoba ngokuyolisayo ngokusebenzisa isimbo

sedrama etsala umdla womfundi ngamandla kuwo wonke lo mbongo Esi simo sakhe sokubhala

usiqaqambise ngesigama esiqulathe iingcinga ezinzulu zikaJolobe malunga nobuKrestu ezimi

olu hlobo umlambo uwubonise wayindawo apho abantu bafika bakhulule khona uze umlambo

211

ngamanzi awo uthi ubancede ubahlambe bacoceke bahlaziyeke babebatsha Kwakhona lo

mlambo kulo mbongo wenza okothusayo kumakholwa angena kuwo Uthatha izambatho

namagubu neminqamlezo azilahle kude Emva koko umwelise umntu aye ngaphesheya apho

kulinganwayo khona

UJolobe kulo mbongo usibonisa nenkolo yakhe yokuba lukhona uvuko labafileyo kwanokuba

abafi abafe bekholelwa kwiNkosi ayikhonzayo ukholelwa ukuba baya kuvuka Oku

kusikhumnbuza mhla unina walishiya eli UJolobe wathetha naye engasekho kweli gada esithi

uzakuhlangana nonyana wakhe othe ldquowagonwardquo kumlambo iTswirika Nalapha uJolobe uthetha

ngothando Uthe iliza lamgona Iliza walimntwisa walinika isidima somntu onothando Ukugona

sisenzo sothando oko kukuthi ube ngothandiweyo Lamkhulula idyasi zakhe ukuze angene

angasindwa kobu bomi butsha angena kubo Ngoko yiyo loo nto apha kulo mbongo wakhe

bonke abantu abaphethe iimfumba zamatikiti ecawa amaculo iminqamlezo iikepusi iintambo

amagubu needyasi zisuka ezo zinto zilahlwe kude kuba kufuneka bangeniswe becocekile

beziinzwakazi neenzwana ezikhululekileyo ezingenazibophelelo ezingapheliyo

UVuyo naye uyibalisile imbali engotatomkhulu wakhe owaye engumkhuluwa kayise uJolobe

owathi wonganyelwa ngumsinga ezama ukuwela esiya ngaphesheya komlambo ukuya kufeza

idinga nenkonzo ngaphesheya komlambo Yaba yimini yokugqityeliswa kwakhe esaphila

lusapho lwakhe Abantu baqondiswa yidyasi yakhe bakuyibona idada phezu kwamanzi

omlambo Le mbali ingqinwa nanguBen Mahlasela (19733)

UFreud kuRyan (2007) kwingcingane yakhe uthi abantu banengqondo eleleyo apho zigcinwa

khona izinto ezithe zenzeka ezibuchukumisileyo ubomi babo ngamanya amaxesha zibadale

ubuhlungu Ezi zinto ziselugcinweni zithi kamva zenziwe zibe njengamaphupha Le ngcingane

yenza sikutolike okwamehlelayo uJolobe ukuba inokuba kamva kweza kwakhona kuye

njengamaphupha Indlela awasweleka ngayo umkhuluwa wakhe yahlala ihleli waza wamana

ezithuthuzela ngemizekelo emininzi ekhoyo kwisiBhalo nakumaculo amaKristu ethethe ngokuba

umntu xa esiya kubomi obungumnaphakade uthi awele umlambo Ngoko ke kuye umlambo lo

ukwaluphawu okanye isimboli yesango okanye ucango lokuwelela ngaphaya kobu bomi kobo

obunganaphakade

Esi sehlo kubonakala ukuba sahlala simchukumisa siphila emoyeni wakhe Wahlala ecamngca

ngaso efuna intsingiselo yaso kuba umfo wabo naye waye engumfundisi ongumKristu njengaye

Wathi wakusifumana isityhilelo wawufumana umqondiso weziganeko zabantu ngabantu abawela

umlambo bexhabashile kodwa ingxaki yabo xa bebonke babekhathazekile benemibuzo yokuba

212

bangawela njani na besindwa yimithwalo nje UJolobe kucaca ukuba wathi waneliswa

sisityhilelo semibono ephupheni wacaciselwa nakwingqiqo yangqondo yakhe

Waqonda ukuba makabhalele umzi oNtsundu nawo uzuze kwisityhilelo asifundileyo ukuba

izinto zonqulo nengxabano zakungafani kwamahlelo kwanokujongelana phantsi nokucalu-

calulana kwamakholwa ngenxa yeyantlukwano kunqulo lweNkosi enye akubalulekanga

okubalulekileyo yintlonelwane nothando nokwazi ukuba ldquobangabantu abanyerdquo Kufuneka bonke

belandele umzekelo weNkosi yawo onke amaKristu UJolobe uqonde ukuba makawacacisele

amaKristu ukuba kwikomkhulu eliphezulu akufunwa bunewunewu nazinto ezingaluncedo

ukungena kwibhotwe leZulu leNkosi uYesu Okubalulekileyo kukuba bambathe ubulungisa

beNkosi uYesu

Kulo mbongo isigama asichongileyo uJolobe sinamandla atsalayo Enza umntu awufunde lo

mbonbo ngenxa yokusetyenziswa kolwimi loqobo olunambithekayo nalunonge ngolwimi

lwezafobe nezagwelo zokuthetha ezivakala kamnandi endlebeni yomfundi Umzekelo

imifanekiso-ngqondweni yeliso eliqela kulo mbongo idala ukuhleka ngendlela uJolobe awuzobe

ngawo umfanekiso womntu oqhoboshe ibhatyi obeleke igubu onxibe umnqwazi Zonke ezi

zinto zibonisa uburharha bombhali nokonwabisa Imifanekiso ndash ntelekelelo yentshukumo nayo

nayo idala isiyolisi Idale isimbo sedrama apho izinto zibonwayo ngeliso ziqhubeka zisenzeka

Nayo yongeza uvuyo kulo mbongo Umzekelo kanti ukumka kwegubu namanzi kwanekepusi

nako kutsale umdla womfundi nokuhleka okubonisa uburharha bombhali uJolobe

Lo mbongo wale mbongi uyeminye yemibongo ethe yagqwesa phakathi kwathe wayibhala

Ubaluleke kakhulu nakwimibongo engenkolo yobuKristu kwaye ngawo uJolobe uthe wazitsala

iingcinga zabantu bale nkolo zatsho zacinga kaninizi Zafumana iimfundiso ezinkulu

nezityhilelo athe waxwayiswa ngazo abantu uMfundisi nembongi uJolobe

Kwakhona ngalo mbongo uthe wadiliza iindonga ebezithe zinzi phakathi kwamabandla

namanye naphakathi kwabazalwane nabanye abazalwane kuba naye ngokwakhe

nasekuhambeni kwakhe emhlabeni washiya eyiphilile imfundiso yesityhilelo awasityhilelwayo

Kuhle ukuyithetha into yokuba uJolobe unduluke eyifundisile indlela eyiyo neyenene Uthe

ngokukhalimela ucalucululo emabandleni kwatsho kwabakho ukuhlonelana kwamabandla

nakoomabonakude kwiinkqubo zooRebecca Malophe kuba amaKristu ayasebenzisana

nakwimiculo Akukho kujongelana phantsi ngazambatho nazinkqubo zokunqula Namhlanje

kubonakala uMzantsi Afrika omtsha wamakholwa azamayo ukuphila inkolo enye yobuKristu

apho kubonakala intlonelwano nenkuthazo nobunye bamabandla ngenxa yegalelo likaJolobe

ekuphuhlisweni ngokutsha kwenkolo yobuKristu ngokubonisa kwakhe indlela ekufanele ukuba

213

ahambe ngayo apha ekuhlaleni Kungoko nabanina angabona ukuba likhulu igalelo likaJolobe

nakwiinkalo zobuKristu kwanjengokuba lilikhulu igalelo lakhe kwezezopolitiko

kwanezemfundo Le mbongi yenze umsebenzi omhle wokuba ngukhala wesizwe esiNtsundu

ngokusikhokelela empumelelweni yoqobo singalambathi nganto kwezasekuhlaleni

nasekutyetyisweni kwezasemphefumlweni

452 Ikholwa

UJolobe uwubhale lombongo ukubonisa ukuba kwakungelulanga ukusabela ubizo lwakhe lokuba

nguNyawo-ntle Uchaza ubunzima bokuthwala umnqamlezo kufuneka unyamezele usenziwa

izinto ezibuhlungu ngabanye abantu ezinjengendelelo ngamanye amaxesha athi umntu ezama

ukuhamba indlela yobuKristu afumane ukulingwa nokunyeliswa ade umntu abeyinto

yokuhlekisa kude kufuneke anikele nangesinye isidlele akubethwa kwesinye Konke oku

kuthethe ukuba kufuneka ubani anyamezele iintshutshiso eziyinxenye yemigomo namaxethuka

obomi bakhe Into eyayibonakala inzima kuJolobe Kumbongo ldquoIkholwardquo (Jolobe 197137)

uthetha ngobu bunzima esenjenje ukwenza

Ndakha ndayekela ndoniwe litshivela

Ukusuka loo mini lahlala lilumkile

Lizithiba ngohloni liwazi amandla am

Sekhe ndasukelana kwiinkundla zakowethu

Sibambene nothile bavutha ubutshaba

Ukususela loo mini sathetha ngobuhlobo

Elowo ethembisa ukuncama okuthile

Yadaleka imvano ngokubethwa buhlungu

Kwesi sicatshulwa uJolobe ubika iimbilini zakhe njengekholwa Uzoba iinzima azifumana kule

hambo yenkolo yobuKristu Isigama nezafobe azisebenzisayo sibanga umdla sichukumisa

neengcinga Woniwa litshivela kodwa akaphindezela (umqolo wokuqala) ebonisa ubuKrestu

obunothando olungenampindezelo Wathi noko ezazi ukuba unamandla okuloyisa wasuka

wayekela kuba ngokwenkolo yobuKrestu wayesithi uyavavanywa Ubona indlela yokuphila

ngobuKrestu inzima kufuneka umntu athembele kuThixo kuphele hayi ukuthembela kwawakhe

amandla kuphela

UJolobe ubonakalisa apha ukuzazi isiphiwo sakhe kwanesimo sendalo yakhe ukusukela

ebutsheni bakhe umzekelo ebetha iintonga kubonakala ukuba kwakungekho mntu umelana

naye Kodwa waloyisa utshaba ngokubonisa uthando (Ukususela loo mini sathetha ngobuhlobo)

Waphetha esoyisa ngokunikezela esinye isidlele (Yadaleka imvano ngokubethwa buhlungu) Oku

kubonise ukuba akululanga ukuyigcina imithetho elishumi ngawakho amandla Kufuneka ucele

214

iNkosi ikuncede ukwazi ukunyuka amaqhina ale ndlela ngamandla ayo kuba yena ngawakhe

amandla akanako ukukwazi tu ukulingena iZulu Isizathu esinye esiyingxaki kukuba akakwazi

ukumelena nomntu ofika angabonisi mbeko umzekelo umntu onesigezo okanye odelelayo kuba

yena uyakwazi ukuzilwela akakwazi ngoko ukumelane nomthetho omxelela ukuba makavume

umntu ambethe esidleleni amyeke angenzi nto ngaloo nto inzima loo nto kuye Kwakhona

akanako ukukwazi ukuyeka abantu baxhaphaze usapho lwakhe kuba yimfanelo yakhe ukuba

abengumkhuseli walo

UJolobe apha uthetha inyaniso kuba akakwazanga ukungabalweli abantu besizwe sakhe

esiNtsundu sixhatshazwe kabuhlungu nangurhulumente wabaMhlophe wocalucalulo ngexesha

abe ephila kulo wenze into ngalo nto Wabalwela wanika inkxaso kwimibutho elwela inkululeko

yomntu omnyama

Ngalo mbongo uJolobe athe waphalaza izikhwazilima zakhe neengxaki zakhe kwindlela yenkolo

yobuKristu Uthe womeleza namanye amakholwa ukuba anganikezeli ayilahle inkolo yawo

ngenxa yezilingo ezithi zime endleleni zizama ukubakhupha endleleni yabo nakwinkolo yabo

abathe bazikhethela yona ngokunokwabo nelilungelo labo kwihambo yabo yobomi babo

Ukhuthaza ukuba bazame nokuba kunzima bathi chu bangululahli ukholo lwabo nethemba labo

bacele amandla eNkosini njengokuba naye wenza njalo wacela amandla oncedo lwayo

453 Makubekho ukukhanya

Kulo mbongo ldquoMakubekho ukukhanyardquo (197430) imbongi ibone ukuba izisebenzise zonke

izixhobo zayo zokulwa impathombi nokucinezelwa kwabantu abaMnyama Ngoku iqonde ukuba

makhe isebenzise isikrweqe esingumthandazo icele koPhezukonke emnqulayo UJolobe

wakhuliswa ngomthandazo ngabazali bakhe Waphela ewazi amandla omthandazo nokusebenza

kwawo ukuwisa iindonga neentaba eziziyimiqobo kubomi babantu Olu luvo luxhaswa

nguJolobe kumbongo wakhe othi ldquoGquma barhwaqela indlovu enomxhakardquo (1936) apho

adandalazisa iziganeko eziliqela apho iNkosi yakhe ayichaza njengenawo ldquoonkerdquo amandla

Ucalucalulo lwabantu abaMnyama walilwa ngemithandazo noxa nje wayesebenzisa usiba

lwakhe KuThixo ucele amandla angaphezu kwawabantu Ucele noncedo lukaSomandla

aphakame awukhulule umzi oNtsundu iAfrika iphela Ngamandla aKhe oyise ingcinezelo

yoburhulumente wocalucalulo lwenkohlakalo UJolobe ube elikholwa elikholelwa ukuba

undonakele kufuneka uliwe ngandlela zonke nomthandazo uqhubeka ungayekwa (1940116)

kuba engawathandabuzi amandla akhoyo kuwo

215

Kulo mbongo unika indanduluko ethildquoMakubekho ukukhanyardquo Uqhuba ekhalimelaldquo isithoko-

thokordquo sobumnyama Moya oyiNgcwele asifunqule siduduleke siyokuwela kude ukuze kuvele

ilizwe elitsha nalapha eMzantsi Afrika

Ubonakala uJolobe ekruqukile bubumnyama obucinezelayo Ngoku ubhenela nakumandla

angaphaya kwawabantu Ukholelwa kumandla anamandla angaphezu kwawabantu Oku

ukukrola ngolu hlobo

1Sithokothokondinrsquoesibumnyama

Oko wawuneke loo maphiko akho

Kumanzi enzonzobilrsquoenjalo

Babungabonwarsquoubuhle bezwe ncam

2 Wada ezinzulwini uMoya wafukama

Waza wathrsquouYise ldquoMakubekhrsquoukukhanyardquo

Isikhuselo sakrazuka apho

Le ndalrsquointle yaphandla amehlo

3 Nakubumnyamrsquoobugubungelayo

Njengokubrsquoilizwe mgama lihambela

UkubrsquouMoya ngokufukamileyo

4 Nakuwe Mninikwazi kwakholeka

Ukuba ukukhanya makubekho

Akuyi kutyhileka mazwe matsha na[ugxininiso lwam]

UJolobe usebenzisa isigama nolwimi lwezafobe ezichukumisa iimvakalelo zosizi Usebenzisa

nomelo olutsala umdla womfundi Luchukumisa ingqondo yomfundi atsho acinge ukuba

imbongi izama ukuthini na ngezi simboli okanye olu melo olunamandla Umzekelo

isithokothoko silumelo lobubi nenkohlakalo (Heese noLawton 1988 Pretorious 1989) ehamba

neendidi ngeendidi zempathombi yabantu abaNtsundu ezenziwa ngurhulumente wocalucalulo

Kanti ldquoukukhanyardquo kulumelo lwethemba inkqubelaphambili inkululeko novuyo

kwanempumelelo Ezi zafobe zinamandla zichukumisa imizwa neemvakelelo zovelwano nosizi

eyayiluva imbongi ingonwabanga kukungaphetheki kakuhle kwanabantu bakowayo isizwe

esiMnyama

Elokugqiba uJolobe uthe wangukhala ldquononogadardquo wabacinezelekileyo akahlala athi tu

angenzinto ngalo nto Nalaphe kulo mbongo ulwa ngenye indlela ldquouyathandazardquo uthandazela

isizwe kwanaye ukuze ukwazi nokubanika ithemba abantu omeleza nokholo lwabo Ngale ndlela

uzame kwanokuba banganikezeli bayikhalale iNkosi ngenxa yokubandezeleka kwabo kuba

ibingumsebenzi wakhe ukuzomeleza iigusha zakhe Kuyezeka ukuba kulindelekile ukuba

umalusi weegusha njengokuba waye enguye eseyinkwenkwana ezonzakeleyo nezibuthathaka

216

azame ukuzibopha kuba ezithanda iigusha anikwa ilungelo lokuzinanakelela Nalapha kulo

mbongo uJolobe ubonisa ukuba uyazikhathelalela abonise ukuba uyabathandazela ethandazela

nesizwe esiNtsundu ukuba ukukhankanya okuyinkululeko kufike kuvele inguqulelo ezintle

kwanamazwe amatsha enomgaqo siseko omtsha ophakamisa isidima esilinganayo sabantu bonke

kanje njengokwenzekileyo kurhulumente omtsha womtsha woMzantsi kule mihla sikuyo

Intombi kaJolobe uVuyo ithi uyise wayengathandazi nje waye ethetha noThixo Oko kukuthi

waye esazana naye enobudlelwane naye Kungoko imithandazo yakhe yokholo esekelwe

kumandla eNkosi yakhe yaphendulwa ngokugqithisileyo Kwaye isizukulwana sakhe kunye

nomzi oNtsundu ngokubanzi uxhamla iimpendulo zemithandazo yakhe kunye namanye

amakholwa awaye ethandaza ngexesha lakhe UJolobe waye ekholelwa bubukho bukaThixo

oyiphendulayo imithandazo xa abantu becela bezingisile bemthemba Waziva izingqi

zokugaleleka kwayo inkululeko ngo1976 ngelixa logwayimbo lwabafundi eMzantsi Afrika

uwonke uzanyazanyiswa Wabaxelela abantu eselukhukweni lokufa ixesha lokunduluka kwakhe

emhlabeni wathi sele lifikile yaye nenkululeko akusekudala ifike

UBurns (akukho nyaka wopapasho) imbongi yamaSkotshi kwimibongo yayo iyibhalalile

imithandazo yayo Ithe yabhala neengoma ibhalela yona kunye nesizwe sakowayo amaSkotshi

Kanti naye uJolobe kulo mbongo uthe wacela iNkosi ivelele i-Afrika izise ukukhanya

baphakamiseke abantu bayo Lo mbongo ufana nomhobe wesizwe saseMzantsi Afrika u ldquoNkosi

sikelelrsquoiAfrikardquo okwangumthandazo othandazela ukuba uThixo ashenxise konke okubi eMzantsi

Afrika usale usikelelekile

454 Isililo sikaNdlebende

Lo mbongo ldquoIsililo sikaNdlebenderdquo (197471) ungenkolo yobuKristu uphinde ube

ngowezezopolitiko Kwezezopolitiko ulwa ukucalulwa kwabantu kwanokucinezelwa kwabo

ngabasemagunyeni nabakulawulo lwelizwe

Imbongi uDon Lee kuWatts (198991-92) uchaza ukuba imibongo le nayo inenxaxheba enkulu

ekulweni iimeko zengcinezelo nangona ingasebenzisi zirhuluwa namikhono yekati nje kanti

nayo inawo amandla aphembelela inkululeko yabacinezelweyo kwanabathinjiweyo Uqhuba athi

imibongo kumaxesha athile ityhilela abafundi okanye abantu ngokubanzi ngongquzulwano

neziganeko ezakhe zabakho kubomi nentlalo yabantu besizwe Ezo zimvo zinje zimalunga

neemeko zezopolitiko Kwakhona uDon Lee imibongo uyibona inako kwanokunika iinkumbulo

ngeenkosi okanye nangamaqhawe esizwe awathi azibalula kumadabi okanye ezimfazweni

Umzekelo uJolobe ukhumbule ubulungisa bephakathi uKhwane owaye ephantsi kwenkosi

eyayibaculula ibabulale ngamandla abantu ababethi banukwe ngobugqwirha esizweni sayo Yaza

217

yawunikela lo msebenzi kuKhwane ukuba ababulale bangabikho emhlabeni Ngokusikwa

yinceba lona eli phakathi lenza indlela yokubafihla emehlweni engqumbo yenkosi Baza kamva

basuka aba bantu balusizo olukhulu esizweni siphela Babangumkhosi owabanamandla ngexesha

lemfazwe (Jolobe 1971)

Kwakhona ukuxhasa uluvo lwakhe uDon Lee uhambisa athi imibongo inako ukusetyenziswa

njengezixhobo zovukelombuso kuba ngayo umbhali uthetha ngeemvakalelo zakhe

ezimhlungisayo kwaye le mibongo ithi ibe namandla amakhulu avuselelayo ahlala ehleli

ezingqondweni zabantu Kanti kwale mibongo inako nokukhuthaza abantu baqhubeke

bayilwelwe ingcinezelo yabo

UWatts (1989 160) uthi uSerote usoloko eyichaphazela intlalo embi ebebehleli ngayo abantu

belokishi yase-Alexander kuncwadi lwakhe Kulapho ikakhulu wakhulela khona kanjalo

kwiminye yemibongo yakhe ude akhankanye agxigxinise kwindlela ethoba ngayo isidima imeko

yentlalo yale lokishi nakubomi babo Ubhale imibongo echaza ngengcinezelo yabantu nolutsha

lwase-Alexander eRawutini apho abantu abaMnyama badudulelwa khona batsho bahlupheka

abahambela ndawo Okuthethwa nguSerote apha kufana nqwa nokucaciswa nguJolobe

ngekamva elimfiliba labantu ingakumbi lolutsha oluMnyama lwelokishi yaseBhayi

ayikhankanye kwincwadi yakhe idrama Amathunzi Obomi ngenxa yokucinezelwa ngumbuso

wabaMhlophe ngexesha lakhe

Imbongi uJolobe nqwa nembongi uSerote kumbongo ldquoIsililo sikaNdlebenderdquo (193666)

ukhuthaza abantu abaMnyama ukuba bangayiphumelelisi imizamo yokwenziwa inxenye

yezixhobo ezisetyenziswayo ekucinezeleni abanye abantu ingakumbi abantu abaMnyama

abalibala labo Uzibona izenzo ezinjalo zikhuthaza esibi sona isikhalo sentlungu esifana nqwa

nesikhalo esibi sikaNdlebende UJolobe uthi ucinga ukuba esi silo uNdlebende sathi senziwa

buhlungu kakhulu yimpathombi kwixesha elithile ebomini

Uphinda akhuthaze abantu ukuba bakhuthale bafunde basebenze nangezandla zabo bayilwe

ingcinezelo yabo baziphakamise kodwa bathembele nakumandla oMdali kwaye bamthande

bazi ukuba unako ukubanceda abalwise nakumadabi abathi bajongane nawo mihla le angaphezu

kwawabo UJolobe ugqithisa la mazwi enkuthazo esizweni ngexesha lengcinezelo Wawakrola

ngobugcisa obuphakamileyo obuchukumisa umxhelo wathi

Phakamisrsquoingalo yakho Afrika

Khangela phezulu nyana kaNtu

Intliziyo yakho mayinabe

Kukhrsquoeyenye na inkululeko

ThandrsquouMdali wakho nomelwane

218

Zondelelrsquo imfundo usebenze

Ngamhlrsquouthile wovuna isiqhamo

Unganako na ukuthulula

Ungakhange uthe eselweni

Umntu oza nolutho kuni apha

Ngothi ldquoSebenzani ndinincederdquo

Lowo uthi ldquoNalu uncedo ese aphardquo

Uthi ldquoNdincede ndisithele aphardquo -

Intlanti zamadoda ziphelile

Ngokhotha-bexathula abanjalo (197479)

Ubudlelwane phakathi kwalo mbongo nombhali uJolobe buya bonakala Indlela athetha ngayo

kuvakala ngokumhlophe ukuba kuthetha umntu onguMfundisi wobuKristu nowenza

intshumayelo emi epulpitini efundisa elumkisa ibandla ngezinto ezenza abantu babe zizidodo

bangahambeli phambili nesizwe ngokunjalo ngenxa yokuzibandakanya kwizinto eziyingozi

ezidala usizi Kwakhona ukhomba kwanezinto ezintle ezizizenzo zobuntu eziqhubelisa phambili

abantu nesizwe

Imfundiso yembongi yevuselelayo Ubonise ukuba uyinkokheli enobulumko eyakha isizwe

sama-Afrika ukuba sithandane sincedisane sihlonelane kuba ngaloo ndlela siyakuba sifezile

ukuwugcina umthetho omkhulu nomyalelo weNkosi othi ldquoThanda ummelwane wakho

njengokuba uzithandardquo Lo mthetho ukhuthaza Ubuntu

455 Indlovrsquo enomxhaka

kulo mbongo ldquoIndlovrsquoenomxhakardquo (1936 197463) ubetha enjenje

UGquma-barhwaqele iNdlovu enomxhaka

Ulitye lenyengane umandla makhulu

Bhubesi lakwaYuda gquma bankwantye

UloMoya uphumla kumaza olwandle

Ulochithrsquoubumnyama kuvelrsquoukukhanya

Ugquma-barhwaqele iNdlovrsquoenomxhaka

Imbongi kwesi sicatshulwa igcobile ilizwi layo liphezulu kakhulu Oku kudizwa

nayindanduluko enkulu ecacise ukuba ukonwabele oku kwazisa ngobukhulu beTshawe iNkosi

uYesu Wenza kanye laa nto yenziwa ziimbongi xa zibonga iinkosi zilandelisa neminombo

yazo kwaneziganeko kwiimbali zazo Ezi mbongi zithi zibabaze kwanezango zobukroti

zeenkosi ezimfazweni ezazizela nodumo nokoyikwa kwanokuhlonelwa okukhulu

Le mbongi uJolobe njengoMfundisi-Lizwi ozifundileyo iziBhalo iyawazi umnombo weNkosi

yayo Ibonisa ekukwazini ukubonga iNkosi uYesu Kristu imlanda umnombo wayo

ngempumelelo Imbonga njengenkosi yothuthu Isebenzisa izixhobo zesigoci sokubonga

219

kwembongi yomthonyama Ikwagxininisa ibabaza ubukhulu bale Nkosi ngezafobe ezibonisa

ubunganga bayo endalweni obushiya ingqondo yomntu

Le mbongi ilibonga iQhawe lamaqhawe ngokuchulumancisayo Ibonga amandla alo okudala

ihlabathi ngelizwi kuvele ukukhanya bugqotse ubumnyama Litshawe eloyikwa nabubumnyama

Kungoko lixabiseke ngokugqithiseleyo UJolobe ngokwenza enjenje ulinika umfaneleko walo

eliwufanelelyo Uyalihombisa iqhawe ngezilo ezikhulu nezikhankanywa ngamandla

kwinkcubeko yakwaNtu izilo ezinkulu ezinjengeengonyama neendlovu nezihlonelwayo

zisoyikwa kwizizwe eziNtsundu kanti nasezizweni jikelele

UJolobe ngale ndlela yokubonga iNkosi yakhe ubonisa ukuba yena ngumntu omnye nenkcubeko

yesizwe sakhe nemvelo yakhe esuka kuNtu ngoko akazokutshintsha abe yenye into angeyiyo

Yona inkolo yakhe yobuKristu imi ikwaquka amava akhe obomi kwanezezemfundo

Akayichasanga inkcubeko uyibona iyinxenye yobomi bomntu nendlela aphile ngayo nathe

wakhuliswa ngayo Kodwa yena ulumkisa akhuthaze ukuba abantu bawashiye amasiko

angakhiyo asibuyisela umva isizwe namanye awo abangela imbubho nezigulo kwanokusolwa

kwabantu ngezinto zokuthakatha bade abanye abantu baphathwe kakubi babulawe kabuhlungu

Ukhuthaza abantu baqhubeke namasiko asakhayo isizwe nasiqhubelisa phambili siphumelele

Ngoko ke kuJolobe inkcubeko yabaMnyama iyinxenye yobubutyebi babo

Lo mfanekiso weli qhawe liyiNkosi libongwa ngendanduluko enkulu ukhatshwa

yimifanekisongqondweni yeliso ekhwankqisayo echukumisa neemvakalelo zovuyo Inika umntu

ulwazi olutsha nathe uJolobe walifumana ngokutyhilelwa nguThixo

Izafobe zezikweko zokutyhilela umfundi olu tyhilelo imbongi inalo ngeNkosi yayo

zisikhumbuza izafobe ezihlekisayo zikaHermanson (199511) apho abantu bajikwa babezizinto

ezinomphefumlo kwanezingenamphefumlo Umzekelo apha iNkosi yakhe uJolobe uyizobe

yazizilo ezinkulu iingonyama neendlovu ezinomphefumlo ndash okuzoba ukuba iNkosi yakhe

inamandlakazi amakhulu ngokwezilo ezoyikwayo nezihlonitshiweyo yiyo yonke indalo ezindle

nangabantu bonke emhlabeni nangenxa yobungozi bazo zakubanomsindo okanye xa zithe

zacunukiswa Kwakhona ukwayibonisa iyimibane Abuye ayizobe ililitye into engenamphefumlo

(Hermanson 1995)-isikweko apha esibonisa umntu enokomelela nokungagungqi kwamandla

kwakhe

Ezi zikweko zihombisa ziqaqambisa lo mbongo ziqulethe nentsingiselo kwanomyalezo

wembongi Utsho ucace gca kuqondakale ngokupheleleyo ebantwini ukuba le mbongi iqhayisa

ngobungangamsha nokongama kweli Qhawe neTshawe kwindalo iphela nekwilizwe liphela

220

ngokwenkolo yakhe Kubhaqeke ukuba uJolobe (197471) lo mbongo uwukrole wasisikweko nje

xa uwonke ngesigama esikhwankqisayo nesisodwa Le nyaniso idizeka kwesi sigama singe

zantsi xa athi

Ulothetha ngelizwi kuvele kuvele indalo

Ulophatha ngesandla kuvele ubomi

Ulonika indyebo abuye ahlwempuze

Ulomthandi womthetho ohlwaye umkreqi

UDuma- barhwaqele iNdlovrsquoinomxhaka

Kwesi sitanza singentla ubonisa ubukhulu obungenambaliso beli Tshawe ngezafobe nje zodwa

Ukhankanya ukuba lithi lakuthetha kungaphindi kuthethe mntu kuba isuka nendalo ilulame

ithobele imiyalelo enikwa lilo Obu bunganga bunje busikhumbuza ngeemini apho abafundi

bakaYesu bambona ehamba phezu kolwandle kodwa akatshona kuba amaza olwandle

ayemlulamela avuma ukuba abe lukhuko okanye imethi ebomvu yalo ahambe phezu kwawo

amnike imbeko

UJolobe ukwasikhumbuza ngesiganeko samhla uthile iTshawe uYesu lalisenqanaweni liphumle

lilele Kwasuka ngesiquphe kwavuka isaqhwithi sesivondoviya somoya elwandle sazamana

nokuba inqanawa ifune ukuzika Ngokoyika ukufa abafundi bavuse eli Tshawe uYesu bathi

kulo ldquoakukhathali sisifa njerdquo Wasuka uYesu wawukhalimela umoya onamandla wathi kuwo

ldquoYithi tu cwakardquo Ngoko nangoko kuthiwa umoya wazola kwabakho noxolo olukhulu Abafundi

bakhwankqiswa kanobomi ukuba babehamba noYesu onamandla angaka nohlonelwa nayindalo

Ngokwenkcazo kaJolobe kulo mbongo ucacisa ukuba indalo yonke kanti nabantu ngokunjalo

abakwazi ukungaqubudi xa ebayelela Umzekelo abafundi bakhe bathi babulaleka iintsuku

ngeentsuku beloba iintlanzi bengabambisi nto Kodwa lathi lakufika iTshawe uYesu kubo

labayelela ukuba bakhwelelisele enzulwini Bathobela Yasuka iminatha yabo yafuna

ukuqhaqheka ngenxa yeentlobo ngeentlobo zeentlanzi abazibambayo

Lo mqondiso ungentla ngokukaJolobe ungqina ngobunganga bukaYesu Yaye nendalo le

iyaqubuda kuye kude kube ngonaphakade Kuba iTshawe lakoyisa uqobo lokufa njengoko

igunya lolawulo linikwe lona ezulwini nasemhlabeni Walibonakalisa eli gunya nangokuvusa

uLazaro entsuku zintathu ebhubhile esengcwabeni Wabuya wadla ubomi uLazaro Yiloo nto

imbongi uJolobe icacise kwamhlophe ngobungangamsha namandla eTshawe eliyiNkosi

ayikhonze ngexesha abe ephila ngalo Uyayizukisa kulo mbongo Uyambesa ngesigama sezafobe

ezixandileyo nezintsokothileyo Utsho ngesiXhosa esikumgangatho ophezulu esinezagwelo

zokubonga ezisetyenziswa ziimbongi zomthonyama

221

UJolobe uwunika lo mbongo isingqisho esihamba ngamanyathelo esihobe somthonyama

Ufikelela kwesi singqisho ngempinda esemiqolweni ethi ldquoGquma barhwaqele indlovu

enomxhakardquo Le mpinda-mqolo inika lo mbongo ubungoma nobunye benjongo yawo

ekukudumisa uYesu Kristu iNkosi yakhe Yindumiso yobukhulu namandla eli Tshawe alibona

lingoyiswa nto neliphakamisa ubomi babantu ekuhlaleni nasebugxwayibeni ide ithathe iintsizi

zabantu ibanike imivuyo

Ukuphetha le mbongi inguMfundisi uJolobe kulo mbongo wayo ifundisa abantu ngamandla eli

Tshawe Umzekelo ibakhumbuza ukuba yonke indalo kwasekudalweni kwehlabathi yamamela

imiyalezo yamandla eliZwi layo ngoko ke ngokwenkolo yayo akukho zinto ingaxakwa zizo

ezisebomini babantu nobesizwe jikelele

46 Imibongo engamaqhawe kwimbali yakwaNtu

UJolobe uye wakhuthazeka wachukumiseka ziimbali zabantu abaNtsundu kwanezamaqhawe

eenkosi ezikhaliphileyo nezilumkileyo Iinkosi ezifana noHintsa noKhwane noKhama

wabeTswana Ezi Nkosi ngamaqhawe Zazibaxabisile zibakhusela abantu bazo Naye uJolobe

wafunda iindlela zazo wazilinganisa Wabonakalisa ukuzingca kwakhe ngazo ngokuthi azibonge

Kungoko kule mibongo ingezantsi abonga ancome ubuhle bazo bangaphakathi nobuhle bengqiqo

yazo Zabonisa ukuba zizizifundiswa zemfundo ephezulu zingayanga ezikolweni zemfundo

esekelwe kwizikhokelo zaseNtshona Zizizifundiswa zemfundo yemveli

461 Imfecane ndashumbongo ongeqhawe uHintsa

Lo mbongo-mbaliso ungesenzo sobuqhawe esenziwa ngukumkani uHintsaUJolobe uwuvula

ngale miqolo

Malibongwe iTshawe ukuzenza igwiba

Akananza bumbacu akoyika vukelo

UJolobe ubonisa ukumthanda nokumxabisa kakhulu uKumkani uHintsa ngobulumko

nangobugokra bakhe nangovelwano awathi walwenzela isizwe sakowabo amaHlubi xa esithi

Malibongwe iTshawe ukuzenza igwibardquo UHintsa akazange awavuyelele amaHlubi

njengamaBhele awathi kuhlaselwa amaHlubi ngamaNgwane aza wona asuka awahesha

ewabhebhetha amaHlubi awaye ekhokelwe ngunkosi uMahlaphahlapha nangona aye

engabamelwane bawo asuka wona axhoba elungiselala ukuzuza amaxhoba anokuthi awe

edabini Ezi nkcukacha sizibonibisile kwisahluko esingentla xa besisenza ugxekoncomo

lwenoveli kaJolobe Elundini loThukela

UHintsa la maHlubi ayehlaselwa eleqwa ngamaNgwane wasuka wawamkela kwilizwe lakhe

lamaXhosa Yiloo nto uJolobe athi uHintsa ldquoAkananza bumbacu akoyika vukelordquo

222

Njengembongi wenza lo mbongo ldquoImfecanerdquo ube lilitye lesikhumbuzo ngeli qhawe uHintsa

angaze alitywalwe zizizwe zamaXhosa namaHlubi nazizizwe eziNtsundu ngokubanzi ngobuntu

owabenzela amaHlubi esengxakini Wabonisa ubuthandazwe njengoKhwane

Heke Kuhle ukuba uJolobe aphakamise ubulumko benkosi neenkokheli zabantu abaNtsundu

(hayi ezaseNtshona kuphela) abonise ukuba nazo iinkosi mandulo kumaXhosa njengoHintsa lo

zazinobulumko ngokungathi zaziyile esikolweni semfundo ephakamileyo kuba zazinobulumko

nobunkcuba-buchopho bemveli ezibuphiwe nguMdali bokukwazi ukulawula izizwe ngesidima

nangembeko kwanokukwazi kuhlonela abantu zibonisa uvelwano nakwezinye izizwe

ngokubanzi ezimelene nazo Kwaye isekho inkolo yokuba zisekho nanamhla ngokuqinisekileyo

ezinye zinkosi neenkokheli ezisenobulumko obunjalo bokuxabisa abantu bazo ngokubaphatha

ngesidima esihle nangondileko hayi ngokuxabisa amanani abantu kuphela (194030) Kungoko

uJolobe ewuvule lombongo Imfecane ngamazwi okubulela uHintsa ngobuntu awabubonisa

kumaHlubi ngelixa lenkcithakalo yezizwe ezisuka eNtla zikhutshwa neengcambu kwiindawo

ezazahlala zakhile kuzo ngokuhlaselwa zizizwe ezazinoburhalarhume ezazihamba zithimba

iinkomo nobutyebi bezizwana ezincinane Ezo zizwana zaba zimbacu kunye namaHlubi

ngamaZizi namaBhele zala ukuba phantsi kwamaNgwane zakhetha ukubhacela ndaweni zimbi

siyichutyelwa le mbali evunywa nazizifundo zezembali nguJolobe kwinoveli yakhe Elundini

LoThukela Le ntsabo uphinda uJolobe ayicukushe kumbongo Imfecane enjenje

Yindimbane yentsabo amadoda nosapho

Iimbacu amafaca iinkomo sezathinjwa

Ngasemva kusisisi izixeko luvundu

Kumkhondo wemfecane kusele amagquba

Yinkungu engqondweni limpampam ngaphambili

Ngezi ziqwengana zamagama zithi ldquo limpampam ngambilirdquo ldquoYinkungu engqondwenirdquo imbongi

izoba umfanekiso wokuphelelwa lithemba kwabantu ingakumbi xa behluthelwe konke

ababenako nezindlu zabo ziluvundu nje kuphela Beva ubuhlungu nodandatheko olukhulu

kukuba bathi njengemini enye bazibona bengamahlwempu neembacu kwabhadakazi apho

kungekho nceba Esi sehlo senzeka kumaHlubi siyelelene nqwa nesenzeka kubukhosi

bamaXhosa wona azibona engenayo nale yokusenga inkomo ngenxa yombono kaNongqawuse

ngokuchazwa kwanguJolobe kumbongo iNgqawule (197440)

Ngale ndlela uJolobe udizela abafundi ukuba lukho ulwazi oluninzi abafundi abanokuthi

balubhaqe okanye baluvumbulule ukuba banganomdla kuncwadi alubhalileyo noncwadi

nakuncwadi olulolunye Bangafumana ubulumko nokhanyiselo ezingqondweni zabo bacacelwe

223

ukuba imbongi okanye umbhali uthini na kwaye intsingiselo yakubhalileyo ibhekisele entweni

na (Scheub 1967 62)

UJolobe kulo mbongo Imfecane uphumelele ukuyicacisa imeko yeenzima amaHlubi

ayejongene nazo Kodwa amaHlubi enethemba lokuphila ala ukuba phantsi kwabacinezeli

bawo amaNgwane Olu luvo lungentla lungqinwa nguJolobe kuElundini loThukela apho

aphakamisa ukuzixabisa kwamaHlubi xa esithi amaHlubi akazange abe zizicaka zayo nayiphina

inkosi (2008)

Le mbali uyipheleke ngale mifanekiso ekulo mbongo etsala umdla nebanga iimvakalelo zosizi

nezibambisa amazinyo kuba imbongi ichaza ukuba amaHlubi kwakulindeleke ukuba abe

nokuhlaselwa zizilo zasendle ngeli xesha beleqwa ngasemva ziintshaba zawo Le meko uyichaze

wathi

Yaba nenzimrsquoindlela ldquokufohlwardquo koozindada

Bawela imisinga yamanzrsquoanamagama

ldquoBahlafuna iintsizirdquo ldquoisonka seenyembezirdquo

Ukuhlafuna ldquoisonka seenyembezirdquo kuthetha ukuba iimbacu zazilala zivuke zikhwiniswa yindlala

ziphinde zivuke isesesayizolo Le ndlala uye ayizobe cacileyo

Baphelelwa lutshongo bafunzela kudaka

Zajacekrsquoizambatho banxibrsquoingca yasendle

Ukufihla ubuze ngomhla wembandezelo

Babindeka bakucinga ngendyebo yangaseNtla

Baphela bebhenela ekuzihluthiseni ngodaka emva kokuhlafuna iintsizi isonka seenyembezi

(ldquoBaphelelwa lutshongo bafunzela kudakardquo) ngokwenziwa ziintshaba ngabom Kakade abantu

xa bengenaqhinga limbi elililo baphela besitya izinto ezingatyiwayo ngabantu kuba befuna

ukulibona ilanga nangomso Oku kubonisa ukunyamezela amaHlubi ayenako nokomelela

Zajaceka zaphela neempahla zabo zezikhumba baphela bezambathisa ngengca

(ldquoZajacekrsquoizambatho banxibrsquoingca yasendlerdquo) bezama ukufihla ubuze babo ngelixa

lembandezelo iintliziyo zibuhlungu imivuyo yeendyebo beyishiye kwelaseNtla Oku kungqinwa

nguJolobe xa esithi ldquoakubangakho ngoma emlonyeni wabo ngezo minirdquo Zaabuya iingoma

zemivuyo yelaseNtla akufumana ukhuseleko kuHintsa ldquoOmaphiko abanzirdquookufihla iindwayirdquo

Olu sindiso lwenceba lukaHintsa kumaHlubi uJolobe unaba ngalo ngosiba esithi

Omaphiko abanzirdquo okufihla iindwayi

Akananza bumbacu akoyika vukelo

Waluphatha ngofefe ngemini yophanziso

Uhlanga lwasemzini kumasango akowabo

224

Ngesi sikweko sikrweliweyo uJolobe uzoba uNkosi uHintsa ngobungangamsha bamandla

nobulumko obukhulu Isimo sakhe senceba nemfesana awavathiswa ngeso ngoseNyangweni

nguMdali imbongi ikhomba ukuba abantu bawabona amandla kwanobukho boMdali Batsho

bakholelwa ukuba waye esetyenziswa nguMdali uKumkani uHintsa ukuba abe sisandla sakhe

senceba Ngokuthi ldquoOmaphiko abanzirdquo kukwabonakalisa ukunyuselwa kwewonga likaKumkani

uHintsa kuba esi sisafobe esiye sinikwe inkcazelo yenceba ebanzi yoMdali equka ukhuseleko

olufumaneka phantsi kwamaphiko akhe Kwaye olu luvo lufumaneka nakwindumiso-91

kaDavide (Nelson 2003)

UJolobe ulibulele ithamsanqa awathi amaHlubi alifumana kunye nezinwe izizwe phantsi

kobuntu bukakumkani uHintsa kuba wathi wayalela ukuba isizwe sakhe sibaphe ukutya

banqonyelwa neenkomo kwenziwe ubuhlobo kunye nabantu abangekude kwigazi labo Wayalela

kwanokuba baphathwe ngobuntu ngokwesiko lamaXhosa

Isenzo esenzeka kumaHlubi sibufana nesenzeka kwisizwe samaXhosa kuba nawo akhe

agaxeleka kwiinzima ezinkulu mini aqubisana nendlala enkulu eyabangwa ngamaphupha

kaNongqawuse Kwale mbongi ikubalisile okwehlela nesi sizwe kwakulusizi Isizwe sithwaxwa

yindlala engenanceba Uninzi lwancama lwawashiya amakhaya kwanemizi yawo lwasebela

kubantu ababehlala emideni yabo Apho nawo anikwa iinkinkqa zokutya ukugxotha iphango

UJolobe uchaza kwanokuba nakumaXhosa kwakukubi kuba amathambo abantu bawo abafela

endleleni ayemhlophe qhwa emimangweni ingawaboyisakala ukuhamba imigama emide ukuya

kufuna uncedo Esibalisa esi sihelegu uthi sasisibi kangangokuba kwasweleka kwanomngcwabi

wokungcwaba abafi kuyintsabo nje umntu esindisa isiqu sakhe (Jolobe 197154)

Imbongi inika imfundiso enzulu kulo mbongo ldquoIMfecanerdquo nalo uthi ldquoINgqawulerdquo Le mibongo

mibini isenza sikwazi ukuthelekisa okubi okwehlela amaHlubi namaXhosa Zozibini ezizihelegu

zifundisa ukuba into embi ithi ihle ngamanye amaxesha emntwini engayilindelanga apha

ebomini kodwa okubalulekileyo kukuba abantu baphakame banganikezeli kuba imini azifani

nabo baya kuhleka ngomso Bangathi baphinde bavuyiswe ngokuncedwa ngabanye abantu

abangahlekisiyo ngezehlo ezibuhlungu zabanye Olu luvo luthi abo babonisa ubuntu kwabanye

mabaqhubeke nokubonisa uvelwano bangadinwa kuba nabo ngexesha labo lobunzima bangahle

bancedwe ngabaya bantu babebanike uncedo Kuloko iintetho zobulumko zamaXhosa zingqina

zisithi ldquoIsandla sihlamba esinyerdquo ldquoInxeba lenye indoda alihlekwardquo Ezi ntetho zobulumko

zakwaXhosa zibalulekile zilumkisa zixwayisa abantu ngolwazi nangokwakhana

225

462 Ubugora bomoya (Iqhawe uKhwane)

Le mbali ikulo mbongo Ubugora bomoya (Jolobe 197135) ingesenzo sobuqhawe

bukaKhwane Yimbali yobuthandazwe eyinyani eyathi yenzeka Yiloo nto uJolobe

njengembongi wenza lo mbongo waba lilitye lesikhumbuzo ngeli qhawe ukuze lingaze

lilitywalwe sisizwe samaXhosa nasisizwe esiNtsundu ngokubanzi Yena kuqala uJolobe ulijoni

neqhawe elililweleyo ilizwe lakowabo macala onke Ngoko eli qhawe uKhwane lelinye

lamaqhawe neenkokheli zesizwe ezathi zabukhuthaza ubukroti bakaJolobe waze naye wahamba

ngobukroti ekhondweni lazo esakha isizwe Kungoko uJolobe naye kubalulekile ukuba kubhalwe

imbali engobomi bakhe ukuze ibe sisikhumbuzo Kwaziwe ukuba ubomi bakhe wabunikela

njengedini ekuphakanyisweni kwesizwe sakowabo esiNtsundu

UJolobe naye wathi wasindisa abantu abaMnyama engebabebulewe ngexesha lombuso nenkolo

yobuKristu athe wazama ukuyiphila ethi ldquoThanda ummelwano wakho njengokuba uzithandardquo

Naye wabonisa uvelwano nangokukhumbula amaqhawe eeNkosi ooKumkani uHintsa kunye

noKhwane basindisa abantu ebengababefile uJolobe wathi wabonisa uvelwano nesibindi

zokujamelana nokufa kusinde amawaka abantu kusindiswe nosizi lwezizalwane

engezazilahlekelwe zizihlobo

UJolobe wafundisa ngalo mbongo kwaye usafundisa isizwe esiNtsundu nezizwe zonke zoMzi-

oNtsundu ama-Afrika nanamhla oku ukuba indoda le iyintoni na Imbongi ibonisa ukuba

umsebezi wendoda kwisizwe ngokubanzi nakusapho lwayo kukuba ibe ngukhalo nomkhuseli

walo kwanesizwe Ude athi uJolobe ldquokufanele ukuba ikhusele nababuthathaka abantu

kwanabacinezelweyo ukuze isizwe singabhangi sife ikhona indoda (19769) Lo mbongo

kaJolobe ngumbono owaphilwa nguMzilikazi owayisebenzela ukumkani uTshaka emthimbela

amawakawaka eenkomo kodwa eli qhawe lakhumbula ukuba liyakufa lisisicaka lisebenzela enye

ikumkani emcinezelayo Lakhumbula ukuba uyise walo naye waye eyinkosi Laqonda ukuba

abantu balo bayakuba ngamakhoboka unaphakade ukuba akabameli abakhulule Wenza

umcabango omhle wovelwano ngabantu bakowabo kanye njengoKhwane Layiqhawula intambo

yobukhoboka Laqhawula Laphumelela Labumisa ubukhosi bukayise

UKhwane iphakathi lenkosi Tshiwo elathi labonisa ukuba lithandazwe nelibonise ukufikelwa

lukhanyiso nempucuko lagqitha inkosi yalo eyayisa bopheleleke ebumnyameni benkolo

kwanamasiko anobungozi azizibulala-sizwe Kuba inkosi yamana ibulale abantu bayo Abantu

bayo abathi banukwa ngoosiyazi ngobugqwirha yasuka yona yaxabisa umntu yaxabisa

imiphefumlo neentsapho ezingena mkhuseli UKhwane wamana ebafihla waxola ukubeka ubomi

bakhe esichengeni kuba wayesenokuntanywa ngabanye abantu abulawe kodwa yena wamemela

226

ingqiqo yakhe waphulaphula isazela sakhe wenza okuhle Olu luvo nguJolobe uyalungqina

ngamazwi obunkcubabuchopho bakhe nawabonise ubunyange bakhe esizweni kwanobulumko

kumbongo Ingqawule (197148-49) xa athi

Ungqino lwempazamo

Ligqibrsquoothingazayo

Afulathelrsquoingqiqo

Ngelize

Lugqale kathathu

Wandule ukulwenza

Ilizwi lasenyangweni

Engqina ngala mazwi angasentla apha uJolobe ufundisa ukuba kubalulekile ukumamela isazela

esithetha ngaphakathi kuwe sisalatha inyaniso ekwenziweni okulungileyo kunokoyika abantu

nabasemagunyeni kunye nentandabuzo kuze kusale kubhubha abantu abamsulwa

Izithako nezafobe zohlalutyo ezisetyenziswe kolu gxekoncomo lwalo mbongo kaJolobe zitsala

ingqondo zabafundi zabaxwayisa ngolwazi olwakhayo kwanoluyolisayo

UmkhwazoldquoLimkile limkile limkilerdquo sisandi sempinda kwizitanza zalo mbongo Sisandi

sengoma yemivuyo esiwenze waphakama lo mbongo wadala uchulumanco Salatha ukugoduswa

ngovuyo kwenduna enkulu yesizwe ukuba iye kuphumla ngoxolo UJolobe ubhala athi

ldquongelalibulele lona lasindisardquo Ngeso senzo sihle iphakathi uKhwane wathi wenyuselwa

ngesenzo wabayinkosi yamaGqunukhwebe kwaChungwa kwaKama kuba aba bantu

wabasindisayo bajika bangumkhosi onamandla owathi weyisa iintshaba ezazihlasela unkosi

uTshiwo Basuka bambusa bacela ukuba abe yinkosi yabo

Kumqolo-35 uJolobe umkrole uKhwane ngesikweko esinamandla wathi yi ldquoyidayimami

ukubengezelardquo oku UJolobe umbone ejike walilitye elinqabilayo nelinexabiso ngokwenkcazo

yezikweko zikaHermanson (1995112) apho wabona abantu bejika ngamanye amaxesha babe

zizinto ezinomphefumlo kanti ngamanye amaxesha bajikwe babezizinto ezingena mphefumlo

Ngoko ke noJolobe umbone uKhwane esaya kuba nomzimba ongafiyo oyakuhlala uhleli

ubengezela uxelisa idayimani ngenxa yokuqaqamba kwezenzo zakhe ezichaze ubukhulu bakhe

Kwakhona ngesi sikweko ubonisa kwanokuba uKhwane uyakuhlala ekhunjulwa ezintliziyweni

zama-Afrika kuba yena wathi wafumana ukhanyiso njengoKhwane noJolobe lokulwa

ingcinezelo nevela kubantu abamnyama ngamanye amaxesha nenjengokuba ichazwe nanguSoga

(1937124) apha ngezantsi

Umqolo-2 ldquoElaqhawula intambo yesikordquo Ucacisa ukuba abantu babebanjwe ngamakhamandela

okungazi oku kukhalinyelwe nguJolobe kwinoveli yakhe uZagula apho akhalimele ukutyholwa

227

kwabantu ngokuthakatha baze emva koko babulawe kakubi ngokuhlaselwa Oku kusenzeka

nakule mihla yempucuko nangona uKhwane naye wathi walikhalimela eli siko awalibona

linentlonti kangangokuba uSoga wabalisa wathi lalifana necekwa nabani na enokuba

seqashisweni lokunukwa ngomso ingakumbi ukuba uthe wangophumelelayo kanye

njengoGubevu induna yaseluSuthu nayo eyathi yanukwa ngokuthakatha kuba inemihlambi

emikhulu yeenkomo Yasuka yalishiya elokuzalwa layo yayakuzimela kude lee nenkosi yalo

Umqolo-4ldquoLithobelrsquoisazelardquo ubonisa ukuba uKhwane ngenxa yesazela sobuntu uthe wakhetha

ukuguqa kuso asithobele kunokuthobela inkosi yakhe eqhubeka ibulala abantu besizwe sakhe

Yena uKhwane ethobele esi sazela wabasindisa ngokubafihla kude lee ebusweni benkosi

UJolobe umbone uKhwane eli litye idayimani Lilitye elinqabileyo exabisekileyo elomeleleyo

nelinqwenelekayo nelifunwayo kwizizwe ezininzi Oku kuthetha ukuba uKhwane ube sisipho

kwisizwe sakwaXhosa Ube eyinkokheli ngenene kuba ebenazo zonke iimpawu zenkokheli

echazwa nguJolobe kwinoveli yakhe u-Elundini loThukela ngokwesithethe samaHlubi UJolobe

kule noveli uthetha ngomlomo kaDlikiza uthi indoda eyinkokheli kufuneka ibe yingonyama ibe

yingcongolo kuba inkokheli kwesi sizwe kufanele ukuba ibe neempawu ezalatha obu bunkokheli

buchazwa ngokobuHlubi

Isafobe esithi uKhwane yindwalutho yombuso wenceba simfanele Siqaqambisa iinjongo

zikaJolobe zokuphakamisa ukuxabisana ukuhlonelana nokuvelana kwabantu Siye kwakhona

saphumelela ukuqaqambiseni ubuhle nobunzwana bukaKhwane athe wamfanisa nedayimane

ebengezelayo ilitye elomeleleyo elingaphelelwayo kwaye lilixabiso elizingelwayo elizweni kuba

libubutyebi kubantu balo

Kwakhona uJolobe uphumelele kwanokubonisa isimo uKhwane abenaso ubulumko

kwanobuntu novelwano Kanye ebe yingcongolo kumlambo uThukela uKhwane ngokokubunjwa

kwakhe uJolobe embongweni ngezenzo zakhe ezintle kwanobukhalipha bakhe ukuze angaze

alityalwe

UKumkani uHintsa nonkosi uKhwane nonkosi uKhama yimizekelo yeenkokheli ebonakalisa

ukuba inkokheli kufanelekile nakanjani na ifunyanwe ineempawu ezinjengezi zilandelayo

ibelikroti ibe nobulumko ibaxabise abantu bayo ixolele kwanokubafela ngamanye amaxesha

Naye uKhwane wayenokubulawa yinkosi xa wayenokubhaqwa ukuba wayesaphula umyalelo

wayo

Lo mbongo ubugokra bomoya ufana nqwa nombongo ongenkosi uSekhome kaKhama iqhawe

labeSuthu Nalo lathi lazincama ngenxa yokuxhalatyiswa kwabantu bakowabo yingonyama

228

eyamana ifika ekuhlaleni iqwenge iinkomo zabo Nalo eli kroti neqhawe lazincama lancama

obalo ubomi laxhoba lemka lodwa ngobusuku lagagana nayo Kwaqubisana ibhubesi elingumfo

wom-Afrika kunye nebhubesi elisisilo Yalwa ngobukhalipha loo nzwana yabuya ithwele ufele

lwaloo ngonyama Wabonisa isizwe sakowabo ukuboyisela kwabo batsho baphile ubomi

obungcono bayifumana inkululeko yabo

UJolobe uthe wawathanda amakhalipha eenkokheli neenkosi kuba naye kuye liyabonakala igazi

lobukhosi Naye ude waxelisa unkosi uMthimkhulu owathi wahlaselwa wabhubha esemsebenzini

wokuya kuvelela ukuba izizwana zakhe ezingamaHlubi ziphila njani na UJolobe iinkosi

ezinovelwano nezibaxabisileyo abantu bazo uye wazithanda kakhulu Uthe wazilandela izenzo

zazo ezintle UJolobe kanye njengoKhwane noSekhone wenze loo nto wasindisa abantu

bakowabo ebeka nobakhe ubomi esichengeni baza ekugqibeleni bayifumana inkulukeko ethe

yalidini lomnikelo wakhe elibonisa uthando lwakhe nabantu bakowabo abaNtsundu ngokubanzi

Obu bunkokheli uJolobe uthethile ngabo ku- Amavo kwisincoko esithi ldquoInkokelirdquo (194063

Kweli livo uJolobe ufundise ukuba inkokheli ithi ukuze ithandwe ngabantu bayo ibonakalise

ukubakhusela kwanokubalwela kwanokubaxabisa kwanokubaphakamisa Uqhuba athi inkokheli

ayifuni kulungelwa yona yodwa kodwa ixhinela nasekulungelweni kwabantu bayo ibabonise

nendlela ezingenza ubomi babo bubengcono baqhuqheke baphakame Le ke impilo uye uJolobe

wayiphila ebomini bakhe Yiloo nto kuchazizwe apha ngentla ukuba uJolobe mnye kunye

noncwadi lakhe alubhalileyo kuba lusisipili sobomi athe wabuphila Naye njengoKhwane

uJolobe uphile intlalo yokukhonza isizwe sakhe bade wanyuselwa wabankosi ngabaa bantu

awabasindisa ekufeni Kungoko ethetha apha ngento ayaziyo yokuba inkokheli ifanele ibe njani

na

UJolobe uzithandile ngokungazenzisiyo iinkosi ezingamathandazwe nezinobulumko nokhalipha

kanye njengoMqhayi nowathi wamthabatha njengomkhuluwa wakhe kwanomzekelo wenkokheli

nathe wathanda ukuba njengayo wajonga kuyo wafunda kuyo isimo sayo sokukhalipho wabuka

nokuthanda kwayo inkcubeko kwanesizwe sayo nembali yaso Nale inguKhwane inkokheli

ubulumko bayo bubonakalise umntu ochubekileyo oqeqeshekileyo nomntu onemfundo ephezulu

noxa kungavakali ukuba zazikho izikolo zemfuziselo yaseNtshona ngexesha layo Kodwa

uJolobe wayithanda ngaphezulu kuba yabonisa isimo sokumxabisa kwanomthanda usoMandla

kanye njengoMqhayi kuba isazela sayo esingaphakathi sasiphilile ingasinyathelanga

Kwakhona esi sikweko uJolobe amnike sona uKhwane ldquoidayimani ukubengezelardquo sisikweko

esineentsingiselo ezininzi ezinzulu kumntu ocingisisayo ukuba kuthiwe yintoni na nguJolobe

ngaphambili kwincwadi yakhe u-Elundini loThukela Ngoku apha ubonisa ukuba ukuba kukho

229

namadoda asuka ldquoabezidayimanirdquo ukubengezela ngezenzo zobulungisa Kuba zibuxabisile

ubomi babantu ngokubanzi ingakumbi abasekucuthekeni okukhulu nabaphantsi kokuphile

nokufa Iidayimane ngamatye athandwa njalo ngabantu kuba umsebenzi wawo kukuthanda

ukubengezela edala uvuyo oku kweenkwenkwezi Kwaye neenkwenkwezi ezi ziyathandwa

zishiyana ngokubengezela kwanangobukhulu bazo Naye uKhwane wabonwa nguJolobe eyiloo

nkwenkwezi ebengezele ukugqitha ezinye ngenxa yobulungisa bakhe Ngoko ke lo ngumbongo

ubalisa ngembali nobomi bukaKhwane uvuselele isizwe ukuba angaze alityalwe ngezenzo zakhe

ezintle Lo ngumbulelo wakhe kubantu abahambe phambi kwakhe abangumzekelo ekwakhiweni

kwesimo sakhe sokuba afunde kubo ukuba liqhawe kwanenkokheli elikhalipha nekhathalayo

ekusikhonzeni isizwe sayo

Elokuphetha kulo mbongo uJolobe onguMfundisi weliZwi Umzekelo kulo mbongo ubonise

uKhwane enze kanye into ebhalwe esiBhalweni kwiMizekeliso kaSolomoni (Isahluko 24

ivesi11) apho kubhalwe kwathiwa ldquoHlangula abasiwa ekufeni nabajingxela besiwa

ekubulaweni khawubanqanderdquo

Nalapha kulo mbongo uJolobe ubonisa ukuba indoda ingumkhuseli wobomi kwanenyaniso

yobuzwe besizwe sayo kuba iye ngamanye amaxesha inyanzeleke ibonise izenzo zobukroti

ibeke nobayo ubomi esichengeni kuba izama ukusindisa imiphefumlo yabantu bayo kwanobomi

bababuthathaka abangakwazi ukuzikhusela Naye njengebhubesi waphakama wavikela abantu

kanye njengokuba uKhwane noSekhome benzile

UJolobe isimo sakhe kwanomsebenzi wakhe ekuhlaleni uyabonakala kuba ubeyititshala

eneemfundiso kwanenkokeli enobulumko Ngoko ke lo mbongo uphumelele ukubonisa

ubudlelwane bawo nobomi bukaJolobe kuba intsusa yokubhalwa kwawo isukela

kukuchukunyiswa kwakhe bubukroti benkosi uKhwane Isimo sakhe sibe sisimo senkokeli

ethandiweyo nguJolobe nathe naye walandela intliziyo entle yayo

47 UJolobe nemibongo engeenkumbulo zakhe zobuntwana nemibongo yabantwana

UJolobe ukhankanya ukuba yena waye eyithanda indalo ekukhuleni kwakhe emaphandleni

eCala-indalo enjengamadlelo amahle aluhlaza iityatyambo kwaneentaka Indalo entle

yayimvuyisa Kwaye wayethi xa ekhaphela imihlambi yenkomo neegusha ehamba namanye

amakhwenkwe akuthakazelele ukubona imilambo emikhulu neyathi yamdala uqambo novuyo

enjengomlambo iTsomo Ukhankanye kwanokuba wayeye akuthande kwanokubukela iintaba

zikhangeleka mgama zintle

230

Ezi nkumbulo zibe zizinto ezizezinye ezithe zasisiseko sokuyithanda kwanokuyibuka kwakhe

indalo emgqongileyo waza wabhala imibongo ngayo Kungoko siyakuthi sijonge ubudlelwane

bukaJolobe noncwadi lwakhe oluquka imibongo engeenkumbulo zakhe zobuntwana nemibongo

yobuntwana Kaloku uJafta uthi kwisihobe umbhali ukhupha iimbilini zakhe nolwimi lomxhelo

kwaye imibongo ikwasisihobe esikwafana neengoma ezibhalwe ngenxa yokuchukumiseka

kweengqondo yombhali nethe yaqhubela ekubeni iingcinga zakhe azibhale (Jafta 19961)

USirayi (19858) ubalisa ukuba uyise kaJolobe waye engumfama weemfuyo kowabo

kwakulinywa namasimi UJolobe izinto ezazithi zitsale iliso lakhe kwanomdla wakhe esakhula

zizo ezathi zamenza abhale ngazo (Scheub 196758) Umzekelo lo mbongo ungezantsi

ngumbongo weenkumbulo zakhe engumalusi ubomi obuthe wabhala ngabo

471 Umalusi

Kulo mbongo ldquoUmalusirdquo (19363) uJolobe ubalisa ukuba ngumalusi yenye yezinto abezithanda

ebutsheni bakhe Ude athi ubomi bokubangumalusi bumanandi baziwa kakuhle ngabakhe baba

ngabelusi Kulo mbongo imbongi ikwisimo esiphezulu sovuyo kuba ibalisa ngomsebenzi

ibiwuthanda Itsho isixelele ngezinto ebezithi ziyonwabise izinto ezazimonwabisa nawathi

wazifunda kubomi bokuba ngumalusi zezi

Ukufunda ngobomi bezityalo umzekelo ezinjengeentyatyambo imithi yeziqhamo

kwaneendidi zeengcambu

Ukukwazi ukuxonkxa iinkomo namahashe neenkweli zawo ngodongwe namaphupha abo

bokunqwenela ukuba neyabo imfuyo

Ukukwazi ukuthiyela iimpuku kwanentaka bakwazi nokuba nezi zakhono zilandelayo

ukuchana intaka ibhabha ngesagweba emoyeni

Ukukwazi ukufunisa iinkomo ezidukileyo edlelweni ngokusebenzisa uphungu-phungu

Ukukwazi ukwenza iminqwazi ngemisingizana ukukwazi ukubetha iintonga

kukhuphiswano lwemilo kudlalwa

Ukukwazi ukufumana iziphungo zomalusi uJolobe azibiza ngokuba zizapholo

Ukuzazi iindidi ngeendidi zeengcambu zemithi kwanendlela yokuzingela-

Ukwazi nangokubonisela indlu yentaka nolwazi lokucula iingoma zomalusi

UJolobe kulo mbongo wenza kanye laa nto wayithetha kuScheub esithi uncwadi lomlomo

oluquka inkcubeko yesiXhosa alufi Yena usebenzisa ubuchule bakhe aludibanise kuncwadi

lwakhe Oko kukuthi yena ulinika umphefumlo omtsha ukuze inkcubeko yesiXhosa ihlale

inambithwa sisizwe sivuselelwa sigcotyiswa ngezinto ezililifa lazo Injongo yakhe ephezulu

231

yembongi uJolobe kukugada ukuba iinkcubeko neelwimi ezifikayo kumaxesha amatsha

zingalusingeli phantsi uncwadi lwemveli kwanenkcubeko yalo

Khona ngoku apha kulo mbongo inkcubeko idlala abantwana kwangoku njalo nembali

neengoma zolutsha olwaluzonwabisa ngazo emadlelweni kungeka yiwa ezidolophini ngabanye

ababhali abanjengoMama othe yena wakhulela edolophini kwaye wanembono yokuba uncwadi

lomlomo lwesiNtu luyafa noluquka inkcubeko yalo Lo mbongo udala ihlombe novuyo

Kumfundi usisele solwazi Uvula ingqondo yabafundi ibe banzi bazi nangobuzwe obu babo

Imboni eyimbongi yosiba uRhanisi Jolobe ibafundisa ukuba bazidle ngeembali eziyincamisa

zootatomkhulu noomakhulu babo Ufuna bangazi kuphela ngeembali zamaFrentshi zamaNgesi

zamaDatshi namaPhuthukezi nezamaBhulu bengazi nto ngezabo Kulo mbongo ldquoUmalusirdquo

uJolobe ukwaxwayisa nabafundi bazi ngokubaluleke komalusi nemisebenzi yakhe nokubaluka

kwakhe ekukhuseleni nasekujongeni imfuyo ebihlala ibubona butyebi babantu abaNtsundu Kule

migcana ilandelayo usinika umfanekiso wezinye iingoma ababezicula ebuntwaneni besalusa

Hee luweyo ziphina iinjova

Phungu-phungu ziphi iinkomo

Kwesi sicatshulwa siva ingxolo yezandi ebisenziwa ngooJolobe ebuntwaneni besalusa Isinika

imifanekisongqondweni yokuva iingoma zokuzingela iimpuku nokufunisa ngeenkomo

ezilahlekileyo Zonke ezi zandi zibonisa uvuyo nomoya wembongi kwaye ziqaqambisa into

ethethwa yimbongi equka imidlalo yokuzonwabisa koomalusi abangamakhwenkwana edlelweni

Lo mbongo ukwanika imifanekisongqodweni yentshukumo ephakamisa inkcubeko yabantu

abaNtsundu nayo ngokwayo Umzekelo Ukuxonkxwa iinkomo nehashe nomkhweli

amakhwenkwe esebenzisa udongwe ukubumba imfuyo yamaphupha abo kuxonkxwe nenqwelo

nesipani kulayishwe umthwalo Kanti nokuhlokoma kweentonga abalusi bezonwabisa ngomdlalo

womlo weentonga kudala imifanekisongqondweni ebange umdla kulo mbongo Atsho umfundi

abengathi uyakubona ukuzikhupha kwawo iintonga egalela ehlanganisa ngokubukekayo Konke

oku kuphakamisa inkcubeko yabantu abaNtsundu

Elokuphetha imbongi iphumelela ukubonisa intsusa yokubhalwa kwayo lo mbongo Ngenene

uzinkumbulo zobomi bakhe zobutsha bakhe engumntwana kwanezinto ezazimonwabisa kakhulu

kubomi bokubangumalusi Olu qambo lukaJolobe luphumelele ukubonisa ubukho bobudlelwane

phakathi koncwadi lwakhe nobomi bakhe

232

472 Inja yakowethu

Kumbongo ldquoInja yakowethurdquo (193633) imbongi umoya wayo ugcobile kuba ithetha

ngomhlobo wayo osenyongweni nonyanisekileyo kuye UJolobe waye enenja enkulu emzini

wakhe awaye eyithanda kakhulu uVuyo esakhula ubalise ukuba yaye ingumhlobo wakhe

omkhulu (Vuyorsquos Journal 2013) Kanti naye uJolobe phambi kokuba uVuyo azalwe ubalisa

ukuba naye waye enomhlobo owaye yinja yakowabo Lo mbongo ubonisa ukuzalana kwalo

mbongo kunye nobomi bukaJolobe ngexesha lakhe lokukhula inja uyibone isisilwanyana

esingumhlobo wekhaye nesinokuthenjwa Ethetha ngale nja yokukhula kwakhe uthi

Ndisiza ihlangabeza

Amehlo ayo rsquoafuna awam

Umsila ubungezela

Ndiyiphulula intloko

Le nja abonga ngayo kwesi sicatshulwa iyenye yemfuyo kayise abonise ukuyithanda kakhulu

wade waqonda makangalibali ukubhala ngayo ayikhumbule nayo kwimibongo yakhe kuba

ekhumbula amaxesha okukhula kwakhe isisihlobo sekhaya sakhe Uchaza kwanokuba

ikwalixabiso elikhulu nakumalusi emsebenzini wakhe kuba apho ahamba khona uhamba nenja

yakhe kunye nentonga yakhe yokwalusa (19363) Kulo mbongo uJolobe ngothando lwakhe

lokuyixabisa inja ufundisa kwanendlela yokuba inja le inganakekelwa njani na ihlale

isempilweni Wazisa kwanokuba ilixabiso elikhulu ekugadeni ikhaya lakhe nasekuncedeni

ekujongeni impahla yakowabo yexabiso

UJolobe ubone ukuba makabazise abantwana abakhulayo ngalo mbongo wenja yakhe abase

kumazwe eendawo abafundi abazaziyo ezinjengamakhaya abo nabo Ngale ndlela uthe wenza lo

mbongwana waluvuyo kubantwana abasakhulayo Ulazisile negama lale nja ayibongayo

nengumhlobo wakhe osenyongweni -ldquouNgqoqordquo Usizobele nobudlelwane bayo kunye naye

UVuyo ubalise kwanokuba kowabo abazali bakhe babe nenja eyaye inkulu ingumgcini wekhaya

kwaye naye uyise wayeyithandla kakhulu (Vuyorsquos Journal 2013)

UJolobe kulo mbongo uchonge nesigama sothando apho athe wasenza nathi sayibuka le nja

Sitsho sawubona umfanekiso wayo Salubona nothando lwakhe kuyo kwanothando lwayo kuye

aluzobe ngala mazwi othando alandelayo ldquoNdisiza ihlangabezardquo ldquoAmehlo ayo rsquoafuna awamrdquo

ldquoUmsila ubungezelardquo ldquoNdiyiphulula intlokordquo

La magama amenza umfundi akonwabele ukunqonomfela lo mbongo UBrooks noWarren

(1965273) bathi imifanekiso ithi ngendlela ezotywe ngayo ngumbhali ichukumise iingqondo

zabafundi ibenza bawonwabele umbongo Le ngcaciso ingqinwe nangababhali u-Abrams

233

noHarpham (2012169) bathi imifanekiso ithi idale neemvakalelo ezizintlobo ngentlobo zovuyo

kwanothando nokuhleka Kwaye ezi mvakalelo zithi zisulele nabanye abantu kutsho kubo kusale

umoya wovuyo woxolo nothando olubonakalisa ukuba kukho ubudlelwane phakathi kwabantu

kwanezinto abazithandayo Umzekelo kanye njengoJolobe imbongi nenja yakowabo kulo

mbongo wakhe bethandana

Xa siphetha singatsho ukuba uJolobe umbhali usifundisa ukuba izilwanyana zingabahlobo bethu

kwaye indalo esingqongileyo thina bantu ibalulekile (Reaske 196643) ingakumbi xa sibonisa

uthando kwanokuyixabisa Ukongeza umbhali ubonisa ngokubanzi ukuba uthando lubalulekile

ukuba lubonakaliswe zizenzo ezinyanisekileyo njengobudlelwane benja nomniniyo

473 Iinkomo zakowethu(nobubudlelwane bazo nombhali)

Imbongi ithe yachukumiseka luthando lwemfuyo yakowayo yaze yabhala ngayo imibongo enje

ngale ilandelayo ldquoIhashe lakowethurdquo ldquoIhagu yakowethurdquo ldquoIkati yakowethurdquo ldquoUmqhagi

wakowethurdquo ldquoInja yakowethurdquo kodwa ibonakalisa kakhulu kwanoukuzithanda iinkomo

zakowayo yade yabhala nombongo othi ldquoIinkomo zakowethurdquo

Ubudlelwano balo mbongo noJolobe bukho kuba ukhule uyise engumfuyi weenkomo Naye

ukuchazile oko ukuba ebengumalusi kwindawo entle enamadlelo amahle emaphandleni eCala

Ngalo mbongo ubonakalisa ukuzithanda kwakhe iinkomo zakowabo wada wanemifanekiso yazo

nangeli lixa emdala waza wabhala ngazo Ubalisa ukuba iinkomo zakowabo bezintle zizindidi

ngeendidi bezimdala uchulumanco kuba ude azichaze imibalabala emihle exubileyo ezazinayo

Uchaze kwanemisebenzi yazo eyahlukileyo eluncedo kwinkcubeko yesizwe sabantu

abaNtsundu kanti nakwimicimbi yabo Ukhankanya kwanokumila kwazo kwanemikhwa

eyothusayo ezinye zazo ezithe zayibonisa Umzekelo inkunzi yakowabo ibe inamatshamba

agqithisileyo abonisa ukuba yiyo ekhonyayo kwanomkhuseli womhlambi kayise Lo mfanekiso

weenkomo zakowabo uwuzobe ngesigama esidale uvuyo nesenza umfundi ayibone imifanekiso

yeliso kwanemifanekisongqondweni yentshukumo eyolisayo Uvuyo lwembongi ngeenkomo

zakowayo uluzobe ngala mazwi alandelayo

Hee Zabuya ezakowethu

Zinamhlotshazana unkqenkqeza phambili

Ukhamanzi ngophondo

Kwesi sicatshulwa kuvakala ilizwi lenkwenkwana igcwele luvuyo olubonakaliswe sisikhuzo

ldquoHeerdquo Sisikhuzo esalatha uvuyo nothakazelelo olukhulu lubangwa kukubona okuhle

okuqhubekayo kokuthi gqi kogxudululu lomhlambi omhle weenkomo zakowayo Umbhali naye

ugcobile usenelunda ngeenkumbulo zomhlambi omhle kayise owawukudidi oluphezulu Isigama

234

asichongileyo simnandi kuba utsho wabonwa lo mhlambi nangumfundi ngeliso lomoya uJolobe

uwuzobe ngochulumanco lo mfaneleko weenkomo zikayise uchaza ukuba uquka

-Inkomo emhlotshazana nenkqenkqeza phambili

-Inkunzi ehamba emva nemana igquba isiphula izicithi

-Inkatyana ezimnyama zenyama

-Ezimbovu ukudalwa

-Ezilunga umhlambi wokukhunga

-Ezincokazi zibomvu mhlophekazi

-Ithokazi elintusi elinesisu esintusi

-Inalakazi elintsundu elichokozwe buvundu

- Enkonekazi ebomvu ehlophe emqolo ibomvu lsquo

-Inkatyana engqabe kube Iwaba elimhlophe kumphakathi ogophe

-Ibhadikazi nemazi ekralakazi

-Impemvukazi nemazi emthuqwakazi empondo zazo ziqukumba ngokwendlwana

yeenkumba

Le mifanekisongqondweni yeliso ingentla athe uJolobe wayizoba ibonise ngokuphandla ukuba le

mbongi uJolobe ngumntu onomdla kwiinkomo UJolobe ubonisa nesimo sakhe sokuyithanda

inkcubeko yabantu abaNtsundu ngokuthi akhankanye ukubaluleka kweenkomo kwimicimbi

yomzi kumaxesha athile Ngalo mbongo le mbongi ikwayititshala ifundisa ulutsha ngemisebenzi

yeenkomo nokubaluleka kwazo emakhayeni kuba uthe wazithanda wazithi nqampu namagama

azo Ubone ngoko nabo abafundi bangazidla bazithande izinto zakomawabo zemvelo yabo

bangahlazeki phakathi kwabanye abantu abanolwazi ngeenkomo zakomawabo kwaye oku

kungabanceda bakwazi ukwenza neengxoxo ngeemfuyo esikolweni nakwizincoko zabo

Ulixabiso elikhulu lo mbongo kwaye ubonise nentlalo ephilwe nguJolobe kwaye ulubonise

ngempumelelo unxulumano loncwadi lwakhe Lo mbongo ukubonise ngokucacileyo ukuba

ngenene ulwimi olusetyenzisiweyo ubhalo loncwadi lukwaqulethe nenkcubeko yabantu balo

kwanentlalo yabo kwanembali yesizwe sabo neyamakhaya abo kwimihla ngemihla (Wa

Thiongrsquoo 198119) Kungoko uWa Thiongrsquoo aphakamisa ukuba uncwadi lwemveli lubalulekile

kwaye lunengenelo enkulu kwisizwe esiNtsundu kuba abafundi bafunde ngeenkcubeko

zesiNgesi zooShakespeare nooDickens nooWordsworth neyamaFrentshi kuncwadi olubhalwe

ngezilwimi

235

Lo mbhali ukwabonisa ukuba kuba kubi kakhulu xa abafundi bama-Afrika engazi nto tu

ngenkcubeko yookhokho babo kwanokungakhathaleli ukuxabisa kwanolwim olu lwabo kodwa

bankqenkqeze phambili ekwazini iilwimi neenkcubeko zamazwe zaseNtshona Bambi bazidle

kakhulu ngolo lwazi Bambi bade bajongele phantsi iintsikelelo zabo ezi zikulwimi lwabo

kwanenkcubeko yakomawabo nequlethe kwanabali abo emveli Kungoko wathi umbhali

nethandazwe uSEK Mqhayi (Attwell noAttridge 2012330) walandelwa nguJolobe ekuyilweni

imbhubho yolwimi nenkcubeko yesizwe esiNtsundu ingakumbi efumaneka kuncwadi lwemveli

lwesiXhosa Balwelwa ukuba lungagutyungelwe luncwadi lwezizwe zaseNtshona neelwimi

kwaneenkcubeko zazo Bobabini aba babhali kwanamanye amathandazwe athe asishiyela isizwe

neendladla zoncwadi lwesiXhosa lwemveli apho abantu bangathi bayokufumana ukutya

kwengqondo baphilise nemiphefumlo yabo ngolwazi oluchulumancisayo nolwakhayo kanye

njenga kulo mbongo kaJolobe olilifa lwesizwe esiNtsundu Ufundisa nangeentlobo zeenkomo

kwanokuxabiseka kwazo kwimicimibi yesizwe namakhaya

474 Ihashe lam lomdomngwe

Ithoni yombongo ldquoIhashe lam lomdongwerdquo (1957 17) izoba umoya ogcobileyo wembongi

UVuyo ubalise ukuba uyise wababalisela esithi esemtsha wayesebenzisa ihashe xa esiya

ezindaweni efundisa nasezikolweni emaphandleni phambi kokuba ebe nemoto Kulo mbongo

uneenkumbulo ngelo hashe Wenjenje ukuthetha ngalo

Yimpuluswa emnyama

Umcwangcele oxhama

Menye ukwesilika

Wakuhlala emhlane

Iphala ngesithonga

Izingisrsquoukuqhuqha

Eli hashe ulichaza kwanendlela le liphala ngayo ngamendu aphezulu xa libaleka (ldquoIphala

ngesithongardquo) Ulizobe layinzwana enomkhitha (ldquoYimpuluswa emnyamardquo)Ubonisa nendlela

alithanda ngayo kwanendlela alixabise ngayo Uyalityisa kwaye elipha namanzi Lakubila xa

belibaleke uthi yena uthi alisule umqolo (Jolobe 195714151617) Ubonisa nezinto anga

abafuyi bamahashe bangazenza ekuphatheni kakuhle amahashe Lo mbono walo mfanekiso weli

hashe lakhe laliyiminqweno yamaphupha akhe obuntwana ukuba abe nehashe eliyinzwana elihle

naye njengoyise akuba mkhulu Kulo mbongo ulibumbe ngesigama asikhethele uncomo

kwanokudala umoya wovuyo (ldquoUmcwangcele oxhamardquo ldquoMenye ukwesilikardquo)

Imifanekisongqondweni yeliso idale umdla kulo mbongo nomfanekiso wehashe eliyinzwana

entle alizobe ngala magama alandelayo ldquoubumpuluswardquo balo nobu menye-menye balo Uzoba

236

ukumenyezela kwebala lalo elimnyama okutsala amehlo abantu abalibukayo Nayo

imifanekisongqondweni yentshukumo ivakalisa amendu okuphala kwehashe xa libaleka

ngamandla Kanti nengxolo yokuqhuqhu kwalo liphala kamnandi Ezi zandi zivakalisa izandi

zovuyo endlebeni yomfundi othi abenomfanekisongqondweni wehashe elidlamkileyo

nelisempilweni Le mifanekisongqondweni ikwadiza ukuthanda kwakhe indalo nezilo zasekhaya

Elokuphetha le mbongi ngalo mbongo ifundisa ukuba kuhle ukuba abafuyi bezilo zasekhaya

baziphathe kakuhle kuba nazo zinomphefumlo Nazo ziyakuthanda ukuthandwa nokuxatyiswa

Ngolo hlobo nazo zithi zibonwabise abafuyi kanye njengeli hashe lamaphupha neminqweno

kaJolobe liphala liqhuqhu kamnandi lisonwabisa umninilo UJolobe usebenzise isiXhosa

esimnandi ukuchaza uvuyo lwakhe nesibanga umdla simtsalele umfundi enzulwini yokucinga

Sikwadala imifanekisongqondweni yeliso kwaneyentshukumo ebukekayo edala amadlu

ukubukeka oku eyenziwa ngamendu eli hashe Njengoko besebetshilo ababhali uAbrams

noHarpham (2012169) bavakalise ukuba imifanekisongqondweni inamandla okuchukumisa

umfundi abenomdla ingqondo yakhe inamathele kokuthethwa ngumbongo Olu luvo luyenzeka

xa ubani efunda lo mbongo wehashe ilihle likaJolobe

48 Imibongo engenkuthazo nothando lwezempilo nococeko nokulwa izifo

UJolobe isimo sakhe sidizeke kakhulu kuncwadi nakwimibongo ayibhalileyo Uthando lwakhe

lococeko lube lolugqithisileyo Kusababazwa nanamhla ukuba inkonzo yakhe awayeyikhokela

apha eBhayi eNew Brighton isagcinwe icwebezela unanamhla oku Kusakhunjulwa iimfundiso

zakhe zokuphakamisa ucoceko oluhamba nempilo entle Ebekhuthaza nokugcinwa kwemizimba

isempilweni ngokuliwa kweentsholongwane iintshaba zempilo yomntu

481 Iziqhamo

Imbongi uJolobe kulo mbongo ldquoIziqhamordquo (19578) igcobile kakhulu Lo mbongo uwuzobele

iintsana ezidlamkileyo nezisakhulayo Ubonga athi

Ntakana emyezweni

Le ndawo elizweni

Ikutsala ngani na

Woyincama ngani na

Bubomi iziqhamo

Ziyimpilo iimvamo

Zigxotha oomitshetsha

Noogqirha ngokutshetsha

Ubudlelwane bakhe uJolobe nalo mbongo budizwa yile ngxelo ilandelayo Kwiindawo athe

wahamba wayakuba ngumfundisi kuzo wanqonqozisa wacela ukuba kwimizi athe wayifunelwa

237

yinkonzo ukuba ahlale kuyo nosapho lwakhe ibe kumgangatho ofanelekileyo Phakathi kwezo

zinto athe wazinqonqozisa bubukho bomyezo ukuze usapho lwakhe luhlale lusempilweni

(Vuyorsquos Journal 2013) Nalapha kulo mbongo ukhuthaza ukuba abafundi bahlale besempilweni

ngokutya iziqhamo kuba uthi ldquoZiyimpilo iimvamordquo

Kulo mbongo weziqhamo imbongi isebenzise isimbo semibuzo nempendulo esidala ingxoxo

okanye idayalogu (ldquoIkutsala ngani nardquo ldquoWoyincama ngani nardquo) Esi simbo usebenzisela

ukuba abantwanana bakwazi ukumana belinganisa la mazwi awadalileyo kwezi ngxoxo ukudala

uvuyo UJafta (199632) ubonisa ukuba esi simbo sibanga umtsalane Sibanga umfundi

abenomdla wokufuna ukwazi ukuba yintoni na le nto kuxoxwa ngayo kangaka Lo mbongo

udala ulonwabo Kwakhona uJolobe udale umbono womfanekiso womyezo oqhelezela ziindidi

ngeendidi zeziqhamo apho kukho intaka equqa ibuyelela ude ayifake imibuzo ethi ldquoNtakana

emyezwenirdquo ldquoLe ndawo elizwenirdquo ldquoIkutsala ngani nardquo Lo mbuzobuciko ngowokugxininisa

ukuba le ntakazana ayipheli emyezweni kucaca ukuba izuza ulutho kwiziqhamo iquqa ibuyelela

UJolobe ube engutitshala obefundisa ngezempilo ezikolweni Ude waguqulela esiXhoseni

incwadi yezempilo ekhuthaza ukulandelwa kwemithetho yezempilo kwanasekutyiweni kokutya

okunempilo okunjengeziqhamo nemifuno Ngoko kuyacaca ukuba intsusa yobhalo lo

mbongwana onomxholo ololu hlobo ikwakhuthazwe nazizifundo abe ezifundisa abafundi

esikolweni engutitshala ekhuthaza impilo entle kubafundi nakumakhaya abo

Ngokubhala imibongo elolu hlobo ubone iluxanduva lwakhe ukunika inkuthazo kwisizwe ukuba

sazi ngokubaluleka kokuba sitye ukutya okunempilo okuyimifuno kwaneziqhamo ukuze sihlale

sisempilweni sikhuselekile kwizifo nakwezibangwa kukutya ukutya okungayiphakamisiyo

impilo entle yomntu

UVuyo ubalise wathi uyise uJolobe wakhuthaza ukuba emzini wakhe kubekho nemithi

yeziqhamo ukulungiselela intsapho yakhe ibe sempilweni (Vuyorsquos Journal 2013) Kanti

nakowakhe umzi uwenzile umyezo uJolobe Kulo mbongwana wabantwana wenze incoko

emnandi edala uchulumanco ngesimbo sedrama ngengxoxo phakathi kwembongi nentaka

kumyezweni weziqhamo

Lo mbongwana ngumbongo ovuselelayo Intaka apha ingumnikilwazi Ulwazi abanye abantu

abangenalo njengembongi le eyathi yafundiswa yazuziswa iziyalo nezikhokelo kumava eentaka

ngokubaluleka kweziqhamo UJolobe ukhankanye ngentla ngexesha engumalusi wathi

wabanomdla ekwazini ngeentaka nobomi bazo kwanasekwazini ngobomi bezityalo kubomi

238

basemaphandleni Abanye abantu abanalo ulwazi olungasindisa abantu kwizifo nasekufeni

Yiloo nto athi uWordsworth (umhla wopapasho awukho) kumbongo wakhe ongenyibiba uthi esi

sityalo samxelela ukuba ukuba angathi abenomdla ayiqwalasela indalo luninzi ulwazi angathi

alufumane kuyo Oku kubonisa kwanokuba iimbongi zendalo zithi zifumane nezityhilelo zakuba

kunye nendalo kutsho kuvuleke amazwe amatsha olwazi

UJolobe kulo mbongo usebenzisa isigama kwanolwimi olumnandi nolulula ukulungiselela

iingqondo zabantwana abasakhulayo Kwaye nemifanekisongqondweni uyakhe yadala umdla

nochulumanco kubo kuba usebenzise ezi zafobe zilandelayo isimntwiso - imbongi ithe yanika

isidima esiphezulu intaka impawu zomntu kuba iyathetha ithetha nembongi kwaye ibonakala

isisazi kwanengqondi ifundisa umntu osuke wangumfundi ofundiswa ngenene ngendalo

Umbuzo umntu awusebenzisileyo mde kanti impendulo enikwa yintaka ithe ngqo ukhwankqisa

UJolobe usathethe laa nto athe wayithetha kuScheub nombhali uMama kuScheub (196760)

bona bathi uncwadi lomlomo kwanezibongo luyafa Yena Jolobe ukuchasile oko kuba uthe

nalapha kwiincwadi zemibongo zakhe njengakule ncwadi yemibongo yaseDikeni wabona kukho

amathuba amatsha angathi awasebenzise ngokuthi aziqhusheke iimbalo zomlomo

ezibuntsomirha kanye njengokuba enzile kulo mbongwana wakhe wabantwanana

Okwenziwa nguJolobe kwalatha ubunkcubabuchopho bakhe kwanobuthandazwe kwaye uhamba

ekhondweni lomhlobo wakhe uMqhayi akamlliballa naxa engasekhoyo kweli gada

Akwenzileyo uJolobe nakuthethileyo kuyinyaniso kuba khona ngoku lo mbongwana ubanga

uchulumanco kwanovuyo ngalo lonke ixesha ufundwa Oku kwenze lo mbongo ubemtsha rhoqo

Umzekelo ukuva iintakana zithetha nabantu kuyavuyisa kudala nohleko kanjalo Kanti uJolobe

unawo nombongwana wabantwanana apho intaka icenga indoda engumgawuli ukuba

ingawugawuli umthi kuba uyindlu yabantwana bayo Yaphinda yamcebisa imnika ulwazi lukuba

yambonisa kwanokuba imithi inamandla okuzisa nemvula Ngoko ngenene esi simbo sembongi

sokuvuselela uncwadi lwemveli lomlomo sidala uvuyo kwaye sisonwabiso kubafundi

abancinane abawonwabelayo amabalana ezilo neentaka zasentsomini

UJolobe njengetitshala nombhali uphumelela ngalo mbongwana ukufundisa abantwanana

nabafundi abadala ngokuphila ubomi obuqhubelisa phambili ubomi nobunqwenelekayo

Kwakhona imfundiso yembongi uJolobe ibhekise nakwisizwe siphela ithi kubalulekile ukutya

iziqhamo nemifuno kuba la ngamachiza emvelo ukuze sihlale siphephile siphilile

239

48 2 Ukutya okondlayo

Ubudlelwane phakathi kobomi bukaJolobe nombongo othi ldquoUkutya okondlayordquo (195710)

uyakuthi aqwalasele ezinye iimbalo zakhe umzekelo ezingezezempilo Uguqulela esiXhoseni

incwadi yezempilo ukuze abantu bakowabo abaNtsundu bafumane ulwazi lokutya ukutya

okuluncedo nokwakhayo Kule ncwadi ukhankanya iindidi zokutya okondlayo

okunezakhamzimba Kuyo kukhuthazwa ukuba abantwana bazifumane izimbiwa ezifunwa

ngumzimba ezinjenge-calicium nee-phosphates Kuchazwa ukuba zakha amathambo omeleleyo

anempilo

Kanti nolu hlobo lulandelayo lokutya kuchazwa ukuba lubalulekile ekwakhiweni komzimba

inyama iintlanzi amaqanda isidudu isonka esimdaka isonka samasi imidumba eyomileyo

iimbotyi nobisi Zonke ezi ntlobo zokutya zibonwa ziluncedo emathanjeni nasemazinyweni

Kanti ne-codliver oil kubalulekile ukuba umntu afumane icephe yonke imihla kuba iluncedo

olukhulu emathanjeni nasemazinyweni (Groenewald unyaka wopapasho awukho36) Kodwa

ke zonke ezi ntlobo zezakhimzimba nezimbiwa ezibalulwe entla apha ziyafumaneka kwimifuno

ngemifuno Kuloko ke uJolobe kwesi sicatshulwa silandelayo sombongo ldquoUkutya okondlayordquo

ugxininisa kukutya okuyimifuno okondlayo okuyimfuneko kuba uthi kona kulula ukufumaneka

kuba abantu basenokuyilima nasezigadini zabo baphile Egxininisa uthi

Hayi ubumnandi bemifuno

Izidlula zonke izivuno

Ikhawuleza iye egazini

Isinika intlahla ngemini

Imbongi apha igcobile kakhulu ithi ldquoHayi ubumnandi bemifunordquo Uvuyo lwayo lolwenene kuba

inezakhamzimba nezimbiwa ezifunwa ngumzimba Yiloo nto ibonga imifuno enempilo

ngokungathi ubonga into ephilayo enjengomntu Imbongi imemela abantu ekuqwalaseleni

imifuno ekubonakala ukuba uyibona phambi kwakhe isesitiyeni ivathe amagqabi amahle

asempilweni ukukhephuza oku Ukubona le mifuno imihle esitiyeni kubonakala ukuba kumtsale

umxhelo watsho wabhala lo mbongwana ngovuyo olukhulu Uwuzobe umfuno engumhlobo

womfino wona uzikhulelayo nje ngesigama esilula esilungiselelwe abantwana Uwukrole

ngochulumanco olukhulu noluthi lumosulele kwanomfundi wakhe xa esiva ukuba imifuno

okanye imifino le ldquoIkhawuleza iye egazini isinike kwanentlahla ngemini

Xa siqwalasela esi sigama singasentla asichongileyo esinolwimi lwezafobe

kwanemifanekisongqondweni singatsho ukuba senza umfundi abe nemifanekiso yeendidi

ngeendidi zemifuno emihle phambi kwakhe enjengesipinatshi iminqathe iimbotyi neminye

240

Ngokuthi imifuno ldquoIkhawuleza iye egazinirdquo imbongi iyinike isidima esiphezulu sesimntwiso

Isidima esinikwa abantu bona bakwaziyo ukwenza izinto ezenziwa ngumntu umzekelo ldquoihamba

ikhawulezerdquo UJolobe ukwabonisa abantwana abasakhulayo ukuba imifuno nemifino inako

ukuba nemitsi yokukhawuleza iphilise yondle igazi atsho umntu akhawuleze abe nentlahla Esi

simbo sesokonwabisa abantwana kwanokuba bayiqonde into ethethwa yimbongi

49 imibongo yokuliwa kwezifo nenkuthazo yempilo entle

UJolobe ubonakalisa ukuba ungumntu othanda impilo entle emzimbeni kwanokuliwa kwezigulo

ezithi zihlasele abantu ngenxa yeentsholongwane Uthe ngoko wabhala imibongo ngenjongo

yokukhuthaza ucoceko ndaweni zonke apho abantu abahlala kuzo ukuze basinde kwizifo Le

mibongo ilandelayo ibonisa ukukhathalela kwakhe isizwe esiNtsundu siphela Iligalelo lakhe

lothando lokulumkisa abantu ngezithwalikufa eziduba uxolo kwintlalo yomntu Ikwathwele

iminqweno yakhe yemihla ngamakhaya

491 Umbongo Ucoceko

Bekusekukhankanyiwe ukuba imbongi uJolobe ibe ingutitshala ofundise ezikolweni Kuzo

wafundisa nezifundo zempilo entle kwanokuzigcina kwabantwana bephephile kwizifo

nasezingozini ezinokuthi ziluhluthe uvuyo lwabo kwanobomi babo Ngothando lwakhe

lokhuseleko lwabantwana bakowabo wathi watolika incwadi yesiNgesi wayisa esiXhoseni

ekhuthaza ezempilo wathi

Bubuxelegu ukuyiyeka inkunkuma ifumane ihlale egumbini lokuphekela okanye kwibala

langasemva Le nto ikhangeleka kakubi isuka ibe nevumba elibi kunene elirhaxayo

ezimpumlweni Ivumba elo libiza iimpukane nezinye izinambuzane kuze oko kungcola

kube yindawo yazo yokuzalela Isuka ke imbewu yokufa kwanezifo isasazwe lula zezi

mpukanerdquo (Groenewald umhla wopapasho awukho36)

Uqhuba acebise kwanokuba umgqomo wenkunkuma kufuneka ubenesiciko Ngokutsho ubonisa

ukubaluleka kococeko emakhayeni nasekuhlaleni Ngoko ke kumbongo ldquoUcocekordquo (195729)

kwisitanza sokuqala usixelela ukuba ucoceko maluqale emzimbeni womntu Uthi xa ebeka oku

Coceka emzimbeni

Uqale ezinweleni

Kuse elunyaweni

Nakosemfihlakalweni

241

Kuyaqapheleka ukuba uJolobe lo mbongo uwuqambe waba yingoma emnandi ekulula ukuba

ingagcineka engqondweni yabafundi Apha ngasentla obu bungoma ubuyila ngemvanosiphelo

yesandi esingu- eni Le mvanosiphelo isisimbo sokuphinda-phinda Aphinde enze uphindaphindo

oluyimpinda ekupheleni kwesistanza ngasinye Ezi mpinda-mqolo ziyikhorasi yengoma

ayiqambileyo uzizobe ngolu hlobo lulandelayo

Kwisitanza -2 Coceka empahleni

Kwisitanza- 3 Coceka engqondweni

Kwisitanza -5 Coceka entlalweni

Kwisitaza -5 Coceka ekuhleni

Kwisitanza -6 Coceka ngococeko

(Imfundiso yembongi)

Oluxeli mfezeko

Elindelwe lilizwe

Enokwakha isizwe

Umfanekiso ongaphathekiyo wococeko uwuzobe waba yingoma emnandi esenzela ukuba

ucengcelezwe lula ngabantwanana abafundayo kwanokuba ungalinganiseka lula kwintshukumo

zokulinganiswa ngabafundi budlala Igama ldquococekardquo uliphindaphinda kwizitanza ngezitanza

esenzela ukugxininisa umyalezo wokubaluleka kococeko esiqwini somntu ekhayeni lakhe

ekuhlaleni elizweni nasesizweni Olu phindaphindo lukwadala ubunye bentsingiselo

embongweni lukwawenza umbongo uvakale kamnandi ezindlebeni ukonwabisa abafundi

ngezandi ezimnandi

Lo mfanekiso wococeko ngumfanekiso wento engaphathekiyo Kanti uthi uAbrams noHarpham

(2012169) nezinto ezingaphathekiyo umbhali uthi ngobuchule bakhe asebenzise isigama sakhe

azenze zibe zezinokubonwa ngeliso le ngqondo apho kutsho kudaleke nemifanekiso-ngqondweni

ebonisa lo mfanekiso ungaphathekiyo Ngokococeko lobuqu umfundi utsho abone iindidi

zamalungu omzimba kwaneendawo agxininisa ukuba zicocwe Ugxininise kwaneendawo

ezinjengamakhwapha iindawo ezifihlakeleyo UJolobe ufundisa ukuba umntu awuthande wonke

umzimba wakhe uwonke awukhusele kwizifo

Impinda-mqolo ikwezi zitanza zilandelayo isitanza-2 3 4 5 6 nazo ziqhubeka ziphakamise

olu coceko luchukumisa umdla womntu ngokuthi umntu atsho azibone ezi ndawo zibalulekileyo

kufuneka zingaphoswa zicociwe UJolobe ukwazoba intlaninge yemifanekiso-ngqondweni

ingakumbi umfanekiso-ngqondweni weliso esenzela ukuba zithi thaa ezi ndawo zomzimba

zalathwe ngutitishala nombhali ngexesha lakhe nakweli ixesha sikulo

242

Kulo mbongo uJolobe uzobe ubomi bovuyo oludalwa kukubona ilizwe elihle eliqaqambileyo

ngokwemitha yelanga apho abantu baphilileyo nabakhuselekileyo Kweli lizwe umntu ubona

imifanekiso yeendawo ezinjengezi iimpahla izindlu iimandlalo izitya nezitalato Kweli lizwe

lamaphupha kaJolobe kukhuthazwa nendlela yokucinga ecocekileyo nelungileyo engenakukruna

ingxwelerhe abanye abantu Yindawo apho kukho uthando kangangokuba akukho kubona

maphepha amdaka angoongqikana nankunkuma engekho migqomeni Umbongo Ucoceko

uJolobe uwenze wakwayingoma wasisiyaleli esigxininisa uluvo lwakhe naluphakamisileyo

ebomini bakhe emzini wakhe nakusapho lwakhe Umzekelo umzi kaJolobe ucoceke

ngamandla Kanti kwanecawa eNew Brighton eBhayi abe eyikhokeka imigangatho yayo

isacwebezela imenyezela unanamhlanje Kuyabonaka ukuba ebengashumayeli iliZwi nje lodwa

ubeyixuba intshumayelo kwanezifundo zempilo Kubonakala ukuba umnqweno wakhe

ibikukuba baphile ubomi obukhuselekileyo nakwizifo zasemoyeni Bacoceke nangaphandle

ezindlwini zabo nakwiindawo zenkonzo kwanasekuhlaleni bahlale bephephile kwizifo

eziqubulayo ezibakho ngenxa yokungathobeli imithetho nemigaqo yezempilo

UJolobe uluxhasile olu luvo lungentla kumavo akhe (194067-79) kuba uthi inkokeli

kubalulekile ukuba ibe yefundileyo ibe nolwazi ukuze ikwazi ukukhokelela umdilili wabantu

abangakhanyiselekanga nabo bakubone ukukhanya okukhulu Uhambisa athi kufuneka

inkokheli izame amathuba okuba abantu bayo bebe ngabafundileyo ngokubakhokela ibaxhobisa

ngolwazi olwakhayo kanye njengokuba uJolobe enze njalo kumbongo ldquoUcocekordquo efundisa

Nakwenye imibongo yakhe unika iimfundiso ezakhayo ebhalela isizwe

492 UMnumzana uMpukane

Esi sinambuzane impukane uJolobe usibumbe sanguMnumzana wenene Ukhankanya ukuba xa

umntu elijonga eli nene lisoloko lizicoca lizivuthulula kodwa ngaphakathi kwengqondo yalo

liphilela ukuba ngumsasazi weembubho nokufa kwabantu ngenxa yeentsholongwane

elizisasazayo Ngoko ngokulinika iwonga lokuba nguMnumzana Mpukane wonwabisa abafundi

edala ukuba bahleke batsho baphele yintsini kodwa ngaxeshanye utsala iingqondo zabo zazi

ngobungozi bayo

UJolobe kwilivo lakhe ldquoIsikordquo nakwanelinye elithi ldquoUkoyikardquo (194089101) uchaza ukuba

abantu abaNtsundu baye boyike kakhulu besoyikiswa kukubulawa nokuthakathwa kanti

abazijongi izinambuzane ezizithwalikufa Abakugqumi ukutya kwabo Kwincwadi yakhe

yezempilo ekhankanywe apha ngentla kukho umfanekiso apho impukane ithe yabeka amaqanda

amaninzi ekutyeni abantu bengayiqondi lo nto Kungoko uJolobe athanda ukusityhilela

243

ngobungozi bempukane kwesi sicatshulwa silandelayo sombongo lsquoUMnumzana uMpukanerdquo

(195724) ngale ndlela

Kukho nene lithile lithanda itafile

Ngulaa Fly kaMpukane

Uzitsho ngobunene ukanti unesiphene

Imikhwa nokungcola womdela wakumhlola

(Imbongi iqhuba isibonise imisebenzi nemikhwa yokungcola yeli nene) ithi

Uzingxala ngeetyhefu angaziphi nekhefu

Undwendwela emzini atsho ngende intsini

Ebawelrsquo ezimnandi ncama akazinqandi

Wohlanza ukungcola nisale naloo nkohla

Kulo mbongo uJolobe uyalela abantwana ukuba balugqume ubisi nokutya zigxothwe iimpukane

ngosetyenziso lwesibulala zintsholongwane esibizwa ngokuba yiDDT Ngale ndlela

ukwabayaleza kwanokuba babaxelele abazali babo ngezimbo zoochwenene abaziimpukane

ukuze basinde kwizifo emakhaya nasekutyholaneni okubangwa nazizinambuzane ezizithwala

kufa

Umfanekiso womfo oyimpukane omntwisiweyo udala umdla kwaye uzotywe yimbongi

ngendlela uyolisa kakhulu ukudala nokuhleka ngendlela le athe wawunika ngayo igama

lesiNgesi wamenza umnumzana Eli gama likwadiza isigqebelo Kutheni esithi esi sinambuzane

ngu ldquoMr Flyrdquo kodwa akawakhuthazi amagama umzekelo esiNgesi asemzini kubafundi

abangama-Afrika esikolweni Olu luvo lukhankanyiwe nguVuyo ngoyise uJolobe apha ngentla

Lo mbongo ugcwele imfundiso nokuyolisa ingakumbi ngendlela awuzobe ngayo umfanekiso

womfo kaMpukane Isigama esichongiweyo ngokukodwa kunye nolwimi lwezafobe

nemifanekiso -ngqondweni le mbongi izisebenzisile ngamandla ukudala usiyolisa Isimntwiso

imbongi usisebenzise sagqwesa esi safobe ekwenzeni umbongo uqondakale kuba fundi kwaye

bonwatyiswe ngale mizekelo Uyizobe yalinene ngenkangekeko kodwa inene elingenambeko

nelikwanezizimo zilandelayo zothusayo itsho ngesiqhazolo sentsini emzini okubonakalisa

intswela-mbeko umntu umntu ongugqada-mbekweni Linene eli lihlazo elingakwaziyo

nokuzibamba ngokubawa

Konke oku kungasentla kukrwela umgca kwisigoci sikaJolobe esikudidi oluphakamileyo

Isigama sakhe asichongileyo sitsala umdla womfundi abe nomdla xa impukane isimntwiso

nangokunikwa amagama amatsha obuMnumzana ldquoMrrdquo enza umdla kulo mbongo kuba

impukane ayenzi mdla akuthandeki kwanokuthetha oku ngayo ayifani neenyosi ezivelisa ubusi

obuluncedo ebantweni kwaneembovane eziyi simboli nophawu lwenkuthalo kubantu

244

UJolobe kulo mbongo uyancomeka kakhulu ngokusebenzisa ubuchopho ngokunika imfundiso

eyakhaya ukusindisa abantu bakowabo kwizigulo kwanasekufeni ukuhamba neentsholongwane

Kwakhona akukhankanyile ukuba iDDT mayisetyenziselwe ukubulala iimpukane inkukuma

nobulongwe bezilwanyana zasekhaya bugutyulwe

Xa sivala singabalula ukuba le mbongi ithetha into enkulu emayigcinwe engqondweni sisizwe

eyile ithi abantu boyikiswa naziintaka ezi zikaMdali ezizikhalelayo ebusuku ezifana nezikhova

ezizingela iimpuku ebusuku kuba iyindalo yazo leyo aziboni emini kude kumana kutyholwa

abantu baseTyhini nabafazana ngemisebenzi yobubi (Jolobe 192368) babe bengamhoyanga

oyena mbulali omkhulu othwala izifo uMnumzana uMpukane

493 Umkhosi weencukuthu neentakumba

Besekusele kutshiwo apha ngentla ukuba uRhanisi Jolobe ungunogada wekhaya nomkhuseli

wesizwe kwiintshaba zaso ulandele igama lakhe uRhanisi ngobumbolombili Nangawo lo

mbongo ldquoUmkhosi weencukuthu neentakumbardquo (195720) uhlaba ikhwelo esindisa isizwe

kwimbubho ethwelwe zizinambuzane ezinjengeencukuthu neentakumba eziyingozi

nezingayityhefa impilo yaso Eli khwelo ulihlaba ecacisa wakrola wenjenje

Ndibona imikhosi ehlala izizitshozi

Ungonwabirsquo uhleli nobuthongrsquounganeli

Injengele sisibhukubhuku uBug kaNcukuthu

Kwanongenakudakumba uFlea kaNtakumba

Ezi zinambuzane iincukuthu neentakumba athetha ngazo kulo mbongo nazo njengeempukane

akuthandeki ukuthethe ngazo azintlanga nokubantle nemisebenzi yazo mibi Kodwa uJolobe

ubone kubalulekile ukuba azikhankanye nazo afundise ngazo kwimibongo yakhe Iinjongo zakhe

kukuba nabantu basinde ekufeni kuba ulwazi oluncinane luyingozi Imbongi isebenzisa isimbo

soburharha ukonwabisa nabafundi ikwafundisa kanjalo Izoba umfanekiso woburhalarhume

beencukuthu neentakumba Zifika emntwini zingumkhosi zimhlasele ngokumfikila zimfimfithe

negazi lakhe

Isigama esikhetheliyo imbongi sibanga umdla omkhulu nasebantwaneni Siwenza loo mbongo

ube njengomdlalo webhanyabhanya ngentshukumo esemagameni abanga ukhwankqiso

Umzekelo imbongi izoba uhlaselo lwezi zinambuzane ngendlela yokumatsha okwamajoni

okanye zichwechwela ukuhlasela umntu ziphinde zizimele zithi nca ezindaweni ezithile Zibuya

ziphinda zihlasele ngamandla igaqa lomntu elikhulu kangaka zakuba zizincinane kangaka zona

245

Ngale ndlela zikhombisa ukuba nezibindi ezinkulu nezimnyama ezigcwele ububi kuphela

kwaye akukho luxolo kuzo Zikwabonise kwanokungamoyiki kwazo umntu

UAbrams (1999 121) uthi isigama esikhethwe ngokukodwa ngumbhali sithi sidala imifanekiso

ekwankqisayo nebanga kwanochulumanco olubanga nomdla kubafundi Isigama esinjalo

sikwaqhubelisa phambili ekuqondweni kombongo Kanti kwa esi sigama sikwabanga ukuba

umfundi aqhubele phambili ekuwufundeni umbongo kuba etsalwa ngamandla endlela imbongi

ewasebenzisa ngobukcuba buchule amagama ekukrolweni kombongo wayo Kanye njengokuba

imbongi uJolobe iphumelele kuchongo lwesigama sayo esichukumisa iingqondo sokuthanda

ukonwabisa abafundi bomsebenzi wakhe ingakumbi kwiminbongo yakhe ngokubanzi

kwanayibhalele abantwanana Ngesi safobe udala umdla nolonwabo kukhulu kwimibongo

yabantwana msebenzi uJolobe

Kutheni imbongi izinika ezi zinambuzane amagama esiNgesi Impendulo kukuba ifuna abantu

nabantwana bacinge Ifuna bangonwabeli umbongo nje wodwa ifuna neengqondo zabo zithathe

inxaxheba zibe yinxenye yombongo bakhule engqondweni bavuleke namehlo engqiqo

Kwakhona ukusebenzisa namagama esiNgesi kumbongo kubakhumbuza abantwana nangezinye

iilwimi Wongeza ulwazi lwabantwana ukuze bazi ukuba impukane yi- fly intakumba yi flea

incukuthu yi-bug ngesiNgesi Ngokuqinisekeleyo uJolobe ufuna ukuba ezi zinambuzane

azikhankanyileyo abantwana bazi ukuba zibizwa njani na ngezinye ilwimi abazifundiswayo

esikolweni Ngeso senzo uJolobe ubonisa intsebenziswano yolwimi lwesiXhosa nezinye ilwimi

ngobulumko kwiphulo lakhe lokwandisa ulwazi Umzekelo ude wabhala isichazimagama kamva

kwezi lwimi zimbini zikhankanyiweyo ezama nokwandisa ulwazi kwingqondo yomfundi ngeli

xesha onwatyiswayo ecaleni

UJolobe ubekhe abonise ukuba nomsindo ngamanye amaxesha ngokucinezelwa kwabantu

abaNtsundu ngenxa yebala abalilo kunye naye Olu luvo lungenza abone uJolobe ebona ezi

zinambuzane zifana namanye amakoloniyali afika amfikila abantu abaNtsundu ababi nakuzola

ku-Amathunzi Obomi idrama yakhe Esi simo sakhe sesomntu gqibi Kangoku akakhange

azifihle izinto ezibalulekileyo abone ukuba isizwe kubalulekile ukuba sizazi nokuba azithandeki

Ufune ukusishiyela isizwe imiyalezo yakhe sihlale silumkile esixwayise ngeentlobontlobo

zolwazi sihlale sisizwe esikhaliphileyo Olunye ulwazi afuna isizwe sibenalo lelokuba sibe

nobunzulu ngendlela iincukuthu neentakumba ezimhlasela ngayo umntu

Unika obu bunzulu bohlaselo lomntu ngemifanekisongqondweni Ngoweliso uzoba imikhosi

yeencukuthu neentakumba ezihlala izizitshozi (Ndibona imikhosi ehlala izitshozi)

246

Esi simntwiso sicacisa isimo sezi zinambuzane ukuba zihlala zinoburhalarhume zifuna undikho

Zihlasela ngaxeshanye apho zilifumene khona ixhoba ngokungena nceba Ngoko ke le nkcazo

itolika into ebikwa ngumbhali yokungabi nanceba kwazo

Kwakhona umfanekisongqondweni wencukuthu athi iyinjengele wenza uthelekiso olubonisa

ukuba lo Mr Bug kaNcukuthu ungoyena uyingozi noyena ungoyena unamaci okwazi ukuhlasela

nonamandla ngaphezu kwentakamba ekumfimfitheni igazi lomntu Umfanekiso wentshukumo

uwuvakalise ngesigama esithi ldquoungonwabirdquo okudiza ukugqushalaza komntu ohlaselwa yile

mikhosi emini kwanasebusuku inzolo uxolo nenkululeko yakhe nayo ihlaselwe Isiphumo

kukuba naye ahlasele ngokungena nceba ngesiqhushumbisi iDDT UJolobe usibone siyincutshe

ekutshabalaliseni imikhosi yezinambuzane ezizithwalikufa

UJolobe uphumelele kubhalo lwakhe lwemibongo echulumancisayo neyonwabisayo neyakha

isizwe Lo mbongo uyonwabisa uxhobisa abantwana nabantu ngokubanzi ngolwazi

kwanokuphila ubomi obunempilo ephezulu Ukwadiza izinto uJolobe ebengazithandi ezilwa

elangazelela intlalo entle yabantu abaNtsundu Yiyo le nto athi kumbongo ldquoUcocekordquo abafundi

nabalawuli besizwe sangomso mabafunde ukucoceka ndaweni zonke babengabaphumelelayo

(Jolobe 195729)

410 Imibongo kaJolobe ngokuphakanyiswa kwenkcubeko

Inkcubeko uJolobe uyibona iyimvelo yokuphila yomntu oMnyama Uyibona ikwalilungelo lakhe

nendlela athi azikhethele yona yokuphila equka umzekelo ukuziphatha kwekhaya lakhe

ukuziphatha kwesizwe akhulele kuso kwanokuhlalisana nabanye abantu ngoxolo La mathende

okuhlala uJolobe uwaxabisile yaye uyawaphakamisa

Le mibongwana ingezantsi iphakamisa imbeko kwakunye ne nkuthalo uyibhale ngesigama

esilula nesonwabisayo esisebenzise kuso izandi zemvanosiqalo Umbongo ukwaziwa ngokuba

ngumbongo ngezandi Imvanosiphelo kwakunye nezinye izandi ezifanayo eziphindaphindanayo

ziye zidala ulonwabo ngamanye amaxesha phofu zibe zigxininisa umyalezo okanye imfundiso

nenkuthazo ethile kwizinto ezibalulekileyo ezakha isizwe siphumelele Ukubaluleka

kwenkcubeko ukuzobe ngezandi ezivakala kamnandi

411 Imbeko

UJolobe (195723) kulo mbongo uyacaca ukuba uyititshala Apha uyafundisa indlela abantwana

bangakhula behlalisana ngayo kakuhle nabanye abantu ngokubonisa imbeko Mve xa ethetha

ngembeko esithi

Kukuhlonela uluntu luphela

Kukuzithoba komkhulu ngemvelo

247

Kukuzindila emehlweni abantu

Ungahleki intrsquoengaziwayo mntu

Kubulisa ngembeko omaziyo

Ungabakhwazi ongabaziyo

Nokunceda oxakekileyo

Kumamela xa kuthethwa nawe

Kukungxengxeza kambe wakona

Ngezimnandi ungabi namona

Kukucenga xa ufuna into

Kubulela unikwa into

Bubusrsquoobuhle naxrsquouthunywayo

Nantso imbeko koyifunayo

Uphindaphindo lwemvanosiqalo ekuqaleni kwemiqolo ngesandi u-ku lugxigxinisa ukubaluleka

komba ethetha ngawo imbongi Kanti olu phindaphindo lukwadale ingoma emnandi endlebeni

yomntu omameleyo Kanti nabantwana baluthakazelelayo kakhulu uphindaphindo kuba lufana

nomdlalo kubo lubenza bayikhumbule lula into abayixelelwayo besonwatyiswa kanjalo

Uphindaphindo luyanconywa nguOkpewho (199217-72) Ukhankanya ukuba lunceda ekudaleni

ukonwatyiswa kwabantu Lukwatsala iingqondo zabo Uqhuba athi abantu baphela belinganisa

iindawo ezinekhorasi nasengomeni eculwayo nakumabali omlomo athi abe neendawo

eziphindaphindwayo

UOkphewo (199272) wongeza athi uphindaphindo umbhali ulwenzela ukugxininisa umba

okanye oluvo oluthile Ukwavakalisa ukuba lukwadala uchulumanco kwaneemavakelelo zovuyo

Kanti naye uJolobe ulusebenzisa uphindaphindo kanye ngale ndlela ikhankanywa ngulo mbhali

ungentla Imvanosiqalo u-ku uyisebenzisela ukudala ulonwabo kwanokugxigxinisa imiba

ebalulekileyo kwinkcubeko ngokunxulumene nembeko ekuhlaleni

Imbongi uJolobe ngokuqinisekileyo indlela yokuziphatha kwanokuhlonela nabanye abantu

wayizuza ngamandla kumama wakhe Umama wakhe wayengadibani nabantwana abaphuma

endleleni yengqeqesho yekhaya Waye ephakamisa kwanokuziphatha kakuhle kwabo ekuhlaleni

naphakathi kwabantu Uqonde ngoko ukuba izinto awathi wazifundiswa kowabo nezithe

zangamava akhe kubomi bakhe makaziphakele nabantwana abasakhulayo besizwe esiNtsundu

ukuze babe sisizwe esesiphumelelayo nesinesimilo esibukwayo UJolobe wafundiswa kokwabo

ukuyihlonela imbeko Le mfundiso yakowabo iyavela kwindlela awubhale ngayo lombongo

Uyabuncoma ubukho bayo emntwaneni kuba bakumqhubelisa phambili empumelelweni

Uwukrole ngamazwi anomdla naqulethe ubulumko Uwukrole umfanekiso wembeko ngezandi

ezimnandi zemvanosiqalo zemvanosiphelo nezinye iimfanozandi eziyolisayo

248

UJolobe imbeko ebenganqweneli nje kuphela ukuba umntwana abenayo ebeyinqwenela

nakubantu abakhulu kuba naye ebenayo eyibonakalisa UVuyo ubalisa ukuba waqaphela ukuba

xa ehamba noyise uJolobe wayethi uyise angalibali ukubabulisa abantu Umzekelo ukhankanya

ukuba xa adlula kwindoda enkulu ngobudala kunaye wayethi xa eyibulisa ldquoMolo Bawordquo Uthi

wayebonisa imbeko kubantu abakhulu abanike isidima nokuba akabazi Kanti ukhankanya

nokuba uJolobe ubewabulisa ngembeko kanti nawo namakhwenkwe adlula kuwo ezizigqubu

esitalatweni Ubalisa ukuba waqaphela izinto ezininzi kuyise ezamakhayo nawathi wazigcina

Ezo zinto zininzi uJolobe uziphokozela isizwe kuyo le nkulungwane siphila kuyo

Lo mbongo ugcwele luphindaphindo lwezandi ezifanayo Ukwagcwele ziimfundiso zikaJolobe

ezakha abantwana abasakhulayo kwanesizwe siphela Uphumelele ukubonisa ubudlelwane bakhe

nesimo sobomi bakhe kwanendlela akhuliswe ngayo kwikhaya eliphakamise ukubaluleka

kwembeko kwanokuhlalisana kakuhle nabanye abantu Ngoko ke uJolobe uphumelele

ukuphakamisa inkcubeko yesizwe esiNtsundu ngawo lo mbongo

412 Ukukhuthala

Kumbongo wakhe Imbeko uJolobe ukhuthaza ukulondolozwa kwembeko neyinxenye

yenkcubeko yethu Nalapha kulo mbongwana Ukukhuthala (19579) umbhali ukwaphakamisa

inkcubeko yomzi oNtsundu ngokuphakamisa inkuthalo le iphakanyiswayo emakhayeni

amaninzi nakwimizi apho buthiyiweyo ubuvila UJolobe ubaliswa ngabantu abaninzi ukuba

ebesisikhuthali Ubezibandakanya nemisebenzi emininzi efuna ukusebenzela ukuphakamisa

isizwe sakhe esiNtsundu ngandlela zonke Umzekelo uKerr noNyembezi abakhankanywe apha

ngentla bamqhwabela izandla uJolobe ngenkuthalo yakhe ede yamkhokelela ekukuveliseni

iindidi ngeendidi zoncwadi noxa nje ngaxeshanye aphinde abe nguMfundisi kwanotitshala

Kuyacaca ukuba inkuthalo ibisegazini kuJolobe Le meko yakhe yamtyhalela ekubeni abhale

umbongo Inkuthalo Echula ukunyathela wabhekisa esizweni

Abantrsquo abafutshanana

Abantu abamnyamana

Bathwele imithwadlana

Bacimbe nemicingana

Obalawulayo bayamva

Balungiselelrsquoikamva

Gqalrsquoimbovane ulumke

Ubuvila de butyumke

Umfanekiso wakhe wenkuthalo uwuciciyela ngobuchule ebokhulu Usebenzise isigama

asichonge ngemfezeko enkulu Usinonge ngemvanosiqalo etsholoza kamnandi Kanti

nemvanosiphelo u-ana ekupheleni kwemiqolo yenza njalo Imbongi uJolobe itsho ngezandi

249

ezidala ingoma emnandi endlebeni yomntu owuva lo mbongo ufundwa ngokukhwazwa

Kwakhona uwutsho lo mfanekiso wenkuthalo wabukeka wanomtsalane ngesigama

esikrweliweyo ngaphantsi sawo esidala uchwayito kwanomoya wenkuthalo Esi simbo

sochongo lwamagama afanelekileyo nathe ngqo sitsho sikududulele kude ukudangala Imbongi

iwuzobe ngohlobo oludala umdla lo mbongwana umfutshane oku kwezi zinambuzane athetha

ngazo nazo zidalwe zamfutshane nazithandileyo Kubonakala ukuba wazipha ithuba wazigqala

ezi zinambuzane zizimbovane zawuchukumisa umoya wakhe watsho waqamba lo mbongwana

wabantwanana kuba ebuka ukuqukeza kwazo zisebenza zichwayitile Waqonda ukuba

makabhalele abantwanana abancinane abanike inkuthazo ekwayinkcubeko yabantu abaNtsundu

ukukhuthala oku Umfanekiso wenkuthalo uwuzobe ngamazwi amanandi akhatshwa

yimfanozandi imfanosiqala nemfanosiphela ebungomarha endlebeni yomntu omameleyo

oyithandayo imibongo xa ifundwa ngokukhwazwa

Lo mbongwana awufuni nokuba ube ucalucalulwa ufanele ukuba ubekwe njengoko unjalo ukuze

uhlale ufundisa usisipili sokuba umntu kufanele ukuba asebenze azise iziqhamo eluntwini

nasekhayeni nesizwe siqhubele phambili Ulubethelele olu luvo uJolobe kwilivo lakhe Intsapho

xa esithi umntu akazalelwanga ukuba aziphilise nje yedwa kodwa uzalelwe ukuba nesizwe

siphile ngaye (Jolobe 194083) Imifanekisongqondweni yeliso idale uvakalelo lovuyo xa ubona

iimbovane zithwele imithwadlana nemicingana zisihla zinyuka zingxamile zisebenzela isizwana

sazo Oku kukwadale umfanekisongqondweni wentshukumo echukumise iimvakalelo zovuyo

ngeemfundiso ezifumaneke kumzekelo wenkuthalo yeembovane nentsebenziswano

Indlela athe uJolobe wawubumba ngayo lo mbongo yencomekayo Ngendlela azisebenzise

ngayo iimfanosandi Umzekelo imvanosiqalo nemvanosiphelo atsho loo mbongwana wagqwesa

ukuba luNcuthu-maZangwa UHiraga (2005127) ethetha ngezandi uthi imvanosandi iluncedo

kakhulu iyakwazi ukudala uvuyo kumbongo oluphuhlisa intsingiselo yento ethethwa ngumbhali

Lo mbongo noJolobe uthe uwuhombise ngeemvanosandi ezidala ulonwabo

Umfundi angathi abuze umbuzo athi kutheni imbongi uJolobe ikhethe ukuthetha ngeembovane

ezimnyama nje zikhona ezinye eziyeminye imibala ukuquka nezibomvu nje Lo mbuzo

ungaphenduleka Imbovane ezimnyama uzikhethe ngesizathu kuba zimnyama kwaye zilumelo

lwabantu abaMnyama abakhutheleyo abawuvuyisayo umphefumlo wakhe kuba bona

bayazizamele bazakhele ikamva elingcono nokuba imeko zinzima ngamanye amaxesha abahlala

phantsi kwazo kodwa bona abanikezeli behla benyuka bezama imizamo emihle

Bona basoloko bezama kanye njengokuba wenza njalo esaphila Ukuxhasa olu luvo kumbongo

ongenkatyana yenkomo emnyama ngebala nexhatshazwa ngabaqeshi kwindawo zeengqesho

250

ngexesha lakhe lokuphila apho abasebenzi babengenalizwi bephathwa ngenkohlakalo ngexesha

lobandlululo lomntu omnyama Wathi umfanekiso wentlungu yabo wawuzoba kumongo wakhe

owabalaselayo othi ldquoUkwenziwa komkhonzirdquo othe waqwalaselwa apha ngentla kwimibongo

yopolitiko kaJolobe

Elokuphetha uJolobe ngokuzoba iimbovane ezimnyama ubonise umoya wobuthandazwe obe

wongamile ebomini bakhe enganakuzinceda kuba abantu abaMnyama ngexesha lakhe baye

bengaxatyiswanga bengabukwa nangabasemagunyeni Yiyo loo nto ebethi akufumana ithuba

ababonge ababuke abantu bakowabo abasisizwe esiNtsundu ade abanike inkuthazo

kwinkxwaleko zabo njengakulo mbongo wakhe apho ancoma abantu abaMnyama abakhutheleyo

nabasebenzisanayo nababonisa ubuntu komnye nomnye

Ukuba uJolobe ebenganekuzinika ithuba lokubabuka abancome abantu abaMnyama abalibala

lakhe ngubani obeza kukwenza oko Wenza okukholekileyo emoyeni wakhe ukuba nabo

abanike isidima nothando abantu bakowabo Eso ldquosisimo sobukhuluwardquo nathe wasikhankanya

ukuba sibaluleke kakhulu ingakumbi ekuphakanyisweni kwabantu ababuthathaka

nabacinezelwayo oku kukhankanywe kwisahluko sesithathu sesifundo sophando

411 Imibongo kaJolobe ngendalo

Umbhali uBennie apha ngentla uchaza uJolobe njengembongi engumthandi wendalo Ngoko ke

sizakuqwalasela ubudlelwane obuphakathi kwemibongo yakhe engendalo nobomi bakhe

kwanentsusa yokubhalwa kwale mibongo ilandelayo ichongiweyo

4111 Imimoya

Lo mbongo ldquoImimoyardquo (197118) idulise uthando lukaJolobe lomculo okanye ingoma UJolobe

uchazwe nguVuyo njengomntu oyithandileyo ingoma kakhulu Imibongo yakhe uninzi lwayo

ayibhalileyo nechukumise umxhelo kwanomoya womntu ibe ingothando oluhamba nezandi

ezibungomarha Ibonakala ikwiqondo eliphezulu le mibongo ayibhale yaba bungomarha Kwaye

uninzi lwale mibongo uyihombise ngekhorasi ekwabizwa ngokuba yimpindamqolo kanye

njengaku ldquoUmbongo webhadirdquo okwangumbongo wothando nanjengoko kunjalo kumbongo

Inyibiba Kanti nemibongo engabantu abathandileyo uyibhale yaba nezi mpawu Kulo mbongo

Siya kuqwalasela ezi mpawu sithetha ngazo ezizakuthi zisincedise ekuboniseni ukuba lo

mbongo udibene nothando lwengoma lukaJolobe UMhlobo Jadezweni ongumhlohli wakhe

wafundisa abafundi wathi umbongo ngumbongo ngezandi Oku kuyangqineka kuba izandi

zomoya ezisetyenziswe nguJolobe zidale umbongo oyingoma kwaye uzi zobe ngesigama

esimnandi esikwiqondo eliphezulu Ingoma yakhe emnandi yemimoya uyiqambe wathi

251

Uzolile

Mpepho yelenga-lenga

Kuphephezelrsquoisaphephe

Uthetha ngokusebeza

Ukuzazisrsquoubukho bakho

Zamazamisrsquoumxhelo

Mpepho yefingo somso

Ndikuve undiyalela

Uzolile

Uyacula

Moya wasebusika

Udiza lugwali lakho

Ugqobhozrsquoembandeni

Esililini ndikuva

Uvuma emgubasini

Umhobe otshazisayo

Uyacula

Yindumasi

Ukuvuthuza kwakho

Sivunguvungu sasentla

Yimithi amaxilongo

Uhadi luphahlakazi

Endlebeni yinzwinini

Olawulayo uyala

Ngesandi sendanduluko

Yindumasi

Zizabhengu

Ezandulelrsquoulophu

Kulo mbongo umbhali umoya wakhe ukwisimo esiphezulu sovuyo nochulumanco oluphezulo

ngenxa yokukhwankqiswa kukubhaqa iindidi ngeendidi zengoma ezimnandi ezenziwa zizandi

zomoya Zimnandi zimyoli zitsho kamnandi ezindlebeni zakhe Ngoku kulo mbongo

uyasikhweba ukuba nathi singcamle esi sakhono umoya onaso sokukwazi ukusebenzisa iindiza

imigubasi namaphahla uqamba umculo Kwakhona uJolobe nalapha ubhala ephakamisa izinto

zabantu abaNtsundu ababezisebenzisa kwinkcubeko yabo ukudala umculo Yiloo nto athi uWa

Thiongrsquoo okhankanywe apha ngentla uncwadi lwemveli olubhalwe ngolwimi lwemveli

lubalulekile lunamandla okufundisa ngenkcubeko yesizwe salo kwanembali yaso

Iziganeko ezimalunga noJolobe nokubhalwa kwalo mbongo zisukela ekuyithandeni kwakhe

indalo kwakunye nomculo okanye ingoma Uthe wabhaqa ukuba indalo iyakwazi ukudlala

umculo ochukumisa umoya wakhe UVuyo ubalise ukuba uyise uJolobe ubewuthanda kakhulu

umculo eyikhuthaza ingoma kangangokuba wayezikhuthaza kwaneekwayala eziculayo

252

enkonzweni awaye eyikhokela Isimanga sesi sokuba yena ebengakuphiwanga ukucula kamnandi

uthi ubeyiloza

Oku kubonisa phandle ukuba ube eyiphiwe ingoma ngaphakathi emoyeni wakhe Nanku ebalisa

ngeengoma ezimnandi zomoya Olu luvo luxhaswa nakukuba uVuyo ukhankanya kwanokuba

ebethi xa iikwayala beziqeqeshwa ecaweni amve msinya umntu oyilozayo kwanendawo apho

kuyilozwe kuyo yikwayari Ebethi acele ukuba ilungiswe loo meko

Abanye ababhali bakhe baziphiwe ezi zinto zombini kuba uJohn Knox Bokwe ekubhalwe

ibhayografi yakhe nguMqhayi (197263) ube ngumbethiluhadi eqamba nokuqamba kanti

noBurns (umnyaka awukho) owaye ngutitshala kaWilliam Wordsworth ubengumqambi wodidi

oluphezulu lwemibongo kanti ekwangumqambi weengoma

Uphinda uJolobe kwangalo mbongo asifundise ukuba sizithande sizixabise iingoma ezimnandi

eziwuvuyisayo neziwakhayo umoya wovuyo noxolo kuba oku kuyinxenye yobomi bethu

ingakumbi abantu bobugcisa Yena uyimbongi eyibone imibongo neengoma zizalana kuba

zisebenzisa iindidi ngeendidi zezandi ezidala nemifanekisongqondweni ebanga uchulumanco

Ngezi ndidi ngeendidi zemiculo ezikulo mbongo imbongi ikhumbuza abafundi ngale nto kuthiwa

yi-okhestra apho abadlalimculo basebenzisa iindidi ngeendidi zezixhobo ezidala ingoma ibe

mnandi incamise ngokusetyenziswa kohadi olukhupha izandi eziphantsi kwaneziphezulu

neziyondeleleneyo zikwaquka nezandi ezineendudumo apho kude kusetyenziswa namagubu

azindidi ezithile ezenza ulwandile lwengoma kamva eyalatha uvuyo olukhulu okanye umlo

kanye njengaxa liduduma izulu kudaleke imibane imvula nezichotho Yena uJolobe usebenzisa

ubuchwephetshe obuphezulu ngosiba lwakhe oluvelisa uqambo olumnandi ngokusebenzisa

isigama asichonge ngokukodwa nathe wawuciciyela ngaso umbongo wakhe ewakha edala

iindidi ngeendidi zezandi ezibungomarha ezidlalwa ngumoya uvuma iingoma zawo

Imbongi ifundisa lukhulu kulo mbongo ngomoya athe wawenza wanezigaba ngezigaba

Umzekelo umoya ofumaneka ehlotyeni omnandi onempepho epholileyo enengoma yawo Kanti

nomoya wasebusika obandisayo unayo eyawo oyicula ivakale emgubasini Imbongi

ikwayamanisa amaxesha asendalweni kumaxesha obomi bomntu Kubomi bomntu kubakho

amaxesha obumnandi afumane inzolo (Mpepho yesifingo) Apho kugquba umoya wothando

kuvakale kwanezisebesebezo zamazwi othando noxolo Kuthi kusenjalo umntu ekuloo

maphupha othando suke kuthi gqi iinkathazo ezifika zifune ukuchitha obo bunye budalwe

luthando naloo mvano Kuphela kugquba moya ombi odala isiphithiphithi nombhodamo ofana

253

neezabhengu iindudumo nemibane kude kubengathi ubomi bomntu abusokuze bubuye bube

mnandi kwakhona kanti intetho yesiXhosa ithi ldquoLiduduma lidlulerdquo

Mininzi imibongo yembongi uJolobe emnandi nencamisileyo echukumisa ingqondo novuyo

kumfundi kodwa lo wona umbongo ungomnye wemibongo ekwiqondo eliphezulu ubumnandi

obu Oku kudalwa nayimfanozandi edala isingqisho esimnandi nesichukumisa umxhelo

nangenxa yokuchonga kwakhe isigama ngobugcisa obuphezulu wadala nomoya wochulumanco

kumfundi othanda imibongo

UJolobe wenze le nto kuthiwa ngumsebenzi wobungcibi okuthetha umsebenzi wobugcisa

ophezulu ukugqwesa oku Uwenze lo mbongo waphumelela ngokudala ubumnandi nokuyolisa

Ubanga kwanomoya ophezulu obanga uchulumanco kumfundi ingakumbi xa ewufunda

ngokukhwaza Kuyabonakala ukuba ukuhlala kwakhe emaphandleni esalusa neenkomo kuye

kwamzuzisa inzulu ngeenzulu zolwazi Kudale yabukhali imizwa yakhe yokuva kwanezandi

ezenziwa yindalo enjengomoya kwanezinye izinto umzekelo ezenziwa ngamanzi nemilambo

Oku kubange ukuba uJolobe abe nenqwaba yamava nolwazi Uthe ngalo wahlulelana nabanye

abantu kanye njengakwenzileyo ngokubhala kwakhe lo mbongo Uveza amazwe amatsha

angolwazi ngomoya kwaneendidi zawo kwanamaxesha awo ukuze abafundi bafumane

ubulumko kuwo obakhayo Ukuxhasa olu luvo lungentla umzekelo noWordsworth (akukho

mhla) naye obenesimo esinjengesikaJolobe sokonwabela ukuba phakathi kwendalo Udize

iinzulu zolwazi awathi wazifumana kwintyatyambo ayibize ukuba yi-Daisyrsquo inyibiba wathi

Her devine skill taught me this

That from every thing I saw

I could some instruction draw

And raise pleasure to the height

Through the meanest objectrsquos sight

By the murmur of a spring

or the least boughrsquos rustling

by a Daisy whose leaf spread

UWordsworth ngale ngxelo ingentla naye kwanjengoJolobe wazise ukuba indalo yathi yamvula

amehlo engqiqo nemizwa ebukhali kwanengqondo yokuqaphela ukubaluleka kwendalo

kwanoncedo lwayo Kubonakala ukuba waqaphela ukuba abantu bathi bafundiswe izinto yindalo

ngendlela yokuphila kwanobulumko bokwazi izinto ezibalulekileyo Kungoko kubalulekile

ukuba basamkele isikolo semfundo esithi sifumaneke kwindalo NoJolobe uthe wabonisa kulo

mbongo ubukho bobudlelwane phakathi kwendalo kunye nabantu Ufumanise ukuba umoya lo

254

ufana nomntu okwaziyo ukwenza izinto azithandayo Nawo uyakwazi ukudlala ingoma

uvakalisa imvakalelo zawo kwanezothando kwanezokunga phatheki kakuhle

Izandi UJolobe azizobe kulo mbongo ziqaqambisa iindindi zomoya kwanemisebenzi wazo

Intsingiselo yombongo itsho icace gca kumfundi Umzekelo izandi azizobe kwisitanza-1

zizandi ezinoxolo Ezi zandi ziquka aba nobumba balandelayo s z ph l kwanezandi zosebe-

sebezo oluthile zembeko nondileko Imvanozandi ibonise isingqisho esiphala kamnandi ngenxa

yemiqolo emifutshane yalo mbongo Esi singqisho sidalwe zizandi ezifanayo ezizobe

umfanekiso omhle ongaphathekiyo womoya kodwa yena athe uJolobe wakwazi ukuwenza

wamhle wafana nophathekayo ngobugcisa bakheObu buhle buqaqambiswe sisigama Awuzobe

ngaso lo mbongo

UJolobe ngobuchule bobugcisa bakhe obuphezulu udale izandi ezichaseneyo Ekuqaleni kukho

izandi zoxolo kanti ekugqibeleni kukho kwanezandi ezalatha umbodamo nokuchitheka koxolo

Lo mbongo ube kwayingoma eluNcuthu maZangwa

Ukwagqwesile lo mbongo ngezafobe ezinjengesimntwiso Umoya uyakwazi ukwenza izinto

ezenziwa ngabantu ukutsala umdla womfundi nokuyolisa Umzekelo imbongi ithildquoUthetha

ngokusebezardquo ldquoNdikuve undiyalelardquo ldquoUkuba ndizolerdquo Apha ngoku umoya unomlomo

UJolobe ubonisa umoya wothando ohamba nomoya wabantu abathandanayo Nalapha kukho

umoya wokuzola onxaxhileyo kumoya wesiphithi-phithi

Ngesikweko esithi ldquoUphahlakazi luhadirdquo imbongi ikhuphe isimbo esiphezulu sokucacisa into

ayithethayo icace gca iqondakale Esi safobe sidiza iliso lakhe elibukhali lokuqwalasela

ukwenzeka kwezinto Sikwabonisa ubukrelekrele obukhulu bokusebenza kwengqondo yakhe

kwanomntu ocinga ngokunzulu Umzekelo uphahla lungacingelwa njani ukuba lungenziwa

uhadi ngumoya Esi senzo sidize ngokuphandle ukuba imbongi iyawuthanda umculo

kwanokudlalwa kohadi

Kwakhona esi senzo sibonise ngokuphandle ukuba imbongi ibe ikugcobele ukukrola lo mbongo

Umfundi utsho azive eyinxenye yovuyo lwakhe kuba echulumanciswa yimpumelelo

engaqhelekanga yolu hlobo lombongo awukrolileyo uzobe ukukhathala kwanokuzinikela

kwakhe kumsebenzi wakhe omhle

Kwakhona ukwenziwa kweendiza zibe ngamaxilongo kuthe kwawuhombisa lo mbongo waba

nokuyolisa Ukwadale abantu batsho bacinge ukuba umoya lo unenkxaxheba ekudalweni

komculo kuba ngenene ezinye izixhobo zomculo azinako ukuveza isandi kungavuthelwanga

255

moya kuzo umzekelo amaxilongo Ulwazi olutsha ngomoya nokuhambelana kwawo noqambo

lomculo ludala ukhwankqiso kwanochulumanco olufumaneke kulo mbongo

Kukho udidi lomoya olukhankanywe yimbongi kwisitanza sokugqibela Lolomoya ohamba

neendudumo nemibane Ngumoya onamandla Lo mbongo ukwakhumbuza ukuba umoya onjalo

ungadala iingozi ekuhlaleni ngokuwisa imithi nengozi kubantu kuba bengaboni ngenxa yothulu

olulubhelu olungena nceba noluphandla amehlo Ezi zandi zinamandla zomoya zizotywe

kwizitanza ezibini zokugqibela kulo mbongo ngezandi ezizidubuli oo-bh ku - izabhengu no-bh

ka-olulubhelu no-ndi ka-undilo Zibonisa umlo nomoya wokuxabana kwaye zizandi ezizidubuli

ezahluke mpela kwezi zasekuqaleni kwisitanza-1 no-2 apho izandi eziquka oo-ph l m ns z v

Ezi zizandi ezimnandi nezizolileyo Uchasaniso alwenzileyo lubonisa ubungcibi obuphezulu

bembongi Bukhomba ubukrelekrele bengqondo yakhe kwanesiphiwo sokukwazi ngaphaya

kwengqondo ukuyichaza into

Ukuphetha lo mbongo ungowona apho asebenzise kuwo ngokonwabisayo indibanisela yezandi

ngokuntshatsheleyo Zichukumisa umxhelo womfundi Kwakhona imbongi uJolobe

iwaphakamisile amandla okubaluleka kwezandi kubhalo lwemibongo kwanokubaluleka

komxube wezandi olungiswe ngobunono nangobungcibi obukhulu obudala uvuyo Zonke iindidi

ngeendidi zezandi le mbongi iye yazenza zadibana kwaphuma into entle yengoma ebumbeneyo

oku kumculo we-okhestra Izandi ezimnandi zengoma zalatha umoya wakhe wokuwuthanda

umculo uJolobe kanti naxa wayenduluka emhlabeni wathi uva ikwayala icula kamnandi ecaleni

kwakhe (Vuyorsquos Journal 2013) Le mbongi iwenze lo mbongo wangogqwesileyo ukuyolisa oku

4112 Umlambo

UJolobe nguThukela uMpafane Ezi zizinqulo zakhe Zikrolwe kwimilambo emikhulu egama

layo yiThukela kwaneMpafane Le milambo ikwaquka iimbali ezinkulu zesizwe azalwa siso

isizwe samaHlubi Enye yezi mbali iquka isiganeko sentsabo yabantu bakowabo ngenxa

yeemfazwe ezazisungulwe nguKumkani uTshaka Imfecane Idaleke ngokuvukelana kwezizwe

eNtla apho ookhokho bakaJolobe bathi bawuwela umlambrsquoomkhulu iThukela bengathandanga

beza eMpuma Koloni

Umbhali uReaske uluvo lukhankanya ukuba abantu bayinxenye yendalo ebangqongileyo

(196643-66) Olu luvo lukhomba esinye sesizathu esibangele uJolobe achukumiseke abhale

ngomlambo Inokuba uchukunyiswe ziinkumbulo zokuba kanene naye uyinxenye yomlambo

omkhulukazi iThukela ohlonelwayo nanamhla oku nanxa yeembali neziganeko ezimalunga nalo

mlambo

256

Kulo mbongo uphakamisa umlambo omkhulu wawunika isidima nesithozela sobuntu wabonisa

kwanendima enkulu edlalwa ngumlambo kwindalo eninzi ephilayo Ubonisa ukuba umlambo

ngumnikibomi Umlambo uwubone ufanelwe kukuxatyiswa ungalityalwa xa kubongwa izinto

Nawo uJolobe ubona ufanelwe kukukhankanywa kwimibongo yakhe

Ngexesha athe wasebenza eEscort umhlobo wakhe uMahlasela (19733) ukhankanya ukuba

wathi uJolobe akuwubona ngeliso umlambo iThukela wachukumiseka intliziyo Wakhumbula

ukuba amanyange akowabo nezizwana zakowabo zazisela ziphiliswa kumanzi aloo milambo

Kanti bathe kwakhona bakwamkelwa ngukumkani uHintsa baphinda baphumla basela

kwakweminye imilambo enesidima efana nomBhashe Kanti neTsomo uthe wayibuka nayo

wayihlonela ngexesha engumalusi

UJolobe uchaphazela kwanokuba iinkumbulo ezilolu hlobo ingakumbi ezobutsha bakhe

ngokumalunga nendalo zathi zazinza zanamathele engqondweni yakhe zaba ziziseko zoqambo

lwakhe lwemibongo Uthando lwakhe lwendalo ulubona luyinxenye yobomi bakhe

Ngaphezulu umlambo uthe nangona ewuthandile nje wawuncoma ngesidima sawo kwanondileko

lwawo Uthe akuba mdala wanguMfundisi webandla wawufanisa umlambo nesango

lokuphumela kubomi obungunaphakade Esi sityhilelo uza naso emva kokuba umkhuluwa wakhe

wazama ukuwela umlambo iTswirika waza wonganyelwa ngumsinga weyela yaze idyasi yakhe

yafunyanwa idada phezu komlambo NjengoMfundisi kamva uwubone umlambo ufana nendlela

yobomi okanye umfuziselo wendlela yobomi ethi ihanjwe ngabantu kwinkolo yakhe yobuKristu

kubomi babo kwimizamo yabo yokufuna ukuwelela ngaphesheya komlambo kwibhotwe

amakholwa athenjiswe ukulizuza kubomi obungunaphakade Yile yintyilazwi athe wayakha

ukubonisa uhambo lokholo lobuKristu Kanti ke kumbongo ldquoUmlambordquo (197447)

unentyilazwi ayakhe ngolu hlobo

1Mna ndingumntwanana

2Wesibhakabhaka

3Ikhaya lam likwelaa zulu liluhlaza

4Ndandihamba hamba

5Ngenqwelo yomoya

6Ndinxibe ezimakhwezi

7Ke ndondela ezantsi

8Ndanqwenelrsquoilizwe

9 Ndavatha ingubo ezizezozilo

10Ndaza ke ndacanda isibhakabhaka

11Ndimenyezela njengombethe nqwa

12Ndaza ndawela

13 Phezu komhlaba

14 Udaka nothuli lungcolisayo

257

15Suka ndangcola

16Ndambi njengodaka

UJolobe kwesi sicatshulwa singentla apha usebenzisa isimbo sesimntwiso ukonwabisa abafundi

boncwadi lwakhe lwemibongo Kwakhona usebenzisa isimbo sembali eyenziwa ngumntu obalisa

ngobomi bakhe Ibali elinjalo kuthiwa yi-othobhayografi Umlambo umntwisiwe ngoku uwenze

wabalisa ibali lemvelaphi yawo Umzekelo uwenze wafana nenkewana endwebileyo

yenkwenkwena egama layo lingumlambo eyathi ngokundweba nangokuthanda ukugqadaza

ibawela ukwazi izinto yabawela ukwazi ukuba kunjani na kwilizwe lasemhlabeni UJolobe

uyenze yabalisa ibali layo lokuba yayinjengelifana elimhlotshazana inxibe ezicocekileyo

iimpahla ezibengezelayo zimhlophe Yayihamba ngenqwelo engumoya yaza yathi gxididi apha

emhlabeni isuka ezulwini Yayinganyanzelwanga yinto ngokuza kwayo apha emhlabeni qha

yathi yenziwa yinkenkqe yokundweba nomdla wemfunalwazi eyenziwa ngabantwanana

abancinane ngokokude ngamanye amaxesha ibangenise ezingozini nasezingxakini

ababengazicingelanga Oku kufana nqwa nokwehlela inyosana uMaya ekhankanywe kwincwadi

eyaguqulelwa esiXhoseni nguJolobe kwimizamo yakhe yokuxabangela esongeza uncwadi

lwesiXhosa nangeembalo zamanye amazwe aphesheya kolwandle UMaya naye uthe ngenxa

yokundweba nangokufuna ulwazi lwamanye amazwe walishiya ikhaya lakhe ebelimkhusela

ezindleleni wathi nqwakaqhwa neendlobongela zezinambuzane ezinjengoonomeva ezingazange

zibonakalise lusini kuye kuba zamswantsulisa kanobomi

Nalapha kulo mbongo-mbaliso womlambo kwenzeka kwaloo nto Ithe inkewana elilifana

elimhlophe yakufika emhlabeni yohlukana neengubo zayo ezimhlophe qhwa ldquoezimakhwezirdquo

Kwadityanwa nayo le ntwana sele ivathe ezomlambo ingumlambo inyhukunyhuku bubumdaka

naludaka Kodwa wathi kamva wakhula wanamava nangokuntlitheka Waza wafunda ukunceda

indalo Wahamba eseza abantu nemfuyo nezityalo zabalimi endleleni yawo Uthe wakudibana

namawa wajika waba ziingxangxasi uhamba uhleka ugigitheka Emva koko uhamba indlela

yobulolo Akufika kamva kubuntu obukhulu wahamba ecamngca wahamba ngondileko

kwindlela yakhe yokusinga elwandle

Ithoni yombhali uJolobe apha yeyonwabileyo kuvakala ukuba uchulumancile naye uwonwabela

umzobo womsebenzi wakhe wokuthanda ukubuka indalo entle njengakulo mbongo wakhe

Umlambo Ukuxhasa olu luvo lolonwabo nochulumanco oluboniswa ngumbhali walo mbongo

uJolobe umbhali wodumo uNjingalwazi Ncedile Saule uthi abafundi bayakuxhamla ulonwabo

nochulumanco xa bebhala uncwadi lwabo baze baphinde balufunde kwabona besiva izimvo

namava abo abawabhalileyo Uthetha oku ekhuthaza abafundi ukuba baqhubeke babhale phantsi

258

uncwadi ukuze ngamanye amaxesha baphele behleka begigitheka yintsini kuba ukubhala

ikwayenye yeendlela umntu azonwabisa ngayo Oku akuthethayo uNjingalwazi kuyinyaniso

kuba lo mbongo umbhali uJolobe umonwabisile umdala uchulumanco

Imbongi uJolobe neyabe iyititshala iphumelele kulo mbongo ukufundisa abafundi ukuba

bayibuke bayixabise indalo bayiphathe kakuhle Umzekelo kuye kwabonakala ukuba

iimfundiso zothando lwendalo kubafundi bemibongo ziyakubakha nabo batsho bayithande

indalo Nabo batsho bazibone izinto ezingamava athetha ngazo uJolobe imbongi Baqaphela

nokuxhomekeka kwabantu kwindalo nangona ingathi idelekile Umzekelo kolu phando siye

salubona ngeliso undileko lwemilambo emikhulu kwanobuhle bayo Umzekelo xa umtu ehamba

ngesithuthi ngohola wendlela odlula eMnyameni (Port Alfred) usinga eBhayi uyakuphawula

ukuba ngoku uyakonwabela ukubuka imilambo emikhulu nemihle inyalasa ibanzi isinga

elwandle Ude ubemhle kakhulu umbono womlambo xa ungena kulwandlekazi olukhulu i-Indian

Ocean Abantu nendalo izolile yonwabile Ingca nemithi iluhlaza yaka kwaye neentaka

kwanemfuyo zigcobile akukho kuswela kuba umlambo uyayondla uyiphilisa yonke indalo

ekufuphi nawo ubonakalisa uthando Imizi yamashishini okuphumla yakhelwe kufuphi nale

milambo Eminye yale milambo yiGreat Fish River Mphekweni River Kariega Mouth

Kleinmond South neWest kanti neBushman River iyabukeleka umntu wakuyibukelaYimilambo

enamandla le kwaye ingadala ihlombe inyuse nomxhelo womfundi xa ecinge ngamadabi eenkosi

zikhusela imihlaba yazo yemvelo ngexesha lobukoloniyali Kutsho kudaleka kwaneemvakalalo

zovuyo kumfundi odibene neemfundiso zembongi uJolobe ezikwemibongo yakhe njengaku-

Umlambo

Kwakhona kwakulo mbongo sikwabona isimbo sikaJolobe sokuquka namabali emveli omlomo

esenzela ukuwalondoloza angaduki Umzekelo apha wenze imbali elibali elingafakwa

ezintsomini ukuyolisa abantwana abancinane abasakhulayo abathanda kwanokuva izinto

ezingengobantu bazive zithetha zibalisa amabali azo Ngaphezulu lingayintsomi enemfundiso

ebonisa ukuba umntu makaphile aziphilise kodwa naye angalibali ukuphilisa abanye abantu

abangenamandla okuziphilisa abafundise ukuziphilisa ebonisa uvelwano nobuntu Nalapha kulo

mbongo uJolobe ubonisa ukuba uncwadi lwemveli lunako ukuvuselelwa kuba yena uthi

ngobulumko bakhe obulawulwa nabubuthandazwe bakhe alwenze lube nokufundwa olunye

lubaliswe ngandlela zonke Yena ude aluqhusheke nakolunye uncwadi lwakhe njengokuba enzile

kwinoveli yakhe u-Elundini loThukela ngendlela eyolisayo

Kule mbali-buntsomi yomlambo le nkewana ingumbalisi nethanda ukugqadaza yalahleka

yawelela emhlabeni idala umoya wohleko xa umntu esiva umlambo uthetha uchaza

259

ngokwawehlelayo ukuze ugaleleke nje apha emhlabeni Le mbali uyibalisa ngezi ziqendwana

zilandelayo zihlekisayo Le ngxelo uyizoba ngamazwi ayolisayo

17 Ndikwangumphambukeli

18 Nasemasimini

19 Ndinikrsquoubomi kwizilimo ezo

20 Ndimke ziphilile

21 Sezincuma-ncuma

22 Ndihamba indlela ebulolo yamhellip

23 Ndizolile cwaka

24 Ndinyathela kakuhle

25 Kwiindawo ezintle ezibuthafa

26 Ndiyacamgca wena

27 NdibulelrsquouMdali

28 Ngendalo ebunzwanrsquoejikeleyo qho

29 Olu hambo lungaba

30 Lulula na lonke

31 Akukho zinzima

32 Zihlungisa umxhelo

33Ndibetheka nzima

34 Ndihleka ndigigitheke

Umntu angabona ukuba yintsomi ngenene le ibaliswa nguJolobe Kodwa yintsomi ekwayinyani

ebonisa ukuba umlambo lo wenzeka njani ukuze ubengumlambo Le nyaniso yaziwa ngokuba

uqala ube ngumphunga ojika ube ngamafu amhlophe ajika abe yimvula kamva ewela apha

emhlabeni ungcoliswe luthulu naludaka aze amaqabazana aqokelelane ajike abe ngamachityana

athi ekugqibeleni ahlangane abengumlambo UJolobe uyayolisa kodwa kanjalo ufundisa

ekwakhumbuza kwangokubaluleka komlambo kubantu kwizilo nakwizityalo kuba uthi

umlambo uhamba kwezi ndawo uyishiye indalo yonwabile

UJolobe umbhali wonwabile Lo mbongo ubonisa ngokusisimanga ukuyithanda kwakhe le ndalo

ingumlambo Kudiza ukuba ukubhala yeyonanto yayimonwabisa Ekubhaleni kulapho ezakhe

iincoko zaziphuphuma khona kuba uMaKheswa okwanguVuyo uthi utata wakhe waye ngumntu

ongathethi gqitha Ebeye athi cwaka ithuba elide xa ehleli Uthi ebeye ambuze athi lsquoUhleli

tatardquo athi ukuphendula ldquoEwe ndihleli ntonje ndiyacamngcardquo ndash Oku kucamngca kwakhe

ikakhulu kubonakala ukuba bekudala impuphuma zeengxoxo kwaneentlanganiso engqondweni

yakhe kwaye iziphumo zako ibe kukudaleka okuziziphumo kotsho kudaleke uqambo olukhulu

kwanemifanekiso edala ukhwankqiso ukuyolisa oku Kanti kwakolo camngco lwakhe inokuba

bekuthi kudaleka kwanezisombululo zezishiqi zezinto kutsho kuvele ukukhanya neempendulo

zemibuzo Umlambo kwakhona uqhuba wazise ngesiphelo sawo uthi

35 Andipheleli apho

36 Yakuphelrsquoihambo

260

37 Ndibuya ndinyuke ndigoduke kambe

38 Mna ndingumntwanana

39Wesibhakabhaka

40Ikhaya lam likwelaa zulu liluhlaza

Lo mbongo nawo uJolobe uwenza wanjengengoma emnandi enekhorasi ethi

ldquoNdingumntwanana wesibhakabhakardquo Umlambo uqale ngale ntshayelelo ukuzazisa uphinde

aphele kwangayo UHeese noLawton (198823) bachaza ukuba isimntwiso sidala ulonwabo

nochulumanco Isimbo sokusebenzisa isimtwiso salatha uburharha bembongi Isimntwiso

siwutsho lo mbongo ube luNcuthu-maZangwa Kuba esi simbo sidala ukuhleka umntu ubangathi

umamele iintsomi zomvundlana nomaqaqa nodyaki noofudwazana abenziwa bathethe bacinge

basebenze bacule benze izinto ezinziwa ngabantu Nalapha wenze kanye eso simbo sisibona

entsomini kwiimbali zomlomo zokuyolisa ziqulethe neemfundiso kulutshana emakhaya apho

noomakhulu babalisa iintsomi

Esi simbo sentetho-ngqo siyonwabisa kuba sidiza ukuba ubukho bobubudlelwane phakathi

komntu nomlambo Umzekelo kukho umntu ongumlimi ocele umlambo ukuba ukhe umncede

ankcenceshele intsimi yakhe UJolobe apha ungqina okuthethwa nguReaske (196643-66) ukuba

kubalulekile ukuba ababhali nabahlalutyi bemibongo bangakuhilizeli ukubonisa ukubakho

konxulumelwano lwabantu nendalo Isimboli yomlambo uJolobe ukwayibonisa njengesango

lokuphumela kubomi obuzayo Kuba yonke imilambo iphelela elwandle ubuye unyuke

ungumphunga usisimo simbi ubuyele apho ubuvela khona Ukuxhasa olu luvo singabalula ukuba

kumbongo wakhe ldquoAkukho hlelo aphordquo abantu abanxanelwe ukufika kwibhotwe leNkosi yabo

ngokwenkolo yobuKhristu usibonisa benyanzelekile ukuba bawele umlambokazi Umlambo

wabona ukuba ma ubothule imithwalo yabo ababambelele kuyo noxa ibanzimele nje ingumqobo

onamandla obathintelayo ukuba bafike kwibhotwe lekumkani yabo ukuya kungena kubomi

obutsha babushiye obudala

Elokuphetha kolu phononongo nophicotho lwalo mbongo sibubonisile ubudlelwane bawo

nobomi bembongi uJolobe owayebuphila obuquke iziganeko awahlangana nazo kubomi benene

Kwakhona uJolobe kulo mbongo wakhe uphumelele ukubonisa ukuba abantu ubomi babo

buyelelene nobomi bomlambo Bunesiqalo nesiphelo kwanamahlandinyuka njengomlambo

Ukongeza imbongi uJolobe ikhombise uluntu ukuba apho lo mlambo uhamba khona uhamba

phakathi kwabantu nemizi namasimi unceda abantu bafumene amanzi Uphilisa neempahla

efuyiweyo kwanokutya kwabo abakulime emasimini Ngamanye amagama le mbongi ngesi

simbo sayo ifundisa abantu ukuba bukho obudlelwane phakathi babantu kwakunye nendalo

engumlambo Ikwafundisa uluntu ukuba akukho ukuphila kwabantu kwanoninzi lwezinto

261

eziphilayo nezinomphefumlo ngaphandle kwemilambo Imbongi inike nemfundiso yokuba

uluntu lubone ukubaluleka kwemilambo kwanokuba bayixabise bayiphathe kakuhle Okona

kubalulekileyo le mbongi efundise kona kukuba kubomi babantu xa bebonke kufanele ukuba

babeyintsikelelo nakwabanye abantu kanye njengokuba naye uJolobe enzile Umlambo ngoko

ke ube yintsikelelo kwilizwe ngokubanzi latsho lakubona ukuphila kwanovuyo ngokuzalwa

kwawo

4113 Intlakohlaza

Kulo mbongo Intlakohlaza (1936 197423) uJolobe imbongi isebenzisa iintlobo zethoni eyosizi

noyovuyo ukugqithisa ukubaluleka kweli xesha lonyaka kwindalo ngendlela edala umdla Usizi

noluvuyo uluzobe wenje nje

Ubulusizi umhlaba ukhedamile

Uxwebile uhlininika umbi-

Namhla uyancuma uyahleka

Ntlakohlaza siyakubulisa

Ubugugile wambethe amajacu

Unentloni amahlo ejonge phantsi

Wawambesa wanjengomtshakazi

Ntlakohlaza siyakubulisa

Ibisozela yonkrsquointo eyindalo

Mphaphamisi uyivuse yonke

emithini isandi seenyosi

neseentaka asiswelekanga

Ntlakohlaza siyakubulisa

Silandeli sobusikrsquoobubi

Mfudumezi emva kwamakhephu

Mniki-bomi olandelrsquointshazo

Kulo mbongo uJolobe ubonisa ukuba indawo athethe ngayo isemaphandleni kuba utyhila ukuba

abantu izilwanyana izinambuzane kwakunye nezityalo bezisebugxwayibeni ingekafiki

intlakohlazo Ngoku ngokufika kweli xesha lentlakohlaza imifula igcobile iyagquma

iintyatyambo zincumile ziqaqambile nesandi seenyosi nengxolo yeentaka iyavakala emithini

Njengokuba uJolobe ube engumalusi wempahla namanye amakhwenkwe umfanekiso

wentlakohlaza ngenene uwazi kakuhle Kwanawamanye amaxesha onyaka uyawazi Ebusika

emadlelweni indalo uyibona ihlupheka kakhulu Umzekelo umhlaba ubude ubenamatshanda

kude kukhuthuke nengca le iinkomo zihlupheka ukufumana ukutya kwazo okuyingca namanzi

awanele ngenxa yeembalela zasebusika kwezinye iindawo zokuhlala

UJolobe uthetha ngokukhulekileyo Ubonisa ukuzingca ngokukhulela emaphandleni Ubonisa

ukungabi nazintloni ngendawo akhulele kuyo emaphandleni apho wayesalusa imfuyo kayise

waza wafumana iimfundo eninzi namava okwazi ngendalo

262

Kwintlalo yakhe eCala engumalusi khona watsalwa ngamandla obuhle bendalo waba nomdla

kubomi beentaka izityalo kweneezilwanyana kwenezi wayezifuya (Scheub 196758) Le

nyaniso uthe wayingqina kumbongo wakhe othi Umalusi ochazwe apha ngentla

Ngoko ke uthe wayibona ngeliso lenyama ingqele wanamava okuyazi indlela eziphatha ngayo

kakubi izilwanyana nemithi kwanabantu Kungoko ke apha athi akubona ukufika

kweentlakohlaza agcobe yena kunene Kulo mbongo ubonisa uvuyo lwakhe olukhulu Ubulelela

isizwe siphela nendalo yonke uzenze wangumlomo wayo wayibulela esithi ldquoNtlakohlaza

siyakubulisardquo Ngamanye amagama uthi siyakuvuyela ukufika kwakho kuba kusinika

uchulumanco kwaneengoma ezimnandi zovuyo Kanti umbhali uReaske ungqina uluvo

olukhankanywa ngasentla Uthi abantu bayinxenye yendalo ebangqongileyo (196643-66)

UJolobe kulo mbongo ukhankanya ukuba ngokufika kwentlakohlaza nabantu bavuyiswa

kukuqaleka kobomi obutsha ubomi bezityalo kwanobomi beentaka nemilambo kwakunye

nendalo entle ngokubanzi Uquka iinyamakazana iintyatyambo neenyosi namabhabhathane

Uthi kwakufika intlakohlaza yonke indalo ithi idlamke ivuke ebuthongweni Utsho nomhlaba

wambathiswe ngengubo ezimbejembeje zeentyatyambo kwanengca eluhlaza iintaka

nezinambuzane nezilo nazo zitsho zigcobe Lo ngumbono wexesha elihle lomfanekiso

wentlakohlaza Uwuzobe ngesigama esidala iindidi zemifanekiso ngqondweni yeliso egcwele

ubuhle bendalo entle Ibuye le mbongi ibuthelekise obu buhle bendalo nexesha losizi ixesha

lasebusika lokuhlwempuzeka ngokulihlazo Kodwa kamva umhlaba wona uye wahonjiswa oku

kwenkosazana kwanomtshakazi oxabisekileyo yakufika intlakohlaza Wasuka walihomba

elithandekayo

Le mifanekiso yokuntlithwa kwabantu yingqele yasebusika kwanomfanekiso wokuvela

kokukhanya uvuyo uthando nemigcobo ehamba ikhapha intlakohlaza uyizoba ngubugcisa

bakhe obuphezulu bokukwazi ukuyichaza into Imbongi isebenzisa isigama esimyoli

Iwuqaqambise lo mbongo wangomnye ogqwesileyo nethe yonwatyelwa sisininzi sabantu

kwimibongo yakhe athe wayibhala Lo mfanekiso uphezulu iwenze lo umbongo wakhe watsala

ingqondo zabantu Isigama asikhethe ngokukodwa siluNcuthu-maZangwa ukunambitheka oku

Esi sakhono senkcazo yakhe sithi siwutsala umxhelo womfundi

Imifanekiso emihle yeliso ezotyiweyo ibonisa indalo entle ebukekayo ebonisa ukuphithezela

kwendalo egcobileyo imifanekiso yentshukumo sokuphaphazela kweentaka ukudloba

kwamatakane kwaneyokuva isandi esenziwa yimifula kwaneenyosi neentaka emithini sibanga

umoya wovuyo kumfundi kanti nemifanekis-ntelekelelo yokuva isandi sengxolo emnandi

eyenziwa yindalo imbongi iyizobile yayivakalisile ngesigama esochongileyo

263

Kwakhona siva isandi seenyosi emithini isandi semifula egqumayo luvuyo Kanti nesandi

esimnandi kwanengxolo eyenziwa ngamatakane achulumancileyo etakataka asinqabanga kanti

nesandi esithe gqolo sibulisa intlakohlazo sitsho sichukumisa abafundi balo mbongo ukuba nabo

bavuye batsho baqonde ukuba nabo bayinxenye yendalo nebavuselelayo bakudamba emoyeni

Umzekelo xa bedakumbiswa yingqele yasebusika akukho kuhleka nakuvuya Abantu

bayaxweba nasebusweni ingqele ibaqhaqhazelisa amazinyo Imbongi iyasifundisa isinika

isityhilela ukuba ngaphandle kwendalo ngokubanzi akukho bomi Kwindalo sifumana ukuphila

Umzekelo ngokufika kwentlakohlaza amanzi ayafumeneka kwanokutya kwezilo nabantu kutsho

kudaleka impilo novuyo nemigcobo esizweni siphela

Elokuqukumbela imbongi uJolobe ngalo mbongo wayo ukwafundisa isizwe siphela ukuba

sifunde ukuthi ldquoEnkosi kwindalordquo kwiintyatyambo kwimilambo kwizilwanyana kwiintaka

nakwizinambuzane ezi ezinjengeenyosi namabhabhathane amahle la kuba nawo abalulekile

ayaludala uvuyo kubantu UJolobe ukwafundisa isizwe ngokubanzi ukuba sifunde ukuthi

ldquoEnkosi nakuMdali wendalordquo entle ezisa impilo kwaneetsikelelo ngokufika kweentlakohlaza

4114 Umbongo webhadi

Umoya wembongi ubonisa ukuba imbongi igcobile kulo umbongo Umbongo webhadi (1936

197049) Ikwelikhulu iqondo lokuvuya ngokungathi ityelelwa yinkosana elibhathane elifike

livathe iingubo ezintle nezimbejembeje Lo mfanekiso wale nzwana ilibhabhathane uwukrole

wawuqaqambisa ngamandla obungcibi obukhulu kwanangobuhle obudala uvuyo olubuhle

obungaphezu kobomnyama Obu buhle bungaphezu kobomnyama bubonisa ukhwankqiso

balatha ugqithiso kuba bungaphezu kobasemhlabeni bobamazwe asemaphupheni Lo mzobo

mhle wale nzwana inomahluko nephandle amehlo embongi uwuzobe wenjenje

Zikho zininzrsquoiinzwana neziinto zendalo zonke

Mhle umnyama nawo emva kwemvula bethu

Kodwa awufiki kuwe ngubrsquoemababala onke

Mhlobo weentyatyambo vuyo lweliso lam

Isigama esilapha siyosulela simenza umfundi abe kule kumoya wovuyo nayo imbongi ekuwo

Oku kubangwa sisigama sovuyo imbongi esichongileyo ukuhombisa lo mbongo

kwanokuvakalisa ubumnandi bomoya wayo UJafta (1996 24) uthi imihobe ikwazingoma

Indlela awukrole ngayo lo mbongo ufana nengoma yothando Ngoko le mbongo ukwayingoma

yovuyo Lo mbongo ungomntu obe senyongweni kaJolobe ukumthanda oku Intombi yakhe

uVuyo ibalisa ukuba uyise onguRanisi Jolobe wamxelela ukuba lo mbongo wamqambela phambi

kokuba azalwe Uthi wathi nokuba umama wakhe wabeleka inkwenkwe nokuba yintombazana

iyakuba ngu-ldquoVuyolwelisolamrdquo Ngoko igama lakhe elithi ldquoVuyordquo ligama elishunqulelweyo

264

UVuyo ubalisa ukuba wathi ke mhla wambona oko kuqala wavuya kakhulu (Vuyorsquos Journal

2013)

Olu luvo lubonisa ukuba kwindalo imbongi uJolobe njengoWordsworth noBurns

abakhankanyiweyo kolu phononongo bathe bafumana izityhilelo zothando uxolo iminqweno

emihle kwanentuthuzelo ethi inxulumane namava abo kwaneemvakalelo zabo kubomi babo

njengokubekusenzeka kwimbongi uJolobe xa uVuyo etyelela utata wakhe mhlawumbi

ebenomkhuhlane engenamandla kodwa athi akufika ngamanye amaxesha atsho azive engcono

kakhulu atsho atye nokutya (Vuyorsquos Journal 2015) Ngoko ke uVuyo ebefana nebhabhathane

elimndwendweleyo njengakumbongo wakhe webhadi

Kulo mbongo imbongi ibonga ubuhle bebhabhathane ngendlela ebonisa uvuyo oluphezulu

lochulumanco olubangwe kukutyelelwa kwayo yile nzwana eze kutyelela iintyatyambo ezimi

kufutshane nayo Amabhabhathane amtyelela njalo umntu okufutshane neentyambo ezilinyiweyo

okanye ezizikhulelayo Atsalwa ngamandla obuhle kwanamavumba eentyatyambo azithandayo

UWilliam Wordsworth naye ngenxa yokulithanda ibhabhathane elimane lityelela umyezo wakhe

kwakunye nesitiya sentyantyambo sodade wakhe uthe wabhala umbongo ngebhabhathane naye

elibuka ubuhle balo waza walicela ukuba limane libatyelela kuba bayakutsho balibalisele

ngamabali amnandi ehlobo bacule neengoma ezimanandi zamaxesha obuntwana babo

Lo mbongwana wakhe awawubhala ngo-1801 ngebhabhathane awalithandayo Uwubhale wathi

I ve watchrdquod you now a full half hour

Self-poised upon the yellow flower

And little butterfly

I know not if you sleep or feed

Come often to us fear no wrong

Sit near us on bough

Will talk of sunshine and a song

And summer days when we were young

Sweet childish days

Le ntetho yale mbongi yamaNgesi yalatha ukuyithanda kwayo nayo indalo ngokungathi

azibambi kakuhle apha engqondweni Kuba ide ithethe nebhabhathane ilicela ukuba lingaphezi

ukubatyelela ekhayeni labo Iqhuba ilixelela ukuba nabo bangabahlobo balo kwaye

malingaphezi ukubatyelela kuba bangathanda ukulibalisela ngeemini ezimnandi zothando

Ithembisa kwanokuba abasayi kulenzakalisa bayakulivuyisa kuphela Kanti naye uJolobe

ubonisa ukufana nqwa noWordsworth kuba naye kulo mbongo wakhe webhabhathane uncokola

nalo Ulincoma ubunzwana balo nezivatho zalo ezingayiwayo ngokungathi ngumntu ophilayo

265

Esi simbo sithe sabonakala nakubathandi bezilwanyama abathi babonwe bethetha nezilwanyana

zakomawabo ezifana nezinja abazithandayo

Kulo mbongo uJolobe ubonisa ubudlelwane bakhe kunye nabanye abaqambi abangabathandi

bendalo Zonke ezi mbongi zithi zibone izinto ezinkulu ezinokufundwa kwindalo kwanobulumko

kuyo Kanti zikhankanya ukuba kungafunyanwa izityhilelo zithile kwindalo ikhangeleka

ingaxabisekanga kangako

UJolobe ulibone ibhabhathane owalilamayo lixabisekile lifana nenzwana esuka kobunye

ubukhosi obuphezulu bamabhabhathane kangangendlela elivathe ngayo linxibe eziphezulu zona

iingubo neziyimisikwa ekwizinga eliphezulu okuhambisene kwanokufaneleka nesidima

esiphezulu waza akabi nakuzibamba wabona kusesikweni ukuba alikhahlele alibonge alincome

Walamkela ngothando Kwakhona uyithandile imikhwa yalo kuba linothando alinaburhalarhume

lingomhlobo kuye kuba nalo lithanda akuthandayo Lingumhlobo weentyatyambo Kanti

noWordsworth naye ongumthandi weentyatyambo ude naye njengoJolobe wade

waliphakamisela ebuntwini wathethe nalo elixelela ukuba kudala elijongile wada ekugqibeleni

walicela ukuba kubekho ubuhlobo obuliqilima phakathi kwalo kunye naye naphakathi kwabantu

bakowabo kunye nalo

Obu budlelwane bezi mbongi zimbini nokuba ziphile kumaxesha awahlukeneyo buluqilima

bubonakalisa imiphefumlo neengqondo ezikrelekrele nabantu abanezipho eziphezulu

ezichukumisa ziphilise zivuyise imiphefumlo neyabanye abantu batsho nabo baphiliswe

balubone olu thando noxolo lufunyanwayo kwindalo enjengeentyatyambo namabhabhathane

Umzekelo umbongo kaJolobe ungebhabhathane ngumbongo okwizinga eliphezulu nothe

wachukumisa iingqondo zabantu abaninzi kubathandi bemibongo kaJolobe Kuba usoloko njalo

edala iindidi zemifanekiso ephezulu yovuyo nothando ingakumbi xa umntu elibona lisenza

intshukumo yalo ebukekayo lisiya kwiintyatyambo ngeentyambo lidala ubuhlobo

Le mifanekisongqondweni mihle yokubona indalo entle ivuselela imizwa emnandi

kwaneemvakalelo zomoya wovuyo kuphela Nanamhla oku ama-Afrika angabantu abasele

bekhulile abantetho isisiXhosa basawonwabela lo mbongo kaJolobe Abantwana besikolo

bayawonwabela nawo ukuwucengceleza unanamhla Abazali bethu ababefunda imibongo

kaJolobe ezikolweni zabo basancoma ubumnandi bemisebenzi kaJolobe Basakhumbula

ukucengceleza eminye yawo kule mihla sikuyo

Imbongi uJolobe isafobe isimntwiso usisebenzise ngamandla kulo mbongo sawuphakamisa

wakwizinga eliphezulu ngoncomo lwebhabhathane alitsho lanesidima esikhulu xa ide ithetha

266

nalo ithi ldquoMhlobo weentyatyambo vuyo lweliso lamrdquo Le ntetho idale ukuhloneleka kwalo

nasebantwini nangemisebenzi yalo emihle Umzekelo kungenxa yezinambuzane

ezingamabhabhathane ezibangela ukuba iintyatyambo zivelise iziqhamo ezityiwa ngabantu

baphile igxothwe imitshetsha

Uphindaphindo lwempinda-mqolo esisikhahlelo esibonga ibhabhathane nesithi ldquoMhlobo

wentyatyambo vuyo lweliso lamrdquo lwenze lo mbongo wanjengomhobe wothando ingoma

yothando ecula emoyeni womntu osemathandweni kwanowuphula phuleyo ufundwa

ngokukhwaza uvakala uvuyise umphefumelo ungabi nakudakumba atsho aphele angenelele

kule ndawo yekhorasi elinganisa ezonwabisa naye

Elokuphetha lelokuba sivakalise ukuba lo mbongo ugqwesile ukuba sisiyolisi kwanokudala

umoya wovuyo ngendlela okrolwe ngayo ngosetyenziso lwesigama esikhethwe ngokukodwa

wawuhombisa nangemifanekiso emihle yebhabhathane ilihle elingubo zalo zimbejembeje

Imbongi itsho sibe nomfanekiso weentyatyambo ezintle apho limana lisithi ngcu kuzo lizityelela

412 Iintyatyambo ezimdala uqambo - iintyantyambo zingabantu baseTyhini

ldquoUbuhle beentyatyambo bundidala uqambordquo (Jolobe 197056) La mazwi aphuma kwimbongi

enguJolobe Unoluvo lwako oku akuthethayo

Ngomlomo wakhe ungqinile ukuba ngamini ithile wathi nqwakaqhwa nenyibiba awathi

wakuyibona wadumba intloko yiyo Loo nyibiba yaba yintyatyambo esenyongweni yakhe

ukuyithanda oku Ngoko ke umsebenzi wakhe wasezindle wokuba ngumalusi wathi wanengeniso

kuye kuba wabutyebisa ubomi bakhe ngamava endalo Wafana noya kwisikolo sendalo apho

wathi wafunda nangobomi bezityalo ezinjengeentyatyambo ezizintlobo ngeentlobo neziquka

iinyibiba Ngoko ke iintyatyambo ezi bezithi ziwuvuyise ngamandla umoya wakhe waphela

eqamba imibongo ngazo apho athi ldquoUbuhle beentyatyambo bundidala uqambordquo UWilliam

Wordsworth kumbongo wakhe ldquoTO THE DAISYrdquo ubhala ngenyibiba ngo-1802 (unyaka

wopapasho awuchazwanga 94) Kwathi kanti le nyibiba athetha ngayo ngumntu amthandayo

Abantu baseTyhini baziwa ngokuba nabo baziintyatyambo ezilenza lihle ilizwe Inkoliso yabantu

bayazithanda intyatyambo kuba kuzo kuye kufunyanwe ubuhle uthando kwanamavumba

amnandi (Heese noLawton 1988) Kuzo kufumaneka umoya wothando nokukhuthala Ukumila

kwazo nako kutsho kudaleke uthando UNgara (199016) uthi yena umbongo ekutolikweni

kwawo kufanele kwaziwe ukuba awusoloko uthetha ngento enye engathi icamngcwe yimbongi

kuphela

267

Ngoko ke umntu okanye umfundi angathi awubone umbongo uze ngolunye uluvo ingelulo

oluqhelekileyo nolubonwa ngalo Kwaye ekutolikweni kombongo abahlalutyi banenkululeko

ebanzi yokutolika intsingiselo yombongo ngendlela etyhileka ngayo kubo UNqakula (1974)

noJolobe (1936) kwakunye noMqhayi (1943) babona abantu baseTyhini beziinyibiba Ukuxhasa

olu luvo lukaNgara apha ngentla kungatshiwo ke kwanokuba iintyatyambo ezingama-Afrika

nazo zimdale uqambo ngenxa yobuhle bazo athe wabubabaza bahlala engqondweni yakhe wade

waqamba le mibongo ilandelayo ekhankanya ubuhle kwanokucikizeka kwazo

Kumbongo ongomama wakhe uJolobe uthi ukumbiza ldquoMThembukazi omhlerdquo Ubabaza

ukucikizeka kwakhe okwenziwe kwaphuma izandla nangamehlo la mahle Umbongo Inyibiba

ongowothando uwuqambele isithandwa sakhe uJean Nongogo umbongo UMusa kaZigudu

ngowothando olungagungqiswa nto lwenzwakazi uMusa UNojaji ngumbongo wenzwakazi

engumtshakazi ebuhle bumanzrsquoandonga neyaphatheka kakubi kumyeni wayo Wona umbongo

UThuthula ngowothando lukaThuthula kunkosi uNgqika ubuhle bukaThuthula babugqwese

zonke iintombi zomhlaba kaPhalo UHoza uxhasa le ngcinga ingentla apha ngoJolobe amncoma

ngokuxabisa iinzwakazi zamaAfrika kumbongo wentokazi enguNomhi umhlobo wakhe athi

unobuhle benyibiba ubuhle obuphezulu UHoza (1999) uthi

Jolobe uses a very touching tone of voice when describing the beauty of a womanhellip and

Jolobe evokes images of the most beautifulhelliprdquo

Kanti nakumbongo ongoMusa kaZigudu uJolobe ubonisa ukubathanda abancome abantu

baseTyhini abanomqolo nabakhutheleyo nabakhaliphileyo nabayilwelayo impumelelo

nenkululeko yabo baphakamisa amakhaya abo kwanesizwe sabo kanye njengomama wakhe

kwanomlinganiswa wakhe ophambili umakhulu uZagula (1923) inovela eyincwadi yakhe

yokuqala

Umbongo awubhale ngomama wakhe ngowothando Uwenze wanekhorasi engaye ethi ldquoMama

wam MThembukazi omhlerdquo Le mpinda izoba ingoma emnandi yothando ngonina ambonga

ngobuhle bakhe kwanangezenzo zakhe zothando ezenzileyo ezintle kuye kwanasekuhlaleni

kwabanye abantu

Kanti nakumbongo ongothando ongoMusa kaZigudu nalapho uzoba umoya wothando

ngekhorasi emnandi ethi ldquoUthando ndilubone kuMusa kaZigudurdquo Inika lo mbongo ubungoma

bawo Kanti nombongo ongenzwakazi engumhlobo wakhe uJolobe ukwawuhombise lo mbongo

wothando lwalo mhlobo ngempinda ekwayikhorasi emnandi ethi ldquoUNomhirdquo nezoba umoya

268

wothando ovuselelayo Kanti umbongo athe wawuqamba ngomafungwashe wakhe uVuyo

intombi yakhe uthe nawo wawunonga ngekhorasi yothando ethildquo Vuyo lweliso lamrdquo

UJolobe ukwabonise uthando nakumantombazanana azintyatyambo zama-Afrika umzekelo

uwabize ldquoAmahotyazanardquo kwa ldquoneemvanazanardquo kumbongo ldquoIgazi lehotyazanardquo apho uJolobe

abonise umsindo ngengxelo awayiva ngohlaselo ngebhozo kwentombazanana ngumfo othile athe

uJolobe ukumbiza litshivela kwanendlobongela kwincwadi yakhe Ilitha (197122)

Ngokunjalo noRobert Burns uthe naye wabonisa umoya wothando wazincoma iintyatyambo

zelizwe lakowabo Ubhale lo mbongo ulandelayo nokwayingoma emnandi ngo-1786 othi ldquoTo a

mountain Daisyrdquo

A Red Red Rose

Thatrsquos newly sprung in June

Oh my love is like the melody

Thatrsquos sweetly playrsquod in tune

As fair art my bony lass

So deep in luve am I

And I will love thee still my dear

Oh my luversquos is like a red red rose

Lo mbongo udiza ingoma yenzwana yomfo onguBurns omoya wakhe uthabathekileyo

yintyantyambo ethile Ngenxa yothando oluphuphumayo yinzwakazi eyintyatyambo ayibize

ngokuba yi-ldquored roserdquo Wabona ukuba makabhale umbongo wothando ngayo Kanti naye

uJolobe wathi kanye njengalo mbhali ungentla wathana nqwakaqhwa nentyatyambo inyibiba

eyamdala ubushushu entliziyweni akabi nakonwaba ngumbono omhle awathi waphandla amehlo

akhe wada wabona makaqambe umbongo ngayo

4121 UNomhi

UNomhi (1936197037) ngumbongo wothando Ngawo uJolobe ugqithisa uthando lwakhe

kwakunye nezimvo zokuzixabisa kwakhe iinzwakazi ezizimbelukazi ezingama-Afrika

Ngaphezulu kowabo ukhule enoodade bakhe ababemthanda kakhulu wazala kwaneentombi

azithandileyo nezibe libhongo kumoya wakhe Kaloku uJolobe ubhala yena ngokuthi

achukunyiswe yinto ayibonayo nethi imnike intumekelelo yokubhala Kungoko ethe wazincama

wenza umbongo ngoNomhi Athi yena Jolobe ukuchula ukunyathela

1Ubukeka njengentsasa

2Ekwazole njengorhatya

3Enobuhle benyibiba

4Unomhi

269

Le ntyatyambo inguNomhi uyizobe ngemifanekiso yezafobe ezitsha nezingaqhelekanga ezidala

uchulumanco ngendlela le ayihombisa ngayo ngokumnandi kulo mbongo wakhe Ubuhle bayo

obungaqhelekanga budale iminye imifanekiso etsale iingqondo kwanomdla omkhulu kumfundi

kubangwa sisigama esisodwa asichongileyo Umzekelo uyizobe le nzwakazi ngezinto zendalo

namaxesha emini ubuhle bentsasa ukuphuma kwalanga nokuzola akufanise norhatya xa ilanga

litshonayo nangezityalo nezilwanyanana ezinentloni kwanezidlamkileyo ezoba isimo sayo

esithandekayo Lo mfanekiso wale nzwakazi uNomhi uwukrole ngokugqwesileyo ngesigama

sakhe esiluNcuthu-maZangwa

Esi sigama sichongiweyo ngolwimi lwezafobe eziyila imifanekisongqondweni edala umoya

wovuyo nolonwaba lokubona umntu waseTyhini efaniswa nezinto ezingaqhekanga ukubonwa

kwilizwe labantu abaphilayo Zifanisa umntu ophilayo nobuhle bentsasa kwanokuzola okufana

norhatya Olu faniso luphume izandla ngoba luzoba ubuhle obungaphaya kobufumaneka

ebantwini abasemhlabeni Ngoko ke olu lubaxo uJolobe alwenzela ukonwabisa abafundi bakhe

basebenzise iingqondo bacinge kuba ubuhle bukaNomhi babukhe bubabazwe kumazwe

afumaneka ezintsomini

Kanti kwanokufanisa kwakhe le nzwakazi yom-Afrika nangoocwethe imbongi yalatha ukuba lo

mntu waseTyhini akangomntu undwebe gqitha unohloni kanti sona isilwanyana sasendle ibhadi

salatha ukukhululeka kwakhe uNomhi obuso balatha umntu othandekayo Le nkcazo kaJolobe

yokusebenzisa izafobe ezitsha ezingaqhelekanga ibonisa isimo sakhe sokuba ebengumalusi

ozifundileyo izimbo zendalo neenyamakazana nezityalo athe wazifanisa nabantu abaphila

nendalo Le ntombazana ayibongayo nanika inkacazo ngayo yintombazana enxibe isimo

esigcwele ukusulungeka enembeko ukuzilinda nesidima inkuthalo nobubele kwanobuntu

obufumaneka kula mbongo wenkcubeko othi ldquoImbekordquo apha ngentla UJolobe nophakamisa

imbeko kubantu abakhulu namaxhegokazi la kuba kule mihla sikuyo abantwana ezibhasini

kunzima kwanokuba bawaphakamele amaxhegokazi asimelelayo kuba besithi babhatele ngemali

yabo oku kukuthi yimali ethethayo hayi inkcubeko nobuntu kwabanye abantu

Kwakhona uJolobe le nzwakazi uNomhi uye wayikrola ngobuhle benyibiba esithi inobuhle

obunqwenelekayo ldquobenyibardquo ngoko ke uNomhi sisityalo inyibiba (Hermanson 1995) Esi

sikweko sidiza ukuba uNomhi ungumntu oziphethe kakuhle kuba inyibiba ifaniswa nobuhle

nobunyulu kwinkcubeko nesithethe sakwaXhosa Kulo mbongo uJolobe uphumelele ukusizobela

umfanekiso ngqondweni wentyatyambo entle yaseAfrika ebuhle buphumrsquoizandla

ukunqweneleka nobuhambisana nesimo sayo esihle

270

Elokuphetha intyatyambo inyibiba uNomhi afaniswe nayo iyintyatyambo ehlonelwayo

nethandwa kakhulu luninzi lwabantu naziimbongi kumzi oNtsundu ngenene uNomhi uthandiwe

yimbongi

4122 Inyibiba (umbongo ongoButhelwa Nongogo isithandwa sikaJolobe)

Ithoni yombongo ldquoInyibibardquo (193627-28) yeyomoya ophezulu obonakalisa ukuba imbongi

ivuya kakhulu ilonwabele uqambo lwayo Lo ngumbongo wovuyo UJolobe umoya wakhe

usemathandweni usebenzisa isigama esisodwa sothando onolangazelelo lokufuna ukubonga

ancome iintyatyambo ezinjengenyibiba eqaqambileyo nehonjiswe oku komtshakazi ovathiswe

ingubo emhlophe bumthubi

Kulo mbongo wothando uJolobe ubonga inyibiba entle athe wahlangana nayo kwatsho kuye

kwabakho iimfudumalo neemvakalelo zothando emoyeni wakhe njengembongi Loo

ntyatyambo Inyibiba ayibongayo kulo mbongo uthi sisithandwa sakhe intombi uButhelwa

ogama limbi linguJean UJolobe uchaza kulo mbongo ukuba inyibiba entle le awathi wayibona

ezixhotyeni yawaphandla amehlo akhe wabethelwa ngumbilini ngenxa yentshisakalo awaba

nayo kumxhelo wakhe waza wanesigqibo sokuba le nyibiba iyakuba yeyakhe unaphakade Olu

luvo lungqinwa nayintombi kaJolobe engumafungwashe Ibalisa ukuba uyise wayemana

ebabalisela abantwana bakhe ukuba lo mbongo wawubhalela umama wabo (Vuyorsquos Journal

2013)

Elokuphetha imbongi uJolobe isityhilele yasibonisa ukuba iintyatyambo zingabahlobo bethu

kwaye zinothando ziyathandwa nangabantu abanothando Zithandwa kwanazizinambuzane kanti

kwaneentaka ezi ezinjengengcungcu zithanda incindi yazo Nalapha ekuhlaleni kwezi mini

sikuzo ngamanye amaxesha iintyatyambo ezi zikhe zibe luncedo kwanomelo lothando

nophawu lovelwano kusizi nentuthuzelo kubantu abangaphilanga kanti zikwayisimboli

nophawu lombulelo ngesenzo esihle esenzelwe umntu Kanti nakwimindyadala yokuvuyisana

nabaphumeleleyo nakwimisitho iintyantyambo ziluncedo olukhulu Yiyo loo nto nalo ilizwe

elihle lifaniswa neentyatyambo ezintle zabaseTyhini ezikwazizihombo zamakhaya azo

njengoThuthula owaba sisihombo sekhaya lakhe nesesizwe wade wabonwa naziinkozi Imbongi

iphumelele ekuwuzobeni umbongo wayo wothando ngokusebenzisa izafobe eziliqela zothando

ezichaza ngale nzwakazi yakhe iyintyatyambo nathe ukuyibonga kwakhe ldquoInyibiba entlerdquo

Imbongi uJolobe ukwaphumelele ekuboniseni ukuba ilizwe elingenazo iintyantyambo lilizwe

elifana nentlango elidala isizungu Umbongo wakhe uyachulumancisa ubanga uvuyo Ukongeza

lo mbongo uwuzobe ngobungcibi obukhulu bolwimi lwezafobe ezithe zawuhombisa

271

ziwuqaqambisa ngemifanekiso emihle edala ulonwabo nakumfundi owufundayo ingakumbi

ngokukhwaza

Nayo imbongi uWordsworth (unyaka wopapasho awuchazwanga) kuchazwa ukuba yathi

ihambahamba emathafeni nganjikalanga ithile yathi nqwakaqhwa neentyantyambo ezibubuhle

obugqwesileyo zisenza intshukumo ngathi ziyamdanisela zinombizane zingamawa ngamawaka

Wathi emva koko akabi nakulala waqamba umbongo othi The Daffodils Kanti noSirayi uchaza

ukuba uJolobe wayibona intyatyambo yakhe ezixhotyeni kwidolophu eyayinendalo entle

namatye amakhulu eBedford apho uyise wenkosikazi kaJolobe wayesebenza khona Yena

uJolobe wathi wayalama khona le ntyatyambo yakhe kuba naye wathi wayakusebenza eBedford

kwindawo enabantu abathethe isiXhosa kakuhle kakhulu ukuze azi banzi ngolwimi lwesiXhosa

watsho wabhala uncwadi lwakhe ngesiXhosa ngempumelelo enkulu kuba kwiindawo

awayexelenga kuzo ngaphambili kubutitshala bakhe isiXhosa sakhe savangwa sisiHlubi

sisiSuthu sisiMpondo kwanesiSwazi kwimimandla yaseMatatiele naseMount Frere

Inyibiba yakhe uyibone ingathi ihonjiswe ngesitshaba esimhlophemthubi Oku kubonisa ubuhle

obusulungekileyo kwemibala emihle ehonjiswe ngayo Kwakhona ngokuka-Abrams noHarpham

(2012 noHeese noLawton 1988 noPretorious 1989) bonke aba babhali bangqina into enye

yokuba ubumhlophe lumelo lokukhanya ubungcwele kwanobumsulwa kwaye buchasene

nobumnyana obulumelo lokoyika lobubi

Obu budlelwane betekisi kaWordswoth nekaJolobe budala umdla kolu phononongo kuba sitsho

safumanisa ngokuqinisekileyo ukuba uJolobe uye wahlutshezwa ngababhali bemibongo yendalo

abafana naye ngomdla kwindalo waza wafunda kwanezagwelo zokubhala imibongo yakhe ibe

kwizinga eliphezulu Umzekelo olu lwazi luthe lwalunkcenkceshela ubhalo lwakhe kuba

nentetho yesiXhosa inika inkuthazo ethi inyathi ibuzwa kwabaphambili Umzekelo kulo

mbongo wenyibiba kaJolobe kubonakele ubukho bokuzalana kwetekisi kaJolobe kumbongo

wakhe ongenyibiba izalana netekisi esetyenziswe nguWilliam Wordsworth kumbongo wakhe

apho abonga khona eyakhe intyatyambo elinenekazi ayibize ngagama elithi yi-daisy (inyibiba)

Oku kuzalana kwetekisi kubizwa ngokuba yintsebenziswanotekisi (intertextuality) Umzekelo

uWordsworth uthe inyibiba yakhe i-daisy akuyibhaqa ngo1805 wabhala umbongo waza

wachazela nabafundi bemibongo yakhe ngenkangeleko yayo wathi

A queen in crown of rubies drest (unyaka wopapasho awukho)

Naye uJolobe kanye ngokukaWordsworth kowakhe kumbongo ongenyibiba uthe wayelelana

nomfanekiso owalanywa nguWordswoth Ubone eyakhe inyibiba ivathiswe ngelokhwe entle

272

kwanesithsaba esihle entloko Yatsho yafana nokumkanikazi othile Yona imbongi uJolobe unika

obu buhle ngeyakhe inyibiba wathi

Intloko yayo imhlophe mthubi

Njengetshawekazirdquo (Jolobe 1936 27)

Kanti nayakhe inyibiba uJolobe ukukhankanyile ukuba yayivathe ilokhwe entle ifana

nokumkanikazi ldquoilitshawekazirdquo (193627) Kanye njengokuba naye uWordsworth echazile

kowakhe umbongo othildquoAt the grave of Burnsrdquo Lo mbongo uWordsworth (unyaka wopapasho

awukho173) uthi uwubhale ngo1803 Yaye wavuma esidlangalaleni ukuba waqeqesha

nguRoberts Burns imbongi yamaSkotshi eyi nkcutshe yobhalo lwemibongo URobert Burns

owaye ebalasele kubhalo lwemibongo engendalo nothando Ngoko ke uWordsworth ubanga

ukuba uBurns njengomkhokeli kwanomqeqeshi wakhe wamhlupheza ekubhaleni imibongo

eloluhlobo

NoJolobe singatsho ukuthi wahlutshezwa nguWordsworth ekubhaleni imibongo yothando

nendalo Ngokuthi inyibiba ilitshawekazi kungokuba ingumntwana wegazi umntwana

wasebukhosini Uyifanisa nomntwana wegazi wasebukhosini Ikwangenxa yobo bukhosi le nto

imbongi isithi izityalo eziphantsi zema ngathi ziyayinqula loo nzwakazi yasezindle Kwakhona

imbongi uJolobe uthi le nzwakazi yakhe ikwayinyibiba ithe yanobuhle obulubisi

Ngokwasenyanisweni esi sithandwa sakhe asibongayo apha kulo mbongo naso ibala laso lendalo

ibilibala elikhanyayo nelifana nobisi ithandeka (Vuyorsquo Journal 2013) Lo mbongo uphumelele

ukubonisa ubukho bobudlelwane phakathi kobomi bukaJolobe noncwadi lwakhe alubhalileyo

obufunyenwe ngempumelelo lolu phando olwenza ugxekoncomo lwemisebenzi yale mbongi

nombhali

4123 UThuthula intyatyambo yomAfrika eyamvuselela ukuqamba umbongo

Lo mbongo kaJolobe ldquoUThuthulardquo (197481) wagqwesa waphelela uyindumasi Umbhali wathi

wasikhupha ngendlela edala amadlu isakhono sakhe sokubhala ebalisa ngentyatyambo yesizwe

sakwaXhosa inzwakazi uThuthula ayakhe yaphila apha kweli gada Lo mbongo uJolobe

wanyanzeleka ngo-1946 wawuguqulele esiNgesini ngenxa yesidingo sesininzi sabantu abafune

ukuxhotyiswa ngolwazi Sele ewuguqulele esiNgesini nalapho wagqwesa kutoliko lwawo kuba

IsiNgesi naso eyunivesithi wasenza kwizifundo zakhe (Mahlasela 19733) Wakuguqulelwa

esiNgesini baza ababhali ooReed noWake (196483) bawufaka kwincwadi yabo ethi A Book of

African Verserdquo bawupapasha ngolo lwimi ukuze ube nokonwabisa abantu ngokubanzi

nakumazwe ngamazwe Lo mbongo ungoThuthula ngumbongo kaJolobe opho abalisa

ngentyantyambo yesizwe sakwaXhosa eyakhe yantle apha elizweni Ngokwelivo inkosana

273

uNgqika kwaneenkosi enkulu uNdlambe badumba iintloko yiyo bagilana bade bagqebhana

ngenxa yobuhle bayo le ntyantyambo inzwakazi yom-Afrika Umbuzo uthi kutheni ebhale ngale

ntyantyambo ethe yabaluleka kangaka kwiimbali zakwaXhosa nje

UJolobe ngumntu wothando nobancomayo kakhulu abantu abanyanisekileyo eluthandweni

lwabo njengothando lukaMusa kunye nomfana wakhe uMaliwa Naye uthe wabhala umbongo

wakhe wothando ngeyakhe intyatyambo awathi wazibonela yona akafuna nokuba sahlukana

nayo Kwakhona naye uJolobe ubonisa ukubahlonela abantu abathandanayo benyanisile kulo

mbongo wakhe Uthando ulubone lusulungekile Uthando ulubone lungcwele

Uthando olufana nolukaNgqika kaMlawu noThuthula kaMthunzana walubona lusulungekile

mhla babonana oko kuqala Uwuzobe umfanekiso waba bantu babini ngala mazwi athandekayo

aseluthandweni Wathi

O sithandwa ndingekakuboni

Ubomi bebufana nentshazo

Ndikwalamrsquounjengomtha welanga

Okanyrsquoinyibrsquoesihlanjeni

Unemfaneleko yobuntombihellip

Ngoku ndazi mhlophe hotyazana

Ndikuthanda ngothando olunzulu

Kuneelwandle O Nzwakazindini

Ndikuvava ngobomi buphela (197490)

UJolobe uthando lukaNgqika ngoThuthula ulubonise lungenakuhexa Kwaye noThuthula

ngokuqinisekileyo mhla wava amazwi othando aphuma kwisithandwa sakhe akazange abone

nayiphina indoda engaphinda ibe nendawo entliziyweni yakhe unaphakade Baziwa njalo abantu

baseTyhini xa sebethanda intliziyo yabo ibanye ingabhekabheki Oku kungqinwa kwanguJolobe

lo kumbongo wakhe onguMusa KaZigudu owaxolela ukufa kunokuba amanywe negqala lomfo

elingangoyise ekho umfo nambone engundofanaye wakhe ogama linguMaliwa onconywa

nguJolobe xa esithi uMaliwa wayemhle engusimbithi womfana omazinyo mahle okwempondo

zendlovu (197124)

Ingxaki kuthando lwale ntyantyambo nenzwakazi yesizwe sakwaXhosa kukusuka ubawokazi

kaNgqika unkosi uNdlambe asuke eve ngobu buhle bubabazwayo bale nzwakazi wasuka

wamfunela ukuba abe ngumfazi wakhe noxa nje sele evile ukuba uNgqika sele ezithethelele

kuyo wamkelwa Ngenxa yokuba uNdlambe wayeyinkosi enkulu ngokuzalwa kunoNgqika

akazange ayise so loo nto Waphumelela ekumenze uThuthula ldquoisigcinangxowardquo sakhe

nasekubeni sele evile ukuba inkosi uNgqika incuma naye yona UNdlambe wanyanzelisa ukuba

uThuthula abe sisingcinangxowa azonwabisa ngaso ebudaleni bakhe Isimanga sesi sokuba le

274

nkosi yayisele inalo ishumi labafazi eyayisele ibazekile behlala nayo Yanyanzeka le nzwakazi

ukuba iye kumzi wenkosi kuba ukwala kwayo yayikukufa nabazali bayo babe sesichengeni

sokubulawa UNgqika uye waphuthuma ekhondweni waya kufuna isithandwa sakhe esihluthwe

sisizalwane sakhe uNdlambe Yaqhwesha inzwakazi yamamela intliziyo yayo Yathi mayikhe

ivuye kube kanye ebomini bayo kuba kakade yayisele ifile Umphefumlo wayo nengqiqo yayo

inyathelelwe phantsi kuba inyanzelwe kumntu engamthandanga ekho ephila ofunwa yintliziyo

yayo

Le ngxelo ichazwa nguJolobe ovelana noThuthula ngokuphulukana kwakhe nesithandwa sakhe

uNgqika UJolobe uqhube wachaza ngempilo kaThuthula enzima emzini Uyichaze wathi

UThuthula wangumfazi namhla

Kodwa wanga ufe ephila

Obu bomi kuye balikhambi

Ngenxa yelaa wele lomphefumlo (197495)

Isimanga uJolobe usuke wamjikela uThuthula akugcagca nesoka lakhe elisenyongweni

elinguNgqika Umbiza ngamazwi amabi ezishwabulo ngokuqhwesha kwakhe awushiye umzi

wenkosi kodwa kwayena uJolobe uthi ngentla apha uThuthula uthe akuhluthwa ilungelo

lobuntu bokuzikhethela umntu amthandayo wafana nomntu ofe ephila Ngoku umbeka amabala

ngokuthi wakrexeza wahlazisa bonke abafazi kwilizwe lakhe Ubeka izizathu zokuba umtshato

ngumhlaba ongcwele

Kuyabonakala imbongi namhla ibhidwe ngumhlola Ibonakala ididekile imbolombili Iphela

ithethelela inkolo yobuKristu kwakunye nentlonelo yeenkosi Kodwa imbongi iyichaze

ngokwayo into yokuba le nzwakazi yaxhatshazwa Le ntyatyambo yanyanzelwa kwixhego

elidala elinabafazi abalishumi yena enguntwana okanye umzukulwano kweli xhego Ngaphezulu

uThuthula akanandawo yokubalekela kuba abazali bakhe bangasenkathazweni xa enokwala

kuthiwe badele inkosi

Kulo mbongo uJolobe uyayiphithikeza ingqondo yomfundi Xa kuthelekiswa imeko kaThuthula

nemeko kaMusa zifana nqwa Bobabini bangamantombazanana andiselwe enyanzeliswa

kumaxhego anokuba angaphezulu nakooyise bawo Kodwa umahluko ngulo wokuba yena

uMusa akazange aye nokuya kuloo mizi wegqala nephakathi lenkosi Wasuka wakhetha

ukuqhwesha nesoka lakhe uMaliwa kusekutsha Waxolela ukufa kunokuba ohlulwe nalo

nangubanina Wayifela inyaniso yothando akholelwe kulo Uthando olungagungqiyo oku

kwenkwenkwezi yaseNtla Lo mfo owathandwa nguye kuqala onguNgqika kuyabonakala ukuba

wahlala ehleli engqondweni kaThuthula Ayizange ibone nto ngokrexezo le ntombazanana kuba

275

kwingqiqo yayo izibone ingatshatanga inyanzelwe Izibone ifana nomntu obotshelelwe

ngetyathanga ingazibophelelenga yona

UJolobe kulo mbongo ufundisa ukuba umntu akasiso isilwanyana umzekelo inja yona

ibotshelelwayo ukuze ihlale igcine umzi Umntu ldquoudalelwe inkululekordquo Inkululeko yakhe

ayinako ke ukuhluthwa ngesinyanzelo esithile Akunyanzelwa uphela ejika Ubuntu bakhe

kudaleke esinye isimo sokucinezelwa athi uJolobe bubukhoboka Ubukhoboka

angabuphakamisiyo nakwilivo lakhe elithi ldquoUbukhobokardquo (194052) Uhambisene kunye

noFanon (1986222) othi

A man is Yes to life Yes to loveYes to generosity But man is a No to scorn of man No to

degradation No to exploitation of man No to butchery and of what is most human

freedom

Le ntetho ingentla kaFanon iphumelele ekuboniseni ixabiso lomntu kwanobomi bakhe Iphumelele

ekuboniseni ukuba umntu wonke unelungelo lokuba azithandele umntu amfunayo Unelungelo

kwinkululeko yakhe hayi abotshelelwa ngamatyathanga oxhatshazo Unelungelo lokuba naye

athande abonise ubuntu ngokuqhutywa yintliziyo yakhe Siso ke eso isidima sobuntu

esiphakanyiswa nguJolobe esimaziyo kuncwadi lwakhe oluninzi

Qha nje uJolobe ubone ukuba kufuneka ahlabe ekhangele ingabi ngathi unika imvume

yokuchithwa kwemitshato kuba waziwa ngabantu njengomakhimitshato kodwa yona inyaniso ube

eyazi ngokumhlophe ukuba uThuthula wanyanzelwa Yiyo loo nto wathi wawupapasha lo mbongo

ephakamisa ukuchasa impathombi noxhatshazo lwabantu baseTyhini abangamantombazana

Ngendlela esitheleyo wathi wayifumana indlela yokubonisa uvelwana neentyatyambo zama-

Afrika iinzwakazi zama-Afrika ezinye ziye zithwalwe zixhatshazwe ngokuthi abe lilizwi

lokucinezelwa kwazo ngokudiza impathombi yazo nakumazwe aPhesheya lwatsho kamva

lwaliwa ugonyamelo lwabafazi kumbuso wobudoda Kwatsho kwadaleka lo mbuso wedemokhrasi

sinawo namhla kweli lizwe loMzantsi Afrika uphela Idemokhrasi esizidlayo ngayo kuba yabonisa

isenzo sobukhalipha yalungiselela bonke abaseTyhini nakwizizukulwana ezizayo zingaphindi

zinyanzelwa kwimitshato ebenza bafe behleli Yile nto yabangela ooGilbert noGuber baphakamise

umbutho olwela amalungelo abafazi kwanesidima sabo ukwenzela ukuba baphathwe njengabantu

bonke ngokulinganayo Besithi ukuhlala kakubi kwabafazi kwimitshato yesinyanzelo okanye

ngokuphatheka kakubi akwamkelekanga Bathi bubomi obufana nobomntu ofe ephila Becacisa

bathi

It is life of death and death-in-liferdquo(Moi 198558)

276

Le ntento ingentla iyavuselela Ihambisana nombono kaFanon okhankanywe ngentla apha othi

umntu ngu-ldquoEwerdquo kukuphila nakubomi benkqubelaphambili nakubomi benkululeko ngobomi

bakhe Ngenxa yala mazwi aba babhali bangentla apha umntu ogxekwa ngokuba ethe wazimela

wawushiye umtshato athe wanyanzelisiweyo kuwo udlelwa indlala kuba umtshato onjalo

awusisikelelekanga ngokoMgaqosiseko woMthetho weli lizwe (Act 108 of 1996) Umtshato

onjalo ubonakele ungabhalwanga engqondweni yomntu otshatiswe ngebhaxa kanye

njengokwenzeka kuThuthula Ngumtshato onjengephupha kuba intombi engeniswa kuloo meko

kubonakala ingaziboni itshatile

Yiloo nto athi uShowalter kuMoi (198576) kunzima ngamanye amaxesha ukuba amanye

amadoda ahambisane ngokupheleleyo noluvo oluphakamisa amalungelo abafazi aphehlelelwa

yifeminizimu ephakamisa isidima esifanayo sabantu bonke abaphilayo Ngamanye amaxesha

kubonakala ukuba lamalungelo abaseTyhini angahlaseleka kubantu abasemagunyeni

nabangabalawuli abanezimvo zocinezelo ezingakhathalelanga zinkolo zikaJolobe nezikaFanon

eziphakamisa inkululeko yomntu wonke nesidima esinye UJolobe ngomnye wabantu

abachubekileyo abayichasileyo ingcinezelo yabafazi nobalwelayo nolilizwi labo

ngokubathethelela UMadolo uthe uJolobe waluphakamisa olu luvo lungentla lokuxatyiswa

kwesidima sabafazi utsho emncomo uJolobe ngesimo sakhe sihle (Daily Dispatch Suppliment

2002)

UJolobe uzamile ukumthethelela uThuthula ngendlela esitheleyo Uye wayidiza imbali

yokucinezelwa kwabantu baseTyhini phantsi kolawulo lwasemagunyeni neenkosi apho

bangenamalungelo okuthi hayi ngemizimba yabo ngexesha awaye ephila kulo

Babengenakuhlonelwa kwingqiqo yabo Yona le mbongi yazenza zaziwa naphiphiphi izenzo

ezinjalo Ziye zakhalinyelwa ngamazwe akhanyiselweyo ngokubaluleka kwesidima somntu

kwanelungelo lakhe lokuphila

Kanti nombongo wothando kaMusa kaZigudu owathi wabulawa kuba ethe wawala umyalelo

wenkosi uCetywayo nongokufa kwakhe kabuhlungu nesithandwa sakhe uMaliwa UJolobe ububi

nentlonti elolo hlobo wathi wayibhengeza yaziwa ngokubhala kwakhe lo mbongo Nanamhla

oku lo mbongo uluncedo ekusixwayiseni ukuchasa ingcinezelo yeentyatyambo zaseTyhini

ezihlala zibulawa nakule mihla sikuyo ngabantu abagonyamela impilo yabantu baseTyhini

Umzekelo nakule mihla yedemokhrasi kusavakala ukuba abantwana besikolo bayathwalwa

Okubuhlungu banyanzelwe nangabazali aba babo Kwaye intlonti enjalo iyabanjelwa kweli lizwe

lombuso wobumbano Ngoko ke upapasho lukaJolobe ngale mibongo lwathi lwaneziphumo

ezintle kamva kuba urhulumente ophetheyo kulo lonke ilizwe loMzantsi Afrika uphakamisa

277

intlonelwano yabantu nesidima sabantu bonke ukuba bangacalulwa ngenxa yesini ibala

ubuhlanga kwakunye nenkolo yabo

413 Imibongo engabazali bakaJolobe

UJolobe indlela akhuliswe ngayo ngabazali bakhe kwanesimo sakhe kwanendlela abafuze

ngayo abazali bakhe uzekelisa ngayo ngemibongo Oku sakubonisa ngale mibongo ilandelayo

413 1 Isikhumbuzo ngomama wethu

Imbongi uJolobe kulo mbongo Isikhumbuzo ngomama wethu (193679) ithetha ikumoya wosizi

ngokunduluka kukanina kodwa iphinde ibonakalise umoya wovuyo yakukhumbula amaxesha

othando yaye inawo kunye nomama wayo Ubonga ithethe naye ithi

Kwintsunguzi yobumnyama

Ukho wena ukukhanya

Wenrsquoungekho ikhaya laba

Nje ngentlango kuthi sonke

Sisebenza sakhuthazwa

Lolo vuyo ebusweni

Silahleka saloyika

Iso lakho lilusizi

Kwakungaziwa ukuxakwa

Nguwe umthombo wamacebo

Wawuthanda saneliswe

Sisithebe sendlu yakho

Akungenxa yoko na ke

Wakhuthala ngolo hlobo

Kanti noko wadlulisa

Kuba akusivimbanga

Oko kutya okukumbi

Kuba ubusazi ldquoUmntu

Akaphili ngasonka sodwardquo

Lo ngumbongo wembali negalelo likamama wombhali uJolobe nenokubizwa ngokuba

ukwayibhayografi yakhe Ngalo mbongo UJolobe ubona ukuba umama wakhe makamenzele

ilitye lesikhumbuzo sokubonakalisa umbulelo wakhe nokumxabisa kwakhe kwanokumthanda

kwakhe ngexesha ebesaphila Imbongi enkulu uJolobe ithe yaba nobulumko bokungabalibali

abantu abathe banegalelo kubomi bayo nakwisizwe esiNtsundu ngokubanzi

Kulo mbongo sibona iqhawekazi elingumama kaJolobe linovuyo ebusweni olukhuthazayo Kolu

vuyo uJolobe imbongi yongeza ubunzwakazi kwanobuhle bakhe obugqwesayo ngenxa yamehlo

akhe amahle Zonke ezi zinto zimnika uvuyo kuba uphela ezithuthuzela ngezo zinto zikumama

278

wakhe ezimenza abe ngumama onomahluko kuye ekhayeni kwanasekuhlaleni ngokuthi abonise

uthando nentlonelo yabantu

Esi sihloko singentla sesombongo wembongi uJolobe ngomama wayo ofana nooHintsa

nooKhwane nooSekhome-Khama abathe bakhankanywa ngentla apha Amaqhawe akudidi

oluphezulu athe akhathale ngabantu bawo nezizwe zawo

Bonke aba bantu bangentla uJolobe ukuquka nonina uthe wabenzela imibongo yokubabulela

kuba ubabone beziinkosi ezinobulumko namathandazwe aphumrsquoizandla nabantu abaxabiso labo

libe likhulu esizweni siphela nabathe basisibonelo esihle kubomi bakhe Ngaphezulu yena

uJolobe umbone unina esisikhumbuzo esihle kumoya wakhe Wambona engumntu

ekwangumzekelo omhle kubomi bakhe nakubomi babantakwabo kwanodade bakhe Kungoko ke

uJolobe embona umama wakhe eliqhawekazi lohlanga kwisizwe esiNtsundu siphela

enjengokumkanikazi okanye njengenyibiba entle naye Oku kwalathwe nabubude bombongo

wakhe othathe amaphepha afike kwishumi Oku kubonisa ukuba iimpumpuma zothando ngaye

azinakulityalwa ngaye entliziyweni yakhe Yiyo loo nto ethetha naye angayeki ezithuthuzele

emkhumbula kakhulu

Imbongi namhla kulo mbongo ikwisimo sentlungu Ikusizi olukhulu ngokushiywa kwayo

ngumama wayo ebe imkhonzile imthanda kakhulu Isichazela ukuba wanduluka ngomhla we-7

kweyeDwara 1931 Kodwa noko kunjalo lubonakala lukho noko uvuyo olukwasisimbambazelo

esikhoyo ethe yazomeleza ngalo le mbongi inguJolobe ngokuthi izikhumbuze ngegalelo lezinto

ezintle ezibe yintsikelelo yakhe elithe lazifumana ngokuzalwa kukamama wakhe kwanokubakho

kwakhe emhlabeni

Umfanekiso ozotywe nguJolobe ngomama wakhe udala iintaphane yeengcinga kwaneendidi

zemifanekisongqondweni Uzoba umama esiquququ ekhuthele Umama owadlala indima

yokuba ngumama nakubantu abaninzi ababehlelelekile bengenamfundo bambi behluphekile

bengenakutya bambi bengaphilanga ngokwasempilweni Yena ube njengoMama uTheresa

umama owanikela ubomi bakhe ephakamisa abantu abahluphekileyo Izinto athe wazikhumbuza

ngazo uJolobe ngomama wakhe ezikhuthaza ngazo uzikrole wazizoba ngesigama esimnandi

asichonge ngobunono esidala iimvakelelo zovuyo zokubona umama obekhathala kangaka

ngempumelelo kwanokuphakamiseka kwabantwana bakhe abanjengoJolobe kwanomama

ophakamise kwanabantu nasekuhlaleni

Lo mfanekiso ngumfanekiso wothando Uyabonakala ukuba usuka enzulwini yentliziyo yakhe

uJolobe Kwakhona uthetha nomama wakhe kokungathi uyambona Oku kubonisa ukuba

279

usenomfanekiso kamama wakhe kwaye enokholo lokuba uyamva noxa engamboni ngeliso

lenyama

Lo mbongo ugqwesile ukubonise ubudlelwane bukaJolobe nonina Umzekelo ude achaze ukuba

kwimpangelo zabo babesebenzela ukuba benze okuhle baphumelele ukuze beze novuyo kuye

kwaye nabo babelangazelela ukuva olo ncoma lwakhe bakholiswe nalolo vuyo luzotywe

ebusweni nasemehlweni akhe athi uJolobe anothando

Kwakhona ngalo mbongo kuphenduleka imibuzo ethi kutheni uJolobe ebomini bakhe

kwanakuncwadi lwakhe athe wabonisa uvelwano kubantu abangabantu baseTyhini nje Isigama

esichongiweyo ngobugcisa nesiquka uzafobe kwakunye nemifanekisongqondweni ibonisa

umfanekiso omhle kwanegalelo lemisebenzi yakhe emihle ekhayeni lakhe bengabantwana

kwanasekuhlaleni idwelisiwe

Nguwe umthombo wamacebo

Wawuthanda saneliswe

Sisithebe sendlu yakho

Ubuhle bukanina kwanothando lwakhe uJolobe ubuzoba kumqolo-8 uthi ldquoNdalubona

nolothando kuloo mehlo mahlerdquo ubonisa ukuba umama wakhe wayemhle isimanga ngamehlo

akhe anomahluko ukubamahle oku Kwakhona apha imbongi ithe yaqaqambisa into ethetha

ngayo novakalelo lwayo Ithe amehlo kamama wakhe uwamntwisile wawaphakamisa ngesidima

sobuntu kuba uthi amehlo anothando esikwaziyo kukuba ngumntu onothando Uqhube uJolobe

wongeza wacacisa ngolu thando yalufumana kumama walo yathi Ndazi ndingaxelelwenga

ukuba wena ungumama wam kumqolo-36 Le nkcazo ivusa umxhelo neemvakalelo eziphezulu

ezidiza ubunzulu bothando awathi walufumana kumama wakhe omzalayo kuba ukuba wathi

unina wakumbeka esifubeni sakhe mhla wazalwa wamazi ukuba lo ngunina wakhe

Ingqeqesho kanina izotywe ngezi zikweko zikule miqolo ilandelayoUmqolo-32 ldquoWasazisa

ukwahlula inkwenkwezi elithulinirdquo Inkwenkwezi sisikweko ikwalumelo lwezinto ezintle

kwanesimo esinconywayo ekhayeni nasekuhlaleni kanti uthuli lona lulumelo lwemisebenzi

engatshongo khona emibi kwanesimo esi esikhuzwayo nesentswelambeko engamkelekanga

emakhayeni kwanasekuhlaleni Uqhuba athi kumqolo-49 ldquoSaloyika iso lakho lilusizirdquo Esi

safobe sisimntwiso esicacisa ukuba babemhlonele unina Beyoyika nengqeqesho yakhe kuba

engafuni bangabi nampumelelo ebomini ngenxa yokungaqeqesheki Ngenxa yothando lwabo

ngomama wabo bengafuni ukumenza buhlungu Uchaza ukuba babethi bakhumke ekwenzeni

izinto ezazimhlungisa lutsho luphele olo thando lwalusoloko lukho kumehlo akhe anothando

280

Umama wakhe nobubele bakhe kubo bengabantwana bakhe ekhayeni ubhale wakuchaza

kwisigama esikule miqolo ilandelayoUmqolo-53 ldquoWawuthanda saneliswe sisithebe sendlu

yakhordquo Unina wayekhuthele kwaye ebondla ngezityo ezimnandi neziya egazini Kodwa

akalibali ukubondla nangokutya okudingwa ngumphefumlo womntu Oku uJolobe ukuzoba

ngala mazwi akumqolo-58 athi ldquoakusivimbanga ukutya okukumbirdquo ldquoumntu akaphile sonka

sodwardquo Le ntetho ifana neqhalo kuba inemfundiso enkulu negcwele ubulumko obugqithiswa

yimbongi ebantwini Ufundisa ukuba ukutya kodwa akukwazi ukumvuyisa umntu xa uwonke

umzimba wakhe Ucacisa ukuba umphefumlo womntu ophilayo nawo uyakufuna ukondliwa

kuba nawo uthi ube buhlungu ubhitye ungcokocheke umntu angonwabi asoloko enxubile

enganantuthuzelo xa umoya wakhe ungakufumani ukukhuthazwa ngamazwi awakhayo aphuma

eliZwini lesiBhalo Kungoko athi uJolobe unina wabanika ukutya bondleka emzimbeni

waphinda unina akabavimba ukutya azityele yedwa ukutya okwakha umphefumlo Nabo uthe

wabacinga wabaphakele nabo ukuze bakhule ngengqibelelo bangalambathi ndaweni zithile

endleleni yabo yobomi nakwimpumelelo yabo kwixesha elizayo

Isandi esimnandi sengoma yothando lukaJolobe sivakela kulo mbongo sisithi ldquoMama wam

MThembukazi omhlerdquo Ulwimi lwezafobe luphume izandla luqaqambisa lo mbongo Imbongi

uJolobe iluchongwe ngokukodwa ukuwuhombisa umbongo ongonina ludiza isimo sakhe

esibonwa ngumfundi siphume izandla kuba ukrole wathi kumqolo-52ldquoNguwe umthombo

wamacebordquo Apha unina umnike isikweko esitsha wamenza unina umthombo wamanzi abe

ephilisa kubo ekhaya Esi safobe sifanisa unina nomthombo wamacebo Oko kukuthi uJolobe

umbona umama wakhe esisisele senyathi ngamava nolwazi kuba ude athi ngexesha ebekhona

bekungekho ukuxakwa kuba babeye baye kumama wabo zakuba nzima izinto ebomini babo aze

umama wabo ngobubele abanike amacebo abalathise indlela ebhekisa empumelelweni Kanti

kumqolo-10 umama wakhe weyefana kwaneqabane kwanomhlobo omkhulu wabo nakwiihambo

zobomi Umzekelo kwiimfuduko zikayise efuduswa libandla lecawa yakhe umama wakhe

wayebathi khu ahambe nabo angabashiyi ngasemva abagcinise ebantwini Wayehamba naye

uJolobe lo kunye nabantwana bakhe enyamezela ezo nzima kuba kumqolo-64 uthi unina

ldquongumthwali-mnqamelezordquo

Kwakhona umama wakhe wayeluchasile ucalulocalulo lwabantu ngomgangatho nesini nebala

enobubele ebaphakamisa abantu abahluphekileyo nabacinezelweyo Ucacisa enjenje kumqolo-

81 ldquoImandlalo enencwina yayilixilongo kuwerdquo Ikubizela enkonzweni imbongi iphakamisa

isidima seemandlalo Uyazimntwisa zinomsebenzi wokuvuthela ixilongo Oko kukuthi idala

imiyalezo yokuba kuyo kubizwa umama wakhe azokunika uncedo kwabaselukhukweni lokufa

Kumqolo-84 uJolobe uthi ldquoyayibanzi intliziyo yakho ingakhethe didirdquo Intliziyo ebanzi lubaxo

281

lwentliziyo kuba intliziyo ayikho banzi ngokudalwa kwayo emntwini Apha ubonisa ukuba

umama wakhe waye engumntu ochubekileyo nonemfundo ethe yamxhobisa ngolwazi ukuba

ucalulocalulo alulunganga lwabantu abadinga uncedo ngenxa yentlupheko Nokuba

lolomgagatho ekuhlaleni lolwesini lolwebala lolwenkolo kufana konke alulunganga Kungoko

naye uJolobe athe wabangcwaba abantu abasweleka bebengayihambi inkonzo akucelwa

zizizalwane zabo ukuba abafihlele bona wafunda kumama wakhe ukuba kubalulekile

ukumxabisa umntu esaphila kanti kwanokumxabisa kwanaxa engasekho ukuze umzimba wakhe

ufihlwe ngembeko nesidima kwanesithozela (Vuyorsquos Journal 2013)

Umqolo-83 ndash ldquofuthi-futhi imilomo imilomo elambileyo wayifunzardquo Kwanakulo mqolo uJolobe

wenze isonwabiso Umntwisa imilomo ayenze abantu waze wamana eyifaka ukutya emilonyeni

yabalambileyo Umqolo-96 ldquowawuyinjengele yaloo mkhosi mhle wamaninardquo- uJolobe ubonisa

abafundi ukuba unina wayekwelona qondo liphezulu kwiinkokheli ecaweni yakhe Waye

engumzekelo ekhokela ekhuthaza nabanye oomama baqine balulwe utshaba olungumlingi

wamaKristu angaphumi endleleni yobizo lwabo

Umqolo-113-Aba ke wabafundisa ukukhonzrsquoiNkosi yabo kwanokulwa utshaba emakhaya

nasesixekweni kwanokusulunga usapho nokusiza kwanesizwe Kule ngxelo ingentla uJolobe

uchaza igalelo likamama wakhe ekuphakamiseni izinga lemfundo labantu

kwanenkqubelaphambili yabo ekukwazini ukuzakha nasekuphakamiseni amakhaya abo

nangokuba yimizekelo kwanokuba namandla okuzeyisa izilingo kwanokuba nolwazi lokwazi

ukwakha abantwana babo namakhaya aqhubele phambili Nabo ngokunokwabo bazi ukuba nabo

banoxanduva negalelo labo liyafuneka ekuphakanyisweni kwesizwe sabo siqhubela phambili

ingabi ingabi ngamadoda odwa enza loo msebenzi Umqolo-129 udiza ukuxutywa

kwesihlonipho kulo mbongo esithi ldquoukugonwardquo nesithe sazotywa nguJolobe ngenjongo

ezibonisa iinkumbulo zomkhuluwa wakhe owathi wonganyelwa liliza ezama ukuwela umlambo

(Vuyorsquos Journal 2013)

Umzekelo kumqolo-129 kwakhona uJolobe naye kwisigama sakhe ukhankanye ldquoumlambordquo

Ukuphetha ngoko ke uJolobe ufundisa ukuba umlambo ubalulekile ulumelo lehambo yomntu

nanjengokuba kuchaziwe kumbongo ldquoUmlambordquo apha ngentla Umzekelo uJolobe uthi abanye

babahlobo bakamama wakhe ababengamakholwa angama -ldquojonirdquo banduluka bawuwela

umlambo Uqhuba athi ldquoloo mlambo mkhulu usemideni phayahellipnamhla aniyikuhlanga naloo

nyana wagonwayo ngulaa msinga weTswirika Mama wam Mthembukazi omhlerdquo(193682)

UJolobe ehleli nje ibe ingacimi ingcinga yakhe yokuzomeleza ukuba umkhuluwa wakhe naye

wawelela ngaphaya Wandulukela kwibhotwe elingaphaya komlambo Oku ukuthetha ngendlela

282

enentlonipho enkulu uthi ldquokukugonwa ngumsingardquo Oko kuthi umsinga uwumntwisile

wabangonothando kumkhuluwa wakhe kuba umntu ogona omnye ngumntu obonisa ubuhlobo

Ngoko ke wamnceda wamweze ukuba ayokungena ebhotwe leNkosi ebeyisebenzela esaphila

4132 Umthandazo wangokuhlwa

Lo mbongo Umthandazo wangokuhlwa (197442-45) likhonkco elidiza ubudlelwane

bukaJolobe noyise wakhe omzalayo kuba kubaliswa ukuba uyise wakhe wayeye aqhube inkonzo

yokunyusa idini lombulelo kowabo phambi kokuba kuyiwe kubekwa amacala lusapho lwakhe

kwaye lonke usapho lwalusazi kungummiselo wokuba lubekho kule ntlangano yekhaya (Vuyorsquos

Journal 2013)

Ithoni yombongo yeyovuyo olukhulu kuba imbongi igcobile kakhulu kuba ngumbongo

weenkumbulo zakhe engumntwana ebukela uyise eqhuba umthandazo kowabo Kubonakala

ukuba ube emthanda uyise Oku kubonakaliswa yindlela yeenkcukacha ukusuka kwezincinane

ukuya kundoqo womthandazo kude kuyokugqitywa Indlela awayemqwalasela ngayo idiza

ulonwabo novuyo lwakhe Wayeye abe kunye nezihlobo zegazi lakhe ekhayeni Ukuxhasa olu

vakalelo lolonwabo uJolobe uthe wabhala nombongo omnandi obalise ubumnandi bokuba

nezihlobo zegazi ekhayeni kwaye lo mbongo uxhasa uluvo olu Olu vuyo lubonakaliswa

ngomqolo-23 xa uyise eqhuba umbulelo uJolobe ubhale wathi ldquoHayrsquoububele bethe thinterdquo

Oku kukuthi usapho lwaluthi lufumane nexesha lokubukana kwanobunye buvakale ezandleni

zabo zilubumba usapho ngentambo yalo uthando Lo mbongo ungotata wakhe ikakhulu kuba

nguye lo usapho lonke lujonge kuye Kuyo yonke inkqubo yokukhokelwa kwesiko lakowabo

lokuthandazwa kubulelwe phambi kokuba kulalwe lulo lonke usapho lukho endlwini enkulu

kayise inguye inkokheli kwanombingeleli onyusa idini lekhaya kuMdali

Imbongi uJolobe ibakhumbule abazali bayo kwisinekezelo sakhe sencwadi yakhe Amavo wathi

ldquoNdiyambulela uBawo noMa ngokundikhulisa ukundiqeqesha kwanokundifundisa kwabordquo Lo

mbongo ubonisa indlela uJolobe athe wakhuliswa ngayo ngabazali bakhe abangamakholwa

Kumqolo 27 uJolobe ubalisa ukuba wayesithi akugqiba uyise wakhe ukuqhuba inkqubo

yokwenziwa kombulelo kuMdali obizwa ngokuba ngumthandazo wangokuhlwa bona

bengabantwana benziswe ldquoUmthandazo weNkosirdquo abawucengcelezileyo Le yindlela yenkqubo

yakowabo Uyise kaJolobe ube engumfundisi nomkhokeli webandla kwinkonzo yamaWesile

ekwayititshala (VuyorsquoJournal 2013) Lo mbongo ukwabonisa ukuba kwikhaya le mbongi

uJolobe kwakukho ucwangco kuba kukho imigaqo ebekiweyo umzekelo bonke abantu bekhaya

kwakufuneka bekho kwaye kwakungekho ukutshitshiliza nokudukisa intlonelo yexesha

lomthandazo nentlonelo yabazali Ezo zinto zazibalulekile ekhayeni lakhe kuba uthi lalisithi

283

lakuphuma ilizwi elithi ldquoNgumthandazordquo wonke umntu athi khwasu aye endlwini enkulu indlu

yentlangano yekhaya Umzi omkhulu wakowabo apho kwakukho unina noomolokazana

noonyana neentombi kwanabazukulwana wawuthi thande phambi kwetafile ebusibingelelo kuze

kuyo kubekwe incwadi yesiBhalo ekuthiwa xa ibizwe kowabo ldquolikhubalo lekhayardquo baze bonke

bathi thande ngaxeshanye kulindwe umninimzi aqalise ukuqhuba umthandazo ikhaya limbukele

Naye yena kuqala uRhanisi waye embukela Uqhuba abalise ukuba uyise wayethi ibe nguye

okhokela usapho lwakhe ame abengumbingeleli asondeze usapho lwakhe kukhuseleko

losoMbawo afunde iliZwi UJolobe ubonakalisa ukuba uyise waye eyithanda ingoma kuba

yayibanguye ohlabelayo lize lonke ikhaya limlandele aze emva koko athandaze ebulela

ukugcinwa yiNkosi kwaneentsikelelo zayo aze aphinde acele ukulondolozwa kosapho lwakhe

kwiinzulu zobusuku njalo njalo

La magama athe enza ubomi nesimo sombhali sabangxakangxaka kuba uye wawafuza amagama

akhe kuba kuchazwa nguOpland (1998) ukuba umntu uyawafuza amagama akhe Umzekelo

igama likaJolobe uRhanisi limenze wanempumelelo ekwenzeni imisebezni eliqela eyahlukeneyo

nebekungabanzima ukuyenza kumntu nje kodwa yena uthe wabanenempawu ezingaphaya

kobuntu bokwenza imisebenzi enzima amaxesha amaninzi kodwa aphumelele kobo bunzima

ayenze Umzekelo omkhulu nocacileyo oxhasa uluvo olunikwe ngentla malunga noJolobe

ngokufuza Uyise inokuba wamnika igama lakhe ukuze naye abengumntu onentsebenzo

nophumelelayo njengaye

Loo mfanekiso wosapho lwakowabo uJolobe uwuzobe ngesigama esibonisa ukuba ikhaya lakhe

lalilikhulu kwaye usuka kwikhaya labazali ababenentsebenzo kukhuthelwe ekudalweni

kobutyebi kwaye wonke umntu enenxaxheba negalelo ekulondolozweni kwekhaya liphile

Uxolo lwalugciniwe ngomnxeba wembeko nothando Kubonakala ukuba kwakungaswele nto

kwaye inkuthalo imfundo noThixo yaye isisiseko seli khaya UJolobe usebenzise isigama

esidala uchulumanco Kwakhona kwa esi sigama sizobe ubumbano nentsebenziswano

Kwakhona sizoba ucwangco sikwabonisa inkuthalo nokuchuma kweli khaya kwezoqoqosho

UJolobe kubonakala efundisa ukuba amakhaya abe nentlonelwano Ufundisa nokuqondana

nothando nembeko intsebenziswano nobumbano kwanemibono yenkqubelaphambili yawo

onke amalungu osapho Kubonakala ukuba ikhaya elinjalo liqhubela phambili kwaye akukho nto

ingema phambi kwalo

Esi sigama salatha ezi ngongoma zikhankanywe apha ngentla sithe sakrwelelwa imigca

ngaphantsi kwayo sidala imvakalelo zovuyo sikwachukumisa nengqondo anqwenele ukuba

nekhaya elibambeneyo neliqhubela phambili ngomoya omnye

284

3Bonkrsquoabantu basekhaya

4Bayaphumlrsquoemsebenzini

5Bebengekhrsquoimini yonke-

6Abafazrsquoemasimini

7Kwaneentombi ehlathini

8Abalusi edlelweni

9Nosatshanrsquoesikolweni

10Sekutyiwe ke kwagqitywa

11Kuba kambe mkhulu umzi

12Kukhrsquoumnikazi apha

13Noomolokazana bakhe

14 Bakhrsquooonyana kwaneentombi

15Kwanosapho olulula

16Ukulala kuthiwa saa

17Kumanqugwanqugwalana

18Kodwa bayiphethrsquoimini

19Behlanganisene bonke

20 Phayrsquoendlwini yomninimzi

21Ekuthiwa yindlrsquoenkulu

22Kwakuthiwa ldquoNgumthandazordquo

23Hayrsquoububele bethe thinte

24 Xa bangqonge eli nyange

25Umninimzi ngumbingeleli

26Kuloo tafilana yakhe

Kwakhona uJolobe ugqwesile ukusibonisa lo mfanekiso mkhulu wolu sapho lwakhe lungentla

Uzotywe ngumbhali ngesigama sakhe asichongileyo Udale intlaninge yemifanekiso edala

imifanekisongqondweni yeliso oluchukumise iimvakalelo zovuyo Unike abafundi bakhe

umfanekisonqondweni weliso odala neemvakalelo zovuyo Umzekelo ukubona usapho

olumanyeneyo apho kukho ububele obukhulu nothando nokwazelelana kosapho oluthandanayo

Lo mbongo ubonisa ubudlelwane bukaJolobe noncwadi alubhalileyo kwanobomi athe

wabuphila UJolobe imbongi nayo ithe yayiqhuba le mithandazo nakwelayo ikhaya yakuba

mkhulu kanye ngesi sithethe sikayise wayo Imbongi ithe yawaphakamisa amandla omanyano

eyathi yalubona kowalo lukhuthazwa ngabazali bayo Nayo ithe yasoloko ilushumayela

umanyano iluphakamisa kwiintetho zayo kuncwadi lwayo nemibongo yayo kanye njengokuba

yenzile apha Kanti nakwinoveli yakhe ethe yaduma u-Elundini loThukela uthe wazibonakalisa

iziphumo zomanyano ngesiganeko kwiphulo lawo amadoda Ubalisa athi Xa amadoda

ebevalelwe lirhamncwa elinengcwangu imamba emnyama ifuna ukubabulala umphathi wephulo

lokuzingela waphela ekhwaza amadoda ukuba babuye bamanyane bangathi saa kuba bebalekela

ukuzisindisa kube kungekho ukusinda Wathi mabamanyane babe yimbumba balilwe utshaba

bemxhelo mnye behlangene bebanye Emandleni naselumanyanweni balwa nerhamncwa

baloyisa lingako ukuba likhulukazi lona

285

Njengoko uJolobe ebonisa umanyano kule noveli ELundini LoThukela wenza njalo nakulo

mbongo ldquoUmthandazo wangokuhlwardquo Ngumbongo omde kakhulu lo owalatha ukuchukumiseka

okuphezulu komoya wembongi malunga neenkumbulo ngekhaya layo Ngokufutshane lo

mbongo ube luncedo ekuboniseni indlela uJolobe akhule ngayo kwanendlela aqeqeshwe ngayo

ngabazali bakhe Ibonakalisa ngokumhlophe ukuba ukhulele ekhayeni elithandazayo labazali

abangamaKristu Kwakhona ubonakalisa ikhaya elinothando nekhaya apho kukho ucwangco

nokuhlonelana nelibonisa ukusebenza kobunye ekhayeni nembeko komnye umntu nomnye

umntu

Kanjalo uJolobe imbongi ubonakalisa ikhaya elinentsebenzo nalapho bonke abantu banento

yokwenza nenkqubelaphambili yekhaya labo nosapho Le nkqubo amaxesha amaninzi idala

impumelelo emakhayeni Kwakubakho intsebenziswano nokuhlonelana nokuxabisana amaxesha

amaninzi emakhayeni kubakho impumelelo UJolobe kubomi bakhe kukhankanywa ukuba le

nkqubo ingentla uthe wayiqhuba wayisebenzisa emzini wakhe akuba mdala Ngoko ke lo mbongo

uphumelele ukubonisa ubudlelwane phakathi kobomi bukaJolobe noncwadi lwakhe

286

ISAHLUKO 5

AMATHUNZI OBOMI NEEMEKO ZOPOLITIKO

5I Intshayelelo

Kwesi sahluko kuza kujongwa amacebo ngamacebo okulwa ingcinezelo athe uJolobe wayilwa

ebonisa iindlela abanokuzikhulula ngazo abantu abamnyama eMzantsi Afrika Kuza kudakancwa

nobugcisa athe wabusebenzisa ekubhaleni le ncwadi yakhe yedrama njengesixhobo sokulwa le

ngcinezelo Isizindlo solu dakanco sesokuba le ncwadi uyisebenzise njengelinye lamajelo

okumemeza evula amehlo engqondo esizwe esiNtsundu kwanawezizwe zehlabathi zibone

ubukho beendidi ngeendidi zenkohlakalo ezenziwa kubantu abamnyama eMzantsi Afrika

kunyashwa amalungelo abona kanye bantu bemvelo yelizwe labo Olu memezo lelokucenga

wonke ubani ozibiza ukuba ungumntu ukuba afake isandla ancedise ekubhangiseni ucalucalulo

lobuhlanga olubuhlungu abantu abamnyama ababejongene nalo mihlale ngemihla ngexesha

awaye ephila kulo

UJolobe wayezimisele ukuba olu calucalulo luphelekwa yimpathombi yabantu abaNtsundu

kufanelekile luphelisiwe nya eMzantsi Afrika kwanjengokuba lwaliwa lwaphela ucalucalulo

lwama-Afrika olwaluhamba nobukhoboka kwilizwe laseMelika Olu calucalulo lwaseMelika

lwapheliswa ngokuthi izitshovutshovu zokulwa amalungelo oluntu zingqubane ngeentloko

zinentliziyo enye elungileyo zivane ukuba akulungalunga tu kwaphela ukucalucalulwa

kwabanye abantu ngenxa yebala labo bade benziwe amakhoboka Ngoko ke kufanelekile ukuba

bonke abantu baphathwe ngokulinganayo ngesidima esinye sobuntu kwanokuba babenayo

inkululeko yabo yokuphila ngokukhululekileyo phantsi komgaqosiseko wedemokhrasi ekhusela

zonke iintlobo zeenkululeko zabantu

UJolobe wafunda uncwadi kwaneembali zamaqhawe awa evuka enganikezeli edlala indima

enkulu ekuphakanyisweni kwabantu bawo kwanezizwe zabo zaba zeziphumelelayo Oku

Omnye wala maqhawe athandwa gqitha nguJolobe ngumfo omnyama ogama linguBooker

TWashington (1856-1915) nowaye naye elikhoboka UWashington (1901) kwincwadi yakhe

uvakalisa ukuyithanda kwanokuyixabisa kakhulu imfundo Wazimisela ukuba abe lidini lokulwa

ingcinezelo yomntu oNtsundu eMelika ukuze akukhululeka aziphakamise ngokwakhe

ngemfundo yakhe Ngenxa yoko emva kokukhululeka kwabo wabakhuthaza ukuba babe sisizwe

esikukhuthalele ukuziphakamisa eludakeni babe sisizwe esifundileyo Wakhuthaza ukuba

bayithabathe imfundo njengesixhobo esinokubanceda baphakame ekuhluphekeni

nasekujongelweni phantsi zezinye izizwe

287

UJolobe kule ncwadi yakhe yedrama usebenzisa isixhobo sezezoncwadi

esiyintsebenziswanoteksi Simqaphela ngokuthi ahambe ngqo ngombono kaWashington esithe

sawuchaza sawucacisa kulo mhlathi usentla apha kuba ngayo uthe wasebenzela ukululwa

ucalucalulo kwanokujongelwa phantsi komntu omnyama UJolobe kule ncwadi yakhe ubumbe

umlinganiswa ongumfundisintsapho ohla esenyuka kwizitalato zaseBhayi evelela amakhaya

ekwavakalisa ukuba ulutsha lunyameke lungayiyeki imfundo kuba ngayo angavela amathuba

angcono ebomini lalo nakwixesha elizayo luphakamiseke

Le bhayografi kaWashington ibe yinkuthazo kuJolobe Wayithanda kakhulu Yatsho yamnika

amandla ingakumbi kuba ibhalwe ngumntu oMnyama owaye ekwimeko ebufana kunye naleyo

wayekuyo naye yocalucalulo Waza le ncwadi ingembali nobomi bukaWashington wayithandela

isizwe saseMzantsi Afrika esiNtsundu sibe nayo ingakumbi abantetho isisiXhosa Waphela

eyiguqulela esiXhoseni Injongo yalo mbhali unguJolobe yayikukuba isizwe esiNtsundu naso

sibe nolwazi olubanzi sikhule sazi nangeembali ezingezinto ezenzeka kwezinye izizwe

nakwamanye amazwe Sazi ingakumbi ngendlela ezinye izizwe ezathi zayifumana ngayo

inkululeko yazo emva kokucinezelwa zezinye iintlanga Wayiguqulela esiXhoseni ngenjongo

yokuhlupheza uhlanga oluNtsundu ukuba lungayamkeli ingcinezelo lwazi nalo ukuba lunako

ukuyifumana inkululeko kwanjengokuba yafunyanwa ngabantu abafana nalo ngebala

Le ncwadi Amathunzi Obomi ingumbono kaJolobe wokulangazelela inkululeko

Ngokupapashwa kwayo ucinge ukuba uMzantsi Afrika ungaxoxiswa wohlwaywe nguMbutho

weziZwe eziManyeneyo ngenxa yempathombi yabantu abamnyama ababetshutshiswa

ekwakufuneka bakhululwe kwiimbombephelelo zemithetho enobungozi neyayiqulenqelwa

ukubulala abantu abamnyama bangaze bavuke baphumelele Ngokwenene isenzo sikaJolobe

sokwazisa ezinye izizwe ngengcinezelo yaseMzantsi Afrika sasebenzisana nemigudu

yomzabalazo yamanye amaqhawe okulwela uMzantsi Afrika okhululekilekileyo Aphetha

amanye amazwe ehlabathi ewukwaya uMzantsi Afrika kwezoqoqosho kwezemidlalo

nakwintengiselwano yezixhobo UMzantsi Afrika waphela engumzondo onukayo ehlabathini

ngenxa yokuphathe kakubi abantu abamnyana isizathu soko ilibala labo

Isihloko Amathunzi Obomi sidiza amaxesha osizi okucinezelwa kwabantu abaNtsundu

ngurhulumente wocalucalulo Isimo sentlalo sale ncwadi sibonisa abantu abamnyama behlaliswe

bodwa kwilokishi ekude lee nasedolophini ezilungiselelwe abantu abaMhlophe kuphela Oku

kungumfuziselo wesenzo esiyinyaniso senkqubo yokucalucalulwa kwabantu abaNtsundu

ngamaxesha okuphila kombhali uJolobe Eli bali lisekelezelwe kwimithetho yezopolitiko esemva

kowe1948 eyasungulwa liqela lezopolitiko lamaNashinali Umzekelo ngowe1950 amisela

288

umthetho wokuhlala kwiindawo ezahlukeneyo kubeLungu nakubantu abaMnyama Aze abeka

nemithetho emisela oku kulandelayo imisebenzi ethile yabelwe abaMhlophe bodwa amasebe

emfundo abaMhlophe abeBala amaNdiya nabaNtsundu ohlulahlulwe angalingani

nangenkxasomali kaRhulumente ingabantwana babeLungu abafumana esona sixamali esikhulu

abaNtsundu babengenalo ilungelo lokuba babengabemi ezilokishini bengabangxungxi nje

kuphela abamalungelo abo obumi esemaphandleni eyimiqwebedu yobuhlwempu njengokuba

iilokishi nazo zazinjalo Le yeminye yemiphumela yomgaqosiseko wocalucalulo woMzantsi

Afrika owathi wagqwesa ekucinezeleni abaNtsundu Le meko yamchukumisa uJolobe waze

wabhala le ncwadi yedrama Oku kunjengokuba besekuchaziwe kwiingxoxo ezidlulileyo ezikulo

mqulu ukuba uJolobe ebethi ukuze abhale abe umoya wakhe udlamkiswe yinto ethile okanye

ingqondo yakhe ithe yachukumiseka ngumbono othile othe wambangela ukuba acamngce

ngomba lowo Olu chukumiseko sifikelela ekulazini ngokuphonononga ubudlelwano obukhoyo

phakathi kwembali kwanobomi bombhali bakhe kunye noncwadi alubhalileyo Uphononongo

olo silwenza ngesithako sembalibomi sobunzululwazi bumengqondo-mlando esihambelana

nesixhobo sohlalutyo sentyilazwi Esi sithako nesi sixhobo ziluncedo kolu phando kuba ngazo

sibe nako ukuvelisa ubudlelwane obukhoyo phakathi ko-Amathunzi Obomi namaxesha

awayephila kuwo UJJR Jolobe Yayingamaxesha ocalucalulo nengcinezelo yabantu

abaNtsundu Yena wabanegalelo awalenzayo ekuhlaleni walwa ukucinezelwa kwabo

Kwakhona esi sithako siyahambelena ngqo nophando lukaRoberts Kuphicotho lwakhe wabhaqa

ukuba ubomi bukaCharles Dickens buyahambelana nebali awathi walibhalaKulo uquke nobomi

bakhe obuvezwa ngabalinganiswa athe wababumba Kwangokunjalo kanti naye uSwanepoel

(19905) uchaza ukuba kwathi kwafumaniseka ukuba uDickens kwibali lakhe elithi The tale of

Two Cities udiza ingcinezelo nenkohlakalo eyathi yenzeka ngexesha lovukelo lwamaFrentshi

Nalapha kule ncwadi yakhe yedrama uJolobe udulisa indlela yabantu abaMnyama baseBhayi

ababephatheke kakubi ngayo phantsi kocalucalulo lobuhlanga Umzekelo babecalucalulwa

becinezelwe ngokwasemisebenzini kwimfundo nakwiimeko zopolitiko Yayingabona babekelwa

kuwona mgangatho uphantsi kunazo zonke intlanga zaseMzantsi Afrika

52 Umthetho onzima neemeko zopolitiko nokucalulwa kwabantu abaNtsundu

Eli bali likaJolobe ledrama njengoko sele sitshilo lisekelwe kwiinkqubo zengcinezelo Oyena

msunguli wezi nkqubo uHendrik Verwoerd wazipapasha eMzantsi Afrika ngexesha aweyephila

kulo umbhali uJolobe Umzekelo umthetho oyiBantu education Act of 1953 wathi wayiqubudela

phantsi intlalo yomntu oMnyama eyayingconwana ngaphambi kokuphatha kweQela

lamaNashinali Ngowe1948 phantsi koGqirhalwazi HF Malan eli qela lankqenkqeza phambili

kunyulo lwesizwe sabamhlope bodwa UHF Malan waba yinkulumbuso emva kwakhe yaba

289

nguJ J Strydom owalandelwa nguGqirhalwazi Verwoerd itshantliziyo elaliphakamisa

uburhulumente bocalucalulo ngokugqithisileyo Lathi laphumeza imithetho enzima laphakamisa

indlela yokucalulwa nokucinezela ngamandla kwabantu abaNtsundu Umbono woluvo lwakhe

wawuvakalisa phuhlileyo ngale ntetho

The native child hellip has been subjected to a school system which drew him away from his

community and misled him by showing him the green pastures of European society in which

he is not allowed to graze but there is no place for him in the European community above

the level of certain forms of labour (Gerard 197189)

Nkqu noGerald umbhali wesi sicatshula singentla wabonakalisa ukothuswa yile nkohlalakalo

yalo mthetho ungentla Wenjenje ukucamgca

It follows inevitably that the purpose of Bantu education can only be to prepare the

native child for his low status in South African society

Ibonakala gca injongo kaVerwoed yokuqulunqa kwakhe lo mthetho wokumisela imfundo

yabaMnyama Unqwenela ukubona abantu abaMnyama nezizukulwana zabo ukuba baya kuhlala

bezizicaka zabantu abaMhlophe kwilizwe labo lokuzalwa

Xa uGerard umhlalutyi okanye umphicothi angathi othuswe ziinjongo zalo mthetho

kubekiselaphi kwiinkokheli zenene zomthonyama ezintliziyweni zabo Ezi ziinkokheli

ezibaxabisileyo abantu bazo yaye ziyabalwela zifuna baphume engcinezelweni

Ngokuqinisekeleyo akuphunyezwa lo mthetho wezemfundo yabaMnyama zafixeka ngumsindo

njengoJolobe lo Zaqonda ukuba azinakuthi tu zisonge izandla EzinjengoJolobe zabhala

zakhuthaza namanye amadelakufa anamandla alwele inkulukeko ngandlela zonke Ngaloo

magalelo ala madelakufa asizisele inkqubo yolawulo lwelizwe yedemokhrasi esiyixhamlayo

kaloku nje

Injongo ephambili yokubhala kwakhe le ncwadi yedrama uJolobe kukukuzoba impathombi

yabaNtsundu ngexesha lorhulumente wocalucalulo Babephila kwiimeko zentlupheko

engumangaliso uJolobe azizobela ukuvusa abacinezelwa baseBhayi nakuMzantsi Afrika uphela

Wayesenzela ukuba bayazi imeko yabo kwaye bangakwamkeli ukucalucalulwa nokucinezelwa

kwabo bazimisele ukuphuma kule dyokhwe ukuze izizukulwana ngezizukulwana zingatsali

nzima Bangakwamkeli ukuba bayakuhlala besebunzimeni kunye nezizukulwana zabo phantsi

kombuso wocalucalulo Umzekelo ngokukhula kukamaDlomo kule ncwadi yakhe ekulweni

intlupheko nabantwana bakhe ngandlela zonke engalindele ukwenzelwa izinto ufundisa abantu

benze konke abanokukwenza bayilwe ingcinezelo yabo banganikezeli bazikhulise ngandlela

290

zonke ingakumbi ngemfundo Lo mbhali uJolobe kule ncwadi ugxininisa kulutsha ukuba lufunde

nokuba luyahlupheka kuba izinto zingahamba zitshintshe ngokuhamba kwamaxesha

UJolobe ube enenkolo eqinisekileyo nengagungqiyo ukuba yona inkululeko izakufika kweli

lizwe kwaye iyakuthi ibafune kakhulu abantu abafundileyo Olu luvo lungentla lungqinwe

yintombi yakhe uVuyo ebalise ukuba uyise uJolobe ube engumntu onesiphiwo sokuzibona izinto

ngaphambi kokuba zenzekeoko kumenze akwazi ukuzilungiselele kuselithuba (Vuyorsquos Journal

2013)

53 Intsusa yokubhalwa kwale ncwadi

Le ncwadi yedrama kaJolobe Amathunzi Obomi ikwayimbali yokwakuqhubeka ngexesha

lokuphila kwakhe kummandla waseBhayi apha eMzantsi Afrika Ezinye izinto eziyintsusa

yokubhalwa kwayo sele zikhankanyiwe apha ngentla Kodwa eyona ntsusa yokubhalwa kwayo

kukutshutshiswa nokucinezeleka kwabantu abathile ngenxa yebala labo elimnyama Oku

kubangele ukuba babengabona bakumgangatho ophantsi kakhulu kunabeBala nabaMhlophe

Ukunqongophala kwemisebenzi kubangele ukungabi nandawo kwabo zaphelela iintsapho

zabaMnyama zixinanisana kwizindlu ezincinci kakhulu Ezi meko zibangele ulutsha

olungamakhwenkwe luphele lusenza izigqubu kwiimbombo zezitalato kuba lungenazo iindawo

eziphucukileyo lokuzonwabisa

UJolobe uqonde ukuba ukunqongophala kwemisebenzi ngexesha lakhe kubantu abaMnyama

akukhankanye kule ncwadi yakhe yedrama Olu nqongophalo lwemisebenzi ludale ukuba abantu

ingakumbi abafazi ababodwa abangenabancedisi baphele bengena ekuzenzeleni amashishini

afihlwayo afana nokuthengisa utywala ngaphandle kwephephamvume bezama ukubhatala irenti

ukondla iintsatshana kwanokuzifundisa Ukwaqonde ukuba makazibeke ephepheni neengxaki

ezazifunyanwa lulutsha lwabantu abaNtsundu adize ukuba lwalucalucalulwa ngenxa yebala

kunikwe imisebenzi engcono ulutsha lweBala ize imisebenzi ephantsi inikwe ulutsha

oluNtsundu nokuba olunye lwalo lunemfundo engcono kunolutsha lwabeBala Lwaphela

oluNtsundu lungena kubuguvela

UJolobe ngokwale mihlathi isentla ubone ukuba makenze zaziwe neziqhamo zokucinezelwa

kolutsha oluntsundu Ubonisa ukuba lwaphela luziphilisa impilo engamkelekenga yokuzinkxinxa

ngotywala nangeziyobisi ezinjengentsango luzama ukucima udandatheko oluzalwa ziinzingo

eziyimiphumela yengcinezelo nocalucalulo Lumbi lwalungena kubundlobongela bokuphanga

abantu imali kwanokuqhekeza kwimizi yoshishino lwempahla lusebenzela izikhulu zezigebenga

eziluhlwawulayo emva kokufeza umsebenzi wobusela

291

UJolobe le ntlalo imbi yolutsha oluntsundu lwaseBhayi yamchukumisa Akuzange kube mnandi

kuye ukubona intlupheko ilwenze ulutsha oluntsundu lwazizaphulimthetho ngenxa

yokucalucalulwa kwalo ngebala Lwalusoloko lubonwa luyimikrozo mihla le luqhutywa

ngamapolisa lusiya kuvalelwa eziseleni ezimnyama zentolongo Oku uJolobe ukuzobile kule

ncwadi yakhe yedrama Wakubona ngeliso lenyama oku akubhalileyo

Xa sisekele ukucinga kwethu phezu koku kusentla apha singabhala sithi uJolobe wayecamgca

endumzela esithi ldquoKule mihla sikuyo ndithetha ngezinto ezenzekayo eMzantsi Afrika

nakwilokishi yaseBhayi eyabelwe abantu abaNtsundu nabaphiliswa intlalo ebuhlungu

nabahlaziswayo ngenxa yebala labo elimnyamardquo La mazwi engqiqo yethu singatsho ukuthi

uJolobe uwathethe ebhekiselele kule ncwadi yakhe yedrama Amathunzi Obomi ebuthumbu

bayo bungengcinezelo yabantu abaNtsundu phambi kokukhululeka koMzantsi Afrika

Le ncwadi uJolobe ukwayibhalele ukubonisisa umfanekiso wamaphupha kaVerwoerd athe

aqandusela kummandla waseBhayi kwilokishi yaseNew Brighton UJolobe akabanga

nakuphumla ngumbono wobomi bentlungu awathi wayalama ngamehlo Izikhalo

zokutshutshiswa kwabantu abaNtsundu awathi waziva ngeendlebe zakhe zasoloko zinkenteza

ezindlebeni zakhe Wagqiba ukuba azibhale kwakule ncwadi yakhe

Wafikelela ekubeni azibhale izinto azibonileyo nezinto ezive ngeendlebe kuba zathi kuye

zayincwina engamonwabisanga yabantu abalibala lakhe elimnyama Ezi zinto wagqiba ukuba

azibhale ukuze zihlale ziyimbali eyakusoloko ikhunjulwa kuxoxwe ngayo nakwizizukulwana

ezezayo zingabonwa njengebali nje elifana namanye amabali UJolobe waqononondisa ukuba eli

lona libali linobunyaniso kuba uthilsquolsquokule mihla siphila kuyo yamaxesha osizi- angamathunzi

obomirdquo

Intsusa yokubhala le drama isukela kukuba uJolobe ubone ukuba makayenze ifane nedrama

yezinto azibone zisenzeka nezinto azive zithethwe ngabantu ekuhlaleni umzekelo bekhalazela

intlungu yokuhlupheka kwabo Kaloku idrama yaziwa ngokuba luncwadi ulwenzeka eqongeni

apho abalinganiswa baphuma besihla benyuka bethethathethana bediza neemeko zentlalo yabo

neemvakalelo zabo (Zulu 2008 Bolton 196812) Ke ekaJolobe idrama ephilayo nebe iphilwa

ngabantu abe ehlala nabo naye eyinxenye yabo kwilokishi yaseBhayi Ngoko ke ayiyodrama

yebali lasentsomini kwilizwe lamaphupha Yimbaliso eyinyaniso ukuba uVerwoerd kunye

nabanye abathi bamlandela kulawulo lombuso wobuhlanga wafungela ukuba umntu omnyama

angaze aphakame angaze aphumelele ngenxa yebala lakhe elimnyama lendalo

292

54 Ingcingane zikaKarl Marx kugxekoncomo lwale ncwadi yedrama

Ingcingane kaMarx kupolitiko noqoqosho isekelwe phezu kokungangqinelani ngezimvo

kwaneengcinga kwabasebenzi noongxowankulu abangoosomashishini abakhulu abakwiindawo

zolawulo lobutyebi belizwe Abasebenzi bathengisa ngamandla abo ekudalweni kobutyebi

besizwe Kodwa ngabona baxhamla kancinane kunabaqeshi kubutyebi obuveliswe ngabo bona

abasebenzi Le meko ibangele ukuba abasebenzi basoloko bengangqinelani ngezimvo kunye

nabaqeshi babo malunga nolwabiwo lwengeniso efunyanwa kobu butyebi besizwe

Oku kusoloko kungevanwa kubonakala ngoxambuliswano ngemivuzo kwakunye malunga

nempatho yabasebenzi engenasidima amaxesha amaninzi (Gugelburger 19859) Lo mbhali

uqhuba achaze ukuba isimo soqoqosho nemveliso yobutyebi besizwe ithi ichaphazele

kwaneemeko zomgangatho wokuphathwa kwabantu ukuquka iimeko zopolitiko amathuba

emisebenzi nezamathuba emfundo Okuthethwa ngulo mbhali ungentla kuyinene kuba uJolobe

uzobe kanye ungquzulwano lwabantu abaNtsundu norhulumente ophetheyo omhlophe

wamaBhulu ngexesha lakhe ngokuthi enze aba bantu babuve ubuhlungu bokuhlwentshuziswa

kwanokujongelwe phantsi Umzekelo bathe abanye babo banyanzeliswa ukuba basebenze

ezitiyeni zabelungu bambi bahlambe neempahla zabo benze imisebenzi enzima kuba

kuphunyezwa umthetho kaVerwoed womnyaka 1953 wokunikwa kwabaNtsundu imfundo

ephantsi eyakubenza babe zizicaka zabaMhlophe unaphakade

Le nyaniso ikwaxhaswa kukuba uninzi lwamadoda abantu abaNtsundu ayeqeshwa nguTebha

bayo kusebenza ngaphantsi emigodini besomba izimbiwa ezinjengegolide idayimani ikopolo

kwanezinye izimbiwa Kweli lizwe Emva koko babe fumane imali encinane kube nzima

ukondla iintsapho zabo ngexesha likaJolobeKanti nakule mihla izinto ezazisenzeka ngexesha

likaJolobe zisenzeka nangoku kwimigodi yaseMarikana Kule mihla yenkulululeko kubonakala

ukuba kusekuninzi ekusafuneka kulungisiwe ukuze abasebenzi baneliswe ngemivuzo ngobutyebi

ababuvelisela isizwe

Ngokwale ngxoxo ingasentla iingongoma ezidakanciweyo ziqwatyululwe yingcingane kaMarx

esetyenziswe njengesixhobo sohlalutyo nogxekoncomo Kwatsho kwacaca ngokumhlophe ukuba

le ncwadi kaJolobe inoqhagamshelwano neziganeko zocalucalulo lwabantu ezathi zenzeka

ngexesha likaJolobe nathe wazidulisa kule ncwadii yakhe yedrama ngoncedo lwesithako

sezembali kunye nobunzululwazi ndashmlando sincediswa yingcingane kaKarl Marx ngokumalunga

nobomi bukaJolobe umbhali Ngeli galelo lakhe uJolobe lokubhala le ncwadi ubonisa

ukuhambisana nenkolo kaKarl Marx elwa uxhatshazo nengcinezelo ehamba nempathombi

yabantu ababekwa kumgangatho ophantsi ngoongxowankulu nabalawuli belizwe lobukhapitali

293

Kanti noHunt kuGugelburger (198560) uxhasa uluvo olwathi lwenziwa nguMqhayi oluthi

olunye uncwadi lwabanye ababhali luphakamisa iinkolo zengcinezelo yabantu abacinezelweyo

Oko kuthi luphakamisa izimvo zabacinezeli njengoncwadi lwabacinezeli Ngoko ke okuthe

kwenziwa nguMqhayi ngokuthi ayimele inyaniso angacengi kuthandwa kuyancomeka kakhulu

Kubonisa ubukroti ngokuzingca kwakhe ngokuba ngumntu anguye nangembali nenkcubeko

yelizwe lakhe adalelwe kulo Umzekelo umntu oMnyama ongazalelwanga eYurophu akanako

ukwazi ngokulula ngeenzulu zembali yamaNgesi neyamaBhulu engeyiyo inxenye yezi zizwe

angazange adalelwa kuzo Ngoko ke uluvo lukaMqhayi luvakala kumakhulu ngamakhulu abantu

Yaye ngokwesimo sakhe ube elithandazwe eliyithandayo imbali yesizwe esiNtsundu Olu luvo

luthe lwaxhaswa nanguOnege kwiingxoxo zakhe zocalucalulo lwabantu (Gugelburgher

(198550)

Kwangokunjalo nalo ithandazwe uJolobe lathi lazibeka phantsi iintambo zokuba yititshala

kwizikolo zaseBhayi ngenxa yokufixeka ngumsindo owabangwa yindelelo yorhulumente

omhlophe ofikayo kweli lizwe kuba edelela abantu bemvelo yaseAfrika abaligazi lakhe ngenxa

umzekelo yokumisela umthetho ka-1953 owathi wabonisa ucalucalulo olugqithisileyo kubantu

ababala limnyama UVuyo intombi kaJolobe ihambise yathi uyise wakhe ngangendlela awaye

wacaphuka ngayo wayikhalala naloo mali yomhlalaphantsi akafuna kwanokuyithatha ngenxa

yomsindo awaye enawo (Vuyorsquos Journal 2013)

55 UNgara nezimvo zakhe malunga nabantu abacinezelweyo

UNgara (19908) uthi ithiyori kaKarl Marx iyakwazi ukubonisa ubudlelwane obuphakathi

kwemeko yentlalo yabantu nokuphatheka kakubi kwabo okubangwa yimimiselo yezezolitiko

ezala imithetho yolawulo localucalulo lwabo Lo mbhali uqhuba abange ukuba ithiyori kaKarl

Marx iyakwazi ngamanye amaxesha ukutyhila uluvo lombhali inkqubo yenkolo yakhe

kwanendlela azibona ngayo izinto yena ngokunokwakhe Uchaza ukuba le thiyori imbaxa

kakhulu kuba iquka malunga nazo zonke iindlela zempathombi yomntu ngokubanzi Ngoko yena

ubonisa ukuba umhlalutyi kufuneka athi kuphicotho loncwadi olubhaliweyo angayishiyi imbali

yabantu yangaphambili yabo axoxa okanye abhala ngabo Oku kungqinwa nguMao Tse-Tung

kuGugelburger okhankanywe apha ngentla Uthi akukho luncwadi okanye bugcisa bokuzoba

obenziwe nje ngaphandle kwesizathu Uqhuba athi umntu angafumanisa ukuba kukho isizathu

nenjongo esitheleyo okanye umoya wezezopolitiko oqulathiweyo luncwadi olubhaliweyo okanye

bubugcisa bokuzoba ekunokwenzeka ukuba uchasa umbuso Kanti kusenokuba loo ngcinga

isithelisweyo yencoma isenzo sobukhalipha segorha elithile lomzabalazo ukuze libe

nokukhunjulwa ngenjongo zokukhuthaza nabanye abasakhulayo bahlutshezwe bafuze

iinkokheli ezihambe phambi kwabo Olu luvo lubhaqeke kwiimbalo zikaJolobe umzekelo

294

kwimibongo ldquoImbumbardquo nothi ldquoAbakhululi Besizwerdquo (Opland noMtuze 1994) Kuloko athi

ukuthetha uMao Tse-Tung ldquoThere is no art for arts sakerdquo (Gugelbergher 1985) Ngala mazwi

uMao-Tse-Tung ubonisa ukuba akukho nto ibhalwe nje kungekho enye injongo engaphaya

ebhalelwa yona Lo mbono uyabonakala kwanalapha kwesi sihloko sale ncwadi yedrama

kaJolobe esithi Amathunzi Obomi Sihamba nesazisi sale ncwadi esithi Ngexesha esiphila

kulordquo Esi sihloko sikhatshwa sesi sinikezelo kuninzi okusithethayo nokuqulathwe siso

Salatha iimeko zentshutshiso ezigqithileyo mhla kwaphatha umbuso worhulumente wamaBhulu

ngo1948 ngexesha lokuphila likaJolobe Lo rhulumente kuchazwa ukuba wathi wajija imeko

zabanzima Kwafuneka abantu abaMnyama baphathe izazisi bahambe bezazisa apho bahamba

betyelela khona elizweni labo kuba kuzanywa ukuba bahlale ndaweninye kunqandwa

ukuhambahamba kwabo ngokukhululekileyo elizweni labo Kwakuqhutywa iphulo lokuba

abantu abaMnyama bazihlalele kude le kwabaMhlophe kwiindawo eziphucukileyo ezizidolophu

ezichazwa ngokuba ldquongamadlelo aluhlazardquo abelwe abaMhlophe kuphela (Gerald 197189-92)

56 UBreytenbach malunga nabantu abacinezelweyo

Izimvo zikaBreytenbach kuOlaniyan noQuayson (2007) malunga nengcinezelo yabantu naye

uyalungqina uluvo nombono kaJolobe kuba ubonise ukukhathala ngabantu abacinezelwayo

Unike uluvo lokuba umbhali okhathalayo unoxanduva kuba abantu nabo bathi bajonge kuye

ukufumana ithemba lenkuthazo kwanezisombululo xa nabo bexakiwe bengazi ukuba bathini

UBryetenbach kuOlaniyan noQuayson (2007166) esolula

In the poor and colonized countries the writer plays a more visible role faced with acute

social economic iniquities he is called upon to articulate the dreams of the demands of

his people

Abakuthethayo aba babhali kuyinyaniso kuba ababhali abakhathalayo nabanovelwano ngabantu

abahlutshekiswayo bathi babe lilizwi labo kuba ngamanye amaxesha akuhoywa ukucinezelwa

kwabantu ababonwa bephantsi nabahluphekileyo ngabaphetheyo Ababhali bona

ngokuphakamisa iintlungu kwaneemvakalelo zabo bathi ngale ndlela babanike ithemba

lokuphila kwanokuba bakhuthale bayilwe nabo ingcinezelo yabo kanye njengokuba uJolobe

enze isenzo esinjalo ngegalelo lakhe lokubhala le ncwadi yakhe yedrama Wasuka walilizwi

labantu baseBhayi abalibala eliMnyama wayidiza impatho yokucinezelwa kwabo ngurhulumente

wocalucalulo

295

57 USachs nezimvo zakhe malunga nabantu abacinezelweyo

U-Albie Sachs kuOlaniyan noQuayson (2007133) ubhale wawangqine amazwi kaJolobe

nakaBreyetenbach alapha ngentlaYena ubonisa ukuba noncwadi nemiculo inamandla ekudizeni

iimeko zopoliko eziqulathe ingcinezelo yabantu Utsho esithi

But the power of art lies precisely in its capacity to expose contradictions and reveal

hidden tensions

Lo mbhali ungqina okuthethwe nguBreytenbach ngokubaluleka kwababhali abathi badize

impatho-mbi yabantu abacinezelweyo ziziphathamandla naselizweni liphela Ukhankanye ukuba

amandla oluncwadi asebuncutsheni bokukwazi ukugqogqa nezinto eziqhushekwe nangabanye

ababhali Akwakho nasekubhenceni izinto zongquzulwano olukhoyo ekuhlaleni phakathi

kwabahlali nabaphathi abakwiindawo zolawulo lukaRhulumente

UBreytenbach ongumbhali nongumphakamisi wedemokhrasi nokuphathwa kwabantu bonke

ngesidima esinye ucacisa ukuba uncwadi olu luyakwazi ukudulisa izinto ezibuxoki ezipapashwa

ngurhulumente wengcinezelo ngexesha abephila kulo uJolobe kwakunye naye apha eMzantsi

Afrika Ubonise ukuba kubalulekile ukuba abantu benziwe bayazi inyaniso ukuze zivuleke

iingqondo zabo bangakholelwa yonke into engathi yinyaniso ingeyiyo Uchaphazela nento

yokuba ingxelo evakaliswa eluntwini ePalamente esenokuba asiyiyo inyaniso Xa sihamba ngalo

mrhiba kaBreytenbach singatsho ukuba uJolobe ngale ncwadi Amathunzi Obomi wayezama

ukutyhila ubuxoki obabumelwe ngurhulumente wengcinezelo kumaphephandaba

nakoonomathotholo

Kwelinye icala singatsho ukuba ngale ncwadi uJolobe wayezama ukuba umdilili wazi imeko

eyinyaniso ungahlali emnyameni ngenxa yokungazi kuba uqhele ubumnyama Ubanika ulwazi

ukuze babe namaphupha okukhanya bangatyhafi ukwenza iinzame zentshukumo zokunxanelwa

ukukhanya kwanobomi obukhululekileyo nenkqubela-phmbili Ngezi zimvo zakhe azibhale kule

ncwadi yakhe Amathunzi Obomi ufuna bayibone imfundo isesinye sezixhobo esinokubanika

ubulumko nolwazi bokuludiliza udonga lwengcinezelo bangene enkululekweni

abayilangazelelayo Oku akuyikufezeka ukuba bahlala bekwingqondo yobumnyama

yokuxokiswa nokunganikwa themba lokuba bayakuze bakhululeke Eli themba uJolobe uthetha

ngalo nakwincwadi yakhe yezincoko Amavo Unika ithemba lenkululeko kubacinezelwa

UJolobe ebephilele ukunika ithemba abantu abasentlungwini nawayehlala nabo kwilokishi

yaseBhayi

296

Ubalisa ngendlela ebuhlungu ebabephila ngayo abantu abaMnyama kule lokishi Uxelela

ihlabathi kwakunye nezinye iindawo apho kuhlala khona abantu abaMnyama ukuze bazi

ngobunjani bemeko yaseMzantsi Afrika Ulwela ukuba kufike idemokhrasi kuMzantsi Afrika

wengcinezelo Wenza njengoko uSaid (199464) kwincwadi ethi The Pen and the Sword

ephakamisa idemokhrasi nokuhlonelwa kwesidima sabantu UJolobe naye wahlala esomeleza

abantu abaMnyama kubomi bakhe bonke bokuxelenga kwakhe Kwaye kwesi sithili saseBhayi

wayengafuni ukuba abantu bahlale besebumnyameni wayekubona oku kuyingozi kuba

yayiyindlela esitheleyo yokubathibaza bangayilweli inkululeko yabo

58 USaid nezimvo zakhe malunga nabantu abacinezelweyo

USaid (199269) kwincwadi ethi The Critical Reader uthi wakhe wabuzwa ngabafundi bakhe

ukuba kutheni na ethanda ukucaphula kwincwadi kaJoseph Conrad obhale incwadi ethi The

Heart of darkness Uthi uConrad nangona wayengahambisani nengcinezelo yabantu bomgquba

kodwa incwadi leyo yakhe yamenza umdla noxa kunjalo ngenxa yobumfama awaye enabo

wayengenayo inkolo yokuba abantu bemvelo abathe bonganyelwa elulawulweni zizizwe

ezinamandla banganako ukuba balwe bakhululeke bade bazimele geqe Kodwa wathi

wakubabona kamva besilwa nezi zizwe ngokholo nangamandla abo onke bezizicaka

namakhoboka wothuka kakhulu Zange ayicinge into yokuba aba bacinezelwa basisizwe

esiMnyama bangajajulisana nabasekumathanga abangabantu abaMhlophe kuba wayenengqondo

yokuba babedalelwe ukuba babezizicaka zabaMhlophe

59UConrad nomcabango omfiliba malunga nabantu abamnyama abacinezelweyo

UConrad waye enengcamango ebuthovu Ingqondo yakhe yayimxinwa yahluke mpela

kwekaJolobe owaye ecinga nzulu nabanzi equlunqa amacebo okuphakamisa abantu abaMnyama

ngandlela zonke ukuba kungenzeka Kwayena uJolobe wayeqinisekile engathandabuzi ukuba

inkululeko yomntu omnyama ofana naye izakufika UConrad uchazwa nguSaid ukuba

ngumbhali owaye engenakholo lokuba umntu omnyama angaze abe ngokhululekileyo apha e-

Afrika wayecinga ukuba abantu abaMnyama badalelwe ukuba zizicaka zabantu abaMhlophe

KwaConrad lo wothuka akubona abantu abaMnyama baseAfrika bephumelela ukubadudula

abasekimathanga elizweni labo ngempumelelo enkulu

Lo mbhali unguConrad wayebathatha abaMnyama njengabantu abanesidima esinganeno kweso

sakhe Wayengababoni befanele inkululeko njengesizwe Ngoko ke ingcamango yalo mbhali

yayohlukile kwekaJolobe indoda yokholo olungagungqiyo lokuba uMzantsi Afrika

uyakukhululeka kwaneAfrika ngokunjalo Olo kholo lwakhe lwamenza akabinadyudyu

yokupapasha iingcamango zakhe zenkululeko kuncwadi lwakhe Esenjenje unika inkuthazo

297

ebantwini ekwabaxhobisa ngolwazi lokuba bonke abantu bamelwe kukuphathwa ngesidima

esinye UJolobe uzipapashile ezo nyaniso kubafundi bakhe nakwisizwe esiNtsundu (194053)

Ulungiselela ukuba abantu bazi ngamalungelo abo bangahlali ebumnyameni bamkele iimfundiso

ezingeyonyaniso ezingabadodobalisa bangahambeli ndawo ngenxa yokuba bengenawo umbono

wempumelelo nowenkuluko yangomso kwanamaphupha ekamva elingcono

USaid (199468) kwakwincwadi yakhe ethi Pen and Sword uqhuba aphakamisa idemokhrasi

nokuhlonelwa kwesidima sabantu Uvakalisa nelokuba kubuhlungu kakhulu ukuphawula ukuba

abantu abacinezelweyo baxelelwa ukuba ngokwasendalweni yabo kumelwe babe zizicaka

zabantu ababacinezeleyo nabahluthe kubo ilizwe Okuyinene kukuba abanye babacinezelwa baye

baphilele ukuzamkela izimvo ezinje ezilahlekisa Kungakuhle ke ukubona ababhali bazidulisa

iinkqubo zengcinezelo zabantu abacinezelweyo ukuze bazi okuyinyaniso ngemeko yabo

Ingcingane kaKarl Marx ingabanceda kakhulu ababhali kweli phulo

Ingcingane kaKarl Marx iyayichasa ingcinezelo yabantu UNgara (19906) ongumhlalutyi

woncwadi lwama-Afrika uyisebenzisile xa ephicotha incwadi esihloko sithi The Wretched of the

Earth ebhalwe nguFanon (1963) Uyamncoma emkhuthaza uFanon ngokuthi kule ncwadi yakhe

azimisele ukuyidiza ngamandla impathombi yabantu abaselucinezelweni ingakumbi abaMnyama

abahlutshekiswayo ngabom Esenza njalo uFanon ukuchasile ukucinezelwa kwabantu ngabanye

abantu kwanangabaMnyama Ufana nqwa noJJR Jolobe owabhala ngokucinezelwa kwabantu

abaMnyama abahlala kwiilokishi ezingaphuhliswanga kuyaphi eziphawulelwe bona Ubhale

eneenjongo zokuba lazi ilizwe liphela ngeemeko ezimbi zokucalulwa kwabo ekwazama

ukuzithuthuzela kuloko ebhale wathi uncwadi luthi lube luncedo ekuphilisweni

nasekuthuthuzelweni kwabantu (Scheub 196761)

Ngokolu luvo lukaJolobe uncwadi lwakhe lube yindlela awathi angakwazi ngayo ukuphalaza

kulo iimbilini zakhe Ngoko ke uncwadi lwakhe baluxabisekile kuye luyinxenye yobomi bakhe

Ngaphezu koko waxheleka xa abanye abantu abaMnyama banyamalala bambi balishiye eli lizwe

babalekela kwamanye amazwe ngemigudu yokuzimela nangokungekho mthethweni (Mbeki

1994 Hardland 1997) UMbeki uyichaza le ntlungu kwibhayografi yakhe buqu yena uHardland

kwibhayografi kaMandela Ngenene singatsho ukuba noxa sele sikwinkqubo

yedemokhrasiakukho namnye umntu ongathi usindile kwintshutshiso yomntu omnyama

UJolobe naye ngomnye wabo Kanti ukwasesinye isphulimthetho ngokwenkqubo yengcinezelo

nocalucalulo eyathi yakhiwa nguVerwoerd yaluqilima Waba siso ngokuthi apapashe uncwadi

oluchasene nezi nkqubo Waye nokubanjwa atshutshuswe mgenxa yokudulisa ezi nkqubo

(Gerard 197189) Oku kwakunokwenzeka phantsi komthetho othi naluphina uncwadi oluthi

298

ludulise okanye luchase iimeko zezopolitiko kwanendlela alawula ngayo urhulumente

wocalucalulo umbhali walo wogwetyelwa ukuxhasa iintshukumo zobukomanisi

UJolobe njengekroti nethandazwe eliyinkcubabuchopho lomAfrika wawugqithisa umyalezo

wakhe ngolwimi lwenkobe oluyintetho isisiXhosa Wabhala ngendlela efihlakeleyo okanye

esekusithakaleni yedrama wayenza yasisiyolisi esivuselela abantu ukuba bazi ngeendlela

abacinezelwa ngazo Esenzela ukuba bangalali emqokozweni bayilwe ingcinezelo yabo

Wacatshukiswa nakukuba uVerwoerd ethe emva kokuba abantu abaNtsundu bahluthwe ubutyebi

belizwe labo aphinde abahluthe isixhobo sokugqibela esiyimfundo abonoku sisebenzisa

bahlanganise ngaso baphume etsunguzini yentlungu yentlupheko nengcinezelo Ithe

yamphambanisa into yokubona ukuba umntu omnyama uhluthwa intlaka eyimfundo

ephucukileyo emlonyeni ebifunyanwa ngabantu abamnyama Ibiza kubenza babentanganye

ngolwazi kunye nezinye izizwe ngexesha lokuphatha kwamaNgesi izikolo zisephantsi

kwabefundisi abavela phesheya Imfundo ababeze nayo noxa yayineziphene yayikumgangatho

ophezulu kunale uVerwoerd wayiqingqela abantu abaNtsundu Imfundo yabefundisi

ekumgangatho ophezulu yafunyanwa umzekelo nguTiyo Soga noCharlotte Maxeke UTiyo

wafunda phesheya (Chalmers noSoga 1971v) wabuya efundile etshate nomfazi oMhlophe

Kanti noJohn Knox Bokwe kuMqhayi (19721) naye watyelela phesheya evuselela ngeendaba

zobuKristu eshumayela kwabaMhlophe UCharlotte Manyhi-Maxeke watyelela phesheya

kolwandle wafumana imfundo yesidanga khona kungekho miqathango ethibaza ukuba angafundi

apho (httpwwwsahistoryorgzatribute-dr-charlotte manye-maxeke-7april 1874-16 october-

1939 accesed 2012) Kodwa kuthe kwakungena ulawulo lwamaBhulu umgangatho wobomi

bomntu oNtsundu wehla kakhulu Waphathwa ngendlela engenasidima Umzekelo badudulelwa

kwindawo ezikude ekuthiwa ziilokishi zabantu abaMnyama lathotywa nezinga lemfundo yomntu

oNtsundu (Gerard 1971-89-91) UJolobe naye ngale ncwadi udize iinkqubo eziyingozi

ezaqulunqelwa ukudodobalisa ingqondo yabantu abaMnyama ngurhulumente ngexesha lakhe

Kwakusenzelwa ukuba bangaze baphakame babe zizicaka zanaphakade zebangabi namfundo

iphakamileyo babezizicaka zokusebenzela bona nezizukulwana zabo Ezi izinto zifihlakeleyo

ziduliswa ngumbhali uJolobe ukwenzela kule ncwadi yakhe yedrama apho abonisa amathunzi

entlungu obomi ngexesha lakhe Injongo yakhe ibikukuba abantu abamnyama bavule amehlo

babubone ubomi babo bangayamkeli into yokuba badalelwe ukuphila ngeemvuthuluka eziwa

ezitafileni zabaMhlophe

510 Isishwankathelo sebali Amathunzi Obomi

UMaDlomo ukhulisa abantwana abangamakhwenkwe Ungumhlolokazi osebenzela abelungu

Ubahlambela iimpahla edolophini afumana umvuzo ophantsi okuzintloni Uthathwa

299

njengomsebenzi omandla akhe alixabiso eliphantsi ngenxa yokokuba kuba engumntu omnyama

owayequlunqelwe ngumthetho ukuba azuze umvuzo omncinane phantsi kwentlalo yocalucalulo

yaseMzantsi Afrika wengcinezelo (Gerard 197189) Ngaloo mvuzwana kufuneka uhlawule

igumbi lokuhlala lengqesho akhwele kuwo xa esiya edolophini ondle abantwana bakhe

abanxibise aphinde abafundise Apha uJolobe ubonisa intlalo engentlanga yabantu nabantu

abaMnyama ezilokishini emakhayeni eyayidalwa yintlupheko nokuswela

Unyana kamaDlomo omdala ufuna ukusishiya isikolo ayokufuna umsebenzi ancedise unina

Unina uyala Naye unina uswele akakwazi nokuya eCaweni uswele impahla yokunxiba le

yembala Batya ukutya okungekho mpilweni Nesonka abasityayo sesiwukrwelayo umqala

ngendlela ekhwinisayo ade umntwana azive ephatheka kakubi sisidlo sangokuhlwa esingamniki

mdla Xa umntwana nokuba yintombi nokuba yinkwenkwe enokuya esikolweni etsho

ngebhulukhwe egqabukileyo enemingxunya ingaba ingadala ntonina loo nto engqondweni yakhe

phakathi kwabanye abantwana Umntwana onjalo ongaziva elikheswa Abelugcalagcala

ngumsindo okanye athande ukulwa ekhusela isidima sakhe Loo nto yenze abanye abantwana

bamoyike kuba soloko enomsindo ekhusela ukuba abe yintlekisa Asebenzise amanqindi

ukuquma ukudlakazela kwakhe UThemba uyayingqina le meko ude axelele unina ngelithi

abanye abantwana bebesalathisana ngaye

Umntwana ona-16 leminyaka emdala usezingqondweni kwaye ubuhlungu bungena ngamandla

kuye Yiyo le nto uThemba athi ukuba ikhe inkwenkwe yahleka ukudlakazela kwakhe esiva

uyakungena kuyo ngamanqindi ayingombe Obu bujamankungwini bukaThemba bubonisa ukuba

ufikelele ekuboneni umlo usisixhobo sokukhusela isidima sakhe Esi simo sikaThemba

singumphumela wokungalingani kwamandla ezoqoqosho phakathi kwabasebenzi nabaqeshi

Abasebenzi baphila ngeengqweqwe zezonka NgokukaKarl Marx oku kunemiphumela

engalunganga ekuhlaleni okusekelwe kwinkqubo yezoqoqosho yezobukhapitali UThemba sele

esiya esikolweni edlakazela nje kungenxa yemiphumela emibi yobukhapitali

Kwangokunjalo naye uMaDlomo kweli bali akakwazi nokuziva ekhululekile phakathi kwabanye

abantu kuba enelokhwe enye tshuqu Uziva ehlazekile Le meko yakhe injengeyonyana wakhe

omdala NoMaDlomo naye uphela sele engazihlobanisi kakhulu namanye amakholwa khonza

nawo anxiba kwakuhle azitshintshatshintshayo iihombo xa esiya ecaweni Woyika ukuhlazeka

ngokusoloko esiya enkonzweni nge lokhwe enye kude umzekelo kuthiwe ldquonankuya la mbala

wenkomordquo Akafikeleli ekuthengeni inqwaba yeelokhwe zokukhonza imali ekhoyo kufuneka

iciciyelelwe iphume iyokuhlawula irente Umvuzo wakhe omncinci uphelela ekondleni usapho

lwakhe

300

511 UJolobe ube engumzabalazi wenkululeko yomntu omnyama

Nangona uJolobe ebengumfundisi weliZwi nje yena akasibonanga isithintelo sokuba athule

athandaze nje qha kuba ukholelwe kwiNkosi yakhe engahambisaniyo nokucinezelwa

kwanokucalulwa kwabantu INkosi yakhe iphakamisa imisebenzi yenceba uvelwano nothando

UJolobe kwincwadi yakhe Amavo uthi iliZwi lithi thanda uThixo wakho ngengqondo yakho

yonke kwanomelwano wakho njengoko uzithanda Ngoko ke Thixo ulindele ukuba siyisebenzise

ingqondo siwulwe umonakalo odubaduba uxolo nodala ingcinezelo yabantu (194052) Le

ngcinga yakhe yokuba edalwe walikhalipha kwanegorha elisazaziyo isizathu sokuba libekho

apha emhlabeni njengomalusi wezimvu Ngoko ke akanakuziyekela ziqwengwe nje lula angenzi

nto tu kwaphela ngaloo nto Yiyo ke le nto angenayo zwabha nakwimicimbi yezopolitiko noxa

engumfundisi nje Ngokwenkolo nengqiqo yakhe akukho kukhabana phakathi kokuba

ngumfundisi nokuba ngumzabalazi wenkululeko Ezi zinto zimbini azikhabani zisebenzela

okulunguleyo entlalweni yabantu

NoKwetana (20008) xa echaza uMfundisi uJolobe uthi ebe engumzabalazi omkhulu

nokhaliphileyo iIbimkhathaza into yokucalulwa kwabantu abaMnyama kwanokuphathwa

kakubi kwabo Ngoko ke sivakalisa elokuba le ncwadi lelinye lamalinge akhe okulwa

ingcinezelo yabo Ngayo ufunzele ukuba yaziwe imeko yabantu abaMnyama baseBhayi kulo

lonke ilizwe ukuze kuliwe ukucinezelwa kwabo eMzantsi Afrika

512 Kutheni ekhetha ukubhala ngeBhayi nje

Umbuzo othi ldquoKutheni ekhetha ukubhala ngeBhayi njerdquo ufuna impendulo Impendulo yawo yile

yokuba uJolobe ubenguMfundisi kwanetitshala kwingingqi yaseBhayi Ube eyazi ilokisishi

yaseBhayi ingakumbi iNew Brighton kuba uye wahlala ixesha elininzi ethatha iihambo avelele

amarhamente akhe Ngale ndlela wathi wazazi iintlupheko zawo nendlela yempilo yawo

kwanokuhlupheka kwabahlolokazi bekhulisa abantwana bebodwa

Uphinde wonyulwa ngabahlali baseBhayi wangomnye wooceba abathi bamela ukuphakanyiswa

kwabantu abaMnyama kule ngingqi yaseBhayi Kwakhona unyulwe ngabazali nootitshala kule

lokishi wangusihlalo kwizikolo eziliqela ephakamisa imfundo yabaNtsundu Abatshutshiswayo

eBhayi beziimbacu eBhayi nakwilizwe labo lokuzalwa ube ebafihla kwisakhiwo secawa esidala

esingasetyenziselwa imihlangano yenkonzo (Vuyorsquos Journal 2013)

Ube eyithanda imfundo ndash ekwangutitshala ngamanye amaxesha ekwangusihlalo weekomiti

zabazali kwizikolo zabantu abaNtsundu eBhayi Ubengumntu onomonde kwanothando kulutsha

elunqwenelela ukuba lufunde lube nekamva elihle (Vuyorsquos Journal 2013)

301

Ubekhuthaza inkolo yobuKristu ekuhlaleni enika ukholo nethemba lokuba abantu bakwazi

ukuqhubela phambili nobomi baqine banganikezeli ekucinezelweni Umzekelo yiyo nale nto

ethe wabumba umlinganiswa onguMaDlomo othe akubhujelwa ngumyeni wakhe akazinekezela

kwintlupheko akavuma ukuba abantwana bakhe bangabi nayo indawo yokuhlala kuba

engenamali yokurenta akavuma ukuba abantwana bakhe bahambe belamba bedlakazela

akavuma ukuba abantwana bakhe babe ngabangafundanga ngenxa yokuba engenamsebenzi

umnika umvuzo onguwo anokuthi ngawo aluphakamise usapho lwakhe Lo mlinganiswa uJolobe

wamenza wavuleka amehlo engqondo watsho wazenzela ishishini Ngolo hlobo waba

ngusomashinini ophela sele eyimanejala yalo wakwazi nokuyigcina imali Wafunda

ukuyilondoloza ebhankini elungiselela imfundo yoonyana bakhe kwakunye neemini

zeenkqwithela Waba ngumama olumkileyo ngenxa yokulwa ukucinezeleka Ngokubhala enjenje

uJolobe wenza ikhwelo lokuba abantu bakulwe ukucinezeleka kwabo nolutsha luhambele

phambili lufunde Ngokwengcamango kaJolobe lungathi ngokuhamba kwamathuba luzuze

ubomi obungcono Ngoko ke malungawalahli amathuba emfundo alunikwayo Ukhuthaze ukuba

maluzame ngandlela zonke nalo lube namashishini afanelekileyo anokuzimela abe ngawalo

513 Amathunzi Obomi nogxekoncomo lwawo

Le ncwadi yedrama kaJolobe ibonakala isisiphumo sokuchukumiseka kwiingcinga zakhe

ezinzulu ngenxa yemeko yendawo ebehlala kuyo ethe yathwaxeka kanobom ziinkqubo

zezopolitiko zokucalucalula abantu abaMnyama Babekelwe kweyona ndawo isezantsi

kunezinye iintlanga zaseMzantsi Afrika Esi senzo sachaphazela iimeko ezininzi kuJolobe

nakwisininzi sabantu Hayi nje kuphela eBhayi nakuzo zonke iindawo ezihlala ebantu

abaMnyama ezisezilokishini ezikude kunedolophu Bambi baagxothwa ezilokishini bokhelwa

imizi ezinkqantosini ezisemaphandleni apho amathuba emisebenzi ayenqongophele

Intswelomsebenzi yeza nentlupheko Nabanesiqwanaqwana semfundo bengafumani misebenzi

Ukuba ukho bacalucalulwe ngenxa yebala Abanye abafazi bade benze macebo wambi okuphila

Bapheke bafake izidudu zotywala besenza umqombothi Bawuthengise

bengenamaphephamvume bezama amacebo okuphila

Le meko ingentla iyinyaniso kuba omnye umphandi kuphando lwakhe ufumanise ukuba umama

othile ongumhlolokazi ongumakhulu osele ekhulile owayetsala nzima kakhulu eMonti osiduko

singuMamNzotho naye wangena kushishino lokuthengisa umqombothi ukuze abenako

ukukhulisa abantwana bakhe Nalo makhulu ubalise ukuba kumaxesha ocalucalulo lwabantu

abaMnyama imisebenzi yaye inqabile baza abafazi abanezakhono zokwenza utywala besiNtu

obuyinkcubeko yesizwe sakomawabo baqalisa ukushishina ezilokishini ngabo Ngaloo ndlela

baphila ngezakhono zolwazi lwemveli Bangena kakhulu kweli shishini lokupheka izidudu

302

zotywala benze umqombothi Uqhube wabalisa qhuba lo mama exela ukuba abantu abaMnyama

babehlaliswa ngenkani ngurhulumente elokishini eyaye ixinene neyayibizwa ngokuba yiNew

Brighton Umqombothi babewuthengisela abantu abaMnyama ingakumbi amadoda aNtsundu

amaXhosa ayewuthanda noxa nje ngokomthetho wawungavunyelwa kwanokuba uthengwe

Kanti nasezinkantini kwakungena abathile abantu kutywala besilungu Le yaba yindlela ayadala

ingqesho kwabaseTyhini abathile abenza amashishini ngokubuyela kwizakhono zenkcubeko

yabo Batsho ngotywala besiXhosa obuyincamisa mxhelo Babesenza kanye le nto uJolobe

ayibalisayo ngomlinganiswa wakhe ongomhlolokazi uMaDlomo eBhayi Ikwayile nto

yayisenziwa ngumakhulu uMamNzotho owaye engumhlolokazi eMonti owatsho wabanako

ukubafundisa abantwana bakhe babadala baphumelela

Ngoko uncwadi lukaJolobe luqulethe amava ngamava akhe obomi Yiyo loo nto uJolobe athe

wabonisa ngokuphandle ukuluxabisa uncwadi alubhalileyo kuba luziimpumphuma zeenkumbulo

zezinto awazibona zisenzeka kwaneemeko zokuhlala azaziyo Kuba kudliwanondlebe lwakhe

noScheub (njengasentla apha) uthethe wathi ukuba umfundi unokuthi alugqale ngokunzulu

uncwadi lwakhe angafumana imigodi ngemigodi yolwazi Ngala mazwi ukwathetha ukuthi

angafumana nezityhilelo zezinto ezifihlakeleyo kanye le nto yenzeka kumphandi obhaqe iimbali

ezenzekayo neziyinyaniso ezizalana namabali kaJolobe nakwimibongo neenoveli zakhe

Singatsho sithi le ncwadi yakhe uJolobe Amathunzi Obomi ityhila omnye umba Idiza ukuba

iindlela zokuziphilisa kwabantu abaNtsundu ababelathelwe ukuhlala ezilokishini ezikude lee

kwidolophu zabaMhlophe apha eMzantsi Afrika zazibufana kwaneemeko zokuhlutshekiswa

kwabo zibufana ikakhulu kuba nanku uJolobe ebalisa nqo into eyenzeka eMonti eyibalisa ifana

nqwa nento awayeyibona mihla le isenzeka eBhayi apho wayehlala khona

Ngokunxulemene nengxoxo elapha ngentla malunga noJolobe nobudlelwane bakhe noncwadi

lwakhe olu phononongo ludize ukuba uJolobe usishiyele isizwe esiNtsundu iimbali ezingobomi

bakhe Akasifihlelanga nto ude wasixelela ngeehambo zakhe nezenzo zakhe zokuphakamisa

isizwe sakhe esiNtsundu Ubhale ngaye buqu esebenzisa abalinganiswa Naye uJolobe uthe

walungqina olu luvo lungentla kuba kwintetho yakhe kudliwanondlebe noScheub uthe mininzi

imigodi yolwazi abafundi abangathi bayibhaqe kuncwadi lwakhe Ngala mazwi ebeshiya le nto

kuthiwa ngumyolelo welifa Ubonisa abantu bakowabo ngobutyebi babo obusisipho sakhe kubo

esiluncwadi lwakhe Usixelela isizwe esiNtsundu nesizukulwana saso ngelifa lolwazi kuba

esikhathalele Usibonelele kuba uthando luyabonelela

Kuyabonakala ukuba uJolobe wayibona ngamehlo akhe intshutshiso yabantu bebala lakhe

yamkruna umphefumlo waza wazimisela ukuba akayikulala kobandayo engabhalanga ngayo

303

Uyakuyibalisa yaziwe ngonaphakake Ayibhale ilibali lakhe ledrama ukuze le mbali ibe

nokugcinakala zize izizukulwana ezifana nathi zazi ngokwakusenzeka Naye uBokwe kuJolobe

(1940 Kwingabulazigcawu) uthe uJolobe wabhala namabali ezinto ezithe zenzeka athe

wazibona zibalulekile ukuze zigcinakale kuba izinto zithi zilibaleke ngenxa yokuhamba

kwamaxesha kwanokutshintsha kwamathuba

Ngoko ke le ncwadi yedrama kaJolobe iyahambisana nesithako esiphicotha uqhagamishelwano

olukhoyo phakathi koncwadi lombhali nembali yobomi bakhe Olu qhagamishelwano lunje

luyafumaneka kwimizamo yokwalatha unxulumelelwano loncwadi kunye nobomi bombhali

kanye ngokwabhaqwa nguRoberts (200268-69) owaphonononga incwadi kaDickens David

Copperfield wafumana izinto ezimalunga nobomi bombhali ezimalunga namalungu osapho

lwakhe kwaneenkonzo zokuxelenga kwakhe Roberts (Njengokwasentla apha) ugwadla enjenje

The life and works of Dickens demonstrate the complex interrelations between fiction and

his daily life between fictionalisation of his life and the lives of others and the process of

recreation and recreation of the past his presence and concerns and his concerns to find a

future moral path

Uluvo lukaRoberts luyangqineka kulo msebenzi wedrama kaJolobe Umzekelo uJolobe nguye lo

ubalisa eli bali Okwesibini ungumhlali waseBhayi kwaye uhlala elokishini eyabelwe abantu

abaMnyama Ibali layo lenzeka eBhayi Okwesithathu kweli bali Ikwanguye le titshala

ingenagama ifundisa kwisikolo esinabantwana bakamama uMaDlomo abanguNgxaki noThemba

Ikwanguye nale titshala ifundisa kwisikolo seCawa esikwafundisa aba bantwana balo mama

ukwangumKristu kanye njengotitshala lo Inyani idula apha UJolobe ufundele ubutitshala kwaye

ubomi bukaJolobe ngexesha ebephila kulo buthi bungqinwa ngokumangalisayo

ngokunxulumelelana kwabo nale ncwadi yakhe yedrama Umzekelo intombi kaJolobe enkulu

uVuyo ubalise ukuba uyise ongumbhali uJolobe nobekwangutitshala kwanoMfundisi kwibandla

laseRhabe eBhayi eNew Brighton ebethi ngamaxesha athile aphume awushiye umzi oyimishini

apho ebehlala khona ayishiye imoto yakhe ahambe ngeenyawo zakhe angene elokishini

endwendwela abahlali axhinele kubo ayokubakhangele azi ngengxaki neenkathazo zabo acebise

anike ithemba nenkuthazo yenkqubela phambili

Le ngxelo ingentla engobomi bukaJolobe inika ubungqina obugcweleyo bokuba uJolobe ebeyazi

imeko nentlalo yabantu abhala ngabo kule ncwadi yakhe Kwakhona inkathalo kaJolobe

ngokuthi ehle aye kwindawo ezingacocekanga kakuhle akhathalele nabahlolokazi ibonisa isimo

sakhe ebesiphila empilweni eyiyo kwanempilo athe wayiphila njengomlinganiswa abenguye

angamanikanga gama nathe wamfihla kuba enguye Ubomi bakhe bokuzibandakanya nabantu

304

abacinezeleke ngamandla angabinguMfundisi okhathalele ukuphila ubomi obutofotofo

nokulunge kuye qha

UJolobe ubekwangumalusi Lo mbhali ebefana nomalusi wezimvu wokwenene owalusa izimvu

endle okhathalayo ngezimvu zakhe ezisokolayo nezenzakeleyo Uyazibopha ezinye akhathalele

nezibuthathaka Esi simo sihle sikamalusi sizotywa nguJolobe ngokuthi abhale adulise iimeko

zokuphatheka kakubi kwabantu abaMnyama ezilokishini abacalucalulweyo Ude aquke

intlupheko yabo ngokubanzi kutsho kucace ubunjani beziphumo zokucinezwelwa kwabo

yimithetho yezezopolitiko yorhulumente ophakamisa iinkqubo zokucinezelwa lwabantu

abaMnyama kuphakanyiswe abaMhlophe abaMnyama bajongelwe phantsi ngokungathi

abangobantu kakuhle bona Ezi zimvo zikaJolobe zixhaswa nguPeter Nazareth (Gugelberger

Intshayelelo 1985) okhuthaza ukuba ababhali bangameli kude neentlupheko zabantu ekuhlaleni

mabazidize Uluvo lwakhe ulubeke ngala mazwi

To belong to the Third World is therefore to accept an identity an identity with the

wretched of the earth spoken by Frantz Fanon to determine to end all exploitation and

oppression

Ngeli khwelo lihlatywe ngasentla apha umbhali walo ubonisa ukuba ababhali banoxanduva

lokuzibhengeza iinkohlakalo nezenzo eziyibuyisela umva impumelelo yabantu babo kwanesizwe

ngokubanzi Umbhali uFanon uthethe ngqo kanye ngomvandedwa uJolobe athe wazibona

enawo Wabona iluxanduva lwakhe ukuba ayidulise phandle intlalo yenkohlakalo eyenziwa

kubantu abaNtsundu ngokucalucalulwa kwabo kwilizwe labo Wayesenzela ukuba yaziwe

nangabanye abantu jikelele ukuze nabanye abakwamanye amazwe beze nesisombululo salo

meko Umzekelo yaziwe nakuMbutho weZizwe eziManyeneyo (United Nations) olwa

impathombi eyenziwa ebantwini ingakumbi ngoorhulumente kwihlabathi jikelele

Ngeli galelo lakhe lale drama uJolobe ubonakalise mhlophe ukuba yena mnye kunye noncwadi

alubhalayo Uncwadi lwakhe luziimpuphuma zeengcinga zakhe ezingaphakathi nezithe

zamchukumisa kuba ubhale kule ncwadi ngezinto azibonileyo nezehlayo ekuhlaleni neziquke

ubomi bakhe Ngoku ke isithako sezembali kunye nobunzululwazi ndashmlando siyabubonisa

ubukho bonxulumelwano lwembali nobomi bombhali kunye noncwadi lwakhe Siluncedo kolu

phando kuba sikhokelele ekufunyanweni kolwazi olubalulekileyo olumalunga nobomi nentlalo

kwanegalelo likaJolobe ekuhlaleni nasekuphuhlisweni koncwadi lwesiXhosa

305

514 Uhlalutyo loncwadi

Kwesi sigaba sogxekoncomo kuza kuphicothwa amandla encoko phakathi kwabalinganiswa

UZulu (200814) uthi incoko yedrama inamandla okudulisa iingcinga zabalinganiswa izenzo

zabo izimo zabo kwakunye nokungquzulana kwezimvo zabo okubangelwa kukungaboni

ngasonye Zonke ezi zinto ziduliswa ngamandla encoko Kule ncwadi yedrama kuza kuthi

kudandalaziswe ukuba uJolobe esi sisixhobo sengxoxo ngeencoko usityumbele ukugqithisa

imiyalezo yakhe yeentlungu nokucinezelwa kwabantu elokishini yaseBhayi Sakuthi sibonise

ukuba sibe luncedo olukhulu ekuduliseni iimeko nempathombi yabantu abaMnyama ezizotywe

nguJolobe kulo msebenzi wakhe wezezoncwadi Ezi meko zikwahamba nobomi benyaniso

obuphilwe nguJolobe Kuza kuqwalaselwa kwanokuba bathini na bona abalinganiswa ngemeko

abakuyo yaye zinzame zini abazenzayo ukulwa imeko abayivayo engabaphathi kamnandi Le

ngqwalasela iyakubaluncedo ekuboniseni ubunjani bobobudlelwane phakathi kwabantu

kwaneendlela ababeziphilasa ngayo phantsi kweemeko ezinzima zamaxesha osizi zamathunzi

obomi Kananjalo sakubonisisa ubudlelwane bukaJolobe obuhle nabanye abantu kubomi bakhe

bokweenyani athe wabuyila eluncwadini lwakhe

Ukungena nzulu kule miba siyidwelise entla apha sakuphicotha ezi ngxoxo zedrama zilandelayo

athe uJolobe wazikrola Ziyihombise le ncwadi ngemifanekisongqondweni edala umdla omkhulu

neyenza iingxoxo zabalinganiswa zingadiki Umfundi wale ncwadi yakhe ophila kwixesha

lenkululeko langoku usuka afune ukuyifunda ngokukhawuleza ayigqibe ngenxa yosetyenziso

lolwimi lwesiXhosa olunencasa Kwakhona usuka abhaqe izinto ezintsha kuyo nezakhayo

nezazisa imeko ekwakuyiyo ngexesha localucalulo

5141UJolobe udulisa imivuzo emincinci yabazali exabanisayo emakhaya

UMadlomo hellipUngakanani umvuzo wam Iirandi ezimbini ngeveki Ngenyanga irente

ziirandi ezintathu Kusala iirandi ezintathu ukuba sitye Imali yebhasi iphuma kwalapha

neyezi bhulukhwe zenu isuka ke ingabikho eyebhotolo

UThemba Ikhubalo (ibhayibhile) leli khaya liya kubuya lisizele namathamsanqa na

mama

UMadlomo Masithembe mntwanrsquoam ukuthi mhlawumbi liyakubuya lifike ithamsanqa

UNgxaki Hayi mna ndiza kuphuma esikolweni ndisebenze xa kunje

UMadlomo Musa wena Ungayithethi loo nto Ndathembisa kuyihlo ukuba ndonifundisa

nide nizigqibe ezi ncwadi zesiXhosa

UNgxaki Kunceda ntoni xa ndingenazo neencwadi ezi zokufunda Ngoku ndiphelelwa

nayibhulukhwe

UThemba Amanye amakhwenkwe ebemhleka namhlanje esikolweni esithi ngusikrotyana

kuba ikrazukile ibhulukhwe kaNgxaki

306

UNgxaki Kanti mna ndiyakuyibetha inkwenkwe ukuba ndikhe ndayiva isitsho kum

UMaDlomo Hayi Ngxaki ungakhe ulinge uyenze into yokulwa esikolweni Ndiza

kuyithunga ibhulukhwe

Le meko ingentla ibonisa ukuba abazali babehleli benxubile ngenxa yeentswelo zamakhaya

kwanezabantwana babo bengenamali yokubatyisa kakuhle bedlakazela kwanemali yokuba

bafunde kakuhle Kungoko uNgxaki ebonakalisa ukumbetha umntu omhlekayo ngenxa yemeko

yokuswela kwakhe ibhulukhwe emhluba nesidima phakathi kwamanye amakhwenkwe Ngoko

ke ukubuyisa isidima sakhe alahlekena naso ubona ukuba makababethe abantu abamhlekayo

ukuze bamoyike bamhlonele

UFanon okhankanywe apha ngentla uyichaphazela into yokuba abantu abahlutshekiswayo

nabahluphekileyo nabacinezelekileyo ngamanye amaxesha bathi babe nezimo zokugcwala

yimisindo kwanezenzo ezibandakanyeka kwimilo kwanokubetha benzakalise abanye abantu

njengale nto yesi sisongelo esenziwa nguNgxaki Kwakhona nakwingcingane yobume

bengqondo kaFreud (Ryan 200796) uthi abantwana xa bethi bafumane ukungaphatheki kakuhle

kwiimeko zasekhaya okanye ekuhlaleni basuka benze izinto ezithile ukuzama ukumelana

nemeko ebakuyo ukuze bakwazi ukuqhubela phambili nobomi babo Benza le nto kuthiwa yi-

ldquosubstitutionrdquongoko luvo lukaFreud apha ntla Yiyo le nto uNgxaki kwincoko yakhe nonina athi

yena uyakuyibetha inkwenkwe emhlekayo kuba enxibe ibhulukhwe enemigqobho

UJolobe ngale mazwi ale ngxoxo ufundisa elumkisa isizwe kwanabazali ukuba bazi ukuba

iimeko umntwana ezibuhlungu aphila phantsi kwazo ziyakwazi ukubutshintsha ubomi bakhe

bube yinto engalindelekanga Kanti ngamanye amaxesha nangokunjalo nabantu abadala

bayakwazi ukungena ekuhendweni ngenxa yeemeko zengcinezelo nezentlupheko ezinjengale

meko yathi yamhlungisa uJolobe wabhala ngayo

Apha ngentla kukhe kwachazwa ukuba uJolobe wayeye angene elokishini yaseNew Brighton

ayokuvelela amarhamente enkonzo yakhe Ngoko ke wayeye ayibone imeko yentlupheko

eyayihlupha amanye amakhwenkwe ade abhenele ekudlaleni amadayisi ezama imali Oku

uJolobe ukuveza kwisahluko sesibini sale ncwadi Amathunzi Obomi Umbhali wale ncwadi

uJolobe ozenze umlinganiswa oyitishala wayeye athethe ngothando nawo nawo emhlonela

Wayede awamemele ecaweni yakhe ngamanye amaxesha ayalele abantu benkonzo yakhe ukuba

babanike into etyiwayo batye (Vuyorsquos Journal 2013)

Kwincwadi yakhe uFanon (1986240) ethi Black Skin White Masks uthi ubujamankungwini

(isimo sokuthanda ukulwa) kubantu abacinezelweyo nabacalulwayo ngabanye bechwethelwa

kude kwizinto zobutyebi besizwe kudala ukuba abacinezelwayo basoloko benemisindo

307

ekhawulezileyo nengapheliyo ngamanye amaxesha Uthi isizathu soko kukuba ingqondo yabo

ithi iphazamiseke ingabi nakumelana neemeko zoxinzelelo lwemihla ngemihla nolukhatshwa

nayintlupheko Uhambisa athi kwabanye abantu olu xinzelelo lubanga izenzo zokulwa nabanye

abantu kuba bengakwazi ukumelana nentlupheko leyo Olu luvo lukaFanon lungqinwa sisimilo

sikaNgxaki obona ukuba akazokungakwazi ukungasikhuseli isidima sakhe esihlayo ngenxa

yokuxwaxwa ngamanye amakhwenkwe ngenxa yebhulukhwe yakhe egqabhukileyo Kodwa ke

enawo nje amandla axwayiswe ngawo unako ukuwasebenzisa enze isidima sakhe sibuye

abenokuhloneleka Le ntetho ingentla eboniswa nguJolobe ngamazwi kaNgxaki ifundisa ukuba

abantu xa becinezelekile ngokungenasiphelo zingathi zitshintshe izimo zabo babephelelwe

nabububele nobuntu obu kuba kuphele icebo lethemba lokuba baphumelele

5142 UJolobe udiza iimeko zobubi besimo sentlalo

UJolobe uzobele abafundi bakhe iimeko zenkxwaleko yolutsha kwilokishi yaseBhayi ngexesha

lakhe Oku ukufezekisa ngokubhala incoko yamakhwenkwe akhathazekileyo ngenxa yesimo

sentlalo esikrwelwe umgca yimpatho yengcinezelo yolutsha lwabantu abaMnyama ngexesha

ababephila kulo (utsho naye uJolobe ekuqaleni kwale ncwadi uthi izinto ezaziqhubeka

ldquokumaxesha esikuwordquo) Uluvo lukaJolobe luxhaswa nguBakhtin xa athi

A text is a site of dialogic interaction of multiple voices or modes of discourse- each is a

product of social phenomenon (Abrams noHarpham 201285)

Ngale nkcazo ingentla uBakhtin ubonisa ukuba intetho izalwa zizinto ezithe zehla ekuhlaleni

zaza zachaphazela ubomi babantu neengcinga zabo Ikwachaphazela kwanezinto abazithethayo

ezichaphazela ubomi babo kwanezibahlungisayo (Abrams noHarpham 201285-86)

UJolobe uzibonisa ngamandla izizathu zezikhalazo zamakhwenkwe ngokusebenzisa isixhobo

esinamandla sengxoxo esidiza iimbilini neentlungu zabalinganiswa bakhe Ezi zinto ziquka

Ukuswela kwamakhwenkwe imali ngenxa yokuvinjwa imisebenzi engcono kwanokungabi

nandawo zokuhlala ezingcono Oko kwenze ubomi babo bubenzima kuwo kuba abantu

abaMnyama kunzima ukufumana iindawo ezifanelekileyo ngenxa yebala labo elimnyama kweli

lizwe Le miba uJolobe uyiveze kwincoko yamakhwenkwe emi ngolu hlobo lulandelayo

Enye yawo Ukuba besinendawo yokuhlala emakhaya ngesingaboni bantwana bephethe imali

Enye yawo Kokwethu akukho mini Mihla le kuzele abantu Amagumbi mabini qha Elinye leli

kuphekelwa kulo lingangebhokisi yematshisi Ndisuka ke ndikhethe ukungabikho

UJolobe wazifumanisa ezi zikhalazo zala makhwenkwe zinjengoko ethetha Wazibona izinto

ngobunjalo bazo ekuhlaleni apho ebehamba-hamba evelela abahlali (Vuyorsquos Journal 2013)

Ukwenzela ingcaciso ethe vetshe sicaphla le ntetho

308

Enye yawo Kusebhetele kowenu kuthi linye nje kuba sisayidile Kuthi kungekho mntu

wasemzini kusuke kube sithukuthezi kuphunywa kungenwa namanzi neenkuni kuthathwa le

kuyekwe leya Kuthi khona kwakufika iindwendwe kube yenye Andazi ukuba ibingekho le

mbutho ngendisithini na Nantso impi yedayisi madoda isiza

UJolobe ugqwesile ekuyichazeni nasekuwozobeni umfanekiso wentlupheko engathethekiyo

Uyenza ibonwe ngeliso lengqondo ibe yinto ephathekayo kwanebambekayo ebonwa liliso

lenyama lo mntu ongumfundi wale ncwadi isenzeka phambi kwakhe

Umzekelo uJolobe ulibonisile nelizwe lomfanana okhula kusisiwiliwili kowabo kuyimpithizelo

nje Ukumana kusehliwa kusenyukwa endlwini kowabo kumenza angabinakuzola Akanandawo

yakhe yabucala Ligumbi linye kowabo Igumbi elilakhe lifana nentsomi Ingqondo yakhe

igcwele yimibono yezantyalantyala zamanzi kwaneenkuni apho into ithi ibilapha ibekwe

kwenye iindawo Kanti kwanokulahleka kwezinto akunakusweleka kungadala ukutyholana

kwamalungu ekhaya ngenxa yengxinano

Namhlanje ngenxa yokubhala kukaJolobe kufumaneka izityhilelo zolwazi ezidulisa izizathu

ezibangela ulutsha lungene ekuhendweni kuba amanye amakhwenkwe okanye abantwana

baphela behlala ezitalatweni nakule mihla sikuyo Kungenxa yokungabonelelwa kwezidingo

zabo emakhaya nangurhulumente Baswele iindawo zokuhlala nokudlala ezifanelekileyo

Akababoneleli ngemisebenzi engcono babengaxhamli kubutyebi belizwe labo njengokwenzeke

kurhulumente wocalucalulo owacinezela abantu abaMnyama enyhasha amalungelo abo

kwezoqoqosho ukuze kuhluthe ezinye iintlanga awathi wazihluthisa ngexesha likaJolobe

5143 UJolobe udulisa ukuxatyiswa kwabantu beBala kunabaNtsundu

Ukubukulwa kwabaNtsundu kwiindawo zengqesho kudala umoya wosizi kule ncwadi UJolobe

ubone ukuba ilizwi labo malaziwe ayivakalise nayo intlungu yabo yokuhlutshekiswa ngabom

Uvelana nabantu abacinezelwayo njengoko uFanon (Gugelberger njengasentla apha) esenza

Uzibandakanya nabahlutshekiswayo elizweni Ngokwenza njalo uFanon ubonakalisa

ukungqinelana kwakhona nenkolo kaElliot (1981338) othi ukucinezelwa komdilili wabantu

abahluphekileyo kwanabasebenzi abacinezelwayo nababonwa bekumgangatho ophantsi kudala

iintsizi ezinkulu kwaye kubathoba isidima sabo

UJolobe uhlaba ikhwelo njengelo elahlatywa nguFanon kuGugelberger othi ababhali

kubalulekile ukuba bazindakanye nabantu abacinezelweyo UFanon (njengasentla apha)

ubhengeza kwanombono kaElliot (njengasentla apha) oxhaswa nguJolobe olumkise abantu

abaMnyama eMzantsi Afrika abangabemi balapha ukuba bazi ngeemeko zabo bakhanyiselwe

yinyaniso bangavumeli ukunyathelelwa phantsi Kwakhona uphakamisa ukuba bazikhuthaze

ngethemba lokuba izinto ziya kutshintsha Kwaye lo mbhali unguJolobe uyimele ngamandla into

309

yokuba ulutsha olungabafundi maluthi gqolo lufunde nokuba luyacinezelwa kuba uye

waqiniseka ukuba iimeko zona ziyakutshintsha ngokuhamba kwamaxesha

Inkuthazo (uJolobe) yakhe uyenziswe kukuba engutitshala okhathalayo ngokuphakanyiswa

kwesizwe Uphile umzekelo walaa nkokheli ayizobe kwincwadi yakhe Amavo apho athe

wabonisa ukuba imisebenzi elindelekileyo kwinkokheli kukuba ikhuthaze esizweni sayo izinga

lemfundo eliphezulu Ikhathale ngenkqubelaphambili yaso njengokuba nayo kufuneka ibe

yefundileyo ukuze ibe nolwazi olubanzi ekusikhokeleleni isizwe sayo ephumelelweni Ngoko

wenza kanye loo nto kule ncwadi Amathunzi Obomi ngezi ngxoxo zakhe Uyenze

yayinkuthazo esizweni nakubantu bakhe Le nkuthazo afundise ngayo ilokishi yaseBhayi

uyikrole kwilivo elisihloko sithi Inkokeli (194068) Le meko ingemfundo nemeko yaseBhayi

uyidize nakule ngxoxo ingezantsi ayikrole ngala mazwi alandelayo olutsha Wenjenje

UMacebo Kanene upasile Uza kuthini ngoku (Upase ibanga lesithandathu uNgxaki)

UNgxaki Andizikuthini Ndifuna umsebenzi Ndidinwe ndiyiloo nto kukuhla ndinyuka

izitrato ndifuna umsebenzi

UMacebo Umsebenzi mni lo uwufunayo

UNgxaki Ohlawulayo nokuba ngowaluphi na uhlobohellipndisuke ndaxelelwa

ngowasegadini kuthiwa yi-R150 - oko kukuthi yiranti enye eneesenti ezingamashumi

amahlanu ngeveki

UMacebo Imizi-mveliso ingaka nje akukhange uye na nakuyo

UNgxaki Hayi kufunwa abeBala apho Bendibuza intwana yeBala ingangam nje ithi

ifumana iiranti ezintlanu ngeveki

UMacebo Ithi ipase yiphi incwadi yona

UNgxaki Ipase ibanga lesihlanu

UMacebo Hayi ntangrsquoam yiva mna lo Sihlala apha nje le mihla singabancamileyo

njengawe nje Sasikhe salinga nathi Asifunwa mntu [ugxininiso lwam] Nowegadi lowo

ngesiwuthatha naxa ukujongana nomhlaba imihla le ufake umhlakulo ukhe ugalele

kwakuloo ndawo kubulala intliziyo xa waziyo ukuba ngengqondwana onayo ubungade

wenze okubhetelana kumsebenzi wobuchule ofuna ingqondwana Into embi ke uhlala

kuloo ranti inamashumi amahlanu eesenti

5144 Ithoni nomoya womsindo nokubindeka kukaJolobe kudizwa ziingxoxo

UJolobe ubhala athi ldquoAsifunwa mnturdquo (197429) Le ithoni yeyomsindo nokubindeka Angathini

umntu elizweni lakhe lokuzalwa kowabo abengongafunwayo Angathini ukuba aphatheke

ngokungathi uhambele okanye yimbacu Isivakalisi esithi ldquoAsifunwa mnturdquo[ugxininiso lwam]

sifutshane sinqophile siyothusa Siquve iinyaniso ezinkulu nezothusayo Sidulisa iinyaniso

Iinyaniso ezingqinwe nayimibhalo ezibhodini eyathi yabhalwa ijikeleze ilizwe lakhe lemvelo

310

Ngexesha likaJolobe ibhodi ezazisithi ldquoWhites onlyrdquo (Abamhlophe kuphela) zazigcwalise lonke

ilizwe Zazifunyanwa ezipakini kwiilwandle ezibhedlele ezitishini ezibhasini kwiindawo

zokutyela ezihotele nakwezinye iindawo Namhla sele ingathi yintsomi le ithethwa nguJolobe

ngenxa yokuhamba kwamaxesha

Intombi kaJolobe uVuyo ibalisa ukuba uyise wayethi xa eshumayela ecaweni yakhe achaphazele

indlela yenkohlakalo aphethwe ngayo umntu oMnyama ngenxa yebala lakhe Umzimba wakhe

wawungakwazi ukunyamezela kuba zazisuke zizihlele iinyembezi ziyimiqukuqela ziphokoke

emehlweni zingabi nakunqandeka kangangokuba babethi ekhayeni labo benonina baqinisekise

ukuba uyise unazo iitshefu eziciciyelwe za-ayinwa nezisoloko zilungele amaxesha anjalo

okuthunukala kwentliziyo yakhe bubuhlungu awayethi abuve (Vuyorsquos Jounal 2013)

Isimo sobukroti nokhalipho siboniswa yile ncwadi yakhe Umzekelo uJolobe waziqonda yena

ukuba akazokubhala into engekhoyo ikho into ekhoyo [ugxininiso lwam] ephehluzelisa

ingqondo nomphefumlo wakhe Uqonde ukuba uzakubhala into eyintlungu kuye Into ayivayo

nayaziyo nayibonileyo ngokucacileyo nengamonwabisanga nemenza intloko eqaqambayo

bubuhlungu mihla le Imeko yokungazi ukuba angabanceda njani na abantu bakubo abamnyama

ngebala

Le ncwadi kaJolobe yasinda cebetshu ekubeni ingabanga nakutshitshiswa iyekwe ukupapashwa

kuba iincwadi ezazithi zidulise izenzo zenkohlakalo eyenziwa ngurhulumnte wocalucalulo

zazithi zihluthwe ebantwini zitshatyalaliswe zitshiswe Kanti nabantu abazibhalileyo babeye

batshutshiswe kanobom kuba kusithiwa banyola umbuso (Gerard 197191) Ngoko ke lo mbhali

wale ncwadi yedrama uJolobe naye wayehleli esemngciphekweni wokuphoswa ngaphaya

kwezitshixo alahlelwe kwesimnyamna isisele angabuye alibone ilanga Usapho lwakhe nalo

lwalungonwabanga lusemngciphekweni wokutshutshiswa ngenxa yakhe yokuzabalazela

inkululeko yomntu oMnyama (Vuyorsquos Journal 2013)

Ulwimi lwesiXhosa nobunkcubabuchopho bukaJolobe bumsebenzele Zaphumelela iinjongo

zakhe zokulwa ngosiba Wavuselela umzi wesizwe esiNtsundu Umzekelo uJolobe ukubhala

kwakhe ngolwimi lwesiXhosa lube luncedo kuye Kucacile ukuba wabona ukuba akululanga

ukuba urhulumente omhlophe azifunde izinto ezibhalwe ngolwimi lwemveli kwaye uncwadi

lemveli lwalungaxatyiswanga lungakhathalelwanga (Attwell noAttridge 2012326 Mqhayi

1914 Ingabulazigcawu) Yaza loo nto yaba yimposiso karhulumente ocacalula umntu oMnyama

Yayibubudenge obukhulu ukungaluxabisi korhulumente oMhlophe ulwimi noncwadi lwabantu

abaMnyama lwemvelo yabo olugcwele ukuchasa kanobomi iinkqubo zenkohlakalo

zorhulumente wabaMhlophe phantsi kwempumlo yakhe Uncwadi lwemveli lukaJolobe

311

lugcwele yinkcubeko izaci amaqhalo izafobe azikrole ukufihla nokudulisa iinzulu ezinkulu

ezingenakuqondwa lula luninzi lwabantu abaMhlophe ngexesha lakhe

5145 UJolobe ubonisa iziphumo zokuswela kwanokuhlwempuzeka

UJolobe ubhala ezi ncoko zilandelayo ukubonisa ukuba ukuswela nokuhlwempuzeka kungadala

ulwaphulomthetho

UMacebo Yitsho Ngxaki mfondini wahlala wedwa apha wenzani

UNgxaki Ndigadile Ikhithakazi lixakekile liyathengisa ngoMgqibelo kaloku

UMacebo Uyambona uMaqhokolo leya nkwenkwe inxibe ibhatyi ebucwambu

inebhulukhwe etsotsiweyo neekawusi apha ezimabalabala emnqwazi umabheqeza

UNgxaki Ingathi ndiyayazi iyakhumsha kunene

UMacebo Yona kanye ke Ayinayise la nkwekwe Unina uphangele evasini Nayo

ayisebenzi njengathi nje kodwa nantso ke idlula abaphangeleyo

UNgxaki Ngahle iyeba injalo nje Yinto endingasokuze ndiyenze mna leyo

(UNgxaki ukhuliswe kakuhle nguMadlomo unina isazela sakhe sisaphila)

UMacebo Ayibi engajonganga umntu Iyibiza ejongile ikhaliphile ithi yenza umyalelo

wenkosi yayo (197427-28)

UJolobe apha ngentla ubonisa izizathu abathi abantwana okanye ulutsha beluphuma kumakhaya

anabazali abathe babaqeqesha kakuhle kuba bebathanda baze bona baphume ecaleni

kwingqeqesho neendlela ezilungileyo ngokubangwa kwangurhulumente othi abacalucalule

abajongele phantsi kunezinye iintlanga ngokubanika imisebenzi ephantsi ezigadini engenzi

mdla ngamanye amaxesha befundile

Ngaloo ndlela benziswa izicaka zabaMhlophe kuthotywa nesidima sabo Ngokunikwa imivuzo

eyintlekisa baze kwakuba njalo bajoyine itshomi ezineenkqubo ezikhawulezileyo zokwenza

iimali nokuba kukanjani na UJolobe uthe wenza izifundo zokwazi ngokusebenza kwengqondo

Olu lwazi lokwazi ngendlela ezilungileyo zokukhuliswa komntwana kwanezinto ezenza

umntwana aphume esiporweni sendlela elungileyo uzichazile kwilivo lakhe elithi ldquoIntsaphordquo

(Jolobe 1940) Ude athi iimeko zentlalo ezingentlanga zendawo akhulela kuyo umntwana zithi

zisitshintshe isimo esihle sibe sesothusayo nesingamkelekanga ekhayeni kwanasekuhlaleni

Kwakhona ude asebenzise kwanokuxelenga kwakhe kokuba enguMfundisi apho athi abazali

bayawadinga amandla oMdali ekukhuliseni abantwana kwaye akufunekanga badinwe mabathi

gqolo ukubasa kwizikolo zecawa

UJolobe uyibethethelela nakule ncwadi into yokuba uMaDlomo kubalulekile ukuba aye endlwini

yecawa kanti nabantwana bakhe babonakale kwisikolo secawa Esi sithako sezembali

312

nobunzululwazi bobumengqondo-mlando sinamandla okubonisa unxulumano lombhali

kwanoncwadi lwakhe Kwaye sidala umdla omkhulu kolu phononongo lolu phando kuba

sibonisa indima yokuba nguMfundisi-Lizwi kombhali wale ncwadi naku ebonisa kwanendima

edlalwa ngamandla oMdali angaphezu kwamandla abazali ekukhulisweni kwabantwana nokuba

luncedo kwawo ekwakhiweni kwezimilo zabo Oku kubonisa ukuba uJolobe into ayibhalileyo

inye kwanendlela athe wabuphila ngayo ubomi bakhe enoxanduva ekukhathaleleni abantu bakhe

ekuhlaleni

515 Izisombululo zolutsha ukulwa intlupheko zalo ukuze luphile

UJolobe uthetha ngokungathi akabalisi ibali ngqo Ukhangeleka ngokungathi usengxoxweni

okanye entlangenisweni apho acukusha injece enika namacebo ngolu hlobo lulandelayo Ubonisa

isisombululo ngeemeko zokuhlutshekiswa kolutsha oluNtsundu sokuluthibaza ekuhendekeni

kwalo lude lungene kwizenzo zokusela utywala zobundlobongelanobusela Uchaza ukuba obu

bugwenxa busebomini bolutsha oluNtsundu buzalwa kukubukulwa kwalo ngurhulumente ukuze

lungafumani misebenzi inesidima nokuba sele lufundile ngaphandle kokuba luyokusebenza

ezigadini nakwiindawo eziphantsi

Ezi zenzo zikhankanywa kule ncwadi zidiza iziganeko zezinto ezazisenzeka ngexesha lakhe

kungoko le ncwadi inobudlelwane nobomi bakhe kwaye kubonakala ngokumhlophe apha ukuba

ezi zinto athetha ngazo uye wazibona wawuqonda nonobangela wazo omkhulu ontsusa yawo

kukujongelwa phantsi ngurhulumente okwiphulo lokophula umoya womntu oMnyama

angabinathemba

Impathombi eyenzeka kolutsha iziziphumo zenkqubo eyaqulunqwa nguVerwoerd Wathi

umntwana oMnyama makaqeqeshelwe imisebenzi yezandla kwanokukhonza abaMhlophe

eMzantsi Afrika UJolobe ungumntu osimo sakhe sichazwe kwizahluko zonke ezilapha ngentla

nalapha kwakule ncwadi yedrama Esi simo siyobonakala Sizotywe kumagama avela kuye

okuvelana nolutsha olumnyama olucinezelwa ngabom Kwakhona ukwabonisa ngawo

kwanovelwano analo ngabantu abakwiimeko zokucinezelwa kungekho mlweli namhlanguli

Kodwa yena usoloko enika ithemba lokuba abantu banganikezeli bakholwe ukuba akuyi kuhlala

kunjalo Mabayilwe ingcinezelo yabo ngandlela zonke njengokuba naye esilwela eyakhe

ingcinezelo ngenxa yebala lakhe elimnyama waza waphinda walwela ingcinezelo yabo bonke

abantu abadalwe njengaye nabaligazi lakhe abadala nolutsha ngokubanzi UJolobe ngako konke

oku uzibonakalise ukuba uyinkokheli engumzali kwanenkokheli engutata olukhathalelayo

usapho lwakhe Ukwayinkokheli engumalusi ozinakekelayo izimvu zakhe nozilwelayo

313

kwiintshaba ezinobungozi aphinde aziphaphamise zilumke Oku kuxhaswa ngala mazwi

kaJolobe (197453) othando olubonelelayo nolunovelwano uthi

Ukuba bekunokubakho nje imisetyenzana enomtsalana nenemalana la makhwenkwe

angathi asindiswe ekungeneni kwizenzo zobusela kwanokusela nemikhwa edalwa

kukuswela kwanokungabinamali kuba kuvalwa onke amathuba angcono okuphila ubomi

obungcono

Kule ntetho ingentla apha uJolobe ubonakalisa uvelwano olunzulu kulutsha oluMnyama

olusentluphekweni Unomnqweno wokuba lunga lungazuza imisebenzi lube nokuphuma

ezinkohlakalweni Uyadlula ayizobe le meko yolutsha ngokwenjenje

Enye yawo Ezo ntsizi uze uzichithe ngesikali mhlobrsquoam okanye khaniqhumise madoda

siyithuthuzele le kwekwe isafika kule meko

Enye yawo (iyaphakama iyahamba) Ndiyabuya Madoda ndibona umntwana engathi uya

ekhefi kwesi sitrato NgoMgqibelo namhlanje siza kubutha ebusuku apha ngoko ndiyabuya

(Iyabaleka Emva kwexeshana kuvakala isikhalo somntwana)

Enye yawo Ngahle leliya tshivela elo Limke nayo imali yomntwana ekhala nje (Jolobe

197430)

UFanon okhankanywe apha ngasentla ubonisa kanye le nto idizwa nguJolobe umbhali

ovakalisa isikhalo esibuhlungu somntwana othunywe evenkileni waza wenzakaliswa Umzekelo

enye inkwenkwe ebe ihleli kwisigqeba samakhwenkwe iye yaphakama yayakuhlutha imali

emntwaneni obethunywe ngayo evenkileni Obu buguvela buzalwa yintlupheko UFanon

uyayicacisa le ngxaki uthi abantu abanyamezela ukucinezelwa ithuba elide bebona kungekho

sisombululo bahamba bahambe abanye babo babe nobundlobongela Uchaza ukuba e-Algeria

ngexesha lengcinezelo abantu babesifa kukubulawa ngemela kwaye okumangalisayo kukuba

babeye bahlatywe amanxeba amaninzi gqitha Hayi inxeba elinye namabini kwaye oko

kwakusalatha umsindo ogqithisileyo obangwa ngumoya wengcinezelo odale kwanomoya

womlo

UFanon (1963240) uthi isimo esinjalo sasibangwa kukuphazamiseka engqondweni kuba

ingcinezelo enkulu ehamba nokuhlutshekiswa ibanga uphazamiseko lwengqondo ebantwini baze

ngamanye amaxesha benze izinto ezothusayo Umzekelo uMaDlomo naye uthe

akabinakukholelwa ukuba unyana wakhe ude wangena kwizenzo zobundlobongela

kwanokuqhekeza ngenxa yokuhlupheka engawufumani umsebenzi

314

Ezi ngxoxo zingentla zidale umdla Umfundi ngokufunda le ncwadi yedrama kaJolobe uzibona

etsalelwa enzulwini yokuba acinge ngokwakusenzeka ngexesha localucalulo oluchazwa

lucaciswe yile ncwadi Kwakhona le ncwadi ikwasisisele solwazi Ivula iingqondo zabantu

batsho bacinge Idala iintlanganiso engqondweni yomntu malunga nezinto ezinokuyelelana

kwizinto ezaqhubekayo ekuhlaleni kule mihla nezihlayo kwiintsapho zabo kumaxesha angoku xa

bethelekisa ngeemini zocalucalulo lwabantu Ecamngca olu hlobo utsho acacelwe ukuba

ucalucalulo lwabantu abaMnyama ngenxa yebala elimnyama lwaluyinto embi kakhulu

engenakunyamezeleka

516 UJolobe udulisa ukuba intlupheko iyawudala umsindo omkhulu

UMaDlomo uvakala ebika imeko yakhe neyekhaya kunyana wakhe kumboniso wesibini othi

Ukuqala Ukusila uthi

UMadlomo Ngxaki mntwanrsquoam imeko yekhaya iya ibambi kakhulu Siswele impahla

nokutya Ngoku siza kuswela nendawo yokuhlala Ndisemva ngerente Sesiphumile

isisongelo sokubs siza kukhutshwa kule ndlu ukuba ayiphelelanga le mali ukuphela

kwenyanga Ndiwazamile onke amacebo akukho namnye ufuna ukuboleka into enjengam

nje imali kuba kucingwa ukuba andinandlela yokuyibuyisa Kunjalo kakade Nam

bendisuswa kukuxakwa

UNgxaki Mandiphume esikolweni mama ndifumane umsebenzi ndincedise

UMadlomo Hayi mntwanrsquoam khe unyamezele oku kwebanga lesithandathu kona ude ube

nalo iphepha nokuba linye lokuqinisekisa ukuba unayo imfundwana

Eli lizwi licengayo linika inkuthazo nethemba elikhatshwa sisithembiso uMaDlomo asenza

ngentobeko ebonisa inkathalo ngonyana wakhe ukuba angabi ngundincamile le nto kuthiwa

ngumphumi phambi kwe xesha esikolweni (drop out) Oku kuphuma phambi kwexesha

esikolweni kubangwa kukusuka abantwana bayeke isikolo amaxesha amaninzi ngenxa yeemeko

zeenzima abathi bahlangane nazo emakhaya umzekelo ukusweleka kwabazali kungabikho bantu

banenkathalo yokubaqhubela phambili Okanye iimeko zasekuhlaleni zokuhlobana kwabo

nabanye bantwana abasincamayo isikolo ngenxa yokubukulwa ekuhlaleni kuba bengenampahla

okanye iyunifomu yesikolo nezihlangu Maxa wambi bangasithandi isikolo batshunge kuba

bengatyhilelwanga ngokuxabiseka kwemfundo enokubazela nekamva elililo baphile ubomi

obungcono UMaDlomo ngumama olaziyo ixabiso lemfundo noneminqweno emihle ngoonyana

bakhe kuba naye ebekhanyiselwe enayo imfundwana

315

517 UJolobe udulisa ukuba ukuhlupheka kudala ixhala nonxunguphalo olungapheliyo

UJolobe uyiqonda nzulu intlupheko Kule ncoko ilandelayo ubonisa ukuba idala ixhala

nonxunguphalo olungapheliyo

UNgxaki Ke siyakuthini ukuba sinokukhutshwa apha endlwini

UMadlomo Hayi mntwanrsquoam uza kubuya ubone wena Kuza kulunga wena Siseza

kubuya

siphumelele nokuba kuya kuba ngexabiso elinzima Kodwa simelwe

kukuba siphile mntwanrsquoam

UNgxaki Siza kuphila njani na mama Kutheni ungandixeleli nje

UMaDlomo Hayi Ngxaki akukho nto ingako ekufuneka uyenzile wna ngaphandle

kukuhlala

phaya ekuhlanganeni kwezitrato uthi xa ubona amapolisa uthi lsquoKubomvu

kumnyama ubengathi

uyazikhwazela nje wena Ukuba uwenze kakuhle lo msebenzi uyakuba

uncedisa kakhulu

UNgxaki Ndiyakuqala nini le nto yokuthi kubomvu kumnyama

UMaDlomo Uza kuqala namhlanje oku NgoLwesihlanu uyakuqhuba kude kube

ngoMgqibelo

Emva kwemini kude kube sebusuku Ungamxeleli uThemba usemncinane

yena Into angayenzayo kukuyakudlala kuloToto

UNgxaki Kulungile mama ndiyakuyenza le nto Ndikhe ndimbone uMdlungu eyenza le

nto phaya ngakokwabo kuba kuthengiswa utywala Apha ekhaya andazi

ukuba siza kuyenzela ntoni

UMaDlomo Awu Ngxaki wanga undihlaba ngekrele Bendingafuni ukuyenza le nto

ndenziwe kukuxakwa Ndiyayithanda inkonzo kodwa andiboni cebo limbi utsho elila

kancinane ezisula iinyembezi ngefasikoti

UNgxaki Mama ndiyabona ngoku Unyazelwa ziingxaki yirente nokuswela kwethu into

yokutya neyokunxiba

Nabantu ebabehlala ezilokishini eMonti babekwiimeko ezikwanjalo ngexesha lakudala

Babezidalela imisebenzi besenza amabonandenzile Oomakhulu bethu basibalisela ukuba babeye

bapheke izidudu zotywala benze utywala besiNtu bezenzela amashishini ukuze kuphile iintsapho

zabo UJolobe ubonisa ukuba kwakukuninzi ukusokola kwabafazi namadoda aMnyama

ingakumbi ezilokishini zamazwe alawulwa ngabasekumathanga Oku kukwabonisa ukuba bonke

abantu abaMnyama babengaxabisekanga kwanobomi babo Oku kubonisa ukuba babephila

316

ngoNkosi-sisikelele Babephila ngenkani kanye njengoMaDlomo kaJolobe ongumlinganiswa

wexesha abe ephila kulo yena mbhali

518 Ingcingane yefeminizimu nezimvo zikaGoodman ldquongomfazi omtsha wexesha langokurdquo

nemibono kaJolobe

UGoodman (1996212) ukhankanya ukuba ukufika kwemibutho ephakamisa amalungelo

kwanesidima sabafazi yadala intlaninge yabafazi abatsha Isizathu sobukho bale mibutho

yayikukudikwa kukungahambeli phambili kwabafazi ebomini Lo mbutho wabafazi

waphenjelelwa nayinkuthazo yokufika kwamaxesha okucinga okutsha ngabaseTyhini Yangena

yeza namacebiso amatsha akhayo Yacinga nangeemeko zokuba bungatshintsha njani na ubomi

babafazi bubengcono Bashenxe kobudala bangene kobutsha obenza umdla nobuza

nenkqubelaphambili

Olu luvo luphakanyiswa ngunkosikazi uFriedan (Benstock 2002154) noMoi (1985163)

Luhamba kunye nengcingane yefeminisimu abayiphakamisayo elwela isidima

kwanamalungelo abafazi UMoi ukhuthaza abafazi bayeke ukuba ngabahlwempuzekileyo

nabangenanto nabahlelele ukuba baphilele ukuphakamisa amakhaya bazale kuphela baphele

bengakhuli bona Ukhuthaza abafazi ukuba bafunde bafune imisebenzi nakwiindawo zengqesho

bazuze imali bazivuthulule baphakame UGilbert noGuber (Moi 198534) baphakamisa izimvo

ezithi akulunganga ukuba ngumfazi ophilela ubomi bokuphakamisa ikhaya lodwa aze yena

kamva angabi nanto ahlwempuzeke Ubomi obunjalo babunike isaci okanye isiqwengana

sentetho abathi xa besibiza yi -ldquodeath-in-life a life a life without a storyrdquo

Aba babhali bangentla apha bathetha ukuba babubona ubomi baseTyhini okanye

besikhomokazi obungenankqubelaphambili naphuhliso bufana nobomntu ofe ephila kuba yena

engakhange yena enze mizamo engathi imphilise imnike ikamva lakhe elihle ukuze

nakumaxesha eenzima angashiyeki engenanto

Aba babhali bangabafazi baqhuba bathi abafazi abathi baphakamisa amakhaya odwa

bangalilungiseleli ingomso labo baphila ubomi beengelosi zamakhaya (Moi 198534) Kuhle

ukwenziwe nguJolobe kuba inkosikazi ayibumbileyo uyenze yahlaba ikhangele yakhalipha

emva kokuba ishiywe ngumyeni ingenanto ijongwe ngabantwana yaba yelumkileyo

Kubonakala ukuba yazixwayisa ngemfundo phambi kokuba yende okanye yafunda ngeli xesha

yendileyo ayahlala phantsi ingenzi imizamo yokuziphilisa ilungiselela nabantwana bayo

nakwixesha langomso Ibe negalelo elihle ekuhlaleni isakha nesizwe esi sayo nayo ngamandla

ewaphiweyo

317

UJolobe uxhasa lo mbono ungentla kaGoodman Yena uthe wabumba inkosikazi enesimo

esifanayo nesikanina wakhe omzalayo nobe efundile ekhuthele enenkqubelaphambili

engumama wexesha elitsha Wanikela nangexesha lakhe efundisa oomama bakwazi ukomelela

baziphakamise bakwazi nokuphakamisa amakhaya abo (Jolobe 193681) Naye uJolobe uthe

wazoba inkosikazi ekhutheleyo enesibindi enganyabanga njengonina nengathanga yasonga

izandla ayenza nto ngemeko elusizi emhlelayo yokuswelekelwa yindoda yayo yakugqiba ukuba

nabantwana

UMaDlomo imfundo yakhe ithe yamsebenzela Yamenza wacinga wangumfazi owomeleleyo

nothe ekugqibeleni wayoyisa indlala neentswelo zabantwana bakhe UJolobe ngalo mama

ukhaliphileyo unika imfundiso eluntwini luphela luphakame lukhaliphe luzincede butshintsheke

ubomi balo luye empumelelweni UJolobe ukwathe wamenza lo mfazi wangumntu oyaziyo into

yokuba imali iyalondolozwa ebhankini ukulungiselela imini zokuxakeka Watsho wakwazi

kwanokufundiswa kwabantwana bakhe baphile ngcono Le ngcaciso ingentla ixhaswa yile ncoko

(Jolobe 197423) ilandelayo

UThemba Yintoni le mama ikweli phepha

UMaDlomo Zibhulukhwe zenu neebhatyi enye yayakho enye yekaNgxaki

UNgxaki Enkosi mama Dlomo

UThemba Hee ke Enkosi mama ndiyavuya

UMaDlomo Yintlanzi leya nebhotolo Lungisani itafile sizokutya kuza kufika abantu

(balungise itafile)

UNgxaki Samnandi isonka namhlanje

UMaDlomo Kaloku sinebhotolo Ndiyabona ukuba eyakho imali mhla wasebenza

iyakuze iphelele ebhotolweni

UThemba Hayi mna mama ndiyakuze ndithenge indlu yokuhlala kunye nempahla yayo

Kodwa nayo ibhotolo yoze ibekho

(Ekugqibeleni indlala igxothiwe neentswelo Ihlazo ligxothiwe)

UMaDlomo Ethetha yedwa bakuba bemkile (abathengi) Hayi ndiyikhile namhlanje amashumi

amathandathu eeranti Andisayoyiki indlala ngoku Eposini amakhulu amathandathu sendinawo

ingeniso ukususela oko ndaqalayo Sala kakuhle ndlala Sala buze Salani maxhala erenterdquo

Uloyiso ulufumene uMaDlomo kuba uthe akavuma ukuba abantwana bakhe bangabinandawo

yokuhlala Kwanendlela yokuphila kwabo yatshintsha Oku kuzalwa kukuba yena wacinga

ukuba axoze miphini yimbi yokulwa ingcinezelo Wazikhupha ekuqotyongelweni yentlupheko

318

ngenxa yomvuzo ophantsi Walukhupha usapho lwakhe ehlazweni oluziswe ngurhulumente

wengcinezelo

519 UJolobe nokuphakanyiswa kwemfundo kulutsha elungiselela ixesha lokufika

kwenkululeko

UJolobe oyimboni wayibona inkululeko yomntu oMnyama ivele ngeempondo Wanoluvo lokuba

ulutsha malufunde ukulungiselela ixesha elizayo lokufika kwenkululeko Wayibona inye indlela

yokulwa ingcinezelo yomntu oNtsundu kukuba abantu abaNtsundu babe ngabafundileyo

Ngokunxanelwa kwakhe imfundo kwanenkululeko yakhe neyesizwe sakhe wafunda iimbali

kunye noncwadi lwamaqhawe anjengooBooker T Washington (1901) awathi oyoyisa intlupheko

ngokuthi aqinise azimisele ekulambeleni iimfundo Kwaza ukuzingisa kwawo ekunxanelweni

ulwazi kwabenza baziinkokheli zelizwe ezithe zahlonelwa zabaluleka zakhankanywa ezizweni

Imfundo ithe yamsebenzela uMaDlomo kuba ngumfazi obenayo imfundo ngokubunjwa

nguJolobe Ithe le mfundo yamsebenzela ngokuthi imnike ulwazi nengqiqo angathi azikhulule

ngayo entluphekweni Imnike ulwazi wayimanejala yeshishini lakhe Yamnika nobulumko

nokukhalipha bokuba angavumeli amadoda angooRichard abathe bazibhengeza ukuba

bangamncedisa ekuphatheni ishishini lakhe alisebenzele ngamandla akhe Ngale ndlela uJolobe

wenze le nto ithethwa nguGoodman (199685) okhankanywe kwisihloko esithi The new woman

okuthetha umfazi wexesha langoku

Apha ubonise ukuba abafazi abafundileyo bayakwazi ukuphila intlalo engcono kwanokwenza

izinto zamandla Bayakwazi nokuba baphume kwingcinezelo ezisoloko zibakhonkxa bakwazi

ukuphila intlalo yenkqubelaphambili Bakwazi ukondla amakhaya abo bangabi ngabaxhomekeke

ebantwini nakubayeni ukuze baphile

UJolobe wenza uMaDlomo wanguloo mfazi wamaxesha angoku othe wanemfundwana Imfundo

yakhe yamnceda ekusebenziseni ingqondo yokuba asebenze aziphakamise aziphucule akwazi

nokulilawula ishishini lakhe akwazi nokuzibalela imali yakhe ngokunokwakhe wada wala

ukuncediswa ngumlinganiswa oyindoda onguRichard ofune ukuba ngumanejala weshishini

awaziqalela lona ngokunokwakhe engumfazi

UJolobe wakhe uMaDlomo wangumlinganiswa wakhe oyintloko Wamenza iqhawekazi elithe

langa liphila kanye kula maxesha edemokhrasi nenkululeko yoMzantsi Afrika apho abafazi

bekwizikhundla eziphezulu kanye abanjengooThuli Madonsela kunye nooNkosazana Dlamini-

Zuma kwakunye noPhumzile Mlambo-Ngcuka nabo abathe baphakama ngenxa yokuzimisela

kwabo kwimfundo baphakamisa amakhaya abo kwanesizwe Ukanti noCharlotte Manyi-Maxeka

(sahistoryorgza) (uphando kwiintanethi ngo-2013) Mqhayi 194344) wathi wayikhomba

319

indlela yabafazi abakhiwe yimfundo nethi ibanike amandla okuphila baphilise amakhaya abo

nabo nesizwe sabo kwakunye nezinye izizwe kanye le ndlela ikhuthazwa nguJolobe nofundisa

ukuba abafazi bomelele babe luncedo nobomi baphakame bangabi ngabazisizelayo Ufundise

ukuba babe luncedo nasekuphakanyisweni kwesizwe kanye njengokuba umama wakhe naye

wakhula embona esenza njalo ebomini bakhe

UJolobe naye ngokwakhe waba nothando lwemfundo awayinxanelwayo nowathi wayongeza

Yamvulela amathuba emisebenzi eliqela kwanempumelelo Waba yenye yeenkokheli

ezisakhunjulwayo kumzi waseBhayi ekuphakanyisweni kwentlalo engcono yomntu oNtsundu

Le ngxelo ixhaswa kukuba igama lakhe lithe laphakanyiselwa phezulu Kuthiywe iindawo

eziphakamileyo zanikwa igama lakhe Umzekelo kukho iJJR Jolobe High School kwaneJolobe

Road apha Bhayi eNew Brighton UJolobe utshilo kwincwadi yakhe Amavo ukuthi umntwana

akafundiselwa ukuqaqamibisa ubomi bakhe kwanekhaya lakhe kuphela kodwa uzalelwe ukuba

asiphakamise isizwe sakhe njengokuba abe nguloo mzekelo kubomi bakhe

Nakule ncwadi yakhe yedrama ingomnye umbono wakhe omhle wenkuthazo yemfundo wokuba

abantu abaNtsundu bangatyhafi ingakumbi abantu abatsha bazixhobise ngesi sikrweqe

siyimfundo esisebenzisekayo nesinokubaphakamisa kumaxesha azayo nanjengokuba

saphakamisa nooWashington ababengamakhoboka baphela bengabaphathiswa beendawo

eziphezulu Ubhala wongeza nolu luvo lwenkolo yakhe ethi imfundo yenze umntu aqhakaze

aphumelele ebomini ingakumbi xa umfundi ezimanye nenkolo yobuKristu eyakha isimo somntu

abe neziqhamo zihle Oku thethwa nguJolobe kusenokuthetha ukuba umntu angaba ngumntu

ofundileyo kodwa enze imisebenzi engenabuntu nengabanga ihlazo kuba ngenxa yokucinezelwa

kwesazela esimnxulamanisa noMdali nokwenza ubulungisa ekuhlaleni

Ngokweengcinga zalo mbhali uyibone imfundo iyenye yeendlela eziluncedo zokulwa

ingcinezelo Ukholelwa ukuba ukuze isizwe sibheke empumelelweni kufuneka sibe sesifundileyo

ukuze sibe kumgangatho wamanye amazwe aqhubela phambili ude athi akuncedi nto ukuba

iinkokheli ibe yefundileyo kanti abantu abafundanga Kufuneke ikhuthaze abantu besizwe

ibathundeze bafunde bade bancediswe babe ngabafundileyo (Jolobe 194056) Lo mbono

kaJolobe wathi waphakanyiswa nazezinye iinkcubabuchopho zama-Afrika anjengooThema

Selepe Msimang HIE Dhlomo nooJabavu nooVilakazi nooRubusana abathi bazama ukuseka

iqumrhu lokudala impucuko kwanenkqubelaphambili yabantu abaNtsundu (Masilela ku-Attridge

noAttwell 2012328)

UJolobe ube eyiphila into ayithethayo Ngeli xesha ebenguMlungiseleli notishala eBhayi

waphakamisa izinga lobomi babantu ababencedisa ekusebenzeni emzini wakhe Wabakhuthaza

320

ebexhasa ukuba benze izifundo zangasese Omnye wabo waphela ehambela phambili

wangumfundisi-ntsapho nenqununu yesikolo esithile (Vuyorsquos Journal 2013)

Nakule drama yakhe uJolobe nanjengokuba engumlinganiswa ongutitshala wesikolo

sikarhulumente kwanetitshala yesikolo secawa wayincoma ngamandla into yokuphumelela

emagqabini komlinganiswa wakhe uThemba nongunyana omncinci kaMaDlomo nongumninawa

kaNgxaki Wayefanele ukuphumelela ezinkwenwezini kuba wayeyinyamekele imfundo

esithanda isikolo Le mpumelelo icaciswa nguJolobe (195752-53) olu hlobo

Utitshala Akapasanga nje kuphela Uphume emagqabini kangangokuba ufumene

nebhaso likaRhulumente weMfundo lamashumi amane eeranti ngonyaka iminyaka

emithathu ukuncedisa ukuba afunde

UMaDlomo Makabongwe uMdali onguyise weenkedama indoda yabahlolokazi Sibulela

nawe titshala ngokumthundeza kwakho kwisikolo semini neseCawa

Utitshala Kodwa ke nangaphezu kwento yonke isiseko sikwaNguye kuba bezingenziwa

zonke ezi zinto angasabeli Yena uthe zikho nje iimeko ebezinokumthimba emfundweni

naseCaweni wasuka akathimbeka wasoloko egcine injongo entle yokuba abe lulutho

Kulapho ke sibona khona amandla oMdali nozuko lomntu kuba unikwe amandla

okuzikhethela Waye akukhetha okulungileyo uThixo usoloko ezama okulungileyo

ukumnceda ngezakhe iimpembelelo ukuba oyise kwelo dabi liphambi kwakhe

Lo msebenzi kaJolobe wedrama unganendawo yokugxekeka kuba omnye umntu ongayiboni

kakuhle inkolo yobuKristu wanamandla angamtyhola ngokuthi uphakamisa ehambisela phambili

inkolo yobuKristu ngokungathi ezinye iinkolo ezikhoyo nezixatyisiweyo ngabalandeli bazo

azibalulekanga kunale yakhe Kodwa nokuba kunjalo kuyazeka ukuba umbhali ngamnye

wahlukile kwabanye ababhali ngenkolo yakhe akhule nayo kwanamava akhe obomi ahlukile

kunawabanye

Ngoko ke uJolobe ubhala akwaziyo engqina akubonileyo kumsebenzele nakubone kusebenza

nakwabanye abantu athe wabazi ebomini bakhe Kanti nabo ooDenzin noLincoln (20088)

bayalungqina olu luvo kuba bathi imethodi yekhwalitheyithivi ihambisana nesithako sezembali

kwanobomi bombhali Sinceda ekuphandeni ubudlelwano phakathi kombhali noncwadi lwakhe

Siyithathele ingqalelo imbali yobomi bomntu uhlanga lwakhe isini sakhe izinga lomgangatho

umntu akulo inkcubeko umntu athe wazalelwa kuyo kwanogxekoncomo lwemisebenzi yakhe

520 Okubhaqekileyo kwidrama uJolobe ngumlinganiswa ongutitshala

Uluvo lukaRoberts olumalunga nombhali olukhankanywe entla apha luyangqineka kulo

msebenzi wedrama kaJolobe Umzekelo uJolobe nguye lo ubalisa eli bali Nguye nalo

mlinganiswa ungenagama UnguJolobe ngenkqu ngemikhwa nangeentetho nokubangumcebisi

omkhulu kwanetitshala engadinwayo kukufundisa ibonise uluntu izinto ezintle ezisa

321

empumelelweni ngexesha ebephila ngalo Nendlela aphile ngayo kubomi benyaniso uyizobile

kuncwadi lwakhe

Okwesibini ubengumhlali waseBhayi ehlala elokishini eyabelwe abantu abaMnyama Nebali

lakhe ledrama lenzeka kule lokishi eBhayi Okwesithathu ikwanguye le titshala ingenagama

ifundisa kwisikolo esinabantwana bakamama uMaDlomo uNgxaki noThemba Ikwanguye nale

titshala ifundisa kwisikolo secawa esikwafundisa abantwana balo mama okwangumKristu

njengotitshala lo Inyani idula apha UJolobe ufundele ubutitshala kwaye ukhe wafundisa eBhayi

phaya ePeterson High School Ukwafundele ubunyawontle Ikwanguye lo mfundisi weza

neenkonzo zokufundisa kwisikolo secawa kule ngingqi yale lokishi ahlala kuyo eBhayi Kwaye

ziqhutywa nguye Ikwanguye lo ukhuthaza abazali kule drama ukuba bangaphezi ukuqhubela

abantwana babo baye kwisikolo secawa Ikwanguye lo ukhuthaza nabazali njengokuba esenza

nakulo mhlolokazi uMaDlomo ukuze azuze amandla okuphila Ukhuthaza nolutsha lungayeki

ukuya esikolweni lufunde kwanabazali bangaphezu ukubasa abantwana babo ezikolweni

Lo ngumsebenzi kaJolobe wemihla ngemihla kuba ube eyithanda imfundo ngokungazenzisiyo

ethanda nokubona isizwe esiNtsundu siqhubela phambili nolutsha lwaso lufunde kanjalo

Ngaphezulu koko ubomi bukaJolobe ngexesha ebephila kulo bungqinwa ngokumangalisayo

ngokunxulumelelana kwabo nale ncwadi yakhe yedrama Umzekelo intombi kaJolobe enkulu

uVuyo ubalise ukuba uyise ongumbhali nobekwangutitshala kwanoMfundisi kwibandla

laseRhabe eBhayi eNew Brighton ebethi ngamaxesha athile aphume awushiye umzi oyimishini

apho ebehlala khona ayishiye imoto yakhe ahambe ngeenyawo zakhe angene elokishini

endwendwela abahlali axhinele kubo ayokubakhangele azi ngengxaki neenkathazo zabo acebise

anike ithemba nenkuthazo yenkqubelaphambili

Le ngxelo ngobomi bukaJolobe inika ubungqina obugcweleyo bokuba uJolobe ebeyazi imeko

nentlalo yabantu abhala ngabo kule ncwadi yakhe Kwakhona inkathalo kaJolobe ngokuthi ehle

aye kwindawo ezingacocekanga kakuhle akhathalele nabahlolokazi ibonise isimo sakhe

ebesiphila empilweni yakhe yokuba ngumfundisi kwanomalusi wezimvu ezingabantu

UJolobe ubonise isimo sokuba ngumalusi wezimvu okhathalayo ngazo izimvu ingakumbi

ezisokolayo Olu luvo luphakanyisiwe nguJolobe ngokuthi abhale adulise iimeko zokuphatheka

kakubi kwabantu abaMnyama ezilokishini abacalucalulweyo Nentlupheko yabo ngokubanzi

uyibona iziziphumo zokucinezwelwa kwabo yimithetho yezezopolitiko yorhulumente

ophakamisa ucalucalulo lwabantu Esi sigoci sikaJolobe sokubhala siyaxhaswa nguPeter

Nazareth kuGugelberger (1985 Intshayelelo) okhuthaza ukuba ababhali bangachaseli

kwiintlupheko zasekuhlaleni zabantu ngoko ke bazidize Uluvo lwakhe ulubeke ngala mazwi

322

athi kubalulekile ukuba ababhali bazifake ezihlangwini zabantu abacinezelwayo babonise

uvelwano nabo kwintlugu abakuyo Bancedisane nabo ekuliweni izenzo zenkohlakalo

nangokuzidulisa

Eli khwelo alihlabayo lo mbhali ungentla apha libonisa ukuba ababhali banoxanduva lokuba

bazibhengeze izinto eziyinkohlakalo neziyibuyisela umva impumelelo yabantu babo kwanesizwe

ngokubanzi Uthetha kanye ngoxanduva uJolobe athe wazibona enalo lokuba ayidulise intlalo

yenkohlakalo yokucalucalulwa kwabantu abaNtsundu kwilizwe akuloYatsho yaziwa

nangabanye abantu jikelele

UBreytenbach (Quason noOlaniyan 2007166) wathetha ngesihloko esithi Uxanduva Lombhali

Naye ubonisa ukuzixhasa ezi zimvo zingentla kuba uthi umbhali unoxanduva lokuba

ayibhengeze iminqweno yabantu nezinto ezingabaphathi kakuhle Uchaza kwanokuba abantu

bathi bababone ababhali befana neminxeba yobomi kubo kuba bajonge kubabhali ukuba

bazipapashe iimeko zabo zokuhlutshekiswa zaziwe ngabanye abantu okanye izizwe kuba

benoluvo lokuba bangathi abanye abantu bakhathale babancede ukubalisweni ipheliswe

ingcinezelo yabo UJolobe wazeka mzekweni ebonisa ukuba ungumakhwekhwetha wombhali

ohamba noluvo lwabanye ababhali Waziveza ukuba ungumbhali okhaliphileyo nongakhathelela

kugxekwa ngokudiza umoya wenkohlakalo ongasokhiyo isizwe sixhamle impumelelo Ngoko ke

ubomi bukaJolobe nezimvo zakhe zibonakala ezibhalile kuncwadi lwakhe Oku kuvezwa

sisithako sezembalibom esibonisa unxulumano olukhoyo phakathi koncwadi lukaJolobe

nembhali kunye nobomi bakhe Ubunye boncwadi lukaJolobe kwanomsebenzi awufundeleyo

kwanokuxelenga kwakhe nendlela akhulu ngayo bubonakele gca kulo msebenzi wophando

Uvula lo mdlalo ngomthandazo wangokuhlwa nokufundwa kweBhayilhile iLizwi likaThixo

Aphinde akupasa uThemba athi mababulele bathandaze bafunde iBhayibhileldquoIkhubalo

lasekhayardquo Eli bali alibalisayo libonakala lilibali lakhe elingamava akhe nendlela akhule ngayo

ayixube nebali lentlupheko yokucalucalulwa kwabantu abaMnyama kwilokishi yaseBhayi

UJolobe ukhuthaza ukuba kwimizabalazo yabo abantu xa behlupheka befuna inkululeko

mabathembele nakuMdali akholelwa ukuba unamandla angaphezu kwawabo okubanceda

Kanti naxa uJolobe eyivala le ncwadi ekupheleni kwayo xa uMaDlomo sele ephumelele

engaphaya kwentlupheko noThemba unyana wakhe omncinci ephumelele esikolweni athi

uThemba makeze ldquonekhubalo lekhayardquo benze umthandazo wangokuhlwa babulele uMdali

ngeentsikelelo athe wabenzela zona Apha uJolobe uquka neenkumbulo zakhe esahlala noyise

nonina apho yayinto yesiko lakowabo ukuba umthandazo wangokuhlwa wenziwe kunikwe

umbulele kuMdali kwakhona abantwana bona baphinde benza umthandazo weNkosi Umbongo

323

Umthandazo Wangokuhlwa uziinkumbulo ngoyise wakhe owayesithi ngokuhlwa afunde

isiBhalo akhokele ahlabelele amaculo enkonzo lulandele usapho lwakhe nalo luvume ingoma

kunye naye (Jolobe 197455) Ngoko ke ubomi balo mbhali bukwayimveliso yoncwadi lwakhe

kuba lukwangamava akhe kwanendlela yengqeqesho yekhaya lakhe labazali abangamaKristu

UVuyo naye ubalise ukuba uyise wakhe uJolobe umbhali ngexesha esakhula ebeye afunde

kwikhubalo lakowabo phambi kokuba kuthandazwe lusapho lakowabo aze uyise aqhube

ldquoUmthandazo wangokuhlwardquo Ibilisiko lakowabo ukuba kwenziwe umthandazo kufundwe

neliZwi leNkosi phambi kokuba kulalwe Ngoko ke ikhubalo luphawu olubonisa ubukho

bukaThixo kwikhaya lakhe kwakuthembelwa kuYe Nayo ke le ncwadi yedrama ibonisa ukuba

ingumsebenzi omnye kunye nobomi isimo sakhe kwaneengcinga zakhe neziquka imibono

iminqweno yakhe ayibone imhle iyinkuthazo waza wayibeka nakuncwadi lwakhe

Indlela azibone ngayo izinto zikwaduliswe yindlela akhuliswe ngayo ebutsheni bakhe

kwanokuba iye yendela kuye wayibona imsebenzela akakwazi ukusuka kuyo asakuba mdala

Wabona ukuba ithe yamnceda yena ngoko ke naye makayigqithise ayikhuthaze nakubafundi

bakhe okanye isizwe sakhe UKerr (201261)) wadulisa ukuba umzobi uFrancis Bacon

wakhankanya ukuba umzobi akabikude kwimisebenzi yakhe nakwindlela athe wakhula ngayo

ebutsheni bakhe Akuthethileyo kuyinyaniso kuba uJolobe indlela yoqambo lwakhe namazwi

akhe enkuthazo abonise inkolo yakhe yobuKristu nesimo sendlela akhule ngayo kwikhaya lakhe

nayifunde kubazali bakhe inxenye yayo

Abantu bangafuna ukuqonda ukuba kwakutheni uJolobe athi engunyawontle umfundisi

weliZwi aphinde kwayena abeliqabane elikwiingxoxo zomzabalazo wenkululeko yomntu

oNtsundu waseMzantsi Afrika kanti noncwadi lwakhe ludiza kwa esi simo Abanye abantu

baye bacinge oko kuba abefundisi kufuneka bangathathi macala emfazweni Kanti yena uJolobe

uyakuchasa oko kuba yena umi kwicala labacinezelwayo kuba naye uyacinezelwa Abantu

abacinezelwayo baligazi lakhe kwaye uzibone engenako ukuthula Uzibone kufuneka eme

enyanisweni angacengi kuthandwa alathe iindlela abantu abaMnyama abangcikivwa ngazo

kweli bali lakhe kwanasekuhlaleni kwenene

UJolobe wathetha wathi ukuba abantu abaNtsundu ababhali ngubani oza kusuka kwelinye ilizwe

aze kubhalela isizwe sabo (Jolobe 1958171) Ngale ndlela uJolobe isimo sakhe sithe sabonisa

ubunkcubabuchopho bakhe kuba uthe wabona ithuba lithe thu phambi kwakhe akaphozisa

amaseko wabumba umdlalo wakhe wedrama nabalinganiswa abathe badulisa intlungu ayiva

ngaphakathi yokucinezelwa komntu oNtsundu

324

Ngoko ke umntu osuka kwelinye ilizwe angawabhala njani amabali angeemvakalelo iintlungu

zikaJolobe ezinzulu athe waziva yena engazi esuka kwelinye ilizwe Kungoko athe ngesipho

sakhe sokubhala walusebenzisa uncwadi lwakhe njengombhobho wokumchasa kwanokumgxeka

urhulumente ngeenkqubo zakhe athe waziqulunqa ukuhlazisa nokuhluphekisa umzi kaNtu

Kwakhona olu luvo lugqina amazwi kaJolobe athe wafundisa abantu ngawo ngokubaluleka

koncwadi Uthe ngoncwadi sithi sikwazi ukudandalazisa izinto ezisicaphukisayo nemisindo

yethu kwanovuyo lwethu apho ke sitsho sihleke Kanti kwanodano nosizi lwethu sithi siluzobe

kuncwadi lwethu (Jolobe 1958172 Schueb 196763)

UJolobe ngumfundisi weLizwi obizo lwakhe lelokukhokela abantu ngokubasondeza kuThixo Lo

mba siwubonisile kule ncwadi ethe yadiza iziphiwo zakhe zokuba ngutitshala othanda

ukufundisa kwanokuba yinkokheli enovelwano ngabantu abacinezelekileyo Umzekelo wenze

kanye njengoMosisi okwibali eliseZibhalweni owathi wazalwa eyinkokheli yokulwa

ingcinezelo yabantu bakowayo nowathi wangumthetheli wabo kwingcinezelo kaFaro

Kwakhona uye wangummeli wabantu kubalawuli babacinezeli babo eYiputa Waphinda

wangummeli othundeze ukholo lwabo kwanomntu othe wayinxenye yemizabalazo yabo

yenkululeko bada ekugqibeleni bayifumena inkululeko

Kwangokunjalo noJolobe kuyabonakala wathi wafumana amandla kwimizekelo yamaqhawe

akumabali eZibhalo nakumagorha enkululeko yabantu abaNtsundu baseMelika anje ngooBooker

TWashington (1901) Yiloo nto athi uJolobe inkolo yobuKristu ehamba nokukholelwa kuThixo

kwanemithandazo ayikhabani nokulungiswa kweemeko zezopolitiko zokulwa impathombi

yabantu Kuba kwimithandazo kuthandazelwa ukoyiswa kwamandla obumnyama kodwa

kungayekwanga ukuba kuliwe unobangela wongcungcuthekiso nokucinezelwa kwabantu

ekuhlaleni utshilo uJolobe kuMavo (1940)

UJolobe uthi uThixo usinike imiyalelo yokuba simthande Wasipha nokuba siyisebenzise

ingqondo yokuba sizikhusele sibulwe nobundlobongela obenziwa ebantwini Kwakhona

uyithethelele wayixhasa into yokuba kubefundisi akasiboni isizathu sokuba bazichaselise kude

lee nemeko zezopolitiko ngokumalunga nokucinezelwa kwabantu abaNtsundu Uthi kwincwadi

kuAmavo (194052-530 iLizwi kwisiBhalo lithi thanda iNkosi uphinde uthande nomelwano

wakho njengoko uzithanda ngako Ngoko ke abuye uJolobe athi uThixo uthe wamnika umntu

ingqiqo yokuba ayisebenzise ingqondo yakhe amkhonze nangokuzilwa iimeko zokucinezelwa

kwabantu Uluvo lwakhe luyavakala kakhulu Lubonisa ubulumko bakhe bokuyisebenzisa

ingqondo kwanokucinga nzulu nangokubanzi angaphili impilo emxinwa yokuba ngucalanye

325

kuba kuJolobe iimeko zezopolitiko zinako ukusetyenziswa njengenxenye yeendlela zokunqula

iNkosi

Njengenkokheli ekuhlaleni kwilokishi yaseBhayi ibe luxanduva lwakhe ukuba abe namaxesha

awacwangcisileyo angowomnye umsebenzi wakhe wokuvelela amakhaya endidi zabantu

ukuquka nabahlolokazi ngokuthi athabathe intonga yakhe angene apha elokishini ahambe

etyelela izimvu azalusayo njengomalusi (Vuyorsquos Journal 2013) Oku kubonisa umntu othe

walidini lenkokheli yenene ephumeleleyo nebonisa uvelwano Inkokheli engathethi ngamazwi

odwa Ube eyinkokheli eyenza izenzo ezibonisa ukuzinikezela kwenkokheli ekukhonzeni isizwe

sayo ingakumbi ekuphakamiseni abantu bayo

Kwakhona sikwabona nengcingane yentsebenziswano yetekisi nenye itekisi kaMary Orr

(200335) Yingcingane esebenzela ukubonisa ubudlelwane betekisi kunye nenye itekisi

kuncwadi olubhaliweyo Le ngcingane isebenza kakhulu kwimisebenzi kaJolobe ebonisa

ukuthungelana koncwadi lwakhe kunye nolunye uncwadi lwakhe Umzekelo kumbongo wakhe

ldquoUmthandazo wangokuhlwardquo ku -Umyezo (193635) uyise uqhuba umthandazo wangokuhlwa

Siphinda nalapha kweli bali lomdlalo wakhe sibone elo siko lakowabo emzini wenkosikazi

engumKristu enguMaDlomo Kanti nakowakhe umzi uJolobe ebelinyusa ngokwakhe idini

lombulelo kuThixo phambi kokuba kutyiwe isidlo sangokuhlwa engekaphazanyiswa ziindaba

zelizwe awayeye aqinisekise ukuzimamela emva komthandazo emva koko usapho lungasuka

luye kulala (Vuyorsquos Journal 2013)

Elokuphetha singalibethelela olukuba le ncwadi izoba inxenye yobomi athe wabuphila uJolobe

emhlabeni ngexesha localucalulo Kwaye olu phando lungogxekoncomo lwemisebenzi kaJolobe

lusebenzisa imethodi yekhwalitheyithivi ezibonakalise iluncedo olukhulu ekuboniseni ukubakho

komnxeba ophilayo phakathi kobomi obuphilwe ngumbhali uJolobe kwanoncwadi lwakhe

alubhalileyo Ude wabonakalisa ukungqinelana nenkolo kaElliot (1981338) othi ukucinezelwa

komdilili wabantu abahluphekiyo nababonwa bekumgangatho ongezantsi kunabanye kudala

intlupheko enkulu kwaye kuthoba isidima sabo kwaye kubanga nendelelo enkulu yabo esizweni

Akuthethayo uElliot koku kubhengezwa nguJolobe esazisa abahlali abaMnyama ukuba bazi

ngeemeko zabo ukuze bakhanyiselwe yinyaniso bangavumeli ukuba bahlale benyathelelwa

phantsi Uzame ngandlela zonke ebakhuthaza ukuba bahlale benethemba lokuba izinto ziya

kutshintsha kwaye ukhuthaze ukuba ulutsha luzimisele esikolweni luhlale lufundile

Nangona amacebo kaJolobe abonakala emahle kodwa abengazisi luncedo ngokupheleleyo kuba

ithi enye inkwenkwe eNtsundu ifundile kuneyeBala isuke le yeBala yona ifumane umsebenzi

ongcono nemali ebhetele ingafundanga kuyaphi Kwakhona amakhwenkwe kwiingxoxo zawo

326

abonise ukuba zininzi iititishala eziNtsundu ezingxungxayo zakugqiba ukuba nemfundo ethe

Mvetshe kunazo kodwa ziswele imisebenzi ngoko liphi ixabiso lemfundo kwakuba nje

Le ntsokolo yabantu abafundileyo abaNtsundu ibangwe sisindululo somthetho ka-1953 ukuba

abantu abaNtsundu banikwe imisebenzi ephantsi ukuze bahlale bezizicaka zabantu abaMhlophe

kweli lizwe Noko kunjalo uJolobe waziwe njengomntu neliso lokhozi kwisimo sakhe

Ebeyilungiselela into ngexesha (Vuyorsquos Journal 2013) Ngokukhuthaza ulutsha lufunde nokuba

lufunde ngaphezu kolutsha lweBala umbhali ubone kungcono ulutsha oluMnyama olu ukuba

lube nemfundo esemgangathweni nethe vetshe kunokuba nemfundo encinane Kwaye ebesazi

ukuba izinto zizakutshintsha kuba inkululeko yona iyakuza Ngekwefilosofi yakhe ulibone

ixesha lokufika kwayo liyakufuna abantu abafundileyo

UJolobe ube eyindoda enemibono nokholo Usebenzele ukuphakanyiswa kwesizwe esiNtsundu

ukuba sibe kumgangatho wezizwe zehlabathi eziphumeleleyo Ufune ukuba abantu abaNtsundu

bazithelekise ngomlinganiselo wokuba bafikelele kwiindawo ezifikelele kuzo iinkokheli

zakumazwe aseMelika nezaseNgilane Oku ukuthethe kwilivo lakhe elithi ldquoUkuvuthwa

Kwegaqa Lepesikardquo (Jolobe 1940116)

UJolobe wazile ukuba nokuba abantu beBala nezinye iintlanga zifunyaniswa imivuzo engcono

kuneyebantu abaNtsundu imfundo ethe kratya nokukhanyiseleka kokona kungcono kunokuba

nemfundo encinane Naye ngokwakhe uthe ebenemfundo yobutitshala kuphela wasuka

wanxanelwa imfundo ephezulu wanesidanga Wabona kubalulekile ukuba umntu oyinkokheli

abenemfundo ethe xaxe nolwazi olongezelelekileyo ukuze abenako ukunceda abantu bakowabo

baphume emihadini nebangwa nakukungafundi bangakwazi ukuntingela phezulu enkululekweni

ethi ikhatshwe yimfundo amaxesha amaninzi

Olu luvo lwakhe luxhasekile kuba uJolobe ngexesha lokuphila kwakhe amava akhe emfundo

athe amvulela amasango amakhulu okunceda isizwe Umzekelo uye wanyulwa ngabantu

besizwe wabayinkokheli kumaqela ngamaqela amaziko emfundo nemizimveliso ephakamisa

inkqubelaphambili yesizwe kamva ebomini bakhe watsho wakwazi ukusiphakamisa isizwe

esiNtsundu nosapho lwakhe lwaphumelela Lwaza noncwadi lwakhe lwakwinqanaba eliphezulu

Waba nako nokuxwayisa abantu nangamava ngolwazi nobulumko nenkqubelaphambili

nakwangalo olu ncwadi lwakhe Iingxoxo zamakhwenkwe angabalinganiswa zityhilele isizwe

ngokucacileyo malunga neemeko eziyinyani ezilusizi zentlalo ngexesha lolawulo lombuso

wocalucalulo

327

UJolobe isizathu sokuba agxigxinise ekubalulekeni kwemfundo kule drama yakhe ebekhuthaza

abantu babe nokuqonda ukuba nokuba batsala nzima kangakanani yaye kubalulekile ukufunda

Umntu ofundileyo uba kwizinga elingcono xa kunokuthi kuvele amathuba afuna abantu

abanemfundo kwaye ebebalungiselela ukuba isizwe esiNtsundu sibe sesifundileyo sibenako

ukulawula eli lizwe ngokusemgangathweni yakufika inkululeko Ebeqinisekile ukuba iyakufika

loo mini apho isininzi samanani abantu abaMnyama siyakongamela ngeevoti sizithathele kuzo

iintambo zolawulo lweli lizwe ezandleni zabaMhlophe abambalwa Awakuthethayo kwenzeka

Siphila kuloo maxesha wawabona yena ngeliso lomphefumlo

Le yintlungu ayibika kule ncwadi Ukucinezelwa kwabantu abaNtsundu kubonakela kumgqiba

ingqondo kumphethe kakubi emphefumlweni wakhe UJolobe ude wabhala wathi

Namhla kubuhlungu kuthi ukuba sibe asinalizwi kwimicimbi yelizwe lakowethu kodwa

kungathi kum akunakuhlala kunjalo lonke ixeshahellipNgamanani ayekusikhululeka

(194034)

Enye into ebe imkhathaza kukuba abantu abaMnyama bangabi nalungelo lokuvota elizweni labo

lemvelo babonwe bangenalungelo elizweni labo benziwe abahambi kusuke kunkqenkqeze

phambili evotini abantu abafikayo nabalithabathele kubo ilizwe labo

Ngoko ke umbona obe uphambili kaJolobe ibikukuba umntu oMnyama makazimisele afunde

aqinise kuba ebona ukuba imfundo iyakuthi imvulele amathuba angcono kamva Kuyabonakala

ukuba uNelson Mandela wakhuthazeka wafunda lukhulu kwimisebenzi ebhalwe nguJolobe

enjengale ncwadi yakhe yedrama Simva emva kokuphuma kwakhe entolongweni ngenxa

yesigwebo sokulwela inkululeko namalungelo afanayo obuntu kubantu abaMnyama ememeza

egxininisa ukuba abantu abaMnyama mababuyele esikolweni ingakumbi ulutsha ukuze lubenako

ukuthabatha izikhundla kulawulo lweli lizwe kuba ilizwe eliphucukileyo kula maxesha lifuna

abantu abazimeseleyo emfundweni kwaye lifuna iinkokheli ezifundileyo nezikhanyiselweyo

ukuze sibe sisizwe esiphumelelayo kunye nabantu baso kungoko ekhwaze amazwi athi imfundo

sisixhobo esinokudala iinguqu kubomi bomntu nakwilizwe ngokunjalo

Imibono kaMandela ibe yimibono eyabonwa nguJolobe owathi ngesiphiwo sakhe sokubona

izinto ezizayo (Vuyorsquos Journal 2013) wayibona inkululeko yomntu oMnyama isiza waziva

izingqi zokufika kwenkululeko zigalelekile esekhulukweni lokufa ngo1976 Kanti wayibona

ingekudanga nango-1951 kwimibongo yakhe awathi wayipapasha ikhwaza inkululeko (Opland

noMtuze 1994116) Uye walungqina olo luvo lwakhe lokuba kufutshane kwenkuluko

328

wakhuthaza abantu bangatyhafi kwaye babe nokholo lokuba baza kukhululwa kamsinya Oku

kudizwe kumbongo wakhe othi lsquoOsemboniselwenirsquo xa esithi

Kuxa liphi

Isifingo sidlule ngumsobomvu (Opland noMtuze ibid)

UJolobe ebe eyimele into ayithethayo ayenze Nalapha kule ncwadi ubonakalisa ukuyimela

inkolo yakhe yobufundisi Umzekelo apha ngentla uthethe ngenkululeko akholelwe kuyo ukuba

izakwenzeka Oku kubonakalisa ukuba ube eyindoda elikholwa nenokholo olungagungqiyo

Kubonakela ukuba nanjengomfundisi weLizwi ulikholelwe ilizwi eliphaya kwiZibhalo elithi

ldquoUkholo kukholwa kwizinto ezingabonwayo nokweyiseka bubukho bezinto ezingabonwayordquo

ukuba ziya kwenzeka xa umntu ekholelwa kumandla kaSomandla angaphezulu kunaye nathi

ancedisa ingqiqo yakhe (AmaHebhere 111) Okuvuyisayo kukuba inkululeko yathi yafika

lavakala ilizwi likaJolobe nakumazwe aseNtshona naphiphiphi Baza bathi abantu bamazwe

anovelwano beva ngengcinezelo yabantu abaMnyama ebikwe nguJolobe kule ncwadi yedrama

adala kuyo ukufezwa kwamaphupha akhe nangona yena wayesele eyihlakulele inkululeko yama-

Afrika akowabo ngeendlela ezikhankanywe apha ngentla zokubasindisa nasekufeni abanye

babo

Kwakhona kuyinto elungileyo ukuvakalisa ukuba igalelo likaJolobe libe lelikhulu kwimpucuko

yesizwe esiNtsundu sakowabo Umzekelo ngenxa yokuba ube eyinkokheli efundileyo naye ibe

ngumbono wakhe ophezulu ukuba isizwe sakhe nabantu bakowabo nabo babengabafundileyo

bangashiyekeli emva Kumavo akhe uthi inkokheli ekhathalayo ngabantu nesizwe sayo izama

ngazo zonke iindlela ukuba ibaphakamise (Jolobe 1940) Ngoku le ncwadi yakhe yedrama

iligalelo lakhe apho athe wakhuthaza abantu abaninzi bakowabo abahluphekayo ukuba bafunde

kanye njengokwenziwa ngooWashington (1901) ababezinkokheli eziMnyama eMelika Bathe

bakukhululwa ebukhobokeni basebenza ngamandla ukukhuthaza abanye abantu abaMnyama

ababevinjwe ithuba lokuba bafunde kuba kujongwe ukuba bahlale bezizicaka zabantu

abaMhlophe unaphakade Kodwa zathi zatshintsha izinto ngokuhamba kwamaxesha ngenxa

yabantu abanenceba abathi balwela inkululeko yabantu abaMnyama eMelika (Jolobe 1940)

UWashington ngenkqu wabhala ngemeko yempatho yamakhoboka aMnyama kwanokutshintsha

kokuphuculwa kobomi bawo Le yincwadi uJolobe awayifunda waza wayiguqulela esiXhoseni

kuba yathi yaba yinkuthazo kuye Wathi wayibona iyinkuthazo nakubantu bakowabo

abaMnyama abacinezelweyo eMzantsi Afrika ngexesha abe ephila kulo

UFanon naye uthe wayithiya impathombi ayeyisenziwa kubantu abaMnyama elizweni lakhe

ngexesha lakhe waza wabhala ukulwa ingcinezelo yabo Wathi wayilwa ingcinezelo yabantu

329

abaMnyama elizweni awayehlala kulo e-Algeria Waluchasa ucalucalulo lwabo kwanezenzo

zobundlobongela ezidala kwanophazamiseko lwengqondo ebantwini ngenxa yentshutshiso yabo

ngamanye amaxesha Wabhala incwadi awathi wayipapasha wabika impatho-mbi yabo

ngesihloko sithi Black Skin White Mask apho wabhengeza wathi

A man is Yes to life Yes to love Yes to generosity But a man is also a No No to scorn of

man no to degredation of man No to exploitation of man No to butchery of what is most

human in man freedom (Fanon 1986222)

Ezi mbono zingentla ziphakanyiswe nguFanon zibe ziimbono zombhali uJolobe zokuyithiya

impathombi nentlonti yokuphathwa kwabantu abalibala lakhe ngabom ngabasemagunyeni

Kwakhona naye uElliot (1981338- 339) uvakalise into yokuba abantu abakumgangatho

osezantsi nabahlwempuzekileyo nabacinezelekileyo kubalulekile ukuba bafunde ukuzilwela

bazikhulule kwiimeko zobugxwayiba babo babe nemibono ephucukileyo ngobomi babo

UJolobe naye njengekroti ubonakalise ukungawuchasi umbono ovezwa nguElliot Umzekelo

ngokubhala le ncwadi yedrama yakhe uthe wayenza yangumbhobho osetyenziselwa ekuvuleni

abantu indlebe beve kwanamehlo abone izinto ebebengazi boni bayilwe ingcinezelo yabo

UJolobe uchazwe nguKwetana (200039) njengomzabalazi omkhulu noxa ebenguMfundisi

weliZwi nje Kanti naye uJolobe uthe waluxhasa uluvo lukaElliot kwinoveli yakhe u-Elundini

LoThukela xa amaHlubi ayethwe gqolo kukudelwa ngamaNgwane Ubhale wathi

Uxolo luthi ukuze lube nokulondolozwa ngamanye amaxesha kuye kufuneka ukuba zikhe

zinqoze iintonga ukuphuthuma uxolo ukuze kuzuzwe intlonelwano yezizwe (Jolobe

197685)

521 Ukuqukumbela

Le ncwadi yedrama kaJolobe sisiphumo sokuchukumiseka kweengcinga zakhe ezinzulu ngenxa

yeemeko zendawo ebe ehlala kuyo nezathi zayithwaxa kanobom Iimeko zezopolitiko

zokucalucalulwa kwabantu abaMnyama zadala intlupheko eyababeka kweyona ndawo isezantsi

kunezinye iintlanga

Ezi zenzo zathi zamcaphukisa uJolobe Zachaphazela kabuhlungu imiba emininzi ebomini bakhe

nakubomi besininzi sabantu abaMnyama hayi nje kuphela eBhayi nakuzo zonke iindawo

ezihlala ebantu abamnyama Ingakumbi abo bathe badudulelwa ezilokishini ezikude lee

kuneedolophu Basiwa ezinkqantosini apho kungekho mathuba emisebenzi nakuxabiseka

330

kwemfundo yabo Kwakusenzelwa ukuba bahlupheke ngamabom Bangafumani nemisebezi sele

bezamile kwanokuzuza kwaloo mfundo

Ezi meko zathi zazala intlupheko enkulu nethe yabonakala kwintlalo yabantu abaMnyama

kwiimeko zentlalo abathe bahlala ngayo Umzekelo uJolobe uchaze ukuba amagumbi

ayemancinci exinene Abantwana kude kufuneke bayokuhlala esitalatweni kuba kungekho

ndawo yabo yokonwaba emakhaya Onke amagumbi egcwele ngabantu abadala Oku kudale

ukutshomana kwabo neendlobongela ezingabanye abantwana

Ukuphuphuma kwentlupheko nako kudale ukuba nabo abafazi balingeke bade benze amacebo

okuphila banze izidudu zotywala imiqombothi bathengise bezama amacebo okuphila

Kwakhona abantu abaMnyana bebesoloko bezingelwa ziiveni zamapolisa ekuthiwa ngoo ldquopick

uprdquo zingabonwabisanga zizingelana nabo zifuna namapasi kwanezaphulimthetho Kubalulekile

ukwazisa ukuba kwimethodi yekhwalithethivi iimbali zabantu zamkelekile kuba zinceda

ekuqondweni nasekufunyanweni kolwazi oluthi luphakamise lucacise olu phononongo Batshilo

ababhali ooDenzin noLincoln (2008) apha ngentla Itsho nentsingiselo yomyalezo okuncwadi

lombhali ube nokuqondeka kwaneenjongo zokubhala kwakhe zicace elubala

Ngoko ke le meko ibaliswa ngabantu baseBhayi ngoJolobe iyinyaniso Ityhila omnye umba

weendlela zokuziphilisa kwabantu abaNtsundu ezilokishini eziye zalatha imeko ababephila

phantsi kwazo ezibufana nezo bezisenzeka eMonti zikwabaliswa nguJolobe Konke oku

kubonisa ukucinezelwa komntu oMnyama kulo lonke eli loMzantsi AfrikaWayehlaziswa

ecinezelwa kuzo zonke iindawo ejeziswa ngenxa yebala lakhe

Kuyabonakala ukuba uJolobe wayibona ngamehlo akhe le imeko Wazimisela ukuyibalisa kweli

bali lakhe ledrama ukuze le mbali ibe nokugcinakala zize izizukulwana ezifana nathi zazi

ngokwakusenzeka ngexesha ababephila kulo ooJolobe kwanentlalo ababeyinyamezele mihla le

phantsi korhulumente ocalula abantu abaMnyama Wawubona nonobangela wentlupheko

owawuyimithetho yombuso wocalucalulo eyazala iindidi ngeendidi zolwaphulomthetho

Imizekelo yoku luthengiso lotywala ngendlela ezimnyama ukukhuthuzwa kwabantu kufunwa

imali nokuqhekezwa kwemizimveliso Lonke olu lwaphulomthetho lwakhokelela ekuzaleni

kweentolongo Mihla le abantu abaMnyama babewophula umthetho beqhutywa ziimeko

zokuhlwentshuziswa kwabo

Ngoko ke le ncwadi yedrama kaJolobe iyahambisana nophando olubonisa ubukho

bonxulumelelwano phakathi koncwadi kunye nobomi bombhali Oku kufana kanye

njengokwabhaqwa nguRoberts (200268-69) owaphonononga incwadi kaDickens esihloko sithi

331

David Copperfield Wafumana izinto ezimalunga nobomi bombhali Le ndlela yophando yazise

ngokubanzi ngobomi bukaJolobe kuba le ncwadi yedrama iphumelele ukuba sisipili seemeko

ezinobunyani ezithe zadandalaziswa nguJolobe othe wahlaba ikhwelo wabikela izizwe ukuba

zazi ngemeko yempathombi eyehlela abantu bakowabo ama-Afrika Wabhenca

kwanokuhlaziswa nokujongelwa phantsi kwawo kwilizwe lawo lemvelo uMzantsi Afrika Zatsho

izizwe zazi neemeko zentlalo awayephila phantsi kwazo ukuze nje zize noncedo zawahlangule

Ubuthandazwe kwanobukroti bukaJolobe bucace gca Bushiya amehlo Ufana nomntu ongathi

uthi

Iinyaniso makhe ziphume ezityesini zihlale ezitafileni ukuze zaziwe ngumntu wonke

zingabi nakufihlakalardquo Oku kungqinwa sisaziso sakhe esiqule inyaniso Ekuqaleni kwale

drama uthi ldquoNgexesha esikulordquo ixesha abe ephila ngalo [ugxigxiniso lwam]

Wazibhala ezi nyaniso wabhalela nezizukulwana ezisithi ukuba singaze silibale apho isizwe

esiNtsundu sisuka khona sakufika kwiParadesi yemihla yenkululeko nawathi wayibona isiza

wade wayikhwaza amaxesha amaninzi ukuba ifike (Opland noMtuze 199416-17) nakumavo

akhe apho ade athi akuyikusoloko kunje ndash inyaniso iyakusikhulula amanani ethu

ayakusikhulula uthuthuzele isizwe watsho nakwilivo lakhe elithi ldquoUbukhobokardquo nelithi

ldquoAmananirdquo (1940 52 30)

Ezi zimvo zikaJolobe zikhankanywe apha ngentla zokuxhatshazwa kwamandla abantu

abaMnyama ngokunikwa imivuzo emincinane besenza imisebenzi enzima zihambisane nenkolo

kaKarl Marx apho athi kukho amazwe apho abaphathi belizwe nabaphathi bamashishini

bacinezele bacalucalule abantu ngokwemigangatho yabo yezoqoqosho baze baphinde aba bantu

bahluphekileyo babacudise ngakumbi ngokuthi babamkelise imirholo ephantsi ngokulusizi babe

bona bebona abaqeshi babo bezuza ingeniso ephakamileyo

Ngenxa yezi zathu zingentla inkolo kaMarx ikhuthaza ukuba abantu abacinezelekileyo kufuneka

baphakame bayilwe ingcinezelo yabo bangayamkeli ukuze nabo baphumelele ebomini babo

(Elliot 1981339) UJolobe naye njengomntu oMnyama ophile intlalo yengcinezelo uyilwe

ngeembalo zakhe Zibe ligqudu nentshuntshe kwanomkhonto wakhe agwaza ngawo enga uthi

ldquo kufa yayordquo Ufunza edabini wangomnye wamajoni enkululeko

UKarl Marx kuElliot (198171) uqhuba acebise abantu abasekucinezelekeni ukuba ugwayimbo

nemikhwazo yokuqhankqalazela impathombi kwingcinezelo eviwa ngabantu ayanelanga

Ucebisa kwanokuba imigudu yemizamo yezigalo nayo kufuneka iqwalaselwe ukuze abantu

bakhululeke Olu luvo lwakhe lubekeke kakuhle ngala mazwi akhe athi

Revolutionary energy and intellectual self- confidence alone are not enough to gain this

position of emancipator

332

Ngokokwesi sicatshulwa uKarl Marx ubona ukuba abantu abacinezelekileyo kufanele ukuba

baphakame bayilwe ingcinezelo yabo ngandlela zonke Ngokubhala le ncwadi yenye yeendlela

kwanegalelo likaJolobe athe walenza ekulweni ingcinezelo yomntu oMnyama kwilizwe lakhe

333

ISAHLUKO 6

UKUQUKUMBELO NGOKUBANZI

61 Intshayelelo

Kwesi sahluko kuza kuthi kujongwe ukuba ngenene ngenene bebukho na ubudlelwane

bemveliso yoncwadi lukaJolobe kunye nobomi bakhe

62 Okubhaqekileyo kubhalo lwenoveli Elundini LoThukela kaJolobe

Ezi ngongoma zikhankanywe ngezantsi apha zidulisa ngamandla ukuba uJolobe ubomi bakhe

ubuzobile kuncwadi lwakhe Oku kubonakalisa ukuba isithako sembalibomi esikwithiyori

yezoncwadi sibe luncedo ekudandalaziseni amandla aso okudiza iinyaniso ezifihlakeleyo

ezingombhali nabalinganiswa abakwiiteksi zezoncwadi zikaJolobe Le mizekelo ingezantsi idiza

oko

621 UJolobe nguNtsele

UJolobe umbhali uzobe umlinganiswa uNtsele wanesimo esifana nqwa nesakhe ngenkqu kuba

uNtsele ngumntu okhutheleyo ohambisanayo nembeko nentlonelo Ukwangumntu okhuthaza

ubumbano lwabantu Ekwangumntu obakhathaleleyo abanye abantu nesidima sabo Loo nto

uyibonakalisa ngokuba novelwano nangabacinezelwayo nababuthathaka abancinci nabadala

Ude wabalwela abaseTyhini namantombazanana athi ngamanye amaxesha afumane impathombi

nogonyamelo ngamanye amadoda Umzekelo kuElundini loThukela nanku esilwela

ukuxhatshazwa kukaNobusi nguNgwekazi (oku kukhankanywe ngentla kwakolu phando

kwisahluko sesithathu) kanti noJolobe nakwisahluko sesibini ubalwele nabaseTyhini

abazizilwane zakhe ukuba bangaphathwa kakubi baxhatshazwe ephila UNtsele uzotywe

wayindoda elikhalipha nekroti Akazibandezi ekulweni ukuba kudaleke uxolo xa lulambatha

noJolobe ube ngumlomo wabantu abaMnyama wabacinezelwayo akakhetha kuthandwa UJolobe

ebengumntu onazo zonke ezi mpawu zobuntu athe njengombhali wazambathisa uNtsele

Kwakhona uJolobe waqeqeshwa ngunina ukuba asebenze ngenkuthalo ekhayeni

angabinamsebenzi athi lo ngowamantombazana Le ngqeqesho eyazuzwa nguJolobe kunina

siphawula intsobi yayo kuNtsele oqeqeshwe ngunina Umzekelo uJolobe kwinoveli uElundini

loThukela ukuba uNtsele wakhuliswa ngumama wakhe owayengafekethisi nowayesithi

umntwana oyinkwenkwe okanye umfana makancedise nakwimisebenzi yekhaya angacalucaluli

imisebenzi athi le yeyamantombazana akanakuyenza Le ngqeqesho yamenza uNtsele

wangumzekelo othumekayo womntwana kulutsha waqhela ukuya kukha amanzi emlanjeni

akhelele umama wakhe ancedise nasekucoceni indlu UJolobe naye uyisebenzisile le ngqeqesho

334

kowakhe umzi Bonke abantwana bakhe ekhayeni labo bebesenza imisebenzi kungekho

ubekelwe abafana okanye amantombazana okanye abafazi (Vuyorsquos Journal 2013)

Kanti nakwincwadi Amavo uJolobe ukhankanya intsebenziswano Ude acele ootata okanye

abayeni bawancedise amakhosikazi awo bangawayekeli ngemisebenzi emininzi engapheliyo

emakhaya Ude wathi ukuphungulwa kwemisebenzi kubafazi kuya kuthi kubange intlalo

emnandi emakhaya Konke oku kuvokotheka kweengxoxo kuxhasa uluvo lokuba uJolobe

umambese uNtsele ngesimo sakhe kwanangemfano abakhuliswe ngayo ngoonina babo (uJolobe

noNtsele)

622 Ukwakhiwa kwabalinganiswa bakaJolobe novuselelo lweenkosi zamaHlubi

Ziliqela iindlela zobudlelwane ezifunyenwe lolu phando ziqhagamshelanisa uJolobe kunye

noluncwadi lwakhe Olu qhagamshelwano luhamba ekhondweni lweengcinga zomhlalutyi

uSainte-Beuve kuSwanepoel (19904) esimkhankanye ekuqaleni kolu phononongo esixelela

ukuba singenza njani na ukuphanda ngonxulumano olukhoyo phakathi kobomi bombhali

noncwadi lwakhe Usibonise ubudlelwane obuliqela obuthi budizeke malunga nombhali

noncwadi lwakhe Usibonise ezi ngongoma zilandelayo umbhali kunye nosapho lwakhe

uhlanga lwakhe iminyaka yakhe izinto ezithe zenzeka phambi kokuzalwa kwakhe kwanezinto

ezithe zenzeka emva kokuzalwa kwakhe

Kule noveli Elundini LoThukela sibhaqe okuliqela okuqhagamshelanisa umbhali uJolobe nale

ncwadi Singabalula oku kulandelayo imbali yookhokho bakaJolobe idiziwe amaqhawe

neenkosi zakowabo kubalisiwe ngazo iindawo amaHlubi ayehlala kuzo ngelixa lasendulo

zidakanciwe amasiko nezithethe zamaHlubi zicacisiwe zachazwa Ngaphezu koko

kukhankanywe iintaba imilambo emikhulu neziduko zamaHlubi Konke oku bububani

bukaJJR Jolobe

Umbhali uJolobe uvuselele ubuzwe bamaHlubi ngokuphinda azakhe okutsha iinkosi ezilibhongo

kumaHlubi akowabo ngolu hlobo

Inkosi uDlomo wendlu enkulu kumaHlubi umenze wangumlinganiswa oyintloko kweli bali

Umdale ngokwendlela aziwa ngayo kumnombo weenkosi kwimbali eyinyaniso yoqobo

yamaHlubi kuba nalapha kweli bali ukubuliswa nokukhahlelwa kwakhe nguDlanga iphakathi

elilikhankatha leenkosana ezingabazukulwana bakhe kuveza umnombo weenkosi azalwa zizo

ooNcobo ooMthimkhulu nooMalunga

UJolobe umenze uMahlaphahlapha wangumlinganiswa oyinkosi yendlu yasekunene Uqobo

lukaMahlaphahlapha ngokwembali yamaHlubi eyinene ube eyinkosi ekhaliphileyo esithandayo

335

isizwe sayo neyayizimisele ukusifela ukuze kusinde abantu bayo Mhla amaHlubi ahlaselwa

ngequbuliso yaqina yamelana nomkhosi omkhulu wamaNgwane Amabutho omkhosi wakhe

ayenganeno ngamanani kakhulu kunowamaNgwane kodwa wathimbisa ngobukhalipha bakhe

wachithwa owaNgwane Le ngxelo yona idizwe nguWilliam Gqoba kuBennie (1935103-107)

UJolobe umenze UNtsele ngenene wanguMzukulwana kankosi uDlomo ebalini Kanti

kwanasebunyanini bembali yeenkosi zamaHlubi kunjalo Kweli bali umenze uNtsele

wangumlinganiswa obalasele ngeempawu zobukhosi ezinjengobukroti ubukhalipha

kwanokuthobela imithetho ebekelwe iinkosana Ebeyenza ukubonisa imbeko kwinkosi endala

nenguBawomkhulu wakhe Noxa kunjalo ezinye iinkosana bezingayithobeli eminye imithetho

Umzekelo zatshikilela zasidela isicelo senkosi enkulu mhla yayicela amanzi phantsi kwesiwana

kodwa yena wasithobela isicelo Le ntobeko yamzela nodumo lokuwelwa ngumqa esandleni

waba yinkosi elawula emva koKumkani uDlomo zikho ebezinkulu kunaye ngamandla kwanesiko

lokuzalwa kuqala

UBhungane naye kwimbali yenyaniso ube eyinkosi enkulu ehlonelwayo zezinye izizwe Igama

lakhe lisisinqulo kwisizwe sakhe esingamaHlubi UJolobe umenze uBhungane ebalini lakhe

wangunyana othe wazalwa emva kokuba etshatile uNtsele Lakufika ixesha lakhe wabekwa

wayinkosi yamaHlubi emva kokuba unkosi uDlomo ethe wathatha umhlalaphantsi Kanti ke

ngokwebali lembali yeenkosi zamaHlubi uBhungane ngenene ngunyana kankosi uNtsele Unkosi

uNtsele yena uzalwa nguMashiyi unyana kaDlomo UMashiyi owathi wasweleka esemtsha

(Jolobe 2008174)

Oku kuvuselelwa kweenkosi zamaHlubi nembali yawo ngokuqinisekileyo kudale ihlombe

kuJolobe nakubantu bakowabo azalwa ngabo nakwisizwe sakowabo xa sisonke Eli hlombe

libangwa ngokuthi kwinzala yamaHlubi kubekho ihlumelo elithe lawakhumbula lawaphakamisa

lade labalisa nangobulumko beenkosi zamaHlubi kwanokuba zazingengomagwala zazisilwa

nemikhosi eyayimikhulu kuneyawo enjengeyamaNgwane Oku kuvuselela iinkumbulo zeenkosi

ezinkulu zakowabo ezisele zisemaNgcwabeni Oku kudala iinkumbulo zobuzwe kumaHlubi

Atsho azive ehloniphekile ethuthuzeleka emva kokuthotywa kwawo isidima sokwenziwa

iimbacu ezashiya amakhaya azo zingathandanga Phambi kwale ntlekele amaHlubi ayehlutha

engaceli nto mntwini Kodwa ngenxa yobumbacu azibona sele ekwilizwe lokuphambukela

engasenako ukubuyela umva ngenxa yeemfazwe

336

63 Ukugqwesa kwesimbo sengxoxo

Isimbo sengxoxo kule noveli sikumgangatho ophezulu UJolobe ufikelela kweli nqanaba

lokubhala ngokusebenzisa ulwimi olutyebe ngezafobe Lukwaqulathe isigama esifunyanwa

kwinkcubeko yamaHlubi Oku kuyitsho le noveli iwutsale kakhulu umdla womfundi

Esi sigama siphelekwa zizafobe sikwahamba nezifanekisozwi nezikhuzo Ezi zagwelo zokubhala

ziqaqambisa engqondweni yomfundi iziganeko ezithi zehle kule noveli ezifana nemilo

emikhulu amadoda ezingela inyamakazi azibhaqe sele eleqwa ngamarhamncwa Oku kuyenze le

noveli ifaneleke ukuba ingabizwa ngokuba iyincwadi enentshukumo ebanga izinto ezothusayo

Esi simbo sikaJolobe sokubhala sidala ulunqa kumfundi atsho azibhaqe sele enomdla onyuka

amadlu Sibonisa ukuphila kwengqondo kwanesakhono sokubhala sikaJolobe Sikwadiza ukuba

ube engumtu onolwazi malunga nemifanekiso-bhanyabhanya Kule ncwadi umgcina umfundi

wayo okunga ubukele umfanekiso-bhanyabhanya Oku kuyitsho le ncwadi iphumelele ekubeni

yinoveli eyenza imbaliso ngenkcubeko nangembali yamaHlubi eyinyaniso UJolobe ukwenza

oku ngendlela apha efundisayo eyonwabisayo neqiqisayo

Kule ncwadi simbona uJolobe eseluyolweni oluphezulu ekwangumbhalinoveli onesakhono

esiphezulu sokucazulula izixingaxi namahlandenyuka obomi Ngenxa yesi sakhono ibali lakhe

lishiya imifanekiso engasukiyo engqondweni yomfundi Ngoko ke singatsho sithi ngale ncwadi

ubethe wagqwesa ekubhaleni le noveli yesiXhosa kangangokuba ndinga ndimva endumzela

eyedwa esithi ldquoNantso ke mawethu nosala nisitya ndinibengele ndanojela mna ndiyagodukardquo

64 Iziphumo zophando

UJolobe kumbongo ldquoUmthandazo Wangokuhlwardquo okwincwadi Umyezo uphumelele ukubonisa

indlela owathi ngayo wakhuliswa ngabazali bakhe Ingqeqesho yabazali bakhe ibethelelekile

kuye la mathende alandelayo Umntwana umelwe ukubaxabisa nokubanika imbeko abazali

bakhe Ubunye nembumba yamanyama phakathi kwamalungu ekhaya ubonise bubaluleke

kakhulu Obu bunye nale mbumba yamanyama buyomelezeka ngokuthi kuthandazwe kunye

rhoqo ngokuhlwa phambi kokuba kulalwe

Ukuthandaza okwakusenziwa ekhayeni likaJolobe kwamfundisa ukwenza Umthandazo Wenkosi

eselula Isiqhamo soku kukuba axhamle kubudlelwane obuphakathi komntwana noMdali wakhe

esemncinane Wafundiswa ukuzithoba phakathi kwabanye abantwana Yamtsho lo nto wakhula

ekwazi ukusebenzisana nabanye abantu wangumfundisi ophumelelayo wenkonzweni

nakubutitshala Abazali bakhe yayingabantu abakhutheleyo baze bamosulela ngokuthanda

ukusebenza ngenkuthalo engumangaliso kuba wafundiswa ukubulela akwenzelwa into

337

ngabantu nanguMdali UVuyo Jolobe uyazingqina ezi ngongoma ngelithi konke uJolobe

owayekufundiswe ngabazali bakhe ubuye wakutyala kolwakhe usapho Kuncwadi lwakhe

uJolobe ziyavela ezi ngongoma ezayamanise nabalinganiswa ubomi bakha nabaliganiswa bakhe

umzekelo nakwidrama yakhe Amathunzi Obomi umlinganiswa oyintloko uMaDlomo

ukhuthaza abantwana bakhe ngokuziphatha kakuhle ekuhlaleni Umzekelo uNgxaki uyamqanda

ukuba angahambi esilwa nabantu ngenxa yokuba bemxwaxwa ngokuswela kwakhe Kwakule

ncwadi uMaDlomo ongumhlolokazi ukhuthaza ukuba usatshana lwakhe malubulele kumDali

walo phambi kokuba lutye naxa kuza kulalwa likhaya kutyhilwe kufundwe iziBhalo eziNgcwele

ukuze emva koko kuthandazwe aze uThixo aluphe amandla okuphila ngoloyiso ebomini Le

nkqubo uJolobe athe wayiqhuba emzini wakhe wakhuthaza kwanobunye ukuba kutyiwe kunye

isidlo

Abazali bakhe yayingabantu abakhutheleyo baze bamosulela ngokuthanda ukusebenza

ngenkuthalo engumangaliso

Kwakhona kwincwadi Amathunzi Obomi siyaqubisana nomxholo wentsebenziswano Sibona

uMaDlomo ecela unyana wakhe uNgxaki ukuba amgadele amapolisa xa esiza kuba ethengisa

utywala ngendlela engekho mthethweni Le ntsebenziswano iphakathi komntu nonyana

ikhuthaza ulondolozo lobutyebi bekhaya Oku kusebenzisana kosapho sikubona kubomi

bokwenyani bukaJolobe xa uVuyo abalise ukuba uyise uRhanisi Jolobe emzini wakhe

ubafundise intsebenziswano kwanokuba kungabiko msebenzi kuthiwa lo ngowabathile exhasa

olu luvo uVuyo ubalise ukuba bamncedisa uyise nabo nangeemali xa wayesakha umzi wakhe

wokuphumla eMthatha ngochulumanco

Nakwincwadi yakhe yedrama uJolobe ukhuthaza isimo esihle ukukhuthalela ukuya esikolweni

rhoqo nokuthanda ukuya kukhonza uThixo Le nto ayibhalileyo nafundisa ngayo kule ncwadi

yinkqubo awayifundiswa ngunina wakhe nathe wafundisa ngayo kowakhe umzi

Kwakhona uthando lobuthandazwe bukhuthaziwe ngabazali bakhe ababezizithandazwe

bebuxabisile ubuzwe bobuHlubi Siyayixhasa le mbono ngokubalula ukuba uninzi

loomolokozana bakayise uRhanisi bathathwe kwiintombi zamaHlubi Ziphuma kooDlomo

kwanooRhadebe Naye uJolobe uzeke intombi yamaHlubi uMaRhadebe Le ndlela

yokwendiselana akhuliswe kuyo uRhanisi nguyise ibonisa ukuxabisa ubuthandazwe

Obu buthandazwe bambethwe nguJolobe buyaqapheleka nakwinovela ayibhalileyo esihloko sithi

UZagula Kule ncwadi kukho umlinganiswa oyititshala obalasele ngokusoloko ecela indawo

yokuhlala kwimizi yabantu abaneziduko zamaHlubi Omnye umlinganiswa ongumfazi welali

338

uyasikhalazela esi simo sale titshala sokufuna rhoqo ukuhlala emizini yamaHlubi Lo mfazi

ubona lo mkhwa ulucalucalulo Inokuba le titshala yayingakholwa kukuhlala kwimizi

engawaziyo amasiko nezithethe zawo Mhlawumbi yayinoloyiko lokubhidana nabantu bale mizi

ngenxa yentswelolwazi ngenkcubeko ngembali nolwimi lwaba bantu Le meko

yayinokukhokelela kungquzulwano olunokubakho phakathi kotitshala naba bantu ngenxa

yokwenza izinto ngendlela ezahlukileyo ezilawulwa ziinkqubo zeenkcubeko ezingafaniyo

Imibongo ethe yashukuxwa kolu phononongo apha ithe yaphumelela ukubonisa ubudlelwane

phakathi kukaJolobe noncwadi lwakhe kwanesimo nempilo yakhe Kwaye izihlandlo ezininzi

kubonakala ukuba ubomi nembali engoJolobe inoqhagamshelwano noncwadi lwakhe

ngokunzulu ibubomi bakhe nengcinga zakhe ezingaphakathi Eli bango silidakanca

ngovokotheko kulo mhlathi ulandelayo

Kumbongo ldquoImfecanerdquo nakwinoveli Elundini LoThukela uJolobe usibalisela ngemimandla

apho ookhokho bookhokho bakhe babemise khona kwingingqi yomlambo iThukela kunye

nomlambo iMpofane Imihlambi yeenkomo zabo yayisela kule milambo Kwiintaba apho

amaHlubi ayemise khona imizi yawo kusekho amagquba azizikhumbuzo zokuma kwawo

UJolobe uwabona ngeliso lengqondo Awandwendwele ngeenyawo zentelekelelo Olu hambo

lumchukumise umxhelo wakhe Livuseleleka ngakumbi ivuso lobumbongi ngendlela abhale

ngayo umbongo ldquoImfecanerdquo kwanevuso lokubhala imbaliso eyinoveli Elundini LoThukela

eyimbali engamaHlubi Wabhala ezibona iintaba zesizwe samaHlubi angookhokho bakhe aye

emise khona imizi yawo iphantsi kweentaba ndashiVungatyeni neLenjana nalapho amasimi awo

ayethe tshitshilili khona

UMahlasela ubhalile wathi uJolobe wakuyibona ngeliso lenyama le mimandla yookhokho bakhe

wavuya umphefumlo wakhe kungoko sibonakala isizathu sokuyibhala inoveli yakhe uElundini

loThukela ngomdla omkhulu wasebenzisa isimbo sokubalisa nesokubhala esikumgangatho

ophezulu esinezagwelo ezichukumisa imizwa negqiqo yabafundi Ezi zagwelo zasenza isiXhosa

sale noveli sanambitheka

Inkcubeko yamaHlubi uyazisile uJolobe kule noveli uElundini LoThukela Ufumene ithuba

lokudiza neendlela zokuphila ngokwenkcubeko yamaHlubi ezinjengezi zilandelayo

ukuhlonelwa kwenkosi athe isisilo nengcambu yebuzwe bamaHlubi ukhankanya namasiko

awo kwanezithethe zawo ezibalulekileyo ukubonisa uthando lwenkcubeko yemvelo yabantu

azalwa ngabo Oku ukwenza ekwaquka inkcubeko yabantu abaNtsundu ngokubanzi kuba

uJolobe ube enenkolo yokuba izizwe eziNtsundu ziyazalana

339

Kubonakelele ukuzixabisa kukaJolobe iinkosi zabantu abaNtsundu kwaneenkosi zemvelaphi

yookhokho bakhe Kubonakala ukuba amabali oobawo bakhe wayewathanda ldquonamabali

asemkhaya omlomordquo angeenkosi zamaHlubi Ngokuqinisekileyo la mabali ooyise ayephakamisa

inkcubeko yabantu abaNtsundu ingakumbi eyamaHlubi neyendebe endala Yena uRhanisi le

mbali yazo uyayibalisa kodwa ayizise kwimihla aphile kuyo Esi senzo sivuselela isizwe sibe

nokuyazi imvelaphi yaso ebandakanya nomnombo nembali ezinjengezeenkosi ezinkulu

zamaHlubi ooSidwaba ooLufelelenja ooMthimkhulu ooNcobo ooDlomo ooMashiyi ooNtsele

nooBhungane bangaze babenokulityalwa UJolobe uchula ngosiba lwakhe kanye njengokuba

benzile ooSoga (1937 1932) nooRubusana (1906) abathe babhala ngembali yesizwe samaXhosa

kwaneenkosi zaso ezinkulu nezixabisekileyo kwanezithethe namasiko akwaXhosa

Ubutsha bakhe bubhaqekile kuncwadi lwakhe Ezinye iindlela ezisinika uvuyo nolonwabo

uzikhankanya kwimibongo yakhe Umzekelo kumbongo Umalusi uqala achaze ngokuphandle

ukuba wayekonwabela ukukhaphela imihlambi yeenkomo Wayefumana ithuba lokubukela

indalo Kwakumonwabisa oku kuba waye ekuthanda ukubukela ubuhle belizwe

lasemaphandleni xa bekhaphela iinkomo Yayiba luyolo kuye ukubona amadlelo amahle

aluhlaza aneentyatyambo kunye neentaba ezibukekayo mgama kwanemilambo emikhulu Oku

wayekuxhamla kakhulu ingakumbi ngexesha babesahlala eCala Ude uJolobe wachaza ukuba

wayebuthanda ubomi bokuba ngumalusi kuba endle wayethi afunde ngobomi bendalo

abuthandileyo obuquka ukwazi ngeentaka iindidi zezityalo izinambuzane izilo njalo njalo

Iihambo zakhe nezokuzingela ulwazi lwesiXhosa soqobo zidiziwe Kwakhona uncwadi lwakhe

luthe lwadiza neehambo zakhe engutitshala ezikolweni ezazikude kunekhaya lakhe Kwezinye

kwakunqabe kwanabantu abakhonzayo ngokobuKrestu Iindawo ezinjalo zazineenkolo

zobumnyama ezinobungozi Kanti neehambo zakhe zokufuna ukwazi ngokubanzi ngesiXhosa

esisiso esilucwambu zambeka eNyarha kwaNgqika Waqeshwa apha emva kokushiya iMt Frere

INyarha yingingqi yesiXhosa esisiso Yamlungela uJolobe kuba wayefuna ukubhala uluncwadi

olukumgangatho ophezulu njengokuba ethe ekugqibeleni umnqweno wakhe wafezeka wasifunda

isiXhosa naseyunivesithi yaseFort Hare Watsho waphakama umgangatho wokubhala kwakhe

ulwimi lwesiXhosa olulolunye lweelwimi zemveli zama-Afrika eMzantsi Afrika Namhlanje

iincwadi zikaRhanisi Jolobe zifundwa naseziyunivesithi

Kubhaqeke ukuba uRhanisi Jolobe ube ngumbhali uMfundisi wenkolo yobuKristu utitshala

umzabalazi nomlweli wenkululeko yabantu abaNtsundu Zonke ezi zimo zakhe uziphilile e

kubomi bakhe imihla ngemihla kati nakuncwadi lwakhe Uye wabhala ngazo kuncwadi lwakhe

kwaze oko kwadala ikhonkco phakathi kobomi bakhe athe wabuphila noncwadi lwakhe Le

340

nkalo siyivelele kwizahluko ezingaphambili Siye sachaza ukuba uJolobe ubebhala

akuchukunyiswa kokuthile Singabalula inyibiba entle eyamvuyisayo eyibona isezixhotyeni

Waba nevuso lokubonga wadanduluka ephepheni wathi ldquoHayi obo buhlerdquo Kanti ngelo xesha

uthethe ngesithandwa sakhe awathi wadibana naso esigama laso linguButhelwa Nongongo

awathi waba yinkosikazi yakhe Kanti negama lomntwana wakhe wokuqala uthe

ldquoNguVuyolweliso lamrdquo usukela kumbongo wakhe ogqwesileyo awuthandileyo nothandwe

ngabaninzi uthi ndash ldquoUmbongo webhadirdquo

Kubhaqeke ukuba isimo sokubangumzabalazi wenkululeko yomntu oMnyama kwanobufundisi

zobotshwe ngebhanti enye Ngoko ke luluvo oluyinene xa sisithi umsebenzi kaJolobe

wezezoncwadi mnye nobomi bakhe Ngamanye amagama uncwadi lwakhe lumatwa nobomi

bakhe Umzekelo kuncwadi lwakhe kulapho kuzotywe kwakrolwa imithandazo yakhe enge-

Afrika elangazelela inkululeko nokuba iqhubele phambili iingcinga zakhe zeminqweno yakhe

neenzulu zentliziyo yakhe zibandakanya iimvakalelo zakhe ezidizwa kukungqukruleka kutsho

okudandalaziswa kukuthetha kwakhe xa esithi ldquoIngathi akuyi kuhlala kunjerdquo (194052)

Ezinye izingquku nodandatheko zibe zezinye yentsusa yokubhala uncwadi lwakhe undululwe

kukuqaphela ukutyhalelwa kude kwabantu abaNtsundu kumadlelo aluhlaza abubutyebi belizwe

lakhe nelabo lokuzalwa wabe yena ekwanayo nemibono yokugaleleka kwenkululeko kuyileka

uMzantsi Afrika omtsha ongenalucalucalulo apho bonke abantu baphethwe ngesidima esinye

Bexatyisiwe bahlonitshwa ngokulinganayo bekhululekile wonke umntu enelungelo lokufuna

umsebenzi ahlale naphina kungekho miqobo yabuhlanga njengo kwakusenzeka kwixesha awaye

aphila kulo uJolobe

65 Elokugqiba

UJolobe ubonisile ukuba eneneni mnye noncwadi lwakhe Nankuya evakalisa kuMavo ukuba

uyibhale kuba etshiseka kukufuna ukudla imbadu ebuhlanti nabantu bakowabo abaNtsundu

abaphokozele iingcamango zakhe eziphuphumayo ezichaphazela ubomi bakhe nobomi babo

Ufune bazi izinto ezichukumise umoya wakhe Kwanezinto azibone zibehlela abanye abantu

ekuhlaleni kanti nakwizinto zobomi nendalo ebangqongileyo

Ulwazi oluyinqwaba nolutsha nolubanga umdla luzuzekile kolu phando Ngoku abafundi

nabaphandi nesizwe siphela siza kufunxa ulwazi oluzindidi ngeendidi oluqulathwe kolu phando

olumatwe nobomi bukaJolobe kunye noncwadi lwakhe nokutyeba kwalo kwizifundo zoncwadi

Kwakhona olu lwazi lulixabiso nakwezinye izifundo ezimbaxa ezidinga ulwazi ngezifundo

zembali nomlando wombhali nokusetyenziswa kwesithako sekhwalithethivi Baza kuzuza ulwazi

olungaphelelwayo oluquka iimbali amabali izibongo imihobe iingxoxo ezigcwele ubulumko

341

Kanti nenkcubeko etyebileyo nolwimi lwemveli olusisiseko sesizwe lusetyenziswe ngobugcisa

obuphezulu nguJolobe Ukongeza uJolobe uphinde walukhusela ulwimi kwanamabali oncwadi

lomlomo nolwemveli kuncwadi lwakhe ukuze luhlale luphila nakule mihla sikuyo Uye

wayiphikisa intetho kaScheub apha ngentla ukuba imbali zomlomo kwanezibongo zeenkosi

ziyafa azisenamandla nakubaluleka Ubuthandazwe ukukhalipha nokuba ngukhala kuthe

kwamhlupheza waza kuncwadi lwakhe waluqhusheka kuncwadi lwakhe walwenza mnandi

kangangokuba lusafundwa nangoku eziyunivesithi kwimfundo ephezulu kumacandelo

aphakamisa uncwadi neelwimi zama-Afrika othuthu nemvelo yeli lizwe Esi senzo sidiza

ukukhathala kwanokukhusela kwakhe iilwimi noncwadi nenkcubeko yabantu abaNtsundu

ukusukela kookhokho babo ababeziingqondi nezilumko ngokwabo kanye nenjengokumkani

uHintsa nooKhwane kwanooMqhayi izithandazwe zobuzwe bohlanga lomntu oNtsundu Ufune

ukuba inkcubeko yesizwe esiNtsundu nolwimi lwaso lungaduki lugqunyelelwe ziilwimi

noncwadi lwaseNtshona olufika izolo Wenze kakuhle ngesi senzo

Zonke ezi nkcukacha zikhankanywe ngentla apha ezifunyenwe ngophononongo lolu phando

zilixabiso elikhulu kuba zisisixhobo esiluncedo ekubunjweni kwebhayografi kaJolobe

Imbali engobomi bomntu ongumbhali amaxesha amaninzi ifuna ukuba umphandi abe unolwazi

olubanzi azi nangezinto umbhali abe ezithanda nabe engazithandi Azi nangemibono

neminqweno yakhe nangezinto eziquka ubomi bakhe ezinjengemvelo yakhe Kwakhona

kukwabalulekile kwanokubonisa ukuba umbhali ebengumntu ophilayo apha emhlabeni engeyiyo

ingelosi Kungoko kubalulekile ukuba izinto athe wagqwidiza kuzo nazo zibe nokukhankanywa

ukuze abantu nabo bafunde kwanokuba uthe wazilwa njani na izinto ebezifumana

kumahlandinyuka akhe ebezinjengeziphazamiso endleleni yakhe yobomi

Kuhle ukwazisa ukuba ngenxa yolu phando ulwazi ngombhali uJolobe luthe lwaba

nokufumaneka ikakhulu kuphando kuncwadi lwakhe ngokubanzi kwiintlobo zoncwadi

alubhalileyo Kanti neentetho eziquka iintetho zabanye abantu abafana nooGqirha uKerr

noNjingalwazi Nyembezi kwaneembalo zabaphandi abaliqela abathe babanomdla kwimbalo

zikaJolobe zibeluncedo olukhulu Kanti nabantu ababonise ukumazi uJolobe ngexesha ebesadla

amazimba nabo uncedo lwabo lube lolutyebileyo nolunamandla adale umdla omkhulu

lwafumbathisa isizwe ngolwazi ebesingenalo ngesi sihandiba sikhulu singuJolobe ofane notata

wesizwe sabantu abaNtsundi siphela kuba uphile ubomi bakhe elidini lokulwela inkululeko yabo

ebeka ubomi bakhe nobosapho lwakhe esichengeni sokutshuthiswa ngurhulumente wocalucalulo

lomntu oMnyama ngenxa yothando lwakhe lwama-Afrika asisizwe kwanebala lakhe

342

Lonke ulwazi olutsha olufumanekileyo luyakuba luncedo nakwizifundo zophando ngokubanzi

ingakumbi kwizifundo zeelwimi noncwadi lwazo kwanenkcubeko yazo Olu lwazi luluncedo

nakwisizwe ngokubanzi kuba luzuzisa ngolwazi ebesinganalo ngombhali omkhulu uJolobe nobe

exatyisiwe nosaxatyisiweyo nanamhlanje ngabaphandi nasisizwe esiNtsundu kanjalo

66 Ukungabaluncedo kuqatshelwe

Nanjengokuba kukhankanyiwe apha ngentla kubonakala ukuba kubalulekile ukwazisa

kwanokubethethelela ukuba uJolobe uvelele phantse zonke iindidi zamacandelo olwazi

ngezemfundo ngezempilo ngezenkolo ngezenkcubeko ezezolwimi ezembali kwanezinto

ezezopolitiko nolawulo lwesizwe ezezoqoqosho nezezobumengqondo nanjalo njalo

Ngoko ke iinkokheli zolawulo kule mihla sikuyo zingazuza lukhulu kwiimbali ezinjengezi

zibhalwe nguJolobe nezifumaneka kuncwadi nakwimibongo yakhe Buninzi ubulumko nolwazi

alushiyele iinkokheli zaseMzantsi Afrika kwanezizukulwana zomzi oNtsundu ngokubanzi

Umzekelo uJolobe kwilivo lakhe ldquoInkokelirdquo ligqwesile ngokuba linamandla Ulwenze

lwasisikhokelo asishiyele zonke iinkokeli apha eMzantsi Afrika kwanabantu abalangazelela

ukuba ziinkokeli ezangomso eziphumelelayo ekukhokeleni abantu babo kwanexabisa labo

Ngoko ke iinkokeli zanamhla zingaphumelela ngaphezulu xa zinokuthi kumacandelo

ngamacandelo okuxelenga kwazo zingathi zihlale phantsi ziphengulule iimbalo zakhe

zobulumko nolu lwazi luphezulu azishiyele lona njengelifa lazo kuba ezithandile

Ngokuqinisekileyo emva kokumana ziphengulula iimbalo zikaJolobe kwakhona zingantingela

kumanqwanqwa aphezulu Zingatsho ziphumelele kwimizamo yazo yokukhonza isizwe

ngokubanzi ingakumbi isizwe esiNtsundu Sitsho naso siqhubele phambili siqhakaze sityebe

sihlume ngakumbi sifunjathiswe ulwazi olwakhayo noluphumelelisayo olufumaneka kuncwadi

lukaJolobe kwanobomi bakhe obubesisibonelo esihle sohlanga

UJolobe ngokuqinisekileyo ukuvuyele ukufika kwexesha lenkululeko ixesha ledemokhrasi kuba

ubekholelwa kuvuko lwabafileyo (Jolobe 1936 79-80) Ngoku ebeya kuthi kwisizwe siphela

nakwiinkokeli ngokubanzi ldquoPhambili mawethu Umzamo ndiwuzamile ixesha leleni ngoku

ndiyathemba ukuba nani niyakuyiqhuba le nqwelo yobuthandazwe nolondolozo lweelwimi

noncwadi lwemveli lungafi kuba lulilifa lenu Huntshuu Mafanankosi Ithemba liyaphilisardquo

343

IINCWADI EZIFUNDIWEYO

Abrams MH and Harpham G 2012 A Glossary of Literary Terms Wardsworth Cangage

learning

Abrams MH 1999 A Glossary of Literary Terms Massachusetts Heile and Heile Thompson

learning Inco

Attwell D and Attridge D 2012 South African Literature Cambridge University Press

Bennie W G 1936 Imibengo Alice Lovedale Press

Benson M 1994 Nelson Mandela London Punguin Books Ltd

Benstock S Ferris S Woods S 2002 A hand book of Literary FeminismsNew York Oxford

University Press

Biggam J 2008 Succeeding with your Masterrsquos Dissertation Glasgow The Mac-Graw Hill

Companies

Bolton M 1968 Anatomy of Drama Boston Routledge Kegan

Bopape L 2006A historical ndashbiographical analysis of Kgasane South African Journal of

African languages 26 (4)149-164

Brooks C amp Warren P 1965 Understanding Poetry New York Holt RineHart and Winston

Burns R (nd) Burnsrsquos Poetics Works London John Walker amp Company

Carson B 1992 Think Big Michigan Zondervan Publishing House

Chalmers JA and Soga TB 1971 UTiyo Soga Lovedale Lovedale Press

Clifford JL 1962 Biography as an Art New York Oxford University Press

Couzens T 1985 THE NEW AFRICAN A Study of the Life and Works of HIE Dhlomo

Johannesburg Raven Press

344

Denzin NK and Lincoln SY 2008 Collecting and Interpreting Qualitative Materials

Thousand Oaks Sage Publications

Denzin NK 1989 Interpretive Biography Newbury Park Sage Publications Inc

Dobyns S 1996 Best Words Best Order essays on Poetry New York St Martin Griffin

Karl Marx 1986 Karl Marx and Frederick selected works Moscow Foreign Languages

Publishing House

Elliot J 1981 Marx and Engels on Economics Politics and SocietySanta Monica Goodyear

Pub Co

Eagleton M 1996 Working with feminist criticism Oxford Blackwell Publishers Ltd

___________1986 Feminist literary theory Oxford Blackwell Publishers Ltd

Emerson C and Holoquist M 1998 MM Bakhtin The Dialogic ImaginationTexas University

of Texas Press

Fanon F 1986 Black Skin White Masks LondonPluto Press

_______ 1963 The Wretched of the Earth New YorkGrove weidenfeld

Gerard A S 1971 Four African Literatures London University of California Press Ltd

Goodman L 199 Literature and Gender London Routledge in association with The Open

University Press

Groenewoud PJD (No date provided from original)Izifundo zempilo zebanga lesi- 4

esiXhosani nguJJR JolobeGoodwood Via Afrika

Gugelburger G M 1985 Marxism amp African literature London James Currey Ltd

Hadland A 2007 Mandela A Life Cape Town Sunbird (Pty) Ltd

Heese M and Lawton R 1988 The New Owl Critic Pretoria Nasou Limited

Haggard HR 1963 King solomonrsquos mines London Collins Clear-Type Press

345

Haggard HR King Solomonrsquos mines ndash Iguqulelwe esiXhoseni nguJolobe JJR Jolobe (1958)

Imigodi KaSolomoni Johannesburg Bantu Publishing House

Hermanson MA 1995 Metaphor in Zulu Problems in the translation of Biblical Metaphor in

the book of Amos Stellenbosch Stellenbosch University

Hiraga MK 2005 Metaphor and Iconicity a Cognitive Approach to Analysing Texts

New York Palgrave Macmillan

Hoza MC 1999 The African Woman in Jolobe and Mema Poems A critical Comparison

Alternation 6 (1) 106-113

Izibhalo Ezingcwele 1975 Cape Town Bible society of South Africa

Jabavu DDT 1922 The Life of John Tengo Jabavu Editor of IMVO Zabantundu 1884-1921

Lovedale Lovedale Press

Jafta DN 1996 Ubuqholo besihobe Oxford Acacia Publishers

Jolobe JJR20081976 1959 Elundini LoThukela Johannesburg University of

Witwatersrand Press

-------------1970 Indyebo yesihobe eyebanga lesithathu nelesine Johannesburg Educum

Publishers

------------- 1958 Amathunzi obomiJohannesburg APB

------------- 1958 Jolobersquos reply The South African Outlook 88 (11)170-171

------------- 1955 Ilitha Johannesburg University of Witwatersrand Press

------------- 1940 Amavo Lovedale Lovedale Press

------------- 1936 Umyezo Johannesburg University of Watersrand Press

------------- 1923 UZagula Lovedale Lovedale institution Press

Jordan AC 1960 Ingqumbo yeminyanya Alice Lovedale Press

Jubase J 1966 James JR Jolobe as an author LIMI 1(1)26-28

346

Kaschula R H 2001 African Oral Literature functions in Contemporary Contexts Cleremont

New Africa Books (Pty) Ltd

Kavanagh R and Qangule Z S 1971 The making of a servant amp other poems Pretoria Ophir

Publication

Kendall P M1965 The Art of Biography London George Allen amp Unwin Ltd

Kerr A1958 Honour for an African Author The South African Outlook 88 October 156-158

Kerr N2012 Francis Bacon A Psychobiographical Study Port Elizabeth NMMU

Kwatsha L 2007 A psychoanalytical interpretation of the characters in A C Jordanrsquos novel

Ingqumbo yeminyanya Port Elizabeth Nelson Mandela Metropolitan

University

Kwetana MW 2000 A critical exposition of historicism and implicit activist in Elundini

LoThukela Unpublished doctoral dissertation Cape Town

University of Cape Town

----------------2000 The call to African Renaissance through literature Occasional paper No

9 Cape Town Communication for the advanced studies of African Society 215-222

Lennon P 2004 Allusions in the Press an Applied linguistic StudyNew York Mouton de

Gruyter

Madolo Y 2007 Daily Dispatch Wednesday day Suppliment 24 July 2002

Mahlasela BNM 1973 Jolobe Xhosa Poet and Writer Working paper No 3 Grahamstown

Rhodes University

Mama GS 1951 Indyebo kaXhosa Johannesburg Bona Press

Mandela NR 2010 Conversation with myself Oxford McMillan Publishers

Mandela N R 1994 Long Walk to Freedom Edinburg Little Brown and Company

Mangcu X 2012 Biko A Biography Cape Town Tafelberg Publishers

347

Marcus L 1994 Auto biographical discourses Theory Criticism Practice New York

Manchester University Press

Mbovane WN 2005 Ndixoleleni Pietermaritzburg Shuter and Shooter Publishers (Pty) Ltd

Mbovane W N 1996 Isicakathi New York Oxford University Press

Mbukushe FD 2003 A study of J JR Jolobersquos selected childrenrsquos rhyme Unpublished

Masterrsquos thesis Stellenbosch Stellenbosch University

Moi T 1985 SexualTextual Politics New York Methuen and Co Ltd

Moropa K ed 1995 Nambitha Isihobe Pretoria Kagiso Publishers

Mouton J 2001 How to succeed in your Masterrsquos and Doctoral Studies Pretoria Van Schaik

Publishers

Mqhayi S E K 1974 UMqhayi waseNtabrsquoozuko Lovedale Lovedale Press

_____________1972 UJohn Knox Bokwe Lovedale Lovedale Press

_____________1943 Inzuzo Johannesburg Witwatersrand University Press

Ndimande-Hlongwana N 2005 Nicknames within a wider world context Nomina Africana 19

(2) 57-71

Neethling S J 2000 An onomastic renaissance African names to the fore Bellville University

of Western Cape

Neethling B 2005 Naming among the Xhosa of South Africa New York Mellen Press

Nelson T 2003 Godrsquos Promises Bible Nashville Thomas Nelson Inc

Ngara E 1990 Ideology and Form in Emanuel Ngara African Poetry London James Currey

Ltd

Nqakula C 1974 Ukhanyo Educum Publishers

Nyamende M A 2000 The Life and works of Wauchophe Unpublished Masterrsquos thesis Cape

348

Town University of Cape Town

Nyembezi CLS 1958 An Appraisal of J J R Jolobersquos work as an author The South African

Outlook (88) October 156 -158

Olaniyan T and Quayson A 2007 African LiteratureOxford Blackwell Publishing

Okphewho I1992 African Oral Literature Indiana Indiana University Press

Bloomington Indianapolis

Opland J 2007The Nations Bounty The Xhosa Poetry of Nontsizi Mgqwetho

Johannesburg Wits UniversityPress

Opland J 1998 Xhosa poets and poetry Cape Town David Philip Publishers Opland J

Opland J amp Mtuze P 1994 Izwi labantu Oxford Oxford University Press

Orr M 2003 Intertextuality Malden Blackwell Publishing Co

Pahl HW Ntusi DM 1967 IsiXhosa King Williams Town Thanda Pers

Pretorius WJ 1989 Northen Sotho Aspects of Sotho Poetry Pretoria Via Africa Ltd

Quinn E 2004 Collins Dictionary of Literary Terms Glasgow HarperCollins Publishers

Qangule Z S 1979 A Study of Theme and Technique in the Creative Works of SEKLN

Mqhayi PhD dissertation Cape Town University of Cape Town South Africa

Qangule ZS 1970 Intshuntshe Pretoria JL Van Schaik (Pty) Ltd

Qangule Z S amp Louw JA 1966 Xhosa LIMI 1(6) 17

Reaske CR 1966 How to analyse poetry New York Monarch Press

Reed J noWake C 1964 A Book of African Verse LondonHeinemann and Educational

Books Ltd

Roberts EV1999 Writing About Literature New Jersey Prentice-Hall Inc

Roberts B 2002 Biographical Research Philadelphia Open University Press

Rory R amp van Zyl S 1982 Introduction to contemporary literature Johannesburg AD

349

Donker (Pty) Ltd

Rubusana WB noSatyo 2002 Zemkrsquoiinkomo MagwandiniClaremont New Afrika Books (Pty)

Ltd

Ryan M 2007 Literary Theory Oxford Blackwell Publishing

Scheub H 1967 Interviews at New Brighton with Jolobe in Port Elizabeth Vol3 58

Scott P 1973 James James Ranisi Jolobe - an annoted bibliography Grahamstown Rhodes

University

Said E1994 Pen and Sword Monroe Common Courage Press

Said E 1992 Critical Reader Cambridge Blackwell Publishers

Sirayi M 1985 A Study of some Aspects in JJRrsquos Poetry Alice University of Fort Hare

Soga TB 1937 Intlalo kaXhosa Lovedale Lovedale Press

Soga H 1932 The AmaXhosa Life and Customs Lovedale Lovedale Press

Swanepoel CF 1990 African literature Approaches and Applications Pretoria Haum

Publishers

The Constitution of the Republic of South Africa 1996 Act 108 of 1996

The Great Soviet Encyclopedia 3rd Edition (1970-1979) 2010The Gale Group Inc

Van Rooyen CS 1966 Biographical Sketches J J Jolobe LIMI 5 (1 amp 2) 8

Vilakazi BW 1965 Inkondlo kaZulu Johannesburg Witwatersrand University Press

Washington BT 1901 Up From Slavery New York Viking Penguin Incorporated

Wa Thiongrsquoo N 1981 Decolonizing the mind the politics of language in African Literature

London James Currey Ltd

Watts J 1989 Black Writers from South AfricaOxford The Mac Millan Press Limited

Weinstein HJ 1971 Henry James and the Requirements of the Imagination Cambridge

Harvard University Press

350

Zulu NS 2008 Module Component Drama of the Department of African Languages

Stellenbosch University of Stellenbosch

Wordsworth W (n d ) Wordsworthrsquos Poetic Works London E Moxon Son amp Co Dover

Street

httppsychologycomodtheories of personality a personalityelemhtm 26 Cherry K May

2012

httppsychologyaboutcomod sigmund freud ainstincthtm 26052012

httpenwikipediaorg wikiJ_K_Rowling 22 November 2013

httpwikipedia Org wiki feminism 28 April 2012

httpenwikipediaorg wikiKarl _Marx 24 May 2012

httpenwwwsahistoryorgzapeoplejjr-jolobe 10 May 2013

httpenwikipediaorgwikiLiterary_theory accessed on 3 December 2012

httpwwwsahistory orgzapagespeoplebios maxeke-chtm (Charlotte Manye Maxeke)

sahistory org za (Charlotte Manyhi Maxeke)

Biographical research method - Robert Miller (MA) Robert Lee Miller Google Books

Windows Internet Explorer 27 August 2012

Page 2: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …

ii

ISIFUNGO

Ndiqinisekile ndinyanisile ukuba umsebenzi osihloko sithi IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO

SEZEMBALI KUNYE NOBUNZULULWAZI-MLANDO KULUNCWADI LUKAJOLOBE ngumsebenzi wezandla

nengqiqo yam Yonke imithombo endiyisebenzisileyo ichaziwe ngokuthi kucatshulwe ngokupheleleyo Lo

msebenzi awuzange khe ungeniselwe uvavanyo nakweliphina iziko lemfundo ngaphandle kwakule

univesithi

helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

DECLARATION

I hereby declare that PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL ndashBIOGRAPHICAL CRITICISIMIN THE

CREATIVE WORKS OF JJRJOLOBE is my own work and that all the sources I have used have

been indicated and acknowledged by means of complete references and also that it has not

previously been submitted for assessment to another university

helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

iii

UMBULELO

Ndibulela uSomandla uMdali othe wenza ukuba lo msebenzi ube nokwenzeka

ngamandla akhe ngaphandle kwaloo mandla ubungenakwenzeka

Ndibulela umkhokeli wam uNjingalwazi uN Saule ngezikhokelo athe wandixhobisa

ngazo kulo msebenzi Ndibulelela umonde ubuntu bakhe kwanenkuthazo yamazwi

akhe abenjengomthombo wamanzi ahlwabisayo natsho umfundi ajonge phambili

entabeni yempumelelo angabhekabheki Ngala mazwi ndithi kuwe Ncilashe

Nangamso

Kwakhona ndibulela ngokungazenzisiyo kuGqirha LL Kwatsha ngobuntu

nangobunkokeli obungumangaliso Enkosi Maduna ngokuvula amathutyana

emisetyenzana apha eNMMU nekuthe ngawo lagxotheka inxele likaKhetsekile

Ndimbulela ngamandla uJabulile ngenkuthazo nangenkxaso athe wayibonisa

ngokundinceda ndiqhubele phambili Kuwe ndithi enkosi isandla sihlamba esinye

Umbulelo wam mkhulu nakuMnumzana uRon Endley ngoncedo lwakhe ekuhleleni

lo msebenzi Ndibulela kananjalo kuGqirhalwazi Z Made ngokundikhuthaza

endivuselela amandla

KuNjingalwazi Thoko Mayekiso ndithi ukwanda kwaliwa ngumthakathi

nakuNjingalwazi H van Vuuren ndithi makwande

Ndibamba ngazibini kuVuyo Jolobe uncedo lwakhe alunamlinganiselo MaKheswa

Ndibulela kakhulu i-National Arts Council ngenkxhaso noncedo ngemali eyenze olu

phando lwaba yimpumelelo

iv

ISINIKELO

Lo msebenzi ndiwunikezela kubawo uJames Khumalo ongumhlobo wam omkhulu

osenyongweni Aa Ndabezitha Mntungwa Kwakhona ndiwunikela kumama wam

othandekayo uNomntu intombi yakwaKave Kuwe namhla ndithi ntombrsquoentle

Tshangisa Sikhomo Zulu Nguye othe wanyanzelisa ukuba nazo iintombi zakhe

zibenemfundo elilifa lazo Ndibamba ngazibini kuni bazali bam ndiyazidla ngani

v

ISISHWANKATHELO SOPHANDO

Olu phando lohlalutyo lukwaluncomo-gxeko lwemisebenzi kaJolobe injongo yalo

kukubonisa ukuba lukho uqhagamshelwano phakathi kobomi bakhe jikelele kunye

noncwadi lwakhe Ulwazi olunjalo lungathi lube luncedo kwiphulo elibalulekileyo

ekuncediseni kulwazi lokubhala ibhayografi yakhe Kubonakele kufanelekile ukuba

iphulo elinjalo lenziwe ukukhumbula imisebenzi emikhulu eyenziwe ngamaqhawe

abantu abaNtsundu abathe banegalelo elikhulu ekuphakanyiswni koncwadi

lwemvelo kwakunye nenkuqubela phambili kwimfundo yabantu abangama-Afrika

beli lizwe Umzekelo uJolobe ulusebenzele ukuba uncwadi lwakhe ukuxwayisa

abantu bakowabo abaNtsundu ngemfundo nolwazi olwakhaya Ukwalusebenzise

uncwadi lwakhe ukuvusa abantu ama-Afrika balumke kwingozi zemimoya

yocinezelo lwabo ngurhulumente ocalule abantu abaNtsundu kuba bebantsundu

ngebala Nangona uncwadi lwakhe ulenze lwabasisonwabiso kodwa ikhakhulu

ulusebenzise kwanokunika intuthuzelo ithemba kwanokomelela kubantu abathe

bacinezelwe zimeko zobomi ukuba bangalahli ithemba loluzuza impumelelo kuba

izinto zingatshintsha ebomini babo ngokuhamba kwamaxesha Kwakhona ukongeza

uncwadi lwakhe ulusebenzise ukuphakamisa nokuhambisela phambili ulwimi

lwemveli inkcubeko imbali ngokusebenzisa isixhobo esiluncwadi lwakhe ukuze ezi

ngongoma zikhankanyisweyo zihlale ezincwadini zakhe ezithe zazisele zolwazi

zingabi nakuze zife kuba zililifa lesizwe esiNtsundu

Uninzi loncwadi olubhalwe nguJolobe luthe lwaxoxwa kwesi sifundo kodwa kuye

kwaphonongwa ikakhulu uncwadi lwemibongo inoveli idrama kuba kubonakele

ukuba lo msebenzi ubanzi kakhulu kwaye esi sifundo kubonakele ukuba

kungabanzima ukuba singagqibeka lula kodwa ke uJolobe ubengumntu

okhutheleyo Ubhale incwadi eziliqela ngenxa yothando lwakhe lobhalo loncwadi

oluqhutywe ngumbono wakhe wobuthandazwe wokubona kubalulekile ukuba inani

loncwadi olubhaliweyo esiXhoseni linyuke kwaye libe kwizinga eliphezulu ukuze

umzi wasemaXhoseni nowamanye ama-Afrika ngokubanzi ungalambathi ngoncwadi

lokufunda ujongelwe phantsi ngokuba semva kwinkqubela phambili zezinye izizwe

Ingokuphandle uncwadi lukaJolobe lubonakela luyinxenye yobomi bakhe Kulunye

uncwadi kwakhe kufumaniseka ukuba ukubhale endululwe zizinto ezithe

azamphatha kakuhle ebomini bakhe zazaza ezo zinto zawuphazamisa umoya wakhe

nentlalo yakhe wada waqanda ukuba makabhale aphokoze okukuphuphuma

vi

kwengcinga zakhe ukuzithuthuzela kwanokuphilisa kwanabanye abantu abathe

badibana neenzima ezinjalo zobomi Umzekelo iimeko zopolitiko zeli lizwe zithe

zabuchaphazela ubomi bakhe oko kubesisiphumo sokuba abhale incwadi yakhe

yedrama apho adiza ngeemeko zokuphatheka kwabantu baseBhayi kwilokishi eyathi

yabelwa bona ngurhulumnte wobandlululo apho ebexelenga khona njengetitshala

kwanoMfundisi weliZwi Kanti noncwadi apho athe wabonisa ukuvuya khona olo

luvuyo olusukela kwinto ethe yamvuyisa emalunga nobomi bakhe izimvo zakhe

kwanenkolo yakhe njengomntu kwanendlela akhule ngayo Umzekelo uJolobe uye

wazisa abafundi bakhe ukuba iimbalo zakhe zisukele kwizinto ezithe zamchukumisa

ebomini bakhe

Ngoko ke kwabonakala ukuba olu phando luluncedo ekusungulweni kweprojekti

yokubhalwa kwebhayografi kaJolobe neya kuba luncedo kwimisebenzi yophando

olubalulekileyo kuncwadi kuba iincwadi ezinje zityebile ngolwazi olubalulekileyo

ekungena kucingelwa ukuba lunokufunyanwa kulo ndash

Amagama angundoqo Phicotha hlalutya uhlalutyo-ntyilazwi izithako

ionomastiki Bhaktin ingcingane kaKarl Marx ubomi bukaJolobe

umzabalazi upolitiko ibandla laseBhaptizi uJolobe norhulumente

wobandlululo Ukwenziwa komkhonzi uncomo-gxeko

vii

IZIQULATHO ISAHLUKO 1 1

INTSHAYELELO NGOKUBANZI 1

11 Intsusa-mabandla 1

111 UJolobe necandelo lezempilo nenkuthazo ngempilo nococeko kwimibongo yabancinci ezikolweni 3

112 UJolobe ngumfundisi nomcebisi ecaweni 3

113 UJolobe nemfundo intlalakahle nempucuko yabantu abaNtsundu 4

12 Isithako sobuNzululwazi-Mlando okanye iBhayografi 5

13 Isithako okanye ithiyori engezembali kwakunye nobunzululwazi-mlando 7

14 IOnomastiksi 8

15 Isithako sobuNzululwazi Bume-ngqondo 9

16 Isithako sikaKarl Marx 10

17 IFeminizimu okanye uKhomokazi 11

18 Intsebenziswano yetekisi nenye itekisi 13

181 IDayalojizimu 14

19 Indlela yokuhlalutya kolu phando 16

110 Uphicotho-ntsingiselo 17

111 Isithako sezezeMbali nobunzululwazi-Mlando 20

112 Ithiyori nesithako sobuNzulwazi-Mlando kwiimbalo zikaJolobe 24

ISAHLUKO 2 37

AMAGQABANTSHINTSHI NGOBOMI BUKAJJR JOLOBE 37

21 Intshayelelo 37

22 Umnombo okanye intsukaphi kaRanisi Jolobe 37

23 UJolobe ube yindoda phakathi kwamanye amadoda 38

24 Izibongo okanye iziduko zikaJolobe 40

241 UJolobe nezinto ezenzeka phambi kokuzalwa kwakhe 40

25 Intsusa yohlaselo kunye nentsabo yookhokho bakaJolobe 41

251 Imimandla yamaHlubi afika athi tshitshilili kuyo 45

26 UJolobe namagama akhe 46

261 Igama elithi Rhanisi nentsusa yalo 46

262 Iimpawu zerhanisi ngokunxulumene nesimo sikaJolobe 48

263 Igama uRhanisi 49

264 Ubumbolombini bukaRhanisi Jolobe 50

27 Amagama kaJolobe ubomi bakhe noncwadi lwakhe 53

271 UJolobe namagama akhe esiNgesi 54

272 James ndash lilumelo lwengubo eyambathwa nguRhanisi 54

273 UJames indoda yokholo ephakamisa imisebenzi yobulungisa 55

274 UJames Rhanisi Jolobe umqhathi 56

viii

28 Umnombo kaJolobe 58

281 Ubudlelwane bukaRhanisi nabazali bakhe 59

282 URhanisi nobudlelwane bakhe noyise uJames Jolobe 59

283 Ubudlelwane bukaJolobe nonina uMamThembu 62

284 Ubudlelwane bukaRhanisi nosapho lwakowabo 63

285 UJolobe nobudlelwane bakhe namakhosikazi akowabo 63

29 Utatomkhulu kaRhanisi eNgqushwa uyise usinga eMatatiele 66

210 UJolobe nomsebenzi wakhe eTranskei 1920 ndash 1923 94

211 Intsebenzo yakhe eCiskei 1924-1925 95

212 Izifundo neCumenical 96

213 Ibali likaVuyo ngotata wakhe uRhanisi Jolobe 97

ISAHLUKO 3 115

UHLALUTYO LWENOVELI ELUNDINI LOTHUKELA 115

31 Intshayelelo 115

32 Ukubaluleka koncwadi 119

33 Inoveli nonxulumano lwayo nembalibomi kaJolobe 120

331 Imbali kaSoga ngamaHlubi 120

332 Ingcaciso kaGqoba ukuba amaBhele asingomaHlubi 122

333 Ingcaciso kaJolobe ebalini lakhe igxininisa ukuba amaHlubi asingomaBhele 122

34 Ubunkcubabuchopho bukaJolobe ekulweni ingxelo engayonyaniso ngembali yamaHlubi 123

35 UJolobe nguThukela 124

36 Isihloko sencwadi yakhe sisinqulo sikaJolobe 125

37 Intsusa yenkcukumiseko 125

38 Iimvakalelo zikaJolobe ezifihlakeleyo ezibonisa ukuxabisa amaHlubi 126

39 Ubudlelwane phakathi kwenoveli Elundini loThukela kunye noJolobe 127

310 UJolobe nobuthandazwe 127

311 UJolobe uhambisana nezimvo zikaMqhayi kukhuselo lwezinto zemveli 129

312 Ikhwele likaJolobe nekhwele likaMqhayi ekuphakanyisweni kweembalo zesiXhosa 131

313 UJolobe uthando lwakhe lweenkosi zamaHlubi 133

314 UJolobe nomlo wokulwa ukufa koncwadi lomlomo nezibongo nenkcubeko nolwimi lwemvelo 134

315 Inkcubeko kuJolobe iyinxenye yobomi bakhe 135

316 Ukubaluleka kolwimi lwesiHlubi nesiXhosa lukwayinxenye yenkcubeko yesiZulu nesiXhosa 136

317 UJolobe uvuselela amabali emveli omlomo 136

318 Ukubaluleka kwamabali asemakhaya kwiindawo zabantu bawo 137

3181 Inkolo kaJolobe namabali akhelwe emakhaya emveli 139

3182 Ixabiso lamabali asuka emakhaya 140

319 UJolobe ngamabali akhe ulungisa iinkolo ezingeyonyani 140

320 Amahla-ndinyuka kaJolobe okuzingela ukwazi isiXhosa 141

321 Iziqhamo zeehambo zikaJolobe zemfuna-lwazi lwakhe lwesiXhosa 142

ix

322 Uphuhliso kobhalo ngokutsha lwenoveli kulondolozo lwenkcubeko yesizwe 150

323 UJolobe nebali lakhe ngamaHlubi likwayimbali yamaHlubi 151

324 UJolobe nenkcazo yemvelo yegama lamaHlubi 152

325 Ubunkokeli bukaJolobe ludiza isimo sakhe nembali yabomi bakhe 154

326 UJolobe uncwadi lwakhe luyinto enye naye 155

327 U-Elundini LoThukela udiza isimo sovuyo sombhali uJolobe 155

328 Umlo wokhuselo loncwadi nenkcubeko 157

329 Uchongo lwezafobe eziphezulu ezingaqhelekanga neemfundiso ezinkulu 158

330 UJolobe nothando lwakhe lwenkcubeko 159

331 Usetyenziso lolwimi oluphezulu kumaleqe nakwisiko lomshwamo 159

332 UJolobe njengotitshala ufundisa ngenkcubeko yamaHlubi ubonisa ukuba ngumntu gqibi 161

333 UJolobe ukhuthaza iinguqu nobhalo loncwadi olutsha 169

334 Ukugqwesa kosetyenziso lwesimbo sedrama 171

335 Amagama kumaHlubi azizinqulo aziziduko 174

336 Ubukhuluwa bukaJolobe buhamba kwanobuthandazwe 176

337 UJolobe nesimo sobukroti sokulungisa izinto zomzi oNtsundu 177

338 UJolobe nesimbo esitsha sebali 178

339 Iinjongo ezifihlakelayo zikaSoga kubhalo lwencwadi yakhe 182

340 Ukuphetha 184

ISAHLUKO 4 186

IITHIYORI NEZITHAKO EZISETYENZISWE KWIMIBONGO 186

41 Intshayelelo 186

42Uluvo lukaJolobe nokubaluleka koncwadi 186

43 Ukubaluleka kophononongo oluquka imbali nobomi bombhali 187

44 Uhlalutyo lwemibongo yezezopolitiko 191

441Ukwenziwa komkhonzi 193

442Umbongo wezezopolitiko ldquoOsemboniselwenirdquo 197

443 Imbumba umbongo wezezopolitiko nobudlelwane bawo nobomi bukaJolobe 203

45 Imibongo engenkolo nobudlelwane bayo nobomi bukaJolobe 208

451 Akukho hlelo apho 209

452 Ikholwa 213

453 Makubekho ukukhanya 214

454 Isililo sikaNdlebende 216

455 Indlovrsquo enomxhaka 218

46 Imibongo engamaqhawe kwimbali yakwaNtu 221

461 Imfecane ndashumbongo ongeqhawe uHintsa 221

462 Ubugora bomoya (Iqhawe uKhwane) 225

47 UJolobe nemibongo engeenkumbulo zakhe zobuntwana nemibongo yabantwana 229

471 Umalusi 230

x

472 Inja yakowethu 232

473 Iinkomo zakowethu(nobubudlelwane bazo nombhali) 233

474 Ihashe lam lomdomngwe 235

48 Imibongo engenkuthazo nothando lwezempilo nococeko nokulwa izifo 236

481 Iziqhamo 236

48 2 Ukutya okondlayo 239

49 imibongo yokuliwa kwezifo nenkuthazo yempilo entle 240

491 Umbongo Ucoceko 240

492 UMnumzana uMpukane 242

493 Umkhosi weencukuthu neentakumba 244

410 Imibongo kaJolobe ngokuphakanyiswa kwenkcubeko 246

411 Imbeko 246

412 Ukukhuthala 248

411 Imibongo kaJolobe ngendalo 250

4111 Imimoya 250

4112 Umlambo 255

4113 Intlakohlaza 261

4114 Umbongo webhadi 263

412 Iintyatyambo ezimdala uqambo - iintyantyambo zingabantu baseTyhini 266

4121 UNomhi 268

4122 Inyibiba (umbongo ongoButhelwa Nongogo isithandwa sikaJolobe) 270

4123 UThuthula intyatyambo yomAfrika eyamvuselela ukuqamba umbongo 272

413 Imibongo engabazali bakaJolobe 277

413 1 Isikhumbuzo ngomama wethu 277

4132 Umthandazo wangokuhlwa 282

ISAHLUKO 5 286

AMATHUNZI OBOMI NEEMEKO ZOPOLITIKO 286

5I Intshayelelo 286

52 Umthetho onzima neemeko zopolitiko nokucalulwa kwabantu abaNtsundu 288

53 Intsusa yokubhalwa kwale ncwadi 290

54 Ingcingane zikaKarl Marx kugxekoncomo lwale ncwadi yedrama 292

55 UNgara nezimvo zakhe malunga nabantu abacinezelweyo 293

56 UBreytenbach malunga nabantu abacinezelweyo 294

57 USachs nezimvo zakhe malunga nabantu abacinezelweyo 295

58 USaid nezimvo zakhe malunga nabantu abacinezelweyo 296

59UConrad nomcabango omfiliba malunga nabantu abamnyama abacinezelweyo 296

510 Isishwankathelo sebali Amathunzi Obomi 298

511 UJolobe ube engumzabalazi wenkululeko yomntu omnyama 300

512 Kutheni ekhetha ukubhala ngeBhayi nje 300

xi

513 Amathunzi Obomi nogxekoncomo lwawo 301

514 Uhlalutyo loncwadi 305

5141UJolobe udulisa imivuzo emincinci yabazali exabanisayo emakhaya 305

5142 UJolobe udiza iimeko zobubi besimo sentlalo 307

5143 UJolobe udulisa ukuxatyiswa kwabantu beBala kunabaNtsundu 308

5144 Ithoni nomoya womsindo nokubindeka kukaJolobe kudizwa ziingxoxo 309

5145 UJolobe ubonisa iziphumo zokuswela kwanokuhlwempuzeka 311

515 Izisombululo zolutsha ukulwa intlupheko zalo ukuze luphile 312

516 UJolobe udulisa ukuba intlupheko iyawudala umsindo omkhulu 314

517 UJolobe udulisa ukuba ukuhlupheka kudala ixhala nonxunguphalo olungapheliyo 315

518 Ingcingane yefeminizimu nezimvo zikaGoodman ldquongomfazi omtsha wexesha langokurdquo nemibono kaJolobe 316

519 UJolobe nokuphakanyiswa kwemfundo kulutsha elungiselela ixesha lokufika kwenkululeko 318

520 Okubhaqekileyo kwidrama uJolobe ngumlinganiswa ongutitshala 320

521 Ukuqukumbela 329

ISAHLUKO 6 333

UKUQUKUMBELO NGOKUBANZI 333

61 Intshayelelo 333

62 Okubhaqekileyo kubhalo lwenoveli Elundini LoThukela kaJolobe 333

621 UJolobe nguNtsele 333

622 Ukwakhiwa kwabalinganiswa bakaJolobe novuselelo lweenkosi zamaHlubi 334

63 Ukugqwesa kwesimbo sengxoxo 336

64 Iziphumo zophando 336

65 Elokugqiba 340

66 Ukungabaluncedo kuqatshelwe 342

IINCWADI EZIFUNDIWEYO 343

1

ISAHLUKO 1

INTSHAYELELO NGOKUBANZI

11 Intsusa-mabandla

Imisebenzi kaJolobe yezezoncwadi ethe yachongelwa olu phononongo yeyokudulisa isimo

imibono iminqweno iingcinga kwaneehambo zakhe Ikwasinceda ekwenzeni amavandlakanya

ngegalelo lakhe kwiindidi ngeendidi zabantu abazintlobondashngeentlobo nakwiindawo athe

waxelenga kuzo Uphononongo olukweli phando aluyikuchaphazela izinto ezintle zodwa ngaye

Luyakujolisa nakwizenzo zakhe zobubhetyebhetye njengoko esi sithako sobuMlando-Mbali

sinyanzelisa Le ngcamango ingqinwa nangaba bantu balandelayo Clifford (1962x) uJohnson

kuClifford (196248) noNyamende (20002) Bayavuma ukuba xa kuphononongwa ubomi

bombhali kukhokeliswa izinto azibhalileyo yaye akujongwa kuphela ubungcwele bakhe koko

yonke into ngaye neliqhakuva Kungoko ke kuza kunconywa kugxekwe imisebenzi yakhe ide

iphinde inxulunyaniswe namahla ndinyuka obomi bakhe kwanentsusa yeembalo zakhe

Kunqabile kugxekoncomo lwezezoncwadi lwesiXhosa ukubona imisebenzi ephandiweyo egxile

kuphando olungonxulumano oluphakathi kweembalo zombhali nembalibomi yakhe njengoko olu

phando lusenza Ikho imbinana yabaphandi ethi ifane inxulumanise umsebenzi kaJolobe

wezezoncwadi nobomi bakhe njengokuba uKwetana (2000) uSirayi (1985) noMahlasela (1973)

benzile Le ndlela yophononongo iza kulandelwa kolu phando Sinomzekelo ophilileyo

okugxekoncomo loncwadi lwesiNgesi apho kukho uphononongo olungonxulumano phakathi

kwemibongo kaWordswoth imbongi yosiba yamaNgesi kunye nembali nobomi bakhe Enye

yezinto echatshazelwa lolu phando lungoWordswoth kukukhangela ukuba wayendawoni na mhla

ebhala umbongo othile yaye wayechukunyiswa yintoni na ukuze aqambe umbongo lowo

Umzekelo kukho umbongo ekufumaniseka ukuba wawuqamba mini etyelela ingcwaba

likaRobert Burns imbongi yamaSkotshi ngomnyaka we-1883 apho aphalaza iinkumbulo zakhe

ngale ndedeba

Le ngxoxwana isentla apha ibonisa ngokucace gca ukuba lubalukile uphando olunohlalutyo

nogxekoncomo lwemibongo okanye loncwadi ngokubanzi olubonisa uqhagamashelwano

phakathi koncwadi lombhali nobomi bakhe obuzele ziziganeko zezinto ezintle kwanezibuhlungu

ezithe zamehlela umbhali Kungoko ke isithako soMlando-Mbali sithe sasetyenziswa kulo mqulu

ekutyebiseleni umfundi ngolwazi olungoJJR Jolobe imbongi yosiba kwanombhali woncwadi

lwesiXhosa Olu lwazi lumenza umfundi ambone uJolobe engumntu gqibi engumntu wenene

2

onegazi nenyama ongenguye owasentsomini Umzekelo woku yintlungu awayivayo uJolobe

echanatywe kakuhle kumbongo awawubhala ngomnyaka we-1936 ekushiyweni kwakhe ngunina

uMamThembu

Isithako soMlando-Mbali sityhilela umfundi ulwazi olunzulu ngombhali negalelo lakhe kubhalo

loluncwadi Esi sithako kwakhona sincedisa kakhulu ekuyileni isikhumbuzo sombhali ngegalelo

lakhe ekuphakamiseni uncwadi lwesizwe kanye njengooWordsworth ooBurns nooShakespeare

abasakhunjulwayo unanamhla ngenxa yegalelo labo kwimpucuko yoncwadi kwanokuxatyiswa

kwezithethe namasiko zabo zamaNgesi namaSkotshi ngokwahlukahlukana kwazo Nolu phando

lujolise kuloo nkalo ukuveza ukuxabiseka komsebenzi kaJolobe kwaneembalo zakhe ekuthe

kanti zinguvimba wobutyebi bokudinjazwa zizukulwana ngezizukulwana

UJolobe amava akhe adaleke aqokelelana njengokuba wayekhe wangumfundisi weetyalike

eziliqela ngaxeshanye exelenga kwiisekethe ngeesekethe zamabandla nakoomaThekwini

(Mahlasela 1973) Oku kuhla enyuka kwakhe kubonisa kulowo unegqondo yokuqiqa ukuba

ubomi bukaJolobe bebungelulanga ibibobesinxadanxada esizinikeleyo kubizo lwaso lokuba

ngunyawontle utitshala umbhali nomcebisi wabantu Imisebenzi yakhe yezezoncwadi iyabudiza

obo bunxadanxada Buye bayinzuzo kuye ngokuthi bumxwayise ulwazi olutyebileyo oluyintsusa

yokusungulwa ngokwahlukeneyo kweembalo zakhe Umzekelo ukufundisa kwakhe

emaphandleni kuyintsusa yokubhalwa kwenovela yakhe UZagula Kuyo ubalisa ukuba indawo

awathi wafundisa kuyo abantu babengafiki nakwiminwe yesandla esinye abaphila inkolo

yobuKhristu Uninzi lwabo lwalukholelwa kwiinkolo zokutyhola abanye ngobugqwirha

bakuhlelwa zizinto ezibuhlungu abangenazimpendulo zazo ebomini babo Oonyana babesuka

bathimbele abahlolokazi iimfuyo bakuswelekelwa ngabayeni kuba befuna oonina baqubude

kubo

Kanti nakwilokishi yaseBhayi abhale ngayo idrama yakhe esihloko sithi Amathunzi Obomi

uquka nezinto awathi wazibona ngeliso lakhe lenyama ngeli lixa enguMfundisi-Lizwi kule

lokishi Ebezipha ithuba lokungena elokishini ahambahambe phakathi kwabahlali ade avelela

namarhamente etyalike yakhe kuba naye ebehlala apho eBhayi netyalike ebeyinkokeli yayo

ibilapho kwilokishi yaseBhayi (Vuyosrsquo Journal 2013)

3

111 UJolobe necandelo lezempilo nenkuthazo ngempilo nococeko kwimibongo yabancinci

ezikolweni

UJolobe kwicandelo lezempilo unegalelo Uye wancedisa ekufundiseni abongikazi kwisibhedlele

saseDikeni ekuthiwa yiVictoria Hospital Apho uhlohle izifundo zengqondo Kanti ukusebenza

kwakhe apho kwamenza alubone uxanduva lokuba isizwe kufuneka sixhotyisiwe ngokuphila

intlalo yococeko sikwazi ukulwa iintsholongwane ezidala izifo sixabise nokuzondla ngokutya

okunezakhimzimba Kwangokunjalo kuyaqapheleka ukuba uJolobe uyihlwayele imbewu

yemfundiso yezempilo kuluncwadi lwakhe Ukuxhasa oku singabalula ukuba unesihobe

asibhalele abafundi abasakhulaya athe kuso wachaphazela le miba yezempilo ilandelayo

ucoceko lwemizimba nolweendawo zokuhlala nokutshatyalaliswa kweempukane iintakumba

neencukuthu

Ebhalela nje isihobe sesiXhosa abasakhulayo ukwangutitshala wemfundo yamabanga

aphakamileyo Kuloko ezinye iincwadi zakhe azibhalileyo ziye zafundwa nakwizikolo zemfundo

ephakamileyo Singabalula ezi ncwadi Ilitha Amavo Umyezo Nakuzo uyazichaphazela

ezempilo neminye imiba yezokuhlala Kanti ke njengonyawontle uhlohlile kwiziko lemfundo

lokufundisa ngezeLizwi ekuthiwa yiBible School eseDikeni

112 UJolobe ngumfundisi nomcebisi ecaweni

UJJR Jolobe ube kwangumcebisi emabandleni obuKristu ebewakhokela njengomfundisi

Iingcebiso zakhe eziphume izandla bezinceda ekusombululeni neengxaki ebezifunyanwa

nangabatshatileyo phantsi kweemeko ngeemeko neenkalo ngeenkalo kangangokuba abafazi

babeye babatsalele enkonzweni kaJolobe abayeni babo Oku kwakukhokelela ekubeni izibini

ezitshatileyo zifumane amacebiso namacebo aluncedo kuba kaloku uJolobe wenza izifundo

zolwazi ngendlela ingqondo yomntu esebanza ngayo (Vuyorsquos journal 2013)

Kuyabonakala okwekati emhlophe ehlungwini ukuba uJolobe ubehlutshwa ngokwenzakala

emiphefumlweni kwabendi ngenxa yeengxabano nabayeni babo Simbona kumbongo wakhe

ekuqaleni kwencwadi yakhe Ilitha (19713) esibalisela ngoNojaji ongumfazi oxhatshazwa

ngumyeni UNojaji uphela eshiywa ziingqondo Kaloku uyingqongqo yomyeni Rhoqo ubethwa

entloko ngentonga UJolobe ke lo mbongo akawubhaleli ukonwabisa abafundi Kuyacaca ukuba

ebexhelwa gqitha emoyeni ngumkhuba wokubethwa kwabafazi ngamadoda abo

UBreytenbach okwangumbhali uthi umbhali unoxanduva olukhulu kwisizwe sakhe Isizwe

sijonge kuye ukuba uphefumla esithini na ngeemeko ezidla umzi (Olaniyen noQuayson

2007166-168) Ngaphandle kokuthandabuza uBreytenbach kuOlaniyen noQuayson (2007166-

176) ubonisa ukuba abantu bayakholwa ziimbalo zababhali abakhathalayo ngempilo

4

kwanenkqubelaphambili yesizwe Olu luvo lubonisa ukuba ababhali abanjengooJolobe baliyeza

abomelezi nabakhi esizweni Kuloko uJolobe kuncwadi lwakhe ethanda ukukhuthaza nokubonisa

uvelwano kubantu abacinezelweyo nabangenalizwi kubomi bokuhlala nobokupolitika

113 UJolobe nemfundo intlalakahle nempucuko yabantu abaNtsundu

UJolobe njengombhali uqapheleka phakathi kwezinye izinto azizo elilizwi labacinezweleyo

kwiincwadi zakhe ezizezi Elundini LoThukela Amathunzi Obomi no-UZagula Kule yokuqala

incwadi uNobusi uzibhaqa ekwisiganeko sokuphathwa gadalala nguNgwekazi UJolobe abumbe

umlinganiswa onguNtsele oyinkwenkwe ongumlweli nomhlanguli kaNobusi intombazanana

entle nenomfaneleko UNtsele aphelise ukuphatheka kakubi kukaNobusi

Kwincwadi yedrama Amathunzi Obomi kukho uMaDlomo noonyana bakhe abaphila

ebuhlwempini UJolobe ubonisa uvelwano ngokusebenzisa umlinganiswa oyititshala

engumomelezi walo mhlolokazi (uMaDlomo) Ngenxa yale nkxaso olu sapho luphela luqabela

kwiinkalo zeenzima zalo Kwinovela UZagula kukho uZagula ixhegokazi nentombi yakhe

uNonkungu Batyholwa ngokuthakatha UJolobe ubonisa inkcaso kwiinkolo zobugqwirha

Ngaloo ndlela uyabathethelela ukutyholweni kwabo ngobugqwirha yinxenye yabahlali

UJolobe ukwabethelela uluvo lokuba umntu umele ukuxatyiswa kuba unesidima sakhe sokuba

edalwe engumntu Ngoko ke wonke umntu makaxabiseke ngaphandle komkhethe nokuba umntu

unjani na (194094) Esitsho nje uJolobe ukwabonakalisa kule ncwadi ukungasithandi isizwe

esinobufede nesingahambeli ndawo kwinkcubeko yaso Kwiimfundiso nakwizincoko zakhe

uJolobe ubonakalisa ngokuphandle ukukhathala kwakhe ngentlalo entle yesizwe Unqwenela

ukusibona sikhula siphuma kwizinto zobumnyama ezingasihambelisi ndawo siye phambili Ude

aqononondise ukuba abantu abaluninzi olungafundanga kuyaphi ngokwemfundo yasesikolweni

kufuneka luncedwe lufundiswe ukuze isizwe siphela sifikelele empucukweni nakwinkqubela-

phambili ekumgangatho okwinqanaba eliphezulu

UKwetana (200017) naye uyalungqina olu luvo lusentla apha olukwincwadi kaJolobe yezincoko

okanye yamavo Uthi uJolobe wadiza ukuba abantu baseYurophu abafika apha benza iinzame

zokubacalula abomgquba bakubafumana belambatha ngolwazi olunjengetekhnoloji yaseNtshona

ebalulekileyo kwinkqubelaphambili yesizwe Baqulunqa izimvo zobuqhophololo ngokumalunga

nabomthonyama besithi abantu abaNtsundu balungelwe kukuhlala kwiindawo ezikude lee kwezo

zempucuko yaseNtshona ezingabalungelanga kuba ezo ziseNko naseBhakubha zifanele ubuzwe

babo obusesemva kwanobomi babo ababuqhelileyo Ngokuthetha olu hlobo abaseNtshona

balungiselela iziqu zabo Benzela ukuba ibe ngabo abahlala kwiindawo ezinencum babe bona

5

abomgquba bebekwa kwimiqwebedu enamaziko okuphuhlisa isizwe anqongopheleyo ukuba

akho

12 Isithako sobuNzululwazi-Mlando okanye iBhayografi

USaid unconywa kakhulu ngabathandi boluncwadi lwakhe Kude kwabhalwa nebhayografi

yakhe Noxa kunjalo uAhmad uhlomle kwintshayelelo yencwadi kaSaid ethi The Pen and the

Sword (19947) ngoluvo lwakhe wakhalaza esenjenje ldquoEdward Said Storyrdquo ndash provides

biographical information but barely reveal the linkages between the writer and his life (

UAhmad uvakalisa ukuba sisihlava kwibhayografi engoSaid ukungadakancwa kweenkcukacha

ezilukhonkco lokunxulumanisa imbali engobomi bakhe noncwadi lwakhe UAhmad utsho

kuvokotheke kuba iimbalo zezoncwadi zombhali ziyintlaka noxolo nembali yobomi bombhali

Ubomi bakhe kwanegalelo lakhe ekwakheni isizwe liyakwazi ukudandalaziswa ngabahlalutyi xa

bephonononga uncwadi lwakhe besebenzisa isithako sobunzululwazi-mlando

UMiller (2012) ethetha ngobhalo lwebhayografi ubethelela ngosiba lwakhe elokuba isithako

sobunzululwazi-mlando okanye sembalibomi simalunga nokuqokelela iinkcukacha

kwanokuhlalutywa kwazo ukuze kubenokubhalwa ngobomi bukasingaye UMiller (njengasentla

apha) ukwakhankanya ukuba uphando ngobomi bomntu lungathi lufumane amandla

ngokufumaneka kweembalo ziqondene naye kwakunye noncedo lweenkcukacha ezinokuzuzwa

ngodliwano-ndlebe nabantu abasondele kusingaye ucebisa nokuba kubalulekile ukuba umphandi

aziqaphele iziganeko zembali kwakunye namava obomi omphononongwa ongumbhali awabone

elikhonco eliqhagamshelana nobuthumbu beembalo zezoncwadi zombhali lowo Xa sisongeza

koku kubalulwa kule migca ingentla singacaphula senjenje malunga nesithako sobunzululwazi-

mlando ukuba sikwayi method of studying literature according to which the life and the

personality of the writer are regarded as the determining factor (The Great Soviet Encyclopedia

2010)

Ngokwesi sicatshulwa isithako sembalibomi singasetyenziselwa ekuphononongeni ubomi

nesimo sombhali kuncwadi lwakhe njengamasolotya aphambili

Yena uDenzin kuNyamende (200011) usixelela ngezinto umphandi nomhlalutyi wesithako

sobunzululwazi-mlando anokuziqokelela ze kuzo afumane inkcukacha ezingombhali aphanda

ngazo Iimbalo ezingembali yombhali lowo ziyanceda kuphando ngobomi bakhe amaxwebhu

abonisa ubomi nentlalo yobomi bukasingaye okanye intloko ekuphandwa ngayo athi nawo

atyhile iimeko zobomi ezithe zayiminqantsa eyalatha amaxesha obunzima kwanenguqulelo

6

ezidale utshintsho kubomi bakhe Ebomini bakhe la maxesha eenguqu ahambelana nokuguquka

kwezinto

UDenzin (ngokwasentla apha) ukwabonisa ukuba eminye imithombo enokunika iinkcukacha

ngomntu ekuphandwa ngaye yile ilandelayo Iincwadi zembalelwano amacwecwe abhalwa

ukuchaza umntu akusweleka oko kukuthi umlando wobomi bakhe iidayari iibhayografi ii-

othobhayografi amabali athe ngqo angombhali amava akhe kwanoncwadi lomlomo UDenzin

udize ukuba igama ibhayografi imvelo yalo isuka kumaGrike kwaye isungulwe kumagama athi

ldquobiosrdquo- ubomi no ldquographeinrdquo ndashldquoukubhalardquo uchaza athi ibhayografi yena uyibona ingobomi

bonke bomntu ekuphandwa ngaye kwaye iqulatha iinkcukacha ezinobunyani ngomntu

ekuphandwa ngaye Uluvo lukaDenzin luthi imigaqo yokubhalwa kwebhayografi kubalulekile

ukuba iqatshelwe ekubhalweni ngabantu ababhala ibhayografi Oku ukucacisa ngamazwi akhe

athi ldquohelliphelliphellip the presence of the other can be noted in the writing of a life sex and class and

their implication family beginnings starting- points momentsrdquo

UMqhayi uyahambisana nesi sikhokelo sikaDenzin sikwesi sicatshulwa sisentla apha

sokubhalwa kwebhayografi sokuba kubalulekile ukuvezwa kwesini udidi ngokwasekuhlaleni

kwanemiphumela yoko umnombo neziqalelo zakhe ebomini usingaye lowo UMqhayi

uyaziveza ezi ngongoma zikaDenzin ekubhaleni kwakhe ibhayografi kaJohn Knox Bokwe

kwisalathisi sakhe xa ephefumla esithi ldquoukuvela nokutshona umlibo IDike imfundo

nokuzakha umtshato wokuqala nenzala yawo utyelelo kwelamaNgesi (19721) Kanti

uChalmers noSoga (1971v) xa babequlunqa ibhayografi esihloko UTiyo Soga bayichaphazela

imeko yendlela uTiyo awathi wakhula phantsi kwayo eselula bakhankanya ukuba uyise wakhe

wayenesithembu UTiyo wakhulela kumzi oluhlobo olunjalo

UWeinberg (1994142) naye kwelakhe icala uchaza ngokubaluleka kokubhalwa kwebhayografi

ingakumbi xa iza kuchaphazela ubomi bomntu Ubeka enjenje A biography helps me understand

the lives of others in a new way so that I can understand my own life better

UWeinberg uphakamisa uluvo lokuba ibhayografi inceda umfundi wayo ekuboneni ubomi

babanye abantu ngelinye iliso atsho kwayena gaqa abuqonde ubomi bakhe ngendlela engcono

kuneyakuqala Kulo mhlathi usezantsi sibonisa ubunyaniso bolu luvo Ngokuqwalasela

iibhayografi ezimbini

UHadland (2007) ubhale ibhayografi kaGqirha Nelson Rolihlahla Mandela ongumongameli

wokuqala woMzantsi Afrika wedemokrasi yaza yona i-intanethi (httpenwikipediaorg

wikiJ_K_Rowling 22 November 2013) yasidiza ibhayografi kaJ K Rowling othe wabalasela

7

ngokubhala incwadi edumileyo yakhe uHarry Porter zombini zichukumise uluntu nolutsha

ngolwazi ngokubanzi Ababhali bezi bhayografi zezi mbunguzulu bazoba ubomi bazo utsho

uzibone xa ufunda ziqabela iintaba ezinkulu zeengxaki zobomi ezazithe zinzi kumendo wobomi

bazo Zabe zona ezi mbunguzulu zixhinele ukuya kufika enkululekweni okanye

empumelelweni Kolo hambo lunemiqobo zalwa zabuya noloyiso oluyimbalasane oluchukumise

nobomi babanye abantu batsho bakhuthazeka njengoko bachukunyiswa yi-othobhayografi

kaMandela esihloko sithi Long road to Freedom Le othobhayografi ichukumise abantu abaninzi

abafunda iincwadi batsho bavuseleleka ekuzimiseleni ebomini nokuba sekumnyama

ngaphambili Ubunyaniso boku sibuxhasa ngamazwi kaMarcus (1994142) ldquoA historical being

whose existence is linked to lasting effects is worthy in a higher sense of living in a biography as

a work of artrdquo

UMarcus uyavuma ukuba umntu onempembelelo entle eluntwini ngokubanzi kufanelekile ukuba

kubhalwe ibhayografi yakhe oku ukuxhasile Siyahambisana nale mbono kaMarcus Kungoko

sifikelela kwisigqibo sokuba ibhalwe ibhayografi epheleleyo kaJolobe Wazithimba iintliziyo

zabantu abathi bafunda uNcuthu-maZangwa loncwadi lwakhe athe walubhalela isizwe sama-

Afrika ingakumbi abantetho isisiXhosa Ngezi ncwadi zakhe uyonwabisa ukwanika ubulumko

namava obomi ayimfundiso nakule mihla siphila kuyo Uncwadi lwakhe ludala

inkqubelaphambili ethi isikhokelele isizwe empumelelweni Kwaye izinto azibhalileyo

aziphelelwa xesha Kuzo kusafumaneka iinyaniso ezinkulu nezinzulu eziluncedo ebomini

babantu nakubantwana abasakhulayo

13 Isithako okanye ithiyori engezembali kwakunye nobunzululwazi-mlando

Isithako sembali-bomi okanye sobunzululwazi-mlando silixabiso elikhulu kuncomo-gxeko

nohlalutyo loncwadi lukaJolobe Sinceda ekuvezeni intsusa yobhalo loncwadi lwakhe

kwanobomi bakhe Sidandalazisa intungelwano ekhoyo phakathi koncwadi lukaJolobe nobomi

bakhe obuchatshazelwa ziziganeko zembali kwaneemeko zorhwebo ezopolitiko ezenkolo

yobuKrestu ezoqoqosho nentlalontle yabantu kwaneyakhe intlalo kwilizwe lakhe lokuzalwa

elinguMzantsi Afrika Oku kuhambelana noluvo lwethiyori yezezoncwadi lokuba umhlalutyi

ophonononga uncwadi lombhali esenza ugxekoncomo kumele azivelele ezi nkalo zidwelisiweyo

entla apha (Ryan 2007 26)

Kungoko ke kulo mqulu sibonisa ukuba uncwadi lukaJolobe lunamathelane nobomi bakhe

ngokupheleleyo Luquka phakathi kwezinye izinto iimeko zopolitiko zeli lizwe nezithe

zabuchaphazela ubomi bakhe ubonakalise uvakalelo ngokumalunga nengcinezelo yabantu

abaMnyama ngurhulumente wabaMhlophe ngexesha ebephila kulo Kwakhona uncwadi lwakhe

8

luthe ludakanca amathende obuKristu abekholelwa kuwo njengomfundisi weliZwi kwaye ukhule

kwekhaya elimkhulise ngenkolo yobuKristu Nazo ezinye iinkolo zabantu bemveli akakhange

azijongele phantsi uziphakamisile watsho wabonisa nendlela ababeqhagamshelana ngayo

noThixo onguQamata Oku ukuveza kakhulu kwincwadi yakhe u-Elundini LoThukela (2008)

Kanti ke kwidrama Amathunzi Obomi (1957 1974) ugxile kwinkolo yobuKristu nezopolitiko

Kukho umlinganiswa oyintloko onguMaDlomo Yena nabantwana bakhe banqula uThixo

wamaKrestu Bayixabisile iBhayibhile eyincwadi ethetha ngalo Thixo wabo Yada yanikwa

uphawu lokuba ldquolikhubalordquo lekhaya Kunjalo nje uMadlomo uzinikele kulawulo noncedo

lweNkosi uYesu Krestu Umamkele njengomkhuseli nomphakamisi wakhe

14 IOnomastiksi

UNeethling (2000207) uchaza ukuba i-onomastiksi isebenza ngamagama abantu aweendawo

kwanawaquka ubuhlanga Isibiza onomastiksi uthi sisuka kwigama lesiGrike ldquoonomardquo elithetha

into enye neli lesiXhosa lithi ldquoigamardquo Kwaye uchaza ukuba ionomastiksi sisifundo

sobunzululwazi samagama abantu naweendawo ikwachazwa ldquonjengesifundo sobunzululwazi

esingamagamardquo (Neethling 20051) Ngoko ke ithiyori yeonomastiksi iya kuthi incede kolu

phononongo ekutyhileni amagama kaJolobe kanti kwanamagama awanike abalinganiswa bakhe

kuncwadi lwakhe Kufanelekile kubenjalo kuba ithiyori yezezoncwadi isebenzisa ulwazi

oluphuma kwizifundo ezohlukahlukeneyo eziyakuthi zibe luncedo ekubhalweni kwebhayografi

kaJJR Jolobe Kakade nkqu nebhayografi ichaphazela amacandelo aziindidi ngeendidi

zezifundo (Nyamende 20005)

Umcimbi wamagama eendawo ululutho kwibhayografi kaJolobe Sifumanisa ukuba eBhayi

kwilokishi iNew Brighton kukho isitalato iJolobe Road esithiywe ngaye Kanti kwaneecawa

ezithile zanikwa igama likaJolobe Olu thiyo lusisikhumbuzo semisebenzi emihle kaJolobe Nto

leyo esingenisa kwisifundo ngamagama endawo ekuthiwa yildquotophonymsrdquo Nayo ekwalisebe le-

onomastiksi (Neethling 200013) UNeethling uchaza ukuba amagama abantu ayabandakanyeka

kubuntu kwanesimo somntu Etyatyadula usichazela ukuba amagama ekuthiywe ngawo adiza

indlela ethile abacinga ngayo kwaneminqweno emihle yabo bangabathiyi umqweno wabazali

ngomntwana wabo uye uboniswe ligama abamnike lona kanti ke akwabonisa nendlela

eyamkelekileyo enqwenelwa luluntu ekuhlaleni xa lunika indawo ethile igama okanye lusipha

ubani igama elitsha lumwonga ngemisebenzi yakhe emihle UThipha ecatshulwa nguNeethling

uyakungqina oku ngelithi ldquoby their names you shall know themrdquo (ibid) Ngale ntetho uThipha

uthi ngokuphandle ldquoigama lomntu linguloo mnturdquo

9

15 Isithako sobuNzululwazi Bume-ngqondo

Onke amatiletile enziwa lolu phononongo ajolise ekuphandeni ngembali-bomi kaJolobe equlathe

imisebenzi yakhe Ngoko ke isithako sobuNzululwazi Bume-ngqondo naso sinegalelo

elixabisekileyo kwiingxoxo zoncomo-gxeko lwemisebenzi kaJolobe yezezoncwadi

ngokunxulumene nobunjobalinganiswa Olu phononongo luyabonisa ukuba isimo

sabalinganiswa siyadibana nesikaJolobe njengomntu onenyama negazi kwanemisebenzi yakhe

ebomini bakhe bokwenyani

UKwatsha (200777-78) wenze umsebenzi oncomekayo omalunga nesithako sobunzululwazi

bume-ngqondo Ukhankanya iingcali ezaziwayo ezasungula ithiyori yobume-ngqondo

esisekelwe phezu kwayo esi sithako Ukhankanya ukuba uSigmund Freud waziwa

njengomsunguli wale thiyori kwaye abanye babalandeli bakhe abaphambili nguCarl Jung

noLacan URyan (200792) uchaza ukuba uFreud kuphando lwakhe wabhaqa ingcingane ebizwa

ngokuba yi-ldquoPsychoanalysisrdquo esiyibiza ngokuba yithiyori yobuNzululwazi Bume-ngqondo

USigmund Freud wapapasha ngo ndash 1901 incwadi engale thiyori wayinika isihloko Intepretation

of Dreams URyan (200796) ukhankanya ukuba le ncwadi idiza ukuba uFreud wenza uvukelo

kuyo waphikisa ukuba yonke into ethi ingene engqondweni ikugcino kwicandelo lengqondo

ehleliyo (ubumna) Wangenisa uluvo lokuba kukho icandelo lengqondo eleleyo elingaphandle

kweli liyingqondo ehleliyo Eli candela lengqondo eleleyo linguvimba wokugcina izinto ezininzi

ezinjengodederhu lwamava ethu iimvakalelo kwaneemfuno zethu Amava ethu emihla ngemihla

agcinwe apha aze ngamanye amaxesha abuya ngokwamaphupha Amava ethu obuntwana nawo

agcinwa oku kweefayile kule ngqondo ileleyo Aphinda abuye abe nefuthe kwindlela esicinga

ngayo atsho achaphazele ukubunjwa kwezimo neendlela zokwenza kwethu

Le thiyori siyicacisayo ibaluleke kakhulu ekuqondweni kwezifundo zethiyori yezezoncwadi

Iluncedo olukhulu ingakumbi ekuqwalaselweni kwezimo zabalinganiswa (Freud kuRyan

200792-93) Le ngcingane ibonakala kakuhle ukusebenza kwayo kwiinguqu zezimo zabanye

abalinganiswa kwincwadi yedrama kaJolobe Amathunzi Obomi Ezi zimo ziguquguqulwa

ziimeko zentlupheko Sibona umlinganiswa onguNgxaki ephazamiseka engqondweni ngenxa

yokuba esiya esikolweni ngebhulukhwe enezikroba ebangela ukuba ahlekwe ngabanye

abantwana Le meko azibhaqa ekuyo esikolweni yamjika Wathi engumntwana olungileyo

wangumntu olwayo nabanye abantwana kuba ekhusela isidima sakhe esithotywayo Esi simo

sokudlakazela kwakhe sibangwe kukuba unina engenamali yokumthengela impahla yokunxiba

eyiyo ngenxa yobuhlwempu Le meko yobuhlwempu ikhokelelela ekuthotyweni kwezidima

10

zabalinganiswa abaliqela kule ncwadi Olunye ulutsha kwanabanye abantu abadala bephela

bezizaphulimthetho kuba bezama iindlela zokukuziphilisa njengoMaDlomo othe wasila

wathengisa umqombothi ukuze aphumelele ekuhlawuleni irente yegumbi abahlala kulo akwazi

nokondla afundise nabantwana bakhe

UJolobe kule ncwadi yakhe yedrama udiza impathombi nentlalo yentlupheko yabantu

abamnyama ngexesha localucalulo nengcinezelo yobuhlanga Uyaphumelela ekuduliseni

umsindo wakhe nasekuphimiseleni izizathu zentlungu anayo ngenxa yokungcikivwa kwabantu

abaNtsundu ngemihla abe ephila ngayo yolawulo lorhulumente wegcuntswana

16 Isithako sikaKarl Marx

UBarchelor kuNyamende (200015) uphakamisa imbono yokuba izifundo ngebhayografi

zibandakanya iindidi zezifundo eziquka izifundo zeSosiyoloji Oku kusikhumbuza ngoluvo

olukulo mqulu oluthi uphononongo ngembali nangobomi bukaJolobe kuncwadi lwakhe luquka

iimeko zentlalo ezorhwebo ezoqoqosho nezopolitiko Siphonononga ukuba ezi meko zinafuthe

lingakanani na kwintlalontle kaJolobe Le ndlela yokuhlalutya nokwenza ugxekoncomo

ilungelelana nesithako sezoncwadi esisekelwe kwithiyori nemfundiso kaKarl Marx

UKarl Marx ngumseki wethiyori eyi-Marxism Wazalelwa eJamani Waziwa ngokuba ngomnye

weenkcubabuchopho umntu wembali intatheli kwanomzabalazi omkhulu ekulweleni

amalungelo abantu abacinezelwa ngabasemagunyeni (wikipediaorgMarxism 252012) Le

thiyori yakhe icacisa intlalo yoluntu kumazwe obukhaphitali Ubona le ntlalo ingenabunyaniso

kuba isekelwe uluvo lokuba intlalo yobukhapitali bonke abantu bayalingana Kube kungenjalo

Kukho intlubantu yabasebenzi engaxhamli ubutyebi ebuvezayo Oongxowankulu abaqeshe

abasebenzi ngabo abacinezela intlubantu engabasebenzi abangamahlwempu abaquka

nabasebenza iintsimi ezilalini Aba basebenzi bakwabizwa ngokuba baziiprolethariyathi Ze

oongxowankulu babe kwintlubantu yobubhujwa Uqoqosho lwesizwe lukoongxowankulu

Intlubantu yeprolethariyathi zimpulakaluJaca emazibhukuqe umbuso wobukhapitali ze zilawule

ubutyebi besizwe ngokombono kaKarl Marx

UKarl Marx le thiyori yakhe uyibandakanya noncwadi olubhaliweyo Uncwadi olululo kufuneka

ludandalazise ukungalingani okukhoyo phakathi koongxowankulu neprolethariyathi ingakumbi

abasebenzi elizweni lobukhaphitali Uluvo lwakhe lukhankanya ukuba uncwadi sesona sixhobo

sinamandla ekusasazeni iingcinga ezithile umzekelo imithetho ethile ethi ichaphazele nenkolo

kuqukwe nemfundo namaziko ayo Kanti kwanemifanekiso-bhanyabhanya kwanoomabonakude

bathi badlale indima enkulu ekungqineni ukusebenza kwethiyori kaMarx elizweni (Ryan

2007115) Kwakhona uthi zonke iindawo apho abantu bahlala kuzo bafuna ukuphile Kwaye

11

iimveliso zokutya nemisebenzi isezandleni zabaphathimbuso kwanoongxowankulu Abasebenzi

baphile yimvuthuluka ewa ezitafileni zabaphathimbuso nezoongxowankulu Babe abasebenzi

ingabo abavelisa ubutyebi obuxhanyulwa ngabaphathimbuso noongxowankulu Obu bomi ibe

bobuswele ulingano oluhamba noxhatshazo Kuphele kudaleka ungquzulwano ngenxa yemivuzo

engabanelisiyo abaqeshwa abavelisele abaqeshi babo ubutyebi

Okuthethwa nguRyan ngengcingane kaMarx kubalulekile Iluncedo ekuqondweni koncwadi

lwedrama ebhalwe nguJolobe kuba izoba umfanekiso weentetho zengcingane zikaMarx Le

ncwadi inika umfanekiso wengcinezelo nempathombi yabaqeshwa abamnyama

ngoosomashishini kwanabaphathimbuso boMzantsi Afrika wexesha awayephila kulo uJolobe

Noxa isithako sikaKarl Marx silunceda olu phando ekudandalaliziseni intswelolingano

ngokobuntlubantu obukhoyo kumdlalo Amathunzi Obomi siyaqhwalela ukusinikeni ithiyori

yentswelolingano yobobuhlanga Sele kunjalo umphandi ufumanisa ukuba uJolobe udize izinto

awathi wazibona wazingqina ngeliso lenyama Wayibona intlupheko yabantu baseBhayi

yabantu abaNtsundu ngokubanzi edalwe ngumgaqosiseko ovumela intswelolingano phakathi

komnyama nomhlophe omhlophe onikwe amalungelo athe vetshe kunalowo umnyama UJolobe

waqonda ukuba makayibike le ngcinezelo ngokwebala yaziwe luluntu ngokubanzi [ugxininiso

lwam]

Umphandi uthe wafumana ubunzulu bokucamgca bukaJolobe abuqhusheke kwintethwana yakhe

ethi ldquoKweli xesha siphila kulordquo Ngala magama ambalwa mane ayile le ntethwana ukhanyisele

abantu ngesizathu sakhe sokubhala le ncwadi yakhe yedrama Uyibhale enesingqukru ebindwe

yimeko yexesha awaye ephila kuyo nabantu abamnyama apho abantu abaligazi lakhe

babecalucalulwa kuxhatshazwa amandla abo ngurhulumente owayengahloniphanga amalungelo

anika umntu isidima sakhe Waqulunqa iinkqubo zokuba umntu omnyama abekowana

mgangatho uphantsi angaze avuke kuwo

17 IFeminizimu okanye uKhomokazi

UFriedan (Benstock Shari Ferris noWoods 2002245) baphakamisa ukuphathwa kwabafazi

ngesidima sobuntu njengabantu bonke Baxhaswa ngaba babhali balandelayo uEllmann Gilbert

noGuber de Beauvoir Cixous Friedan kuMoi (198531 57 92 105) Bebonke baphakamisa

kwanenkqubelaphambili yabo Balangazelela ukuba kuphele ukujongelwa phantsi kwabafazi

Bekwafuna namalungelo abo obuntu ahlonelwe Bangavinjwa amathuba emfundo

kwanewemisebenzi kwanokuba bathabathe inxaxheba kurhwebo nasekubeni babe nemihlaba

Kwakho bayakuchasa uxhatshazwa lwabafazi kuba bengabafazi UMoi (198512) uyazixhasa ezi

zimvo zingentla ngokuthi asamele ngeengcinga zombhali ophambili uKristeva owabhala wathi ldquo

12

women demand equal access to symbolic order Liberal feminism Equalityrdquo Le ntetho yazala

ezi nguqu zikhoyo kule mihla yedemokhrasi apho abafazi babonisa igalelo elikhulu

ekuphakanyisweni kwenkqubelaphambili yesizwe soMzantsi Afrika kwiindawo zolawulo

kwanegalelo labo ekuphakanyisweni kwamakhaya

Izimvo zefeminizimu uyaziphakamisa uJolobe kuncwadi lwakhe ngokuthi enze abanye

abalinganiswa abangabafazi babe ngamaqhawe Sinqabile esi simbo sokubhala kubabhali

basebuhlanti

UJolobe wenza uMaDlomo ongumama oyedwa abe ngumhlolokazi Ebuthathaka enjalo

uMadlomo wasuka womelela wakhuthala waboyisa ubuhlwempu ngokuthi azenzele ishishini

elithe lamnceda wabhatala irenti wondla wanxibisa kakuhle abantwana bakhe wabafundisa

benendawo yokufihla intloko noNgxaki wohlukana nokunxiba ibhulukhwe ekrazukileyo Batsho

banesidima ekuhlaleni ekubeni bebe zizinto zokuhlekisa Kanti nomakhulu uZagula

umhlolokazi kwinovela UZagula uthe ebebuthathaka exhaphazeka womelela wazizamela

umsebenzi wazimela wayeka ukuxhomekeka emntwini wohlukana nokuxhatshazwa ngunyana

wakhe

Entla apha sisidizile isimo sombhali sovelwano ngabantu baseTyhini nokubanqwenelela

impumelelo ebomini Oku kumveza uJolobe engumntu wobuntu Yiloo nto uMadolo (20023)

ethethe wathi uJolobe ldquouwahloniphile kakhulu amakhosikazirdquo Ngenene akuthethileyo uMadolo

kuyinyaniso kuba lo mbhali ulilizwi labangenalizwi abanjengabantu besikhomokazi

abacinezelwe ngenxa yesini sabo Umzekelo kumbongo ldquoIgazi lehotyazanardquo lo mbhali

ukhalimela ukubulawa kwentombazana ngebhozo yindlobongela yomfo kungekho nabani

ulamlayo Esi sehlo simasikizi senzeka ngelixesha kuphethe umbuso woganyamelo ophakamisa

ulawulo nelizwi lamadoda ikakhulu Le nkqubo yawenza amadoda amaninzi akabahlonipha

mpela abafazi Kwakhona uJolobe ukhalazela ukungabi nanceba komyeni kaNoJaji nowathi

gqolo ukumxhaphaza wade wenzakala entloko walahlekelwa ziingqondo UJolobe ubonisa

ukuba ngumkhuseli wohlanga kwanowabantu ababuthathaka abaxhatshazwa ngabanamandla

kunabo (19713-22)

Le mizekelo ingentla ibonisa ukuba uJolobe ebehambisana nenkolo yokukhuselwa kwesidima

kwanamalungelo abafazi Ngolo hlobo singatsho ukuba ukuya kuma kumda othile uyahambisana

nefeminizimu elidabi labafazi lokulwela amalungelo abo abawanikwa ngumQulu wamaLungelo

oLuntu (Bill of Rights) Ngenxa yokuhlonipha la malungelo uJolobe ngoncwadi lwakhe ulwela

ubomi obungcono kwanenkqubelaphambili ebomini babafazi njengabantu bonke Ukuqwela ude

adize imisebenzi eluthotho abantu ababhinqileyo abajongene nayo emakhaya Esenza njalo

13

ubonisa ukuba ngaba yinto entle nephucukukileyo ukuba amadoda abancedise abafazi kweminye

imisebenzi babaphungulele imithwalo yemihla ngemihla bubengcono ubomi babo kutsho

nobomi bamakhaya bube mnandi (194014)

18 Intsebenziswano yetekisi nenye itekisi

Eli gama itekisi libhekisa kwizinto ezininzi Ngokwezifundo zethiyori yezezoncwadi igama

elinye elisencwadini lingayitekisi Kanti umhlathi isivakalisi incwadi enjengenovela

ikwayitekisi (Orr 2003 50) Umphandi ufumanise ukuba imisebenzi kaJolobe njengeetekisi

iyathungelana Into ayithethileyo okanye athe wayikhankanya kwimibongo ethile nebonisa

ingcamango ethile okanye ukuvakalelwa kwakhe uyakwazi ukuphinda awucacise loo mba

kolunye uncwadi lwakhe Oku kuthethe ukuba ezi ncwadi zimbini njengeetekisi ezahlukeneyo

ziyasebenzisana Umzekelo kumbongo ldquoUmthandazo wangokuhlwardquo uthetha ngokuba omnye

wabantu uye abeke ldquoikhubalordquo iBhayibhile ngendlela enembeko phezu kwetafile ukuze

umninimzi aqalise ukuqhuba umthandazo wekhaya Kanti kwincwadi yakhe yedrama

Amathunzi Obomi (Jolobe 1974 10) uMaDlomo uthi xa kuza kulalwa akhumbuze

ngokwenziwa komthandazo wangokuhlwa athi makuziwe ne-ldquokhubalordquo lekhaya (iBhayibhile)

Akubuzwa uMaDlomo ngomnye wabantwana bakhe ukuba yintoni ikhubalo uphendula ngelithi

yiloo nto ibazisela ithemba Kanti nakumbongo wakhe ldquoUmthandazo wangokuhlwardquo (Jolobe

193642-45) ubonise ukubaluleka komthandazo ohamba nekhubalo ldquoiBhayibhilerdquo xa kuza

kulalwa

Ngokwengcingane kaOrr (2003 54) intsebenziswano yetekisi nenye itekisi iluncedo

ekuhlalutyweni nasekutolikweni kweetekisi zezoncwadi Kukwanjalo nasekuphicotheni kwethu

uncwadi lukaJolobe kolu phononongo Utsho uvakale ngakumbi kumfundi umyalezo ophuma

kwiincwadi zikaJolobe xa zitolikwa ngokuhlalutya ngentsebenziswanoteksi Oku sikuqaphela xa

uJolobe esebenzisa eli gama ldquoikhubalordquo kwezi ncwadi zimbini zahlukeneyo zikhankanywe entla

apha

UJolobe ufumaniseka engumntu obekhuthalele ukufunda iincwadi noncwadi lwabanye ababhali

abangama-Afrika kanti namaNgesi namaSkotshi Ebenqonomfela neembalo zeZembali

zeZempilo kwaneZibhalo Ezingcwele njalo njalo Esenza oku nje ebephanda nzulu nabanzi

ngomba othile azakubhala ngawo Esenza olu phando wazifumana echukunyiswa yimisebenzi

yabanye ababhali Le nkcukumiso iyabhaqeka kweminye imisebenzi yakhe yezezoncwadi

Kulapho ke ithi intsebenziswanotekisi (intertextuality) ikwabhaqeka khona Umzekelo uBurns

imbongi yamaSkotshi ibhale ngentlakohlaza kamnandi NoJolobe uthe wabhala umbongo

ngentlakohlaza Kulo mbongo kaJolobe kukho ulwimi lwemifanekisongqondweni ehambelana

14

nekaBurns isimntwiso esifanayo Yena uJolobe usisebenzisile isigoci esibalasele

ngemifanekisongqondweni wagqithisa kuBurns ngobakhe ubugcisa nobuchule bokubhala

isihobe UJolobe xa ebonga intlakohlaza usebenzisa isimntwiso esichukumisa iimvakalelo

zovuyo ngokufika kwentlakohlaza Sivuselela iliso lengqondo libone ilizwe lambathiswe ingubo

yobuhle obugqibeleleyo Usizi kubantu nakwindalo alusekho Ubugxwayiba bomhlaba buphelile

Bahlukene nengubo yenkwankca nengqele yexesha lasebusika

Le ngxoxo ingentla apha ibonisa ukusetyenziswa kwentsebenziswanotekisi njengesixhobo

sokuhlalutya kwizifundo zezethiyori yezezoncwadi Kodwa ke usetyenziswanotekisi luthi ukuze

lwenze umsebenzi ofezekileyo lusetyenziswe kunye nezinye izithako zezoncwadi Le

ntsebenziswano iyakudityaniswa ngentyilazwi nezi zithako zidweliswe entla apha Ngokwenza

oku ezi zithako ziyakuthungelana xa kuphononongwa ubomi nembali yombhali kusenziwa

uhlalutyo loncwadi lwakhe Loo ntungelwana ingumtya oya kusetyenziswa ekurhintyeleni

izimvo ngezimvo eziza kuthi zibonakale xa kubangulwa amahlandinyuka obomi bakhe Ziya

kusetyenziswa ngokweenkalo ngeenkalo zolwazi kuba eyona nto iza kujongwa yindlela

ezilobolelana ngayo zincedisana ukuphuhlisa iingxoxo zohlalutyo loncwadi lukaJolobe

181 IDayalojizimu

Ithiyori yedayalojizimu yasungulwa nguMikhail Bakhtin (Abrams noHarpharm 201283)

Wayibhala ngexesha lolawulo lukaStalin eRashiya yobukomanisi obusekelwe kwithiyori

yobuMaksizimu-Leninizimu(Marxism-Leninism) UBakhtin engasekelanga kwithiyori

yobuMaksizimu- Leninizimu yena uyibona inoveli iqulathe iingxoxo ngeengxoxo ezihambelana

neendidi ngeendidi zamazwi aphuma ekuhlaleni Kwezi ngxoxo la mazwi ayaphikisana Uchaza

ukuba ezinye iinoveli zinamazwi agqumelela amanye La mazwi aphuma kubalinganiswa

abakwimigangatho yokuhlala engalinganiyo Umzekelo iziphathamandla zombuso zinelizwi

lazo eligonyamelayo phezu kwelizwi labantu abaphethweyo Ababhali abahambisana nenkqubo

yolawulo logonyamelo babhala iinoveli ezivumela ilizwi logonyamelo longame phezu kwelizwi

labagonyameleyo njengoko kwakunjalo kubabhali baseRashiya ababexhasa

ubungqwangangqwili bukaStalin

UBakhtin uthi inoveli enelizwi elinye elongamileyo elihamba lodwa uninzi lwabantu

abagonyamelweyo abanalizwi ikwimo yoqiqo olunye (monologic form) Iinoveli ezinje bezizoba

intlalo yoluntu engavumeli ukuba abantu bathethe ngokukhululekileyo njengoko kwakunjalo

kwiRashiya kaStalin NgokukaBakhtin zikhona iinoveli ezivumela abantu

babengabakhululekileyo ekunikeni ezabo izimvo Iinoveli ezinje zibonisa isizwe esibantu

bavumelekileyo ukuba bathethe ngokukhululekileyo Kwanendlela yokuphila yeloo zwe

15

yeyekhululekileyo Ezi noveli zinamazwi aphendulanayo ngaphandle kwemiqobo Ilizwi

lomlinganiswa othile limele ilizwi leqela labantu abathile ekuhlaleni Iinoveli ezinala mazwi

aphenduphendulanayo asekuhlaleni zibizwa ngokuba zezempendulwano (dialogic form) okanye

zezinesimo esimazwininzi (polyphonic form)

Yena uBakhtin ukhuthaza iinoveli ezibantu bakhululekileyo Kwakhona ukholelwa ukuba

ababhali nabo mababonise abalinganiswa abanganqgqinelaniyo ngezimvo Oku kungangqinelani

kubandakanya namazwi asekuhlaleni angavaniyo ngezimvo malunga nemiba engenkcubeko le

meko iyenza inoveli ingabi nakungqinelana ngezimvo ide iye ekupheleni (Abrams noHarpham

201285) Kwakhona uBakhtin wazisa oku inoveli ivumela umdibaniso weentlobontlobo

zoncwadi umzekelo kwincwadi enye kudityaniswa ngobuchule amabali amafutshane iingoma

ezinobuhobe imibongo kwakunye neziganeko zesimbo sedrama Kanti kwakule ncwadi inye

kungaqukwa iinkcukacha zobugcisa obuthile okanye zezenzo ezithile ezihambelana nokwakhiwa

kwedayari nebhayografi kwanezeleta zembalelwano Lonke olu ncwadi luzisa kwincwadi enye

olwalo ulwazi nezimbo zokubhala ezahlukahlukeneyo kwaye zithi neentetho zazo zidale

ingxubevange enamandla nedala umoya omtsha UBakhtin (1998320-321) esaleka umsundulo

The novel permits the incorporation of various genres both artistic inserted short stories

lyrical songs poems dramatic scenes biography etc hellip some of these genres could

include would be confessions novel diaries biographies novel-in letters hellip all these

genres bring in their languageshellip and intensify each speech diversity in fresh ways

Le ngcingane kaBakhtin engenoveli ebonisa idayalojizimu idala umdla Kuba kwakuyo le

noveli inamazwi amaninzi kungaqukwa kwanemithandazo Singatsho ke ukuba la masolotya

abonisa idayolojizimu uJolobe uwafake ngempumelelo kwinoveli yakhe Elundini LoThukela

Kule noveli uJolobe umzekelo uqukanise iingoma imihobe izibongo imiboniso yedrama

nezazobe zeebhayografi ekuzobeni inkcubeko nolwazi lwemveli lwesizwe samaHlubi ayephila

intlalo yendebe endala phambili phaya endulo

Imibongo umculo kwanezinye izinto ezibandakanywa yinkcubeko zithi zibe yinxenye equka

unxulumano oluyindibanisela yeendidi zobudlwelane Oku sikuthethayo kuluncedo kolu

phononongo lale noveli Ekuphicotheni le ndibanisela kunceda ekuqondeni umyalezo

neemfundiso zikaJolobe Kwaye ezi ndidi ngeendidi zeejenri ezibumbe inoveli Elundini

LoThukela ezikwazezonxibelelwano zidala umdla nochulumanco kwanokuyolisa kumfundi

UJolobe ugqwesile ukubonisa indibanisela yamazwi ngamazwi awahlukileyo asekuhlaleni

aphendulanayo Ubonisa amandla edayalojizimu ngokuphumeleleyo kwinoveli yakhe Yaye

ukwaphumelele ekuboniseni amandla edrama kwinoveli Elundini LoThulekela

16

Isimo sobumazwininzi sale noveli siyingcingane ebalulekileyo kuhlalutyo loncwadi lwesiXhosa

Sinika umdla nomoya omtsha wokuqondana kwabantu Siveza amandla enkcubeko equlethwe

kulwimi olusetyenzisiweyo nakuncwadi Kwakhona sidiza nobungqwabalala obabufumaneka

kumazwe ayephethwe ngogonyamelo isininzi sabantu singenalizwi Ngokuka-Abrams

noHarpham (201286) uBakhtin uyahambisana nesiganeko ekuthiwa yi ldquocarnivalesquerdquo

ENtshona icarnivalesque yayiba ngumnyadala wokudelela amagunya ogonyamelo Umzekelo

abantu abangenalizwi bebandla laseRoma ngelixa lalomnyadala babevatha izivatho

zeziphathamandla zelibandla Bathi bhazalala ezitalatweni behlekisa ngezinto ezithethwa zezi

ziphathamandla zogonyamelo Babecela umngeni kolo gonyamelo Eli yayilithuba kubantu

abangenalizwi lokujula kude iimbophelelo zemithetho yocwango baphile intlalo abazikhethele

yona okwethutyana (Quinn 200488)

19 Indlela yokuhlalutya kolu phando

Njengokuba sesitshilo olu phando luza kusebenzisa intyilazwi njengendlela yokudibanisa

nokulungelanisa izithako ezihlalutya iincwadi zikaJolobe UDenzin noLincoln (20083) bayibona

le ndlela iquka imimandla emininzi ngokumalunga nophando Kwaye iquka izifundo eziliqela

Ayigxilanga kuphando olunye kuphela kuba inokusetyenziswa nakolunye uphando olusebenzisa

imethodi ekhwalitheyithivi kwesinye isifundo esingesiso esethiyori yezezoncwadi Umzekelo

ingasetyenziswa kuphando olukhwalitheyithivi olumalunga nezemfundo ezesimiyotika

ezengqondo ezefeminizimu ezenkcubeko ezembali nakwezinye iingxoxo zophando ezihamba

ngokwemigaqo eyamkelekileyo kwimethodi ekhwalitheyithivi

Intyilazwi le iluncedo kuphando olungobomi bomntu oluquka amava akhe obomi amabali

angobomi bakhe iifoto zakhe kwaneengxelo ezingaye ezishicilelweyo (Denzin no-Lincoln

200845) Aba babhali bakwanoluvo lokuba intyilazwi ekuhlalutyeni isebenzisa iinkcukacha

ezizindidi ngeendidi zokufuna ukuphanda ulwazi olubalulekileyo ukuze bafumane ulwazi

olunzulu olunokubanceda aqondakale umntu ekuphandwa ngaye (20085) Kwakhona aba

babhali bacasisa ukuba umphandi osebenzisa le ndlela ichazwe ngentla ufana nomntu owenza

ingubo yeziziba ngeziziba Yona yenziwa ngamalaphu amaninzi ahlukekeneyo Kodwa

koveliswa umsebenzi omhle kamva

UDenzin no-Lincoln babeka umnwe kwelokuba umphandi uxhamla intsebenzo yendlela

yophononongo ayikhethileyo okanye ayibona ilungele uphando lwakhe uthi ngoko asebenzise

izixhobo (amacebo) azityumbele ukukrola nokubumba ngobungcali nobungqondi umsebenzi

lowo wakhe wophando Usebenzisa iindidi zezithako zokufumana ulwazi eluncwadini nakuluhlu

lwezinto ezizezinye ezithi zimnike ulwazi ngombhali aphanda ngaye Oku kuhambelana

17

nemethodi yophando ekhwalitheyithivi Bahambisa bathi ukuba umphandi uthe wabona ukuba

amacebo (strategies) athile akalulungeli uphuhliso lophando lwakhe ngokhululekileyo unako

ukuwatshintsha asebenzise amanye amatsha athi gingci kuphando lwakhe (Denzin noLincoln

20088) Ngaphezulu aba babhali babini bathi umphandi umele azi ukuba imethodi

yekhwalitheyithivi yeyentsebenziswano Ngoko ke umphandi oyisebenzisayo uphela enolwazi

olunzulu noluphangaleleyo Okubangela oku kukuba uphando lwakhe lufumana impembelelo

kwintsebenziswano yezifundo eziliqela zamacandelo ngamacandelo olwazi Umzekelo woku

kokokwenzeka kolu phando lwalo mqulu apho kukho ulwazi oluphuma kwezembali kwezesini

kwezobuhlanga kwezobubani kwezenkolo nanjalonjalo Kuloko sisithi olu phando

lukhwalitheyithivi lufana nokubunjwa komfanekiso-bhanyabhanya oyingubo eyenziwe ngeziziba

ngeziziba kodwa kuphele kuphuma umsebenzi omhle obumbeneyo kwanobukekayo

(njengasentla)

110 Uphicotho-ntsingiselo

UDenzin (198956-57) unika icebo elinokuthi lincede ekutolikweni kweenkcukacha ezithe

zafunyanwa ngumphandi ngokunxulumene nobomi bomntu ekuphandwa ngaye Ezinye zezi

nkcukacha ngamava obomi bomphandwa obunamanqwanqwa okukhula angala ixesha lokufikisa

lobuntwana bakhe ixesha lokufikisa kwakhe ebuntwini ibakala lokufikelela kubomi obutsha

bobuntu bobudala kwanenqanaba lokufikelela kubomi obudala Umntu unamava enqwanqwa

ngalinye Kuwo kukho inqwanqwa elibandakanya ixesha lokuqala komntu esikolweni esiya

kufumana imfundo Akho namanqwanqwa ahambelana nexesha lokutshata kwanelo lihambelana

nokungenelela kwakhe kwixesha lengqesho

Ukufumana iinkcukacha ngomphandwa kuquka udliwanondlebe oluthi luxhobise umphandi

ngolwazi olubalulekileyo Ngethamsanqa imigudu yodliwonondlebe eyenziwe nguMahlasela

(1973) kwakunye noScheub (1967) esaphila umbhali uJolobe eBhayi iyakuba luncedo

olunexabiso kolu phando UDenzin noLincoln baphinda bakhankanye ukuba umphandi unako

ukusebenzisa nasiphina isixhobo sophando umzekelo imethodi okanye indlela yophando

engqinelana nophando lwakhe okanye isifundo sakhe (20085) Exhasa olu luvo uNyamende

waseYunivesithi yaseKapa obhale ngebhayografi ethi ldquoLife and works of William Isaac

Wauchoperdquo (2000) kuphando lwakhe lobugqirha ukhankanya ukuba intloko engumntu aphande

ngayo yathi yasweleka ngexesha lemfazwe yeHlabathi ngoko ifane nokuba ibingayintsomi into

yokuba abe ebengenza udliwanondlebe kunye naye Kodwa noko kunjalo wasebenza walugqiba

ngempumelelo uphando lwakhe Wancedwa kukusebenzisa amanye amacebo okuphanda

ngoWauchope Wafumana ulwazi kwii-archives ezinokuchazwa ngokuba zizisele zokugcina

ulwazi olungoncwadi kwanelezinye izinto ezibhaliweyo ngababhali Ezinye iinkcukacha wathi

18

wazifumana kuJeff Opland ongumbhali owaziwayo nonomdla omkhulu ngababhali abangama-

Afrika balapha eMzantsi Afrika

UKendal (1965) uchaza ukuba ukuba intloko ekuphandwa ngayo ngumphandi kudala

yalandulela eli oko kuba nzima kakhulu ukufumana iinkcukacha ezibalulekileyo ngayo nkqu

nokwenza udliwanondlebe Uluvo lukaKendal lunokuba sisizathu sokuba ababhali beebhayografi

abanjengoHadland (2007) kunye noBenson (1994) bathe bakhawuleza ukubhala iibhayografi

ngobomi bukaNelson Mandela kanye ngeli xesha esadla amazimba Oko bakwenze ukuze

bafumane iinkcukacha ezizizo nezinobunyani kwaye bazifumana kanye kwintloko engumntu

abaphanda ngobomi bakhe ukuquka kwanegalelo lakhe esizweni saseMzantsi Afrika

Kwangokunjalo naye uJohnson kuClifford (1962142) uyahambisana nombono waba babhali

beebhayografi bangentla apha Ude yena wayalela uBoswell umfundi wakhe abe emqeqeshela

ubhalo lwebhayografi yakhe ukuba athi gqolo ukubhala iingxelo ngobomi bakhe Oko kukuthi

abenomqulu oyincwadana apho anokuthi agcine izinto ezibalulekileyo zemihla ngemihla

neziquka iziganeko ezibalulekileyo ezinxulumene nobomi bakhe UBoswell wayesenzela ukuba

akwambatha ingubo kaqaqa abe sele ethethe wophela kumbhalibhayografi wakhe Noko kunjalo

uKendal uthi zingasombululeka iingxaki zokuvala izikhewu ezikhoyo ngenxa yokunqongophala

kolwazi angene nalo engcwabeni lakhe umphandwa ekubhalwa ibhayografi yakhe sele bhubhile

Ubanga ukuba zingoyiseka ezi ngxaki ngokuthi umphandi lowo angalufumana olu lwazi

ludingekayo ngokutyelela iindawo ebezithandwa ukutyelelwa ngumntu abaphanda ngaye

Umzekelo uKendal ongumbhali webhayografi ubalisa ukuba yena ngenkqu wathi wenza

uphando ngobomi bokumkani uRichard III Uthi watyelela iindawo apho walwa kuzo iimfazwe

namadabi amakhulu ngamandla equbisana notshaba lwakhe olukhulu uCharles waseBurgandy

Waphinda watyelela kwanetyalike eyathi yakhiwa nguRichard III kwidolophu yakowabo

UKendal ukhankanya ukuba olona lwazi lululo awathi walufumana ngobomi bukaRichard lolo

waluzuza kweezo ndawo ebethanda ukuzityelela lo mphandwa wakhe Olu lwazi lwaba lixabiso

elikhulu kwaye wayeludinga kakhulu Lwamnceda ngaphezulu kunokuba ebecinga ekuqondeni

isimo sombhali onguRichard abe ephanda ngaye Kwakhona uKendal uchaze ukuba wafumana

nesityhilelo samaxesha osizi kwanamaxesha ovuyo awathi wanawo ngexesha lokudla kwakhe

ubomi (1965150-152)

Kanti ke noLeon Edel waba nengxaki ekubhaleni kwakhe ibhayografi kaHenry James UJames

wazitshisa zonke iinkcukacha ezingaye ezazinokuthi zidize ngobomi bakhe ukuze kubelula

ukubhalwa kwebhayografi yakhe Isizathu solu tshiso wayengafuni ukuba kubhalwe ibhayografi

ngobomi bakhe U-Edel wathi wabusebenzisa ubuchopho bakhe Wangena kwiphulo lokuxilonga

19

ngokunzulu imisebenzi eyathi yabalasela kuncwadi olubhalwe nguHenry James Iziphumo

kukuba u-Edel wathi ekugqibeleni waphumelela ukuqulunqeni ngokutsha ubomi bombhali

uJames (Nyamende 200015) UQuinn (200437) wapapasha ukuba u-Edel wavelisa

imibhumbutho emihlanu yemiqulu yebhayografi kaHenry James UWeinstein (1971iii)

kwingabulazigcawu) ubonisa ukuba uHenry James walibala ukuba wakhe wabachazela abafundi

bakhe ukuba umbhali uyaphila kuwo onke amaphepha oncwadi lwakhe athe walukrola nokuba

angazama ukuzifihla ngenyameko kangakanani na

Umphandi kolu phononongo ululandele uluvo lukaKendal Watyelela isakhiwo setyalike apho

uJolobe ube yinkokheli nonyawo-ntle welo bandla nelichazwe nguMahlasela ukuba laba lelona

lawagqwesayo amanye amabandla amaPresbhithari ngenkuthalo nangempumelelo kwilokishi

yaseNew Brighton nakwingingqi yaseBhayi iphela Umphandi wafumana ukhwankqiso olukhulu

namava amatsha ngombhali uJolobe Kolu hambelo waqaphela ukuxatyiswa nokukhunjulwa

okukhulu kukaJolobe yirhamente yebandla awayelikhokela Nangoku lisazingca ngayo

impumelelo yakhe kuncwadi lwakhe uJolobe awathi walubhala Ukongeza abantu beli bandla

bamisa nelitye lesikhumbuzo sakhe ngaphakathi kwesakhiwo seli bandla Kulo kukrolwe

amagama kaJolobe kwakunye namazwi athi ldquoImbongi umqambi wedrama wenoveli

kwanezincokordquo Okunye abakwenzela ukumbulela uMfundisi Jolobe balijika igama lale nkonzo

ebelikho ngaphambili bayithiya igama elitsha elithi ldquoJJRJolobe Memorial Churchrdquo Ngesi

senzo sobulungisa benze isenzo sobuntu sokungalibali ukuthi ldquoEnkosirdquo ngokuhle abakwenzelwa

nguMfundisi Jolobe ngokubeka inkonzo yabo kumanqwanqwa aphezulu yangumzekelo kwilizwe

laseMzantsi Afrika UJolobe owathi wangenisa iinkonzo ezintle zenkqubela-phambili

nasekuhlaleni apho eli bandla lakhe laba luncedo nasekuphakamiseni intlalo yasekuhlaleni

Laphakamisa abantu abahlelelekileyo ngokuthi libancede nangezixhaso zokutya

UJolobe walixhasa ibandla lakhe ngokunikela kulo izinto ngezinto eliphakamisa Le minikelo

yalenza ibandla lakhe liqhagamshelane namaphulo akhe okukhonza uluntu ekuhlaleni apho athe

wanikela nangexesha lakhe ephakamisa iimfundo yezikolo zabantu abaNtsundu Ekuhlaleni

Waphela eBhayi esisinxadanxada kwizinto zecawa Umzekelo waba ngusihlalo wezikolo

eziliqela ngaxeshanye Wayecelwe ngabazali nabahlali ukuba athabathe esi sihlalo

Wawuphakamisa umgangatho wemfundo (Vuyorsquos Journal 2013) Ngenxa yamava

kwanobulumko bakhe wadala phakathi kwabafundi neetitshala umoya wokonwaba nowobunye

Kaloku naye ebengutitshala kwizikolo zemfundo ephantsi ezemfundo yamabanga

aphakamileyo ezikholejini nase-yunivesithi Waza ngoncwadi lwakhe ezikolweni wadala

ulonwabo kumzi oNtsundu ingakumbi kwabantetho isisiXhosa kuba uncwadi lwakhe oluninzi

wathanda ukulubhala ngesiXhosa Ngale ndlela waphakamisa uthando lwesiXhosa kuba utsho

20

ngolwimi oluqulathe inkcubeko yabantu balo Ngale ndlela ube ngumlindi weenkcubeko

nomkhuseli wolwimi lwemveli ukuze lungabhangi Oku kwakujolise ekubeni lungajongelwe

phantsi lugqunyelelwa zezinye iilwimi ezifikayo eMzantsi Afrika[ugxininiso lwam]

Ngenxa yolu bhalo lwakhe uJolobe abantu abaNtsundu baseBhayi bambulela ngokuthiya esona

sikhulu neside isitalato apha kwilokishi yaseNew Brighton sayiJolobe Road Ngesi senzo

babenika uJolobe imbeko ukuze asoloko ehleli ezinkumbulweni zabo Nomphandi wanyathela

kwesi sitalato wayehamba kuso uMfundisi nombhali uJolobe Kwadaleka uchulumanco

nemfudumalo kwanolwazi olutsha oluyinyaniso kumphandi kuba kwibali elibaliswe nguVuyo

intombi kaJolobe ubalise ukuba uyise uMfundisi Jolobe naye wayehamba kwesi sitalato

ngeenyawo ekwaqhuba nemoto yakhe kwakuso Oku kwamnika umphandi intlaninge

yemifanekisongqondweni ngobomi nesimo sikaJolobe Wambona engumntu okwaziyo ukwakha

ubudlelwane obuhle nabantu basekuhlaleni Yaye ebelubhala uncwadi lwakhe

ngokuchukunyiswa zizinto athe wazibona zaphelela zichukumisa ingqondo yakhe (Scheub

196760)

Ulwazi umphandi alufumene ngobomi bombhali onguJolobe ngokundwendwela iindawo

uJolobe owakhe wanyathela kuzo lungqinela ngaphandle kwentandabuzo uluvo lukaKendal

olubethelela ingcamango ethi umphandi obhala ibhayografi yombhali makandwendwele iindawo

umphandwa lowo wayethanda ukutyelela kuzo Esi senzo siyakumnika ulwazi olunqabileyo

angenakulufumana kumphandwa lowo kuba akasaphili

Ngoko ke eli cebo likaKendal limphathele umphandi walo mqulu ulwazi olubalulekileyo

nolutsha Luluncedo nakubafundi abakumacandelo ngamacandelo ezemfundo Luyakunceda

nophando olulandelayo olungobomi bombhali obubeyimfundiso ebantwini nesipho kubantu

ngokubanzi Obu bomi balo mbhali bubenonxulumano noncwadi lwakhe alubhalileyo

kwanesimo nemibono yakhe ephakamileyo yenkqubelaphambili yesizwe sakhe okanye yelizwe

lakowabo

111 Isithako sezezeMbali nobunzululwazi-Mlando

Isithako sezeMbali nobunzululwazi-Mlandu sicaciswa nguBobape kwiSouth African Journal of

African Language (2006149) ngale ntetho ithi ldquoliterary workhellipas a reflection of the authors life

and times of the charactersrdquo Akuthethayo uBopape kukuba uncwadi lombhali lukwasisipili

sobomi bakhe Lutyhila namaxesha athe waphile kuwo kanti kwanobomi namaxesha

abalinganiswa Uhambisa athi ingqokelela yobungqina ngombhali iquka neencwadi

21

zembalelwano zakhe ingabulazigcawu kuncwadi lwakhe kwakunye nodliwanondlebe

(Mahlasela 19733) Zonke ezi ngongoma zithi zinike ulwazi oluphangaleleyo ngobomi

bombhali Ingqokolela enjengale ingentla ingathi yakufumaneka ibe luncedo ekuphicotheni

uncwadi lukaJolobe Ziqondakale iingcinga zakhe kwanezinto ezifihlakeleyo ezingobomi bakhe

Indlela ebephila ngayo yaziwe Igalelo lakhe ekwakheni isizwe liqiqeke Nendlela ebesakha

ngayo ubudlelwane entlalweni ngokubanzi yazeke

USwanepoel (19905) naye ngokwakhe uliphakamisela phezulu eli cebo lokuphanda lika

Bobape Ulibona njengesixhobo esiluncedo kumsebenzi onxulumene nophando kuncwadi Naye

uyibona ilixabiso le ngqokelela yobungqina ethiwe thaca entla apha Ngoko ke iyakuza nolwazi

ekuncediseni ekuhleni amahlongwane uncwadi lombhali malunga nonxulumano lwalo nobomi

bukaJolobe

USwanepoel uqhuba athi eli cebo liyakwazi nokudiza ubudlelwane bababhali kwanezihlobo

zabo usapho lwakhe uhlanga lwakhe kwanobudala bakhe Unika umzekelo ukuxhasa uluvo

athetha ngalo Ubhala esithi kwincwadi kaCharles Dickens ethi Tales of Two cities kudizwa

inkohlakalo eyenzeka kubantu ngexesha le- French Revolution uvukelo lwamaFrentshi Uqhuba

achaze ukuba uKE Ntsane kumbongo wakhe othi Dumedisa Base (Greet the boss) ubonakalisa

unyembo nentlekisa ngeendlela ezithi izicaka zibonakalise intobeko engaphaya negqithe

ukuqonda xa zithetha nabaqeshi bazo naxa zifuna ukwenzelwa ubuntu kwizinto ezithile

ezizidingayo URoberts (200268-69) uyakuxhasa okuthethwa ngababhali abangentla Yena

ubethelela into yokuba incwadi ethi David Copperfield ilibali le-othobhayografi kaCharles

Dickens engenkcazo ngobomi bakhe abubhale ngokwakhe Uchaza ukuba le ncwadi icacisa

ibonise ubomi bukaCharles Dickens ebephila ubomi bokuba sisinxadanxada ngamini zonke

Ikwatyhila amaphupha kwaneminqweno ebenayo ebomini bakhe

URoberts uqhuba athi uncwadi lwakhe uCharles Dickens waluqulunqela ukufezekisa oku

kulandelayo ukuphakamisa intlalondashentle yabantu ukuvuselela ukuziphatha kakuhle kwabo

ukukhuthaza ubuntu phakathi kwabantu nokuchasa imikhwa emibi efana nokuba umntu

abenguhlohlrsquoesakhe acingele ukulungelwa yena yedwa URoberts wongeza elokuba uDickens

kuncwadi lwakhe ubonisa ubudlelwane obuphakathi kombhali namabali akhe Kubomi bakhe

bemihla ngemihla uzamana nokuphila ubomi obububo nobamkelekileyo nobungumzekelo

kwabanye abantu Ufunzele ekwakhiweni kwenkqubela-phambili ekuhlaleni nasebomini bakhe

ukusukela kwixesha lakhe elidlulileyo ukuya kwixesha abephila kulo

Umphandi uyazisekela ezi zimvo zabaphandi zidweliswe phezulu apha Ukwenza oku

ngokubonisa ukuba uncwadi lukaJolobe luya lobolelana neemeko zentlalo ezorhwebo

22

nezopolitiko zalapha eMzantsi Afrika ngexesha abephila kulo Sakuxoxa ngalo mba siqamele

ngobuthumbu bombongo kaJolobe (197494) ldquoUkwenziwa Komkhonzirdquo Imbongi kulo mbongo

ichaza iindlela ezizintlobo ngeentlobo zokungcungcuthekiswa kwenkomo iqheliswa idyokhwe

Iyakrwitshwa iphefumle nzima Konke oku kwenzelwa ukuba ithobele ingqeqesho yokwamkela

imphathombi yayo Ngolu mmelo lwenkomo yedyokhwe emnyama imbongi uJolobe uveza

elokuba inginginya yama-Afrika ithe yacinezeleka namanye athi abhubha phantsi kwengcinezelo

engathethekiyo yorhulumente wocalucalulo

USwanepoel uxhasa uluvo lukaGuerin lokuba isithako sezezembali nobunzululwazi-mlando

sibonisa ubukho bekhonkco elithungelelanisa uncwadi lombhali kwakunye nobomi bakhe

UWeinstein (1971 kwisinikezelo sakhe) walungqina uluvo lukaGuerin kuba uthi uHenry James

wakhe wabhala wathi ldquothe artist is present in every page of every book from which he sought so

assiduously to eliminate himselfrdquo Le nkcazo ikhombisa ngokumhlophe ukuba ubomi kwanesimo

sombhali siyatyhilwe kuncwadi alubhalileyo nokuba sele ezama ukuzifihla yena ngamanye

amaxesha

Ukuphetha siyaphinda sivakalisa ukuba imethodi ebizwa ngokuba yikhwalitheyithivi

(qualitative method) iyasetyenziswa kolu phando kuba ivumela uphicotho ngobomi bukaJolobe

luhambe kunye nentyilazwi xa buqwalaselwa noncwadi lwakhe alubhalileyo Kungoko ke

imisebenzi kaJolobe yezezoncwadi iyakusetyenziswa ngokumandla kolu phononongo

oluyakubandakanya nogxeko-ncomo lwemisebenzi epapashiweyo nengekapapashwa yabanye

abahlalutyi nabaphandi nobomi bakhe Yonke le nquleqhu yeyokufumana iinkcukacha ngembali

nobomi bukaJolobe

UMouton (200199) uvelisa ukuba iinkcukacha ezingembali nobomi bomphandwa

zingafunyanwa nakwiintetho athe wazenza umbhali (umphandwa) kwiingqungquthela okanye

iintlangano zabantu kanti nakwiimbali eziquka yena Nazo zingaluncedo ekufumaneni ulwazi

ngaye Yena uCouzens wongeze wathi ifoto ezinokufunyanwa ngombhali nazo zingathi zivelise

olunye ulwazi olubalulekileyo malunga nombhali olungathi luveze kwaneendidi ngeendidi

zobudlelwane umbhali abenabo malunga nezalamane zakhe usapho lwakhe kwaneziganeko

ezithile ezingobomi bombhali (1985xiii)

Olunye ulwazi lokuvala izikhewu luyakugcwaliswa ngophando olunokufumaneka kwizisele

zoncwadi nakwimizi yemaphephandaba Kanti olunye ulwazi oluphangaleleyo luya kuthi

lufunyanwe kwii-intanethi kwiijenali nakudliwanondlebe Amathala eencwadi aseziyunivesithi

nakwizakhiwo zoluntu anazo iincwadi ezinokuba nolwazi ngembali nobomi bombhali uJolobe

imizekelo yoku yile ilandelayo Ezinye iinkcukacha ezingembali nobomi bukuJolobe sizifumane

23

kwiincwadi ezikumathala ezi yunesithi zilandelayo iStellenbosch iWestern Cape iFort Hare

neNelson Mandela Metropolitan University Ukongeza kwezi nkcukacha zolwazi lungoJolobe

sinqonomfele uphando lukaMbukushe oluphonononga imibongo engeerhayimi yabafundi

abakumabanga abaphantsi (2003) olukaHoza (1999) olungothelekiso lombongo kaJolobe

ldquoUNomhirdquo nombongo kaMema u-ldquoWabulrsquoapho Lawundinirdquo UHoza kulo msebenzi wakhe

uncoma uJolobe ngokuphakamisa iinzwakazi ezingama-Afrika Kanti nencwadi kaOpland

noMtuze (1994) ikhankanya imibongo kaJolobe yokulwa umbuso wocalucalulo UQangule

noKavanagh (1971) nabo bayithathela ingqalelo imibongo kaJolobe ekulweni ucalucalulo apha

eMzantsi Afrika Zonke ezi mbalo zinolwazi olutyebileyo noluluncedo kolu phando lwalo

mqulu

Olunye ulwazi olunegalelo elilulo silufumane kwezi mbalo zilandelayo USatyo (1980)

kumsebenzi wakhe u-Elugayini Van Rooyen (1976) uGerard (1971) Mahlasela (1973) Jubase

(1966) kwakunye nezifundo zophando zobugqirha zikaKwetana (2000) ngencwadi kaJolobe u-

Elundini LoThukela UKwetana ubonisa ukuba uJolobe ubhale le noveli enenjongo yokuchasa

urhulumente wengcinezelo Ugxila ekuboniseni ukuba uburhulumente bemvelo babantu

abaNtsundu babuliqilima kwaye iinkosi zazilawula ngocwangco zazikho kwaneenkundla

zomthetho wobulungisa phambi kokuba bafike abaMhlophe eMzantsi Afrika Ukwakhankanye

ukuba bubuxoki okwabhalwa ngabaMhlophe kwiimbali kwaneengxelo zabo besithi abaMnyama

baseMzantsi Afrika babengenalo ucwango kwintlalo yabo

Abanye ababhali basebenzise nodliwanondlebe ukuze babenolwazi ngeembono zikaJolobe

Udliwanondlebe balwenza noJolobe esadla amazimba Aba babhali baquka uMahlasela (1973)

noScheub (1967) Kanti iintetho zikaKerr (1958169) noNyembezi (1958158) zincoma

inkuthalo kaJolobe ekuphakamiseni izinga loncwadi lwesiXhosa nesizwe nenkcubeko yaso

kwanesizwe esiNtsundu ngokubanzi Kanti nentethongqo kaJolobe (1958) ngenkqu iluluncedo

ekwazini ngoJolobe malunga nonxulumano lweembalo zakhe kwakunye nobomi bakhe

Uncwadi lukaJolobe lubonakele luthungelelena nobomi bakhe kwanenxaxheba athe wayenza

kowakhe umzabalazo encedisa ekulweleni inkululeko Iziganeko nemithetho yocalucalulo

lwabantu abaNtsundu inefuthe elichaphazela imibono yakhe iminqweno kwaneemvakalelo

zakhe ezizintlobo ngeentlobo Isithako sezembali nobunzululwazi sikwanceda ukufumaneni

imbali yokukhula kukaJolobe ngokweminyaka sitsho siqaphele ukuhambelana kwayo

notshintsho ekuqambeni imibongo yakhe yopolitiko (Opland noMtuze 1994115-117) Kwakho

sisinceda ekuphawuleni ukukhula kwakhe kubhalo loncwadi lwakhe nasekubalaseleni

kwimisebenzi yobunkokheli kuba uye kamva ebomini wonyulwa kwizihlalo eziliqela

24

zobunkokheli kwiintlanganiso ngeentlanganiso zababhali boncwadi (Sirayi 1985 Gerard

197177) Wade wacelwa kwimibutho yembumba yeentlanga ngeentlanga zeetyalike ukuba

abeyinkokheli yayo Yiyo naloo nto bathi bazithiya ezinye izikolo neendawo eziphakamileyo

ngegama lakhe umzekelo iJolobe High School elapha eBhayi kwanesitalato sabo esikhulu

eNew Brighton esiyiJolobe Road

112 Ithiyori nesithako sobuNzulwazi-Mlando kwiimbalo zikaJolobe

Lo mqulu ujonge ukuqwalasela imisebenzi yezezoncwadi KaJames James Jolobe

ngokunxulumene nobomi bakhe kwanamaxesha akhe ngeenjongo zokwenza uhlalutyo lwazo

ukulungiselela iphulo lokubhalwa koMlando Kukho ukunqongophala kweebhayografi

kwisiXhosa jikelele (Nyamende 2000) Uncwadi lukaJolobe luthe lwadlala indima enkulu

ekuphakanyisweni kwamanani oncwadi lwesiXhosa nasekuphuhlisweni komngangatho

woncwadi lwesiXhosa kwanasekongezweni kwezinye iindidi zoncwadi ebezingekabhalwa

kuncwadi lwesiNtu Umzekelo uJolobe ungowokuqala ukubhala incwadi yamavo kwanaleyo

yemibongo yabantwana ekuthiwa yirhayimi Kanti ubengowokuqala esiXhoseni ukubhala

incwadi yedrama (Mahlasela 1973 Kerr 1958) Le mizekelo ibonakalisa ukuba abantu

abantetho isisiXhosa bafumana ukondliwa engqondweni ngolwazi olufumaneka kwiincwadi

zikaJolobe ezibonwabisayo kwananjalo

Bakho abaphandi ababhale ngoJolobe kwimisebenzi ethile Naxa kunjalo akubangakho msebenzi

wohlalutyo okanye wogxekoncomo ogxile ekuqwalaseleni uqhagamshelwano olukhoyo phakathi

kobomi bakhe kunye nemisebenzi yakhe yezezoncwadi Kuphando ngoncwadi nombhali

kuphawuleke ukuba iithiyori zaseYurophu azizithatheli ngqalelo izinto ezimalunga nenkcubeko

nembali yombhali Kungoko ke kubonakele kufanelekile ukuba olu phando lwenziwe ukuze

umntu othe wazenza idini ekudaleni inkqubelaphambili kwimfundo elulwimini oluthethwayo

nakuncwadi lwesizwe kuyimfanelo ukuba ahlale ephila kwiibhayografi zethu (Marcus 199442)

Umphandi uye wangenelela kwintlangano enkulu ebizwa ngokuba yi-ALASA eyayibanjelwe

eWUSU emongo wayo wawusithi ldquoClaiming back our heritage through our languagesrdquo wafunda

iphepha elithi ldquoIsithako esingembalibomi bunzululwazi bumebengqondo (psycho-historical

biographical approach) nokubaluleka kwaso ngokubandakanya imbalibomi yombhali kunye

nobudlelwane bakhe nabazali bakhe Uqhube wathi Sikwaqhuba ugxekoncomo loncwadi

lombhali uJolobe alubhalileyo Siyakwenza amavandlakanya ngokunyaniseka kwesi sithako

Sisenza njalo sakunika nemizekelo embalwa ukubonisa amandla aso Kwaye sakubonisa unozala

wobunkcubabuchopho uJolobe abalasele ngabo Nto leyo enqabileyo kwimisebenzi emininzi

yezohlalutyo ebhalwe ngemisebenzi kaJolobe yezezoncwadi

25

Xa sixoxa ngonozala wobunkcubabuchopho bukaJolobe sakuthetha sisingisele kwi novela yakhe

UZagula Sityumba yona kuba uJolobe wabonakalisa ubunkcubabuchopho bakhe ngokuthi

abhale ayipapashe le novela eminyaka ingamashumi mabini ananye Kuyo ubonakalisa inkcaso

enkulu kumkhwa wabaNtsundu wokuthanda ukutyhola ngobugqwirha amaxhegokazi

kwanabafazi ngokubanzi Abatyholwa babulawe noxa bemsulwa Lo mkhuba umbi wokunuka

ngokuthakatha abathile baseTyhini ukhuthaza ukuxhatshazwa ngokwesini sesikhomokazi

UJolobe usebenzise le novela ukubukula olu xhatshazo

Umntu oqiqa kakuhle woqonda ukuba uJolobe ngokweminyaka wayengemdala ukuyaphi kodwa

waba nesibindi sokuchukumisa umcimbi owoyikwayo owawungachukunyiswa nase zincwadini

zesiXhosa kuba abantu besoyika ukuthetha ngezithethe namasiko ayingozi Ubani

ebengenakuyichasa ekuhleni into yokunukwa kwabafazi ngobugqwirha bade babulawe Olu

loyiko laluzalwa kukoyika ukuba umntu lowo azibone seletyholwa ngezenzo zobugqwirha naye

Oku ngenene kubonisa ubukhalipha bukaJolobe obumangalisayo kwanokusebenza kwengqondo

yakhe enengqiqo ephezulu

Inkolo yobuKrestu uJolobe akhuliswe ngayo echaseneyo nemisebenzi yokubulawa kwabantu

ithe yayiyo eyintsusa yokuba abone kufanelekile ukuba akhanyisele abantu ngokuthi azibhale

phantsi iingcamango zakhe kwanenkolo yakhe echaseneyo nemisebenzi enenkohlakalo Ngoko

indlela yokukhula kwakhe idandalazisiwe kule ncwadi kwindlela athe wawubhala ngayo

umyalezo wemfundiso yakhe kwiindawo awayengutitshala kuzo ezazisekude kwinkqubelandash

phambili Kwakhona kumbongo wakhe ldquoIgazi lehotyazanardquo (197122) wayithathela kuye into

yokuba ngumsebenzi wakhe ukuba ngukhala kwanomalusi kwanomkhuseli wabantu babesizwe

sakhe Esi simo sakhe uJolobe sihambelana nokufuza kwakhe igama awalinikwa nguyise elithi

Rhanisi Lithetha unogada okanye umlindi Intombi kaJolobe yabalisa ukuba wathi uyise wayo

irhanisi eminye imisebenzi yalo kukuba ngunogada wekhaya (Vuyorsquos Journal 2013)

UJolobe ukwabonisa ubunkcubabuchopho ngokuthi adale ezakhe izafobe Mve xa ecacisa

kwinoveli Elundini LoThukela ukuba indoda le iyintoni na Uchaza ukuba ibhubesi liyaqwenga

kwaye lifa liqwenga kanti likwayingcongolo kumlambo iThukela Kwaye ingonyama okanye

ibhubesi likhusela amathole esizwe salo abuthathaka Ngoko kwifilosofi okanye kwiingcinga

eziphezulu zenkolo kaJolobe umkhuluwa okanye amadoda uthi ngabakhuseli babantu

ababuthathaka bakomawabo okanye besizwe sabo Kungoko uJolobe athe amadoda amaninzi

awathi ala ukuhlanganyela isigwinta esasibulala intombazanana imvanazana ngamagwala

(197122 23)

26

Le mvanazana yayicela uncedo kuwo lokhuseleko wona akabonisa nceba abonisa ubugwala

Kungoko ke engafanelwanga liwonga lobubhubesi Naye uJolobe ngokwakhe libhubesi

Wazimelisa amajoni oMkhonto Wesizwe kwisakhiwo sebandla lakhe La majoni

yayingamabhubesi ayelwela inkululeko yabantu abaMnyama ababecinezelwe ngurhulumente

wocalucalulo Ayejongwe kukubulalwa ngumkhosi wocalucalulo okanye ukunikwa isohlwayo

esiqatha ziinkundla zemithetho yocalucalulo NoJolobe ngokunjalo wayenokufumana isohlwayo

esiqatha ngokufihla iintshaba zorhulumente wocalucalulo Wayidelela lo nto wazincama wabeka

ubomi bakhe esichengeni ngobugorha Yena wazincama esikwa yimfesana novelwano

wabafihla abantu bakowabo abaMnyama ecaweni endala eyaye ingasetyenziswa kodwa iphantsi

kolawulo lwakhe baba bayasinda njalo (Vuyorsquos Jounal 2013) Amandla nomoya wokulandela

igama lakhe lokuba nguRhanisi umlindi okanye unogada amongamela kwaye ngokuthe ngqo

angqina ukuba imbongi ingukhala wesizwe ililiso lesizwe kwanomlomo wesizwe sayo

(Qangule 1970 Kwingabulazigcawu) Ngesenzo awathi wasenza esikhankanywe apha ngentla

uJolobe wathi wawuphumelelilisa umsebenzi wakhe wokukhonza isizwe Kwakhona kumbongo

wakhe ldquoIgazi Lehotyazanardquo (197122 23) ubomi bukaJolobe bokubonisa inceba

bubonakalisiwe ukuba bunye noncwadi alubhalileyo Luziimbono zakhe neenkolo zakhe

neminqweno yakhe yenkqubelaphambili yesizwe esiNtsundu ukuba siphumelele

Le nkcazo ingentla ibonisa ubulumko nobunkcubabuchopho bukaJolobe obuboniswe kwisimo

nakubuntu bakhe Kumbongo athe wawubhala ngomama wakhe uchaza ukuba unina waye

efundile kwaye enobulumko ekusombululeni iingxaki eziselusatsheni lwakhe Ukucacisa oku

ude athi uJolobe ldquokwakungaziwa ukuxakwardquo xa wayekhona (193678) Le ngxelo ayinika

ngomama wakhe itolika ukuba yena wasifuza isimo sikanina sobukrelekrele bengqondo nesimo

sobuntu sokusiza abantu abacinezelekileyo UFreud kuRyan (2007 93) uyazixhasa ezi zimvo

zingentla kuba wongeza ngokuthi abantwana bathi baziqwalasele izinto ezenziwa ngabazali babo

xa bekhula zize ezo zinto zigcinwe koovimba abayingqondo yabo eleleyo UJolobe umbhali

uchaze ukuba unina wayeyinkokeli kwingingqi awayehlala kuyo Wayebaxabisile abantu

Wayenceda nabantu abagulayo enika izixhaso zokutya kwabahluphekileyo esenza iinkqubo

zokufundisa abafazana nabantu ngokubanzi Wayebafundisa ebaqeqesha kwizakhono zokukwazi

ukuziphilisa baphakame benze ngcono intlalo emakhaya bakwazi nokukhulisa ngendlela eyiyo

abantwana Ngaphezu koko uJolobe uchaza ukuba unina wayekuchasile ukucalucalulwa

kwabantu ngenxa yesizathu somgangatho wabo ubuni babo uhlanga lwabo ibala labo

nangokumalunga neminye imiqangiyelo esondele apho Ngokwenene esi sisingqino esibonisa

ukuba uJolobe ukhuliswe njani na nabazali bakhe kwaye kwaneenkolo athe wazikrola kuncwadi

lwakhe ziyinto enye esisipili sesimo sakhe kwanobomi bakhe kanjalo Olu lwazi lwathi

27

lwalangazelelwa ngumbhali uPatricia Scott (1973v) othe akuwugqala umsebenzi woncwadi

lukaJolobe wakhankanya ukuba kungayinto entle ukuba umntu anganolwazi ngamandla adale

avelisa umbhali onguJolobe onobugcisa obukwisigaba esiphezulu kangaka nonomsebenzi

obonisa isimo esihle nesitsala iingqondo zabantu zikhwankqiswe yindlela abuphile ngayo ubomi

bakhe Le ngxoxo isinika inkcazelo enika isizathu esibangela sokuba abanye abantu bambone

uJolobe eyenye yeenkcubabuchopho zama-Afrika ezithe zazalwa eMzantsi Afrika

Okunye okuthe kwabhaqeka kukuba ulwazi ngobomi bukaJolobe nangeehambo zakhe luthe saa

Yaye akukho msebenzi wobungqondi oqhagamishelanisa ubomi bakhe neehambo zakhe kunye

noncwadi alubhalileyo Kungoko kuye kwabaluleka ukuba kuqulunqwe olu phando olusebenzisa

isithako sembalibomi nobunzululwazi bumengqondo ukuze luze nolwazi nezakhono zokubumba

ibhayografi epheleleyo kaJJRJolobe Ngokwenza njalo sinika umkhombandlela kwabanye

abaphandi nabahlalutyi babe nokuqulunqa iibhayografi ezipheleleyo zabanye ababhali

besiXhosa Kungaphela kusenziwa nezazobe malunga nobomi babo Ingxaki yophando olulolu

hlobo kukunqaba kwezixhobo ezisemgangathweni ezinokunceda kwinkqubela-phambili yalo

Exhasa olu luvo uNyamende (20005) Uthi

There has been no attempt recently to publish a biography on the life of any Xhosa writer

The lives of well ndash known Xhosa writers like AC Jordan JJ R Jolobe and GBSinxo

remain unwritten This hampers any in-in-depth studies as researchers have to contend

with brief sketches of their lives

Enye ingxaki kukuba inqwaba yolwazi ngoJolobe ithe yacimeka Ngamanye amaxesha kuthe

kwafumaniseka iinkcukacha ezingenabunyani Kodwa noko kunjalo kubalulekile ukuba ubomi

bukaJolobe bubenako ukubhalwa kwibhayografi kuba kolu phononongo iinkcukacha

ezinobungqina ngobomi bukaJolobe ziye zafunyanwa Sisebenzise isithako sobuNzululwazi

bezeMbali nobuNzululwazi-Mlando ekufikeleleni kolu lwazi Sisithako esivunyiweyo zizifundo

zethiyori yezezoncwadi

Ngesi sithako kolu phononongo sifumanise inqwaba yobungqina obuninzi obubonakalisa ukuba

ubomi bukaJolobe bubophene noncwadi lwakhe Kwaye sanemizekelo esiyikhupha eluncwadini

lwakhe ukubonisa ubunyaniso boku sikuthethayo Kungenxa yeso sizathu esi sithako sibonakala

silixabiso elikhulu ekwenzeni uphando ngoJolobe njengombhali Ithiyori yobume-ngqondo

(yesayikhoanalisisi) iyahambelana nesi sithako Iphakamisa umgangatho wokuphanda

okukhokelela ekuqulunqeni ibhayografi yomntu ingakumbi eyombhali woluncwadi Oku

kuxhasa ubungqina obuthe babonakala busalatha ubudlelwane bukaJolobe kunye nabazali bakhe

kwakunye nendalo emngqongileyo ekukhuleni kwakhe Lo mcamngco uBopape (2006148-149)

28

unika inkcazelo ngawo That sees literary works hellip as a reflection of the authors life and times

and the life and times of the characters

Ukuxhasa izimvo ezichatshazelwa nguBopape apha ngentla singathi igama likaJolobe leenkobe

uRhanisi kufanelekile ukuba likhankanywe ukuveza amandla alo athe abonakala ebomini bakhe

UThipha kuNeethling (200512) ecacisa ukubaluleka kwegama lomntu uthi ldquoBy their names you

will know themrdquo Le ntetho kaThipha ikwincwadi engesifundo seonomastikisi Uphakamisa

ukuba abantu bayakwaziwa ngefuthe labo ebomini kwanezimo zabo kwanemisebenzi yabo

ngenxa yamagama abo ngamanye amaxesha UJolobe njengerhanisi wayengenako

ukuqanyangelwa kwinto enye nakumsebenzi omnye Uphile ubomi obungxakangxaka obumenze

wabandakanyeka kwizinto eziliqela ebezinganzima ukuba azifeze omnye umntu kuba

zigunyazisa usetyenziso lwamandla aphezulu engqondo nawezenzo Kwaye kubonakala ukuba

bekunganzima ukuba zingenziwa ngumntu nje oqhelekileyo Olu luvo luqatshelwe nguGqirha

Kerr (1958169) owaye eyinqununu kwiYunivesithi yaseFort Hare apho uJolobe wasenza khona

isidanga seBA kuba ukhankankanye ukuba unzima umsebenzi wobuNyawontle

kwanokubangutitshala kwanokuba ngumbhali ovelisa iidazini zoncwadi kuba udala uxinzelelo

olukhulu kodwa yena uJolobe uthe waphumelela kuzo zonke ezo nkalo Le nkcazelo kaKerr

yalatha ukuba uJolobe unesimo esisodwa sobukrelekrele

Kwakhona uJolobe uye waphila ngokwegama lakhe Wabonisa isimo esifana nqwa neserhanisi

Lona liyakwazi ukuphila ngokulula kwiindawo ezisemhlabeni nasemanzini UJolobe ngesi simo

sakhe wayefuze uyise Uyise naye ubenesimo esingxakangxaka njengonyana wakhe Ube

enguMfundisi wecawa ekwangumfama enawo namarhanisi ekwanguye nomfama enemfuyo

Amarhanisi abe eluncedo ngendlela ezininizi Ezinye zazo kukuvusa abantu bomzi xa umzi

ungenelwa lutshaba okanye kufika umntu angamaziyo ekhayeni aye amxwaxwe loo mntu

ngengxolo yawo Naye uyise wakhe umbone uJolobe engunogada kwikhaya lakhe UJolobe uye

waliphila igama lakhe kakhulu akabingunogada kwikhaya lakhe nje qha wangunogada nokhala

wesizwe ngokuthi abhale uncwadi enze neentetho ezithe zayichasa inkqubo yokucinezelwa

kwabantu abaMnyama bakowabo ngumbuso wolawulo lwabantu abamhlophe kweli lizwe

Waphakamisa nelokishi yabantu abaMnyama iNew Brighton wachasa iyantlukwano

kumabandla amaKristu waze wadala ubumbano phakathi kwawo Ezi zimvo nemibono yakhe

uyizoba ngeziganeko ezibanga umdla kumbongo wakhe ldquoAkukho hlelo aphordquo (193656) Lo

ngumzekelo woqhagamshelwano olukhoyo phakathi kobomi bombhali noncwadi alubhalileyo

Okwesibini ixesha lokuphila kwakhe uJolobe ulidiza kwezinye iimbalo zakhe ngamaxesha

abalinganiswa bakhe abaphila kuwo Kumbongo wakhe ldquoUmthandazo Wangokuhlwardquo

29

(193635) uzoba ixesha awayephila kulo engumntwana apho uyise wayethi akhokele usapho

kunyuswe idini lombulelo kuMdali kuze kufundwe iziBhalo eziNgcwele nguyise owayezibiza

ngokuba yena ldquolikhubalordquo lasekhaya UJolobe akukhula naye uvuselela iinkumbulo zokukhula

kwakhe waze wazibhala kuncwadi lwakhe Kanti nakowakhe umzi umthandazo wangokuhlwa

uwuqhubile Akawuqhubanga emva kwesidlo sangokuhlwa xa kuza kulalwa njengakowabo

Yena uye watshintsha ixesha lokuwenza Wawenze nosapho lwakhe phambi kwentsimbi

yesixhenxe phambi kokuba kutyiwe isidlo sangokuhlwa naphambi kweendaba zasenjikalanga

(Vuyorsquos Journal 2013) Kwakhona umlinganiswa wakhe uMadlomo kwincwadi yakhe yedrama

naye umenza ukuba ayenze isiqhelo sekhaya lakhe into yakuba kuqhutywe umthandazo

wangokuhlwa ngenjikalanga kuze kufundwe neliZwi leNkosi Naye uthe xa echaza iBhayibhile

wathi ilikhubalo lekhaya (19741)

Ngeli xesha uJolobe ebengumhlali eBhayi wayibona indlela ababecinezelwe ngayo abantu

abaMnyama apho waza wayibhala kwincwadi yedrama Amathunzi Obomi Kuyo wazizoba

wazenza umlinganiswa ongenagama Lo mlinganiswa ungutitshala wesikolo sesiqhelo aphinde

abe kwangutitshala wesikolo secawe Apha kudizeke imisebenzi kaJolobe kwilokishi yaseBhayi

kuba uthe wafundisa nasezikolweni waphinda wangutitshala ofundise kwisikolo secawe kuba

ebekwanguMfundisi ebandleni lakhe Ebekwahambela abahlali bale ngingqi azibona iingxaki

zabo xa adibane nabo ubuso ngobuso (Vuyorsquos Journal 2013) Kanti nakwinoveli yakhe UZagula

uzizoba eyititshala engumlinganiswa olikholwa elikwayititshala ezama ukukhanyisa kwindawo

esebumnyameni nethi iqaphele iinkolo eziyingozi

Okwesithathu amaxesha amaninzi abantu bathi xa bembona umbhali uJolobe emifanekisweni

bambone enxibe iindondo zamehlo Kanti kwalo mbhali uthe kumbongo ldquoUmthandazo

Wangokuhlwardquo wabonakalisa iinkumbulo zekhaya lakhe ngexesha esemncinane Kuwo

ukhankanya ukuba uyise wayeyikhokela imithandazo yangokuhlwa naye enxibe iindondo

zamehlo Ukwachaza kwanokuba xa uyise efunda ebezifaka emehlweni akugqiba ukufunda

azibeke entloko njengoko naye Jolobe ebesenza ebenxiba iindondo zamehlo Oku kungqinelana

nengcingane kaFreud ecatshulwe nguRyan (200793-96) obhala athi

Significant experiences from childhood remain filed away in the mind and exert

an influence in our thoughts and behaviour as adults It is easy to see how these

ideas might be useful in the study of literature

Ngoko le nkcazo ingentla ibonisa ukuba naye uJolobe uthe akuba mdala wafuza isimo

nenkangeleko kayise omzalayo nangezenzo ezi akuba mdala Oku kukwakhombisa uthando abe

enalo ngaye uyise Le mizekelo ingentla ibonisa ukubaluleka kwesi sithako sembalibomi

30

nobunzululwazi bobumengqondo Siquka ubomi bombhali sidulise nobudlelwane bakhe nabanye

abantu njengoko sibonisile ngobomi bukaJolobe abukrole kuncwadi lwakhe

Ukongeza esi sithako sibandakanya kwanokuqokelelwa kweenkcukacha eziqondene nombhali

Ezi nkcukacha ziquka iileta zombhali iingabulazigcawu kwakunye nodliwanondlebe

kwaneminye imiba equka ingxelo nobomi bombhali kwanexesha lokuphila kwakhe njengokuba

kuchaziwe nguBopape (2006149) Olu lwazi luyakunceda ekutolikweni koncwadi lombhali

uJolobe kwanokuzama ukubhaqa iingcinga zakhe ezinzulu ezicacileyo kwanemiyalezo yakhe

efihliweyo kuncwadi lwakhe Uhlalutyo ngokwekwesithako sobuNzululwazi Bume-ngqondo

nobuNzululwazi-Mlando lunconywe kakhulu nguSwanepoel osibone isisixhobo esikhulu

kuphando olumalunga noncwadi (19905) Ulubona olu hlulutyo luluncedo ekuqokelelweni

kweenkcukacha ezinika nolunye ulwazi oludiza ubukho bobudlelwane phakathi kombhali

noncwadi lwakhe Kwakho esi sithako siyakwazi ukubonakalisa ikhonkco lobudlelwane

malunga nombhali uncwadi lwakhe usapho lwakhe nohlanga lwakhe

UVuyo intombi kaJolobe ubalise ukuba uyise uthe wayeluncedo nakubantu ababesebenza

emzini wakhe bewucoca Wabanceda ukuba babuyela esikolweni bongeze iimfundo yabo

baphakamise izinga labo lobomi kangangokuba omnye wabo wafunda waphela efumana

imfundo yobutitshala Wafumana umsebenzi wobutitshala Wagqibela ngokuba yinqunqununu

kwesinye sezikolo eziPhesheya kweNciba Kanti kwalo Jolobe wenza iindlela zokuba abantu

abahluphekileyo kwilokishi yaseBhayi bancedwe ngokutya Wayebandwendwela abantu

belokishi yaseNew Brighton abanike amacebo okuphila Ezi zenzo zihle zibonisa ukuba uJolobe

wayelandela ekhondweni likamama wakhe owambonisa okulungileyo okufanele kwenziwe

ekukhonzweni kwesizwe (Jolobe 193679-80)

Kanti nenoveli Elundini LoThukela ibonisa isimo sikaJolobe sobunkokeli esisukela kwimvelo

yakhe yasendulo apho inkosi ibisuka ibushiye ubumnandini basebhotwe iyokuvelela abantu bayo

abahlala kwiziphaluka ngeziphaluka zezizwana uJolobe ngaxesha lakhe naye wenza kanye

njengokuba wayesenza unkosi uMthimkhulu ikumkani yamaHlubi (200815) Naye uJolobe

ubonakalise isenzo senkokheli ebaxabisileyo abantu bayo nekhathalayo ngabo kunye nangempilo

yabo Naye ebewushiya umzi wakhe imishini ahle enyuka izitalato evelela abantu Inokuba

yiloo nto esinye sezitrato ezikhulu saseNew Brighton sithiywe ngaye kwathiwa yiJolobe Road

apha eBhayi (Vuyorsquos Journal 2013) Ezi nkcukacha zibonisa ubunganga besithako soMlando-

Mbali ekuhlalutyeni iincwadi zikaJolobe

URoberts (200268-69) ubonakalisa ngamazwi akhe amandla nexabiso lesi sithako

kugxekoncomo nohlalutyo ngokuthi aphawule ngolu hlobo

31

The life and works of Dickens demonstrate the complex inter relations between

his fictionalisation of his life and the lives of others and the process of

recreation of the past his present concerns and the attempt to find a future

moral path

Ngoko ke ngenxa yezi zizathu zikwesi sicatshulwa singentla isithako sohlalutyo kuMlando-

Mbali singasetyenziswa ngokuzithandela komhlalutyi okanye singasetyenziswa njengendlela

yokufuna ukuqonda indlela uncwadi olubhalwe ngayo Kwakhona singasebenza njengesixhobo

sokuphicotha nakwimimandla ngemimandla yezolwazi enjengezobumebengqondo ezenkcubeko

nakwezobugcisa bokutolika iitekisi ngeetekisi zezoncwadi

Esi sithako sifumana amandla amakhulu kwanokunyaniseka kwanokuxabiseka xa sithe

sasetyenziswa ngaxeshanye kunye nemethodi yekhwalithetive eluncedo ekudaleni iingxoxo

ezivakalalyo UDenzin noLincoln (20083) bayichaza le methodi njengesixhobo sophando

nesithi sibandakanye iqela leendidi zezezifundo Bathi umphandi angasebenzisa isimiyotika

Isimiyotika yona isisifundo sobunzululwazi bemiqondiso ekwayinxenye yethiyori yezezoncwadi

Ezinye ke izifundo ezinokusetyenziswa nesisithako zezi ubunzululwazi-zizezi (ethnomenology)

ifinomenoloji (phenomenology) inzululwazi-toliko (hermeneutics) ifeminizimu

ezobumengqondo nezenkcubeko (2008 9) Ifinominoloji yithiyori yolwazi eyamkelekileyo

kuhlalutyo lwezezoncwadi ngokwethiyori yezezoncwadi Yona inzululwazi-toliko yithiyori

ebonisa ukuba itekisi ebhaliweyo enjengencwadi eyinovela ingatolikwa njani ukuze intsingiselo

yayo iqondwe Ngoko ke ezi ndidi zezifundo zidweliswe entla ziyalungelelana nohlalutyo

lwezezoncwadi oluqhutywa ngemethodi ekhwalitheyithivi

Kwakhona kudala umdla ukwazisa ukuba imethodi ekhwalitheyithivi isebenza ngezinto ezihleli

kwisimo sazo ngokobunjalo bazo (ontological status) kwaye ivumela ukutolikwa kwezinto

ngendlela abantu abazibona ngayo (Denzin noLincoln 20084) Iquka izixhobo zokutolikwa

kwanokucaciswa kwezinto ezithi zitsho kubekho iinguqu elizweni liphucuke libe ngcono Le

methodi ikhwalitheyithivi isebenza kuphando lolwazi oluziindidi ngeendidi olubhekiselele

kwimingxilo ngemimgxilo enjengale ilandelayo Imiboniso yezifundo eziphandiweyo iingxoxo

udliwano-ndlebe iincoko iifoto amacwecwe ashicilelweyo kwakunye neenkcukacha

ezigciniweyo oluziinkumbulo (Denzin noLincoln 20084) Intyilazwi yiyo edibanisa

kuphononongo olunye zonke ezi ndidi ngeendidi zolwazi ezikumsebenzi wophando oluqhutywa

ngemethodi ekhwalitheyithivi

NgokukaDenzin noLincoln (20085) kwakolu hlobo lophando umphandi uyakwazi ukusebenzisa

izixhobo zohlalutyo loncwadi Umzekelo aphicothe ukuba umbhali uzisebenzise njani na

32

izafobe kumsebenzi okanye kwitekisi yakhe yezezoncwadi Oko kukuthi umphandi okanye

umhlalutyi akhangele ukuba umbhali ulusebenzise njani ulwimi lwezafobe njengesixhobo sakhe

sokuthumela umyalezo oyintsingiselo kumfundi Ngoko ke umhlalutyi okanye umphandi

unokuzityumbela izixhobo izakhono iimethodi afuna ukuzisebenzisa kuphando lwakhe

Lilungelo lakhe ukwenza olutyumbo kodwa lube luyakuluqhuba uphando ngokwemiqangiyelo

eyamkelekileyo ekwenzeni imisebenzi yobungqondi Olu luvo luthi lwenze umphandi

abengofunde banzi afumane ulwazi oluphangaleleyo nakwezinye iindlela zokutolikwa koncwadi

ezinokuquka umzekelo ulwazi lwezifundo zefeminizimu ithiyori kaKarl Marx kwanezifundo

ezimalunga nekcubeko (Denzin noLincoln 20088)

UJolobe kumbongo ldquoUkwenziwa Komkhonzirdquo (197490) ubonisa inkcaso enkulu

ekuxhatshazweni kwabasebenzi ngoongxowankulu Le nkcaso yakhe ihambelana nethiyori

kaKarl Marx ethi kwilizwe lomkhapitali abasebenzi bamungunywa igazi ngoongxowankulu

Ngoko ke abasebenzi mabaphakame bayilwe le ngcinezelo UJolobe ukhangeleka esabela elo

khwelo Ezifama nasemigodini abasebenzi bayaxhatshazwa UJolobe kulo mbongo wakhe

uvelana naba basebenzi ngokokutsho kukaVilakazi (1965) owathi naye wabhala umbongo

ldquoEzinkomenirdquo okhalimela ukuphathwa kakubi kwabantu abasebenza emigodini oku kungqinwa

nanguAttwell noAttridge 2012609-610)

Kumbongo wakhe uJolobe ldquoUkwenziwa Komkhonzirdquo ubumbe inkabi yenkomo emnyama

elumelo lwabasebenzi abaMnyama abasebenza ezifama nasemigodini abebephethwe kakubi

ngabaqeshi babo ngexesha lorhulumente wengcinezelo noxhatshazo Le ngcinezelo nolu

xhatshazo sizibone kutsha nje kwimigodi yaseMarikana kule mihla sikuyo yexesha

ledemokhrasi Lo mbongo kaJolobe usathetha nanamhla oku Usabonakalisa uvelwano kunye

nabantu abacinezelekileyo naba xhatshwazwayo Uhlaba umkhosi njengokhala neliso lomzi

Uhamba ekhondweni lezimvo zikaFanon (Gugelberger 1985 Introduction) noBreytenbach ku-

Olaniyan noQuayson (2007166) abakhuthaza ababhali ukuba kuncwadi lwabo mabakhathalele

ukubonisa uvelwano nabantu abacinezelwayo apha elizweni Lo mzekelo ubonakalisa ukuba le

methodi yekhwalitheyithivi iluncedo olukhulu kolu phando kuba isasebenzisana nezifundo

zembali nezezopolitiko ezinika ulwazi lokuba uhlalutyo lwethu lungene nzulu ekuphononongeni

uqhagamshelwano phakathi kombhali onguJolobe noluncwadi lwakhe Kutsho kwacaca ukuba lo

mbongo kaJolobe ungumyalezo wezimvo zakhe ngokubona kukho abantu abacinezelwayo

nabaxhatshazwayo eMzantsi Afrika ngexesha awayephila kulo Lo myalezo kubonakala ukuba

wayewusa kwizizwe zehlabathi zonke ehlaba umkhosi Kule ntlabamkhosi wayebonakalisa

inkolo yakhe kwizifundo zikaKarl Marx ezilwa ingcinezelo yokucalulwa nokuxhatshazwa

kwabasebenzi ebasebenza ezifama nasemigodini kumbongo wakhe ongentla pha

33

Kwakhona uJolobe wathi wafunda ngesimbo esisetyenziswa kwisihobe sesiNgesi sokufakwa

kwemvanosiphelo emibongweni Wasibona esisigoci singangqinelani nesihobe sesiXhosa

Wafumana ingxaki ekulandeleni imigaqo yokubhalwa kwemibongo equlunqelwe ukuba

isetyenziswe kulwimi lwamaNgesi ngokunxulumene nokubhalwa kwemvanosiphelo Ngoko ke

singatsho ukuba uJolobe uqhube ngokoluvo lukaDenzin noLincoln esilukhankanye apha ngentla

kuba kuphononongo lwakhe lobhalo lwemibongo yabantwana wafumanisa ukuba isixhobo

sokubhala umbongo ngemvanosiphelo esiXhoseni asilungi asihambelana nemigaqo yolwimi

lwesiNgesi Ayingqinelani nendlela amagama asebenza ngayo kulwimi lwesiXhosa Emva koko

akaphozisa maseko waqulunqa esakhe isimbo okanye isigoci esimsebenzelayo esililungeleyo

ulwimi lwesiXhosa kubhalo lwemibongo yakhe Ngesi senzo uKerr (1958169) noNyembezi

(1958158) bambona uJolobe engumntu okrele-krele nokwalikhalipha elingenaloyiko

lokugxekwa ngabantu ngento elithe layibona ukuba ifanelekile ukuba yenziwe ekuqhubeliseni

phambili imfundo yesizwe esiNtsundu kwanokuba enze elakhe igalelo ekuphuhlisweni

nasekuphakanyisweni komgangatho woncwadi lwesiXhosa

Ngenxa yefuthe leengxoxo nemizekelo enikwe apha ngentla umntu angathi abe nale mibuzo

ilandelayo

1 Kutheni uJolobe athe noko walandela inkolo yobuKristu kodwa abengumhlobo

omkhulu nenkcubeko yebantu abaMnyama Lo mbuzo ukhumbuza indlela lo mbhali

athe wayibalisa ngayo ngochulumanco olukhulu inkcubeko ngexesha lokushwama

kumaHlubi kwibali lakhe elikwayimbali ekwincwadi yakhe Elundini loThukela Xa

ebalisa uthi umshwamo uqhutywa ngezigaba Uthe akufika kwisigaba sokungeniswa

kwenkunzi yenkomo ebuhlanti ingqingwe ngamadoda ngenjongo zokuyibulala

ngezandla ezihlupheza ebonisa ukuba angaluthini na utshaba xa lunokuthi lufike

luhlasele isizwe okanye amakhaya amaHlubi Amadoda abonisa ukuba ayakulibulala

ngezandla kuphela utshaba kungasetyenziswanga imikhonto nezinye izixhobo

Umbhali uJolobe wayichaza indlela amadoda athi asiphutha-phutha ngayo esi silo

Uchaza ukuba amanye amadoda azama ukusicinezela amathatha amanye asitsala

umsila Ikhatywa nokukhatywa ngokungenanceba Kwangelo xesha linye esi silo

sasigxwala ngamandla sibangwa kukoyika kuba sikubona ngeliso laso ukufa

kufikile kuso (2008165) Ngumbono ongathandekiyo lo kwaye uJolobe ukhuphe

undoqo obonisa ukuba amanye amasiko esintu ayenentlonti Kwakhona lo mbono

ubonisa ukuba uJolobe uthande ukuzibeka izinto njengoko zinjalo ukuze umfundi

34

azikise ukucinga azibonele ukuba izinto kumaxesha akudala zazingentlanga ngalo

lonke ixesha nanjengokuba kusenjalo nakule mihla yedemokhrasi

Kwakhona esi siganeko sikhomba ukuba uJolobe ube engumntu onengqondo

kwanesimo esimbaxa esingacuthekanga kuba akagxilinga kwizinto ezintle

nezimnandi zodwa zobomi Ngokubalisa ngendlela eli siko elaliqhutywa ngayo eli

siko kwisizwe samaHlubi uJolobe ubonakalise umdla omkhulu kwinkcubeko

yesizwe sakhe kwanokuba wayeziqwalasela iindlela ezazithi izinto zenziwe ngayo

ekuhlaleni nasemathekweni Nangona ebekhulele ekhayeni lenkonzo nje

ebengahambeli kude kwizinto zenkcubeko ekuhlaleni esakhula Kubonakala ukuba

yena ebethi aye kula matheko apho wayethi azibone izinto azifote ngeliso lakhe

eliyikhamera Yiyo le nto ebenesiphiwo sokuchaza izinto ezithi zenze umfundi

othuke angabi nakuze azilibale iziganeko ezothusayo kuba zitsho zibhaleke

engqondweni Ngalo mzekelo ungentla uwadulisile namaxesha osizi

kwaneziganeko zeembambano apho kuye kufuneke zinqoze iintonga ldquoukuthimba

uxolo ngokumohlwaya umhlaselirdquo ukulungisa izinto Oku ukuthethe ngexesha

lohlaselo lwamaHlubi endlu yaseKunene phantsi konkosi uMahlaphahlapha apho

athi eza awendlu enkulu abonisa uvelwano ancedisa ekududuleni nasekoyiseni

amaNgwane (Jolobe 197685)

Uncwadi lwakhe uJolobe kwakunye nebhayografi yakhe lumbonisa njengomntu

oyinkcubabuchopho ekukroleni iimbalo zakhe nezigcwela iimfundiso ezakhayo

2 Kwenzeka njani ukuba uJolobe abe ngumntu okwakwipolitiki kwanasebuKristwini

kodwa akwazi ukuzifezekisa ezi nkalo zombini

3 Uncwadi lwakhe lunefuthe elingakanani na kwizizukulwana ezilandeleyo

4 Ingaba bekuyakuba kulungile xa umntu esithi uJolobe wayeyinkokheli

eyayinemibono ekwasisicaka esaye siyinkokheli

Ndiphakamisa ukuba le mibuzo ingasentla ichaza iinjongo zolu phando lwesi

sifundo ezizezi

Ukunika ingqwalasela kubomi bukaJolobe namaxesha ache ngokuqwalasela isipili

esiluncwadi lwakhe esibonisisa ubomi bakhe neminye imibandela

Ukubonisa ukutyeba koncwadi oluqanjwe nguJolobe

35

Ukubonisa ubunkcubabuchopho bakhe

Ukuzama ukucwangcisa iinkcukacha ezibalulekileyo ezingoJolobe ukwenzela

abantu balufumane ulwazi ngoJolobe njengelifa labo

Ukuzama ukongeza olunye uncwadi lophando lohlalutyo okanye logxekoncomo

kwiimbalo zobungqondi kulwimi lwesiXhosa

Xa siphetha singabalula ukuba ekuxoxeni kwethu kuye kwacaca ukuba isithako esiphambili

esithe sachongwa lolu phando sisebenzisana kunye nale methodi ikhwalitheyithivi Kubonakele

ukuba isesona sikrweqe sixabisekileyo ekuphumezweni kolu phando Isisixhoba esibalulekileyo

kuba phakathi kwezinye izinto ivumela nophando ukuba sifumane ulwazi kwimithombo

ekwisigaba sengqalo (primary sources or documents) nekwisigaba solwalekelo (secondary

sources or documents) Uncwadi lukaJolobe oluthe lwabhalwa nguye lungaye luyakuthi

luthathwe njengomthombo okwisigaba sengqalo Ze ezingaye ezingabhalwanga nguye sizibalele

ekubeni ziyimithombo yolwalekelo Ukuxhasa lo mba ungentla uMouton (200199) uphakamisa

ukuba iinkcukacha ezineentetho neencwadi zembalelwano ziyimithombo yengqalo Ziluncedo

olukhulu kusetyenziso lwesithako esakhelelwe ukuphicotha imbali nobomi bombhali Kanti naye

uCouzens uthe wamisa ngolwakhe uluvo wathi iifoto zomntu ekubhalwa ngaye zingaluncedo

ekudizeni ulwazi malunga nozihlobo zakhe kwanebuhlobo kunye nosapho lwakhe Ezi zinto

ziyinxenye yemithombo yengqalo Ziluncedo ekufunyanweni kweenkcukacha ezibanzi

nezifunekayo kuphando ngolwazi lomntu olusebenzisa uphononongo olukuphando lwembali

bomi (historical biographical research study) (1985 xiii ngokwasentla apha)

Ukuvala izikhewu ezikhoyo kungafunwa ezinye iinkcukacha koovimba okanye izisele zogcino

lolwazi kwimizi yamaphephandaba nakwiingxoxo zophando lwenkcukacha ezingomphandwa

nakwezinye iimbalo ezingoJolobe Siyavuya ukwazisa ukuba sezikho iincwadi ezibonisa

iingxoxo ezithile malunga noJolobe Apha singathi sikhankanye imisebenzi kaHoza (1999)

Opland noMtuze (1994) Kavanagh noQangule (1971) Bennie (1935) Satyo (1980) noKwetana

(2000) kwanabanye

Le mpophomo- buciko ngokwesithako sezembali kunye nobunzululwazi mlandu ekulo mqulu

isetyenziswa kwimethodi yekhwalitheyithivi ngempumelelo ukubonisa ixabiso elikhulu

kuhlalutyo loncwadi okanye ugxekoncomo loncwadi nasekutyhileni iinyaniso ezifihlakeleyo

ngoncwadi lombhali noluthi ludize ukwaziwa kombhali ngendlela engcono nebanga umdla

kwanendlela esebenze ngayo ukuqondwa koncwadi lombhali nasekutolikweni kwalo ingakumbi

ekuqondweni kwemiyalezo umbhali ayithumelayo kubafundi bakhe kwanakumzi oNtsundu

36

ngokubanzi Kwakhona ithe yadiza neengcinga ezifihlakeleyo zovakalelo kwaneminqweno

yakhe kwanemiba eyezopolitiko eyayigquba ngexesha likaJolobe Wayekhathazwa kakhulu

lucalucalulo nokucinezelwa kwabantu abaMnyama Le meko wayikhankanya nakwezinye

iimbalo zakhe kwaye kulapho iimvakalelo zentlungu yakhe zithe zadizeka khona ngokumandla

37

ISAHLUKO 2

AMAGQABANTSHINTSHI NGOBOMI BUKAJJR JOLOBE

21 Intshayelelo

Iinkcukacha zobomi bukaJolobe eziza kuboniswa kwezi ngxoxo zilandelayo zibalulekile kuba

ziza kongezelela ubungqina kwiingxoxo ezidlulileyo Okwesibini iinkcukacha ezintsha

zizakunxulumanisa ubomi bukaJolobe neembalo zakhe Ngenxa yoko ke sizakuqwalasela ubomi

bukaJolobe ukusukela emva kokuba ezelwe ukuya kuthi xhaxhe ngeli lixa eyinkwenkwana

ekwimfundo yakhe yobuncinci Emva koko sidlulele kwimfundo yakhe elandelayo equka

noqeqesho lobutitshala Sibuye sichaphazele imigudu yakhe yokwandisa imfundo yobutitshala

Ze singene kwintsebenzo yakhe yasebutitshaleni kwanokuba ngumzali opheleleyo Songeze

ezinye izigaba zobomi bakhe ezizakuvelelwa ezizezi ukuntingela phezulu endleleni yakhe

yempumelelo igalelo lakhe esizweni umhlalaphantsi wakhe kwanokudingwa kwakhe luluntu

ukufuduka kwakhe esiyakuhlala Phesheya kweNciba unqulo lwakhe nezinye iinkonzo

imibulelo yabantu neenkumbulo zabo ngaye izinto zeenguqu zenkqubelaphambili ezenzeke

emva kokuba endulukele eBhayi kanti nomyolelo wakhe kwanokunduluka kwakhe ehamba

ewusikelele umzi oNtsundu kuyakuthi kukhankankanywe

UClifford (19623) usixelela ukuba uQuintillian unika amacebo ngokumalunga

nokubhalwa komlando womntu obalulekileyo Uthi kolo bhalo makubandakanywe

la masolotya alandelayo

Izinto ezithe zenzeka phambi kokuba azalwe

Izinto ezithe zaqhubeka okanye ezimalunga naye ngexesha esidla ebomi

Izinto ezithe zenzeka emva kokuba eyibekile inqawa

22 Umnombo okanye intsukaphi kaRanisi Jolobe

UJolobe liHlubi nozwane Bekunqabile ukufane uve abantu kwiintetho zabo ngoJolobe

bekhankanya bencoma abantu bomnombo aphuma kuwo Kunqabile kwanokuva

ukukhankanywa kwesiduko kwanezinqulo ezi zakhe njengendoda enkulu xa kubaliswa

ngemisebenzi negalelo lakhe kuncwadi nakwisizwe sama-Afrika siphela jikelele

Iinginginya zabafundi boncwadi lwesiXhosa ezikolweni zamabanga asezantsi nakwaphezulu

nakwiidyunivesithi ezinamacandelo eelwimi zesiNtu Afrika zisamangazwa bubutyebi obukwi-

misebenzi kaRhanisi Jolobe yezezoncwadi Abafundi bala maziko emfundo ephakamileyo

alandelayo iYunivesithi yaseStellenbosch iYunivesithi yaseKapa iYunivesithi yaseNtshona-

38

Kapa iNelson Mandela Metropolitan Yunivesithi iWalter Sisulu Yunivesithi iRhodes

Yunivesithi neYunivesithi yaseMzantsi Afrika nezinye ngokunjalo basacaphula kwimisebenzi

yezezoncwadi ebhalwe nguJolobe xa bebhala imisebenzi yokuzuza izidanga zemfundo enomsila

Nakumazwe aphesheya koolwandle xa kuqulunqwa iingxoxo zobungqondi kwezezoncwadi

uncwadi lukaRhanisi Jolobe lunikwa ingqwalasela Kanti nabanye abantu abadala basenazo

iinkumbulo ngoncwadi lwakhe oluyolisayo ababelufunda ezikolweni ingakumbi izicengcelezo

zakhe ezazihamba nentshukumo

Nangona esebenze kangaka isaziwa nemisebenzi yegalelo lakhe akuvakalanga kaninzi ebizwa

ngezibongo nezinqulo uJolobe Bekufanele njengendoda xa kuthethwa ngaye zivakale izinqulo

zakhe njengokuba xa kubhekiswa kuNelson Rolihlahla Mandela bekusithiwa futhi futhi

ldquoMadibardquo kude kuqukwe nezamanyange akowabo awandulukayo angookhokho aphuma kubo

ooZondwa ziintshaba nooNdaba nooBhomoyi (Mqhayi 1943)

Lo mba wokunqaba kokubizwa kwezinqulo zikaJolobe undululwa nayingcingane kaClifford

(Ngokwasentla apha) Unqonqozisa ukuba indoda enkulu ethe yenzela isizwe sayo jikelele

izenzo ezinegalelo elikhulu ekuphakanyisweni kwaso ifanelwe yimbeko enochatha wentlonelo

ingakumbi sisizwe sayo Ngolu phononongo sinethemba lokuba kobakho uvuselelo olukhulu

lokumhlonipha uJolobe

23 UJolobe ube yindoda phakathi kwamanye amadoda

Ukuphuma kwendoda iye edabini kukubi ikhusela isizwe loo nto yaziwa njengesenzo sobukroti

kwaXhosa kwaye loo nto ichaza ukuba indoda ifikelele kwizinga elikhulu lobudoda (Jolobe

197484) UJolobe ube yenye yamadoda ayilweleyo inkululeko yeli lizwe wasinda ngezikaSibi

ukuba angaphoswa naye entolongweni okanye asiwe esiQithini ngenxa yokuba ngumlomo

wabathungwe imilomo ngexesha lengcinezelo Imibongo yakhe yokuchasa ingcinezelo nayo

wayipapasha ngo1952 kumaphephandaba apha eMzantsi Afrika kanye ngexesha elibi kakhulu

lokucinezelwa ngamandla kwabantu ngumbuso wocalucalulo

URhanisi Jolobe ebengalwi nje ngoncwadi kuphela ezinye izenzo zakhe bezihamba phambi

kwakhe zimpheleka Umzekelo wadala umqolomba wokufihla abazabalazi ababegqogqwa

kumakhaya abo ngabakwantsasana ababekwiphulo lokubamba abalwa imithetho yengcinezelo

Akaphelelanga apho Wabanika ukutya abantu abalambileyo nabahluphekileyo

Obu butshantliziyo bukaRhanisi James Jolobe bungqinwa nguOpland noMtuze (1994115) Bathi

ngo1952 lo mbhali wapapasha imibongo yakhe emithathu kwiphephendaba uMthunywa Le

mibongo xa umntu eyinqonomfela eyivisisisa injongo nentsingiselo yomyalezo yayo

39

wofumanisa ukuba ijolise ekomelezeni amajoni omzabalazo wenkululeko yomntu oMnyama

kweli lizwe Kwakhona ijolise ekomelezeni isizwe somzi oNtsundu uphela wama-Afrika ukuba

ungatyhafi uthembeldquobabenokholo nethemba lenkululekordquo Ufune bazi ukuba ayisekudanga

igaleleke inkululeko Ukugxininisa kwakhe olu hlobo kubonakalisa mhlophe ukuba uRhanisi

Jolobe wakhumbula ukuba ithemba kwiimeko ezinzima liyaphilisa Ithemba lingamandla

okuxhasa umphefumlo ungaphumi UJolobe ulibona liyinkanunu edudula udano notyhafo kutsho

komelezeke amadolo agevezelayo kubinzwe elutshabeni kanye ngexesha lenkxwaleko

Ubutshantliziyo kwanobukroti bukaJolobe bube kwayingozi kuye babunokumvalelisa

kwesimnyama isisele zijwilwe kude izitshixo kuba eminye yemibongo yakhe ingakumbi le ithi

ldquoImbumba Yolutshardquo (Opland noMtuze 1994116-117) Ibe icace gca intsingiselo yawo

ngokuyichasa ngokupheleleyo inkqubo yengcinezelo yomntu oMnyama Kulo wona kubonakele

ukuba akasecengi kulala phi Kodwa wayethi asinde ngokulambisa kwabakwantsana befuna

icebo lokumbamba ngamandla Ngezi mimi zokuzingelwa kwakhe wayengathandazi nje

wayethetha noThixo ange umbona ngeliso lenyama (Vuyorsquos Journal 2013 Omnye umzekelo

wokunika ithemba kwakhe umzi oNtsundu namaqhawe omzabalazo uye wabhala efunza edabini

kodwa enika nesomelezo kuma-Afrika aqhubeke alilwele ilizwe lawo elilibango lawo

Wakhwaza wathi

Mlindi kuxa liphi na

Ebusuku Wakhwaza

Isifingo sidlule

Ngumsombomvu

Umyalelo uyenziwa

Iyathamba iAfrika (Opland noMtuze 1994116)

UJolobe uyibone ngeliso lomoya inkululeko isiza Oku kwalathwa ngokucacileyo sesi

sicatshulwa singentla Ngenene phantsi koxinzelelo lwezizwe zehlabathi ekugqibelei zenziwa

izigqibo nguMongameli wombuso wocalucalulo uDe Klerk Kwayileka uthethathwano

neenkokheli zakhe kwakunye nesigqeba sikaNelson Rolihlahla Mandela ijoni lenkululeko

nenkokheli yoMkhonto Wesizwe Sazaliseka isiprofeto sikaJolobe nobekwayimboni ube ldquo liliso

lesizwe nomlomo wasordquo (Qangule 1970 ingabulazigcawu) Ngenene waphuma uMandela

entolongweni wanguMongameli wokuqala yoMzantsi Afrika omtsha wedemokhrasi yombuso

wolawulo lwentando yesininzi Yazuzeka inkululeko eyabonwa nguJolobe ngo1952 isiza kude

ingxamile Ngenene yagaleleka ngo1994

40

24 Izibongo okanye iziduko zikaJolobe

Ijoni uNelson Mandela nenkokheli enkulu eyaphuma entolongweni yajika yakhokela isizwe

siphela yayalela ukuba kukhululwe onke amabanjwa oopolitiko Isiduko sayo asiphelanga ukuba

sematheni bambi abantu bambize ngesinqulo sakhe esinguMadiba Zona iimbongi zizikhumbule

zonke izibongo zale ndoda inkulu kwanemisebenzi yayo zayilanda ngamagama okhokho bayo-

ooZondwa ooNdaba nooBhomoyi (Mqhayi 1943)

UJolobe uthe yena wakhunjulwa ngunyana kaJohn Knox Bokwe uGqirha Bokwe othe

wabonakalisa umahluko xa ebebulela umsebenzi kaJolobe oyincwadi yezincoko osihloko sithi

Amavo (1940) Wathi lo msebenzi kaJolobe uphume izandla Watsho wamkhwazi ngezinqulo

zakhe wathi ldquoThukela Nozulu Mpafanerdquo Xa wayesenjenje wayebulela namanyange

akuloRhanisi Jolobe Wayekhumbula enqula nooyise-mkhulu bakhe kwanookhokho bakhe

URubusana (19061911 200242) unoluvo lokuba iziduko ezi zikwahamba nezinqulo okanye

izibongo zibalulekile kuba zikwaquka nezihlwele nezizinyanya okanye okhokho aphuma kubo

umntu kwanokuba zibika umnombo wakhe Umzekelo uRolihlalahla Nelson Mandela ubizwe

ngabantu ngokuba nguMadiba Kanti uMqhayi imbongi yesizwe ibe iyazi kakhulu iminombo

nezinqulo zabantu ingakumbi iinkosi uthe xa ebonga uThembeka Soga ngenxa yobukrelekrele

bakhe kwanokukhonza kwakhe isizwe waquka nookhokho bakowabo nabazala bakhe ooMadiba

wabhala wathi

Umafungwa ngabaThembu - KwaZondwa kwaMadiba KwaHala nakwaNdaba KwaCedume nakwaBhomoyi (Mqhayi 194368)

Kanti ke uVuyo intombi nomafungwashe kaJolobe ungqine okuthethwa nguBokwe apha

ngentla Ubalise wathi ldquoudaddyrdquo wathi yena uzalwa ngooNozulu ooThukela ooMpafane

ooKheswa nooNonkosi Wamxelela ukuba bangamaHlubi ayesuka eNtla esisizwe esikhulu

nesasityebile sibuxabisile ubuhlobo nezinywe izizwe Uthe basuka eNtla kummandla womlambo

iThukela kwaye bafika kweli lizwe ngenxa yemfazwe eyayibizwa ngokuba yimfecane (intsabo)

eyaqhambuka ngenxa yokuba izizwe zisuke zihlaselane Le nkcazo uJolobe awayichazela

abantwana bakhe ingqina ukuba kubalulekile ukuzazi

241 UJolobe nezinto ezenzeka phambi kokuzalwa kwakhe

Umzekelo ibali elagcinwa nguMfundisi uMalgas lithe laluncedo ekwaziweni

kwemvelaphi yomnombo wesizwe saMaHlubi kwanombo wokhokho babantu

bakwaJolobe UMalgas wabulela inceba eyathi yenziwa nguMhlekazi uKumkani

41

uHintsa kumhlaba wakhe ngokuthi akubona amaHlubi exhwalekile mhla afika ezimbacu

kweli lizwe yena wasuka wangumkhuseli wawo xa ayeswantsuliswa ngamaNgwane Lo

Mfundisi uthe amaHlubi ayengakulindelanga ukuhlaselwa kwanokubulawa kwenkosi

yawo enkulu uMthimkhulu Loo nto yadala imbubho enkulu nentsabo yabantu beshiya

amakhaya abo besindisa ubomi neentsapho zabo

UJolobe naye kwincwadi yakhe uElundini LoThukela (1959) uchaphazela ukuba

kubalulelekile ukuba umntu awazi umnombo wakhe nemvelaphi yakhe kwanezinto

zemvelo yakhe Utsho nokuthi amabali abantu athi enze umdla xa esusela kwiindawo

okanye equka iindawo zemvelo yabo (Scheub 196760) Into ethethwa nguJolobe

iyinyaniso kuba umntu ukuyazi imvelaphi yakhe uba nokuzingca ngobubani bakhe

okuzala ukuzithemba Ngoko ke ukubazi abantu azalwa ngabo kwanamanyange

neenkosi namaqhawe namagorha akowabo awathi azibalula ezimfazweni kudala

ihlombe nomoya wobukhalipha ohamba nokwazi ukuba ubuqhawe busegazini lakhe

umntu Oko kunika ilunda kudale umoya wokuzithanda Kunkcenkceshela nomoya

wokulithanda ilizwe umntu azalelwe kulo ndash ubuthandazwe ke obo Umzekelo abantu

abaninzi kule mihla bathi bancedwe yinkqubo ekumabonakude uKhumbulrsquoikhaya

ukuvala izikroba ezibuhlungu empilweni yabo yokungabazi abazali okanye abantu babo

UMfundisi uMalgas uthe wazibalula ngobuthandazwe bakhe ngobuHlubi nangokuthi

abulele ubukhalipha nobuqhawe kwanobuntu obuthe baqhutywa yinceba obathi

benziwa nguMhlekazi uKumkani uHintsa kumhlaba wakhe ngokuthi akubabona abantu

abaNtsundu abangamaHlubi befika bexhwalekile bezimbacu behluphekile athi yena

aba bantu ngabantu bakowabo Inceba yakhe yamlawula kuba akazange avume

kwakhona ukuba baxhatshazwe zezinye izizwe ezifana namaNgwane Wona wawalwa

wawachitha waza yena Kumkani Hintsa waligwiba nomkhuseli nomambesi wabantu

ababuthathaka nabalambileyo wabapha ukutya

25 Intsusa yohlaselo kunye nentsabo yookhokho bakaJolobe

Isizekabani sokuqaleka koku kuhlaselwa kwamaHlubi kukuba wathi ngebhaqo uMthimkhulu

inkosi yamaHlubi wahamba-hamba etyelela izizwana zakhe namaphakathi akhe Kwathi kanti

usondele kakhulu kumda womhlaba wamaNgwane Aza wona amaNgwane ayitolika loo nto

ngokungathi uMthimkhulu namaphakathi akhe ngabantu abaziintlola Atsho kwangoko ahlasela

isizwe samaHlubi singacingele nto Sasingazilungiselelanga kulwa mfazwe AmaNgwane aza

ayingxwelerha kabuhlungu inkosi yawo enkulu yamaHlubi uMthimkhulu eyathi ayakuba

nakusinda kuloo manxeba yasweleka Uhlaselo lwathi lwadala intshabalalo enkulu eyathi

42

yanenwenwa Asaba amaHlubi kuba ayetshiselwa izindlu ethinjelwa kwaneenkomo zawo ezibe

ziyimpilo yabo njengabantu abaNtsundu kakade (Soga 193718)

UJolobe uyayingqina le mbali nenceba eyathi yaboniswa nguKumkani Hintsa ngokuthi abhale

umbongo othi Imfecane noyakuhlala usisikhumbuzo sembali yamaHlubi Ngawo kuya

kukhunjulwa nobomi bukaHintsa inkosi enkulu ngesenzo esikhulu eyasenzayo ngokuthi ibonise

uvelwano nobubele kookhokho bombhali uJolobe ngokubahlangula emlonyeni wamarhamncwa

awayenxanelwe ukufinca igazi labo Loo marhamncwa ngamaNgwane awaye engaphezi ukuthi

gqolo ahlasele amaHlubi nangona uKumkani uTshaka wayewohlwaya aMangwane ngezigalo

ngenxa yeso senzo sokuhlasela amaHlubi KuJolobe uKumkani uHintsa liqhawe azingca ngalo

kwinkosi zamaXhosa UJolobe umbone esisikhumbuzo seenkosi ezazizinkokheli ezikrelekrele

zikhokelwa sisandla sikaSomandla sothando nenceba novelwano ekulawuleni abantu bazo

(Jolobe 1971) UJolobe wachukumiseka zizimo zeenkosi ezinobulumko ubukhalipha

kwanemfesane waza naye wafunda kuzo walinganisa wayinkokheli enjalo Kaloku ithi intetho

yamaXhosa intsimbi ilolwa yenye intsimbi Kwakhona uJolobe uthe wenza esinye isikhumbuzo

kumbongo wakhe apho akhumbule khona uvelwano kanobukhalipha bukaKhwane owaye

eliphakathi elikhulu likankosi uTshiwo Naye uKhwane wabonisa ubulumko nobukhalipha

beenkosi zandulo zamaXhosa nezezinye izizwe Wawubekela ecaleni umyalelo kaTshiwo

owawumgunyazisa ukuba abulale bonke abanukwe ngobugqwirha nokuthakatha Yena

uKhwane wasuka wasikwa yinceba wanovelwano ngaba bantu bagwetyelwe intambo wamana

ebafihla kude lee emehlweni enkosi yakhe Isimanga kukuba basuka aba bantu babesengelwe

ukubalawa baluncedo kwakuvela iimfazwe bancedisa ekukhuseleni isizwe siphela Kwathi

kwakubakho imfazwe uKhwane abantu abafihliweyo basuka babangumkhosi omkhulu bancedisa

emfazweni UKhwane wavuzwa ngesenzo sakhe esihle wawongwa ngesithsaba sobukhosi Waba

yinkosi yaba bantu wabakhuselayo nabathi emva koko basisizwe esitsha babizwa ngokuba

ngamaGqunukhwebe Naye uJolobe uye wafunda kwiimbali zobuqhawe bala makhalipha

angooHintsa nooKhwane Zamchukumisa zamfundisa ukuba naye abafihle abazabalazi

benkululeko yomntu omnyama abebeleqwa bebanjwa bephoswa ezintolongweni Bambi babede

babulawe kabuhlungu ngamapolisa awodwa (special branch) aqeshwe ngurhulumnte

wengcinezelo ukuba ajongane kuphela nabantu abachase umbuso ophethe ngaloo maxesha

Ngale ndlela uJolobe wathi wahamba ngesikhokelo seliZwi awathi walilandela elithi

ldquoUsisilumko umntu othi asindise abantu abaya kubulawardquo (Imizekeliso Isahluko 23 ivesi 11)

Umbhali uSoga (19376) ubalisa ukuba uMfundisi Malgas wathi wabalisa kwiphephandaba Imvo

ngokuchithakala kwesizwe saBambo Esi sizwe sada saza kufika kwilizwe likaHintsa eMpuma

koloni USoga ukhankanya ukuba uMalgas wabulela wabuka inceba eyathi yenziwa

43

nguMhlekazi uKumkani uHintsa kumhlaba wakhe ngokuthi amkele ngezishushu amaHlubi

awayexhwalekile mhla afika kumhlaba wakhe Wasuka yena wangumkhuseli wawo

kuMaNgwane awayebasukela UMatiwane inkosi yaMangwane yayalela umkhosi wayo ukuba

uhlasele amaHlubi Aze amaNgwane awaqubulisa amaHlubi UMthimkhulu iKumkani

yamaHubi wangxwelereka kakubi ngamandla kuba ebengakhange acinge ngakuhlaselwa

namfazwe kuba ilizwe belixolile ngelo xesha lakhe Waphela esweleka Wathi akusweleka aza

amaNgwane athi gqolo ukuhlasela amaHlubi abatshisela zindlu ethimba kwankomo Akazange

abenabancedisi ekulweni amaNgwane kuba umzalwana kaMthimkhulu wathi wazifunela indawo

eLuSuthu phambi kohlaselo lomkhuluwa wakhe Athi ke ayokubika esi sihelegu kuKumkani

uTshaka Waza wawahlasela amaNgwane kaMatiwane athe wona akayeka ukuhlasela amaHlubi

ade azokuwangenisa kumhlaba kaKumkani uHintsa wasizwe samaXhosa AmaHlubi akufika

emBhashe kumhlaba kaHintsa wathumela kuwo amaphakathi ayokuwabuza amaHlubi ukuba

bangoobani na UMalgas uthi aphendula ngazwinye athildquoSiyamfenguzardquo Oko kukuthi

siziimbacu ezifuna uncedo Kwaqalela apho ukuthiwa iimbacu zemfecane ezamkelwa ngenceba

nguHintsa ngamaMfengu

USoga (19379) ubalisa ukuba uHintsa ezimbacu wazamkelela eGcuwa Zazingamawakawaka

Utyatyadula enjenjeldquo UHintsa uqale ngokubambesa kuba abantu babesele behamba ze

wabakhuphela nemihlaba yokuma neenkomo zokusenga ukuze nje namhla kubuye kudityanwe

ngokutsha namaXhosa kuba abantu babe banye kakade kungasekho nabuXhosa koko

kwakoomawokhulu uAdamhelliprdquo Ukwachaza ukuba uHintsa wawumema wonke umzi

wasemaXhoseni waqhuba wathi ldquoPhulaphulani mawaba nezithwala-ndwe Aba bantu ke

iintombi zawo zizekeni ukuze nibe banye nidibane nokuze nabo bangemki buphele

ubumfengu Musani ukubabona begqubeke yindlela ngenye imini ngomso nabo

bayakwambathardquo

UHintsa wayalela nokuba iinkosi zabaMbo maziphume zime zimele ubukhosi bazo Umzekelo

unkosi Matomela wafika wazifumanela umsetyenzana wobucaka wokuba ngumsengi weenkomo

esengela uKumkani uHintsa ezifihlile ukuba uyinkosi Nezinye iinkosi ezazifihlayo zezi

ooNkosi Mabandla Mhlambiso Mthimkhulu Msuthu usoZulu oseTsojane kwanonkosi

uNjokweni UHintsa wagxigxinisa ukuba iinkosi maziziveze zingazifihli kuba zisoyika

ukubulawa Ukususela lo mini wayalela nokuba unkosi Matomela aphumele ngaphandle

athabathe ubukhosi bakhe abuliswe kuthiwe Ah Matomela (Soga 193710)

USoga ubhale wambulela wamncoma uMalgas esithi ldquoUMalgas ngokuzalwa ngumGcaleka

ekungekho nkohliso kuyerdquo Umbulelela imbali engamaHlubi namaBhele athe wayifumana kuye

44

Nathi bantu bale mihla siyambulela uSoga kwakunye noMfundisi Malgas ngokuzigcina iimbali

ezibalulekileyo zobuzwe babantu abaNtsundu ababalulekileyo nabathe bazibalula

ekuphakamiseni isizwe samaXhosa kwanezizwe eziNtsundu ngokubanzi Iimbali zabo zityebile

zivusa umxhelo zibanga umdla zikwanika ulwazi olwakhayo noxa olunye ilelosizi nje

Kwakhona imbali yakhe ibonisa ubulumko beenkokheli zamandulo ezazifunde kwizikolo

zemveli zanikwa nguMdali ubulumko bokulawula ngesidima ngobuntu ngoxolo ngenceba

nangokulikhusela kwiintshaba ngobukroti ilizwe lazo kanye njengoKumkani uHintsa ongcwaba-

lakhe liseMbhangcolo nowafa kabuhlungu ekhusela ilizwe lamaXhosa kumaNgesi awathi

ayinqumla intloko yakhe Ngoko ke makabongwe uKumkani uHintsa isilo sohlanga ngokuba

ngukhala wesizwe kude kube sekugqibeleni Olu luvo lungqinwa nanguJolobe othi uHintsa waba

ligwiba lamaHlubi ngeemini zentshaba zawo Utsho echaza nokuba kwinkcubeko yamaHlubi

ldquoKulungile ngaphezulu ukufa edulini kunokucima amehlo elukhukweni ubungagulirdquo(1959

200882)

USoga wathi gqolo wamana efuna ukwazi banzi ngamaHlubi nobudlelwane bawo namaBhele

Umane efuna ulwazi kuMfundisi uMalgas (IMvo kaJanyuwari ngo1917 Soga 193717) Lo

Mfundisi wamnika uSoga ingcaciso ethe kamva kwabonakala ukuba ithe ayanambitheka

kakuhle NoJolobe oliHlubi ngokuzalwa weza nolwazi kwincwadi yakhe elibali kwanembali

yamaHlubi echaza ukuba amaHlubi akangomaBhele kuphela okwenzekayo kukuba inkosi

yamaHlubi yazeka intombi yamaBhele Oku kuthetha ukuba kukho ubuhlobo phakathi

kwamaHlubi namaBhele kodwa wona ingengomaBhele Isazathu sokuba kuboniswe le

yantlukwano kukuba uSoga usuke waluthakazelela ulwazi athe walufumana waluqonda

ngendlela yakhe ngokuthi ade alupapashe ngokuchazela izizwe ukuba amaHlubi ngabantu banye

namaBhele UJolobe uye njengoko sesitshilo wayilungisa le nyewe kwincwadi yakhe uElundini

LoThukela Kuyo ubonisa nokuba amaHlubi ahlaselwa ngamaNgwane kodwa amaBhele

alandula ukunceda amaHlubi Wona awagxotha kakubi amaHlubi xa ayecela inkxaso kuwo

Esenza le nto nje amaBhele ayejonge inzuzo angayifumanayo kumaxhoba emfazwe UJolobe

ebalini ude achaze nokuba amaBhele athi abumbana ahlanganisana ayimikhosi afana

namaxhalangardquo(Jolobe 200891) Eli bali lokuhlaselwa kwamaHlubi phantsi kwenkosi

uMahlaphahlapha linobunyani kuba libaliswa ngobumjalo balo nguBennie (1935) kwincwadi

yakhe Imibengo

Ingxelo kaMfundisi uMalgas ihambisa ithi

AmaBhele la ngabantu banye namaHlubi UBhele wendisela intombi yakhe uHlubi

kwinkosi yabaMbo kwasekuthiwa inzala yale ntombi ngamaHlubi aphuma kuBhele

45

inkosi yabaMbo ezala uLufelelwenja ozala uSidwabasenkomo ozala uMsi ozala

uMzimkhulu ozala uMaseko ozala uNdlovu ozala uMalunga ozala uDlamini ozala

uMthimkhulu ozala uNgcobo kwindlu enkulu azale uRhadebe kweyasekunene uNgcobo

ozala uDlomo ozala uMashiyi ozala uNtsele ozala uBhungane ozala uMthimkhulu lo

wabulawa ngamaNgwane ukuze kuchithakalwe entla

USoga uthi eli nqaku lisisicatshulwa entla apha linamandla kakhulu xa liphuma kumfundisi

oliHlubi noMbo ngokwakhe ngokuzalwa Utsho esenjenje ldquoMna njengombhali weNtlalo

kaXhosa nanjengomntu othanda ukuzichukusha ndiziqonde iingcambu zobuhlanga bukaNtsundu

ukuba aBambo namaBhele namaHlubi amelwe ukuzalanardquo (193717-18)

251 Imimandla yamaHlubi afika athi tshitshilili kuyo

UPahl (1967 1978263) uvelisa elokuba amaHlubi athi akufika apha eKoloni kwimimandla

yoMneno-Nciba naPhesheya kweNciba athi sa-a a tshitshilili Uchaza ukuba iindawo asemi kuzo

njengesizwe esibumbeneyo nekusathethwa kuyo isiHlubi kuseHeshele eMatatiyele eMount

Fletcher nakwimimandla yakuQumbu naseMount Frere Ukhankanya ukuba wona amaHlubi

ngokwemvelo yawo aphuma eNatala kangangokuba amanye wawo amaninzi aselapho kwaye

athetha intetho eyelenene kakhulu nesiZulu Kwakhona ithe intetho yawo yaphinda yayelela

kwintetho yesiXhosa kodwa u-ldquondirdquo kumaXhosa ngu-ldquongrsquo kumaHlubi UPahl uthi amaHlubi

ayangrsquoangrsquoaza xa ethetha (Pahl 1967 1978263- 264) Utsho enika le mizekelo elandelayo

ISIXHOSA ISIHLUBI

Ndiyahamba

Ndiyabulela

Andibonanganto

Xa ndingekhoyo andikho

Ngrsquoiyakhamba

Ngrsquoiyabongrsquoa

Angrsquobonangrsquo a lutho

Na ngrsquongrsquo ekho angrsquokho

Amanye amaHlubi akoomaNgcobo Cala Tsomo (Scheub 1967) eGcuwa (Soga 1937) kanti

naseNgqushwa (Sirayi 1985)

UBen Mahlasela kudliwanondlebe noJolobe ngo1973 uchaze ukuba uJolobe yena ukhule

ethetha intetho yakhe exubene nesiHlubi Loo ngxelo ibonisa gca ukuba yiyo loo nto kwincwadi

yakhe uJolobe eyinoveli engu-UZagula (1923) athi isiXhosa sakhe sasigcwele zizafobe

zesiHlubi (1973) Le ngxaki uthe wayoyisa ngokuthi rhoqo anyamekele ukusazi isiXhosa wade

wafumana namancedo kaMqhayi awathi angumkhombandlela wenkuthazo emkhokelele

ekubhaleni isiXhosa esamkelekileyo

46

USoga uchaza ukuba abaMbo okanye amaHlubi ayafana namaZulu kuyabonakala aphuma

sinqeni sinye AmaHlubi akuloJolobe azinkosana nawo aphuma ebukhosini bamaZulu USoga

udiza ukuba uMbo noXhosa lo bagazi linye ngokwemvelo yabo yegazi lasebukhosini

kwasendalweni UZulu noXhosa baphuma esinqeni esinye (19372-3) kwaye babufana ngentetho

yabo ayafana namasiko abo entlalo yamandulo UXhosa yena wachithakala kuqala waya

kuzihlalela Kwakho kubonakala kukho ubuhlobo kumnombo wamaHlubi namaZulu IsiHlubi

ngenene sibonakala sisondele kakhulu kwisiZulu sibe singanxaxhanga kuyaphi kakhulu

kwisiXhosa Umzekelo umbhali uPahl (1967264) ubonisa ukuyelelena kwezi lwimi

UJolobe uyamgqinela uPahl kumba wozalano phakathi kwesiZulu nesiHlubi Kwinoveli

Elundini LoThukela ubhala abonise ukuba xa kubuliswa okanye kuthethwa nomntu omkhulu

ongumninikhaya okanye inkosi yesizwe iyahlonelwa kuthiwe ldquoBabardquo ngesiZulu nangesiHlubi ze

kuthiwe esiXhoseni ldquoBawordquo Kuloko umbhali uJolobe ebhale wachaza nokuba isiHlubi

siyelelene kwisiZulu

Kolu phononongo kuye kwabhaqeka imvelaphi yezinqulo zohlanga lwamaHlubi Zisukela

kumagama ookhokho namanyange akuloJolobe Kwakho zikhona ezinye ezisukela kumagama

emilambo emikhulu ehlonitshiweyo kwasendulo ekwimimandla yakwaZulu ngoku Imizekelo

yaloo milambo yile iThukela neMpafana Kungoko ke ezinye izinqulo zamaHlubi zisithi

Thukela Mpafana

26 UJolobe namagama akhe

Ngokwezidingo zolu phando kufanelekile ukuba siphicothe amagama uJolobe athiywe wona

kowabo Anento yokwenza nendlela abe ephila ngayo Iinkcukacha zako konke oku zikule

mihlathana ilandelayo

261 Igama elithi Rhanisi nentsusa yalo

NgokukaNdimande-Hlongwana (200577) noMbovane (199671) Amagama ezilo ezilwanyana

neentaka nezinye izinto aye asetyenziswe ngabazali ukuthiyeni abantwana babo Ngamanye

amaxesha la magama azoba iimpawu zezimo zaba bantwana Umzekelo abanye kuthiwa

ngooNgcuka kanti abanye abanye apha ekuhlaleni kuye kuthiwe ngooNgonogwaja (isiZulu)

okanye ooMvundlana kuba imivundla yaziwa ngobukrele-krele kwanesantya esikhulu xa ibaleka

ayifani namalovane nofuduzwana esithi sive kubaliswa ngabo ezintsomini

UKoopman kuKaschula (2001142-147) uchaza ukuba kuphando lwakhe ngezibongo zeenkosi

ufumanise ukuba kwisiZulu ukumkani uGoodwill Zwelithini kuthiwa ldquongunogwaja

ozikhundlakhundla esinye sesokulala nesokuthamelardquo Le ntetho itolika ikwachaza ubumbaxa

47

bakhe nokwanda kwakhe ekuhlaleni kwanendlela enza ngayo izinto Kwakhona ikwachaza

ubulumko nesimo sale kumkani kuba ifaniswa nomvundla ngokwentetho yesiXhosa Oku

kubonisa ukuba kubalulekile ukuphicotha igama okanye amagama ombhali phambi kokuba

kubunjwe ibhayografi yakhe Ngenxa yoku sakuqala ukuqwalasela igama likaJolobe elithi

Rhanisi ze emva koko senze njalo kula athi James

Eli gama likaJolobe lithi Rhanisi kusenokwenzeka ukuba belisisiteketiso kuqala esithe sakhula

naye UNdimande noHlongwana (200577) bayaluxhasa olu luvo bebethelela elithi abantu

banikwa amagama aziziteketiso ezinje ngezilo ukuquka neentaka Uyabangqinela ngolu thiyo

uRamncwana kuMoropa (199529) Wenza oku kumbongo ITshawekazi elihle xa esenjenje

NguNondwe elibizwa yimbongi

NguSylvia elibizwa ngumlungu

Ngumdakakazi omnyama ongeva sepha

Ngumafungwashe kuyise nonina

Yintwrsquoemehlo alubhelu okwentakazana

Yintwrsquoentamrsquoende ngathi ngusikholimanzi

Kwesi sicatshulwa uRamncwana uteketisa esi sithandwa sakhe usifanisa nentakazana kwakunye

nosikholimanzi Uteketisa esebenzisa intaka Kwangokunjalo igama elithi Rhanisi libonakalisa

ukuba le ntaka ibe iyintaka ethandekileyo kubazali bakaJolobe nenomahluko ngesimo sayo

Uluvo olunje lusekwa nangumbhali uReaske (196660) othi abantu kubalulekile bayixabise

indalo Akuthethayo kusifundise ukuba buninzi ubulumko abafundi bangabufumana

ngokuqwalasela izimbo zendalo Umzekelo kumbongo ldquoUmlambordquo UJolobe ufundisa

ngokubaluleka nangokuba luncedo kwawo kwindalo edinga amanzi nempilo Ufundisa ukuba

kuwo bangafunda ubulumko kwanokuba bazi ukuba bayinxenye yendalo ebangqongileyo Obu

bubulumko bokuphila obumenza umntu indalo ayazi nzulu ngokude abuqonde ubomi bakhe

bubunye nobo bendalo Sakufikelela kule ndawo kutsho kuvokotheke okuthethwa nguReakse

ngentla apha

Xa umntu indalo eyiqonda nzulu ngobulumko uyakwazi ngamanye amaxesha ukufumanise

ukuba abantu abanamagama athiywe ngendalo baye babonise imikhwa okanye iimpawu

zezilwanyana izilo izityalo okanye iintaka njalo njalo njengokuba kukhankanyiwe

nguRamncwana apha ngentla Kanti noJolobe kumbongo wakhe Inyibiba usebenzisa igama

lesityalo esiyinyibiba ukuteketisa isithandwa sakhe esasinguJeanne Nongogo (Jolobe 1936)

Ngolu melo uyateketisa encoma ubuhle bukaJeanne owaye eyinzwakazi entle neyayimhlophe

ngebala Nalo igama likaJolobe Rhanisi lilumelo lobunyulu kwanokucoceka

48

262 Iimpawu zerhanisi ngokunxulumene nesimo sikaJolobe

Irhanisi linomsebenzi ongxakangxaka ekhayeni lomfuyi walo Lichaziwe kwincwadana

yabafundi bamabanga aphantsi apho naye umbhali uJolobe engomnye wabahleli okanye

ababhali Kuchazwe ukuba lithandwa ngenxa yezinto ezibalulekileyo ezithi zifunyanwa kulo

ezizezi Iintsiba zalo ezithambileyo zenza imiqamelelo elalisa kamnandi Inyama yalo

enomahluko ukuba mnandi oku kwanamaqanda alo makhulu kunawe nkuku

Kanti yona intombi kaJolobe uVuyo ibalise ukuba uyise wathi amarhanisi afana nabakhuseli

babantu bekhaya elifuywe kulo Liye lithi kwakusondela umntu othile lakumva ngevumba ukuba

ayingowekhaya lenze isankxwe sengxolo litsho ukuhlaba umkhosi likhwaze ukuvusa abaninimzi

batsho bavuke bakhangele undonakele Ngoko ke singagqiba ngelithi irhanisi ngunogada

nokhala wekhaya Kwangokunjalo uJolobe naye ebengunogada nokhala Uye wayilandela

imisebenzi ebalulekileyo yerhanisi intaka kuba waba ngukhala wesizwe esiNtsundu wasazisa

ngamayelenqe athe enziwa litshantliziyo lombuso wocalucalulo uVerwoerd owaye efuna ukuba

abantu abaNtsundu bemke ezidolophini babuyele emasikweni abo emaphandleni kwintlalo

abayiqhelileyo Wayefuna ukuba isizwe esiNtsundu sivinjwe ulwazi olufumaneka ezidolophini

sibe sisizifede ezingahambeli phambili Waqulunqa iinkqubo zokufeza le njongo Kwilivo

ldquoIsikordquo elikwincwadi Amavo uJolobe(1940) uhlafuna le njece elugcwabevu Ungena kuyo

ngethoni yengcaphuko nonyembo exukusha iinkqubo zengcinezelo ezisongelwe ukuhluphekisa

umntu oNtsundu ngexesha lakhe (Jolobe 1940)

UNeethling (200518) ebhala encwadini engesifundo se-onomastiksi uchaza ukuba siqondene

nendlela abantu abanikwe ngayo amagama abo Le ndlela siyixukushile apha ngasentla Ngoku

songeza kuyo olunye ulwazi oluvela kuNeethling Uthi ufumanise ukuba amagama abantu

abangama-Afrika anentsingiselo Yaye akuvamisanga ukuba amagama abo angabi nayo

intsingiselo Noxa nje amanye amagama abantu baphesheya kolwandle athande ukuswela

intsingiselo kodwa akusoloko kunjalo lonke ixesha Okuthethwa nguNeethling kuyinyaniso

Amagama abantu abaMnyama athanda ukubonisa iminqweno nemibulelo Umzekelo ngeli gama

uMpumelelo abazali banqwenela umntwana lowo abe ngophumlelayo ebomini nozisa

impumelelo ekhayeni ekuhlaleni nakwisizwe siphela OoNomhle aba bavathe ubunzwakazi Eli

linguPumla lelomnqweno wokuba umntwana akufikelela ebudaleni wozisela abazali ukuphumla

Kanti amanye abonisa uvakalelo lomsindo ngokufika komntwana engalindelwenga okanye

ezelwe ngendlela engathandekanga ekhayeni Bavela njalo abanala magama Ndixolele

Nomandithini Fanavele Nobangela UNomfuzo unqwenelwa ukuba afuze umzali ngesimo

Kanti ke njengoko besele sitshilo abanye bathiywa ngezimbo zeentaka okanye izilwanyana

49

(Ramcwana kuMoropa 1995) Bavela njalo ooNondwe aba Eli gama libonisa ubukrekrele

bengqondo nobuhle obunjengobentaka indwe

Uluvo lukaNeethling (20058) malunga namagama anikwa abantu ubhale wathi

In African society the naming of child assumes some particular significance A child

especially in every traditional home is regarded as belonging not only to his emmediate

biological family but also to extended family and eventually to the community

Le nkcazo ikhombisa ukuba kumakhaya abantu abaMnyama ukuthiywa komntwana igama

kuthabatha indawo enkulu kubomi bakhe Umntwana ngokwemvelo yabantu abaNtsundu

akazalelwanga abazali bakhe qha koko ungumntwana wezizalwana zabazali bakhe Kwakhona

ukwangumntwana wesizwe azalelwe kuso Kwaye isizwe sijonge nokutyetyiswa nguye (Jolobe

194038) UJolobe uyalungqina uluvo lukaNeethling kuba uthi umntwana uzalelwe ukuba

aliphakamise ikhaya lakhe kanti uzalelwe ukuba abe negalelo ekuphakamiseni isizwe azalelwe

kuso UJolobe ukhankanya umba ongendlela abantu abamnyama abathiywa ngayo amagama

elizweni labo

Lo mba wokunikwa komntu igama uJolobe uwuchophele nakwisincoko esimalunga nevenkile

yasezilalini (1940 70) Ubhale wathi

Abantu abaNtsundu abaninzi bayoyiswa kukubiza amagama abantu abamhlophe

nangaphandle koko bathanda ukumnika igama lentetho yabo umntu oMhlophe osebenza

phakanthi kwabo

Igama lidla ngokulandela izimbo zomninilo lowo Sixhasa eli banga ngokukhumbuza ukuba

ngokuya bezingekandi kakhulu iintsimbi zamehlo phakathi kwabaNtsundu ubesakuthi omhlophe

ofike enxiba zona kwa-oko kube sekusithiwa nguMehlomane ukubizwa kwakhe Ude achaze

ukuba yena umfo osisiqololwane nengxegeba isiqingqi sendodana ebenganyali ukuzizuzela

igama lokuba nguMafutha Umfo oyindlezana ububele ubesele eyakubizwa ngokuba

nguThandabantu (194070-71)

263 Igama uRhanisi

UJolobe uthiywe ngegama lentaka emhlophe ekuthiwa lirhanisi Le ntaka idalwe yaneminwe

emithathu edityaniswe ngenwebu ukuze ikwazi ukudada ihlale iphile emanzini iphinde ikwazi

ukuphila emhlabeni Ngoko ke le ntaka inethamsanqa Idalwe yanobutyebi kuba akululanga

ukuba ingalamba iswele ukutya ngokulula Kaloku iphila kukutya ekufumaneka emhlabeni kanti

iphile nakukutya ekufumaneka emadamini Iyakwazi nokubhabha ayifani nenkuku yona

50

ingakwaziyo ukubhabha umgama omde Imeko yerhanisi yenziwe yalula kuba lixhamla

inkululeko yokuzikhethela ukuba liphile phi umzekelo apho kukho ubomi obungcono kulo

UJolobe naye ulilandele igama lakhe kuba uye wanjengerhanisi waphila kukuvuna ukutya

kwakhe kwiindawo eziliqela Ebeyititshala kwanoMfundisi-lizwi Njengombhali ebefumana

inzuzo zakuthengiswa iincwadi zakhe Eneneni ebephila ubomi obumbaxa kuba ebenawo

amagxa abanzi nomxhelo wokusebenza kwiikomiti ngeekomiti Ebekho nakwiinkonzo

zokuphakamisa umzi oNtsundu zasekuhlaleni Kwiinkonzo zikarhulumente ebekho Kanti

neenkonzo zecawe yakhe iRhabe ebekwazenza ngempumelelo Ngenene ubomi bakhe bubonisa

ubumbolombili (Nyembezi 1958154)

Uphile ubomi obungxakangxaka Ubomi obunjalo bufuna umntu okrele-krele nonamandla

okusebenza kakhulu Bufuna kwanomntu onesiphiwo esongezelelweyo sokudalelwa ukuba

yinkokheli ngendalo Akakho umntu ongakwazi ukuphumelela zonke inkalo zokuphila

engaphiwango loo mandla UJolobe ebexhotyiswe ngawo watsho waphumelala kumsebenzi

wobutitshala aphinde aphumelele kumsebenzi wobufundisilizwi Ukubonisa oku singabalisa

ukuba ibandla elalikhokelwa nguye lawabetha onke amanye amabandla aseRhabe lagqwesa

ngokusebenza ngempumelelo kwanokubonakalisa inkqubela-phambili laza lanconywa ngokuba

ngumzekelo kwamanye amabandla Kanti nakubhalo loncwadi uJolobe ube etshatshele eqokelela

eqokelele amabhaso endawo yokuqala kukhuphiswano lobhalo-loncwadi minyaka le (Kerr

1958157) Kanti nasekhayeni ube engutata no-daddy othandwayo lusapho Namalungu ebandla

lakhe ebemthanda xa embiza ebesithi ldquoUDaddyrdquo (Vuyorsquos Journal 2013)

264 Ubumbolombini bukaRhanisi Jolobe

UJolobe uphile ubomi bokuba sisicaka sesizwe esikhonza ngandlela zonke nangazo iziphiwo zakhe

zendalo Isimo esinje sihambelena negama lakhe nesimo sakhe esingumfuziselo werhanisi lona ikuba

belingugqirha belinokuphilisa izilwanyana zasemanzini nezasemhlabeni Umzekelo ngulo unikwe

ngentla apha apho kukhankanywe iindawo ngeendawo axelenge kuzo ngaxeshanye kwanokuba

abengumyeni kwinkosikazi yakhe kwanotata kubantwana bakhe nabo abalidinga kakhulu ixesha

lokuba naye nangona izidingo zasesixekweni bezijonge kwakuye ukufezwa kwazo

Ubungxakangxaka begama lakhe loburhanisi bube nefuthe kubomi bakhe Ubonise ubumbolombili

ngexesha efundisa eBible School apho ebengumqeqeshi weetishala waza ngaxeshanye waba

ngumfundisi kwiicawa ezimbini zaseRhabe enye ibikwaNtselemazi iyiJohn Knox Bokwe Memorial

yaze eyesibini yaseFort Beafort iyiDorington Kucaca ukuba yonke le nto uyenze kule minyaka

asebenza eLovedale Noko kunjalo usapho lwakhe lwabaluleka kakhulu kuye Amaxesha amaninzi xa

51

iimeko zivuma wayehamba nalo Wayengathandi ukulushiya ngasemva kwaze oku kwamenza

wasisinxadanxada (Vuyorsquos Journal 2013)

2641 Intlalo yakhe emzini wakhe nokuxakeka nomsebenzi wobhalo

Ukuzama ukuba usapho lwakhe luphile ubomi obusemgangathweni ophezulu wazilahlela ekubhaleni

uncwadi ezenzela ezinye iindlela zokuphila kwakunye nosapho lwakhe Wayevuka ebusuku ahlale

esitadi sakhe abhale uncwadi Kanti nasemini ngamanye amaxesha wayeye azivalele khona ezama

ukuqhubekeka nomsebenzi wokuba ngumbhali Inkosikazi yakhe yayisuka imenze ongekhoyo xa ezo

kufunwa ngabantu kuba imkhusela ukuba angaphazamiseki Ebandleni alikhokelayo njengomfundisi

wayeye afunwe njalo kuba wayetshatshele ekusombululeni iingxaki zamarhamente nasekuwanikeni

iingcebiso mayela neemeko zomtshato kanti nasekuhlaleni wayekwangumlweli wenkululeko yomntu

oMnyama ezichasile izenzo zengcinezelo zabantu ngenxa yebala labo kwanomgangatho wabo (Vuyorsquos

Journal 2013)

2642 Iziphoso zikaJolobe ezinokudala ingxabano ekhayeni

Obu bungxakangxaka bentlalo yakhe babunokudala ingxabano nosapho lwakhe kuba kuyabonakala

ukuba wayengenalo ixesha lokuba nalo ngokwaneleyo Esi simo sibuyelela kwesikayise kuba naye

wayekwenesi simo sonyana wakhe soburhanisi kuba wayebambe iindawo zengqesho eziliqela

ngaxeshanye wayenguMlungiseleli nenkokheli yebandla ekwanguyinqununu yesikolo

ekwangumfama Ixesha awayengaliphosi lokuba nosapho lwakhe lelo lokutshona kwelanga

lokunyuswa kwamadini ombulelo xa kusenziwa umthandazo wangokuhlwa Ubukho bakhe ekhaya

ngeli thuba babunyanzelikile kuba yayibanguye umbingeleli owayenoxanduva lokwenza loo msebenzi

(Jolobe 1936)

Obu bungxakangxaka bobomi bukaRhanisi Jolobe buyakhankanywa nguKerr (1958169) Umncoma

ubukhalipha kwanobukrelekrele bokuthi akwazi ukwenza izinto ezinzima abanye abantu abangakwazi

ukuzenza ngaxeshanye Umzekelo ukhankanya ukuba awululanga umsebenzi wobuNyawontle

kwanokuba umntu abeyitshala ngaphezulu aphinde abengumbhali ovelisa inqwaba yeencwadi UKerr

uhambisa athi yonke le misebenzi idala uxinzelelo olukhulu emntwini kuba ifuna amandla amakhulu

kwaye banqabile ukuba babekhona abantu abanokuyenza yonke le misebenzi ngempumelelo enkulu

UJolobe wabonisa ukuba nesazela esiphilileyo phambi kwezihlwele xa wayewongwa ngamabhaso

okugqwesa ngokuphuma phambili kubhalo loncwadi waba ngumntu ocela uxolo kwinkosikazi yakhe

esivuma isiphoso sokungabinaxesha laneleyo nayoWenza njalo nangezinye izinto zekhaya afedayo

ukuzenza ngokwanelisayo ngenxa yobungxakangxaka bobomi bakhe Wayibulela inkosikazi yakhe

ngokuba ibe luncedo olukhulu kwimpumelelo yokubhala uncwadi lwakhe Uqhube wathi inkosikazi

52

ayikhange ikhalaze nasekhayeni ngokuzinikela kwakhe kuloo msebenzi kwaye yona yasoloko

yabonakala ingumntu oyiqondayo imeko yakhe

Le nkcazelo isentla apha ibonisa ukuba uJolobe ebenaso isazela esihleliyo esimxelelayo ukuba

uphumile emgaqweni wokungaluniki usapho uthando lwakhe olupheleleyo Ngenxa yokuxakeka

ziincwadi Kakade akukwazeki ngamanye amaxesha ukubetha iintaka ezimbini ngelitye elinye Kodwa

ngenxa yemeko yokufuna ubomi obungcono bosapho lwakhe kwanokukhonza isizwe ngoncwadi

lwakhe nokubona ukunqongophala koncwadi lwemveli wathi wanyanzelisa ekudubuleni iintaka

ezimbini ngelitye elinye Kanti nabantwana ngokucacileyo babemlangazelela ngamanye amaxesha

kuba nabo bayakuthanda ukuba bakhe bakuvuyela ukufundiswa imidlalwana nguyise wabo okanye

babe neencokwana naye Obu budlelwane bunje buyabakha abantwana UKerr (2012) uyayixhasa le

ngcinga kuba uchaze ukuba uFrancis Bacon wayekulangazelela ukuba noyise abenexesha naye

abonise uthando kuba naye wayefuna ukusondelelana noyise kuba emthanda

UJolobe uthe wasivala esi sikroba ngokumana elukhupha usapho lwakhe luye kutya kwiindawo

ezizihotele ngamanye amaxesha ukwenza mnandi ekhayeni lakhe Kwakhona intombi yakhe uVuyo

eyayingumongikazi ichaze ukuba uyise wabonisa ukubaxabisa yena nonina owaye engumongikazi

omkhulu kwiziBhedlele ngokungaliphosi ixesha lokubaphuthuma emva komsebenzi kanti

kwanokubaphangelisa wayeyenza loo nto ibe yindima yakhe Ngaphezulu kuJolobe ixesha

langokuhlwa belibalulekile yayilelokuba usapho lwakhe lube kunye luphefumlelane lubukane

EDikeni kwitheko lokuwongwa ngamabhaso empumelelo ekubhaleni uJolobe kumazwi akhe

okubulela wachaza ukuba bona bakuva ikhwelo elibabizayo ukuba bayokuhlangula okanye banike

inkxaso ethile abalanduli bangena endimeni Kungoko yena ethe wenza zonke iinzame ukuya kunika

uncedo kwindawo ezithile isizwe esifuna kuyo uncedo kuba inkolo yakhe ithi akukho mntu uzidlela

ubomi yedwa ngoko ke kufuneka isizwe esiNtsundu senze zonke iinzame siyokunika uncedo

oludingekayo ukuze siphile isizwe siqhubele phambili (1958171)

Le ntetho yakhe ingentla apha iveza intsukaphi yobu nxadanxada bakhe Yambethe intsingiselo

yesimo sakhe esikwigama lesiNtu uRhanisi awalinikwa nguyise Kodwa wafundiswa ngunina

ukukhuthala kuba esithi umntu uzalelwe kwanokukhonza isizwe hayi obakhe ubomi kuphela

(193679-80) Yiloo nto wathi waba ngumntu kwanomthi oxakathe iziqhamo ezininzi Wangumyezo

ngokwakhe kuba abantu bafumana umthunzi kuye bafumana neziqhamo ezingamacebo awakhayo

Kungoko uNyembezi wambabaza uJolobe ngobubunkcubabuchopho bakhe Ngenxa yabo wafunwa

ezindaweni ezininzi ukuba abe ngusihlalo kwimibutho ngemibutho yenkqubelaphambili yesizwe

kumzi waseBhayi Wade wacelwa ukuba abengusihlalo kwiikomiti ngeekomiti ezikolweni

53

zabaMnyama zemfundo ephezulu kwakhona ekwangusihlalo wombutho weetyalike ezimanyeneyo

(Vuyorsquos Journal 2013)

27 Amagama kaJolobe ubomi bakhe noncwadi lwakhe

UScott waba nonxano lokufunda ngokubanzi ngomntu onguJolobe Ngenxa yoko wasebenza

ngoncwadi lukaJolobe waze akugqiba waqulunqa ibhibliyografi engeencwadi zakhe

azipapashileyo Kungoko uScott (1973v) emva kokuqokelela iminyaka ngeminyaka

iinkcukacha ezingoJolobe eziseluncwadini lwakhe wakwazi ukufikelela kula mazwi alandelayo

To understand what a creative artist is really saying it is necessary to know something of

the man himself More biographical facts (sketches) will not give us a manrsquos worldview

but when it emerges in his writing or painting the forces which made him what he is

assume a new significance of commentary on what he is telling us

Olu luvo lukaScott apha ngentla luyinyaniso evunywe nguJolobe ngokwakhe Uthe ethethe

noSchueb kudliwanondlebe naye ngo1967 wacebisa abafundi bakhe esithi umfundi xa efunda

ngenyameko uncwadi lwakhe angathi abhaqe ulwazi olukhulu nolunzulu oluqhushekwe

ngumbhali ngaphakathi kuncwadi Olu lwazi lungakhokelela ekwazini nzulu ngombhali

Umfundi uyakuluzuza ngokunqonomfela nzulu uncwadi lombhali kunaxa efundela nje

ukuzonwabisa

UWeinstein (1971i) naye uyakugqina okuthethwa nguJolobe malunga neenzulu zeemvakalelo

namaphupha ababhali aqulathwe kuncwadi lwabo ngokwabo Kuba naye wathi waxhobisa

abafundi bakhe ngolwazi olufihlakeleyo abanokulufumane xa bezingisa bephanda inyaniso

efihlakeleyo athetha ngayo umbhali ngamanye amaxesha Umzekelo umbhali oyimbalasene

uHenry James wachaphazela waxwayisa abafundi wachaza ngenye indlela yophando ngombhali

Uchaze ukuba kukuthi umfundi azithathele ingqalelo izinto athe wazibhala kuba kuzo kulapho

ulwazi oluninzi lufihlakele khona Amazwi kaHenry wathi uWeinstein wawathathela ingqalelo

waza wawakrola kwingabulazigcawu yencwadi yakhe esithi ldquoThe artist is present in every page

of every book from which he sought to assiduously to eliminate himselfrdquo Into ethethwa

nguWeinstein ithi umbhali ukho kwiphepha ngalinye lencwadi nganye athe wayibhala nokuba

angazama kangakana na ukuzifihla

Ukungqina olu luvo lukaWeinstein uJolobe udize imbali nentsukaphi yookhokho bakhe

kwincwadi yakhe uElundini loThukela ukuba uliHlubi Kwaye usiba lwakhe luyayolisa

ngendlela apha echulumancisayo Lumpompoza neemfundiso ezakhayo lukwathathe ibali

elikwayimbali yamaHlubi lwayenza yabumdlalorha wedrama noko ilelenoveli nje

54

271 UJolobe namagama akhe esiNgesi

UMbovane naye uhambisana nokukhankanywe nguNeethling apha ngentla ngokuthi amagama

ayakwazi ukubonisa iminqweno uvakalelo lovuyo nemibulelo kuThixo (199670-74)

Amagama uJames James luphindaphindo lwegama likayise wakhe uRhanisi Jolobe Lwenzelwa

ukugxininisa umnqweno kayise kaRhanisi Uliphindaphindile igama lakhe ukuze umyalezo wolu

phindaphindo uhlale uhleli engqondweni yonyana wakhe Ngokokubona kwethu uyise kaRhanisi

wayenengcamango nomqweno othi ldquoXa ndindulukile nyana wam uze uthabathe indawo yam

uliphakamise igama lomzi wakowenu uwuphakamise umsebenzi wobunyawontle ubengumalusi

wabantu beNkosirdquo Le ngcamango ingqinwa nguVuyo intombi kaJolobe xa esithi ldquoUtata

wasibalisela wathi wazazi ukuba ubenobizo lobuNyawontle ekukhuleni kwakhe kanye njengotata

wakherdquo Le ntetho ihambiselana noluvo lukaBertolt Brecht (Moi 1985160) othi

Mann ist Mann When you name yourself you always name another

Le ntetho ingqinwa sisithethe sabantu abaNtsundu nesabantu ngokubanzi kwiindawo

ngeendawo xa benika abantwana babo amagama abo bona bazali okanye bebanika lawo

ezizalwane zabo ezibanduleleyo Umzekelo uJames Jolobe onguyise kaRhanisi Jolobe uye

wamthiya unyana wakhe ngegama lakhe wathi unguJames waphinda wamphinda kwangeli gama

linye mhla unyana wakhe waziswa kuye Olu phindaphindo lwegama elithi James lunobunzulu

obukhulu Lugxininisa ukunikwa kukaRhanisi bonke ubuyena bukayise Obu buyena buthe

bamlandela uRhanisi kuba uyise ube engumfundisi wangutitshala waphinda wangumfama othe

waphumelela kwimisebenzi yakhe yonke Bathi nabantwana bakhe bonke bangabafundileyo

lwaza nosapho lwakhe lwaphila ubomi obungcono Kanti naye uRhanisi wangumvundla ozeke

indlela wafana nqwa noyise ngesimo senkuthalo Uyise naye ebenesimo esingxakangxaka kuba

uthe waziphilisa ngeendlela eziliqela zemisebenzi eyahlukahlukeneyo URhanisi naye

wangumfundisi wangutitshala waphinda wangumbhali woncwadi kanti wenza neminye

imisebenzi eliqela ethe yaluncedo kuye kwanasekuphakamiseni abantu basekuhlaleni

kwanesizwe ngokubanzi

272 James ndash lilumelo lwengubo eyambathwa nguRhanisi

Uyise kaRhanisi ngokumphindaphinda unyana wakhe athi nguJames James ngokucacileyo yena

James wayenqwenela ukuba unyana wakhe uJames James Rhanisi Jolobe angene ezihlangwini

zakhe Eli gama alinikwe nguyise liphindaphindiweyo lifana nengubo yakhe athe wagqiba

unyana esimmcinci ukuba nguye oyakuthi ayembathe libe ngamandla okuhambisela phambili

ilizwi likaThixo isibane singacimi endlwini yakhe akunduluka yena Umfundisi uJames onguyise

55

kaRhanisi naye uthe waxelisa uEliya owathi waphosela ingubo yakhe yobuprofeti kuElisha

unyana wakhe ngokomoyaWayesenzela ukuba uElisha ayisebenzise kubizo lwakhe lobuprofethi

xa yena Eliya engasekho apha emhlabeni (OoKumkani bokuqala Isahluko 19 ivesi 20 Incwadi

yeziBhalo eziNgcwele1975380) Kanye njengomnqweno kayise uRhanisi Jolobe uthe

wangumfundisi omkhulu owathi wavelela phantse bonke abafundisi kwibandla laseRhabe

ngentsebenzo yakhe enkulu kwanegalelo lakhe elikhulu ekudaleni inkqubelaphambili

kumabandla ngamabandla aseRhabe Wade waliphakamisela phezulu kakhulu ibandla laseSt

Patricks eNew Brighton apha eBhayi kuba laphela ligqwesa kunamanye amabandla

Ukongeza uRhanisi uthe waphinda wonyulwa wayiModarator yokuqala eNtsundu kwibandla

lePresbytarian Church of South Afrika iRhabe (Mahlasela 197315) Isenzo sikayise kaRhanisi

sokunika unyana wakhe uRhanisi igama lakhe uJames sixhaswa nangokuthethwa nguMbovane

(199671) othi abantwana bathi ngamanye amaxesha banikwe amagama abonisa iminqweno

yabazali babo kubo Umnqweno kayise kaRhanisi waphunyezwa kuba wafuza uyise wahamba

kanye ekhondweni lakhe imfuza yade yagqithisa URhanisi waphiwa ubulumko namandla

ngaphezu kukayise Wasebenza kwindawo yaseDikeni waba ngumkhokeli kwanomfundisi

onempumelelo kumabandla aseRhabe awasebenza kuwo ngaxeshanye elakwaNtselamanzi iJohn

Knox Bokwe eDikeni nelaseDorrington Presbytarian Church eBhofolo Ngenxa yomsebenzi

wakhe omhle oyimpumelelo wakutshintshelwa eBhayi bakhala esimantshiyane abahlali

abaNtsundu nabaMhlophe bezi ngingqi abexelenga kuzo (Jolobe 1958)

273 UJames indoda yokholo ephakamisa imisebenzi yobulungisa

Igama elithi James likaRhanisi lihambelana nqwa neemfundiso zompostile uYakobi (James)

okwangumvangeli Eli bango silixhasa ngesicatshulwa esikwinkolo yobuKristu kwitestamente

entsha (kwiziBhalo eziNgcwele 2004) encwadini ebhalwe nguYakobi (Isahluko 2 ivesi 17)

esithi ldquoUkholo olungenamisebenzi lufilerdquo Oku kuthetha ukuba umntu othi likholwa makangabi

nakuthetha nje kodwa makavelise neziqhamo zobulungisa UJolobe uyilandele imfundiso

yokholo kaYakobi (kaJames) kuba ukholo lwakhe lulandelwe yimisebenzi Nanku eyalela

ibandla lakhe liphe abasweleyo ukutya nanku enika indawo yokuzimela abalweli benkululeko

kwisakhiwo esidala sebandla lakhe laseRhabe ebasindisa kwintshutshiso yabakwantsasana

(Vuyorsquos Journal 2013)

56

274 UJames Rhanisi Jolobe umqhathi

Eli gama lithi James lithetha Yakobi ngesiXhosa lithetha umntu oqhatha abanye Umzekelo

ngokwebali elikwiziBhalo eziNgcwele uIsake owaye enamawele amabini elinye linguEsawu

elinye linguYakobi wathi xa wayezakunduluka emhlabeni wabiza iwele elidala elalixhonti

egama lalo lalinguEsawu elalisoloko likufutshane kuye walixelela ukuba liyokumzingelela

inyamakazi ezindle lize limphekele ukuze alisikelele UYakobi wazirhalela iintsikelelo

ezazizakunikwa umkhuluwa wakhe waza wakhohlisa uyise uIsake ngokuzenza ixhonti

elingumkhuluwa wakhe wakuzifumana wabaleka ekhayeni lakhe kuba esoyika ukubulawa

ngumkhuluwa wakhe (Genesis isahluko-26 ivesi-27 Incwadi yeziBhalo eziNgcwele 197530)

Ngokunjalo naye uJolobe wawuqhatha umbuso wabaMhlophe ngokufihla amajoni ama-Afrika

achase ulawulo localucalulo Lo rhulumente wacinga ukuba ungumfundisi weliZwi ongcwele

gqitha ongenako ukuwukhohlisa UJolobe uphinde akahamba ngeliZwi lesiBhalo

ngokwesicatshulwa esikwincwadi yokuqala kaPetrosi isahluko-2 kwivesi-13 esithi

Wuthobeleni ngoko wonke ummiso ongowomntu ngenxa yayo iNkosi nokuba

ngukumkani njengowongamileyo nokuba ngabalawuli njengabathunyiweyo nguye

bekani abantu bonke Thandani isizalwana uThixo moyikeni

Ngokwala mazwi singagqiba sithi uJolobe kwakufanele ukuba axhase izenzo zenkohlakalo

zorhulumente wegcuntswana Kanti ke yena wenza inceba ngokusindisa abasentshutshisweni

ngenxa yombuso ongenanceba naluthando Wayethobela uthando lukaThixo kunenkohlakalo

yomntu Oku kuthethe into yokuba iBhayibhile le mayifundwe ngobulumko Nanku uThixo

entywilisela elwandle amaYiphutha awayesongele amaSirayeli awathi yena Thixo wawakhulula

kwingcinezelo yaseYiphutha UMzantsi Afrika ubuyintshutshiso neYiphutha phantsi kombuso

wocalucalulo worhulumente wobaMhlophe kubantu abaMnyama ngebala ngexesha lokuphila

lukaJolobe UJolobe wayenqula lo Thixo owakhulula amaSirayeli engcinezelweni Kungoko

naye uJolobe wasindisa entshabalalweni abalweli benkululeko yomntu oNtsundu

Esi senzo sikaJolobe sibonisa ukubaluleka konqulo Lunento oluyenzayo ekucingeni

nasekuziphatheni komntu Olu luvo uJolobe kwincwadi yakhe Amavo (1940) uyaluxhasa

Ubona unqulo lubalulekile kwaye uthi luyamakha umntu Lukwaluncedo ekwakhiweni komoya

womntu kuba uJolobe uthi umntu ungumoya ingqondo nomzimba Ude athi umama wakhe

akazange abavimbe ukutya okondla umphefumlo Oku kutya liliZwi leNkosi eliqhagamshelanisa

umntu noMdali wakhe ngokwenkolo yobuKristu (Jolobe 193679-85)

UJolobe wafundiswa nguyise nonina ukulihlonela ilizwi likaThixo Ngokulandela igama lakhe

uRhanisi abe ngunogada nomkhuseli Wayethobele ilizwi likaThixo xa wayesindisa abalweli

57

benkululeko Kwakho ngokubangumqhathi elandela igama lakhe uYakobi (James) wayehlonele

uThixo ngokuthi enekhola yobufundisi aqhathe umbuso wenkohlakalo ngokugcina abalweli

benkululeko kwisakhiwo esidala senkonzo yakhe Wayisebenzisa ingqondo yakhe ukuhlangula

isizwe singatshabalali athobele umyalelo kaThixo okwiziBhalo eziNgcwele (Imizekeliso

Isahluko 23 ivesi 11) othi

Hlangula abasiwa ekufeni nabajingxelayo besiya ekubulaweni khawubanqande

UJolobe wakhetha ukuthobela lo mthetho kaThixo kunokuba awophule athobele umthetho

womntu wocalucalulo nengcinezelo Ikhwele lobuthandazwe bakhe obusekelwe ekoyikeni

uThixo lamlawula akabinako ukunyamezela ukuba yinxenye yokubulawa kwabantu abaNtsundu

nokutshutshiswa kwabo kakubi kucinywe amagama abo angenzi nto ngaloo nto

Ukhethe ukuwuqhatha umbuso wenkohlakalo ngengubo yobufundisi enxibe nekhola emhlophe

Usebenze kumtshotshaphantsi ldquoundergroundrdquo evathe ezi zambatho zingcwele Wayesebenza

ngeendlela ezifahlekeleyo esindisa kwityalike endala nemiphefumlo engamakhulukhulu

engeyayibhubhile ngondlelamnyama mhlawumbi idutyulwe isweleke Yena wabanika izikhundla

zokuzimela bangafunyanwa ngabazingeli abangamapolisa akhethiweyo (special branch)

angenalusini kuye nakubani na olwela inkululeko yabantu abaMnyama Ngoko ke uJolobe

unogada ukhala kwanomqhathi naye ngokunokwakhe wasinda kwabo bazingeli Isimo senceba

sakhe saba nendima engundoqo kubumbolombili bakhe

Kungoko kubonakala ukuba uJolobe wasonga entliziyweni yakhe ngokungathi Uthi

Unotshe Ndisaphila ndiyakuthi gqolo ukubasindisa abantu abaligazi lam kanye

njengoMosisi owathi wancedisa ekulwiseni umHebhere owayehlaselwa ngumYiphuta

waphinda wabuya waba ngumncedi ekukhululweni kwabo

Naye uJolobe lithe ikrele lombuso kaVerwoerd lawusika umphefumlo wakhe akabi

nakunyamezela wasindisa abantu abathi basuka baziindwayi neembacu kwilizwe labo lokuzalwa

Wacalulwa naye nabanye abantu abaNtsundu ngamandla kunezinye iintlanga kweli lizwe

Abantu abaMnyama baphela bephoswa esiQithini senkwankca yengqele njengooGovan Mbeki

nooNelson Mandela nooWalter Sisulu nooRaymond Mhlaba nabanye oonyana neentombi

zothuthu lweAfrika

Kanye njengeqhawe uKhwane (Jolobe 1971) uJolobe ngexesha lokuphila kwakhe naye

wasindisa amakhulu-khulu abantu ababephawulelwa ukubulawa ngumbuso kaVerwoerd

Wahamba ekhondweni lenduna enkulu iphakathi elikhulu lenkosi uTshiwo inkosi yamaXhosa

58

eyathi ngenxa yokunukwa ngokuthakathwa kwabantu esizweni sakhe wayalela uKhwane ukuba

ibe ngumsebenzi wakhe lo wokumana ehamba nabo ebakhokelela ekufeni okungunaphakade

ngokubatyhalela emaweni bayokuwela ezantsi (Soga 1937 124) Wasuka yena wasikwa yinceba

ngabantu bakowabo wabonisa uvelwano Waza wabafihla wabasindisa kuba ngebabefile

Ngokuhamba kwamaxesha abantu awaba sindisayo bamnyusela bamenza inkosi yabo Wabizwa

ngokuba yinkosi yesizwe samaGqunukhwebe

Naye uJolobe wayeba novelwano ngabantu ababebanjwa bambi bebulawa ezintolongweni kanye

njengendlela awathi wabulawa ngayo uSteve Bantu Biko eswelekela entolongweni phantsi

kongcungcuthekiso elungenambaliso nge-7 kaSeptemba 1977 (Mangcu 201263) Wazibona

engenakunyamezela xa amatshantliziyo angabalweli benkululeko yomntu oMnyama besifa

Wasikwa yinceba Wayalela ukuba icawa endala yaseRhabe ukuba mayingatshixwa ihlale

ivuliwe

Ngesi senzo uJolobe wadela umthetho owawubekiwe ngurhulumente wocalucalulo wokuba

abantu abachasa iinkqubo zakhe zokhuseleko batshutshiswe kanobomi (Gerard 197191-92)

Ngoko ke isenzo sikaJolobe senceba yaba sesobuqhawe Ukuba wayethe wasonga izandla zakhe

wazibona engcwele gqitha akawophula lo mthetho abantu bakowabo ngebabetshabalele

Ngenxa yokubasindisa kwakhe isizwe masizidle kakhulu ngamaqhawe namakhalipha aso awathi

amshiya ngengqondo urhulumente wolawulo lukaVerwoerd anjengonyawontle uRev Rhanisi

Jolobe unogada nomalusi wezimvu ezingabantu bakhe abaNtsundu kwingcuka eziqwengayo

28 Umnombo kaJolobe

Utatomkhulu kaRhanisi Jolobe uHans wayeliHlubi Watshata inkosikazi egama linguLydia

Naye waba kuluhlu lwamaHlubi afumana imihlaba eNgqushwa (Sirayi 19859) URhanisi yena

enika eyakhe ingxelo wachaza ukuba uyise wayengumfundisi kwingingqi yaseCala kwaye yena

wazalelwa kwindawo ekuthiwa kuseNdwe ngo1902 (Scheub 196758) Inkosikazi katata wakhe

yayingu-Emily uNobethu wayeyintombi ezalwa kwamaKhohliso eCala (Mahlasela 19733)

Eyona nto eyayimnika umdla uRhanisi imtsala umxhelo yayindalo entle eyayiphahle le ndawo

yaseCala Uqhuba aphindelele ukuchaza ummandla awayehlala kuwo noyise nabantwana

bakowabo Wawuchulumancisa uneendidi ngeendidi zeentaka ababethi bazizingele

Wayezizingela nabahlobo bakhe URhanisi wabanomdla nakwiindidi ngeendidi zezityalo ezintle

ezineengcambu ezalatha ukuba iyindawo etyebileyo Enye into awayeyithanda kule ndawo

awayehlala kuyo kukuba wayethi aphume namanye amakhwenkwe baye bakhaphele iinkomo

neegusha bengabelusi Ngaphezulu kwezinto azichazileyo apha ngentla eyona yona

59

eyayinobuhle nje obubodwa obuphezulu bendalo yayikukubona iintaba ezintle mgama

zithetshitshilili kwakunye nemilambo emikhulu iTsomo

URanisi Jolobe uchaze ukuba emva kwethuba uyise wakhe watshintshelwa emishini eMatatiele

yityalike yakhe ukuba ayokuxelenga khona kwindawo ekuthiwa yiSpringfield apho abantu

babeziphilela nje ubomi bentlalo epholileyo

281 Ubudlelwane bukaRhanisi nabazali bakhe

UJung uchaza ukuba kukho uluvo lokuba isimo somntwana oyinkwenkwe sithi ngamanye

amaxesha sifumane ifuthe elikhulu elisuka kumama wakhe Eli futhe kuthiwa yi- anima Lihleli

kwingqondo eleleyo Lenza umntwana ambone unina ongoyena mntu umqondayo Kanti

kwangokunjalo umntwana oyintombazana kwingqondo eleleyo yakhe kuye kongama ifuthe

ekuthiwa yi-anumus Lona lifumaneka ikakhulu kubantu abangamadoda Lilawula ingqondo

yakhe itsalekele kwisimo sokuthanda ukufuza uyise ngesimo Ezi zimvo zicacisa ukuba amadoda

kungenzeka angabi ngamadoda ngokugqibeleleyo kwanabantu basetyhini kwangokunjalo (Kerr

2012 Kwatsha 200775)

Kwakhona ngokwengcingane yobume bengqondo abantu baneminqweno ehleli kwingqondo

yabo eleleyo ekufuneka ibe nokutyhilwa okanye iqondwe ukuze isimo somntu sibe nokuqondwa

(Kwatsha 200775-89 ibid) Olu luvo lubonakala lukho luhleli engqondweni kaRhanisi kuba

uVuyo kwibali lakhe ukhankanya ukuba uyise uRhanisi wabaxelela ukuba yena wahlala esazi

ukuba yena unobizo lokuba ngunyawontle Kanti xa sithi sijonge isimo sikaFrancis Bacon yena

wahla ekhula elangazelela uthando lukanina wakhe awayemthanda engenalo ixesha lokubonisa

olo thando kuye yaza ke loo meko yokungalufumani uthando lukanina yenza isikroba esikhulu

ebomini bakhe (Kerr 2012)

282 URhanisi nobudlelwane bakhe noyise uJames Jolobe

UJolobe uRhanisi njengokuba kusekukhankanyiwe ngamandla apha ngasentla wathatha

iimpawu zikayise zenkuthalo nokusebenza ngamandla angaxhomekeki kumsebenzi omnye

ukuziphilisa kwanokondla usapho lwakhe Kwakhona ubonakela ukuba ube emthanda emhlonele

uyise kuba uye walandela ekhondweni lakhe ngokuthi abe ngumfundisi kwanotitshala

ophumelelayo Ootata abaninzi basoloko belangazelela ukuba oonyana babo baliphakamise

igama labo nelosapho lihlale liqaqambile kwaye ukuba banamashishini okanye iinkonzo ezithile

abazithandayo banga oonyana babo bangazilandela Umzekelo ibhayografi kaFrancis Bacon

Kerr 2012) isixelela ukuba uFrancis wamdanisa kakhulu uyise ngokuthi abenguntwana osoloko

ekhathazwa kukuhlaselwa sisifuba ingakumbi akuba kufutshane emahasheni Uyise

wayeshishina ngawo ukuziphilisa Wayenazo nezinja ethanda ukuzingela ngazo Uyise kaFrancis

60

wacaphuka kakhulu akubona ukuba unyana wakhe okuphela kwakhe akunakuze aliphakamise

ishishini lakhe akubhubha kuba impilo yonyana wakhe ingafuni ukuba nanto yokwenza nezinto

azithandayo Oku kwamenza akamnthanda kakhulu njengabanye abantwana bakhe kuba

wambona ebonisa ukuba uyindoda ebuthathaka Ngethamsanqa uyise nonyana bathi babukana

ngamandla kuba omnye kubo uthe wazibona ekomnye Babunjalo ubudlelwane obabukho

phakathi koRhanisi noyise

Ubomi bukaRhanisi bayiphumeza iminqweno namaphupha kayise Waza ngaphezulu unyana

waliphakamisa igama likayise naphakathi kwesinye isifundisi kanti nakwiimbalo zakhe uthe

waliphakamisa igama likayise nelikanina Wababulela ngokumkhulisa bemfundisa bemnika

kwaneengqeqesho eziphilileyo

Uyise kaRhanisi kuyabonakala ukuba nangona wayelondla usapho lwakhe ngokwaneleyo

elufundisa wayenganakuba nalo ixesha elaneleyo lokuba kunye nalo Wayeye axakeke kakhulu

umzekelo elungiselela inkonzo nolawulo lwayo Ngaphezu koko ajongane neengxaki

zamarhamente ezifuna izisombululo Kuthi kulapho afuneke kwiintlanganiso ngeentlanganiso

Kwangokunjalo waye engutitshala kufuneke aqwalasele iinkqubo zokufundisa esikolweni

nokusonjululwa kweengxaki njengoko wayeyinqununu Zazikwajonge yena kwaneemeko

zasekuhlaleni eziquka abazali

Wayekwangumfo okwangumfama oneenkomo neegusha kwanamasimi alinywayo

Wayengumanejala wale fama eqeshe nabancedisi Ngokucacileyo babunqongophele

ubudlelwane obushushu bakhe kunye notata wakhe Nangona waye emthanda ngenxa yokuba

enguyise kodwa wayexakekile engenalo ithuba lokusoloko esekhaya nelokudlalisa abantwana

bakhe Kuyabonakala esi isizathu singentla siphendula umbuzo wokuba kutheni uRhanisi

kungavakalisi budlelwane obuliqilima noyise nangona yena kubonakala ukuba ube emthanda

ephilela ukumvuyisa Ude wambatha iingubo zakhe wangumfundisi wangutitshala

waliphakamisa negama lakhe ekuhlaleni

Inye kuphela into ebethi ayibalise nabethi ayenze noyise kwanosapho lwakhe luphela

ibingumthandazo wangokuhlwa Eli xesha ibilelokunqula uMdali uThixo Uthando lwakhe

ngoyise uye waluzoba ngokunzulu kumbongo wakhe othi Umthandazo Wangokuhlwa Kulapho

athe wayibonalisa indlela awayemgqale ngayo uyise Wambona esisibonelo esingumzekelo xa

emi phambi kwabo ekhokela umthandazo URhanisi uye wabalisa ngezigaba ngezigaba ezithi

ziqhubeke xa uyise eqhuba le nkonzo Kumthandazo wangokuhlwa ekhayeni labo kulapho

babethi thande bamngqonge xa ethabatha indawo yakhe njengenkokheli yekhaya enyusa idini

lombulelo kuMdali Ibingumthandazo osisiqhelo senkqubo yakowabo imihla ngemihla Kukulo

61

mthandazo apho athi uRhanisi abonise ukumqwalasela ngokumthanda uyise kuba ude abalise

nangendlela iindondo zakhe zamehlo wayethi azinxibe ngayo ebusweni kwanokuba wayezibeka

njani na akugqiba ukuyifunda iBhayibhile yakhe athi likhubalo lekhaya lakhe Kwanendlela

awayesifunda ngayo isiBhalo esiNgcwele engagqwidizi nayo uRhanisi uyayikhumbula Ubalisa

nangendlela eyayi ingummiselo wekhaya ukuba nabo bengabantwana babelinikwa igalelo labo

lokuba bafunde ukuthandaza bathethe neNkosi besithi ldquoBawo wethu oseZulwinirdquo Babewenza lo

mthandazo weNkosi akugqiba uyise ukuthandaza

Kodwa eyona nto anombulelo ngayo kuyise ligalelo lakhe ekubondleni nasekubafundiseni

Kwakhona kuyabonakala ukuba uthando lwakhe nokumhlonela uyise lubonakele ngokuthi aphile

intlalo engumzekelo ekuhlaleni kwanokulandela ekhondweni lakhe lezebobufundisi nobutitshala

wade yena wazenza ezi zinto ngokugqithisileyo

Xa sithelekisa ubomi bukaRhanisi nobukaFrancis Bacon sifumanisa ukuba uFrancis waba

nelishwa lokuba angalifumani ithamsanqa elafunyanwa nguRhanisi Jolobe lokuba uyise abonise

umdla kwinkqubelaphambili yakhe ngokumnika namagama akhe UFrancis Bacon walufumana

uthando kwiimpelesi zakhe nakumakhulu wakhe kuphela Bona abazali bakhe bobabini zange

bamnike uthando nakancinane nasekubeni yena wayenesipho sokuba ngumzobi Wazenzela

udumo waphila ngeso sipho noxa nje uyise wakhe engazange abonise luthando nankathalo kuye

wasoloko engumntu ongqwabalala ngakuye ebonisa kuFrancis ukungabi nayo nemizwa le

yothando ekhayeni engenalo nethuba elincinane lokwenza izinto ekhayeni kunye nabantwana

bakhe njengotata kaRhanisi owayebakho kumthandazo wangokuhlwa awukhokele aze adumise

uThixo kunye nosapho lwakhe

Uyise kaFrancis wayexabise ishishini lakhe lamahashe ngaphezu kobudlelwane obububo

nonyana wakhe Le meko ibonisa umahluko phakathi kobomi bukaRhanisi noFrancis Bacon

Obu budlelwane bungafanelekanga phakathi koFrancis noyise kwaba nomphumela

ongalunganga uFrancis wathi ngamhla uthile wenza into uyise angazange ayithande Walala

kunye nezicaka zakhe ezingamadoda waza yena uyise kaFrancis wayalela ezi zicaka ukuba

zimtyabule ngemvubu unyana wakhe Esi siganeko asi zange simonwabise tu kwaphela Kwathi

kulapho oogqirha bafumanisa ukuba uFrancis unesigulo sesifuba (asthma) Sasiye simhlasele

ngamandla akuba kufutshane namahashe Kwamtyhafisa kakhulu oku uyise waze wambona

unyana wakhe engenakuze abenako ukuyithabatha indawo yakhe naninina yaye engenakuze

ayifezekise neminqweno yakhe njengendoda Ubudlelwane phakathi koFrancis Bacon noyise

baba mandundu ngakumbi kwakufumaniseka ukuba uFrancis uthi akusondela ezinjeni abambeka

ee minxi sisifuba Ngenxa yale nto kwacaca kuyise ukuba uFrancis akanakuze ahambe naye xa

62

kuphunywe ingqina nezinja kusiyiwa kuzingelwa iinyamakazi ezindle UFrancis ngoko ke

wamtyhafisa uyise kuba enganakuze abenokuliqhubelisa phambili ishishini lakhe lamahashe

akubhubha kwanezinye izinto abe ezithanda ezinjengokuzingela Waphela uyise emtyhalela

unyana wakhe kude lee kangangokuba unyana wayengathandi ukuthetha ngoyise ebantwini

Wayeye athi nje kuphela ngoyise ldquoHe was a bastardrdquo (Kerr 201286) Oku kuthetha ukuba

uFrancis wayesithi uyise ngumgqakhwe Oku kuthetha kukaFrancis kwakuzalwa sisimo sikayise

sokungamxabisi unyana wakhe owayelufuna uthando lwakhe Ekukhuleni kwakhe uFrancis

waphela etsalekela ekuthandaneni namanye amadoda Oku kubonisa ukuba umqweno kaFrancis

wokuba athandwe nguyise wathi wokungafezeki uFrancis wabonisa isimo esingaqhelekanga

Kubonakala ukuba ingqondo yakhe eleleyo yasivala esi sikroba ngokuthi imnike ithuku lokufuna

ukuphila ngandlela zonke hayi ithuku lokuzungula ukufa kodwa ithuku lokuphila efumana

uthando kwamanye amadoda

Ezi zimvo zingentla zibonisa ukuba ubudlelwane obuphilileyo bubalulekile ekubunjweni

kwesimo sonyana ebomini babantwana Ngoko ke sivakalisa ngoncomo olukhulu ukuba uyise

kaRhanisi Jolobe wazama ukuba ngumzekelo odale inkuthazo nempumelelo kwanokuyithanda

nokuyihlonela iNkosi kubomi bukaRhanisi

283 Ubudlelwane bukaJolobe nonina uMamThembu

ULacan ongomnye wabaqulunqithiyori abaphambili kwezobumengqondo unoluvo lokuba

umntwana xa ekhula uyakuncedwa lifuthe lababandakanyekayo ebomini bakhe ekuzazini

nasekwamkeleni ubuntu nobubani bakhe Kungoko ke igalelo lomama lokuba umntwana abe

nokuzazi ububani bakhe nasekufumaneni uthando libalulekile kwanolangazelelo lomntwana

lokusoloko efuna ukuba nonina wakhe malufezekiswe Kuba ngeli xesha esemncinnane oyena

mntu onefuthe kuye lokwazi izinto nobomi ngumama wakhe (Kerr 2012) Kwangokunjalo

kuyinene okuthethwe nguRhanisi Jolobe ngomama wakhe umaMthembu ukuba ibisoloko inguye

ebesoloko ehamba nabo ebanika uthando Ude athi umama wabo ebakwangumhlobo kubo kuba

ubethi abamamele xa beneengxaki abancedise nasekusonjululweni kwazo (Jolobe193679-80)

63

284 Ubudlelwane bukaRhanisi nosapho lwakowabo

Ubudlelwane bukaJolobe kwakunye nabantakwabo kwanoodade bakhe babubukhulu kuye

Sikuphawula oku ngokumana ebakhankanya ebonakalisa nokubakhumbula kwizinikezelo

zoncwadi lwakhe alubhalileyo Wade wabadwelisa ngokwezana kwabo kwincwadi yakhe

yedrama esenzela ukuba bangaze balityalwe lusapho lwakhe nazizizukulwana zakhe URhanisi

ufundise abafundi bakhe ngokubaluleka kokukhumbula kwanokubaxabisa abazali Akufika

kwizinga lokuyingcamla impumelelo wathi kanye ngoku besadla amazimba bephila ekugqibeni

ukubhala kwakhe incwadi yakhe yokuqala esemncinane emtsha kakhulu eneminyaka

engamashumi ananye ubudala Simva ebonakalisa ukubathanda kakhulu abazali bakhe

kwisinikezelo sencwadi yakhe Amavo (1940) xa esithi kuMa noBawo ndibulela ukundikhulisa

ukundiqeqesha nokundifundisa kwabo

Lo mbulelo kaRhanisi kubazali bakhe usinika ingqondo yokuba ubona udumo lwakhe iludumo

lwabazali bakhe Esi sinikezelo sisikhumbuza ingoma yakwaNtu ethi ldquoNdiliyokoyoko ndinje

ngumamardquo nekwaquka igalelo labazali bobabini ekukhuliseni umntwana ngokuthi babonise

inkathalo kwanothando ekukhulisweni kwentsapho yabo

Kwisinikezelo sencwadi yakhe yedrama ubonakalisa ukukhumbula abantakwabo nodade bakhe

ngokubadwelisa ngokwezana kwabo ngokukaYosefu edwelisa abantwana bendlu kayise Yena

uRhanisi ubhale wathi

Kwabendlu kaBawo- Lennox[James James Rhanisi] Emma Dugard John Angelina

Sarah Bridget Monde Peggy

Ngale ndlela ubonisa ukubaxabisa nokubathanda ekwakhuthaza ubunye obu abukhuthaze

kwizizwe eziNtsundu nakwindlu yoMzantsi Afrika uphela kwincwadi Amavo (194023) xa

esithi ldquoSingabendlu enyerdquo

285 UJolobe nobudlelwane bakhe namakhosikazi akowabo

URhanisi ebenentliziyo enovelwano nothando ngakubantu baseTyhini ezama kangangoko konke

anako ukuba baxabiseke bakhuseleke phantsi kwephiko lakhe Le mvo yakhe yazalwa

kukuqaphela ukuba ngamanye amaxesha kwinkcubeko nezithethe zesizwe liye igalelo labo

lingaxabiseki kangako URhanisi ebekhuthaza ukuba abantu bonke baphathwe ngesidima esinye

sobuntu kubekho ukuhlonelana kuphakanyiswe uvelwano nobuntu Esi simo sakhe sibangele

ukuba alwe ukujongelwa phantsi kwabantu abathile esizweni Ebengazithandi kwaneemfundiso

ezikhuthaza ukujongelwa phantsi kwabanye abantu ngenxa yesini

64

Oku kungasentla apha kwalatha ukuba walilandela igama lakhe lokuba nguRhanisi ongunogada

wosapho lonke lukayise nonina oluquka namakhosikazi akowabo Kunqabe okwezinyo lenkuku

ukuba umbhali akhumbule abantu bakowabo kuncwadi lwakhe ade akhumbule nenkosikazi

yakhe kwanamakhosikazi abakhuluwa kwanawabantakwabo xa ewonke Ubenomoya ochazwa

nguJung xa esithi amanye amadoda anomoya obizwa ngokuba yi-anima obonisa iimvakalelo

zovelwano ezifunyanwa kubantu abangoomama

Kolu sapho lukhulu lakuloRhanisi kuyakhwankqisa ukubona oonyana babakhuluwa bakhe

bethatha iintombi zamaHlubi ikakhulu Oku bonisa iinkumbulo zemvelaphi yabo ngexesha

babesisizwe esinye esibumbeneyo kwimihlaba yeThukela Kwakhona kubonisa ukuba abantu

bakowabo bebenomqweno wokuba umnombo wamaHlubi ungapheli uthi shwaka Kuloko ke

iziduko zamakhosikazi akwaJolobe akuloRhanisi ziziduko ezifumaneka kumaHlubi (Vuyorsquos

Journal 2013)

UJolobe wayezazi iinkqubo zesiNtu Wayelwazi ulwendiselwano ukuba yintoni na

Asikokuthengiswa kweentombi zibe zizicaka zeminye imizi kwakhiwa ukuzalana Yilo nto

wayewaxabisile amakhosikazi oonyana bakwaJolobe Ezi ntokazi zaziziintyatyambo zamakhaya

azo amahle andilisekileyo Zazithandwa zixatyisiwe kumakhaya azo Kodwa zona zathi

ngokuthanda oonyana bakwaJolobe zavuma ukuba zibe ngabantwana bakwaJolobe ngokuzalwa

ngomendo Hayi ngokuba ziye zangathi zithengiswa ngelobola ukuba zibe zizicaka kuba

bezingafunwa komawazo

Ngoko ke ngokukaJolobe abafazana bakowabo bafana nabantwana abatsha abafikela kubazali

babo abatsha ukuze baphuhlise bandise umzi wamaHlubi Yiloo nto uRhanisi engababekanga

kude uye nabo wabaphakamisa wababonisa ukuba nabo banebango kumzi wakowabo Le

nyaniso ingqinwa kukuba uJolobe uthe nabo wabadwelisa ngokwezana kwabo waza akaphelela

apho wabeka ecaleni kwegama ngalinye lo mntu amagama abo abazalwa nawo nabawanikwa

komawabo kwaneefani zamakowabo kwaneziduko zakomawabo Ngaloo ndlela uthe

wakhumbula wahlonela nezihlwele zamakhaya aboabaveliswe zizo ukuze nje babe yintsikelelo

kumzi wakwaJolobe Kanti ke uRhanisi ewadwelisa nje la makhosikazi akowabo komawabo

uwaquka nawo kudumo lwakhe angaze alityalwe aziwe ezizweni Ngoku kubaquka wababonisa

ukubathanda kwakhe kwanokuba bayinxenye yakhe Ewe namagama amatsha abawanikwe

emizini yakwaJolobe uthe wawahlomela kuluhlu lwamagama abo ngembeko enkulu Abantu

ngokubanzi kwanabafundi namhla bafumana nolwazi olutsha olutyebileyo ngokunzulu

obelungafane lukhankanywe ngabanye ababhali ngaphambili malunga noRhanisi nobomi bakhe

namalunga nobomi babantu bakowabo amaHlubi akwaJolobe

65

UJolobe nangona ebefundile nje ebezifunda izinto ezakhayo zeenkcubeko yezinye iintlanga

kuncwadi alufundayo azithabathe azisebenzise ekwakheni nasekuphuhliseni isizwe sakowabo

amaXhosa alwimi abhala ngalo (Kerr 1958) Oku kwenza kwakhe kubonakalisa ingqondo

echubekileyo nengahlalanga ndaweninye ekwazi ukwakha inkcubeko ekwiqondo eliphezulu Le

nto uyibonakalisa nangokwenza isinikezelo senoveli yakhe ebalaseleyo Elundini loThukela

ngendlela engaqhelekanga phakathi kwababhali baseAfrika Unikezela enjenje

Kuwo onke amakhosikazi akowethu - uNokhaya uLinda Makhiwane uMaGambu

uNobandla uJeanne Nongogo uMaRhadebe uNoCivil uClara Mboniswa uMamBhele

uNoLusuthu uEunice Dlomo uMaRhadebe uNosapho uStella Msikinya uMaRhadebe

Akaphelelanga ekubhaleni isinikezelo olu hlobo Wenze okukodwa nokunomahluko ngokuthi

incwadi yakhe Ilitha edumileyo nekwanemibongo yamaqhawe akwaNtu kwanehlekisayo

wayinikezela yona kwisithandwa sakhe jwi nesithe sayinkosikazi yakhe kamva

2851 Ubudlelwane bukaJolobe nenkosikazi yakhe

Jolobe ubhala esi sinikezelo kwinkosikazi yakhe uthi ldquoNguJames J R Jolobe KuJeanne

Buthelwardquo Ngesi senzo umbhali uJolobe ungqina intetho yobulumko yesiNtu ethi ldquoumntu

ngumntu ngabanturdquo Oku kukuthi umntu akafikeleli kwizinga eliphezulu ngenxa yemigudu

yakhe yedwa qha nabanye abantu baba negalelo empumelelweni yakhe Uye afumane inkuthazo

nakwabanye abantu ingakumbi abo baphile kufutshane kuye ngexesha lokuphila kwakhe oku

ukukhankanye kuMavo (1940) Umzekelo woku bubungqina owabuthethayo uRhanisi kwitheko

lomsitho wokuwongwa kwakhe ngeembasa namabhaso ngempumelelo yakhe kubhalo loncwadi

lwesiXhosa Waxelela inginginya ukuba impumelelo yakhe ibe ikhwezelwa yinkuthazo

nenkxaso athe wayifumana kwinkosikazi yekhe uNobandla obethi amseke amlungiselele

amkhusele ekubeni angabi nakuphazanyiswa nto xa athi azivalele esitadi ezamana namathuba

okugqiba ukubhala iincwadi zakhe

Wade wongeza ebungqineni bakhe wathi inkosikazi yakhe ibonise ukuyiqonda imeko

kwanoxanduva abenalo ekuphuhliseni isizwe ukuba sibe noncwadi ukuze sibe sisizwe

esifundileyo nesiphumelelayo Inkosikazi kaJolobe ngoncedo lwayo kumyeni wayo ukuba

abhale ldquoiidazini zoncwadirdquo (Kerr 1958) yathi kanti nayo inceda isizwe siphela UJolobe

uyakungqina oku Uthi ngaphandle koncedo lwenkosikazi yakhe ngewayengazange abe nawo

amandla okuvelisa umsebenzi athe wawuvelisa ewuvelisela isizwe esiNtsundu ukuze

ubelikhuselo lwenkcubeko kwanovimba wayo kwizizukulwana ngezizukulwana zaso Ngoko ke

isizwe singatsho ngazwinye sibulele sithi kuNobandla ldquo Nangomso ephandela enye yenetholerdquo

66

286 UJolobe nebahlobo bakhe abakhulu

Aba balandelayo uBhishop Mater uJulius Mtyobo uMfundisi uGB Molefe A Nzimande

neqhawe uMqhayi ibe ngabahlobo bakaJolobe abakhulu abathe bamxhasa bemkhuthaza

ukuntingela phezulu kumanqwanqwa akhe obhalo luncwadi Kanti nombhali uMama owaye

eyintatheli ngexesha likaJolobe wathi waba ngumhlobo emzini kaJolobe ukusukela mhla wathi

wathabatha iifoto zikaJolobe nenkosikazi yakhe ngomhla ababetshata ngawo behamba

kwizitalato zaseMain Street kwidolophu yaseBhayi

UJolobe akabanga ngumhlobo olibalayo othi akuwaqabela amabakala eleli afikelelisa umntu

empumelweni alibale ngabantu abebeyibambile ileli ezantsi bemgadile bemxhasile ukuba

angawi abetheke kabuhlungu ezantsi phaya-a Yena uthe wayikhumbula wayikhankanya ititshala

yakhe eyathi yamnceda ukuba yaziwe kwaye ingaze ilityalwe elizweni ngegalelo layo

ekuphakanyiseweni kolwimi lwesiXhosa eyamnceda ngandlela zonke imxhasa nangeemali

aweyengenazo yena uRhanisi zokuba ipapashwe Uthe akuphumelela nasemagqabini

wamkhumbula utitshala wakhe uVenerable Archdeacon JK Mather owathi rhoqo wamkhuthaza

ukuba enze ilinge lokubhala incwadi Kwincwadi yakhe u-UMyezo (1936 1974viii) eyaba

yenye yeencwadi zakhe ezathi zabalasela umkhumbule wabhala wathi ldquoKumhlobo

owandiphembelela ukuba ndenze amalinge am okuqala ukubhala onguVenerable Archdeacon

JK Matherrdquo

USEK Mqhayi umkhokeli wakhe naye umkhumbule akusithela anduluke kweli hlabathi uthe

wabhala umbongo ngaye embulela ngokuba wabangumncedi wakhe xa wayedinga umntu

wokubonisa indlela eyiyo yokubhala uncwadi lwakhe ngolwimi olwamkelekileyo lwesiXhosa

(Jolobe 1974 121)

29 Utatomkhulu kaRhanisi eNgqushwa uyise usinga eMatatiele

NgokukaSirayi uyise kaRanisi uJames Jolobe uzalwa nguHans Jolobe iHlubi Inkosikazi yakhe

nguLydia igama Bona ke aba bantu bakhulu babehlala kummandla waseNgqushwa (19858)

Kuyabonakala ukuba wabaphakathi kwalaa qela lamaHlubi emka Phesheya kweNciba lafudukela

eNgqushwa layakuzimela kumhlaba omtsha ngoko kuchazwa nguSoga (1937) Uyise kaRhanisi

wafumana umyalelo kwinkonzo yakhe ukuba athabathe isihlalo sobufundisi eMatatiyele

ngo1912 (Sirayi 19859) Bafikela kwindawo yaseSpringfield ngokukwenkcazo kaMahlasela

(1973) Le mfuduko kayise yayichaphezele imeko yokukhula kukaRhanisi Umzekelo

ummandla waseCala naseNdwe apho uRhanisi wakhulela khona kwakuthethwa ngamandla

ulwimi lwesiXhosa esingcono Kummandla omtsha eMatatiyele uninzi lwabantu lwaluthetha

isiHlubi kwanesiSuthu (Mahlasela19732) Ngokuqinisekileyo imeko enje yenza izinga

67

likaRhanisi lokuthetha kwakhe kwanokucinga ngesiXhosa alibilihle nangona kwabonakala

ukuba yena emoyeni wakhe uyaluthanda ulwimi lwesiXhosa Umgangatho wakhe wokubhala

isiXhosa wehla kakhulu kangangokuba incwadi yakhe yokuqala UZagula yafumana iingxaki

ekupapashweni ngenxa yokuxuba kwakhe isiXhosa nesiHlubi kakhulu

Le mpumelelo yazalwa luncedo lukaMqhayi owamfundisa isiXhosa esihamba ngemigaqo

yobhalo lwaso eyamkelekileyo Kaloku isiHlubi esi lulwimi uJolobe owakhula luthethwa

nguyise kowabo nokuba ebesixuba nesiXhosa

291 Utata kaRhanisi nendlela yakhe yokuziphilisa

USirayi (19858-9) yena unika le mbali ilandelayo ngokunxulumene noyise kaRhanisi ogama

linguJames Jolobe Uchaze ukhankanye ukuba wafunda wabangutitshala owathi wafunda

kwisikolo iBlysthswood Emva koko wabayinqununu kwisikolo seseTsomo Umama wakhe u-

Emily Nobethu wayeyintombi yakwaMakhohliso eCala (Mahlasela 19733) URhanisi

ebethanda ukumbiza umama wakhe ngokuba nguMamThembu (Jolobe 1936) Bobabini abazali

bakhe bebengamaKristu USirayi uqhuba athi uyise kaRhanisi waba ngumfundisi wokuqala

webandla iDutch Reformed Church ngomnyaka ka1900 Wathi kamva waqephuka kweli bandla

ngenxa yekungangqinelani nezinye iinkqubo nezimvo zabongameleyo waza ke wakujoyina

ibandla lamaRhabe waba ngumfundisi kulo ngomnyaka ka1906 kwisithili seseXhalanga apho

uRhanisi wathi wazalelwa khona UVuyo intombi kaRhanisi Jolobe uyayiphikisa ingxelo

kaSirayi ukuba uyisemkhulu wayengumfundisi waseRhabe Ubalisa ukuba uyisemkhulu waye

engumfundisi waseWesile kwaye ingxelo yakhe inobunyani kuba uRhanisi utata wakhe

kumbongo ongembali nobomi bukamama wakhe usazisa ukuba umama wakhe waye eyinkokheli

yamanina ecaweni yakhe apho ababenxiba ibhatyi ezibomvu nefaskoti ezimhlophe kwaye le

yiyiyunifomu yamanina enkonzo yaseWesile

UVuyo uthi utatomkhulu wakhe wayeyindoda enobulumko bokungaxhomekeki kumrhumo

webandla ekondleni usapho lwakhe nasekufundiseni abantwana bakhe Kuyazeka ukuba

imirhumo yabefundisi ngaloo maxesha yayiphantsi Oku kuxhaswa libali likaSinxo kuGerard

(197168) elithi umfundisi waseMthuqwasi uThamsanqa igama owayengahlawulwa kakuhle

libandla awayesebenza kulo waphela ehlupheka kakhulu Kanti ngaphambili waye engutitshala

nosomashishini owathi wanempumelelo enkulu engaswele nto Kodwa wathi ngenxa yephupha

elathi lamkhumbuza umnqweno kayise wokuba abengumfudisi ukuhamba kwexesha wathi

walandela ubizo lwakhe

68

NgokukaSirayi ngoko ke uyise kaJolobe wayilwa into yokuba abesisisebenzi seNkosi

ahlupheke nabantwana bakhe bahlupheke Waza wayisebenzisa ingqondo yakhe ngenkuthalo

waqhuba wangenelela kwiinkqubo zolimo nokufuya waza wanefama yakhe walima wafuya

kwingingqi yaseCedarville (19859) Wafuya impahla emfutshane iigusha zohlobo neenkomo

neenkuku namahashe njalo njalo Le ngxelo isikhumbuza uJolobe encoma umhlambi weenkomo

zakowabo kwi-Indyebo yesihobe (1970) owawuhonjiswe ngeentlobo ngeentlobo zeenkomo

ezenyama ezobisi nezokwenziwa kwemisebenzi kwanezihonjiswe ngemibala emihle kanti

ezinye zimise neempondo Uyise wathi akayeka ukuxelenga njengotitshala wayinqununu

kwisikolo sasemishini eTsomo

292 Inzala kayise kaRhanisi

Umama kaRhanisi uMamThembu wathi wazala abantwana abasixhenxe bathi baba ziititshala

bosixhenxe kodwa yena uJolobe nomkhuliwa wakhe uLennox bathi bona balandela ngqo

ekhondweni likayise baziititshala baphinda babangabefundisi beLizwi (Sirayi 19859)

Kwakhona kuvakala ukuba uyise kaRanisi Jolobe wathi watshata kwakhona kamva akunduluka

unina kaRhanisi Lwaza lwanda usapho lwakhe ngabantwana abathathu (Vuyorsquos Journal 2013)

Ngoko ke kuyabonakala nakubani na ukuba inkuthalo kayise kaRhanisi yokubamba imisebenzi

emininzi ngaxeshanye yathi yaluncedo ngamandla ekukhuliseni usapho lwakhe olukhulu noluthe

lwanda kamva

293 Izinto ezibuhlungu ezehlela uRhanisi Jolobe

URhanisi wathi walahlekelwa ngumkhuluwa wakhe owaye ikuphela kwakhe omkhulu kunaye

ngokonganyelwa ngumsinga kumlambo iTswirika owawuzele uphuphuma (Jolobe 193688)

Mahlasela 1973) Wayeleqa ukufeza idinga awayenalo lokuya kushumayela ngaphaya

komlambo USirayi uthi igama lalo mlambo nguMzimvubu (19859) abe yena umphandi

efumanise ukuba lo mlambo yiTswirika ngokuchazwa nguJolobe kumbongo awubhale

ngokunduluka kukanina kulo mhlaba Umbhali ngoko uluvo lwakhe lulolubalulekileyo Kwaye

ngaphezulu koko kubalulekile ukuva ukuba yena uthini na ngobomi bakhe obuchazwa nguye

ngenene obusuka ekubuphileni kwakhe kwaye esi sifundo siquka ukwazi ngobomi bakhe

kwanonxulumelwano lwalo kuncwadi lwakhe

294 Ukuhlomla kukaGqirha W Vilakazi ngoRhanisi Jolobe

Umbhali uVilakazi uthe waqwalaselisisa isimbo sokubhala kwanezimvo zikaRhanisi Jolobe

Ubhale wathi

69

Lo mbhali isimbo sakhe sokubhala sidiza isimo sakhe sokukhula ngeemfundiso

zobuKristu oku kudizwa zizimvo zakhe nemibono yakhe yokubona ubungcwele kwindalo

kwanokuba isandla sikaThixo siyabonakala nakwizinto ezisingqongileyo (Gerard

197176)

Okuthethwa ngulo mbhali apha ngentla kuyinene Indlela yokucinga ngokwenkolo yobukristu

uJolobe uyifumene kwindlela akhuliswe ngayo nayincance amabeleni kanina Umama wakhe

uye wayiphila impilo yobuKristu ngeehambo nangezenzo ngokuthi abeluncedo ekuhlaleni Kanti

noyise kaJolobe waye engumfundisi wecawe Wafuduka esuka eNdwe apho wayezalelwa khona

waya kuhlala eSpringfield mission eMatatiele ngenxa yokutshintshelwa yinkonzo yakhe Kwaye

ebe efundisa kumabandla akhe obufundisi Inkolo yobuKristu ibe nguMatwa noTotse kubomi

bakhe oko kukuthi ibe zizinto ezimbini ekunzima ukuba zihlukaniswe Kube njalo nakubomi

bakhe uRhanisi Inkolo yobuKristu ayikwazanga ukuba ingahlukaniswa noncwadi lwakhe

alubhalileyo kuba iinkolo neemfundiso zobuKristu zibe bubomi bakhe kwanembali yobomi

bakhe

295 Isimo sikaJolobe sidizwa ziincwadi zakhe

Uncwadi lukaJolobe lubonakala lulunye nobomi bakhe Luvelisa ngamandla ukuba uRhanisi lo

ungubani na Lutyhila iingcinga zakhe ezisekelwe phezu kweemfundiso zokwenza okulungileyo

Olu luvo lungqiniwe nguVilakazi apha ngentla uncwadi lwakhe luqamangelene nobomi bakhe

kwanendlela akhuliswe ngayo Lukwadandalazisa nezinto ezimvuyisayo nezimcaphukisayo

zemisebenzi yobumnyama eziquka nenkohlakalo yabantu kwabanye abantu Umzekelo

imisebenzi kaGqirha Verwoerd yokucinezela abantu abaNtsundu kuba bebaNtsundu ngebala

yayimcaphukisa imhlungisa (Gerard 197189) Uncwadi lwakhe ludiza imibono yakhe

ngenkqubelaphambili yesizwe sakhe esiNtsundu nemveliso yegalelo lakhe elizindidi ngeendidi

Igalelo lakhe kuncwadi luhambelana nezinto athe wazenza ekuhlaleni enceda abantu eBhayi

enceda abantu abangenakutya bafumane uncedo lokutya (Vuyorsquos journal 2013) Uzenze ezi zinto

zintle kangaka eqhutywa naziinkumbulo zikamama wakhe owayenentliziyo yovelwano

yokunceda abantu abahluphekileyo ekuhlaleni ngexesha lakhe (Jolobe 193681)

Kanti nenkolo yakhe yobuKristu kaJolobe ibabazwe nguKwetana (20008) Uthi uJolobe

wathetha kwintlangano eyayivuyisana naye ngokunyuselwa kwakhe ukuba abeyi ldquomoderatorrdquo

isihlalo esikhulu awathi wasinikwa yiCawe yakhe iRhabe Uchaza ukuba kwintetho yakhe

waphakamisa ukuba kunceda ntonina ukuba athi umntu enokutya nempahla yokunxiba

angabelani nommelwene wakhe ambona ehlupheka ebomini kuchazwa ukuba wayenza loo

ntetho kukho nabaphathi abaMhlophe esalatha ingcinezelo yomntu omnyama ekwakhomba

70

ephakamisa inkululeko yakhe ukuba ifike Kwaye le yayiyinkqubo awakhula iphilwa ngunina

ekhayeni lakhe kuba wathi waluncedo kwabahluphekileyo abaphe isonka abalambileyo

(193679-93) Naye uJolobe uthe wamlinganisi unina wazama ngamandla ukuyiphila impilo

yobuKristu ngezenzo hayi ngomlomo nje kuphela

296 Impilo yakuloJolobe neenkqubo zikayise ekhayeni

URhanisi uthe wayiveza indlela yenkqubo yekhaya akhulele kulo yemihla ngemihla obomi balo

obusekelwe ebuKristwini Enye yezi nkqubo ebixatyisiwe nguyise ekwakumelwe yenziwe

likhaya lonke ibingumthandazo wangokuhlwa (193635) Kuyacaca ukuba uJolobe wayigqala le

nkqubo ibisenziwa nguYise ukususela kwasebuncinaneni bakheYahlala ihleli kuRhanisi

ingumfanekiso owazobeka engqondweni yakhe idibene nezinye iinkqubo ezazisenziwa nguyise

kwanenxaxheba yosapho ekufezweni kwazo Oku kungqinwa yinkcazo kaRhanisi yokuba

usapho lwakowabo lonke lwaluye luthi nqwadalala phantsi ngenzolo enkulu aze uyise

alukhokele ekudumiseni uSomandla alandelise ngokubulela ukugcinwa kwalo nguYe Le

ndibano yayiquka oonyana noomolokazana Ukhankanya nokuba bekuthi kwakugqitywa

ukuthandazwa abantwanana abancinane benze umthandazo weNkosi Uchaza ukuba bekuthi

kwakugqitywa kuthiwe saa ukuya kwiindawo ngeendawo zokulala Oku kubonisa ukuba umzi

kayise wawumkhulu kakhulu Le nkqubo ekwangomnye yemithetho yekhaya naye wayilandela

ekhumbula isiko akhuliswa ngalo nguyise (Vuyorsquos Journal 2013)

297 UMamThembu nefuthe lesimo sakhe kuRhanisi

Umama kaJolobe ube engumXhosakazi ozalwa ngabaThembu Uye wanamasu asixhenxe Yena

uRhanisi ube ngowesibini URhanisi umchaza umama wakhe njengenzwakazi eyayintle kakhulu

neyadalwa yahonjiswa ngamehlo amahle Waye engumntu onothando nobubele enobuso

obukhululekileyo URhanisi ude wabhala wathi ngonina ldquoNdalubona nalrsquouthando kuloo mehlo

akho mahlerdquo (1936 79) UJolobe uchazile kwaku-Umyezo (1936) ukuba wafunda kunina

inkuthalo novelwano kubantu abacinezelekileyo nabahlwempuzekeleyo kwanokuhlonela iNkosi

kwanokuba nembeko Wamfuza unina wagqithisa wangophumelelayo ngemfundiso zakhe

URhanisi Jolobe uchaza umama wakhe njengomntu obeyintsika yobomi kubo ekhayeni

UMamThembu ebesoloko ekho yena ekhaya ekhuthele elenza ikhaya libe shushu Uthi babe

namaxesha okulangazelele ukugoduka bemke okwethutyana kwezo ndawo babethi babe kuzo

Unobangeka woku kukuba babeqonda kakuhle baza kufikela kwizandla zobubele nothando

Ukungqina olu luvo lungentla apha uJolobe wabhala umbongo ekhumbule ikhaya lakhe Kulo

mbongo Ikhaya ubonisa uvuyo nochulumanco ngekhaya lakhe apho wayefika kukho umama

71

wakhe nosapho lwakowabo Lo mbongo uchukumisa iimvakalelo zovuyo kowufundayo

osuleleke ngovuyo ayibone into ethethwa nguJolobe xa esithi

Limnandirsquo ivumba lentyantyambo

Kodwa luyolo lobuqholo

Le ndawrsquoizukileyo

Ikhaya

Yincindrsquoemnandi emhlabeni

Kodwa yincasa yobuhlobo

Amazwrsquoezizalwane

Ekhaya

Empumelelweni emhlabeni

Hayi ukuba nabegazi

Bavuye kunye nawe

Ekhaya

Kwidabi lobu bomi kwiinkqwithela

Ndingakholosa ngabani na

Ngaphezu kokwayama

Ngekhaya

Ikhaya lihlathi umqolomba

Hayi ikhaya emhlabeni

Yindawo eluyolo Ikhaya

Lo mbongo kaJolobe awathi umbhali uMama owayeqeqeshwe nguJolobe ukubhala imibongo

wawuthanda waza wawufaka kwincwadi yemibongo yakhe Indyebo kaXhosa (Mama 195110)

Lo mbongo uyingoma emnandi ukwanempinda eyolisayo Kucace mpela ukuba wawuqamba

evuyile ekhumbula ekhaya apho kukho abaziyo nabathandayo abanjengomama wakhe athe

nguMamThembu (193678-87)

UJolobe ubalisa nokuba umama wakhe wayengumama onomahluko Waye engumama kubo

aphinde abekwanguye nomhlobo kubo Uchaza ukuba ebe engumama kubo xa beneengxaki

kwizinto zobomi abahlangana nazo ngamanye amaxesha Bekuba lula ukuthetha ngazo ezi

ngxaki kunina ngokukhululekileyo Unina ebengamjongeli phantsi umntwana oze neengxaki

zakhe kuye Wayezimamela ngomonde akugqiba anike namacebo ukuzisombulula ezo ngxaki

Kungoko abhale wathildquoNguwe umthombo wamacebordquo (193678-82) Oku kuthethe ukuba

wayenezisombululo zeengxaki zabo zonke

URhanisi uthi unina wayengabashiyi ngasemva abantwana bakhe xa kufuneka ehambile

Wayehamba nabo Le nkcazo kaJolobe ngonina izoba ngokuphandle umfanekiso wesikhukukazi

uqobo Sona sisoloko sihamba namantshontsho aso siwatyise siwakhusele nakukhetshe UVuyo

72

naye uthi naye uyise nokuba ubefuduselwa phi na yinkonzo okanye esiya kusebenza ndaweni

entsha ebengabashiyi ngasemva ahambe ebagcinisa ebehamba nabo (Vuyorsquos Journal 2013)

Ngale ndlela uye wafunda izinto ezibalulekileyo ekukhulisweni nasekukhuselweni kwabantwana

ukuze basinde nakwiingcuka eziqwengayo Oko kukuthi izinto eziyingozi ezibangela abantwana

bangabi nampumelelo ngenxa yezimo ezigoso ngamanye amaxesha Isimo sobubele

nesobukhukukazi bukanina sathi sadala ubuhamte emoyeni wakhe akunduluka kuba ubhale

wamxelela unina ngobuhlungu bentliziyo yakhe elihlwili Oku ukuchaza ngala mazwi akhe athi

ldquokukho umoya wobulolo emazantsi ebume bam endingenakuwuchazardquo (193678) URhanisi

akalibalanga ukusityebisela ukuba umama wakhe nangona engumama obebathanda kangaka nje

kodwa ebengayihilizeli ingqeqesho yabo ngokubafekethisa Ebebabonisa indlela efanelekileyo

neyamkelekileyo ebomini babo nasekuhlaleni kangangokuba xa bathe benza into

engamkelekanga kwinkqubo yesimo esilindelwe ngunina kubo babengenwa luloyiko besoyika

neliso elubukhali lakhe kotyeshela ingqeqesho yakhe Babengafuni ukumdanisa unina wabo

ngezimo ezigwenxa Bonke babethi bakucinga ngomama wabo nokukhathazeka kwakhe bakona

zitsho iingcinga zabo zicinge kaninzi ukuphumbuka endleleni kuba bengathandi ukumdanisa

Ngenxa yoku njengabantwana babengathandi ukwenza okungekho mthethweni okuza

kumhlungisa unina wabo

Kwakhona uRhanisi uchaza ukuba umama wakhe wayeyi- ldquoNjengelerdquo eyinkokheli engumama

owayekwangumvangeli ovakalisa iindaba ezilungileyo ebantwini kangokuba abantu baninzi

bathi balufumana usindiso wade wabafundisa nangeendlela abangathi balulwe ngalo utshaba

olungendawo (193681)

Ekuhlaleni abantu abahluphekileyo wayebanakekela kwanabantu abangaphilanga Ude athi

ldquoImandlalo yencwina yayilixilongo elimbizela enkonzwenirdquo (Jolobe 193681) Uqhuba athi yaba

mininzi ldquoimilomo elambileyordquounina umaMamThembu awathi wayifunza (Jolobe 1936 81)

Oku kungasentla kubonisa ukuba umama wakhe wayengakhathalelanga usapho lwakhwe lodwa

kuphele ukuba luphile ngcono wayengumama onobuntu oyixabisileyo nempumelelo

kwanokuphakama kwabantu basekuhlaleni apho naye aphila khona (Jolobe 193681-82)

Kwakhona umama wakhe wayenobuntu engakhethi bani ngebala nangobuzwe nesini ebemnceda

umntu odinga usizo lwakhe nasekuhlaleni URhanisi uthi yayibanzi intliziyo kamama wakhe

ingenamkhethe (Jolobe 193681) Le mbali yobomi bukanina kwanesimo sakhe yimbali

kaRhanisi kubomi bakhe naye athe wabuphila entlalwani yakhe Imfuza yakhe yesimo sikanina

ifanele ukuchazwa ngala mazwi athi ebengumcephe ucandiwe Umzekelo uRhanisi uthe naye

wenza kanye ngendlela awakhula ebona umama wakhe esenza ngayo wade wayiyo

73

ngokugqithisileyo kwisimo sakhe ngokokude abeke nobomi bakhe emngciphekisweni ezama

ukukhusela ubomi babazabalazi benkululeko ngexesha abe ephila kulo Babethi apho

bafunyenwe khona ngamapolisa ngaloo maxesha batshutshiswe ngokungenanceba bambi bade

bafele eziseleni kanye njengokwenzeka kwiqhawe elikhulu lesizwe nelomzabalazo uBantu Biko

elaphatheka kabuhlungu lade landuluka laya kooyise (Mangcu 2012 263) Into yokucalucalula

abantu ngebala kwanomgangatho wabo yayiyinto unina awaye engahambisani tu

kwaphelanoRhanisi Jolobe wayenjalo Kuye abantu bafanelwe kukuphathwa ngesidima esinye

kwanokuxabiseka kuba bangabantu Kwakhona uJolobe uchaza nokuba unina wadala iinkonzo

zokuxhobisa abanye abafazana ngeendlela zokukhulisa iintsana zabo kakuhle emakhayeni

ngempumelelo wabafundisa kwaneendlela ezakhayo kwinkqubelaphambili yamakhaya abo

(Jolobe 193682)

298 Uthando olulodwa lukamama kaRhanisi

UMamThembu wamkhulisa unyana wakhe uRhanisi ngendlela eyathi yamnika uthando

olusisiqinisekiso sokuba uyathandwa ngunina Olu thando lwamenza unina waba kwangumhlobo

nomkhokeli wakhe ombonisa indlela elunguleyo kumahlandi-nyuka obomi Zonke ezi zinto

zamnika isiseko esingaqungqiyo esathi sambumba samakha wabanokuzithemba waluncedo

esizweni nangenxa yesimo sovelwano nokungaphakami athe wakufunda kumama wakhe

Kwakhona ingqeqesho kamama wakhe yamenza wanembeko wathi kwakuyo waluzuza uthando

lukamama wakhe ngokungenamlinganiselo Kwaze oku kwamenza azame ukwenza izinto

zenkqubelaphambili ezingamvuyisayo unina Oku kubonisa amandla okwakhiwa konyana

onesimo esihle esibunjwe ngunina ngexesha umntwana esakhula Oku kubonisa nokuba

umntwana uyayithanda into yokuba kuthiwe hayi kuye anconywe kanjalo akwenza okuhle

ukuze akhuthazeke angaphezi ukwenza okungaphezulu okuhle

Ukuvinjwa konyana ngunina uthando kunemiphumela engemihle engafaniyo neboniswe bubomi

bukaRhanisi Jolobe Le ngcamango siyixhasa ngezinto ezihle ebomini bukaFrancis Bacon

Uphile ubomi bobugxwayiba obulusizi kakhulu ukusukela ekuzalweni kwakhe ukuya

ekundulukeni kwakhe ngo1992 Le meko ichazwa nguKerr (2012) owenza uphando ngobomi

balo mzobi owathi wazibalula kumisebenzi yobugcisa ngokuzoba imizobo enomahluko

neyakhwankqisa abantu kwikhanvasi ikakhulu UKerr ubalula ngamandla ukuba ukuvinjwa

kukaBacon uthando ngunina kuko okwamenzakalisa ngamandla kuba umntwana uyaludinga

uthando lukanina ingakumbi kumaxesha okukhula kwakhe nokuba uyinkwenkwe nokuba

uyintombazana Kwaye loo nto yindalo ethi iboniswe nazizilwanyana zasekhaya kwaneentaka

ezifana nezikhukukazi ezinika uthando nokhuselo kumantshontsho azo ekukhuleni kwawo

74

UFrancis Bacon wathi wakuvinjwa uthando nokhuseleko kwananguyise lo wembala ubomi

bakhe babumbeka ngendlela eyathi yabothusa abazali bakhe Ingqondo yakhe yasivala isikroba

sokutyhilizelwa kude nguyise nonina ngokuthi athande ukuphila intlalo yobumama eyindoda

(homosexual) Babuya abazali bakhe baba neentloni ngonyana wabo Kwacaca ukuba

unobangelo wesimo sakhe kuba abengafumani luthando nakubukwa nakunconywa

nakukhuselwa ngabazali bakhe engamanyelwa naxa ethetha nabo

Uyise kaFrancis wayesoloko engqwabalala ethetha rhabaxa nonyana wakhe kuba engakhange

aphumeze iminqweno kayise ngenxa yesigulo sesifuba esaba ngumngumqobo ekubeni ajongane

neshishini likayise lamahashe kuba wayeguliswa nakukusondela kuwo oku (Kerr 2012125)

Umama kaFrancis Bacon waba ngumama owabonisa ukungabi namdla kunyana wakhe

Wayenomdla kwizinto eziqondene nolonwabo lwakhe yedwa akenza nethuba lokuchitha ixesha

lakhe nonyana wakhe awabe emthanda kakhulu unina owaye emhle Uthe naxa wayethanda

ukwenza imizobo yamanenekazi amahle athwala iminqwazi ebizwa ngokuba zii ldquohatsrdquo ezintle

nanxiba kakuhle njengonina aze abonise unina wayengabonakalisi mdla nakuwuncoma

umsebenzi wonyana wakhe ukumkhuthaza Impelesi yakhe yathi yayiyo efana nomama kuye

ngenxa yothando nobuntu bayo imazelela njengomntwana (Kerr 2012 88)

UFrancis Bacon uthe akungalufumani uthando lwakhe kuyise nakumama wakhe wadideka

kabubi kakhulu engqondweni nasemphefumlweni nasekubumbekeni kwesimo Waphela ethanda

ukulinganisa iimpahla zikanina nezangaphantsi Kulapho wathi wabhaqwa nguyise ngamini

ithile elinganisa ezo mpahla Uyise wathi ngomothuko udano nomsindo wamgxotha ebhebhetha

wamgxothela ngaphandle kwamasango omzi wakhe Wahamba ehlala esithubeni ehamba erenta

kwimizi eqashisa ngendawo yokuhlala Wamana encedwa yimali awayeyifumana kunina

owayekhule kungalanjwa kowabo Waphela eziqhubekela ngokunokwakhe ezibandakanya

nabantu ababezincutshe ekuzobeni ukuphuhlisa isipho sakhe sobugcisa ekuzobeni

UJolobe yena waba nethamsanqa lokukhulela kwikhaya elishushu Umama wakhe wamxhasa

ngandlela zonke zobomi bokuphila emqhubela empumelelweni kwanekamva elihle waza

kanjalo akabi nantloni wamnika nokutya komphefumlo okuliLizwi eliphilisayo leNkosi

Kwakhona uphindile wamfundisa ingqeqesho ethe yahambelana nothando neendlela ezilungileyo

ezibangele uJolobe abhale athi apha ngentlaldquoSasiloyika iliso lakherdquo ekwenzeni

okungafanelekanga Ngale ntetho uRhanisi ungqina intetho ethandwa ngamaXhasa ethi

ldquoIngqeqesho iqala ekhayardquo

75

UBenjamin Carson (1992) othe wangugqirha wonyango ezibhedlela uthe waziwa wahlonelwa

nali lizwe lonke ngobukrelekrele bengqondo ngembeko anayo negalelelo ekuxatyisweni

nsekuphakanyisweni kwezidima zabantu xa bebonke Kwincwadi yakhe uthi ldquoThink Bigrdquo

Ubalisa ngendlela abakhuliswa ngayo nzima ngunina oonyana ababini umninawe nomkhuluwa

Unina wabo walahlwa ngumyeni wakhe owaye engumfundisi Wafumanisa kamva ukuba

unomnye umfazi ebengamazi anabantwana kuye kwaye ungumgulukudu othengisa iziyobisi

izinto ezingekho mthethweni

Umama wabo wayesilwa nabo bakufumna amanqaku aphantsi esikolweni Wayebaxelela ukuba

abadalelwanga okufumana izinto ezisezantsi ebomini Wabakhuthaza ukufunda ukuzimisela

bayilwe intlupheko ngokuzimesela ezifundweni nasekufundeni iincwadi Umzekelo wathi

mababukele iinkqubo zeTV ezimbalwa Bagxile ekwenzeni umsebenzi wesikolo wasekhaya

awukhangela ukuba wenziwe Waza wabamela ukuba baqhelane neziko leencwadi elikufuphi

kubo Benze ubuhlobo nabaphathi balo bafunde iincwadi zibe mbini ngeveki Bazigqibe kwaye

bakugqiba babhale phantsi ngezinto abazifundileyo kwezo ncwadi kuba wayeye awuphonononge

umsebenzi wabo Waza wabayala kanjalo ukuba bohlukane neetshomi ezingenamdla

ezifundweni nezisihamba kakubi isikolo nezingawenziyo umsebenzi wazo UCarson uthi bathe

bebesekugqibeleni emanqakwini ezifundweni bengaxatyiswanga nokuxatyiswa esikolweni

bazibona bekwindawo ephezulu yokuxatyiswa ziititshala ngenxa yokugqwesa kwabo

ezifundweni UCarson uthi babengayithandi into yokuphoswa kwabo ziinkqubo ezininzi

kumabonakude kwanokufunda iincwadi kumaziko eencwadi kodwa kamva batsho baqonda

ukuba iincwadi abathi bazifunde zabongezelela ulwazi oluthe lwaluncedo kwizifundo zabo

ngokubanzi Esikolweni batsho baphela befunde iinqwaba yeencwadi ezibe ngabahlobo benene

ekubaphakamiseni ukusuka kumanqwanqwa asezantsi Basuka baluncedo nasezikolweni abathe

benyukela kuzo kuba bathi baxhobisa abanye abantu ngolwazi ngenxa yefuthe likamama wabo

owathi wala ukuba oonyana bakhe bangahambeli ndawo ebomini kwanokuba babenekamva

elimfiliba Umama kaCarson ufana nqwa nomama kaRhanisi uye othe wamfundisa unyana

wakhe kunye nabantakwabo ukuba bakwazi ukuyuhlula ldquo igolide elithulinirdquo (193679) baphela

bengabafundileyo Ngamanye amagama uJolobe ubonisa ukuba uyazidla ngonina ngokuba waye

engumama owaye esisilumko esinjalo kungoko wada wambhalela umbongo wombulelo

nesikhumbuzo ukuze angaze alityalwe

76

299 Umbulelo kaJolobe kumama wakhe uMamthembu

Umama kaRhanisi Jolobe wanduluka ngomhla we-7 kweyeDwara 1931 UJolobe ubhale

umbongo ngaye ongumfanekiso wengoma nengoma yothando ngomama wakhe Umchaza

umama wakhe ngendlela ebonisa ukumthanda nokumhlonela kangangokuba ude umbongo

awuhombise ngekhorasi okanye impinda kwisitanza ngasinye ethi ldquoMama wam MThembukazi

omhlerdquo

Ukusukela kwisitanza sesibini uwuzobe lomfanekiso ngamazwi akhe ethetha naye ngokungathi

uyambona ekufutshane naye kwaye emva into ayithethayo kuye Le ngcinga kaJolobe ibonisa

ukuba uJolobe ebekholelwa kuvuko lwabafileyo nakuba yona imizimba yona ingekho kodwa

bona bakho bayaphila Ubunyaniso bale nkolo bobokuba iNkosi yakhe ayikhonzayo enguYesu

Kristu yathi yafa yangcwatywa kodwa yavuka inomzimba omtsha onamandla okungena

iingcango zivaliwe Lo mzekelo ube sisiqiniseko kuRhanisi Jolobe sokuba nonina uyamva kwaye

nelizwi lesiBhalo lithi abafe bekuKristu abafi baphila ngonaphakade Le nyaniso ingqinwe

nangoyiNkosi ayikhonzileyo ngexesha lokuphila kwakhe eyathi kwibali lokuvuswa kukaLazoro

ekufeni yathi koodade bakhe ababe dandathekile kukubhubha komnakwabo Yathi yona uLazaro

kafanga Kungoko uJolobe athe wabhala ethetha nonina wathi kuye

Kwamhla mnene ndisafike

Sisandula ukubona

Ukukhanya namathunzi

Wasazisa ukwahlula

Inkwenkwezi eluthuluni

Ndalubona nalrsquouthando

kuloo mehlo akho mahle

ndazi ndingaxelelwanga

ukuba wena ungumama

Intliziyo yafumana

ukuphumla kuwe Mthembukazi

77

Intsunguzi yobumnyama

Ukho wena ukukhanya

Wenrsquoungekho ikhaya laba

Nje ngentlango kuthi sonke

Sisebenza sakhuthazwa

Lolo vuyo ebusweni

Silahleka saloyika

Iso lakho lilusizi

Kwakungaziwa ukuxakwa

Nguwe umthombo wamacebo

Wawuthanda saneliswe

Sithebe sendlu yakho

Akungenxa yoko na ke

Wakhuthala ngolo hlobo

Kanti noko wadlulisa

Kuba akusivimbanga

Oko kutya okukumbi

Kuba ubusazi ldquoUmntu

Akaphili sonka sodwardquo

Sakukhula ke sakwazi

Sakwazi wena ngokupheleleyo

Mthwalindini womnqamlezohellip

Mama wam mThembukazi omhle

78

Imandlal enencwini

Yayilixilongo kuwe

Ikubizelrsquoenkonzweni

Yayibanzi intliziyo

Yakho ingakhethe didi

Baliqela abazuza

Loo Ndlela yeNyaniso

Wawuhamba ngayo wena

Ngezwi elingathandabuzi

Wayalatha bayibona

Obo bomi bakho kubo

Baba yintsika ke yomlilo

Futhi-futhi imilomo

Elambileyo wayifunza

Mama wam mThembukazi omhle

wawuyinjengele yalo

Mkhosi mhle wamanina

Afaskoti zilikhephu

Azibhatyi ziligazi

Oyinambrsquoenkulu eyaala

Ukucombuluka kambe

Amagora oSombawo

79

eLundini lweKhwahlamba

ngaphesheya kweTyinira

Nantso loo ndimbane kambe

Ngomsimbithi isimelela

Abafazi abanentlahla

Yelo Xhwane likaThixo

Abakhethwa kulo mkhosi

Usekweli lingaphantsi

Amafela-ndaweninye

Ewe naloo Kuruseshwa

Aba ke wabafundisa

UkukhonzrsquoinKosi yabo

Kwa nokulwa nolo tshaba

Ngaphakathi nangaphandle

Kwanokuba ngumzekelo

Emakhaye esixekweni

Kwanokusulunga usapho

Nokusiza kwanesizwe

Inxalenye ikwandulele

Kwelo qela lamajoni

Awuwela ke loo mlambo

Mkhulu usemdeni phaya

Namhla niyakuhlangana

Na ekuphumeni ekhaya

80

Naloo nyana wagonwayo

Ngulaa msinga weTswirika

Mama wam mThembukazi omhle

Le migca ikrweliweyo ngaphantsi yalatha ngokuthe gca igalelo likanina kaRhanisi ekhayeni

lakheesizweni nasekuhlaleni Waba negalelo lokuphakamisa isizwe nobomi basekuhlaleni Oku

kungqinwa nguJolobe apha ngentla xa esithi umntwana uzalelwe ukuphakamisa isiqu sakhe

igama lakowabo ikhaya lakhe kwanesizwe sakhe Umfanekiso kamama wakhe uwuzobe

ngeengcamango zamaxesha awaziyo kunene ngomama wakhe Kungamaxesha unina ebephila

naye kunye nabantakwabo noodade bakhe

UJolobe uncedile ngokubhala asazise ngomama wakhe kuba bekungakuze kubekho umntu

onokusibalisela kakuhle ngomama wakhe ngendlela eyanelisayo njengale Ubalisa

ngokukhululeka okukhulu okubonisa ukungabi nazintloni ngokuthetha phandle ngomama wakhe

Ubonisa ukuzidla ngomama wakhe kwaye umbona ebe sisipho esikhulu kuye nakwikhaya lakhe

Kwaye ubonisa kule ngoma yakhe engumbongo embonga nangeemfundiso zakhe ezithe

zamakha wayindoda enkulu ebomini nezimnike isiseko esiqinileyo senkuthalo nokomelela

esimenze umntu ophumelelayo Yiyo loo nto ku-Amavo akhe eyinekezele incwadi yakhe

kumama noyise wakhe wambulela umama wakhe ngokumkhulisa ngokumgqeqesha

nangokumfundisa Umama kaRhanisi wenze umsebenzi omkhulu omhle wakhulisa waqeqesha

unyana wesizwe nothe kamva naye wakhula wayokozela ziziqhamo ezisatyiwa ngabantu kule

mihla ngenxa yemisebenzi yakhe abalulekileyo nequka kwanoncwadi lwakhe athe waluvelisa

Yiloo nto uNyembezi kwitheko likaRhanisi esidlangalaleni wamnomncoma umbhali uJolobe

wathi usisebenzele isizwe sakhe (Nyembezi 1958) Umbongo webali elingomama

uMamThembu ufana nale nto kuthiwa yibhayografi UJolobe ukrole lo mbongo ngobomi

bukamama wakhe ukuze ube lilitye lesikhumbuzo ukuze angaze alityalwe emhlabeni [ugxininiso

lwam]

UJolobe wenze kanye le nto yenziwa nguMqhayi (194343) owathi wabhala ngoCharlotte

Manyi-Maxeke Wabalisa ngobomi bakhe kwanemisebenzi yakhe yamandla ephakamisa isizwe

enceda abantu abahluphekayo kwanabagqitywa ziziyobisi esakha evuselela namakhaya

ngokwenza iinkonzo zokubuyisa amatshipha awaduka ezizweni ewabuyisela emakhayeni awo

Naye uMqhayi umyolelo wokuba wathi makwenziwe ilitye lesikhumbuzo angaze alityelwa lo

mama sisizwe Naye uJolobe ulandelo elokhwelo lukuba bakhunjulwe ooMama bama-Afrika

81

ukuquka umama wakhe ababekho kweli lizwe nemisebenzi yabo esathethayo isakha isizwe

sikaNtu nakule mihla sikuyo

Ekuphethweni kombongi wakhe uRhanisi Jolobe uthetha nomama wakhe esithi ndlela-ntle

emkhumbuza ukuba ngoku uzakuba nethamsanqa lokuhlangana nonyana wakhe omkhulu

uLennox owathi wonganyelwa ngumsinga esiya lishuyela kuqhuba inkonzo ngaphesheya

komlambo (Vuyorsquos journal 2013)

2910 Uncedo loo makhulu nokuxabiseka kwabo kuJolobe

UNeethling apha ngentla uthi umntu akazalelwanga abazali bakhe kuphela uzalelwa nabanye

abantu bendlu bekhaya azalelwe kulo kwanesizwe sakhe kuba naso sijongwe ukuphakanyiswa

nguye noJolobe uluxhasa ngamandla olu luvo (194034) UVuyo ukhe wabalisa ukuba ukufika

komzukulwana wakhe wafumana ubunzima bokuba akhule kakuhle ngenxa yempangelo Uyise

wakhe uJolobe wacela umakhulu kaVuyo ekhayeni ukuba amncede okwethutyane ekujongweni

komzukulwana wabo ogama linguMyezo unyana kaVuyo okwethutyana Ubalisa ukuba

umakhulu wakhe wamnceda uyise nonina kwakunye naye kakhulu kakhulu kuba wakhula

kakuhle umntwana Kule mihla loo mzukulwana kaJolobe nguye ngoku noluncedo ekhayeni labo

kwaye wafunda waligqwetha (Vuyorsquos Journal 2013) URhanisi unconywa ngababhali abaliqela

kwanoBennie ukuba ubhala ngemiba abanye ababhali abathe banqaba kakhulu ukubhala ngayo

Ubhale nangexabiso likamakhulu ekhayeni Oku kubonisa intliziyo ebanzi Rhanisi Jolobe

yokubaxabisa abantu abakhulu abaziziseko zokubakho kwamakhaya kuba inzala ekhoyo

Omnye umzekelo ongoRhanisi Jolobe ubonakele ekuxabiseni umama wenkosikazi yakhe

okwangumakhulu kuVuyo Kuchazwa ukuba wathi wala ukutshintshelwa kwindawo ekude

njengaseKapa ngabaphathi becawe yakhe Wabona ukuba umama wenkosikazi yakhe

angashiyeke engenamntu wokumjonga nokhuseleko lwakhe (Vuyorsquos Journal 2013)

UJolobe usityhilele ukuba iyenkulu indima edlalwa ngoomakhulu ekhayeni nakubababhali

nabazobi njengaye (Jolobe 193617) Umzekelo umakhulu kamakhulu kaFrancis Bacon

uElspeth uthe lo mzukulwana akungaxabiseki kubazali bakhe yena wana wadlale indima enkulu

wamphakamisa ebomini bakhe (Kerr 201288) Kuba yena uye wabonisa uthando

kumzukulwana wakhe akamtyhilizela kude njengabazali bakhe ngenxa yemeko yakhe nezigulo

zakhe kangangokuba uKerr ubalisa ukuba batsho bakheka ubomi bumzobi uFrancis Bacon

ngendlela efanelekileyo kubudlelwane bakhe nabanye abantu Waphinda umakhulu wakhe

wasinkcenkceshela isiphiwo sakhe sokuzoba kuba naye ngokwakhe wayebuthanda ubugcisa

bokuzoba i-art Wade waxhoma imifanekiso emikhulu yeendidi zemizobo yexabiso ezindongeni

82

zakhe ewuhombisa umzi wakhe kuba wawufumile kukho namashishini ezimbiwa (Kerr 2012)

Ngoko uJolobe wenza kakuhle ngokusikhumbuza kumbongo wakhe ngemfundiso yakhe

yexabiso loomakhulu kumakhaya kwanokuba sibaxabise njengokuba naye enza njalo

29 11 UJolobe nemfundo yakhe nomsenzi wobutitshala emaphandleni

Kwingxelo yakhe emalunga nemfundo kaJolobe uSirayi (198512) ubhale wathi UJolobe wathi

waqala amabanga akhe aphantsi eXhalanga waza waya kuqhubeka nawo eMatatiele apho uyise

wathi watshintshelwa khona wade wafikelela ku-ldquoStandard Vrdquo UJolobe noMahlasela banika

ubungqina bokuba uRhanisi Jolobe wathi wafunda amabanga aphantsi eNdwe apho wazalelwa

khona nalapho uyise wayebekwe wangumfundisi wakhona USirayi uqhuba athi Jolobe

wagqithela phambili ngo1916 wayo kwenza ibanga lesithandathu eKeiskama Hoek kuba

eMatatiele izikolo ezinemfundo ethe kratya zazimbalwa Ukusukela apho wenza izifundo

ezazibizwa ngokuba yi -Native Primary Lower (NPL) zokuqeqeshelwa ubutitshala eSt Mathews

College eMthwaku iminyaka emithathu waziphumelela wayititshala evunyiweyo (Sirayi

198512 Mahlasela 19732)

UMahlasela (19732-4) yena uthi uJolobe wayakuqala ukuphangela kwisikolo iMasakala

kwaseMatatiele waza emva koko wathunyelwa eMabhobho apho abantu balapho babesaphila

ngendlela yakudala kakhulu Waziva engathi ufike entlango kuba wayekude lee kubantu

bakowabo kwanendlela ayiqhelileyo nabephila ngayo Le meko yobulolo yamenza wacinga

ngecebiso letitshala yakhe yangaphambili eSt Mathews uMather owamkhuthaza ukuba akhe enze

ilinge lokubhala incwadi Wathi kwangoko waqalisa eli phulo lokubhala incwadi ngenxa

yesithuthezi awaye enaso Wazigcina enento ayenzayo anomdla kuyo Wagqithiselwa kwindawo

ekuthiwa yiLower Mvenyane kwindawo yeseMt Frere kumhlaba wamaBhaca apho abantu bale

ngingqi babethetha intetho ebusiXhosarha esixubene nesiBhaca sikufuphi nakwisiSwazi

Nalapha akuzange kube lula ukuqhagamishelana nabantu kakuhle ngenxa yentetho Kodwa

waqhubeka nobhalo lencwadi yakhe UZagula Yayinokuba nzima impilo nakule ndawo

yamaBhaca kuba umntu omtsha ofikayo uye akruqule abanye abantu xa emana ebuza rhoqo into

angayivanga kakuhle ngenxa yomqobo wolwimi ingakumbi akumana ebuza esithi ldquoPhinda

andivanga ubusithinirdquo Wade wayibhala wayigqiba incwadi yakhe Kodwa wafumana udano

kakhulu kwakubonakala ukuba incwadi yakhe ayikwazi ukuphumelele ukuba ipapashwe kuba

igcwele sisiHlubi nangona yena wayeqinisekile ukuba ubhale isiXhosa Le meko kuyabonakala

ukuba ibangwe kukuba wakhulela kwingingqi ethetha isiHlubi naye eliHlubi Ngoko ke intetho

esisiHlubi yaye imngqongile kuba kucacile ukuba nakowabo kwakuthethwa isiHlubi nangona

yena esithandile isiXhosa Kwakhona isiHlubi siyelelene esiXhoseni Oku kuboniswa nguPahl

83

(1967232) Ngethamsanqa uJolobe wafumana umkhokeli onguSEK Mqhayi othe wamkhupha

kule nyula kuba wabanosizi wamnceda wazilungisa iimpazamo ebezikho yade yaba

nokupapashwa inoveli yakhe

2912 UJolobe nombulelo wakhe ngoMqhayi

Akuziva iindaba zokuwa komthi omkhulu uSEK Krune Mqhayi uRhanisi Jolobe ubone

kusesikweni ukuba awudlulise umbulelo wakhe kowasakuba ngumkhokeli wakhe

kwanomkhuseli nomphakamisi wolwimi lwesiXhosa nobekwayimbongi yesizwe jikelele

(1974121) Wambonga akuziva izingqi zokunduluka kwakhe Wabhala kanye walinganisa

isimbo sikaMqhayi sokwazisa ngegalelo lomntu alenzileyo ekuhlaleni ngokuthi enze

intshayelelo phambi kokuqalisa umbongo wakhe xa abhala ngabantu abakhulu abenze

imisebenzi emikhulu esizweni njengakwenze kumibongo yamakhosikazi angama-Afrika

anjengooThembeka Soga nooMaya Khoboka (Mqhayi 19435468) Nalapha uqale wazisa

abantu ngendima enkulu yakhe ngendlela awathi wasindisa ulwimi lwesiXhosa nenkcubeko

ekutshabalaleni Ubhale wathi

Egameni lababhali beencwadi senza ilizwi lombulelo koPhezu -konke ngobomi balo

mphakathi Indima yakhe kokubhaliweyo ayibanga ncinane ibiyebalaseleyo kunjalo nje

Kule mihla umntu uthi ebeselrsquoesoyisakala kukuswela igazi ancedwe ligazi lomnye

axumeke omelele Ube njalo uMnu uMqhayi kwintetho ebhaliweyo yesiXhosa Kwakukhe

kwabhalwa nguTiyo Soga nooRubusana nooGqoba nabanye koko ngeli xesha lokuvela

kukaMqhayi eso sikhukula sasidambile Intetho ebhaliweyo yayingenamandla kuyaphi

kwisininzi sabafundisiweyo nokuyithetha ngomlomo kwakuqhwalela Kwathi gqi

uMqhayi neencwadi zakhe ngakumbi Ityala lamawele kwakho inguqulelo esabheka

phambili ukususela oko kuba ababhali abakhoyo ikakhulu baphenjelelwe kukuvela

kweencwadi zakherdquo (Jolobe 19361974122-123)

UJolobe lo Mqhayi athetha ngaye entla apha umbonge wathi

Ingqangangqanga yentetho yesiXhosa

Ubharumla ngokwengonyama xa abongayo

Umazwi aluncuthu kwabafundisisayo

Umhlahli ndlela negalelo lokubhaliweyo

Into kaMqhayi iMbongi yeSizwe Jikelelehellip

Umbulelo wokukhumbula ubulungisa awabufumana kuMqhayi owathi yanguye owathi

wazinikela ekumncedeni uJolobe ekulungisweni kweziphene kwincwadi yakhe ukuze ilunge

Uncomo lwakhe ulunonge ngezikweko ezinkulu nezidala umdla nezibonisa ngokucacileyo

imisebenzi leyo ayenzele isizwe somzi kaXhosa lukonwabisa abantu ngemizobo yobuqhawe

bakhe Ebengakhathele kuthandwa xa elungisa into eza kunceda iphakamise isizwe Kwaye

ngobo buqhawe uMqhayi waba ngumzekelo oye wahlala uhleli engqondweni kaJolobe Wafunda

84

womelezwa bubuqhawe bukaMqhayi othe wanjengo-ldquomkhuluwardquo kuye endleleni yobu bomi

akushiywa ngumkhuluwa wakhe uLennox owayengunyana omkhulu kayise kaRhanisi

UJolobe uye wathabatha ingubo kaMqhayi yobuthandazwe neyobukroti neyokubangukhala

NjengoMqhayi naye wazilwelwa iilwimi zesiNtu noncwadi lwaso ukuba ziphuhliswe

NjengoMqhayi walelwa oko Uhambe ngqo ekhondweni likaMqhayi walubhala lonke uncwadi

lwakhe ngesiXhosa njengoMqhayi UJolobe uye wazithatha izixhobo oko kukuthi imikhonto

kwaneenduku zokulwa zikaMqhayi ngokuthi azinikele ekusazini isiXhosa kwanokusibhala

ngokunzulu Kananjalo waza waphinda waqhubeka walulwelwa waluphuhlisa ulwimi noncwadi

lwesiXhosa Umzekelo wazibandakanya ekubhalweni ngokutsha kwesichazimagama sesiXhosa

sasemgangathweni Lwabonakala ulwimi lwesiXhosa luntanganye nolwimi lwesiNgesi

nolwesiBhulu ngomgangatho Kanti kanjalo uthe waluphuhlisa uncwadi lwesiNtu

wabangowokuqala ukubhala incwadi yee ldquorhayimirdquo yabantwana abancinane - Lovedale Xhosa

Rhymes (1957) Kanti wabangowokuqala kwiilwimi zesiNtu ukubhala incwadi yamavo waza

kanjalo wangowokuqala esiXhosani ukwenzela lo umzi incwadi yedrama Ngokulubhala lonke

uncwadi lwakhe ngesiXhosa axelise uMqhayi ubonakalise ukumhlonele ukumxabisa

kwanokumthanda kwanokuzikhumbula izinto ebezisemoyeni womkhokeli wakhe uMqhayi kuba

naye uMqhayi wathi wayinkokheli enobulumko naye nemhlonelayo uJolobe ngoku ube

emncinci kunaye Yiloo nto athi uJolobe kumavo akhe inkokheli ithi ithandwe ngabantu xa nayo

ibonisa ukubathanda abantu bayo ibalwele ibaphakamise bathi nabantu bazinyulele yona

bayixabise (Jolobe 194063) Loo ntambo yobuhlobo kunye noMqhayi yahlala iziinkumbulo

ezintle ezathi zamnika amandla uJolobe okuwenza umsebenzi wakhe wokukhonza isizwe

ngothakazelelo olukhulu kuba esazi ukuba uMqhayi akafanga usaphila umoya wakhe phakathi

kwasizwe kuba uMqhayi njengaye yena Jolobe babe ngamaKristu akholelweleyo kuvuko

lwabafileyo (Jolobe 193688-89) Umzekelo oku kungqinwa kukuba uthi uMqhayi kanjalo

akunduluka umhlobo wakhe onguMaya Khoboka wathi le nzwakazi yomntu wasetyhini iyakuba

yeyona nyibiba intle ngaphezulu kubomi obutsha (Mqhayi 194354)

2913 Iihambo zikaRhanisi Jolobe efuna ulwazi oluphezulu ngesiXhosa

UMahlasela ukhankanya ukuba uRhanisi Jolobe wathi waya kusebenza kwisikolo sasefama

kwisithili saseNyarha kummandla owawusakubizwa ngaloo maxesha ukuba kuse-Ciskei

Wasishiya isikolo nesithili saseMt Frere kuba efuna ukwazi isiXhosa esisiso ngokubanzi

Ubalise ukuba uhambo lwakhe lokufuna ukwazi isiXhosa soqobo lwamzela novuyo olukhulu

olwamdala uchulumanco olukhulu ngamandla ngakumbi akubeva abantu besithili

85

saseBhobhotyane nabaseMankazana besithetha isiXhosa kamnandi ngokusulungekileyo

(Mahlasela 1973)

Le ngxelo ivakalisa ukuba uJolobe wafana nomntu ozalwa ngokutsha Le meko intsha yamdala

ilunda watsho wangumcelimngeni kubantu ababhala isiXhosa kuba wasuka walambela

ngamandla ulwazi lolwimi lwesiXhosa ngokuqhutywa yimibono yakhe yokufuna ukubhala

uncwadi lwakhe ngolwimi lwemveli olusisiXhosa

2914 UJolobe nokunyuka intaba yokufuna imfundo ephezulu

UJolobe wanxanelwa ngamandla okongeza imfundo ebomini bakhe UMahlasela uhambisa athi

uJolobe waqhubeka nezifundo zabucala ezazibizwa ngokuba yiJuniour Certificate waza

waziphumelela waza ngo1926 waya kwenza izifundo zediploma zobunyawontle (Diploma in

Theological Studies) kwiYunivesithi yaseFort Hare Ngo-1927 uJolobe wathi waliphumelela

nebanga leMatriki waza waqhubekeka phambili nezifundo zeBA

2915 Imibono emihle kaGqirha Kerr kwimpumelelo kaJolobe nabahlobo bakhe

KwiYunivesithi yaseFort Hare isiXhosa uJolobe wenza izifundo zeBA Wachonga ezi zifundo

zilandelayo eZembali (History) eZobunzululwazi ngoluntu (Anthropology) eZengqondo

(Psychology) eZezopolitiko (Politics) eZezilwanyana (Zoology) isiNgesi kwakunye neZezimo

(Ethics) (Mahlasela 19733) UGB Molefe noA Nzimande bangabahlobo abaphambili

bakaJolobe bengamaphuthi ahlathinye indlela le babevana ngayo Inqununu yeYunivesithi

uGqirha A Kerr wathi wenza into entsha waveza amathuba okuba izifundo zobubunyawontle

zibembaxa ngokuthi zixutywe nezifundo zeBA Wakhuthaza wacebisa uJolobe nabahlobo bakhe

ukuba bangawaphosi amathuba anje okuxanda kulwazi lokufuna imfundo Bathi balithabatha

icebo likaGqirha Kerr (Sirayi 1985) UJolobe nabahlobo bakhe ooMolefe nooNzimande bathi

baluthakazelela olu daba lutsha baza baqalisa ukuzimisela ukwenzeni ezi zifundo

2916 Iingxaki zokunyuka intaba uJolobe nokuthweswa isidanga eFort Hare

Emva kweeveki ezimbini uJolobe nabahlobo bakhe bafumana ingxaki enkulu bakuzama

ukuntingela phezulu ekuya entabeni yempumelelo Isizathi sesi Bafumanisa ukuba abakwazi

nokuba nomtyhi wokuphefumla kubomi babo ngangendlela olwathi lwabanzimela ngayo olu

hlanganiso lwezifundo Baza bayigwadla le nyewe beza nesisombululo sokuba bazibeke phantsi

izifundo zeBA baqhubeke nezifundo zobufundisi kuphela Kwathi kanti bachukumisa ingwe

emsileni kuba uGqirha Kerr waba nomsindo ogqithisileyo nowaba kwiqondo eliphezulu Waza

wabagqagqanisela esithi baphume baphele e-ofisini yakhe ngokuthi athi yena efuna ukuba

babengabefundisi bokuqala abanezidanga zeBA kwibandla laseRhabe Ngoku bona aba bafana

86

bamxelela ldquoimfitshimfitshi nendebelefele engenantsingaphirdquo eyabonwa nguMbovane kwincwadi

uNdixoleleni (20051) Wabangxolisa ngendlela eqatha ebaxelela ukuba yena ebenenjongo

eziphezulu ngabo (Sirayi 198512) Wababona bengabantu abangenambulelo gqitha kuba

belahla ithamsanqa belinikwa Bagqiba ekubeni bafe namthanyana Baphela bezimisela kunzima

kunjalo Baqonda ukuba mabawe bevuka kude kulunge USirayi uthi uJolobe wazimbambazela

ezomeleza ngala mazwi alandelayo

Life is a struggle

Where there is a will there is a way

Cowards die many times before they meet their death

Perseverance prevails

Kuyacaca ukuba uxinzelelo ababekulo yayilolunzulu UJolobe imbongi yatsho yacinga nzulu

ngemeko eyayikuyo ifuna icebo lokuphumelela yatsho yakhumbula nge-ldquokati yakowabordquo

ekucaca ukuba wayethi ayijonge imikhwa yayo yokuzingela kwanonyamezelo nomonde lwayo

ekufuneka ibe phantsi koxinzelelo ukuze ibambe ixhoba Umzekelo kufuneka ihlale ithe qwa

inganikezeli Kuye kufuneke ijonge ixhoba ingaliphosi ukuze ifumane inzuzo saneliswe isisu

sayo esilambele inyama yempuku okanye yentaka UJolobe watsho wachukumiseka wafumana

amandla kwesi silwanyana sinobulumko singanikezeliyo Watsho waqamba umbongo othi ldquoIkati

yakowethurdquo (Jolobe 1936 11) Lo mbongo ungekati asixelela ngayo uJolobe usityhilela ukuba

uJolobe ube eyithanda ldquoimfuyo kayise nemfuyo yakowabordquo nayo iyindalo ebalulekileyo ebomini

bakhe esakhula kuba kwimibongo eliqela ubhale exelele abafundi nangemfuyo le yakowabo

Umzekelo ubhale imibongo ethi inja yakowethu Umqhagi wakowethu Ihashe likabawo njalo

njalo Ubhale ngezinto zenene ebomini bakhe ezichukumise umphefumlo nengqondo yakhe

(Scheub 1967) Kulo mbongo wazuza ubulumko bokuba kanene ukuze esi silwanyana siyikati

silibambe ixhoba kufuneka singawasusi amehlo aso kulo Sozuza ekugqibeleni saneliswe

Wafunda nokuba umzamo wobomi nenzuzo yempumelelo zombini ezi zinto ngamaphuthi

ahlathinye athi ahambe nezi mpawu zilandelayo umonde inyameko uzingiso ithemba ukholo

nokusebenza ngokuzimisela Ekugqibeleni iminqweni kaJolobe nabahlobo bakhe yahlawulwa

ngamabhaso amahle nemincili Imizamo yabo nokunganikezeli kwabo kwabasebenzela Bathi

nabo kamva bangeniswa kumnyhadala wabathweswa izidanga kwiyunivesithi yaseFort Hare

2917 Iimpembelelo zokubhala ziqale njani

Ngexesha esenza ubutitshala eMthwaku uJolobe ititshala yakhe u-Arch-deacon Mather

yaphawula ukuba unesiphiwo sokubhala kwanokwazi ukuzichaza izinto ngendlela enomahluko

nebanga umdla Waza ke wamkhuthaza ukuba abenento ayibhalayo Le ngcamango yathi

87

yaphenjelelwa ngamandla kukusuka omnye umfundi ogama linguEnoch Guma owathi wabhala

incwadi egama lingu-Nomalizo Yapapashwa yafundwa nangabafundi Esi senzo sanconywa

kakhulu esikolweni samzela nodumo

UJolobe nabahlobo bakhe uGuybon Sinxo Julius Mtyobo kunye noRev Father Gawe bathi

benza iqumrhwana elithile abathi balibiza ngokuba yi-The Witenagimot Oku kwenza

kwavuselela iitalente okanye izinto abaneminqweno kuzo UJolobe yena waba nomdla

ekubhaleni iivesi zemibongo (Jolobe 1958 170 Mahlasela 19733 Sirayi 198514) Abanye

bazikhethela amacandelo amabali nomculo nezinye izinto abanokuthi babemdla kuzo Baza

benza izigqibo zokuba bamane besenza umhlangano apho umntu ngamnye angathi abonise into

ayivelisileyo (Jolobe 1958170) Ezi ziphumo zenkqubelaphambili zibonisa ukuba iititshala

ezifundisayo ziluncedo olukhulu ekuphuhliseni iitalente zabafundi kuba zidlala indima enkulu

ekuvelisweni kweendidi ngeendidi zezakhono kubafundi kuba ngabo abathi bababone kamsinya

apho bathi batshatshela khona Naye utitshala uMather wathi wasibona isiphiwo sikaRhanisi

Jolobe sesakhono sakhe kubhalo loncwadi ngaphambi kokuba yena nabazali bakhe basibone

Kwakhona oku kufundisa ukuba abantu abatsha bangathi xa benokudibana nabantu

abaphumeleleyo abanomdla ekuphakanyisweni kwabo zingaphuhliswa iitalente zabo ingakumbi

xa bethi banyameke banganikezeli ngenxa yeengxaki abazifumanayo endleleni eya entabeni

yempumelelo kanye njengokuba uJolobe wanyamezela wazingisa akatyhafa ekufumaneni ulwazi

lwesiXhosa esiphezulu nemfundo ephezulu kanjalo Ekugqibeleni wauphela engumbhali

ophumrsquoizandla Isizwe somzi wasemaXhoseni sazingca ngamandla ngaye Ngokunjalo

kwanomzi wesizwe esiNtsundu ngokubanzi Umhlobo kaJolobe onguGuybon Sinxo naye waba

ngumbhali weencwadi nemibongo Enye ithi UNojayiti wam Kule ncwadi uzibalula ngesimbo

soburharha nokubulala abafundi ngentsini Yena uJolobe wazibalula ngobhalo lwemibongo

Umyezo neendidi zoncwadi olunjengedrama nezincoko Wathi wathi wangumntu wokuqala

kuncwadi lwesiXhosa ukubhala udidi loncwadi oluzizincoko (Gerard 1971) Kanti yena uJulius

Mtyobo walapha eBhayi wathi wazibalula ngesipho sokuqamba amaculo (Mahlasela 19736

Sirayi 1985)

Ubuhlobo benene bubonakaliswa nguJolobe ngokuthi enze imibulelo emihle kuBishop Mather

Yimibulelo emikhulu engegalelo lakhe ekumkhuthazeni abe ngumbhali weemncwadi Oko

okwenze kwisinikezelo sencwadi yakhe Umyezo nethe yanconywa ngamandla sisizwe

nanguGW Bennie ngokuba kumgangatho ophezulu xa kuthelekiswa noncwadi olwalubhaliwe

ngaloo mihla Kwakhona umphandi uthe wakuyithelekisa nonwadi olubhalwa nguWordsworth

noBurns wayibona ikumgangatho wazo ngesimbo ukubhalwa kwazo kwanangezafobe

ezibunjwe kwindalo kuba nabo bebengabathandi bendalo Kwakhona imibongo

88

enjengentlakohlaza iinyibiba amabhabhathane imilambo kubonakela kukho intambo

yobudlelwane obuphilayo phakathi kwemibongo kaJolobe neyaba babhali bakhankanywe apha

ngentla bezizizwe zamaNgesi namaSkotshi Oku kubonisa ingcingane kaOrr (2003)

yentsebenziswanotekisi (intertextuality) Ingcingane ebonisa ubudlelwane obiphilayo phakathi

kwenye itekisi kwanenye itekisi Umzekelo phakathi koncwadi lukaJolobe noncwadi lwababhali

abangentla apha Kukho ukuyelelana okukhulu kubhalo lwemibongo yabo Umzekelo oku

kubonakala gca ingakumbi kumbongo ldquoIntlakohlazardquo obhalwe nguJolobe kwanemibongo

engendalo ebhalwe ngabo

Le nkcazo ingentla ingqina ukuba ubhalo athe yena uJolobe wazimisela ukulubhala luncwadi

olukumgangatho ophezulu kuncwadi lwesiXhosa olunganakuze lujongelwe phantsi xa

kuthelekiswa nezinye iilwimi elizweni liphela kuba uJolobe ube ezimisele Ngoncwadi lwakhe

waphekela umzi kaNtu ukutya okusemgangathweni nokunesongo nokuncomekayo okude

kwanconywa nguBennie apha ngentla oliNgesi Le nkcaza yangqinwa nguJolobe xa ephakamisa

izinga eliphezulu lembalo ezibhalwe apha e-Afrika engafuni ukuba zidelelwe zezinye iintlanga

Kwintetho yakhe ethe gqolo wamxelela uScheub owayebononakalisa ukulithandabuza izinga

loncwadi lwase-Afrika kunolwaseYurophu (196763) ukuba kuncwadi lwase-Afrika lwemveli

kwanolubhalwe nguye ukuba lusemgangathweni olinganayo nolwaseYurophu

Ithandazwe lase-Afrika uJolobe wamnika uScheub (196761) le mpendulo ithi akukho mahluko

phakathi koncwadi olubhalwe ngama-Afrika nolubhalwe eYurophu xa umntu ewuqiqa kakuhle

umsebenzi woncwadi ukuba kukuthini na Kwinkolo yakhe yena umsebenzi woncwadi

kukwakha isizwe salo Umsebenzi walo ayikukonwabisa nje ikwakukufundisa Kwakhona

ngokwefilisofi okanye ingqiqo kaJolobe imfundiso ebhalwe ngumbhali kuncwadi ibuyela

ekuhlaleni nasebomini babantu Umzekelo ngoncwadi olubhalelwe bona batsho bafumane

ulwazi bakhule engqondweni nasemoyeni Baphela bekhuthazekile benze izinto ezakhaya

batsho bahlanguleke ekwenzeni izinto ezibuyisela umva isizwe Ngaloo ndlela batsho balumke

babengabaphumelelayo

2918 UJolobe ijoni lenkuleko yomntu omnyama

UJolobe uthe wabonisa ubuthandazwe kubantu besizwe esiNtsundu esisengcinezelweni phantsi

kombuso wocalucalulo ngenxa yebala laso nangenxa yokuba bengabemi bemvelo baseMzantsi

Afrika Ubonisa uvelwano kwanokuvinjwa kwabo amathuba amahle enkqubelaphambili Konke

oku ukubonakalisa kwiincwadi zakhe zemibongo nakwidrama ethi Amathunzi Obomi naku-

Amavo Kanti uKwetana (2000) ukhankanya kwisifundo sakhe sophando ukuba u-Elundini

89

loThukela ukwayincwadi ekwazoba upolitiko lukaJolobe oluchasa impatho nolawulo lombuso

woburhulumente wabaMhlophe ekufikeni kwabo kweli lizwe

Olu luvo lungentla lungoJolobe ongumphumamkhosi olwela inkululeko yomntu oNtsundu

USirayi (198515) exhasa ukhankanya ukuba uJolobe kwa-esesesikolweni eMthwaku waba

nobuhlobo neetitshala ezinjengoRev Canon James Calata waseKaradokhwe nowayephakamisa

umbutho we-ldquoBlack Conscousnessrdquo Waziwa ngokuba ngumfundisi owaye eyichase kanobomi

ingcinezelo yabantu abaNtsundu kwilizwe lemvelo yabo Umama kaJolobe uchazwa ngunyana

wakhe ukuba ube naye ube engumntu oyichasileyo kakhulu ingcinezelo kwanokucalulwa

kwabantu kwasekhayeni azalwa kulo Ngoku ubuhlobo bukaJolobe nabefundisi

abanjengoMfundisi Calata kwamhlupheza ukuba ayimele inkolo yokuthiya ucalucalulo lwabantu

abaMnyama kuba bemnyama kwilizwe labo lemvelo elilibango labo ngokudalelwa kulo

2919 Igalelo elenziwa nguJolobe eFort Hare

Akufika kwiYunivesithi yaseFort Hare uJolobe wazibandakanya nezinto zenkqubelaphambili

Ude athi uJolobe le Yunivesithi yayiyunivesithi yengqalo yeziseko zenkqubelaphambili kaJolobe

(Sirayi 1985 Gerard 1971) Ngo-1928 kunyaka wakhe wokugqibela kwizifundo zobufundisi

(Theology) wangenela ukhuphiswano loncwadi olwaluququzelelwa liqumrhu i-Society for the

Propergation of Christian Knowledge (SPCK) elalikhuthaza inkqubelaphambili yoncwadi

nenkolo yobuKristu Incwadana awayibhalayo ethi Indlela ezimbini yaphuma phambili waza

wafumana ibhaso Yathi yapapashwa kamva ngo1930 (Sirayi 198515)

Kwakhona ngo1931 isincoko uJolobe awathi wasibhala esasisithi ldquoThe Prospects For A Native

of South African After Completing A College Course Of Work And Service Among his Own

Peoplerdquo naso saphuma emagqabini waza wazuza ibhaso ngaso (Sirayi 198516) Le nkuthalo

kaJolobe yokubhala uncwadi yaphenjelelwa nanguGqirha Kerr owaye eyinqununu yaseFort

Hare UJolobe ubalisa ukuba le nqununu yayithi izifunde iimbalo zakhe esidlangaleleni

kwiindibano zabafundi kwaye oko wakubona ukuba kuyamvuyisa kumenza umdla Ngoko ke eli

linge lokukhuthaza uJolobe lamhlupheza (Jolobe 195870) (Kerr 1958169) noNyembezi

(1958) Waxelela abantu ukuba uJolobe uthe ldquowanomkhwardquo wokuthi rhoqo ayokuqokelela

amabhaso kukhuphiswano lobhalo loncwadi Esi santya sokuqokelela amabhaso rhoqo iminyaka

ide ilandelelane kwamomeleza kwamnika ilunda kwanokuzithemba ngakumbi xa ebona ulwimi

lwentetho esisiXhosa ethe waluqonda ekugqibeleni asuka amakhwiniba ebe enawo

ngamphambili

90

2920 UJolobe inkokeli nombhali udala ubumbano lwamahlelo

UJolobe waye engumfundi eFort Hare eyinkokeli kwi-Student Christian Movement

waphakamisa umbono wokumanyanisa amahlelo ngamahlelo ephelisa umkhethe nokucalulana

kweenkonzo kumaKristu

USirayi (195816) uchaphezele ukuba uJolobe wathi wazibandakanya nequmrhu labafundi

eliphakamisa inkolo yobuKristu Uqhuba athi uMnu ZK Mathews owathi kamva

wanguNjingalwazi kwicandelo leeLwimi zesiNtu wabonisa ukuluchasa uluvo lobudlelwano

okanye indibano yamabandlangamabandla kwiintlangano zeenkolo Ngcingane leyo

engakhuthazi nkqubelaphambili nobunye bamabandla ngamabandla Olu luvo lokucalucalulwa

kwamabandla lwamcaphukisa uJolobe waza kwangoko wantingela phezulu wajoyina umbutho

kaZwelonke owawubizwa ngokuba yiStudents Christian Association (SCA) Ngo1928 wathi

wonyulwa ngabafundi wenziwa uSihlalo wawo ngomnyaka ngo1929 USirayi uqhuba athi

iimbalo zikaJolobe ezibuchasileyo ukuzingca ngamabandla zibonisa iminqweno namaphupha

akhe ukulangazela kwakhe ubudlelwane nobunye bamabandla Ukubethethelela uluvo lwakhe

uJolobe wabhala wabonisa ubungozi bokucalucalulana kwamaKristu Wabonisa ukuba iNkosi

yawo abayilandelayo enguYesu yabafundisa ubunye nokuba bathandane baxabisane Ezi

mfundiso uzibhale njengencoko kuncwadi lwakhe Amavo (1940) kwisihloko esithi ldquoUkuzingca

ngebandlardquo kwanakwimibongo yakhe engamaphupha akhe enjangale ldquoAkukho hlelo aphordquo

(1936) nakumbongo ldquoIphuphardquo (1971)

UJolobe kule mizekelo ingentla uphakamisa uthando ubunye imbeko nokungaziphakamisi La

mathende kwinkolo yobuKristu azizezona mbasa zifunekayo nezakhayo kwinkolo yobuKristu

Izinto ezichasene nala mathende uJolobe uzizobe ngemifanekiso eyoyikisayo yamarhamncwa

athi azame ukuqwenga amaKristu angahambeli ndawo ekufikeni ldquokwibhotwerdquo athenjiswe lona

(1) Olunye loncwadi uJolobe alubhalileyo ikakhulu ngesiXhosa

Luninzi uncwadi oluthe lwabhalwa nguJolobe kwanamaphepha kwanezitolikelwe esiXhoseni

zisuka kwezinye iilwimi Ziquka ezi zidweliswe apha ngezantsi

Incwadi Indawo nonyaka wopapasho Okubhaliweyo

Thuthula

Isikhokelo

Sabashumayeli

Nabafundi Bezibhalo

Stockwell London 1938

Lovedale Lovedale

Press1938

Translation of his epic

poem ldquoUThuthulardquo

Translation amp adaptation

of E Grantrsquos Guide for

91

Amavo

Umyezo 2nd ed (with

editional Poems)

Poems of an African

Xhosa Grammatical

Terminology

Ibhayibhileinto

Eyithethayo Nenjongo

Yayo

Izifundo Zesikolo

seCawa Zomzantsi

Afrika Zekota

ldquoTraining of the African

Ministry the Situation

in the Ciskeirdquo SA

Umyezo (3rd ed) (With

editional poems)

Ukuphakama Ukusuka

Ebukhobokeni

Izicengcelezo

ZaseDikeni

Iintsomi zikaAesop

Henderson Xhosa

Readers

Wits Univ Press

JHB1940

Wits Univ JHB 1944

Lovedale Press

Lovedale 1946

Lovedale Press

Lovedale 1948

Methodist Publ House

CT 1948

South National Sunday

School Assoc Port

Elizabeth 1948

Lovedale Press

Lovedale 1949

Wits Univ Press JHB

1951

Wits Univ Wits Univ

Press JHB 1951

Lovedale Press

Lovedale 1962

Lovedale Press

Lovedale 1953

Lovedale Press

Preachers and Bible

Students

Essays

Poetry

Translations ndash

Jolobersquos four

poemsTranslations ndash

Jolobersquos four poems

translation of E Grantrsquos

The Bible Itrsquos a

Meaning and purpose

The Teachers Guide

Article

paper

Poetry

Translation of B T

Washingtonrsquos Up from

Slavery

Poetry

Translation of Aesoprsquos

fables

Reader

Translation of Guide to

92

Impilo - ntle

Indyebo yesihobe

(compiled by JJR )

UMayaAmahlandinyuka

Umyezo (4th ed) with

additional poems)

Amathunzi Obomi

Imigodi kakumkani

uSolomoni

Ibali leBhayibhile

ELundini LoThukela

Ilitha

ldquoThe Authorrdquo in SA

Outlook 89

Lovedale 1954

Lovedale Press

Lovedale 1955

APB Wits Univ Press

JHB 1956

APB Wits Univ Press

JHB 1957

APB Wits Univ Press

JHB 1957

APB Wits Univ Press

1957

APB Wits Univ Press

JHB 1958

APBWits Univ Press

JHB1959

Christian Publ Co

Roodepoort 1959

APB Wits Univ JHB

1959

APB Wits Univ press

JHB 1959

African Authorrsquos

Conference

Attridgeville Pretoria

1959

Health For Adults

Poetry (anthology)

Translation of W Bonsels

Maya - The Adventures

of a Bee

Poetry

Drama

Translation of HR

Haggardrsquos King

Solomonrsquos mines

Translation of JL

Hurlbutrsquos Story of the

Bible

ProseNovel

Poetry

Paper

Olu luhlu lwezi mbalo zikaJolobe lubonakalisa kakuhle elinye legalelo lemisebenzi likaJolobe

ekongozeni uncwadi lweendidi ngeendidi lwesiXhosa kuma-Afrika kweli lizwe Kungoko

93

uNyembezi wathi wakhuza wancoma uJolobe ngamazwi avakala ngolu hlobo ldquoMfundisi

siyabulela umzamo omhle uwufezile wokukhonza isizwe sakhordquo (Nyembezi 1958158) Igalelo

likaJolobe lingqinwe ziintlobo ngeentlobo zeenkcubabuchopho zezifundiswa ezisuka

kwiintlanga ngeentlanga zingqina zithetha into enye ngemveliso yakhe athe wayenzela isizwe

sakowabo esingama-Afrika ingakumbi abantu abangamaXhosa Kucace gca ukuba abantu

abantetho isisiXhosa elulwimi abhale ngalo ikakhulu uncwadi lwakhe ngabantu ebebekufutshane

entliziyweni yakhe

USirayi kwakunye noScott (1973) benza esi sicwangciso ngesiNgesi bebonisa imipapasho

eyenziwe nguJolobe ngolu hlobo lulandelayo

Incwadi Indawo nonyaka Okubhaliweyo

1 Umyezo

Izifundo Ngentlalo

Kwizikolo

ZabaNtsundu

Sifunda IsiXhosa

Izifundo Zempilo Std 5

amp 6

A New Concise Xhosa

ndash English Dictionary

put into standard

orthography

Wits Univ

Press JHB

1936

Juta amp Co Cape

Town 1962

Via Afrika Cape

Town 1962-3

Longmans Cape

Town 1963

Lincroft Books

Pietermaritsburg 1965

Poetry

Translation of AD

Doddrsquos Social Studies

in Lower Primary

Schools

Reader

Translation of GP

Lochnerrsquos Health

lessons

Transcription

94

Ulutya (edited by JJ R

Jolobe

UJohn Knox Bokwe

ibali ngobomi bakhe

Introduction has been

translated by JJ R

Translation of S

Nyembezirsquos Ulutya

Lovedale Press

Lovedale 1972

Translation of

S Nyembezirsquos

Ulutya

Biography

210 UJolobe nomsebenzi wakhe eTranskei 1920 ndash 1923

USirayi noMahlasela babalisa besithi uJolobe walugqiba uqeqesho lwakhe njengetitshala

ngo1919 eMthwaku waza wayekusebenza eMatatiele phakathi kwamaHlubi kwisikolo semfundo

ephantsi iMasakala Wathi kamva wafuduselwa ukuba ayokusebenza kwingingqi yaseMabhobho

kamva wagqithela eLower Mvenyane kummandla wamaBhaca eMt Frere

UJolobe kudliwanondlebe noMahlasela umchazele ukuba abantu baseMabhobho babephila

ngendebe endala Babetshele kwiinkolo zakudala Imeko enje yamtsho wakhumbula uBishop

Mather owakhe wayititshala yakhe eyayimana ukumkhuthaza ukuba abhale incwadi (Sirayi

198519-20) Ezi ngongoma zisityhilela ngokuzalwa kwencwadi kaJolobe eyinovela UZagula

Olu luvo lungqinwa kule ncwadi nguJolobe xa ebalisa ngobomi belali ekwakugquba kuyo

iinkolo zobugqwirha ezinobungozi Kwakutyholwa nabantu ngokuthakatha Ukhanyiso

oluyimfundo nenkolo yobuKristu lwalufana nesibane esimlilo ulonzizayo Inkqubelaphambili

inqongophele

Kule noveli uZagula ayibhale eseTranskei ubumbe umlingwaniswa (okwanguye) oyititshala

efika kule lali isebumnyameni Yona izisa ukukhanya okuyimfundo nolwazi oluphelisa umoya

weenkolo ohamba neengozi zokusolana kwabantu ngobugqwirha ofukanywe kukumonelana

kwabantu Ngokwenza oko le titshala iphelisa iinkolelo ezidala imbubho kwanokwenzakaliswa

kwabantu ngezi zityholo zobugqwirha Le mizamo yeenguqu zobulumko eziza nale titshala

idiza ubunkcubabuchopho bukaJolobe kwanesimo sakhe esikwincwadi yenoveli ayibhale

esemtsha eneminyaka eyi-21 ukupapashwa kwayo Kule noveli athe wazibumba wangomnye

wabalinganiswa Wangulo mlinganiswa ungutitshala ulwa nokutyholana kwabantu

95

ngobugqwirha Kodwa lo mlinganiswa uyititshala akamnikanga gama Wenze njalo

nakwidrama Amathunzi Obomi apho wazibumba waba yilaa titshala ingenagama ikhuthaza

abafundi baye esikolweni bangancami kwanokuba baye nakwisikolo secawe ngeemini zeCawa

Kwincwadi yedrama yakhe le titshala ikwayititshala engumKristu yesikolo seCawe iphinde ibe

yititshala yesikolo semfundo Le titshala ingumlinganiswa ikwayiyo kwanomfundisi

njengakubomi benyaniso abe ebuphila uJolobe evelela abazali belokishi yaseBhayi

nabahlolokazi oomama obabodwa ukuba bangatyhafi kuzakulunga kwaye mabathi gqolo ukusa

abantwana babo esikolweni seCawe bakhuthale nasesikolweni Abonise nokuba ngenye imini

bayakuphakanyiswa yimfundo yesikolo kwaye nokuya kwabo esikolweni seCawe kunceda

nabazali ekwakhiweni kwezimilo ezintle basinde ezintolongweni nakwizenzo zobundlobongela

Olu lwazi lwenza umntu abone ngokumhlophe ukuba uJolobe ubekrelekrele eyile nto kuthiwa

yingqondi Oko kukuthi inkcubabuchopho umntu onobulumko nokwazi ukwenza izinto

zamandla ngaxeshanye zibe yimpumelelo zonke zonwabise nesizwe asibhalelayo ngaphezulu

Ikwangumntu onesakhono esisodwa sokubhala esiphezulu Ebekwangumntu oneziphiwo

zokwenza izinto ngendlela enomahluko kwanomntu oqhubelisa phambili ulwazi olwakhayo

noluphumelelisa nakwezemfundo

211 Intsebenzo yakhe eCiskei 1924-1925

UJolobe wagqiba ekubeni awuphuhlisa owakhe umgangatho wolwimi lwesiXhosa ukuze akwazi

ukusibhala kakuhle asithethe nakakuhle Waya kusebenza kwisikolo sasefama eNyarha

kwingingqi yaseKhobonqaba UMahlasela (19733) uthi uJolobe ubalise ukuba

wakhwankqiswa yindlela emanandi abantu baseBhobhotyane nabakwaMankazana ababesithetha

ngayo isiXhosa besithetha ngokuzingca okukhulu kulo mmandla wamaNgqika

Kwakhona uMahlasela ubalisa ukuba uJolobe ube esoloko enephupha lokuqhubela phambili

enxanelwe imfundo ukuze kuphuhliseke izinga lemfundo yakhe Ngoncedo lomfundisi uRevd

W Bald waseRhabe waphumelela ibanga leJC Ngo1928 uJolobe wabhala incwadana ethi

Indlela ezahlukeneyo Indawo yaseBedford ibaliswa njengendawo eyaba nomtsalane kuJolobe

ngenxa yendalo entle Kulapho wabona khona intyantyambo eyinyibiba iphakathi kwezixhobo

kuba kakade iNyarha ikummandla onamatye amakhulu yaye kulapho uJolobe wathi wahlangana

nondofa wakhe intombi yakwaNongogo uButhelwa igama (Sirayi 198521)

UJolobe waya kuba ngumhlohli kwisikolo soqeqesho-befundisa (Lovedale Bible School)

Wasebenza kuso kwade kwangunyaka we1949 Ukunqongophala kweemali zentlawulo

yabahlohli kwabanga ukuba ayeke ukuxelenga kwesi sikolo Ngethamsanqa wathi wafumana

96

umsebenzai kwisikolo soqeqesho zititshala eLovedale Training Collage apho wathi wafundisa

izifundo zesiNgesi nezokusebenza kwengqondo yabantwana kwanemethodi yokufundisa

ubutitshala (Sirayi 198521)

UJolobe bekusele kuchaziwe apha ngentla ukuba wabangumfundisi wala mabandla aseRhabe

alandelayo iJohn Knox Bokwe Memorial kwaNtselamanzi neDorrington Church yaseBhofolo

Waba ngomnye wee-chaplains zaseVictoria Hospital uSirayi wakhankanya okhankanywe apha

ngentla uchaze ukuba uJolobe wabalilungu lala maqumrhu alandelayo

PCSA General Assembly Committee for relations with Bantu Presbyterian Church for

1944- 1946

Kerk Session of the Lovedale Institution Churches since 1938

PCSA General Assemblyrsquos Committee for Union Churches for 1944 ndash 1946

Health Society ndash was its honourary Secretary and Treasurer for 1948-1949

Xhosa language Committee for 1949- 1959

Senate for Lovedale Missionary institution for 1953 ndash 1955

Lovedale Governing Council for (1954 ndash 1955

Department of Educationrsquos Xhosa Language and Literature Committee responsible for

revising Xhosa orthography in 1955

Waye kwalilungu le LovedalendashPress and the South African Outlook Commitees (Jolobe

1958 170) (Sirayi 1985 22)

Yayingumbono kaMqhayi noJolobe ukuba lungafi ulwimi lwesiXhosa lwemveli lubhange

lugqunyelelwe zilwimi ezifikayo kweli lizwe labo lokuzalwa Umzekelo bobani aba babhali

bathi bazibhala incwadi zabo ngesiXhosa besilwa ukucinezelwa kolwimi noncwadi lwesiNtu

basebenzela ukuba kungafundwa incwadi lwesiNgesi kuphela Lathi eli phulo lokuphuhlisa

imfundo yabantu abaMnyama lafikela ezandleni zikaJolobe ezinganamikhinkqi Laba

nokuphumelela ngenxa yonkuthalo kwanokuzinikela enkonzweni yokukhonza isizwe esiNtsundu

siphakanyiswe kanye ngokuthethwa ngumhobe wesizwe i-Afrika othi ldquoMaluphakanyiswe

uphondo lwayordquo UJolobe kubonakala ukuba waphila ngaphakathi kwakhe lomyalezo

nomthandazo wesizwe Wawulandela ngezenzo Wayiphakamisa ibhanile eluncwadi lwakhe

umbhali uJolobe Wasisebenzisa nesiphiwo sakhe sokubhala wanga ufunza edabini lempumelelo

esithi ldquoPhambili ma-Afrika imfundo sisixhobo sale mihla sokuziphilisa Huntshu Phambilirdquo

212 Izifundo neCumenical

USirayi (198531) ukhankanya ukuba uJolobe ube enomoya wothando omenza aququzelele

izinto zenkonzo Uthi wathi wavakaliswa umnqweno ongaphakathi wentliziyo yakhe kwiphepha

ekuthiwa yi-Zambia Church Press Agency (1974) apho avakala esithi owona mnqweno

usentliziyweni yakhe kukudala ubumbano ngokuthi kubekho intlangano yoonyawontle bemvaba

97

ngeemvaba apho Olu luvo lungathi lushukuxwe khona Kwakhona kwakweli phepha

kuvakaliswe eli phupha lakhe lingentla ngala mazwi alandelayo

He (Jolobe) still hopes to see the

Day when all churches will not only

Work together but enjoy organic

Union as well

UJolobe wathi wasebenzela ukufezekiswa kwalo mnqweno wakhe ungentla wobumbano

lwamaKristu eemvaba ngeemvaba Wonyulwa kwiYunivesithi yaseFort Hare ukuba abe

ngusihlalo weSCA (Student Christian Association) ngo1928ndash1929 Uthe nasemva kokuba

eziphumelele izifundo zakhe ngo1931 waqhubekeka nokuphumeza womnqweno wakhe

wobunye bamabandla ngokuthi aphikele ukuba lilungu lwalo mbutho Waza ngo-1936 wanyulwa

wayakumela yonke iAfrika equlethe amasebe eSCA endawo ngeendawo kule ngingqi

kwintlangano kazwelonke eyathi yabanjelwa eMysore kwilizwe lase-India

Kwakhona wathi wanyulwa wangunoBhala noNondyebo weCiskei Missionary Council

Umsebenzi walo mbutho wawuquka umanyano lwamakholwa Ngo1959 wabuya weza

kuxelenga eBhayi eqhubeka neenkonzo zakhe zobufundisi Kwangalo nyaka wajoyina

intlangano yeemvaba ngeemvaba eyathi yabizwa ngokuba yi- Interdominational African

Ministersrsquos Association of South Africa (IDAMASA) Lo mbutho injongo yawo ephambili

yayikukudala ubudlelwane nentlonelwano yamabandla ngamabandla (Sirayi 198531)

Kubalulekile ukwazisa ukuba uJolobe wakhe wanguMongameli wombutho obizwa ngokuba

yiCape Midlands Region Akaphelelanga apho ngo1966-1969 uJolobe uphinde wanyulwa

wanguMongameli jikelele wombutho IDAMASA (Sirayi 198532)

213 Ibali likaVuyo ngotata wakhe uRhanisi Jolobe

UVuyo intombi kaJolobe nomafungwashe wakhe ubalise ukuba uJolobe wazalelwa eNdwe

ngomhla wama-25 kuJulayi 1902 wasweleka ngoMeyi ka-1976 wangcwatyelwa eMthatha

2131 Abazali azalwa ngabo

Uqhuba abalise ukuba uyise uRhanisi uzalwa nguJames Jolobe owayengumfundisi waseWesile

Umama kaJolobe igama lakhe ngu-Emily elesiNtu nguNobethu ozalwa kwaMakhohliso

kwisizwe sabaThembu Uchaze ukuba utotomkhulu wakhe ongutata kaRhanisi Jolobe yena

igama lakhe yayinguHans bona bahlala eNgqushwa (Vuyorsquos Journal 2013 Sirayi 1985)

UVuyo ukhankanye ukuba uninzi looJolobe lufumaneka eTsomo bambi eMatatiela Kwakhona

uyise uJolobe umchazele ukuba utata wakhe wayenomzi efuyile iinkomo eCala waza kamva

98

wafuduka esiya kwenza umsebenzi wobufundisi eMatatiele apho Lwathi lonke usapho lwakhe

lwanyanzeleka luye kulo mmandla mtsha axelenga kuwo

UVuyo uqhube wathi emva kwethuba uyise kaJolobe utatomkhulu wakhe wathabatha

umhlalaphantsi waya kuhlala eBrandford Uhambisa athi babethi bamtyelele khona kunye

nabazali bakhe beyokumbona kwaye waye enobubele kubo bonke abazukulwana bakhe

Ukhumbula ukuba wayeye athi xa enzelwe ikofu kusasa enzelwe ngeza komityi zinkulu kakhulu

kuba waye engathandi ukuqala aphunge yedwa Wayenesithethe sokumana eyigalela esosareni

ngezavenge aze amane ephungisa yonke loo milonyana mincinane yabazukulwana bakhe

UVuyo usakhumbula ukuba oomolokazana emzini katatomkhulu wakhe babethi

batshintshiselane ukwenzela utatomkhulu wakhe ikofu kusasa

UVuyo naye kwelakhe ibali uyangqina esithi uyise wakhe uJolobe umbhali wababalisele ukuba

babesuka eNtla besisizwe samaHlubi Bathi bawushiya ummandla wokuzalwa iThukela ngenxa

yeemfazwe

Kuyakhumbuleka ukuba kwincwadi yakhe uJolobe ethi Amathunzi obomi (1957) uye

wayinikezela kubantwana bendlu kayise xa bebonke wabacwangcisa ngokulandelelana kwabo

wenjenje Lennox Emma Dugald Angelina John Sarah Bridgett Monde noPeggy Kwakhona

uVuyo usichazele ukuba umama katata wakhe uNobethu Emily wazala abantwana abasixhenxe

abangaba ULennox (Rhanisi okanye James) Emma Dugald Angelina John Sarah

Akusweleka umama katata utatomkhulu watshata umfazi wesibini owaye bizwa ngokuba ngu-

Mem Yena wabeleka abantwana abathathu abelekelane ngolu hlobo uBridgette uMonde

noPeggy Ubalise kwanokuba umkhuluwa kaRhanisi uLennox watshata uLinda Makiwane

isiduko uMagambu U-Emma waza wanguNkosikazi Mzozoyana UJolobe yena watshata

uMarhadebe uJeanne Buthelwa Nongogo u-Angelinah yena wanguNkosikazi uJafta

UVuyo intombi kaJolobe ubalise enika imbali yokuba uJohn watshata uEunice owayeyintombi

yakwaRhadebe nowathi wazala abantwana ababini abangamawele waza wasweleka emva koko

Abo bantwana bafunda baza babangoogqirha Emva koko uJohn wazeka enye inkosikazi egama

layo linguStella nayo ibe izalwa kwaRhadebe UStella yena akazange abenabo abantwana

USarah yena wathi wendela kwaMashologu emaBheleni UBridgette yena uchaze ukuba

usaphila Ukhankanye ukuba utatomncinci wakhe uMonde waye engumzabalazi omkhulu

nomlweli wenkululeko yomntu omnyama phantsi kombutho iPAC

99

2132 Izinto ebezithanda uRhanisi Jolobe

(i) Ukutya abekuthanda

Amasi nemifuno Umvubo wesonka namasi waye ewuthanda kakhulu Wayethi akugqiba

ukuwutya athande ukuthoba ngamasi oqobo Kwakhona waye eyithanda imifuno neziqhamo

(ii) Amaqegu akhe

Amaqegu yayizizithuthi awathi wazisebenzisa kwiihambo zakhe nabe ezithanda Esokuqala

yayilihashe lakhe Waza wathenga isithuthuthu Wayezithanda ezi zithuthi Waza kamva

wazithengela imoto ekwakusithiwa yi-Ranger Kwaza kwagaleleka eyona moto eyayisefeshinini

ekuhlaleni ekwakusithiwa yiMazda Wazikhuphela yona ebhokisini kwaye waye eyithanda

kakhulu

(iii) Ingoma UVuyo ubalise ukuba utata wakhe uJolobe ebeyithanda ingoma kakhulu

nangona yena ebeliyilo nje Isimanga kukuba ebemva umntu oyilozayo ekwayaleni aze

akhuthaze ukuba ancedwe Ingoma yakhe ebeyithanda kakhulu ukuyicula ikwiculo laseRhabe

kunamba-94 Liculo elithildquoNdimthanda uMkhululi wam owandizela noxolo phakathi kwam

noThixo wamrdquo Thina bantwana bakhe besilihlonele kakhulu eli culo lakhe abethanda ukulicula

nathi ekhaya

(iv) Ubunye bekhaya nomthandazo wangokuhlwa

Isidlo sangokuhlwa waye thanda ukuba sityiwe lusapho lonke luhlale etafileni kuba kusasa

nasemini abantu benza amaxhashixhashi ukuya esikolweni nasemisebenzini kunzima ke ngoko

ukuhlangana Kanti sona isidlo sangokuhlwa nesasemvakwemini ngosuku lweCawa uJolobe

ebethanda zityiwe kunye etafileni ukuze usapho luphefumlelane ngemiba ethile Enye into

uJolobe ebe engumntu wocwangco Ixesha ebelixabisile Ebethanda ukwenza izinto kuselithuba

Ethanda nokuba usapho lwakhe lube nexesha lokuphumla Umzekelo ubesiphangelisa

asiphuthume ngexesha mna nomama esibhedlele Umzi kaJolobe ubupheka ngoMgqibelo

kungaphekwa ngeCawa Okanye ebeye ayalele ukuba kungaphekwa aze asuke alukhuphe usapho

lwakhe lutye ehotele alonwabise

100

2133 Utyalo lweembewu zobuthandazwe kulutsha

1) Esikolweni Inkqubo zolawulo ezikolweni apho ebexelenga kuzo

Ubuthandazwe bukaJolobe bufana nobukaMoses eYiputa butyhilwa zezi ziganeko zilandelayo

Babungumlilo obomvu ovuthayo ongacimiyo ezibilini zakhe Waphakamisa ukuzazi kwanokuba

bangoobanina abantwana abafundisayo

UVuyo uqhube wabalisa wathi ngexesha uyise ayititshala wayesithi uluhlu lwamagama

abantwana kwirejista yakhe alucwangcise ngamagama abo emvelo neefani zabo

Ebengasebenzisi amagama esiNgesi xa ebiza abantwana abafundisayo Ubesithi xa umntwana

efuna ukusebenzisa igama lesiNgesi uJolobe ambuze athi Umama wakho xa ekubiza ekhaya

ukubiza ngelo gama nardquo Umzekelo ldquoIngaba uthi ldquoBeatricerdquo- Umntwana aphendule ldquoHayi

titshala uthi- Pumlardquo ldquoNantso ke indlelardquo Atsho ke utitshala uJolobe

2134 UJolobe ujongwe yintolongounceda unceda abazabalazi benkululeko yama-Afrika

Ngexesha localucalulo kwakukho amapolisa awayesaziwa kwiilokishi ezinje ngaseDuncan

Village eMonti ngokuba sisi -special branch Loo mapolisa ayesithi akuva ukuba abantu abathile

baziwa njengabazabalazi aphande ngabo kwaneendawo abahlala kuzo baze bathi bakubafumana

babavalele ixesha elingaqingqwanga Inkoliso yolutsha yayisithi shwaka ingaphinde ibonwe

Abantu abaninzi babhaca bawashiye amakhaya abo bahamba bencathama ezindaweni ukwenza

iingxoxo neentlanganiso zabo Ezi ndawo kuzinyelwa kuzo zazibizwa ngokuba ziindawo

zomtshotshaphantsi (underground) Babehlala kuzo besindisa ubomi babo UVuyo ubalise

kwanokuba uyise naye waphoseka kancinci ukuba angavalelwa entolongweni wayesengozini

kuba abakwantsasana bathi bandwendwela inkonzo yakhe eshumayela bafika ebalindele

washumayela loo mini ngodlwabevu lwentshumayelo baphela bemamela intshumayelo ekucaca

ukuba yachukumisa imiphefumlo yabo sisakhona sakhe esabamba umdla wabo bahamba

bengathi abazazi ukuba bebeyokwenza ntoni na eCaweni kaJolobe UVuyo ubalise ukuba igalelo

likayise ibe lelikhulu ngokuthi abonise uvelwano nomanyano ekulweni inkululeko nengcinezelo

yomntu oMnyama ngenxa yomyalelo awawunikayo ebandleni ukuba icawe endala yesaRhabe

eyayiphantsi kolawulo lwakhe nengingqi yakhe ihlale ivuliwe Kucaca ukuba ngale ndlela

wayelungiselela abazabalazi ukuze babenendawo yokuzimela xa besukelwa lutshaba

101

2135 UJolobe ubonisa uthando ungcwaba ulutsha olungahambi cawa

Uqhube wakhankanya ukuba abanye abefundisi babethi bale mpela ukulungcwaba ulutsha

obelungayihambi inkonzo xa abazali balo befuna uncedo kubefundisi ukuba lufihlwe

lwakubhubha ngenxa yeemeko zobomi Yena uJolobe ngokukaVuyo wazinikela ukwenza

inkonzo enesidima yokulungcwaba ngesidima kuba kuye lwalubalulekile eluthanda enovelwano

waza wamana ukubonisa inceba kulo Kubonakala ukuba wayezikhumbuza iliZwi lesiBhalo

elithi ldquoBavumeleni abantwana beze kumrdquo Akuthethayo uVuyo kuyinyaniso kuba enkonzweni

eyayikhokelwa nguJolobe isentle nanamhlanje nesaphethwe kakuhle kunene kukho umfanekiso

omhle eludongeni obonise umalusi ephethe isagweba sakhe ekunye nezimvu zakhe zisitya ingca

kumadlelo aluhlaza kufutshane nomfula opholileyo Kubonakala ukuba uJolobe ebeluhlonele

ubizo lwakhe Loo nto yamenza wahlala ebaxabisile bonke abantu abadala amaxhego

oomakhulu kwanabantu abatsha kuba ebazi ukuba bazizimvu zakhe Oku kubonisa

ngokumhlophe ukuba ebeluphila ukholo lwakhe

Kanti nabantu abaselayo ebengabajongeli phantsi ebebonisa ukubaxabisa nabo abamkele

ecaweni UVuyo ukukhankanya ukuba uyise ebesithi emva kwenkonzo ayalele inkonzo ukuba

luphiwe ukutya kuba efuna ukuba lungemki lulambile UJolobe ubonise isidima esikhulu

kulutsha ngokubanzi wabonisa ukuba nalo lubalulekile

2136 Umyalelo onzima nokugaleleka kwe ldquoBantu Educationrdquo kwimfundo yabaMnyama

UVuyo usazise ukuba kwathi nje kuvakale isindululo semfundo yomntu oMnyama (iBantu

Education) kweli lizwe wacaphuka kakhulu uJolobe utata kuba wayeluthanda uhlanga lwakhe

oluNtsundu Wazixelela ukuba akazokuba sisixhobo sokusetyenziswa ekudaleni ngakumbi

ingcinezelo nasekuthobeni umgangatho wabantwana bama-Afrika Urhulumente woMzantsi

Afrika wagunyazisa inkqubo yocalucalulo lwabantu abaNtsundu enyanzelisa ukuba abaMnyama

bafundiswe imfundo ephantsi kuneyezinye iintlanga Wathi kwangako uJolobe wayeka ukuba

ngumfundisintsapho kwisikolo awayefundise kuso Akazange ayithathe nemali yakhe yepenshele

yexesha leminyaka eliqela awathi wayisebenza exelenga phantsi kweSebe leZemfundo

2137 Ukushiya iinkonzo yobutitshala ezikolweni

UJolobe wathi kwangako wayeka ukuba ngumfundisintsapho kwisikolo awayefundise kuso

Akazange ayithathe nemali yakhe yexesha leminyaka eliqela awathi wayisebenza exelenga

phantsi kweSebe leZemfundo Kwangoko wabhala incwadi eyazisa ngokuwushiya kwakhe

umsebenzi wobutitshala Wayithi thaca kwiSebe lezeMfundo laloo maxesha akathatha naloo

mali ebekwa elugcinweni yepenshele Ngokucacileyo uJolobe wazixelela ukuba akazokukwazi

102

ukunyanzelwa ngetshova ukuba afundise abantwana nolutsha olungama-Afrika akowabo

imfundo engezantsi kunale yena awayifumanayo Waqhubeka nobizo lwakhe lokuba

ngumlungiseleli kwanomsebenzi wobuNyawontle olwalulubizo lwakhe kakade ngaphambi

kogabadelo lwentswelobulungisa yokucalucalulwa ngamandla kwabantu abaMnyama

Apha sibona igqange lomlilo lobukhalopha nobuthandazwe uvutha ngaphakathi kuJolobe kanye

ngokufanayo nomlilo wobuthandazwe kwikroti uMqhayi owathi yena wathi wala kwema ngaye

ukuba anyanzelwe liZiko LeMfundo ngexesha lakhe ukuba afundise abantwana abaNtsundu

izifundo zembali ezingeyonyaniso ezimalunga nobuzwe babo abe yena Mqhayi ebazi poqo

ubuzwe nembali yamaXhosa Watsho wazibeka phantsi iintambo zobutitshala Ezinye zezi mbali

ngokuqinisekileyo wathi waziva koobawo bakhe Umzekelo uMqhayi waye eyimbongi yesizwe

ebonga iinkosi kwaye wasoloko ehlala nazo kuba uyise wayeliphakathi lasebukhosi beeNkosi

kwakunye nabanye abantu abakhulu (Mqhayi (1974) Gerard 197153) Loo nto yabangela

ukuba abengoyaziyo iminombo kwanezibongo zeenkosi amaphakathi amakhulu kwanezihandiba

ezingabantu abakhulu ababekekileyo Umzekelo uye wabonga UThembeka intombi kaSoga

intombi yasebukhosini wathe yinjengele ngenxa yobuqhawekazi bakhe ekuphakamiseni kwakhe

isizwe nangezixhaso zokutya nemfundo

Wathi uzalwa kwaBhomoyi kwaCedume kwaZondwa kwaNdaba ebaThenjini Wade wabonga

neTshawe laseBritane walixelela ukuba iyaxaka inyaniso eliza nayo kweli lizwe

neliyishumayelayo yokuba athi xa esiza kumkani aphathe ibhotile yotywala liyidibanise

nombhaxa kwakunye neBhayibhile (Mqhayi 194359Gerald 197161)

2138 Izinto ebengazithandi uJolobe

i) Ukuphoswa kwengqeqesho ebantwaneni ngabazali

UNomvuyo umchaza uJolobe njengomzali obengadibani nomntwana ongenambeko Ekhayeni

ebengazange wayisebenzisa intonga ukweluleka umntwana kodwa xa ethe waphuma

emgaqweni into ebeyenza yile Ebembizela e-ofisini yakhe amnike isitulo ahlale aze ke athethe

naye ngendlela efanelekileyo Umntwana ebephuma kuloo ofisi elila ezidanele kwaye

neenyembezi eziphethe ngezandla ngokungathi ubethiwe ngenxa yamazwi oluleko ebethi

uJolobe awasebenzise xa ethe wophula imigaqo ebekiweyo yekhaya Umntu xa athe wabizelwa

e-ofisini ebengabuye ayiphinde into ayenzileyo UJolobe ebelubona luyimfuneko ululeko

lomntwana Ebembona umzali ongamelulekileyo okanye ongamqeqeshiyo umntwana wakhe

njengomzali ongamthandiyo umntwana wakhe kuba uyakuphela eyingxaki esizweni Kuyacaca

103

ukuba ngokukaJolobe umntwana ufanele ukuba abelibhongo elivuyisa abazali nesizwe sakhe

nangona abanye abantwana baye banxaxhe nje

(ii) UJolobe nokungabuthandi kwakhe ubumdaka nobuvila

UVuyo ubalise ukuba uyise uJolobe ebengabuthandi ubumdaka Ekhayeni labo bekubakho

nabantu abancedisayo ukugcina ikhaya licocekile ngaphakathi nangaphandle Nabo babelicoca

ikhaya labo URhanisi ukhulele ekhayeni apho umama wakhe ube ekhuthele ekhuthaza ucoceko

ekhayeni nentlalo entle yobomi boxolo Olu luvo luchazwa kumbongo wakhe ongomama wakhe

(Jolobe 193679-89) Kwaye unina ubeqhuba inkqubo zokuxhobisa amakhosikazi ngolwazi

lokugcinwa kwamakhaya emahle kwanempilo yamakhaya intle inempumelelo UVuyo uthi

abazali bakhe bakhuthaza ukuba bonke abantu basebenzisane ekwenzeni ikhaya licoceke

kungabikho misebenzi yabelwa abantu abathile kuthiwe abanye abanakuyenza into ethile Lo

yayingumthetho wekhaya (Vuyorsquos Journal 2013)

Ezi mbono zide zondela engqondweni kaJolobe kuba uthe xa ethabatha inkosikazi wathabatha

inkosikazi efana nomama wakhe onothando nokhutheleyo nongumongikazi ophakamisa intlalo

yococeko empilweni yakhaya nangokubanzi Ngoku siyabonakala isizathu sokuba abantwana

abakhulayo ebenzele imibongo yokuthanda ucoceko babuthiye ubuvila nobumdaka neempukane

iintakumba iintwala iincukuthu kungokuba ufune bakhule bekhuselekileyo kwizifo babesisizwe

esiphumelelayo (Jolobe 1970 1957)

Ngaphezulu inkonzo awayikhokela elapha eBhayi esentle isacwebezela umgangatho

ngokuphathwa kakuhle kwayo ibonise imizila yeendawo ezintle apho uJolobe ebeshumayela

khona aphinde anika neemfundiso ezakhayo kunye nenkosikazi yakhe

(iii) UJolobe nokungathandi kulityaziswa UVuyo ubalise wathi ldquoUDaddy ebengathandi

ukuhamba emisa aphazanyiswe xa eseluhambeni eqhuba imoto Sasimazi ngoko ke Sasiye

sikhawuleze ukuya ngasese xa siza kuhamba naye siyokubetha amanzi phambi kokuba sikhwele

emotweni ngaloo ndlela sasisebenzisana nayerdquo

2139 UJolobe nochaso lwempathombi kwabantu baseTyhini

UNomvuyo ubalisa ukuba bona bengabantwana bakaJolobe abazange bababone unina noyise

bexabana phambi kwabo Kwakhona abazange bambona nakanye ephakamisa isandla

kwinkosikazi yakhe UVuyo ubalise wathi umfana othile wathi wabetha umakazi wakhe owaye

engudade bomama wam Wacaphuka utata kakhulu wenza into ngaloo nto Loo mfana wafumana

ukwelulekwa wazithoba wacela uxolo UVuyo Ukhankanye ukuba mama wakhe ebemthanda

104

uyise emxabisile Xa ebesenza izinto naxa athatha izigqibo uyise uJolobe ebeye athethathethane

nenkosikazi yakhe Kanti nabantwana bakhe ebehlangana nabo ave nezabo izimvo ngezigqibo

azithathayo

21310 UJolobe nomtshato wakhe nenenekazi lakwaNongogo

Umtshato kaJJRJolobe nenkosikazi yakhe waba ngonyaka ka1936 Basibalisela ukuba

wawumkhulu kakhulu WawungoLwesibini ezintsukwini Bathi kwamisa iimoto kuba

babehamba eMain Street eBhayi Umtshakazi wayenxibe ilokhwe entle emhlophe notata emhle

ecaleni kwakhe Abafoti besiStudio sakwaFrik eBhayi abazange bazibambe bathatha iifoto

zomtshato Umbhali uMama bachaza ukuba owathi waqeqeshwa nguJolobe ekubhaleni imibongo

wayekho eyintatheli efota nokufota Emva koko wathi wabhala inqaku kwiphephandaba

elimnandi ngomyeni nomtshakazi abathe bagqwesa ukuba babahle oku kwanendlela

ababekhangeleka ngayo ngaloo mini yomtshato Usichazela ukuba loo ngxelo intle yadala

ubuhlobo obukhulu phakathi koMnumzana uMama kunye nosapho lwasekhaya Waza wamana

ukutyelela abazali bam Nabantu bendawo yokufota yakwaFrik nabo emva komtshato bathi

bazisa uluntu ukuba uMfundisi uJolobe ube etshata nentombi egama linguButhelwa

yakwaNongogo engumongikazi

UJJRJolobe noButhelwa basichazela ukuba babonana kakhulu e-Dikeni apho wayesenza khona

izifundo zokonga kwisibhadlele-eLovedale umama wam uButhelwa ehlala kwamalume wakhe

uGqirha DDT Jabavu Babalisa ukuba uMalume wakhe wayenokholo kuJJR kangangokuba

wayede amcele ukuba amgadele umzi wakhe xa engazokubakho

21311 Usizi lwabantu mhla walishiya iDike esinga eBhayi ngo1959

UVuyo ukhumbule ukuba uJolobe nenkosikazi yakhe bathi bafudukela kwakhona eBhayi

ngo1959 abantu basekuhlaleni eLovedale bakhathazeka kakhulu bakwaziswa ngolu fuduko

kukaJJR Jolobe nobonwe eyintsikelelo enkulu kwingingqi yabo kwanokushiywa kwabo

yinkosikazi yakhe eyayingumongikazi omkhulu Igalelo likaJolobe kule ngingqi kukuba ube

nguMfundisiliZwi efundisa esikolwni iLovedale Bible School nakwiTraining Department yesi

sakhiwo Ebengaphelelanga apho ebekwangumfundisi ekhokela namabandla amabini emnye

aseRhabe kwaye engumfundisi ophumelelayo nogqwesileyo kubhalo loncwadi

Kuvakele ukuba naye unkosikazi uJolobe naye uthe wanegalelo elikhulu kwisithili saseLovedale

ingakumbi iLovedale Hospital Kwesi sibhedlele kulapho wathi waphumelela izifundo zabaqala

ubungokazi waza wenyukela phambili wangumongikazi opheleleyo nobhalisiweyo ngo1937

Ngo1941 uye wafumana ithamsanqa kwakhona lokonyuselwa ukuba abe ngumongikazi

105

ophezulu obizwa ngokuba nguSister Ngaloo ndlela wathi waphakathi koomongikazai bokuqala

eMzantsi Afrika ukufikela kweli nqanaba Ngo1951 wathi waphinda wanyuselwa wawela waya

kwenza izifundo eziphezulu kunyango lwesifo iTB Wathi wathiwa jize ngesatifikethi

sokuphumelela izifundo zakhe waza wabuyela kwakhona kweli lizwe ngomnyaka ka1952

Wanyulwa wangumhlohli kwizifundo zokonga kwesi sibhedlele sedolophu yaseDikeni Noko

kunjalo abantu bebuhlungu ngokushiywa kwabo ngabantu ababathandayo bathi babanqwenelela

impumelelo novuyo kwingingqi abaya kukhonza kuyo (The South African Outlook October 1st

1959)

21312 Uthando lukaJolobe nolwenkosikazi yakhe

UVuyo Jolobe unike le ngxelo idala umdla Wathi

UJolobe utata ebemthanda kakhulu umama inkosikazi yakhe kangangokuba ebeye

amphathele izinto ezimnandi xa avela edolophini Umama ebethi asiphe kuloo mphako

singabantwana bakhe Phakathi kwawo ebangayishiyi itshokolethi ebeyithanda kakhulu

kunye nentlanzi umama Umama ebemthanda utata kakhulu embekile emkhusela ukuba

singamgxoleli thina bantwana simphazamise xa abhala esitadi Utata uJolobe

ubeluthanda usapho lwakhe ade alukhuphe alutyise eziholetele xa emi kakuhle ngezinye

iimini uluphumze ezimbizeni Kwakhona utata wayithengela inkosikazi yakhe

ayithandayo imoto entle kakhulu waza umama wabangomnye wabafazi bama-Afrika

ambalwa ayeneemoto ngezo mini Abantu babeye bambuke xa eqhuba kuba wayemhle

efaneleka enowonga Wayenxiba kakuhle umama ezithanda afake ikawusi ldquoinylon

stocking kunye nelipstic elinenekazi Wayesisibonelo kumanesi aqeqeshwayo esibhedlele

ethandwa nangamalungu ecawa ngobubele

UVuyo uthi utata wakhe umbongo ldquoInyibibardquo wawuqamba ngenxa yokuthabatheka bubuhle

bukamama wakhe Ubalisa ukuba naye wayemthanda kakhulu unina Ngobuhle waye

eyinzwakazi emanzrsquoandonga ecikiziwe Ibala lakhe lalimhlophe kanye njengenyebiba emhlophe

ethanda ukunxiba kakuhle ethanda nokunxiba imibhaco yakwaNtu ngamanye amaxesha xa esiya

edolophini ekuthanda nokuthunga enomatshini wokwenza impahla

UMahlasela ubalise ukuba wayeye aye emzini womhlobo wakhe uJolobe eyokuqonda ngezinto

ezithile kumbhali noMfundisi Ubalise ukuba inkosikazi kaJolobe yayiye ibonise Ubuntu

nobubele emzini wombhali uJolobe azive naye emkelekile (1973 Isinikezelo) Yiyo loo nto

uJolobe wayeyithanda kakhulu kangaka-bubuntu bayo Oku kwathi kwadala ukuba amthande

ngaphezulu umongikazi oyinkosikazi yakhe kunye nabo bonke abongikazi besibhedlele

106

saseDikeni apho inkosikazi yakhe yayixelenga khona inguMongikazi omkhulu nohlonitshiweyo

Olu thando lwamdala uqambo wabonisa ixabiso labomongikazi esizweni Wabhala wathi

Amaganyana akhe lo mntwana wemfesane

NguNokunyamezela Nonceba Nobulali

NguNongqikelelo Nobubele Novelwano

NguNokuthembeka Nokuphapha Nobuchule

UmOngikazi

Kwintlungu zemizimba evikivekileyo

Obakhe ubuchule buba nengqikelelo

Unesibindi nenceba Ekuphatheni kwakhe

Izandla zibe ngathi buboya ukuthamba

UmOngikazi

Kwabaxakwe kukutya umqalrsquo ungaginyi

Ubafunza ngamajelo oqhoqhoqho ngomonde

Ujongrsquoukuhlangula bungabalekrsquoubomi

Uzingisa amaxa ajokise imihla

UmOngikazi

Lo mbongo ungentla uqanjwe nawo nguJolobe waza kwakhona umbhali uMama

wawuxokomezela kwincwadi yakhe yemibongo awathi wayipapasha ngo-1951 kwincwadi yakhe

ethi ldquoIndyebo kaXhosardquo (195112) Wonke ubani angangqina ukuba lo mbongo ungumzekelo

woqhagamshelwana loncwadi lulaJolobe kunye nobomi bakhe athe wabuphila kwaye ungqina

ekuthethileyo le mbongi kuScheub (196758) kuba ezantsi kwesihloko salo mbongo uthi

Abongikazi uJolobe ubhale lombhalo wazisa abafundi bakhe ldquoUmhobe ondululwe kukubona

ukusebenza nokuziphatha kwabongikazi besiBhedlele saseLovedalerdquo Ngokungathandabuzekiyo

uVuyo nonina bayabandakanyeka

107

21313 Ubudlelwane bukaVuyo nabazali bakhe

UVuyo wasibalisela ukuba umbongo kaJolobe othi ldquoUmbongo webhadirdquo wawubhala kuba

elindele ukuzalwa kwam uthi wathi kumama wam uMaRhadebe ogama linguJeanne ukuba uye

wabeleka umntwana oyinkwenkwe okanye intombazana igama lakhe iya kuba ngu-ldquoVuyordquo

ldquoNgenene ndakuzalwa wathi ndinguVuyo kuba esithi ndiluvuyo lweliso lakhe Igama elipheleyo

lam ngu ldquoVuyolwelisolamrdquo ngamanye amaxesha xa undibiza ngesiduko sakhe athi

ldquoMakheswardquo

Akuthethayo uVuyo kwenza umdla kuba uJolobe ugcobile kakhulu kulo mbongo

ngokundwendwelwa lelibhabhathabe limakhwezi khwezi iingubo zalo ngobuhle neli mzisele

uvuyo nochulumanco kuba uye wayihombisa ngempinda-mqolo eyingoma emnandi egxininisa

ivakalisa olu vuyo xa isithi ldquoVuyo lweliso lamrdquo ekupheleni kwezitanza ngazinye UJolobe ube

engumhlobo omkhulu wam esithi ndiyintonga esekhosi kuye

UVuyo ubalise ukuba yena wayefuna ukuba nguGqirha kodwa umama wakhe

owayengumongikazi omkhulu wabona ukuba angangumongikazi omkhulu ngokubona isakhono

sakhe sokuthanda ukonga Waza ngenxa yakhe wawela kwicala lokuba abengumongikazi

oqeqeshiweyo

UVuyo ukhankanye ukuba bobabini abazali bakhe bayiphakamisa kakhulu imfundo bonke

abantwana babo babangabafundileyo Ukhankanye ukuba babangabantwana abathathu kubazali

bakhe Owesibini ongumfana ogama linguFikile uye wabaligqwetha waza owesithathu

oyintombazana ongu-Ayanda yena wabangugqirha osebenza Phesheya kolwandle

Babanomzukulwana ogama linguMyezo ongunyana kaVuyo owathiywa nguJolobe ngegama

lencwadi yakhe ayithandayo ldquoUMyezordquo U-Litha ibelelinye igama lakhe lesibini athe waliphiwa

ngumakhulu wakhe uNobandla nalo ligama lencwadi yakhe yemibongo eyonwabisayo ldquoIlithardquo

UMyezo naye ufunde waligqwetha Omnye umzukulwana obe embekile utata ethandwa

ngutatomkhulu wakhe uJolobe nguWonga Jolobe ongunyana kaFikile nobe emthanda kakhulu

utatomkhulu wakhe nodadebobawo wakhe uVuyo Yena wabangusomashishini omkhulu apha

Bakho baliqela nabanye abazukulwana bakaJolobe abaphumeleleyo

(i)Umvuzo wam ndakwamkela Vuyo uyabalisa wathi

Ukwamkela kwam zonke iinyanga umvuzo kwindawo endaqala ukusebenza kuyo

ndandiyisa imvulophu yam yomvuzo kudaddy kwisistadi sakhe injalo

ndingayiqhaqhanga Wayethi abulele aze ke uyise abulele ahambe ngemoto

108

ayekundibhatalela onke amatyala am Aze ke abuye ayifake imali eshiyekileyo

ayibuyisele emvulophini andinike ndiyisebenzise ngokuzithandela kwam enye ndiyivale

(ii) Uqhagamshelwano lukaJolobe nomafungwashe wakhe uVuyo

NgokukaVuyo ubalise wathi utata wayenesiphiwo sokundazi xa ndingaphathekanga kakuhle

kwindawo endikuyo okanye xa kukho into embi endehleleyo Unina wakhe uJeanne wamxelela

ukuba ubethi xa elele athethe ebiza igama lakhe yena Vuyo UVuyo ukuxhasa elibango ubalise

elibali

Kwathi ngenye imini ndixelenga ebusuku kwesinye isibhedlele Ndathi xa ndiphuma

ndigoduka kusasa ndabona imoto kamama ipakishwe kwindawo ezipakishwa kuyo ezinye

iimoto Ndathi ndosothuswe yileyo Tyhini Nanko umama ephuma ngobungxamo esiza

kum Wathi nje akufika kum akazange athethe zinto zininzi Wandicela qha ukuba

ndikhawuleze ndikhwele sigoduke kuba ndiyafuneka ekhaya Ndaqonda kwangoko ukuba

kukho undonakele Endleleni umama wam wandichubela iindaba yokugungaphili

ngamandla kukatata kwaye akanawo namandla kwanalo okutya Ndathi nje ukuba

ndingene endlini andibone wathi ldquoTyhini ufikile Kwatsho kwalungardquo Wathi

bekusithiwa ebengasatyi watsho wanomdla wokutya akuninikwa

(iii) UJolobe ngutata omamelayo kwanomhlobo kubantwana bakhe

UVuyo ubalisa ukuba waqhubeka ukuncokola noyise Wabonakala efumana amandla Wathi

akunikwa ukutya watsho watya bekusithiwa akasatyi Uthi ezi zinto zazisoloko zithi zakuhla

zimana zibamangaza yena nonina Atsho esoleka ngala mazwi

Enye into endandiyithanda kakhulu kutata kukuba utata wayeliqonda igama elithi ldquotatardquo

okanye ldquodaddyrdquo intsingiselo yalo ukuba iyintoni na umzekelo ngulo Ndandiye ndithi

ndakuba nengxaki ndiye esitadi sakhe ndicele ukuthetha naye ndibuze okanye

ndimbalisele nangantoni na endifuma ukuyiqonda kuba u ldquodaddyrdquo waye mamela aze

andinike amacebiso aphilisayo Utata wayenelizwi elimndi elithambileyo xa ethetha

Kanti nabafazana befemeli bezizalwana efemelini yethu babeye bayo kukhalaza ku

ldquodaddyrdquo bakungaphathwa kakuhle ngabayeni babo kwaye amadoda efemeli ayemoyika

embekile engathandi ukungqubana naye emazi kanjalo Wayethi u ldquodaddyrdquo bakufika

athi mabenziwe bahle balungiswe neenwele zifrerhwe banxityiswe kakuhle babebahle

okwenene abafundise ukuba baziphakamise bahlale bebahle bangavumi ukuphatheka

kukubi Weyethi ayilwele impatho entle yabo nabo bemthanda kakhulu Olu luthando

lukamama kutata nolukatata kumama

109

21314Umhlalaphantsi kaJolobe

Intombi kaJolobe uVuyo ibalise ukuba uJJRJolobe wakhetha ukuhlala Phesheya kweNciba

(Transkei) eMthatha akuthatha umhlalaphantsi wakhe kuba wabona iyeyona ndawo izolileyo

kuba wayefuna ukuphumla EBhayi ngenxa yokuba esaziwa gqitha wabona ukuba akanakuze

akwazi ukuphula kakuhle Kwakhona wabona enganakukwazi ukuthi hayi angabancedi abantu

xa besiza befuna uncedo kuba bemazi ukukhathala kwakhe ngabantu abacinezelwayo mihla le

Kanti naye wayesoloko ehleli emngciphekisweni kuba ewuchasa umbuso wenkohlakalo ocalula

abantu bagazi lakhe abaNtsundu Waqonda ukuba makagokude abuyele kwingingqi awazalelwa

kuyo nalapho amaxabiso okuthenga umhlaba aye ephantsi umzekelo kunaseBhayi

21315 UJolobe wakhela usapho lwakhe umzi

UJolobe ube enobulumko neliso lokhozi lona libona intlanzi kude emanzini luhlasele ngethuba

Ubezibona izinto zisekude aze azilungiselele

Wathi wakubona ukuba impilo yakhe iyophuka ngokuhamba kwexesha emva wacinga

ngokukuthatha umhlalaphantsi wakhe Wakhawuleza wakhangela indawo epholileyo apho

angathi achithe kuyo umhlalaphantsi wakhe nosapho lwakhe Kwakhona wayenenjongo

zokuzakhela owakhe umzi ungowakhe kuba amaxesha amaninzi ebeye ahlale nosapho lwakhe

emishini kwimizi yeenkonzo apho ebehamba esiba ngumfundisi khona

Wathi wafuna ikontraka enokuthi yakhe indlu yakhe wade wayibhaqa awayibona

isemgangathweni Yaqalwa indlu yakhe ngo-1972 phambi komhlalaphantsi wakheWathi

wayinika imiyalelo yokuba ikhawuleze ukwakhiwa indlu igqitywe kwisithuba seenyanga

ezintandathu Wasebenza ngamandla ekwakhiweni kwakhe saza nathi sisebenza safaka isandla

ngamandla simncedisa nangemivuzo ngokuchwayita okukhulu Waza wayalela nokuba

umphamdle wayo uhonjiswa uqatywe ngepeyinti emhlophe luze lona uphahla lwayo lona

lubemnyama

Indlu yakhe ngenene yagqitywa kanye ngexesha alixeleliyo kwaye intle Kwabonakala ukuba

utata yindoda yamazwi ayo Waza wayifakela netanki lamanzi leli xesha lale mihla elenziwe

nemateriyeli yeplastiki ukulungiselela xa kuthi kumke amanzi usapho lwakhe lungasweli manzi

Wayifakela isitovu esihle kakhulu samalahle neenkuni Sasiyelelene kweziya zee-Welcome

Dover ukuze indlu isithe yonke xa kubanda nasebusika Kodwa wathi wenza sibekhona naso

isitovu esikhulu sombane Wathi kuba ezithanda iintyantyambo nemifuno kakhulu waba nazo

ezizintlobo ngeentlobo esitiyeni Waze wanqonqozisa ukuba ikhaya libe nayo imithi yeziqhamo

eluncedo kuphuhliso lwempilo yomntu kuba zikhusela nezifo kwangokunjalo

110

Yaba yindawo ekufutshane kanye apho umntu angathi abenako ukuhamba ngeenyawo ukuya

edolophini enkulu uMthatha ukuze abantwana bakhe bakwazi ukuhamba ngokulula ukuya kuyo

bangaxhomekeki kwizinto zokukhwela ezinje ngeebhasi njalo-njalo

21316 UJolobe uyilungiselele indawo yokunduluka kwakhe ngethuba

Yathi ngokuhamba kwexesha lakhe lokuphila yatsho nempilo yakhe yophuka kangangokuba

bekuye kubenzima ukuhamba imigama emide Waza ngaminazana ithile wabuza umbuzo uVuyo

awambona eyintonga yakhe esekhosi umbuzo owamkhwankqisayo Wathi

Vuyo ntombi yam yeyiphi indawo oyibona ingaba yefanelekileyo ocinga ukuba umsebenzi

womngcwabo wam ungaqhutyelwa khona

UVuyo wacinga nzulu waza wabuya nempendulo wathi Yi - Anglican Cathedral Church

Daddyrdquo Kaloku uVuyo wayethanda ukumbiza utata wakhe ldquoDaddyrdquo Uyise waphendula

ngelithi ldquoOwu kulungile ke

Oku kuzalisekisa awakubhala kumbongo wakhe uJolobe othi ldquoAkukho hlelo aphordquo

21317 UJolobe utyelela ibandla laseBhaptizi

UVuyo ukukhankanyile apha ngentla ukuba akufika eMthatha uJolobe impilo yakhe yaye isihla

ngokuhla kangangokuba kube nzima ukuya kweyakhe inkonzo iRhabe ethe qelele Kodwa

ngenxa yokuba wayeyithanda indlu yeNkosi ngamhla uthile waya kunqula kwibandla

laseBhaptizi elikufutshane apho kumzi wakhe oseMthatha

UVuyo ubalisa ukuba uyise waqonda ukuba makafike mva ngabomi inkonzo sele iqalile

Wangena waya kuhlala emva phaya ukuze angatsali amehlo abantu Kodwa abantu bale nkonzo

bahle balikrobela elo qhinga lakhe Uyise ubalisele usapho lwakhe ukuba wabona sekufika

amadoda amakhulu emcela ngentobeko amnika imbeko ukuba anyukele ngentla ayo kuhlala

kwindawo ebekekileyo abathe bambekela yona Bathi kanjalo bazala luvuyo olukhulu

kukuhanjelwa ngumntu omkhulu onjengaye ebandleni labo Oku kubonisa ukuba abantu beli

bandla bazibona bethamsanqalekile besikelelekile bubukho bakhe phakathi kwabo

21318 Ubuthandazwe babantu abaMnyama naselukhukweni lokufa

UJolobe ubathandile abantu bakowabo abalibala lakhe eliNtsundu abathe batshutshiswa

kabuhlungu bambi bade bazimbacu elizweni labo

111

Imeko yokuphatheka ngokungenakuxabiseka kwabo ibe imvisa ubuhlungu Enye into ube

enomninawa wakhe owaye engumzabalazi omkhulu kwaye ubomi bakhe babusoloko

busengozini kwaye oku kwakumkhathaza

UVuyo ubalise ukuba ngo-1976 uyise wathi esekhukweni lokufa waboniswa izinto zexesha

elizayo nangokwakuza kwenzeka kulawulo lwedemokhrasi Waqononondisa ukuba luyeza

kwaye luzakwenzeka umzekelo ngothethathethwano nangezivumelwano zomgaqosiseko

oqulathe umGomo wamaLungelo UJolobe uthe elele esibhedlele ekwikhuko elinzima lokufa

ebambekile kodwa wanamandla okwenza amazwi okugqibela kubantu abaNtsundu Unike

umyolelo wenkuthazo womeleza isizwe sakhe wathi ldquoInkululeko ikufutshane kukhulu ngoku

kunexesha elingaphambilirdquo La mazwi angqina awakuthetha kumbongo wakhe wezezopolitiko

othi ldquoOsemboniselwenirdquo apho athi ldquoisifingo sidlule sekumbovurdquo ldquongumsobomvurdquo ldquoumyalezo

uyenziwardquo (Opland noMtuze 1994116)

Le nkuthazo uVuyo ubalise ukuba uyise uyithethe kumaqela ngamaqela abantu ababemana

besiya kumtyelela ngexesha ebebambekile esibhedlele kucaca ukuba esendleleni elishiyayo eli

lizwe Ubomelezile ebaxelela ukuba yona inkulululeko iyeza uyaziva izingqi zayo ziqalisa

eMthatha Kwakhona UJolobe uye wazilungisa iingqondo zeenkokheli nabantu ukuba bahlale

beyilinde njani na inkululeko Ubafundise ukuba bathabathe isixhobo esiyimfundo babe sisizwe

esifundileyo kuba yakufika inkululeko kuzakufuneka bathabathe iindawo zabo kulawulo lwaso

kwaye kuza kufuneka babesisizwe esindilisekileyo nesiqeqeshiweyo Ngolu hlobo uthe wakwazi

ukuthuthuzela anika ithemba kwisizwe nemiphefumlo ephelelwa ngamandla ukuba ingatyhafi

iqule ihlale ithembile kuba inkululeko ekudala ilindelwe yona iyafika ngaphandle

kwentandabuzo nokuba ifike yena sele endulukile UVuyo ubalise ukuba uJolobe uthe ngo-1976

elele esibhedlele ekwikhuko elinzima lokufa ebambekile kodwa wanamandla okomeleza isizwe

21319 Ukunduluka kwakhe uRhanisi Jolobe

Nangomhla wokunduluka kwakhe uVuyo Jolobe ubalise athi Wathi utata kukho nabanye

abantu becawe ababekho ukuza kumvelela waliphakamisa ilizwi lakhe wathi

Iphi nale kwayala icula kamnandi apha ecaleni kwam Ma ingaphazu mayiqhubeka

icule

Waza emva koko washumayela ngokungathi use pulpitini Emva koko waza wathandaza

wabasikelela ebomeleza wasisikelela isizwe esiNtsundu Emva kwethuba wayibeka inqawe

112

Kanti kwixesha elingaphambili uVuyo uthi uyise wamnika umyalelo emcela ukuba akunduluka

ikhaya ligcinwe kakuhle lisemgangathweni lingachithakali xa bona bengasekho nonina Waza

wacela uMfundisi Mateza ukuba aze abengamehlo akhe amjongele ikhaya xa kukho imicimbi

efuna ukusonjululwa

Uqhuba athi uVuyo abazali bakhe bobabini mhla banduluka wayekho wabonga kwaye nguye

owabavala amehlo Uyise wamnika umyalezo wokuba aligcine ikhaya labo lihlale liqaqambile

bakungabikho bona

21320 Umngcwabo katata uRhanisi Jolobe

UVuyo ubalise ukuba uyise uRhanisi Jolobe inkonzo yomngcwabo wakhe yaqhutyelwa

kwicawe i-Anglican Cathedral Church eMthatha Wathi walishiya eli gada ngomhla we-9

kuMeyi ngo1976 Intombi kaJolobe uVuyo ibalise ukuba umngcwabo kayise wabamkhulu

kakhulu kakhulu kuba iimvaba ngeemvaba zabakho ziphume ngamandla zizokukhunga zisithi

ldquoNdlela-ntlerdquo kutata Zonke zahlangana Anglican Cathedral Church eMthatha Kuyabonakala

ukuba zonke iinkonzo ezazilapho zabangumfuziselo wehlelo elinye elibumbeneyo

ebelinqwenelwa nguJolobe[ugxininiso lwam] ukuba onke amaKristu abentliziyonye kungabikho

kujongelana phantsi kwamanye athandane njengokuba iNkosi yawo inqonqozise yatsho

(Yohane isahluko 17)

Ukhankanye ukuba umama wakhe uJeanne Nobandla Jolobe yena wanduluka ngo-23 kaJulayi

ngo-2003 Nawo umngcwabo wakhe waqhutyelwa kwakwinkonzo i-Anglican Cathedral Church

ngomhla we-31 Julayi 2003 Yena wazalelwa eHerschel eBluegums

221 Ubudlelwane obunzulu bukaJolobe noThixo wakhe

UVuyo usixelela ukuba uyise uJJRJolobe wayenobudlelwane obunzulu noThixo wakhe

uSomandla Wayechitha ixesha elininzi oko kukuthi iiyure ezininzi ethandaza Ebengathandazi

nje ebethetha noThixo njengoMosisi webali elisebhayibhileni owayethethe noThixo Izinto

ebezibhala ebecela ngazo isikhokelo nobulumko namandla eNkosini ukuze zibe nokuchukumisa

ubomi babantu zibe yintsikelelo okanye zinike isityhilelo okanye ziyolise Akubalisayo uVuyo

kuyaxhaseka kuba uMhleli wephephandaba laseNatala (Jolobe 197090) Wabonakala

ephanjanisiwa yimibongo kaJolobe yezezopolitiko eyamvuselela emoyeni wakhe nasemxhelweni

wakhe Yamnika ithemba namandla okuba ayibone inkululeko yomntu oMnyama ifanele ukuba

ifike ingakumbi kwindlela imbongi uJolobe yathi yawubhala ngayo umbongo wayo othi

ldquoUkwenziwa komkhonzirdquo (1974111) Lo mhleli wephephandaba lakwaZulu wachumiseka

113

wancoma ukuba imisebenzi kaJolobe kumele ukuba ifundwe ngabeSuthu amaZulu

kwanangabanye abantu

222 UJolobe nezinto ebezimdala uqambo

UJolobe ngokukaNomvuyo Jolobe ebebhala ngezinto ekubonakele ukuba yayizizinto

ezazikufutshane nentliziyo yakhe zichukumise Umzekelo uthiye umzukulwana wakhe

amthandileyo ebangwe luvuyo waza wamthiya ngegama lencwadi yakhe UMyezo wathi

nguMyezo Okubonisa ukuba ukufika kwalo mzukulwana kwamchukumisa wambona esesinye

sesiziqhamo ezintle zasemyezweni olikhaya lakhe Lo mzekelo ungentla usisibonelo esicacileyo

ukuba uncwadi lukaJolobe luyintambo enye lukwasisipili esalatha ubomi bakhe namava akhe

obomi UVuyo ubalise wathi uyise ubethanda ukukhuthaza umoya wovelwano nowobunye

nomoya wentsebenziswano

21323 Elokuqukumbela

UBoswell kuClifford (1962125) usinika amacebo okubhala ibhayografi awawafumana

kuJohnson umqeqeshi wakhe UJohnson umakhwekhwetha nowaye ehlonelwa ekubhaleni

iimilandu yabantu okanye iibhayografi ngexesha lokuphila kwakhe OoBoswell aba ababe

ngabafundi bakhe wayebayalela ukuba kuphando lwabo olumalunga nokubhala ibhayografi

yomntu kubalulekile baziqaphele izinto ebezisemoyeni womphandwa lowo Kwakho baphande

ngaye kwaneendawo ebethanda ukuzityelela kwaneendawo ebephuma ayokutya kuzo afunde

namaphepha aphunge neziphungo zakhe kuzo Xa yena Johnson ebebhala ibhayografi yomntu

ebethi athumele abathunywa bakhe bayokuphanda ngamandla ngomntu azakubhala ngaye

bangazishiyi ezondawo ebezithanda umphandwa benze njengoko selekuchaziwe entla apha

Ngolu hlobo babefumana iinkcukacha zenene nezidala umdla kwanezichulumancisayo nebezithi

zibonakalise ubuyena ngandlela zonke ngomntu azakubhala ngaye Wathi kufuneka bamazi

kakuhle lowo baza kubhala ngaye

Olu phando nalo luza nolwazi olunexabiso obelunqabile ukufumaneka kwanokuba lwaziwe

Uninzi lwalo lwafumaneka kwibali elibaliswe nguVuyo Ibali lakhe lidale umdla omkhulu Libe

lelichulumancisayo ingakumbi libaliswe ngumntu obehlala naye kwanomntu obe esenyongweni

kaJolobe nobe emthanda uyise noyise eyithanda intombi yakhe Eli bali libe luncedo olukhulu

ekwazini ngobomi bukaJolobe Libe sesinye siziseko zokwenziwa kolu phando kuncwadi

lwakhe ngokumalunga nokunxulumana kobomi bukaJolobe noncwadi lwakhe alubhalileyo

Ngoko ke ulwazi lukaVuyo luxhobise olu phando ngolwazi olunamandla Latsho lacaca gca

ngakumbi igalelo likaJolobe ebomini bakhe abuphilileyo bokuphakamisa isizwe Lithe nalo

114

langqinwa nakuncwadi lwakhe Kungoko ke kungathiwa uncwadi lukaJolobe yimveliso yobomi

bakhe Kanti nezinye iintetho ezimalunga noJolobe ezikhankanywe nguKwetana nguKerr

noNyembezi kwanezinye iimbalo nazo zibeluncedo kakhulu ekuqaqambiseni ulwazi ngobomi

bukaJolobe obumatwe kunye noncwadi lwakhe

115

ISAHLUKO 3

UHLALUTYO LWENOVELI ELUNDINI LOTHUKELA

31 Intshayelelo

Kwesi sahluko kuza kwenziwa uhlalutyo lwenoveli esihloko sithi Elundini loThukela Uphicotho

lunxulunyaniswa nezimvo zeengcali zesithako sezeMbali nobuNzululwazi-Mlando Uphicotho

olunje lulilinge eliphathekayo lokubhala umlando okanye ibhayografi kaJolobe Incwadi

engumlando wombhali ilixabiso elikhulu kuba idiza ulwazi olufihlakeleyo olunobulumko

obuqhushekwe ngumbhali kuncwadi lwakhe Olu lwazi alufane luchukunyiswe okanye

kuthethwe ngalo ngababhali nangabaphandi abaninzi abaphande ngoncwadi lukaJolobe

Siyakuthi kolu phononongo siluveze olu lwazi lungobomi bukaJolobe ngenkqu

nolukwachaphazela kunye nesizwe azalwa siso esingamaHlubi Ngalo olu lwazi sakutsho

sikwazi nokulungisa okungeyonyaniso okubhalwe ngembali yamaHlubi kwaneyamaXhosa

ngokubanzi

Sibona kubalulekile ukuba silungisiwe esi siphene sibhaliweyo silahlekisa uluntu ngembali

nenkcubeko yamaHlubi Sakubonisa ukuba uJolobe usilungise ngoncwadi lwakhe Wathabatha

ubugorha bukaMqhayi kuba naye uMqhayi wathi wenza uqhankqalazo olulolwakhe

Wakhalazela imbali engeyonyaniso ebhalwe ngesizwe sakhe esingamaXhosa eyapapashwa

kwiincwadi zezembali kwiSebe lezeMfundo ngexesha lakhe Ootishala abaseluqeqeshweni

babefundiswa le mbali yobuxoki ukuze bona bayikhuphelele ebantwaneni ezikolweni Yena

uMqhayi wala ukufundisa abantwana besikolo ulwazi lobuxoki olu qhankqalazo lwakhe

lwamenza wabushiya ubutitshala kuba esala ukufundisa into ayaziyo yena ukuba ayiyiyo

inyaniso abe yena eyazi inyaniso ngesizwe azalwa siso kwaneenkosi zakowabo awaye ehlobene

nazo oku kufumaneka kwincwadi kaMqhayi ethi UMqhayi waseNtabozuko (1974) Ngenxa

yoku kwakwesi sahluko sakujonga ukuba wenze ntoni yena uJolobe ukukhusela ukubhanga

kwembali kwanenkcubeko yamaHlubi UScheub (1967) noMama bakhe bavakalisa olunye udaba

olungemnandi lokufa koncwadi lwemveli ngexesha wayephila kulo uJolobe Ngoko ke kwesi

sahluko kuza kujongwa ukuba migudu mini lo mbhali uJolobe ayenzileyo yokunika umongo-

moya kuncwadi lwemveli lwesiXhosa evuselela esenzela ukuba lungafi Inoveli Elundini

LoThukela iyakusinika iingongoma zokuxhasa iingxoxo zethu Kuzo siyakubonisa ukuba

uJolobe uyenzile imigudu yokuba uncwadi lwemveli maluqhubele phambili luhlale luphila

kuncwadi lwakhe ulubone luxabisekile kuye kwanakwisizwe esiNtsundu ngokubanzi ukuquka

izizukulwana ezizayo Ubone kubalulekile ukuba zihlale zinovimba wolwazi olilifa lazo nazo Le

116

noveli Elundini LoThukela ingomnye woovimba belo lifa Yaye ibonakala ingeyondlela

iqhelekileyo yokubhala inoveli yesiXhosa

Olu bhalo lwenoveli ngohlobo olutsha uJolobe uxoxe ngalo kudliwanondlebe awayenalo

(Scheub 1967 60) Exoxa noScheub waphakamisa ubhalo lwenoveli olutsha ekwabonisa

ngokubaluleka kwamabali asemakhaya Wadiza ukuba kukho amandla afihlakeleyo kumabali

asemakhaya Kuloko ke kule noveli Elundini LoThukela kuza kuthi kujongwe ukuba wenze

ntoni okanye simbo sini na athe wasisebenzisa ukuphakamisa amabali asemakhaya anegalelo

ekuphuhlisweni kobhalo olutsha lwenoveli

UJolobe akayifihlanga kuScheub into yokuba le noveli yakhe Elundini LoThukela uyakhele

kule ngcamango intsha Uyichaphazele into yokuba le noveli iziziqhamo zeembono zakhe

ezimalunga nenkqubelaphambili yobhalo oluphezulu loncwadi lwesiXhosa kwicandelo lobhalo

lweprozi yanamhlanje Uyibone inamandla atsalayo adala umdla Njengombhali obe ekhuthele

uyibone itsalela enzulwini yophando lwenoveli oluchulumancisayo

Kolu qambo lwale noveli yakhe wenze indibanisela yezinto ezininzi ukutsala umdla womfundi

Ubumbe imbaliso yezezoncwadi esebenzisa imbali yenene yesizwe Yimbaliso ekwasisele

senkcubeko yesizwe namasiko nezithethe zamaHlubi Watsho wavusa neenkosi ezandulukayo

zaya kwelemilowo wazibuyisa wazenza zaphila okutsha zaphakathi kwesizwe zenza izinto

ezikhwankqisayo nezivuyisayo Obu bugcisa abusebenzisileyo ngokungathandabuzekiyo budale

ilunda ingakumbi kubukhosi bamaHlubi ngokuthi umzekelo avuse ezi nkosi zilandelayo

zamaHlubi uMahlaphahlapha uDlomo uNtsele kwanamaqhawe awo Kanti kwanaye

uBhungane uvusiwe Kwaneenduna ezinkulu zemikhosi yokulwa zamaHlubi zivusiwe

zahambahamba kweli bali ziyathetha-thethana njalo

UJolobe uye wayididiyela imbiza yebali lakhe le noveli wongeza nenkcubeko nembali

yamaHlubi kwakule ncwadi yakhe Uquke kwaneziganeko ezibanga uvuyo nobumnandi Kukho

nemifanekiso-ngqondweni yentsini neyemikhwazo yochulumanco Kukho neziganeko apho

amadoda acele kwabasicatyana bebalekela ukuzaphula izinqe luloyiko Yonke le nto itsho

umfundi avuseleleke uthando lwenkcubeko kwanele mbali emnandi emalunga nookhokho bethu

kwisizwe esiNtsundu

Indlela ayikrole ngayo le noveli itsho ithontsize amathe obumnandi obuphuma kucwambu

lolwimi lwesiXhosa asisebenzisileyo Watsho ngaso wenza into entle ebuntamborha elukwe

yayinto enye edibeneyo equka izithethe namasiko abaliswa ngohlobo lwamabalana

aphumrsquoizandla ukuyolisa oku ngenxa yokusebenzisa izangotshe ezityebileyo ezikhatshwa

117

sisigama esivokothekayo kwanolwimi lwezafobe olungqathuva Waza amabalana wawaphuhlisa

ngeencoko eziphakathi kwabalinganiswa ezonwabisayo nezimenza umntu ahlale ethe qwa

angaphelelwa mdla ekumameleni nelizwi eli lombalisi

Ngenene umfundi utsho ayibone idrama engumangaliso ngesimbo sakhe sokuyila iingxoxo ezithi

zilandelwe ziintshukumo ezinkulu Oku kubanga umfundi ange uyibona ngeliso lenyama into

eyayiqhubeka ngenxa yesakhono sakhe sokubalasela kuchongo lwesigama esivuthiweyo esithi

sizifanela iindlela iziganeko nezehlo ezenzeka ngayo Atsho umfundi oyaziyo imbali inkcubeko

neziduko zamaHlubi avuseleleke umoya wovuyo Atsho abe nehlombe ingakumbi xa esiva

uJolobe echaza ukuba imikhosi yamaHlubi emfazweni yayisithi xa igwaza ngomkhonto kutshaba

yayiwuphosa ilandelise ngezinqulo neziduko zamaHlubi Isenza njalo yayikhusela isizwe sayo

Ihlombe lokuzingca komntu ukuba ungubani na ezalwa ngoobani na lo mbhali uJolobe uthe

walibonakalisa ukubaluleka kwalo ingakumbi xa umntu ezingca ngabazali bakhe azalwa ngabo

nabathe bamkhulisa kakuhle UJolobe ukukhankanyile ukuba akukho nto imbi xa umntu ezingca

ngobuzwe bakhe ukuba loo nto akeyenzi ukujongela phantsi abanye abantu (194030)

Ibali lenoveli eElundini loThukela lithe lathandwa kumzi oNtsundu kakhulu ngokubanzi Le

ncwadi ngokwayo ichongwe yayenye yeencwadi ezikumgangatho ophezulu nebhalwe

nangobugcisa obuphezulu Iye yalufumana olu ncomo kwintlangano ye ldquoBook fair ebibanjwe

apha eBhayi ngo-2013 Kukhankanywa ukuba ikudidi lwencwadi ekuthiwa ngamangunda

(classics) kuncwadi lolwimi lwesiXhosa Oku kubonise ukuba uJolobe xa wayebhala le noveli

wayenga hambisixesha engabhali kuba kusithiwa kuyabhalwa Kakade akukho ukubhala nje

kuba kubhalwa UMao-Tse-Tung kuGugelburger (198550) uyasingqinela xa esithi

There is nohellip such a thing as art for arts sake art that stands above classes art that

stands against independent politics

UMao-Tse-Tung uthetha malunga nomba wokubhalwa koncwadi Uphakamisa ukuba akukho

bali libhalwe nje okanye imisebenzi yobugcisa eyenziwa nje kungekho njongo ithile Le ntetho

isentla ivakalisa uluvo lokuba umntu usenokubumba umsebenzi othile kanti uvakalisa iimbono

ezithile zakhe ezifihlakeleyo Umzekelo yena ubhalele ukuphelisa imimoya edubaduba uxolo

NoJolobe unazo ezakhe iinjongo zokubhala le noveli Eyokuqala ibe kukuba wathi wabona

ukuba kukho ukungazi kakuhle ngamaHlubi Ngoku ke le noveli yenza loo nto ivala eso sikroba

Uyibhale ngeenjongo zokwazisa ngemvelaphi yamaHlubi kwaneminombo yeenkosi zawo

118

kwanembali yawo Kwakhona ngale noveli wazisa ngamasiko kwanezithethe zawo eziquka

inkcubeko yawo kubantu abangawaziyo kakuhle Umzekelo kuthe kwabonakala ukuba kukho

ukubhidaniswa kwezinto zokuba amaHlubi ngamaBhele UJolobe njengethandazwe ube

kwangunogada wamaHlubi

Ngoko ke lo mbhali ubone kulungile ukuba ayilungise loo nto ukuze izizwe zifumane ukhanyiso

zingahambi ebumnyameni zazi ngemvelo yawo Le meko uthe makayilungise kuselithuba Ngesi

senzo ulungiselele izizukulwana ezilandelayo zibe nokuyazi inyaniso Kakade uJolobe waziwa

ngokuba ngumntu othanda ukuzilungisa izinto kuselithuba hayi ngomzuzu wokugqibela (Vuyorsquos

Journal 2013) noKerr (1958169 Nyembezi 1958157)

Kwakhona kwale noveli uyenze yalibali elikwasisixhobo esitsha sokuvuselela ukuba izinto

zemvelo oko kukuthi inkcubeko noncwadi lomlomo lwemveli olunjengezibongo lungafi

ngokuthi aluqhusheke kuyo esilwa imibiko yokuba uncwadi lwemveli luyafa ngokweengcinga

nemibono yabanye ababhali abanjengoMama kuSchueb (1967 60)

Ngaphandle kokuphakamisa amaHlubi nembali yawo enye injongo yakhe ibe

kukuphakamisa ulwimi lwesiXhosa nenkcubeko kwanoncwadi lwesiXhosa kuba wathi

kwasekuqaleni kobhalo lwakhe wazikhethela ukubhala ngolwimi lwesiXhosa Ngemini

yetheko lokuvuyisana nombhali uJolobe ngogqweso lwakhe kubhalo loncwadi

nasekuphakamiseni umzi oNtsundu wenza intetho evula ingqondo ababhali besizwe sama-

Afrika Wathetha ngokubaluleka kobhalo loncwadi lwemveli kwanamabali asemakhaya

ethu wathi

No nation can produce literature for another It is Africans alone that can meet this

crying demand ldquothrough writing (Jolobe 1958171)

Nangoku ebhale nje le noveli uElundini loThukela uzamana nokuba kungasweleki luncwadi

olukumgangatho ophezulu kumzi kaNtu Kwakhona ngokubhala le noveli yakhe injongo yakhe

ikwakukongeza uncwadi lwemvelo Injongo kaJolobe yokubhala le ncwadi kukuzama

ukuphakamisa uncwadi lwemvelo luqhubele phambili lungagqunyelelwa zezinye iilwimi

ezifikayo kweli lizwe lude lubhange

Ngaphezulu le noveli uyibhale yasisisele solwazi esiqulethe imbali yeminombo yeenkosi

zamaHlubi kwanovimba wamasiko kwanezithethe zawo ukuze zingaze ziduke ngokuhamba

kweminyaka ngokungabhalwa kolwazi olubalulekileyo lwemvelo yabantu kuncwadi lwabo

119

32 Ukubaluleka koncwadi

UJolobe apha ezantsi uvakalisa izimvo zakhe ezimenze watsaleleka ekuthandeni ubhalo

loncwadi Amazwi akhe abonise ukuba ayimpuphuma yeemvakalelo zakhe kwanamava akhe

kubhalo loncwadi angaphakathi Amava akhe okubhala kwakhe nathe amomeleze ekuthandeni

kwakhe ukubhala uwabeka ngala mazwi

Through writing we can depict our aspirations and frustrations We depict our ambitions

and our disappointments We can describe our humour and griefs We can describe our

way of life and our way of thinking to the delight and edification of our people (1958171-

172)

Ngolu luvo lungentla uJolobe udiza izimvo zakhe ezibonisa ukubaluleka kuye kobhalo luncwadi

Umzekelo ube engumntu obenganamazwi made ekuthetheni ngomlomo (Vuyorsquos Journal 2013)

ngokubhala uncwadi kubonakala ukuba ubethi afumane ithuba lokuthetha okungaphakathi

kwakhe Yiloo nto esithi ngokubhala sithi sikwazi ukuchaza iminqweno yethu kwanezinto

ezisicaphukisayo nezingasonwabisiyo Sidize amaphupha ethu ukudana kwethu izinto

ezisibanga intsini kwanezisibanga usizi Sidandalazisa nendlela esifuna ukuphila siphathwe

ngayo

Kule ncwadi yakhe Elundini LoThukela udiza kanye ezi mvakalelo zingentla Kanti

nakuncwadi lwakhe ngokubanzi ezi zimvo zakhe zingentla uzigxininisile Umzekelo kulo

msebenzi wakhe kule noveli utyhile iimvakalelo zakhe zokungoneliseki ziinkolo zikaTB Soga

(19379) ngokumalunga nendlela awabona ngayo amaHlubi Ngale ncwadi uthe wabona ukuba

makazandlale kakuhle izimvo zakhe zokuwazi kwakhe amaHlubi kuqhuqheke ukungazi kuvele

ukukhanya Uzamele ukususa umoya wokuthi khunubembe kwamaHlubi ngokuthi yena Jolobe

adale udlamko ngokuthi ayichaze gca indlela yamaHlubi yokuphila ngesixhobo esiyile ncwadi

Yiloo nto kudliwanondlebe lwakhe noScheub (1967) ukhankanye ukuba angathi umfundi xa

enokuzifunda ngokunzulu nangokuziqonda iimbalo zakhe afumane imigodi yolwazi kulo

Ngoko ke siyabulela kuJolobe Ukuba ebengabhalanga walungisa izinto ngesingazange sazi nto

thina bangayaziyo imbali nentlalo yamaHlubi Ngaphezulu kubaphandi abathe babhala

ngemisebenzi kaJolobe akavakalanga othe wachukumisa ezi nzulu zithethwa nguJolobe ezikule

ncwadi yakhe esizi hlafunayo kulo mqulu namhla

120

33 Inoveli nonxulumano lwayo nembalibomi kaJolobe

Kwesi siqendwana sakwenza ugxekoncomo lwenoveli Elundini LoThukela ngenjongo

yokuxilonga ubukho bonxulumano phakathi kwayo nembali nobomi bukaJolobe Isiseko sayo le

njongo kukuba inoveli le ingamaHlubi abe noJolobe eliHlubi Sakuqala sive ukuba uTiyo Soga

uthini na ngamaHlubi

331 Imbali kaSoga ngamaHlubi

USoga uthethe ngokungathi uwubizela umzi wakwaNtu embizweni ukuba athabathe uluvo

lwakhe ngendlela entsha athe watyhilelwa ngayo ukuba amaHlubi la kuthe kanti ngobani na

Uthethe wathi

Sinani ke sakuvumelana ldquosonkerdquo thina mzi oNtsundu ngento yokuba kuthe kanti akukho

nto ingamaHlubi enyanisweni Kuba la maHlubi sithi ngawo ithe kanti ikwangamaBhele

(Soga 193718) [ugxininiso lwam]

USoga uthetha into engenabunyani kakuhle ngamaHlubi kuba enolwazi olufutshane ngawo

Indlela uSoga athetha ngayo ibonisa ilizwi loganyamelo kwaye ubonakala ezama ukuba babe

baninzi abantu abamlandelayo lingabi nakuvakala ilizwi labanye abantu abonukuthi baluchase

uluvo lwakhe

Le ndlela ayisebenzisayo yobhalo loncwadi lwakhe ichaswa kakhulu zizimvo zikaBakhtin Uthi

abanye ababhali kuncwadi lwabo bathi balubhale lubonakale ukuba lwenzelwa ukuvakalisa

amazwi neenkolo zabo abaziphakamisayo ukuze amazwi abanye abantu angavakali ingakumbi

abantu abacinezelweyo (Abrams noHarpham 2012 85-86)

Umbono kaBhakhtin sakuwusebenzisa kolu gxekoncomo ukuphicotha sibonisa ukuba kutheni

sisithi uSoga uluvo lwakhe ngamaHlubi aluyonyaniso ncam yaye lologonyamelo

33 11 Ingcingane kaBakhtin nelizwi likaSoga loganyamelo

Intetho kaSoga ibonisa ugonyamelo nendelo Ilizwi lakhe elithi ldquoakukho nto ingamaHlubirdquo

alilindelanga elinye ilizwi lempikiso Lifana nelizwi likaStalin owayelawula eRashiya ngexesha

awayephila ngalo uBakhtin phantsi korhulumente wogonyamelo Ngelo xesha uBakhtin

wafumanisa ukuba eRashiya kukho nababhali bamabali abathi babonise ugonyamelo kuncwadi

lwabo Umzekelo ukhankanya ukuba kuncwadi lukaTolstoy isimo soganyamelo sombhali

kuncwadi lwakhe siye siqapheleka kanti kuncwadi lukaDostoevsky ongumbhali naye uthe

wabonisa inkululeko yabalinganiswa kuba bathi bavumeleka ukuvakalisa amazwi abo neendlela

zabo zokucinga

121

UBakhtin ugxininisa ukuba incwadi yebali ayikwazi ukuba ibe necala elinye kuphela Ukuba

kunjalo kukho ilizwi loganyamelo elingafuni amanye amazwi aphethe ezinye iinyaniso

Kwincwadi echase ugonyamelo umbhali uveza nabanye abalinganiswa abathi babonise ukuchasa

izimvo ezithile Kwakhona ubonisa ukuba ibali lithi liquke apha kulo nezinye iindidi ngeendisi

zentetho ezisukela kwizinto eziliqela kanti nakwinkcubeko kwanomgangatho womntu Ayinjalo

incwadi ebhalwe nguSoga esithe sacaphula kuyo entla apha Iyincwadi engayivumeliyo intetho

ekhululekileyo evela kwabanye abantu

Le ncwadi kaSoga inguzwinye (monologic) ayivumeli mazwi athethayo kodwa ephendulana

engavani ngezimvo Ayifani nale noveli kaJolobe Elundini LoThukela enabalinganiswa

abavumelekileyo ukuba bathethe ngokukhululeka Bayakwazi ukuthetha nangezinto

abangazithandiyo nezingabakholisiyo ekuhlaleni Isimo senoveli enjalo ibizwa nguBakhtin

ngokuba ingumazwi-aphendulanayo (dialogic)

USoga kwincwadi yakhe akavumelanga mazwi aphendulayo ephikisa eli lakhe Alikho ilizwi

elivela kumaHlubi lokuba angoobani na wona Amazwi etekisi yakhe awasebenzisileyo abonisa

ugonyamelo kuba amaHlubi umzekelo wona akatshongo ukuba angamaBhele Kwaye nentetho

kaMfundisi uMalgas ebonisa ukuhlobana kwaMabhele namaHlubi ngokwendiselana uSoga

akayiseso Kwasuka kwathi cwaka emva kweso sibhengezo sikaSoga akwabiko bani uthethayo

achase uluvo lwakhe kuba ude wathi ingcaciso ekhutshwe nguMfundiso uMalgasi inobunyani

kwaye akukho nkohliso kuye Ngala mazwi uSoga ubonise ukuyivala imilomo yabantu kuba xa

umntu enokuphakama aphikise okuviwe kwaqondwa nguSoga ebeya kukhangeleka engumntu

ongenambeko kuba kuthethe uMfundisi othetha inyaniso

UMacherey (Moi 198594) uthi ldquocwakardquo akalunganga Inkolo yakhe ikhuthaza ukuba abantu

bathethe kuba ukuthula kwabo kwalatha ingcinezelo yabo kwanoloyiko Kwaye naye u-Eagleton

(199634) uthi abantu abazibona becinezelekile basuke bathule kuba bebona ubomi babo

busengozini xa benokuthetha bachase intetho yomntu osemagunyeni aphezulu kunabo

Ngokoluvo lukaMacherey okholwa ekubalulekeni kokusetyenziswa kwengcingane kaMarx

kuhlalutyo lwencwadi uthe ucwaka nezikhewu ezishiywe zingavalwanga kuncwadi kubalulekile

ukuba umhlalutyi woncwadi ayidulise into efihlwe ngumbhali ngazo Yena uJolobe kolwakhe

uncwadi wawuvula umlomo wakhe wazisa ngenyaniso eyiyo ukuba amaHlubi akangamaBhele

Ngokwenza oko uJolobe uphikisana noSoga ngokuphandle esidlangalaleni

122

332 Ingcaciso kaGqoba ukuba amaBhele asingomaHlubi

UJolobe wathi ngophando lwakhe olunzulu ngesizwe samaHlubi wafumana imbali eyabhalwa

nguWiliam Gqobha owathi wadiza ukuba amaBhele asingawo amaHlubi aye esisizwe

esasimelene namaHlubi Ngaminazana ithile unkosi uMahluphahlapha waya wahlaselwa

ngamaNgwane AmaBhele ala ukunika uncedo kumaHlubi kaMahlaphahlapha Asuka wona

axhoba ezungula ukuzuza ubutyebi kwabafa emfazweni Umzekelo uGqoba ubalisa ngesenzo

samaBhele encedisa amaNgwane uthi

Avela amaBhele sele ebongana kade ekwicala lamaNgwane Kuthe kwakuba njalo wathi

uMahlaphahlapha ibandla likaNtongayivikwa malihambe ngaphambili amanye

arhawule usapho neenkomo amaBhele agxothwa ayokufakwa emakhaya Kwachithwa

yonke into kaloku kwathinjwa neenkomo yaziintuli (Bennie 193517)

UJolobe uye wantshatshela ekunongeni ibali lakhe libe nomdla ngezinto eziyinyani Uye

wayisebenzisa le mbali kule noveli yakhe wade wabonisa ukuba amaHlubi ayesithi xa ehlasela

utshaba agwaze ngemikhonto ezithutha ngezinqulo zookhokho bawo kwaneenkosi

zakomawaboldquoInyaniso iyakusikhululardquo lutsho uluvo lukaJolobe (194054)

333 Ingcaciso kaJolobe ebalini lakhe igxininisa ukuba amaHlubi asingomaBhele

UJolobe ubhale wathi

Ngokuzaliseka kwamaxesha kwafika ezingqondweni zabantu abalungileyo babona ukuba

izinto azimanga ngendlela ezifanele ukuma ngayo xa umntu waseAfrika wayethengiswa

ngokwenkomo endaweni yentengiso kwilizwe laseMerika Basuka bazamela ukuba izinto

mazime ngendlela efanelekileyo (Jolobe 194054)

Naye uJolobe wathi wabona ixesha lifikile ukuba alungise abonise inyani esaphila ukuze

izizukulwana zingahlali ekungazini kude konakale izinto Wenzela ukuze nabafundi bazi

kakuhle ldquoukuba amaHlubi asingomaBhelerdquo

UJolobe yena ubalisa kweyakhe incwadi egxininisa okuthethwe nguGqoba Uthi amaHlubi endlu

yasekunene ahlaselwa ngamaNgwane idabi lalinzima AmaNgwane emaninzi ngamanani aza

adudulelwa kwimida yasemaBheleni AmaHlubi athi ebecinga ukuba amaBhele angaphuma

awancedise edabini asuka wona axhoba awahesha amaHlubi okomshologu abonakalisa ukuba

ajonge inzuzo anokuthi ayifumane kubantu abanokuthi bawiswe edabini Athi amaHlubi

asekunene ayakufuna uncedo kunkosi uDlomo kundlunkulu Uncedo lwathunyelwa phantsi

komphathimkhosi uNtlabane Oyiswa amaNgwane kwathinjwa neenkomo zawo Imikhosi

yamaHlubi idibene yathi yahlasela imikhosi yamaBhele ngokuthi bekulindelwa ukuba ibe ngawo

123

anika uncedo Asuke wona abeyinxenye yeentshaba ngenxa yokuba egxothe amaHlubi kakubi

edinga uncedo kuwo Le ngxelo UJolobe uyibeke ngale ndlelaldquoAmaBhele athi angenelwa

ohlwaywa ngokuphatha kakubi abantu awayejonge ukusabela kuwo Kwathinjwa kuwo

amakhulu athile eenkomordquo (Jolobe 200896) UJolobe uye wambulela ngamandla uGqobha

ngokuba lusizo ekucacisweni kwenyaniso naye ngolwakhe uncwadi

34 Ubunkcubabuchopho bukaJolobe ekulweni ingxelo engayonyaniso ngembali yamaHlubi

UJolobe wenze into entsha yokulungisa imbambano ngendlela entle nephucukileyo ebonisa

ukuba ungumntu ocingayo kakhulu Indlela athe wazisombulula ngayo iiyantlukwano

neembambano ibonisa isipho sakhe sobunkcubabuchopho

Apha kolu phando sincomeka kakhulu isithako sezembali nobunzululwazi-mlando Siluncedo

olukhulu ekuboniseni ubudlelwane bukaJolobe noncwadi lwakhe kuba kule ncwadi ube nako

ukuzichasa iintetho ezingeyonyaniso ezipapashwe nguSoga encwadini yakhe UJolobe ngale

noveli ubonise ukubumela ubuzwe bakhe Ubonakalisa ukuzithemba kuba uthetha ngolwazi

alwaziyo oluyinyaniso nolukwiimbali zookhokho bakhe namakhalipha eenkosi

ooMahlaphahlapha

UJolobe ukwabonisa ukuba kumaHlubi inkcubeko yawo isisiseko sobomi bawo Afundiswe

yona ziinkosi zawo ezinobulumko eziphakamisa uthando lobuzwe babo Kungoko ade athi

uJolobe ide yasisithethe kumaHlubi into yokuhlonelana ingakumbiu ukuxatyiswa kweenkosi

(Jolobe 20084) kuba indoda enamandla kumaHlubi bekulindeleka ukuba iyithabathe indawo

ibe ngumkhuluwa incede abantu bakowayo ababuthathaka ibahlangule elutshabeni (Jolobe

200892) Ude wenza umzekeliso wakhe uJolobe odize ubulumko namava akhe obomi nothando

lwakhe lwesizwe azalwa siso kuba uth isandla sasekunene sakuhlatywe ngameva sibangulwa

sesinye isandla Ngoko ke amaBhele athe azidulisa ngesimo sawo ukuba akazazi izithethe

zamaHlubi ezifana nesi singentla sokuba sakwenzakala isandla sasekhohlo esasekunene

sihlangulwa sesinye

Ngokuqinisekiyo uJolobe wathi wabona ukuba abantu bangaphela bengazazi ukuba bangoobani

na xa besuka banikwe amagama angeyonyaniso Wabona ukuba oku kungadala ukuphithikezwa

kweengqondo zabantu baphele belandela amasiko neenkolo ezingezizo ezabo Ngaphezulu koko

kubonakele nakumntu wonke ukuba uSoga akakhange enze uphando lunzulu Umzekelo khange

abize imbizo yamaHlubi namaBhele akhe azivele kuwo ukuba angoobani na kanye kanye Yena

uSoga ube engumXhosa ongenalwazi lunzulu ngamaHlubi UJolobe uhlala esithi ldquoInyaniso

iyakhululardquo (Jolobe 194054) Ngoko ke ngale noveli yakhe ukwazame ukuxhobisa abantu

ngolwazi olululo

124

35 UJolobe nguThukela

Isihloko sale ncwadi sikwasisinqulo sakhe uJolobe Sinxulumene nemvalaphi yabantu bakowabo

amaHlubi Isinqulo sikaJolobe nguThukela Esi sinqulo sisusela kumlambo iThukela Ngoko

kungathiwa abantu lsquobayimilamborsquo Ubungqina bentombi kaJolobe bunamandla ekwaziseni

ukuba uyise uRhanisi Jolobe ube engumni na Kudliwanondlebe ibalise ukuba uyise wabaxelela

ukuba bona bangamaHlubi ooThukela ooMpafane ooKheswa ooNonkosi ooNozulu ababesuka

eNtla Naye kwincwadi yakhe yeziduko uMakuliwe utsho uyakungqina oko ukuba ooThukela

ngooNozulu ikwangooMbangubo (Makuliwe 199758)

Kanti umntu othe wamchaza kakuhle wambulisa embonga kakuhle ngezibongo zakhe uJolobe

ibe nguGqirha uBokwe kwingabulazigcawu ekwincwadi kaJolobe yesibini ethi Umyezo Uthi

uJolobe unguNozulu uMpafane uThukela Kubonakele ukuba abantu abaninzi bebengamazi

isiduko sakhe uJolobe kuba ebesithi enkonzweni yakhe bonke abantu baziziduko zakhe Utshilo

umama obengumrhamente wenkonzo yakhe Kucacile ukuba uJolobe ebefuna abantu bazibone

bebalulekile kungabikho abangathi babhekeliswe kude Bekunqabile ukuba ubeve ababhali

bembulela bembonga ngeziduko zakhe njengoko enzile uSatyo yena othe unguMNywabe

URubusana yena ungumCirha ngokuchazwa kwakhe kwincwadi kaRubusana uZemkrsquoinkomo

Magwalandini (Rubusana 19062002) NakuJolobe kumele kube njalo

UMahlasela (19733) ubalula ukuba uJolobe uthe akugqiba izifundo zakhe zeBA kunye

nezoqeqesho lwakhe lobuNyawontle eFort Hare inkonzo yakhe iPresbytarian Church

yamthumela ukuba aye kuxelenga kwindawo yaseNatala

e-Escort Kulapho athe wawubona khona umlambo omkhulu iThukela watsho wakhumbula

imbali yemvelaphi yabantu bakowabo abangamaHlubi ababa ngabaphambukeli kwilizwe

lamaXhosa ngenxa yeemfazwe ezathi zazala iinkcithakalo neentsabo yabantu Izizwe zasuka

zavukelana nezinye izizwe

Le noveli Elundini loThukela inika isityhilelo esikhulu ekwazini ngombhali uJolobe Itsho

umfundi azi inkolo kaJolobe akhuliswe ngayo yenkcubeko yamaHlubi Idiza imbali yobuzwe

bukaJolobe phambi kokuba azalwe Imbali engookhokho bakhe neenkosi azalwa zizo Idiza

kwenembali yelizwe lasentla apho amaHlubi ashiye khona amagquba azo Idiza kwaneenkosi

zakowabo ezinkulu nezihlonitshiweyo ngabantu bakowabo ezikhoyo nakwizinqulo zawo Idiza

ilizwe leentaba ezisengamaphawu endawo yayimise khona imizi yookhokho bakhe-iintaba iBusi

iVungatyeni neLenjana kwanemilambo emikhulu apho ooyise-mkhulu bakhe kwanoomawo-

mkhulu bakhe babesikha besela khona amanzi ngengqayi zabo kwimilambo iThukela iMpafane

Olu lwazi lubalulekile ekuhlalutyweni koncwadi lukaJolobe kuba uthi umbhali weebhayografi

125

uClifford (1962) iimbali neziganeko ezathi zehla phambi kokuba umbhali azalwe zibaluleke

kakhulu xa kufunwa ukwaziwa ngobomi bombhali noncwadi lwakhe

36 Isihloko sencwadi yakhe sisinqulo sikaJolobe

Isihloko sale ncwadi kaJolobe sikhomba lee kwiintaba zoLundi apho kufunyanwa khona

umlambo iThukela Eli gama lale noveli kaJolobe Elundini loThukela lisusela kwezo ntaba

zoLundi nakumlambo iThukela (Scheub 196760) Ngokwenkcazo yezikweko ezihlekisayo

zikaHermanson (199511) uthi abantu bakhe benziwe izinto ezikhwakqisayo umzekelo izinto

ezingenamphefumlo Benziwe amanzi nemilambo emikhulu neyothusayo kanye njengesi

sihloko sale noveli esikhomba amaHlubi siwabalande ngezinqulo zabantu bakuloJolobe

ooThukela Esi sihloko sibakhombisa apho bathi badalelwa khona kwimihlaba ekuhamba

kunyalasa kuyo ngesidimakakazi esikhulu umlambo omkhulu iThukela Abantu bathe benziwa

imilambo ndash ooThukela

Le noveli uJolobe uyixonkxe kanye ngebali elisekwe kanye kwintlalo yabantu azalwa ngabo

amaHlubi Kwaye le ncwadi inomtsalane kubafundi kuba ekhankanye izinto abazaziyo nezinye

zazo ezikhoyo kwimbali zezinye izizwe eziNtsundu Kwaye esi simbo sikhuthazwa

sikwathandwa nguWa Thiongrsquoo (1981) Siyamkholisa kuba siquka namabali asemakhaya

kuncwadi lutsho lwenze umdla kumfundi Esi simbo sinika inkqubelaphambili kubhalo loncwadi

kuba sibonakalisa ubudlelwane phakathi kwabantu neemeko zobomi babo Kwakhona esi sithako

sezembali nobunzululwazi-mlando sikulungele ukuhlalutya incwadi eyinoveli sitsho

sidandalazisa ukusetyenziswa kolwimi nenkcubeko yama-Afrika ekwakheni ibali

37 Intsusa yenkcukumiseko

UJolobe exelenga e-Escort wathana gaga nomlambo iThukela owathi wamenza wathabatheka

watsho wathunakala akuwubona umlambo omdibanisa nezinqulo zamagama abizwa ngawo

Wachikumiseka wabhala wakhumbula nzulu ngeendawo kwaneziganeko zokwenzekayo

kookhokho bakhe Wabona ngeliso lengqondo kwaneendawo ababehlala kuzo ngaphambili

phaya kwaneemeko ezathi zabahlela ezinjengemfazwe Ibali lale noveli ke ngoko liyinzala

yokuchukumiseka kwakhe uJolobe ngeli lixa esebenza kummandla womlambo iThukela

Iingcinga zakhe neenkumbulo zakhe zatsho zaya endulo wakubona ngengqondo ukwaphuka

kwesidima samaHlubi ngenxa yeenzima zobumbacu Ngokubhala le noveli wayezama icebo

lokuvuselela amaHlubi angalibali ukuba angobani na Ukwadala intuthuzelo ebuseyisela

nesidima sawo novuyo lwawo Olu luvo lubonakaliswa kukuba le noveli uyibhale

ngochulumanco olukhulu Wayenza ibali lakhe eliquka nemvelo yamaHlubi ebandakanya

iinkosi zawo ubuntu bawo nenkcubeko yawo

126

38 Iimvakalelo zikaJolobe ezifihlakeleyo ezibonisa ukuxabisa amaHlubi

Ezinye iinjongo zikaJolobe zokubhala le noveli kukubonisa uvelwano nenceba Ungumfo

wovelwano nenceba ethanda ukuphakamisa isidima sabo bonke abantu abacinezelekileyo

nababonakala bebuthathaka NamaHlubi athe akwimeko enjalo ngesenzo semfecane eyathi

yabakhuthuza ubutyebi nesidima sawo ngenxa yohlaselo lwawo ngamaNgwane ngebhaqo

engalindelanga

Eli bali liyintuthuthuzelo nesomelezo kumaHlubi xa athi asuke omnye wabo kubo abhale izinto

ezintle ngawo Abhale ekhumbula nookhokho bawo elizweni lokuphambukela emva

kokubunzima athe abufumana Baphela bezimbacu kwilizwe lokuphambukela Bafumana

iinzima zokuphila kwilizwe elikude nalopho babevela khona Eli bali kule noveli libonakala

ngokuphandle linika amaHlubi isidima nethemba lokuvela komsobomvu ebomini bawo Lidala

kwanemvuselelo ebomini babo

Eli bali lithe latyhila isimo sikaJolobe sobumbolombili sokutshintsha isimo sosizi enze yena into

entsha neluvuyo kwisizwe samaHlubi kwanakwisizwe samaXhosa athe naso wabhala esandisa

uncwadi lwaso nenkcubeko yawo ngokwawo kuba ulwimi ekubhalwa ngalo lukwathwele

inkcubeko yesizwe solo lwimi kubhalwa ngalo

Kule noveli uJolobe usebenzise ubumbolombili bakhe Ubetha iintaka ezimbini ngelitye elinye

Ucacisa ngenkcubeko aphakamise nesidima samaHlubi Aphinde ngaxeshanye aphakamise

nesidima samaXhosa ngokuxabisa ulwimi lwawo kwanenkcubeko yawo Kakade ulwimi

ekubhalwa ngalo uncwadi luqulethe inkcubeko yabantu balo (Wa Thiongrsquoo 1981) Ngokubhala

kukaJolobe olu hlobo ubaphathela abafundi ulwazi olubanzi nanzulu ngamaHlubi namaBhele

kwanemida yawo yobuhlobo Yaye usombulule iimbambano ebezisoloko zikhona malunga

nembali yamaHlubi nobubani bawo ingawo namaBhele

Kule noveli umbhali uJolobe udize iimvakalelo zakhe zangaphakathi ezibonisa ukuwaxabisa

kwakhe amaHlubi ngokuthi abumbe ibali elimnandi ngawo Atsho kwelo bali enika ulwazi

ngeemfazwe nawamaqhawe amaHlubi Ukwanceda izizwe ezingawaziyo amaHlubi ngemvelaphi

yawo ngokuzinika iinkcukacha eziyinene Kubonakala ngoko ke ukuba wenza iinzame

zokuphakamisa isidima sawo amaHlubi kwanenkcubeko yawo ehamba nezinto ezisentliziyweni

yawo Kuloko enze umbulelo kuKumkani uHintsa othe wabuyisa isidima samaHlubi ngokuthi

abe ngumkhuseli wawo awanqomele awambese awanike nemihlaba ibe yeyawo Kutsho

kwacaca ukuba yiyo nale nto athe wasithanda isiXhosa nobuzwe baso[ugxininiso lwam]

Wazimisela ukubhala ngaso nasekubeni silulwimi lukamama wakhe uMamThembu intombi

yaseCala athi xa embonga ngentlonelo ldquoMThembukazi omhlerdquo

127

39 Ubudlelwane phakathi kwenoveli Elundini loThukela kunye noJolobe

Ukuphicotha uncwadi usebenzisa isithako sezembali nobunzululwazi-mlando kuluncedo Esi

sithako sinamandla okutyhila ubukho bobudlelwane phakathi kombhali noncwadi lwakhe

kangangokuba kuthi ngamanye amaxesha kubonakale ukuzalana phakathi kombhali kunye

nabalinganiswa abaqulunqileyo apho kuthi kufumaniseke aba balinganiswa bamele amalungu

osapho lwakhe okanye izizalwaena zakhe

Le noveli kaJolobe u-Elundini LoThukela ithe yagqwesa ukubonisa ubudlelwana obuliqela

phakathi kombhali uJolobe kunye nabantu besizwe sakhe amaHlubi Ubonisa ukubathanda

kwanokubaxabisa emoyeni wakhe kuba nabo bangabantu bakowabo kwanegazi lakhe Oku

kudizeka ngale ndlela

Zininzi izinto ezihlanganisa ubomi bakhe athe wabuphila kunye nobabantu bakhe obubuthumbu

bale noveli yakhe Kwaye kuyaqondakala ukuba iintsusa nenjongo yokubhala kukaJolobe le

ncwadi kukuba ubomi bakhe kunye nale ncwadi bunye Ibalasele ngembali yamaHlubi nokufika

kwawo kweli lizwe laseKoloni

Ubungqina bentombi kaJolobe bunamandla ekwaziseni ukuba uyise uRhanisi Jolobe ube

engumni na Kwincoko yakhe nomphandi ubalise ukuba uyise wabaxelela ukuba bona

bangamaHlubi bangooThukela ooMpafani UJolobe uchazwa lilungu lenkonzo yakhe umama

uKawa othe uMfundisi wabo uJolobe kwicawa yaseRhabe eNew Brighton babengasazi isiduko

sakhe Ube engathandi ukuphakamisa iziduko kuba ebesuka athi bonke abantu kwibandla lakhe

baziziduko zakhe Oku kubonakalisa ukuba uJolobe ube enobulumko kwinkqubo yenkonzo

yakhe bokufuna bonke abantu bazive bexabisekile kuye kungabikho abangathi basondezelwe

kufutshane abanye babhekeliswe kude ngenxa yocalucalulo oluthi ngamanye amaxesha lubekho

ngenxa yeziduko Abaziduko zithile bazibone bebukulwa ngabanye

Kanti kukhankanyiwe ukuba uGqirha Bokwe kwingabula-zigcawu yo-Umyezo incwadi

kaJolobe yemibongo nezibongo wambulisa embonga kakuhle ngezinqulo zakhe uJolobe esithi

Nozulu Mpafane Thukela Bekunqabile ukuba ubeve ababhali bembulela bembonga ngeziduko

zakhe uJolobe olu hlobo

310 UJolobe nobuthandazwe

UJolobe ngokubhala kwakhe le noveli udiza umoya wobuthandazwe okuye obuthe bamenza

wabhala ngabantu azalwa ngabo abangamaHlubi Unekhonkco nabo ngembali ulwimi lwabo

unqulo inkcubeko yawo kwanamabali amanandi athe wawava amalunga namaqhawe

kwanookhokho bakhe obawoomkhulu bakhe kwanezinto ezobuhlungu azathi zabahlela

128

ngexesha leemfazwe (Bennie 1935102) Zonke ezo zinto zithe zahlala zihleli emoyeni wakhe

nangona wabonakalisa ukulithanda ilizwe lakwaXhosa ilizwe lezizalwane zookhokho bakhe

ngoko kutsho kukakumkani uHintsa Kodwe igazi kule noveli liye lajiya kunamanzi UQangule

(1979121) uchaza ngobuthandazwe

Patriotism is derived from the Latin word ldquopatriardquo meaning onersquos native country hellip it

arouses many emotions feelings and sentiments such as loyalty to onersquos land of birth and

uncontrollable sense of attachment to onersquos country a sense of state of prepadness to

sacrifice and even die rendering duties to onersquos country

Lo moya wobuthandazwe umoya wokulilwela ilizwe lakhe umntu ukhankanywa apha ngentla

wabonakaliswa kubuthandazwe bukaMqhayi (1914) ngokuthi kwinoveli yakhe Ityala lamawele

aphakamisa isidima seenkosi zemvelo esiphezulu nolawulo lwazo kwanemigaqo ebalulekileyo

eyayilandelelwa kwiinkundla zazo zamatyala kanye nezingahlukanga kakhulu kwiinkundla

zamatyala ezithe zasetyenziswa ngabalawuli abamhlophe kweli lizwe ekufikeni kwazo Ezi

zimvo zingentla kubonakala ukuba isimo sobuthandazwe sihamba nokhalipho amaxesha

amaninzi Umzekelo uMqhayi ngobukroti wadulisa izenzo ezigwenxa zokungathembeki

kwabaphathi abaMhlophe abahambela kweli lizwe loMzantsi Afrika abanjengeTshawe

laseBritane nelimele ubukumkani baseBritane obathi mhla buqala ukuthatha ilizwe lamaXhosa

bathumela abefundisi Ngoku kwakhona kutyelelo leTshawe laseBritane kweli lizwe lityelela

lihamba nezihandiba zalo liphethe iBhayibhile nebranti bexhagwe ngamajoni axwaye imipu

(Mqhayi 194359)

Kwangokunjalo uJolobe uthe wanesimo esifana nesikaMqhayi sobuthandazwe kuba naye

kwimisebenzi yakhe yemibongo emalunga nezezopolitiko wayidulisa imikhwa yabantu

abaMhlophe yengcinezelo yabantu abahluphekileyo Wayigxeka kanobom impathombi eyenziwa

ngabaqeshi kubantu abaMnyama abasebenza ezifama nasemigodini Wabalilizwi elivuselela

umoya wethemba nokholo Watsho kumbongo wakhe ldquoEmboniselwenirdquo wathi iyeza

inkululeko ayikho kude (Opland noMtuze 1994116)

Le noveli ibonisa ubuthandazwe kwanokunyaniseka kumaHlubi ngokuthi uJolobe awabophe

ngale ncwadi ngezinto ezibuhlungu ezithe zawehlela Ubonakalisa ukuba imvelo yawo

ayilibalekanga iyakuhlala ikhunjulwa kwizizukulwana ngezizukulwana zawo ngenxa yokuba

asuka azibona eselizweni lokuphambukela engenandawo nazinkomo namasimi okulima ekubeni

babenento yonke bezizityebi befuyile bengaceli nto mntwini kodwa ngenxa yeemfazwe

nohlaselwano lwezizwe eNtla asuka adibana neemeko ezinzima ezinye zawo zabadala

ubuhlungu Kananjalo isenzo sakhe sokubhala le ncwadi sisenzo sokucacisela abantu abangaziyo

129

ngembali nemvelaphi yamaHlubi kwanenkcubeko yawo kwanokukhumbuza amaHlubi ukuba

basukaphi besuswe yintoni na

311 UJolobe uhambisana nezimvo zikaMqhayi kukhuselo lwezinto zemveli

Xa siphicotha le noveli sifumanisa ukuba uJolobe uhambisana nezimvo zikaMqhayi kukhuselo

lwezinto zemveli UMqhayi ngokucaphuka wabhala inoveli Ityala lamawele Ngokwenza oko

wayesazisa umzi oNtsundu ngokujongelwa phantsi kwenkcubeko nolawulo lweenkosi zizizwe

ezifikayo eziMhlophe kweli lizwe lemvelo yakhe Wazimisela ukulungisa le ndelelo Wabonisa

ukuba nazo iinkosi zamaXhosa okanye ezabantu abaNtsundu zazinabo nazo ubulumko

bokulawula izizwe zazo Zazikwazi ukusombulula kwiinkundla zamatyala iimbambano ezazithi

zibekho kwintlalo yabantu bazo Yiloo nto enza isaziso kule ncwadi esazisa ngeenjongo

zokubhalwa kwayo esithi

Kweli balana ndizama nokubonisa ukuba inkosi asinguyena mgqibi wezinto yedwa

njengoko izizwe ziba zona kunjalo kuthirdquo(Mqhayi 1914Ingabulazigcawu)

Apha uMqhayi kuyabonakala ukuba kwathi kwakho izigxeko ezivela kubalawuli abaMhlophe

ukuba ulawulo lweenkosi eziNtsundu ukuba bezingenacwangco kulawulo lwazo kwaye zinika

izigwebo ezingenabungqina Ngoko ke ngokubhala inoveli ITyala lamawele uphikisa izimvo

ezingenabunyani zabantu abacinga ukuba bazi gqitha ngolawulo lweenkosi ngokugqibeleleyo

ngaphezu kwabantu bemveli beli lizwe Uqhube wathi

Intetho nemikhwa yesiXhosa iya itshona ngokutshona ngenxa yeLizwi nokhanyo

olukhoyo oluze nezizwe zaseNtshonalanga oonyana bakaGogi noMagogi (1914

Intshayelelo kwi-ITyala Lamawele)

Ngale ntetho ingentla uMqhayi ukhusela ulawulo ulwimi uncwadi kwanenkcubeko yesizwe

samaXhosa Ikhwele likaMqhayi lobuthandazwe libonisa ubugorha bakhe ekukhuseleni ilifa

lesizwe samaXhosa kwakunye nelifa lezinye izizwe zemvelo zeli lizwe

Uluvo lukaMqhayi lungqinwa nanguKwetana (2000) othi uJolobe kanye kule noveli yakhe

Elundini loThukela naye uphikisa uluvo olunxaxhileyo lweenkokheli ezafika zisuka eNtshona

zahambisa izinto ezingezo nyani zokuba kwizizwe eziMnyana kwakungekho cwangco kulawulo

lweenkosi malunga nabantu ezibakhokeleyo Ukhankanya ukuba uJolobe yena ubhale

waziphikisa ezo ntetho ngendlela alibalisa ngayo ibali elingembali yamaHlubi

Akuthethayo uKwetana kuyinene kuba uJolobe uyibonisile indlela unkosi uDlomo athe

wasilawula ngayo isizwe samaHlubi ngoqilima nangocwangco esebenzela ukuba isizwe sime

130

siphumelele siphile Naye uJolobe kule noveli yakhe Elundini LoThukelo uxhasa uluvo

lukaMqhayi ngeli bali lakhe limnandi Kodwa enye into lingqina ukuba iinkosi zazisebenzisa

ubulumko bazo kulawulo lwabantu Inkosi uDlomo kule noveli uJolobe umenze wangumntu

ongqongqo nophakamisa imbeko intsebenziswano nokugcinwa koxolo ekuhlalisaneni

kwamaHlubi nezinye izizwe ezimeleni nazo kodwa ukuba ziyabahlasela uthe kubalulekile

ukuba uxolo ngamanye amaxesha lugcinwe ngokuba kusetyenziswe izigalo (197685)

Umbuzo ngulo Ingaba ukhona umntu ongenalunda ngobuzwe bakhe kwanemvelaphi yabazali

bakhe nookhokho bakhe UJolobe naye nangona ebhale ikakhulu esilwa ingcinezelo

ngeengcinezelo yezizwe eziMnyama ingakumbi isizwe samaXhosa kodwa ukubonisile

ukusixabisa kwakhe isizwe samaHlubi

Le noveli inika umdla iyimvuselelo yeenkumbulo ngeenkosi namaqhawe amaHlubi

(namaqhawe amaXhosa kanye njengokwenziwe nguKumkani uHintsa kulawulo lwakhe

ngobulumko nenceba) ayelawula isizwe sawo ngocwangco ngokhuseleko nobulumko ebonisa

inkcubeko nequka amasiko nezithethe zamaHlubi Le ncwadi ikwazoba kwenendlela ayeziphilisa

ezonwabisa ngayo kumaxesha akudala kulawulo lweenkosi

Le mvuselelelo yile yokuba uthathe iinkosi ebeziphila yena wazivusa wazenza ezihleliyo

ngokuthi azenze kule noveli abalinganiswa abanye babo babenamagama nezimo zabantu begazi

nenyama Aba balinganiswa ubenza bathethe benze intshukumo bahambe bazingele baphume

amaphulo balwe amadabi baxabane balwe kuvanwe kwenziwe imitshato ubukhosi bendiselane

kube ziziyolo neziyunguma Umzekelo wako konke oku uqalela kwimbali enikwe nguSoga

(193717) apho abalisa ngeenkosi nemvelo yamaHlubi kwanokuzalana kwawo namaBhele

Unike ingxelo enikwe nguMfundisi uMalgas kwiMvo (193717-18) kaJanyuwari 1917 esithi

UHlubi iBhele wendisela intombi yakhe kwinkosi yabaMbo kwase kuthiwa inzala yale

ntombi ngamaHlubi aphuma kuBhele inkosi yabaMbo ezala uLufelelwenja ozala

uSidwabasankomo ozala uSiqhanyana ozala uMowu ozala uMuhuhu ozala uMhlanga

ozala uMsi ozala uMzimkhulu ozala uMseko ozala uNdlovu ozala uMalunga ozala

uDlamini ozala Mthimkhulu ozala uNgcobo kwindlu enkulu ozala uRhadebe

kweyasekunene uNgcobo ozala uDlomo ozala uMashiyi uzala uNtsele yena ozala

uBhungane ozala uMthimkhulu lo wabulawa ngamaNgwane ukuze kuchithakalwe eNtla

UJolobe ubonisa iinkumbulo zakhe ngeembali zookhokho bakhe abafika kwilizwe likakumkani

uHintsa besuka eNatali ngenxa yeemfazwe zemfecane ezabenza iimbacu bathi bebenemihlambi

yeenkomo nemizi baphela bephuceka baziimbacu Umzekelo uthe kweli bali lakhe wazivusa

iinkosi ezinkulu zamaHlubi Wavuselela ubuzwe bamaHlubi wavusa unkosi uNgcobo nonkosi

uNtsele bazithabatha izikhundla zabo zolawulo kweli bali lakhe alenze ngokubonakalisa

ukuyivuyela into ayenzileyo yokubakhumbula nabo abantu azalwa ngabo kuba ubonakalisa

131

uthakazelelo kwanomdla omkhulu ekulibaliseni kwakhe nokuthe kwachukumisa nomfundi naye

wafumana uchulumanco

Kule ncwadi uthe wakhankanya kanye imvelaphi yeenkosi zamaHlubi kanye njengembali

eyinyani echazwe nguMfundisi uMalgas olihlubi loqobo Uphinde wandula wenza inkosi

yamaHlubi kweli xesha lale mbali yakhe yangunkosi umhlekazi uDlomo uyise wakhe yabe

inguNcobo UDlomo lo uthe wanonyana onguMashiyi othe wasweleka eshiya oonyana bakhe

abathathu kunye nomnye onguNtsele othe wavelela ukuba yinkokheli enobulumko nenobuntu

nekhalipha lemvelo negcwele yimbeko enkulu nentlonelo nengazibandeziyo xa kufuneka

ikhusele abacinezelweyo ukubadalela uxolo nesidima Le nkosana ithe ibingeyo yendlu enkulu

kodwa ngenxa yentlonelo nobukhalipha kwengqondo yaxatyiswa yathandwa sizizwe kwaphela

ibayiyo ephatha isizwe samaHlubi ngexesha lelimbali yamaHlubi ezotywe kule ncwadi Oku

mangalisayo nokuchulumancisayo kukuthi uNtsele lo azale unyana ogama linguBhungane kanye

ngokomnombo weenkosi zamaHlubi ochazwe apha ngentla ngokwengxele edizwe nguMfundisi

uMalgas Kanti uthe walivusa neqhawe lenkosi nethandazwe unkosi yamaHlubi unkosi

uMahlaphahlapha elalwa ngamini ithile likhusela isizwe lingena mkhosi mkhulu ungako kodwa

lwasebenzisa ubulumko nobukhalipha laphumelela ukuwohlula amaNgwane kaMatiwane aphela

ebabeleka abasicatyana abuyela umva agoduka (Gqoba kuBennie 1935104-107)

312 Ikhwele likaJolobe nekhwele likaMqhayi ekuphakanyisweni kweembalo zesiXhosa

UJolobe (194026) uphakamisa ukuba akukho nto imbi ekubeni umntu abenekhwele ngobuzwe

bakhe kwaye yinto entle leyo ukuba ikhwele lakhe alithi lizijongelise phantsi ezinye izizwe

Oku ukubhale ngala mazwi akhe athi

Akufuneki na kanene umntu azingce ngobuhlanga Akukho mntu ulichasileyo ikhwele elihle

Yonke into inomlinganiselo wayo kwizinto eziphathelele ebomini besizwe kulinganiswa ngalo

mlinganiselo ubalulekileyo wokuba kanene into leyo ilinganiswayo iyasakha na isizwe iyasichitha

kusini na Ukuba ikhwele lobuhlanga ldquolelisakhayo nelisibumbayordquo isizwe alichasiwe ngoko

ldquoezo zinto ezisekelezele ukuhlumisa nokubumba isizwerdquo esiNtsundu azichasiweKodwa

ubuhlanga obuphakanyiselwa ukudiliza isizwe namalinge amahle awenziwayo ukuba sihlume

simanyane sibe namandla masazi ukuba apho ke abulungile

USEK Mqhayi uhambisena nolu luvo lungentla lubekwa nguJolobe lokuba kubalulekile ukuba

abantu bazikokose izinto ezingumkhombandlela wobuzwe babo inkcubeko yabo kwanolwimi

lwabo Uthe walandela wawuthanda umbono kaRubusana (1906) wangenisa inoveli yakhe

iTyala lamawele (1914) apho wathi wabonisa umgangatho owawuphezulu kulawulo lwenkundla

zamaXhosa kwanenkcubeko yawo ngexesha lookhokho bakhe Uthe wabonisa ukuba

132

wawungohlukanga kwiinkundla zolawulo olufike nabamhlophe kweli lizwe Watsho nokuthi xa

ingaphakanyiswa inkcubeko nolwimi noncwadi lwesiXhosa amaXhosa aya kuphulukana nelifa

lawo eliyincubeko yawo

UTB Soga uthe wongeza kuncwadi nenkcubeko yamaXhosa naye eqhutywa lelo khwele

lobuthandazwe Wabhala Indyebo yamaXhosa (1937) Kanti yena uJohn Henderson Soga

wakrola ngesiNgesi efundisa izizwe kwangenkcubeko nobuzwe bamaXhosa kwincwadi yakhe

ethi ldquoThe AmaXhosa Life and Customs (1932) Lona eli thandazwe lingumbhali uRubusana

wabhala kwangale nkcubeko nembali yamaXhosa kwincwadi yakhe Zemkrsquoinkomo Magwala

Ndini (1906) Yena wakhethe ukwahluka kwabanye ababhali akavuma ukuyibhala ngesiNgesi

esenziwa likhwele Wafuna ukukhe abhalela abantu bakowabo incwadi yakhe ngesiXhosa kuba

enenkolo yokuba ingaguqulelwa esiNgesini

Enye yezinto eyabangela uRubusana abhale le ncwadi kukuba weva umfo omhlophe

kwingqungquthela yentlanganiso ethile ethetha ngokukhululekiyo umbiko ombi wokuba isizwe

esiNtsundu asinaluncwadi (Attwell noAttridge 2012326) Kanti naye uCouzens (1985) uthetha

into enjalo yokuba wachazelwa ukuba abantu abaNtsundu abanancwadi Wothuka ukubhaqa oko

kungamampunge

UJolobe naye ngenxa yobuthandazwe wagqiba ekuyibhaleni le noveli ngesiXhosa Wayefuna

ukubonisa ukuba kukho ukuzalana phakathi kwamaHlubi nanamaXhosa Wayekwadala

ubuhlobo phakathi kwamaHlubi namaXhosa Abantu abangamaXhosa bayivuyele le ncwadi

ngokutyeba kwayo Ibakhumbuza kwaneembali zawo Atsho aqaphela ukuba amasiko nezithethe

zamaHlubi namaXhosa ziyazalana zahluka phaya naphaya Kakade ibisoloko iyinjongo kaJolobe

ukwakha ubumbano phakathi kwabantu Ukuze isizwe simanyane sihlume singaphulukani nelifa

laso eliyinkcubeko ukuba iqulethe ulwimi lwaso noncwadi lwaso kwanembali yaso (Wa

Thiongrsquoo 198116) Ikhwele lothando lobuzwe naye uJolobe liye lamqhuba waqonda ukuba

makabhale inoveli Elundini LoThukela ukuze imbali nobuzwe nenkcubeko yesizwe azalwa siso

igcinakele ezincwadini ingaze ibe nakulityalwa ibeyinzuzo nakwizizukulwana ngezizukulwana

Ezi ncwadi ingakumbi ekaSoga (1937) zembali nenkcubeko yamaXhosa zikhankanywe apha

ngentla zinika inkcazelo ngezithethe namasiko aquka ezi zinto zilandelayo Unqulo

ukuhlonelwa kwabantu imbeko enkulu enkosini izithembu ukwenda kwenkosazana

ukulobolisa umtshato isiko lokwalusa amakhwenkwe imigidi ingoma ingwe ukubonga

iphulo iinyamakazi inamba ukubaluleka kweenkomo utshongo ukukha amanzi nabaseTyhini

ukutshaya kwanokugwada kunye nezinye izinto eziliqela

133

Le noveli kaJolobe njengokuba bekusekutshiwo apha ngentla isisisele solwazi ngamasiko

nezithethe zamaHlubi Isisipili esinika umfanekiso ocacileyo ngembali yawo indlela ayephila

ngayo ngexesha lolawulo lweenkosi mandulo kwanendlela ezazihlonelwe zixatyiswe ngayo

Ibonisa nezinto ebezithandwa nebezingathandwa Izinto ebezizintloni nehlazo bezingathandwa

sisizwe samaHlubi Kwizinto ebezithandwa enye yazo uJolobe asibonise yona lusongo

lwentsimbi ezintle apho intombi ixelelela umfana ukuba ldquoimthandilerdquo njengoko wenzayo

uNobusi ngomhla womsitho walwamkelo lukaNtsele nabanye abafana bebuya esuthwini

313 UJolobe uthando lwakhe lweenkosi zamaHlubi

UJolobe uthando lwakhe lweenkosi lumenze wenza into engaqhelekanga wazivusa iinkosi

zamaHlubi emangcwabeni kwibali lakhe le noveli Umzekelo unkosi uMthimkhulu

uMahlaphahlapha unkosi uDlomo kaNgcobo unkosi uNtsele kaMashiyi noBhungane ubenze

abalinganiswa Bayakhahlelwa Bathetha benze izinto ezidala umdla nezonwabisayo

neziphilisayo kubafundi bakhe

Olu phononongo ngamanye amaxesha lufumanise kukho ukuzalana phakathi kombhali kunye

nabalinganiswa abaqulunqileyo Akuphelelanga apho Kuye kwabhaqeka ukuba aba

balinganiswa bamele amalungu osapho okanye ezizalwana zakhe Le noveli kaJolobe Elundini

LoThukela iyagqwesa ekuboniseni ubudlelwana obuliqela phakathi kombhali uJolobe kunye

nabantu besizwe sakhe Umzekelo njengokuba sele kukhankanyiwe apha ngentla oku kudizeka

ngale ndlela

UJolobe wenze umlinganiswa wakhe oyintloko yangunkosi Dlomo Lo mlinganiswa umele

inkosi yesizwe sakhe engasekhoyo eyayiphila ilawula amaHlubi Yena wenza iinkumbulo ngayo

ngokuthi ayenze umlinganiswa okwanqulwa ngezithakazelo zeenkosi zamaHlubi Uphinda enze

uNtsele abengumlinganiswa ongumzukulwana wenkosi uDlomo Kanti nakwibali lenyani udala

iinkumbulo kwaneemfundiso zokuba kwazeka ukuba uNtsele wayeyinkosi eyayiphila

ingumzukulwana kankosi uDlomo Yena uyise kaNtsele inguMashiyi ebalini nangokwembali

yenyaniso yamaHlubi

Kwakhona uzoba lo mlinganiswa unguNtsele naye eyinkosi enkulu yamaHlubi UOpland

noMtuze bayangqina ukuba uNtsele wayeyinkosi enkulu yamaHlubi Batsho besithi

uMbhangubo noKhesa bafika emaHlubini besisizwe kusalawula uNtsele Yaza intombi yaba

bantu yendela kuBhungane Kwaza ngayo kwazalwa uMpangazitha kaJobe Bahambisa besithi

UNtsele kaMashiyi wazeka intombi yesizwe yamaNgwe kwaMazibuko waza ngayo

wazala uBhungane inkosi yodumo ethandwayo ngamaHlubi apha ekuhlaleni

134

kangangokuba abanye abantu bade bathiywa ngokuba bangooBhungane kucaca ukuba

kukhunjulwa yena ngabantu (199443)

UNtsele umnxibise isimo sakhe yena Jolobe gaqa kuba uNtsele ngumntu okhutheleyo umntu

ohambisanayo nembeko nentlonelo kwanomntu okhuthaza ubumbano Kwakhona ngumntu

okhathalayo nobonisa uvelwano nenceba kubantu abacinezelweyo kwanababuthathaka

abanjengabantu baseTyhini nekusoloko kulula ukuba bathi ngamanye amaxesha bafumane

ugonyamelo kumanye amadoda

Zininzi iindlela zobudlelwane eziphakathi koJolobe nale noveli ezithe zadizeka Zidizwe

sisithako sezembali nobunzululwazi-mlando USainte- Beuve kuSwanepoel (19904) waseFransi

uthi esi sithako sibonisa ubudlelwane obuliqela malunga nombhali ngokwezingongoma

zilandelayo umbhali kunye nosapho lwakhe uhlanga lwakhe iminyaka yakhe izinto ezithe

zenzeka phambi kokuzalwa kwakhe kwanezinto ezithe zenzeka emva kokuzalwa kwakhe

314 UJolobe nomlo wokulwa ukufa koncwadi lomlomo nezibongo nenkcubeko nolwimi lwemvelo

Kudliwanondlebe uScheub athe walenza kunye nombhali uMama efuna ukuqonda

ngenkqubelaphambili yoncwadi lwemvelo kwanezibongo uMama uphendule wathi

The tradition of iintsomi and izibongo is dying Irsquom sorry that we are losing all this great

treasurehellipBut today we donrsquot get anything except those that we get from the white

people And we donrsquot even get true izibongo that we used to get from old people Those

are fast disappearing and we have nothing in their placehellipThe reason that we lost them

is that we have no books written during that time Our people the majority of them are

westernized

Ngale ntetho ingentla uMama ukholelwa ukuba uncwadi lomlomo ukuquka izibongo luyafa

alusenamandla kule mihla ngokubona kwakheUJolobe (Scheub 196760) eluchasa olu luvo

lukaMama yena zisuka nje uthe

I do not think the oral tradition is dying Where there is still a set up of chiefs and loyalty to

appreciation of royal houses you will find the Imbongi royal poet shouting the praises of

his chiefhellip you will find the oral tradition alive in the courts of chiefs and in the rural homes

where a person likes to praise his own what he loves perhaps an ox of the home because it

is venerated because it is the oldest As long as the are chiefs and headmen yoursquoll still have

poets rising up to praise them You would not find as much oral tradition in such urban

areas as New Brighton as you would in rural areashellip the tradition of telling intsomi is dying

because it is not used

UJolobe (njengasentla) ubuye wongeza wathi

In some respects there is continuity between oral tradition and written literature The

material of the story is perhaps from the background of your people ndash and with that it is

with a change we have learned how to supply even plot Now that is a new thing with our

stories although it has a way of making it interestinghellip And yet I find that the greatness of

135

the story of the people is that you return to indigenous background more and more are to

the life of the people I have attempted that in Elundini laseThukelahellipI used something that

is historical and reconstructed it in order that it might be a continuous story Much of that is

still to be done - even Jordanrsquos book it used the background of court life with all its

problems at the sametime incidents that are traceable in the history of Mpondomise The

trend of development must be in that line ndash coming back to the life of the people This still

has to be exploited in urban areas it has to be exploited even in the country and in the past

history of the people

Ngokuqhutywa likhwele lobuthandazwe malunga nale ntetho ingentla yombhali uMama

obonakele engenamava kakhulu malunga noncwadi nezinto eziqhubekayo emaphandleni kuba

ekhulele yena ezidolophini kuphela uJolobe uphikise wakhankanya ukuba uncwadi lomlomo

alufanga kwaphela lusekho luyaphila alufanga kuba yena uye wanolwazi olubanzi kunoMama

kuba elubona luseqhubeka kwiindawo ezisemaphandleni ingakumbi kwiindawo ezineenkosi

Nalapha ezidophini kwakubakho inkosi uthe iye ibongwe kumatheko athile Kwakhona yena

ubone ukuba lunakho ukuvuselelwa kwaye yena kolwakhe uncwadi uyaluvuselela

315 Inkcubeko kuJolobe iyinxenye yobomi bakhe

UJolobe ngenxa yothando lwakhe lwenkcubeko ekhayeni lakhe kukho iingqayi ezintlobo-

ntlobo (Vuyorsquos Journal 2013) UJolobe akathanga ngenxa yokuba enguMfundisi wezeliZwi

ayibone inkcubeko yakhe ingeyiyo inxenye yobomi bakhe Inkcubeko yakhe uyibone iyinxenye

yobomi bakhe Inkcubeko yomnntu iqulethe ulwimi lomntu unqulo amasiko izithethe nezinye

izinto ezisetyenziswayo ezamkelekileyo zokuphila kwabantu Iquka neemfundiso kwenembeko

elindelekileyo kubo bonke abantu basekuhlaleni ukusukela komncincinane ukuya komkhulu

Enye injongo nombono obusemoyeni wakhe neminqweno yakhe athe wayiphumeza ngokubhala

le ncwadi kukuba efuna ukwandiswa koncwadi lwemveli oluphakamisa ngamandla inkcubeko

yabantu abaNtsundu Wakhetha ukubhala ngolwimi lwesiXhosa ukuluphakamisa kunye

nenkcubeko yesizwe samaXhosa nakhule sithethwa nanguMama wakhe umThembukazi okhulele

kwingingqi yaseCala kodwa noko kunjalo akazange awalibale amaHlubi nenkcubeko yawo Lo

mbhali kucace mpela ukuba uye wasithanda isiXhosa kuba kwizikolo ebefunda kuzo esakhula

bekufundiswa isiXhosa nangona kowabo isiHlubi besithethwa sikwalolunye ulwimi lwakhe

kuba eliHlubi Kwaye isiXhosa sakhe saxubana nesiHlubi Oku kwabonakala kwincwadi yakhe

yokuqala UZagula Isizathu sokufuna ukuphakamisa uncwadi lwesiXhosa sichazwe nguMama

apha ngentla xa athi amabali ebekho ikakhulu ngexesha lakhe lakudala ibe ingamabali esiNgesi

Kucacile ukuba le meko yadala ikhwele kuJolobe Wazimisela ukwenza umahluko axelise

umkhokeli wakhe uMqhayi ophakamise ulwimi lwemveli nenkcubeko yesizwe esiNtsundu

136

316 Ukubaluleka kolwimi lwesiHlubi nesiXhosa lukwayinxenye yenkcubeko yesiZulu nesiXhosa

Ngobunkcubabuchopho bakhe uJolobe udibanisa isiHlubi isiZulu kwakunye nesiXhosa kule

noveli kuba kuba ezilwimi zisetyenzisiwe Ngokwenza oku ufundisa ukuba izizwe ezibini

ngangaphezulu zingaphila kunye ngoxolo zihlonelane ngeenkcubeko neelwimi zazo kuba

inkcubeko yesizwe iyinxenye yobomi babantu baso kwaye uJolobe uluphakamisile uluvo lwakhe

oluthi ldquosingabendlu enye (194023)

Yiyo loo nto umbhali uWa Thiongrsquoo (198110-16) ecacisa ukuba ulwimi olusetyenziselwa

ukubhala uncwadi luyintambo ethwele inkcubeko yesizwe sabantu balo Uqhuba athi inkcubeko

ithi igqithiselwe okanye igcinwe ngamabali omlomo noncwadi kwaye inkcubeko iqulethe

iindidi ngeendidi zezinto ezenziwayo nezinconywayo kwanezinto ezingakhuthazwayo

kwanezikhuzwayo kwisizwe esithile

Inkcubeko yomntu iqulethe ubuyena bomntu apho athi akwazi ukuzazi nokuzahlula kwabanye

abantu Kwakhona uthe walubona ulwimi olusetyenziswa kuncwadi lungaqulethanga inkcubeko

nje yodwa ulubone luqulethe kwanembali kwanobudlelwane babantu nabanye abantu kungoko

umbhali uWa Thiongrsquoo achaze ukuba wathi wakhathazeka kwakucaca ukuba kwisikolo

esasilawulwa ngabasekumathanga amaNgesi ulwimi lwakhe noncwadi lwemvelo lwakhe

lwasuka lwajongelwa phantsi lwaza lwanqunyanyiswa ukuba luthethwe Oku kwalatha

ukungaxabiseki kwesizwe sakhe kuhlanga olwathe lwangenela ulawulo lwelizwe labo

Ngokudibanisa amagama esiHlubi namagama esiXhosa uJolobe ebe evala loo msantsa ingabi

ngathi akaluxabisanga ulwimi lwesiHlubi kuba ebhale uninzi loncwadi lwakhe kwanale noveli

yakhe ngesiXhosa Kwakhona esi simbo sikwadiza ubumbolombili bukaJolobe obusukela

kwigama lenkcubeko yakhe elithi Rhanisi Oku kufundisa ukuba umntu angaphila azisebenzise

neenkcubeko zeendawo ahlala kuzo kodwa angayijongeli phantsi eyeyakhe inkcubeko

nebubuntu bakhe ayixabise[ugxininiso lwam]

317 UJolobe uvuselela amabali emveli omlomo

UJolobe akakuvumanga ukuba amabali anjengeentsomi nezibongo ukuba ziyafa fi Ubonise

ukuba kubalulekile ukuba kubhalo olutsha zibhalwe zixutywe kumabali Kuba amabali asekwe

ngolo hlobo ayakusakha isizwe nobubani baso Akuthethayo uJolobe kuyinene Izinto

ezixatyisiweyo kwaNtu ezinjengokuziphatha kakuhle ubuntu intsebenziswano ubunye

ziqulathwe kumabali athi ancede izizukulwana ezitsha zitsho zazi ngezinto zakomawazo

ezinjengezafobe namaqhalo nezaci ezithwele imfundiso enkulu kwanezilumkiso Le ncwadi

yakhe Elundini LoThukela uyiqulunqele ukuphakamisa inkcubeko yabantu abaNtsundu

ingakumbi amaHlubi ukuze ihlale ikroliwe kuncwadi lwakhe ingabi nakufa Wenze kanye le nto

137

yenziwe nguSoga (1937) noSoga (1931) kwanoRubusana (1906) abathe babhala ukuba imbali

kwanenkcubeko yasizwe samaXhosa igcinakele ibhaliwe Ezi ndlela zokukhusela izinto zesizwe

noncwadi lwaso lugcinakele kwaye lupapashwe ziluncedo

318 Ukubaluleka kwamabali asemakhaya kwiindawo zabantu bawo

Ezi zinto zimbini isakhiwo nobuthumbu bale noveli Elundini LoThukela zakhelwe kwimbali

nenkcubeko yamaHlubi Kwimbaliso yale noveli ufake neembali ezinobunyani ezichaphazela

iziganeko ezathi zehla kwisizwe samaHlubi waza wanonga ngeendidi zenkcubeko yamaHlubi

Ubonisa nezigaba zokwenziwa kwamasiko kwanezithethe zawo Waliphotha ibali lakhe ngazo

zonke izinto ezenza umdla novuyo kwibali lakhe ukwenzela ukonwabisa isizwe kwaziwe ukuba

amaHlubi angabantu abanjani na besukaphi na Wazisile nangokudaleka kwanangokutshintsha

kwegama elithi aBambo lijike njani na ukuze isizwe kuthiwe ngamaHlubi nje UJolobe uthe

wadiza ukuba kwanokuba angoobanina ngokukhankanya uluhlu lokulandelelana kweenkosi

ezinkulu zazo ngokweminombo yazo

Bekukhankanyiwe ukuba uJolobe uthi kuphando lwakhe uye wafumanisa ukuba amabali athi

abenamandla xa equka amava abo ngobomi atsho anamathele ezingqondweni zabantu

angabinakucimeka lula (Jolobe kuScheub 196760) Kuchazwa kwanokuba athi atyebe zizinto

abazaziyo ezibakhayo ezinjengobuzwe nobuntu babo kwanezinto ezibachukumisayo nabathi

bafunde kuwo izinto ezinjengonkcubekoukuziphatha ukuhlalisana kakuhle kunye nanye abantu

Uqhuba athi la mabali avuselele ukwakhana kwabo intsebenziswano kwanomoya wovelwano

kwanobulumko Yiloo nto athi ifilosofi yobomi bohlanga nempucuko yesizwe ithi ihlwayelwe

kwakhona kwisizwe ngamabali aso ukuze siphinde sikhule siqhubele phambili

Olu luvo lukaJolobe luvakaliswa ngumbhali uWa Thiongrsquoo othi amabali esizwe anamandla

okusakha lusibumbe isizwe ngosetyenziso lolwimi lwemvelo noncwadi lwaso oluqulathe

inkcubeko yaso elilifa laso ukusuka kwiimbali zookhokho babo nakwiindawo abakhulele kuzo

UWa Thiongrsquoo (198110) uhambisa athi bathi bengabantwana beva amabali omlomo amnandi

abathe bawabaliselwa ngabantu abadala bakomawabo La mabali athe ahlala ngaphakathi kwabo

batsho bawathanda Bawabona la mabali enamandla okubomeleza ekulweni iingxaki abathi

badibane nazo kubomi babo bemihla ngemihla Uqhube wathi bathi balinganisa nezanga

zokulwa zamaqhawe akula mabali abathe bawabaliselwa Batsho balinganisa la maqhawe bazuza

olwabo uloyiso nokukwazi ukulwa ezabo iingxaki okanye iimfazwe zobomi ngokusebenzisa

ubulumko abathe babufumana kula mabali abaweva kumabali akomawabo

138

Okunye kuthe kwababonakala ukuba kweli bali lakhe uJolobe lithe ladala umdla kangangokuba

ubonakela echulumancile evuyile kakhulu naye ngokwakhe Ulivuyele kuba ufumene ithuba

lokukhe abhale ngezinto ezinxulumene nemvelo yabantu akowabo Umzekelo uthe wasebenzisa

nesigama esibonisa ithoni yovuyo nochulumnco kuba uthethe ngezinto azaziyo neziyimbali

yooyise bakhe Kwakhona le noveli yakhe yeyona ithe yagqwesa ngendlela athe wasebenzisa

ngayo indidi zezimbo zokubhala eziliqela waquka kwanesigama esityebileyo sesiXhosa nezafobe

ezidala uvuyo kwanokuhleka Kungumdla kumfundi akufundiswa ngokwakhiwa kobunye

besizwe kwanendlela esithe isizwe sakhiwe ngayo phantsi kwemigaqo yenkcubeko yaso

esayifumana kwasendalweni yokhokho baso Umbhali uWa Thiongo edandalazisa iimvakalelo

zakhe zokuchukumiseka ngamabali asuka kumabali akowabo uthe

I was born into a large peasant family Father four wives and about twenty - eight

children I also belonged as we all did in those days to wider extended family and to the

community as a whole

We spoke Gikuyu as we worked in the fields We spoke Gikuyu in and outside the home I

can vividly recall those evenings of story-telling around the fireside It was mostly grown-

ups telling the children but everyone was interested and involved We children would

re-tell the stories the following day to other children who worked in the fields picking the

pyrethrum flowers tea-leaves or coffie beans of our European and African landlords

The stories with mostly animals as the main characters were all told in Gikuyu Hare

being small weak but full of innovative wit and cunning was our hero We identified with

him as he struggled against brutes of prey like animals lions leapards hyena His

victories were our victories And we learnt that the apparently weak can outwit the

strong We followed animals in their struggle against hostile nature-drought rain sun

windhellipa confrontation often forcing them for forms of co-orperation

We were also interested in their struggles among themselves particularly between beast

and the victims of prey These twin struggles against nature and other animals reflected

real -life struggles in the human world

Not that we neglected stories with humans beings as main characters There were two

types of characters in such human-centred narrativesthe species of truly human beings

with qualities of courage kindness mercy hatred of evil concerned for others and man

-eat ndash man and two - mouthed species with qualities of greed and selfishness

individualism and hatred to what is good for the larger co-operative community Co-

operation as the ultimate good in a community was a constant (theme) It could unite

human-beings with animals agaist ogres and beasts of preyhellip

We therefore learnt to value of words for their meaning and nuances Language was not

a mere string of words It had suggestive power well beyond the immediate and lexical

meaning Our appreciation of the suggestive magical power of language was reinforced

by games we played with words through riddles proverbs transpositions of syllables

or through nonsensical but musical arranged words So we learnt the music of our

language on top of the content The language through images and sysmbols gave us a

view of the world but it had beauty of its own The language of our immediate and wider

community and the language of our work in the fields were one

139

And then when I went to school a colonial school and this harmony was broken The

language of my education was no longer the language of my culture (198110-11)

Okubhaliweyo ngentla apha nguWa Thiongrsquoo kwalatha ukubaluleka kwamabali asemakhaya

Amabali asemakhaya anexabiso kuba aqulathe ulwimi lwemveli lwabantu Uwabona

ekwaqulathe kwanenkcubeko yabo kwanendlela abazonwabisa ngayo nethi ibenze bazive

mnandi ngayo Akukhankanyileyo kuxhaswe nanguNelson Rholihlahla Mandela Uthe xa umntu

ethethe ngolwimi lwakhe sukuba ethethe emphefumlweni wakhe kwaye oko kumvisa kamnandi

Kule ncwadi uJolobe akangombalisi nje ukwayititshala efundisa iinyaniso ezinkulu

ezichukumisa umxhelo kwanamagolongxa engqondo atsho umntu aqiqe akothuswa nguJolobe

ngamagama amatsha nezikweko ezitsha ezothusayo nezivuselela umxhelo zidale uchulumanco

Kutsho kucace ukuba uJolobe linyange elinamava nobulumko kuba nanku edala izikweko

ezitsha zimtsho umfundi abe kwilizwe elitsha lamagama anqabileyo nanambithekayo Kukho

nezafobe ezichukumisa umxhelo zinentshukumo erhawuzelisa amakhwapha nezidala uhleko

nogigitheko olukhulu Oku kubonise ukuba uJolobe ngandlela zonke uluthandile waluxabisa

ulwimi lwesiXhosa waluphakamisa ngale noveli wade wavuselela ubhalo olutsha lwenoveli

yesiXhosa

3181 Inkolo kaJolobe namabali akhelwe emakhaya emveli

UJolobe ufuna ukuphakamisa uncwadi olwakhelwe kumabali akhelwe kuncwadi lwemveli

lwabantu balo nendawo yabo nenkcubeko yabo Unqwenela ukuba olubhalo luye kwizinga

eliphezulu eliyakuthi libe nomahluko Elo bali litsha libe likwayimbali yabantu njengoko enzile

kule noveli eyikwa yimbali engamaHlubi azalwa ngawo

Le noveli ufune ukuba ibe kwizinga eliphezulu ibange umdla kubantu nesizwe ebhalelwe sona

kanye njengendlela yombono kaWa Thiongrsquoo okhankanywe apha ngentla Naye uphakamisa

ukuba uncwadi inoveli kungakuhle ziqulathe namabali esizwe sawo kwaneeembali nenkcubeko

yesizwe sabantu sawo ukuze abafundi besizwe bangapheli besazi incwadi zaseNtshona kuphela

eziphakamisa ulwimi lwaseNtshona uncwadi kwanenkcubeko yamazwe aseNtshona

ezinjengoncwadi lwesiNgesi

UJolobe ubethelela elokuba amabali asekelwe kwintlalo yabantu athabatha indawo nomtsalane

kubafundi kwaye usithandile esi simbo asibone uWationgo sinamandla sinika umdla kumfundi

Esi simbo sinika inkqubelaphambili kubhalo loncwadi kuba sibonakalisa ubudlelwane phakathi

140

kwabantu neemeko zobomi babo Sikwabonisa ukubaluleka kwesi sithako sezembali

nobunzululwazi-mlando kwinkqubelaphambili yokusetyenziswa kolwimi noncwadi

nenkcubeko yama-Afrika

3182 Ixabiso lamabali asuka emakhaya

UJolobe uthe wazithethela ingqalelo izimvo zikaWa Thiongrsquoo malunga nokubalululeka kolwimi

nenkcubeko namabali asuka emakhaya Wazisebenzisa kanobomi ukonwabisa kwanokufeza

injongo yakhe yokuphuhlisa uncwadi lomlomo lungabhubhi Lo mbhali olithandazwe uWa

Thiongrsquoo (198116) iimbono zakhe zifana nezikaJolobe ngokumalunga nokuphuhliswa

kwamabali noncwadi lwesizwe kuba ukhankanya ukubaluleka kolwimi kumabali asekhaya

Language any language has a dual character it is both means of communication and a

carrier of culturehellip and has history of many nationalities (198113) To control a

peoplersquos culture is to control their tools of self ndash definition in relationship with others

Ngale nkcazelo ingentla lo mbhali ubonisa ukuba ukunyathelelwe phantsi kwenkcubeko yabantu

kukuqhobosha izixhobo zabo abathi bazichaze ngazo ukuba bangoobani na phakathi kwabanye

abantu

UWa Thiongrsquoo (198116) uphinde waqhuba wagxeka ukujongelwa phantsi kwenkcubeko yama-

Afrika ngexesha lokuphatha kwamakoloniyali elizweni lakhe wathi

The most important area of domination was the mental universe of the colonised the

control through culture their dances religions history geography education orature

and literature and conscious elevation of the language of the coloniser

Lo mbono ungentla wokulwa ukugqunyelelwa kwenkcubeko yabantu abaNtsundu naye uJolobe

uhambisana kakhulu nawo Uwubona ubalulekile Yiloo nto le ncwadi ikakhulu iphakamisa

inkcubeko yesizwe samaHlubi kwaneyesizwe samaXhosa athe wabhala ngolwimi lwawo

319 UJolobe ngamabali akhe ulungisa iinkolo ezingeyonyani

Uthi umbhali uMama amabali awayexhaphakile ngexesha labo yayingawesiNgesi UJolobe yena

ubona amabali ethu ingawona abalulekileyo kuthi kuba aphakamisa inkcubeko yethu Umzekelo

ukolusa umphumo imibongo imiculo imixhentso umlo wentonga iphulo ileqe iimfazwe

umtshato nokulobola Ngawona abalulekileyo

Ukulandwa kwamaHlubi nguSoga nomlo wosiba kaJolobe nemveliso yoElundini LoThukela

zizipili nobungqina bobuthandazwe bukaJolobe Kucaca mhlophe intlungu yakhe yaba yintlungu

awahlala enayo kodwa engayithethi Abantu babengamazi nokuba liHlubi Kungoko kule noveli

141

yakhe ezama ukucacisa iingxelo ezingentlanga ezenziwa ngumbhali uSoga kwimizamo yakhe

yokwazisa abantu ngamaHlubi UJolobe apha wenza into ethethwa nguNkosi Dlomo xa ecela

indlu enkulu kufanele ukuba ithi yakuhlaseleka indlu yasekunene iphakame inike uncedo wathi

kufuneka isandla sasekunene esihlaselwe ngameva sibangulwe sesinye isandla UJolobe wenza

loo nto apha ngezantsi ngendlela esitheleyo kodwa yena akathethi esidlangalaleni njengoSoga

Kubonakala ukuba wagqiba ekubeni aphendule okubhalwa nguSoga ngamaHlubi esithi

amaHlubi ngamaBhele kweyakhe incwadi yakhe Intlalo yamaXhosa (1937) UJolobe oliHlubi

ubonisa umahluko phakathi kwamaHlubi namaBhele kweyakhe imbali engamaHlubi awaziyo

nalilo loqobo Uzibeka izinto ngendlela eyinyaniso azazi ngayo Usebenzisa ubunkcuba-

buchopho bakhe akakhwaza esidlangalaleni nakumaphephandaba Wazibhala encwadini yakhe

eyinoveli izinto angangqinelaniyo ngazo noSoga Oku ngangqinelani wakubeka ngendlela

efihlakeleyo Akakuthi pahaha athethe ngqo ngako kubafundi benoveli yakhe UMacherey

(Moi198594) uyahlomla malunga nokubekwa kwezimvo ngolu hlobo

In the significant silences of a text in its gaps and silenceshellipIt is the silences which the

critic must must make lsquospeakrsquo The text is as if it was ideologically forbidden to say

certain things

Ngale ntetho uMacherey ukhuthaza ukuba ababhali mabazidize izinto ezifihlakeleyo eziluncedo

ekuqondweni kwento umbhali ayithethayo neza kuthi ibe lunedo olukhulu noluxabisekileyo

ekusonjululweni nasekulungisweni nasekunqandeni umzekelo ububi bungaqhubeli phambili

Kwaye oku kungadala ukuba isizwe singakheki nabantu abacinezelweyo bangakhululwa

kwingcinezelo yabo Bafe behleli kuba engaziwa unobangela

320 Amahla-ndinyuka kaJolobe okuzingela ukwazi isiXhosa

UMahlasela (19733) wazisa ukuba isiXhosa sikaJolobe siye sosuleleka asasulungeka ngenxa

yokukhulela kwakhe eMatatiele apho ikakhulu abantu balapho bathetha isiSusuthu nesiHlubi

Ezi lwimi zimbini zaba nefuthe elikhulu kwisiXhosa sikaJolobe Imeko yakhe yaba mandundu

xa eqala ukusebenza Wathunyelwa eMount Frere ukuba aye kusebenza khona IsiXhosa apha

sasithethwa sixubene nezinye iilwimi zezinye izizwe Wayefundisa kwisikolo esibizwe ngokuba

yiMabhobho apho isiXhosa ebesithethwa besingumxube wesiBhaca nesiXhosa kwanesiSwazi

Wayekwingingqi enengxubevange yeelwimi Wazibhaqa elilolo ngenxa yokuba engaluqhelanga

olu hlobo lolwimi lwesiXhosa

Wazama ukusilwa isithukuthezi ngokubhala inoveli ngolwimi lwesiXhosa elandela ingcebiso

zikaArch Bishop Mather utitshala wakhe owathi wambona ukuba unesiphiwo sokubalisa

142

kwanokugqwesa ekuchazeni umfanekiso wento abalisa ngayo Wasuka umsebenzi wakhe athe

wawubhala ngolwimi lwesiXhosa awabi ngosemgangathweni Wasuka uMqhayi wabonisa

inceba wabangula loo meva ukuze ibe nokupapashwa (Jolobe 19733) Olu velwano noncedo

lukaMqhayi lwamchulumancisa lwamqhubela phambili wangathi ngumntu obethwe

eluphondweni ukufuna ukwazi isiXhosa esisiso Wathi kamva wanikezela ileta kubaphathi

beMfundo yokuyishiya loo ngingqi yaseMout Frere kuba ingamhambiseli phambili kumaphupha

akhe okukwazi ukulubhala ulwimi lwesiXhosa olukumgangatho ophezulu Kwakhona naye

uJolobe uthe wachaza ukuba isiXhosa sakhe sathi saxubana nesiHlubi nangona engachazanga

ukuba uliHlubi Kodwa inyaniso ihlala ihleli kuba uyise omzalayo ube eliHlubi ngoko ke

bekuthethwa isiHlubi nesiXhosa kwikhaya akhulele kulo eliseCala emaXhoseni apho unina

wakhe onguMthembukazi wazalelwa khona

UJolobe uthe wagaleleka kwelakwaNgqika wafumana umsebenzi eNyarha kwisikolo esisefama

kummandla waseBhobhotyane nakwaMankazana Apho wafika abantu abangamaXhosa ale

ngingqi esithetha isiXhosa ngendlela ekhwankqisayo singaxutywanga nasiBhaca nasiHlubi

kwakunye nasiSuthu Umzekelo abantu bale ngingqi intsha afike kuyo uJolobe waye nokuthi

babethetha isiXhosa esinencasa Walangazelala ukuluthanda ulwimi lwesiXhosa kwanokuba

alusebenzise kanye njengoMqhayi othe wabonakalisa umoya wobukhuluwa kuye

kwanowobunkokheli UMqhayi wamkhuthaza uJolobe walandela emva kwakhe Ngoncedo

lukaMqhayi walufumana ulwazi lokusithetha kwanokusisebenzisa ngcono isiXhosa

Akaphelelanga apho waqhubela phambili efunana nolwazi oluthe chatha lokwazi isiXhosa

noncwadi lwaso Wathi wasongeza njengesifundo kwizifundo zakhe zesidanga kwimfundo

ephezulu kwiYunivesithi yaseFort Hare ngo1932 (Mahlasela 19733)

321 Iziqhamo zeehambo zikaJolobe zemfuna-lwazi lwakhe lwesiXhosa

Le noveli kaJolobe Elundini loThukela isisibonelo sokuluthanda ululwimi lwesiXhosa

ngendlela engenambaliso Ubhala ngentlalo yamaHlubi nemvelaphi yawo ngolwimi lwesiXhosa

esisulungekileyo Oluxube nenkcubeko yamaHlubi ebanga umdla yenze umfundi acinge abone

ukuba uJolobe uzame ukubetha iintaka ezimbini ngelitye elinye Wonwabisa amaHlubi aphinde

onwabise kwakunye nesizwe samaXhosa ngaxeshanye Ngoko ke sakujonga indlela athe

walusebenzisa ngayo ulwimi lwesiXhosa ngendlela ephakamileyo ngokusebenzisa izagwelo

zokuthetha kwanezafobe nezifanekisozwi ezidala imifanekisongqondweni ekuboniseni

izenzeko ezothusayo Kwangaxesha linye uphakamisa ukugcinwa kwenkcubeko

kwanokubaluleka kwayo Wenzela ukuba ukuphuhlisa ukubaluleka kwamabali esekhaya

akhelwe kwinkcubeko yabantu bayo abangama-Afrika emvelo

143

La mabali asekhaya aquka uncwadi lomlomo nenkcubeko Uwaxuba nesimbo esitsala umxhelo

esiyingxoxo (idayalogu) kwanesokubalisa athe uJolobe wasisebenzisa kanobom ukugcina

abafundi bedlamkile besemdleni bebona abalinganiswa ngeliso lengqondo bethethathethana

bebaleka betyhwatyhwa luloyiko Baphinde kwabona baqine izibindi balwe bazincame ekulweni

notshaba oludubaduba uxolo lwabo Baphinde kamva babonwe behleka bagigitheka bonwabile

Zonke ezi ntshukumo zenzekayo zihamba nengxoxo ziyidrama epheleleyo Kuba kwidrama

kufuneka izenzeko zibonwe ziqhubeka zisenziwa eqongeni zikhatshwa sisimbo sengoxo (Zulu

2008 14) Akukho mahluko ungako kwidrama eyakhiwe kwinoveli kuba abafundi bayazibona

iziganeko zisehla kwiqonga lengqondo Kanti ke nokuyithanda kwakhe inkcubeko nemvelo

yomntu oMnyama ngendlela ephumrsquo izandla kubonisa ubuthandazwe bakhe

Indlela abalisa ngayo umbhali uJolobe ukusebenzisa isiXhosa ngolwimi oluphezulu esonwabisa

isizwe ngokubanzi kubonisa inkokheli elugadileyo lungathi shwaka ulwimi lwemveli abhala

ngalo Umzekelo abanye abafundi abasuka eAngola beze kufunda eNMMU babalisa izinto

ezikhwankqisayo zokuba ulwimi lwabo lwemvelo aluthethwa kangako kwilizwe labo kwaye

nakumaziko emfundo alufundiswa Lunqongophele kanjalo uncwadi lolwimi lwabo lwenkolo

Isizathu soko senzeka mhla ilizwe labo lathi lathi lanqotyolotywa ngabantu baseYurophu

amakoloniyali abangamaPhuthukezi Kulawulo lwawo lwelizwe labo bagunyazisa ukuba

kusetyenziswa ulwimi lwawo lungaphakanyiswa olwemveli lwabaNtsundu baseAngola Ngaloo

ndlela bathi bazibulala iingcambu zobuzwe babo ulwimi lwabo kwakunye nenkcubeko yabo

Babulala kwanokuzingca kwabo ngelifa labo abashiywa nalo ngookhokho babo

Iziphumo zoko kukuba namhla ezikolweni nakwimfundo ephezulu ulwimi lwabo lwamveli

alufundiswa kwanoncwadi lwabo ngokunjalo kufundiwa uncwadi lwesiPhuthukezi ikakhulu

kanti nezinye izifundo zikwafundiswa ngesiPhuthukezi Le yintlungu yembali engenakulize

ilibaleke le yahlela esi sizwe sabantu abaNtsundu bemvelo yase-Angola UWa Thiongrsquoo

wangeza wacacisa ukuba ulwimi lwaseYurophu luphakamisa ulwimi lwelo lizwe laseYurophu

Luphakamisa nenkcubeko yalo imbali yaso kwanobuzwe babantu beso belo lizwe Le

yintlungu enkulu egqithe ukuqonda abathe abantu bemvelo bazibona bekuyo Baqhuba abathi

abafundi base-Angola isizwe sabo kule mihla siyazama ukulungisa izinto kodwa akululanga xa

ulwimi lungathethwa nokuthethwa nasemakhayeni abo ingakumbi kwiindawo zasezidolophini

Bathi ulwimi lwabo lwemvelo luthethwa ngabantu basemaphandleni abambalwa abakude lee

ezidolophini apho bahlala khona

Kungoko sinombulelo omkhulu kuMqhayi noJolobe ngokuthi bayinqande ingozi yokulahlekelwa

kwesizwe esiNtsundu kweli loMzantsi Afrika bubutyebi baso obukhulu nobulilifa laso UMqhayi

144

ulandelwe nguJolobe kumlo wakhe wokhusela ulwimi lwemveli lwesiXhosa Kulo mgudu

wakhe walandelwa ngamaZulu ooVilakazi nabeSuthu Nabo batsho baluphakamisa ubhalo

loncwadi lwabo ngolwimi lwemveli hayi kuphakanyiswe isiNgesi sodwa Ngobugagu bala

matshantliziyo uMqhayi noJolobe esizidla ngawo nabo bafundisa ubugagu abeSuthu namaZulu

(Attwell noAttridge 2012)

UJolobe igagu uzingele ngothando ukukwazi ukubhala ngolwimi oluphezulu olonwabisa

abafundi bakhe Kule noveli ubumbe iziganeko eziyolisayo ngolwimi lwesiXhosa esinesigama

esiyolisayo nesikhatshwa sisimbo sedrama esidala umdla nochulumanco Kwakhona kule noveli

ingxoxo zakhe azisebenzisayo zikwabonisa nokuguquka kwezimbo zabalinganiswa

okukhankanywa nguBakhthin ukuba kwibali lenoveli akusoloko kukho ilizwi elinye

njengakwincwadi ebhalwe nguSoga (1937) apho kuvakala ilizwi lakhe eligonyamela amanye

amazwi ade angabonakali okanye angavakali kuthuleke kuthi tu Kanti kule ibhalwe nguJolobe

inoveli akho amazwi amaninzi aphikisanayo ngemicabango Ngokucacileyo akho nakwabonisa

ukuluchasa ugonyamelo ngokuphakanyiswa kwezimvo zabanye abantu bexhamla inkululeko

yabo Olu chasano lwezimvo ludala ungquzulwano olubalulekileyo kakhulu ebalini Ludala

umdla Lutsalela umfundi enzulwini Lubanga abafundi baqhubele phambili balifunde ibali

baligqibe Olu bhalo luhle lukaJolobe lusisiqhamo sokulufunda alwazi ulwimi lwesiXhosa

alubhale ngezagwelo ezimnandi adandalazise ngokukodwa ezi ziganeko zilandelayo umlo

weentonga ukuhlaselwa kwabazingeli bamaHlubi ngugqoloma ukuqubisana kwabo nenyoka

enengcwangu imamba emnyama nohlaselo lwabo ngamarhancwa anomsindo aziingonyama

Kukho nesiganeko somlo wentonga Ususela kwingxabano ephakathi koNgwekazi noNtsele

UNgwekazi udelele uNobusi wamhlazisa kulutsha kuba esithi linqenerha elingakwazi kuthwala

ingqayi UNtsele wangenelela ethethelela uNobusi Le drama ihamba ihambe ngengxoxo

eshushu iye yakhokelela ekuphakanyisweni kwamakhwapha ebangwe nguNtsele othe

wakhalimela uNgwekazi umkhuluwa ukuba ohlukane nokundyukula uNobusi intombazanana

esakhulayo engekabi namandla nengakwaziyo kakuhle ukuthwala ingqayi

(a) Umlo wentonga

UJolobe uchaza ngobomi bobuntwana bakhe apha ngentla Waye engumalusi wakhulela kuqala

eCala Apho wayethi kunye namanye amakhwenkwe baqhube imihlambi yeenkomo

kwaneegusha bazikhaphele emadlelweni apho wayethi azive kamnandi onwabele ubomi

bobumalusi kuba babuneengenelo kuye alibone ilizwe elihle notyani obuluhlaza

kwaneentyatyambo ezihombise umhlaba Abuke kwaneentaba ezimgama Kanti kwaneemilambo

wayethanda ukuyibuka inomtsalane kakhulu esi dwadwalala sikhulu sinamandla sendalo

145

umlambo enjengeTsomo Uchaza kwanokuba babe namaxesha okuzonwabisa benze imidlalo

yokukhuphisana kusetyenziswa umlo wentonga abancinci befundiswa ngendiza ezomileyo

(Jolobe 197423) Uphinde wasichaza isimo sakhe kumbongo wakhe wenkolo othe

ldquoUmnqamlezordquo ukuba yena ukhule ezazi amandla akhe kwaye inkolo yobuKristu enemithetho

ethi makanikezele esinye isidlele ngesinye xa egezelwa ngumntu yayimnzimela gqitha Uchaze

ukuba yena ukhule ezazi ukuba unamandla kwaye engelilo igwala umzekelo uJolobe ubalise

ukuba wakhe wakhathazwa lelinye itshivela ldquoukusukele loo mini lahlala lilumkilerdquo kwaye yena

wayenentliziyo yezingwe (Jolobe 197137) Oko kukuthi engelogwala elikhalipha

elingazoyikiseliyo

Kanti nakule noveli utshilo ukuthi maxa wambi uxolo kuye kufuneke lulondolozwe ngezigalo

ukuluphuthuma (Jolobe 197685) Usetyenziso kwesigama izagwelo zokuthetha

kwanenkcubeko yesiHlubi ukuquka eyesiXhosa ukubonisa kumlo weentonga athe walukrola

ngale ngxoxo ehamba nenkcazo yombalisi ngokwengcingane kaBakhtin

Kungasemlanjeni UNgwekazi uthe watyhola unoBusi ngobunqenerha Waza watyhola noNtsele

ukuba ngubafazini kuba encedisa le ntombazanana UNtsele uchazwa nguJolobe ekhule yedwa

kunina wakhe othe akamqhelisela wamfundisa ukuba unyana wakhe angabinamsebenzi

awucalulayo akwazi nokuya kukha amanzi emlanjeni Ingxoxo iqale ngale ndlela

(Ukuzithethelela kukaNtsele ebhekisa kuNgwekazi kuboniswe ngolu hlobo lulandelayo) uthi

UNtsele Amanye amavila athi akunqena umsebenzi awuphephe ngokumana ewucalula esithi

kukho owamakhwenkwe kukho nowamantombazana (Jolobe 200823)

UNgwekazi Amanqenerha eentombi wona akho

UNtsele Yithi tu Ngwekazi kha uncokole izinto zamakhenkwe uyeke ezamantombazanardquo

UNgwekazi Utsho kubani

Waphendula UNtsele wathi Andazi wumbi ukhe wathethaUkuba ufuna ukuphakamisa

amakhwapha makungabikho apha phakathi komzi Masitshonele ese apha (Jolobe 200823-24)

UJolobe uchaza ukuba amakhwenkwe amaHlubi anento ebengayithandi Kunene inkwenkwe

ezenza umfazi (Jolobe 200824) UBakhtin (Abrams noHarpham 201286-87) uyahambisana

nesimbo sokubalisa sikaJolobe sokusetyenziswa kwesimbo sedrama kwinoveli yakhe

Ukhankanya ukuba kwinoveli ingxoxo ihamba nenkcazo yokwenzekayo Nalapha uJolobe wenze

loo nto iingxoxo zakhe kule noveli zikhatshwa yinkcazelo emfutshane Azifani ngqo

nakwincwadi elungiselelwe idrama yoqobo Kwakhona uBakhtin uthi kwingcingane yakhe

yedayalojizim kwinoveli uchaza ukuba iyakwazi ukudiza amazwi ogonyamelo nabonisa

ukuphathwa kakubi kwamaqela ajongelwe phantsi Nalapha kule noveli uJolobe naye

146

usebenzisa isimbo sikaBakhtin Usebenzise ingxoxo ngolwimi lwesiXhosa alwenze lwatsala

umdla ophezulu wabafundi nolubonisa umoya wongquzulwana lwezimvo

Isigama nezafobe nentshukumo athe umbhali uJolobe wayisebenzisa kulo mlo yephezulu

Inkcubeko izotyiwe ngale nkcazo ingentla kwesi siganeko uJolobe uzoba umlo weentonga

Ubonisa iintshukumo ezikhawulezileyo zokukhutshwa kweentonga nokugalela okubambisa

amazinyo Ekwadala ukonwabisa ngaxeshanye Umzekelo umbhali uchaze wathi

Ahlanganiseleni amakhwenkwe ngephanyazo ekhwaza esithi ldquoYizani kubukela

uNgwekazi ebetha inkwenkwe Weza selequle wagqiba uNgwekazi ezithe wambu

nangesithandelo sempithizelo yamakhwelo nemigqumo ngokungathi kukuza

kwesiphontsholobe Kusaqala nje wenza isivuthevuthe umfo kaMashiyi omkhulu

uNgwekazi kwacaca kuso sonke isikhwenkwe ukuba umnininiwa wakhe ukuba akemanga

kakuhle wagoqa uyakucholwa elutywamba

UNtsele waye kwazi kakuhle ukuhlanganisa zitsho kwasithukuthezi kwanga kudala Ukhe

wafikwa embanjeni uNtsele ngenxa yokuvula ithuba UNtsele uye walukhuthaza kuba

ebona ukuba luthande ukugxalathelana qha anqophe ngokuvala ngokuhlanganisa enze

uqilima

Ziye zatshintsha izinto akubona ukuba utshaba luyanxapha ngoku waqala ngoku

ukulukhetha iindawo aziqondileyo wada wamana eziphindaphinda Uzingise kanobomi

emana ukutsho ndaweninye kwada kwacaca nakwisihiba ukuba izinto zithambekile

Abakhwezeli batsho bathanda futhi ukulikhankanya igama likaNtsele UNgwekazi ngoku

wayesele eyindyidilili kube ngelo xesha athe wafikwa entanyeni kwaqala ngoku kwavela

igazi baqiniseka ukuba intshatsheli namhla iwileYabe le incinci kuxa ikhupha iimfihlo

zobuchule bokubethwa kweentonga kuba waba ngagalela watsho

Isigama esichongiweyo sesikumgangatho ophezulu Sibonisa sazoba imifanekisongqondweni

evuselela umxhelo kwaneemvakalelo zovuyo nosizi ngokwenjenje ldquoAhlanganiselana

amakhwenkwe ngephanyazo ekhwaza esithi ldquoYizani kubukela uNgwekazi ebetha inkwenkwerdquo

Kwesi sicatshulwa singentla imifanekisongqondweni yeliso ixutywa kunye nomfanekiso ndash

ngqondweni wendlebe wokuva amazwi abalinganiswa bencokola ngolwimi lwesiXhosa olubanga

imifanekiso ebangela uthando lolwimi noncwadi lwaso ngenxa yokuphuma izandla ngesakhono

esiphezulu sosetyenziso lolwimi kwakunye nenkcubeko

Kwakhona nakule ndlela abalisa ngayo umbhali uJolobe ngokwakhe usizobela umfanekiso-

otsala uchukumisa amadlu ngesakhono sakhe sokubalisa okwenzekayo xa uNgwekazi

wayeyingwe ukuvutha umsindo Usibonisa nendlela ekuqulwa ngayo ukulungiselela umlo

weentonga ngumntu onolwazi ekuwenzeni Uchaza sitsho sibone ngenene ngeliso

okwakusenzeka atsho nomfundi abeyinxenye yokwenzekayo ngenxa yosetyenziso lwesigama

esidala unxunguphalo nomdla Umzekelo usebenzisa isigama esithi ldquoWeza selequle wagqiba

uNgwekazirdquo ldquoezithe wambu nangesithandelo ldquosempithizelo yamakhwelo nemigqumordquo

147

UJolobe usebenzisa isifanekisozwi ukuqaqambisa ulwazi lokukwazi ukulwa kwanokuqula

Ukwabumbe umfanekiso webhanyabhanya ngesi sigama solwimi lwesiXhosa ngokuthetha

ngempithizelo nemigqumo yamakhwenkwe Oku kudala ihlombe lokuphakanyiswa

kwenkcubeko nendlela amakhwenkwe aye ezonwabisa ngayo kwintlalo yabantu abaNtsundu

Ukwazoba kwaneendlela zokululekana ekwakuthi kwenziwe zona ukudala intlonelwano kuliwe

umoya wendelo kumakhwenkwe ajongelwa phantsi ngamakhwenkwe agonyamela amanye

Ezinye izagwelo eziqaqambisa umfanekiso webhanyabhanya zezi ldquongokungathi kukuza

kwesiphontsholoberdquo ldquoKusaqala nje wenza isivuthevutherdquo Esi sagwelo sokuqala sisifaniso

esiqaqambisa ngokucacileyo okwenzekayo okutsala umdla womfundi anamathele kwincwadi

ayifundayo Esi sesibini sakhiwe kwisifanekisozwi yee vuthuvuthu Siyila

umfanekisongqondweni weliso umfundi ebona ukufika kwesaqhwithi esikhulu Umbhali

uchonge igama elikhulu elimbaxa eliyintshukumo elalatha ukudubadubeka koxolo ngophanyazo

oluza nezinto ezimbi ngokwenza amatshe okuqengqa ugoqo Yiloo nto umbhali esikhapha esi

senzo ngokuthildquoumfo kaMashiyi omkhulu uNgwekazi kwacaca kuso sonke isikhwenkwe ukuba

umnininiwa wakhe ukuba akemanga kakuhle wagoqa uyakucholwa elutywambardquo

(b) Isiganeko somlo wemamba nabazingeli

Imbali yemamba nabazingeli ibonakalisa usetyenziso lolwimi ukonwabisa abafundi

kwanokuphakanyiswa komgangatho wolwimi uJolobe alusebenzisa ekubhaleni le noveli

Ukwabonisa ukuba uyibhalele ukuba ibe kumgangatho nomoya ophezulu Lukwabonisa nomoya

wochulumanco lombhali UJolobe ubonakalisa ukonwaba kwakhe xa ebebhala eli bali

libandakanya imbali yakowabo kwakunye nobomi abaziyo athe wabuphila kwiindawo ezithile

njengesiganeko somlo wentonga esivuselela iinkumbulo zakhe esemncinane esalusa iinkomo

Ezinye izifanekisozwi zibanga unxunguphalo noloyiko oluphezulu ngeli lixa amadoda ejongwe

kukufa okuza nemamba irhamncwa elingenanceba Kule ncwadi uJolobe uye wagqwesa

kwisimbo sakhe sokubhala ngokusebenzisa izifanekisozwi ezithi ziyibonakalise gca indlela into

eyenzeka ngayo ngokukhawulezileyo Uzisebenzise zaphumelela zayiqaqambisa into

ayibalisayo satsho seva ngeendlebe imilozi yemikhwazo yemamba isenza izimbo zayo zohlaselo

lotshaba lwayo olungumntu Loo mini satsho sayibona ingca ende yedobo saziva iintetho

zamadoda ecebisana ngeendlela zokusaba Ezi ndidi zemifanekiso azizobileyo zenze imifanekiso

ekungelulanga ukuba abantu babenokuyilibala kwaye nento abachazele yona kweli bali lakhe

lenoveli bangahlala beyibalisela nezizukulwana zabo Kwanesiphiwo esiyolisayo sikaJolobe

148

sidala ihlombe Umzekelo lo mboniso ongathi ngumfanekiso webhanyabhanya nodala ihlombe

uwuchaza ngolu hlobo

Ngenye imini iqela elithile lalicanda edotyeni elinengca ende engangengqolowa

echumileyo Lathi xa liphakathi kukude phambili kukude ngasemva leva into engathi

likhwelo Athi amadoda akusinga-singa wathi umntu ldquoNantso imambardquo Umphathi

wephulo wathi makugotywe iintloko umntu achwechwe enze amatshe ukubaleka Yeka ke

ibe lugqatso amadoda ukusaba yasuka imamba yangathi ngumoya lo ukukhawuleza

seyingathi iyabhabha ukuza kubo Umsila se ungathi sisabhokhwe esi seyimana

ukuzibhijabhija izibuthe izisonge izijule phambili kucacile ukuba isemsindweni

ngamakhwelo eyabe isiza izikhuthaza ngawo edabini elo Ifike kuloo ndawo babe kuyo

yadlula ngezantsana yaza yathi yakuqonda ukuba seyingaphambili yayiphakamisa

intloko kwakhona yafuna ngamehlo Ithe yakuqonda ukuba bangasemva baye besinga lee

ngoku yajika yabaphuthuma seyingathi sisitshingitshane esinamandla ukucanda idobo

elo aye amadoda ebile ezizithukuthuku zinkcenkceza ngokungathi ngamanzi aphuma

embhobheni wamanzi ontunjaninzi kambe ke ubomi bobuphi umntu wathi edinwe

enjalo ukuba ithemba linye kukubalekaYadlula kufutshane kakhulu ngoku kwacaca

ngokumhlophe ukuba kukho eya kuphuma naye kube ngeli xesha athe umphathi wephulo

uNkebeza wamemeza ngezwi elikhulu wathi ldquoInguqu maHlubi masife sisilwa

njengomntu omnyerdquo Athi amadoda lawo ebethe saa ahlangana enza imbumba Ijike

kufuphi isenza imilozi ephithizelisayo yamila ngomsila phantsi yaza yathi ngephanyazo

yanga iyabiya ukubajikeleza abantu abo Yathi xa kanye ikulo maci (amacebo) wathi

umntu ldquoGalelardquo UNkebeza izingela elinamava wayitsho lsquonkuursquo emva kwentloko apha

ngegqudu elinzima wathi kanti uyosele

Esi sifanekisozwi lsquonkuursquo sibonisa amandla aso nomdla omkhulu Sithe savelisa ekubaliseni

amandla nendlela isiganeko esenzeka ngayo Sidale umdla omkhulu Satsho wanga umfundi

udibene nesimbo sedrama apho izinto zithethwa ziphinde zenziwe eqongeni abantu bebukele

Unjalo ke lo msebenzi kaJolobe Udala uvuyo kumaHlubi nakumaXhosa nakwisizwe esiNtsundu

siphela ngokuthi athi ngamabali akhe azisuse azibhekelisele kude lee iimbambano udano nosizi

Kodwa yena asuke adale uxolo imivuyo kwanokugigitheka kubantu bonke Esi siXhosa

sisetyenziswe kwezi ziganeko ezinongwe ngedrama kwakunye nesimbo sencoko sibe

sesiphezulu Sibe sesisulungekileyo nesihlwabisayo nesiLuncuthu maZangwa Siqulathe

inkcubeko yesizwe esiNtsundu ngokubanzi Kanjalo sixhobisa umzi kaNtu ngolwimi lwemvelo

ngokuba mnandi kwanokuba nencasa kwalo luphilisa ingakumbi lwakusetyenziswa ngumntu

oluthandayo noluphilileyo

UJolobe ngesi siganeko usinika umyalezo wenkuthazo kwabafuna ukuphumelela baqhubele

phambili balulwe notshaba njengale mamba irhamncwa lamathafa Ukwanika le mfundiso

ilandelayo yamandla nequlathe inkcubeko ekumbongo wakhe othi ldquoUmanyano ngamandlardquo

nobonisa ukuba xa abantu bemanyene benza izinto ezinkulu (193630)

(c) Iziganeko sokuqubisana kweengonyama eziqwengayo namadoda angabazingeli

149

UJolobe usixelela ngenye yamadoda ebone ingonyama yalumnkisa amanye (ldquoWathi umntu

Libhubesirdquo) Udlule ayichaze le ndibano yabazingeli neengonyama enjenje

Kwabakho othile othi malingabulawa wathi kanti utsho mva izikhali seziphakanyisiwe

Lafa ligragrama libubula Bahle baqaphela ukuba basemqolombeni weengonyama

Wawuthetha umhlola umntu watsho uNgwekazi ldquoNingahamba nonke Mna ndihleli apha

kuba besize kuzingela iingonyama saye sikuzo ngokurdquo Kwathi kusaxoxwa le ndawo

wavakala umgqumo owatsho kwabanda umchachazo Yayise ibonakala inkunzi isiza

iphala Umphathi weqela elo wathi makumiwe phakathi komlilo nomqolomba baphahle

isango lawohellip umoya waba bujika wasinga ngakwicala eyayivela ngakulo ingonyama

Yanduluka apho ke indaba kuba yathi yakuliva yakulisezela igazi lethole layo yafika sele

ilugcala-gcala umsindo neengcwangu Yathi nqumama ngaphaya komlilo isithe jaa

isingci izibhexesha amacala ngomsila kukho nokubetha ngawo phantsi apha itsho

ngesandi esingathi sisibhulo umgqumo wona sewungathi ziindudumo Kwathi kusenjalo

kwavakala ukububula okuthile ngasemva esangweni lomqolomba yababumkhulungwane

le nto Yathi yakuyiva le nto ingonyama yabetha yawudela umlilo kuba yabe ilelinye

ithole elo Yawutsho wamnye umtsi yaya kuthi gxididi phezu kwethole elifileyo yalijoja

Yagquma kwashukuma nomhlaba lowo babemi phezu kwawo amanye amadoda

ankwantya atyhwatyhwazela izitho zifana nemicinga yengca emanzi

Yaba seyibuthuma yaza yatsiba ngokotolo ukuza kubo koko ifike selwakhiwe uthango

lukaNgwekazi yaya kuthi folokohlo phezu kwemikhonto leyo eyatsho yangena enyameni

Kodwa imijubalazo yayo yathi yathanda ukududula wonke umntu owabe esendleleni yayo

idlikidla loo mikhonto eyabe injengeentsiba zencanda kuyo yathi kanti imazi seyibuyile

yaza yaziphosa phezu kwakhe (uNgwekazi) ngomgqumokazi owaba ngathi ngoweshumi

lonke lamarhamncwa abetha amadoda awayethe thwanga luhlaselo lwenkunzi afuna

amathuba okusaba Yakuba imwisile yamfuna ngamazinyo igquma ngalo lonke elo xesha

Wamemeza esithi mayibinzwe ngamanye amadoda lawo kodwa asuka agilana ukuphuma

emqolombeni kuba ngalo gama ayesele ebandezelwe kuwo apho Umemeze ebuza ukuba

ayamshiya na Uthe akutsho lazincama itshawe uNtsele lajika Labuya liphethe umkhonto

wodwa kuba amakhaka babephulukene nawo koluya hlaselo nodudumo lokuqala Inge

iyeva yamyeka uNgwekazi yajongana nolo tshaba lutsha Uhlangene nayo xa ijikayo

waza wayibinza watsho phakathi kwemikhono watsho wanyanisa naxa yamgila naye

waya kuwa Wanga akenziwanga nto umkhuluwa wakhe kuba wathi nje ukuba imnike

ithuba wancothula umkhonto kuleya yabe ijubalaza iqhawuka inkunzi wafunza kwimazi

150

leyo wayosela nayo emva komkhono amadoda ayedinwe ngokungathi ebabaleka ugqatso

(1959 197666-68)

Kwisiganeko sesithathu nalapha usebenzisa ibali elihamba nencoko efundisa ngelinye isiko

lamaHlubi lokuphuma iphulo lokuzingela iingonyama Nalapha uJolobe usebenzisa iindidi

zemifanekisongqondweni eyile

Eyokujoja- ldquoyakuliva yakulisezela igazi letholerdquo ldquoelifileyo yalijojardquo

Eyeliso- ldquoYayise ibonakala inkunzirdquo ldquosele ilugcala-gcala umsindo neengcwangurdquo

ldquoisithe jaa isingci izibhexesha amacala ngomsilardquo ldquoankwantya atyhwatyhwazelardquo

ldquoizitho zifana nemicinga yengca emanzirdquo ldquowancothula umkhontordquo

Ebonisa imitsi- ldquoinkunzi isiza iphalardquo ldquowamnye umtsi yaya kuthi gxididi phezurdquo ldquoyaza

yatsiba ngokotolordquo ldquoijubalaza iqhawuka inkunzirdquo

Eyokuva ingxolo nesandi- ldquoLafa ligragrama libubulardquo ldquowavakala umgqumordquo ldquongesandi

esingathi sisibhulordquo ldquoumgqumo wona sewungathi ziindudumordquo ldquokwavakala ukububula

okuthilerdquo ldquoyababumkhulungwane le ntordquo ldquoYagquma kwashukuma nomhlabardquo

ldquoyaziphosa phezu kwakhe (uNgwekazi) ngomgqumokazirdquo

Eyokuphatha nokubanda -ldquoowatsho kwabanda umchachazordquo no- ldquoyamfuna

ngamazinyordquo

Usebenzisa imifanekisongqondweni emininzi ukuzoba imfazwe phakathi kwabazingeli

neengonyama Le mifanekisongqondweni itsho kucace ukuba abazingeli aba ngamagokra

Amagama okubumba le mifanekisongqondweni uwachonge ngobuchule obukhulu ukuze adale

idrama enkulu nemilo ekhwankqiswayo phakathi kwabantu namarhamncwa awoyikekayo

Ukrole imifanekiso eneengonyama ezinengcwangu kwanezinomsindo ziphanjaniswa ikakhulu

kukubulawa kwethole lazo xa zona bezisayo kuzingela Nalapha uJolobe usebenzisa

izifanekisozwi (ldquoisithe ldquojaardquo ldquoisingcirdquo ldquofolokohlordquo) ezenza imibono emikhulu eyothusayo

nezandi nezenzo ngendlela edala amadlu

322 Uphuhliso kobhalo ngokutsha lwenoveli kulondolozo lwenkcubeko yesizwe

Le noveli ihlalutywayo equka nogxekoncomo lwayo yenza kanye le nto ichazwa kwesi

sihlokwana singentla apha Iyinoveli egqithisa umyalezo nemibono kaJolobe yokulondolozwa

kwenkcubeko igcinwe encwadini ngamabali anika umdla erhwebesha uthando loncwadi

kwanobuzwe babafundi abaNtsundu ngokubanzi ingakumbi abafundi abangamaXhosa kuba

ubhalele bona ikakhulu Ubhale ngesiXhosa esiphakamisa inkcubeko yabo Kule noveli ude

151

wasebenzisa iilwimi ezimbini isiHlubi kunye nesiXhosa eziqulethe iinkcubeko zazo Kwakhona

le noveli kaJolobe Elundini LoThukela ilandela ikhondo nesikhokelo sikaWa Thiongrsquoo ozimvo

zakhe ngolwimi noncwadi lwalo zikhankanywe ngentla apha

Injongo neminqweno yakhe athe wayiphumelelisa ngamandla kukufundisa ngenkcubeko

yamaHlubi kwanokuyigcina equka amasiko nolwimi nezithethe zingabhangi akusithela Kule

noveli ugxile kulamsolotya alandelayo enkcubeko

Ukwalusa amakhwenkwe umphumo ukubonga imibongo yabantwana imiculo imixhentso

umlo weentonga iphulo imfazwe umtshato nelobola yenkosazana ngawona abalulekileyo

Amaphulo ebesenziwa ngamadoda odwa (Jolobe 200878) Akayishiyi indaba yokuziphatha

kakuhle ngokwamkelekileyo entlalweni yabantu abaNtsundu Imbeko yinxenye yenkcubeko

yabo Umzekelo ukubulisa ngembeko omnye umntu nokuba akumazi Kanti kwabanye abantu

abaMhlophe ikhangeleka ingaziwa into yokubuliswa komntu adibana naye endleleni bengamazi

UJolobe ufundisa wabonisa indlela iphulo elalisenziwa ngalo kwanokuba iinyamazana

zazizingelwa zibulawe njani na Umzekelo zazindululwa zisukelwe zibalekele ezintabeni

ziphele zingakwazi ukunyuka iintaba zibulawe lula ngamabhunguza ngentonga xa zizama

ukuhla Kanti amahlosi neengonyama bezizingelwa zona kuba kufunwa ukwambesa indlu

yenkosi ngezikhumba zazo Kanti neenyoka beziye zibulawe zisiwe komkhulu USoga yena

kwinkcubeko yamaXhosa uthi umfo othe wabulala inyoka ezinqabileyo ezinjengemamba

ebisiwa komkhulu iqinise inkosi nomzi wayo Lo mfo bekuthi yakufa inkosi naye abulawe ukuze

agcine inkosi Kanti noonyana bakhe bokuqala nabo bebegcinwa babulawe kwakufa inkosi

Igqirha lolugxa bekuhanjwa nalo ukuze kubotshwe kuphiliswe abenzakeleyo kuhlaselo

lamarhamncwa asendle Bekuhanjwa nabafazi kwaneembiza kuphekwe ikhuthu (inyama

ebandayo) namazimba Abafazi babenceda ngokukha amanzi Bekusakhiwa namaphempe ukuze

kubekho iindawo zokulala ehlathini Singatsho ukuba ngale ncwadi umfundi ufumana imfumba

emyoli yolwazi olutyebileyo oluchulumincisayo noluvula iingqondo azi ngezinto ezichaphazela

inkcubeko yabantu abaNtsundu UJolobe uzenza ezi mfundiso ngobunkcubabuchopho

323 UJolobe nebali lakhe ngamaHlubi likwayimbali yamaHlubi

Imbali yenkcithakalo yamaHlubi ibhalwe yapapashwa nguSoga (19376-7) ngoncedo

lukaMalgas Wabhala wanika le ngxelo ilandelayo

Inkcithakalo yabaMbohellipEyonambangi yokuchithakala kwezizwe kukufa okanye

ukubhadwa kukaMthimkhulu ngamaNgwane UMthimkhulu inkosi yabaMbo unyana

wendlu enkulu kaBhungane wesuka namaphakathi akhe wathabatha uhambo phakathi

kwesizwe sisikhulu kanjalo nje Sikwalithemba sezinye izizwe intaba imiwe ngamaHlubi

eyokuqala kuseBusi eyesibini eKhuphe eyesithathu kuseVungatyeni eyesine

152

kuseNdimeni ize imilambo ibe liThangeni ibe liLenjana athabatha amantla oThukela

kunye neMpafana Uthe kanti sele esemdeni wesizwe samaNgwane Eva amaNgwane

ukuba ukwalapha uMthimkhulu othuka Inkosi yamaNgwane eyayilawula ngelo xesha

inguMatiwane unyana kamaSumpa Asuka amthabatha njengentlola amaNgwane

uMthimkhulu amhlasela bekungabangakho ngxabano ngaphambili ngaphandle

kokusunduzana kobukhosi nje kodwa Uyothuka uMthimkhulu umzi akuwo selrsquourhawulwe

ngamaNgwane ngobusuku Yenzakala ke inkosi kolo hlaselo Afa kakhulu namaphakathi

athi naseleyo azindlazi kwakho kuzo iintathambana eziyokubika kuTshaka

kaSenzangakhona

Esi sicatshulwa sisentla apha siyinxenye yembali yamaHlubi Ibalulekile kolu phando

olusebenzisa kuphicotho lwaso isithako sezembali nobunzululwazi-mlando esiphonononga

unxulumelwano lombhali noncwadi lwakhe Sikwadiza neemeko zezopolitiko zamaxesha abe

ephila kuwo umbhali Ukuhlalutywa kwale noveli kusincedise ekuvezeni isimo iminqweno

neembono zombhali wayo onguJJR Jolobe

324 UJolobe nenkcazo yemvelo yegama lamaHlubi

UMalgas (Soga 1937) usichazela ngokudaleka kwegama ldquoHlubirdquo Uthi uBhele wendisela

intombi yakhe kwinkosi yabaMbo ezala uLufelelwenja ozala uSidwabasenkomo ozala

usiQhanyana ozala uMowu ozala uMuhuhu ozala uMhlanga ozala uMsi ozala uMzimkhulu

ozala uMaseko ozala uNdlovu uMalunga ozala uDlamini ozala uMthimkhulu ozala uNgcobo

kwindli enkulu azale uRhadebe kweyasekunene uNgcobo ozala uDlomo ozala uMashiyi ozala

uNtsele ozala uBhungane ozala uMthimkhulu lo wabulawa ngamaNgwane ukuze

kuchithakalwe nje (Soga 19376 Jolobe 197616)

Uhambisa athi kwakucaca ukuba uNkosi Ngcobo wendlu enkulu akanamandla okuvelisa imbewu

kwathiwa ngemvume yakhe neyesizwe makaveliselwe abantwana ngumninawa wakhe wendlu

yasekunene ogama lakhe linguRhadebe Kuye kwazalwa unkosi uDlomo ongundlu-nkulu othe

yena wazala uMashiyi (uDlomo ngulo uJolobe amsebenzisa kweli bali njengenkosi yamaHlubi

awakhokelayo)

UJolobe yena kweyakhe inkcazo ngokudaleka kwegama u ldquoamaHlubirdquo uqhuba athi abantwana

abazalwa phantsi kukaRhadebe bazibiza ngokuba ngoolamaHlubi kuba bezibiza ngegama

likanina wawo Asuka onke amaHlubi alandela indlu enkulu athi nawo angamaHlubi Ngale

mbali yamaHlubi kwanebali lakhe uJolobe ucacisa ebonakalisa ukuba amaBhele athe azalana

ngokwakhiwa ubuhlobo ngokwendiselwa kwentombi yawo uLamaHlubi kunkosi Ncobo inkosi

yabaMbo ajike kamva

153

Kanti nangengxelo eyinene oko kukuthi eyinyaniso iyangqina ukuba ubuhlobo buthe benzeka

phakathi kwamaBhele namaHlubi ngenxa yokwendisela intombi yawo uLamaHlubi kwinkosi

yaBambo (193717-18)

UJolobe uthe waphinda wayitywina waqinisela into yokuba amaBhele la ayingawo amaHlubi

Ukungqina oku ngesiganeko apho amaBhele athi ala ukunceda amaHlubi Umzekelo kwibali

lakhe uJolobe umbalisi ukhankanya ukuhlaselwa kwamaHlubi ngamaNgwane Kweli dabi

amanani omkhosi wamaHlubi aba nganeno kunenyambalala yomkhosi wamaNgwane Ebalini

lenoveli Elundini LoThukela ubalisa athi unkosi uDlomo undlu-nkulu wathi kungalindelwanga

wafikelwa ngumbiko okhawulezileyo wokuba enze uncedo axhase indlu yasekunene yamaHlubi

ephantsi konkosi uMahlaphahlapha kuba ihlaselwa ngelo xesha ngamaNgwane Amanye

amabutho kaMahlaphahlapha athi alwa ekhusela isizwe sawo kumkhosi kaMatiwane

wamaNgwane Ekuthe ngenxa yokududulana kwamabutho umkhosi wamaHlubi wona wafika

ngasemideni yamaBhele UJolobe uthi athi amaHlubi endlu yasekunene ebenethemba lokuba

amaBhele la ebenokuthi abancedisa asuka wona abatshikelela abagxotha oku komntu egxotha

umshologu Unkosi Dlomo wendlu enkulu yamaHlubi wathumelise umkhosi wakhe ukhokelwa

nguMphathi-mkhosi uNtlabane ehamba namabutho angabafana abatsha abasandulukubuya

entabeni apho athe enziwa amadoda anikwa neemfundiso novavanyo lokukhusela isizwe sawo

kutshaba ngokwenkcubeko yamaHlubi Wagaleleka umkhosi wendlu enkulu wadibana

namabutho endlu yasekunene kwaliwa adudulwa amaNgwane eswantsuliswa aleqwa Azibeleka

iinyawo agoduka ahluthwa ixhoba lamawaka eenkomo abe ehamba ezirhwaphiliza ezizweni abe

ehamba ezihlasela AmaBhele wona ala ukwenza ubuntu kubamelwane babo abangamaHlubi

bathi bawohlwaya ngokuswela ukubonisa inceba bawathimbela neenkomo eziliqela

Le nkcazo yeli bali likaJolobe ihambelana nembali eyinyani enikwe nguWilliam Gqoba othe

wabalisa ngobunyani besiganeko esehlela amaHlubi Uchaza ukuba umaHlubi ngenene

ahlaselwa ngamaNgwane aze athi ngokusunduzana afika emideni yamaBhele AmaBhele asuka

afane neentshaba kumaHlubi kuba athi axhoba ejonge inzuzo yobutyebi angayifumanayo

kumaxhoba awileyo angamaHlubi (Bennie 1935107) Kwakhona uRubusana kwincwadi yakhe

naye uyangqina ukuba amaHlubi ayemelene namaZizi namaBhele ngakumlambo uThukela

(Rubusana 1906 noSatyo 2006)

Ngoko ke le ngxelo yombalisi uJolobe ibonisa ngokuphandle ukuba amaBhele ibe

ingengomaHlubi qha ibe izizihlobo zamaHlubi ngokwendiselana iyayiphika intetho kaSoga ethi

amaHlubi manye kunye namaBhele

154

325 Ubunkokeli bukaJolobe ludiza isimo sakhe nembali yabomi bakhe

Ubunkcubabuchopho obenziwe ngumbhali uJolobe bobuphume izandla Ubonisa ukuba ngosiba

lwakhe uyakwazi ukulungisa iimbambano Ubonisa ukusebenzisa ingqondo yakhe Ukwabonisa

kwangosiba lwakhe iimfazwe ziyakwazi ukuliwa kukhuselwa uxolo nesidima somntu kubekho

nokuhlonelana UJolobe ukwazile ukubonisa kule noveli ukuba uxolo ukuhlonelana nokhuselo

lwesidima siyinxenye yenkcubeko yakwaNtu Yincutshe ekwakheni amabalana akwinoveli

aneziganeko ezibonisa oku Zonke ezi zinto zithi nca enye kwenye ngokwanelisayo

nangokuyolisayo Oku kudala le noveli ibe kumgangatho ophezulu Isisixhobo esinexabiso

nesingaluncedo kuphando malunga nokubhalwa kweencwadi ngodidi olutsha kwaye isimbo

sikaJolobe singaluncedo olunokusetyenziswa nakuhlalutyo lwezinye iilwimi zezinye izizwe

Ukongeza le noveli ikwabonisa isimo sobunkokeli bukaJolobe obu bufana nqwa nobenkosi

ekhathalayo ngabantu besizwe sayo kanye njengokwenziwa ngunkosi uMthimkhulu owathi

wabona kubalulekile ukuba aphume aye kuvelela izizwana zakhe ezifana nezimvu angumalusi

wazo nakhathalayo ngazo kanti naye uJolobe ubonisa uvelwano ngezinto ezabahleleyo waqonda

ukuba makenze into ngako oko (Jolobe 19366) Ngesi senzo uJolobe sokubonisa ukubalwelwa

kwanosiphakamisa isidima sabantu bakowabo kwalatha inkokeli ekhathalayo Esi simo sithe

samenza walibhongo nasekhayeni lakhe nakubantu azalwa nabo oodade bakhe Olu thando

lwakhe lwabonakala ngakumbi akungabikho Umzekelo olu luvo lukhankanywa yintombi

kaJolobe uVuyo Ubalise ukuba omnye woodadeboyise zange afune ukukholwa akuva ukuba

undulukile ubhuti wakhe kuba ebengumkhuseli wabo amaxesha amaninzi enguye

kwanomncedi wabo kwiimeko zobomi Ubalise ukuba udadeboyise lowo wathi wamlandela

ngokukhawuleza naye wanduluka

Indlela yophando yokwenza olu phononongo ibe yeyekhwalitheyithivi echazwa nguDenzin

noLincoln (2008) Le methodi ivumela ikhuthaze olu phando ukuba lungaquka nosetyenziso

lwamabalana kwaneziganeko ezithile okanye imbali Zonke ezi zinto zibalulekile kolu

phononogo kwaye ziluncedo ekutolikweni kwentsingiselo yento ethethwa ngumbhali

woluncwadi okanye yomyalezo awugqithisa ebantwini Kungeso sizathu uluvo lwaba babhali

bangentla apha lubonakela luluncedo ekucacisweni kwanasekuqondweni kwento ethethwa

nguJolobe umbhali kule noveli yakhe Uluvo lwabo lusisixhobo esisebenzisekayo nesilixabiso

Lukhokelela kwimpumelelo yophononongo lolu phando kuncwadi lukaJolobo nobudlelwane

balo kubomi bakhe Lukwamkela nogxekoncomo lwezinye iincwadi ezibhalwe ngegalelo

likaJolobe esizweni kwanobomi bakhe ebebuphila Kwakho olu ngxekoncomo lubandakanya

noncwadi lukaJolobe lukhuthaza usetyenziso lwamabalana ukucacisa uluvo lombhali lube

nokuqondakala gca

155

326 UJolobe uncwadi lwakhe luyinto enye naye

UJolobe kumbongo wakhe Imfecane ubonisa usizi lwenzima namahla-ndinyuka amaHlubi

Ubonisa uvelwano kuwo UliHlubi naye Uzoba usizi olunzima lodwa olwehlela amaHlubi Ude

athi intlungu ababekuyo yadala akwabiko kuhleka nangoma emilonyeni yabo Ngoku pha kule

noveli yakhe udala imifanekiso yokuhleka uvuyo oluphezulu oludala impiliso kuba apha

ekuhlaleni kukho inkolo yokuba ukuhleka kudala impilo kumntu abesoloko esentlungwini

Uncwadi lukaJolobe ludiza ubomi bakhe neemeko ezithe zagquba ngokunxulumene

nobudlelwane nakhe nabantu bakowano amaHlubi Afikelwa ziintlupheko kwanokuthotywa

kwesidima sawo Ngoku ngale ncwadi uyawavuselela amaHlubi ephakamisa nesidima sawo Le

noveli kaJolobe ibonisa ukubaxabisa kwakhe ookhokho bakhe ubuzwe bakhe imbali

nenkcubeko yamaHlubi phakathi kwezinye izizwe

Kwakhona ngale ncwadi ucacisela abantu abangazi nto ngembali yamaHlubi kunye neenkosi

zawo Yaye ibali lale ncwadi linabo nobunyaniso kwindawo ezithile Umzekelo uJolobe udulisa

ukungangqinelani kwakhe nezinto ezibhalwe ngesizwe samaHlubi kwincwadi kaSoga ldquoIntlalo

kaXhosardquo (19373-5) apho ezinye zazo ezithe zabonisa ungquzulwano lwezimvo kunye noJolobe

kuba eliHlubi

327 U-Elundini LoThukela udiza isimo sovuyo sombhali uJolobe

Eli bali uJolobe kuyabonakela kakuhle ukuba walonwabela ukulibhala kwakhe eli bali lakhe

Naye ukhe wazivuyisa wazivisa kamnandi Ulibhale ngomoya wakhe wonke nangovuyo

nochulumanco Oku kubonakalisa ukuba wenza into ebekukudala efuna ukuyenza Walixuba

nokuhleka okukhulu kwanangeziganeko ezibonisa uchasaniso nezidale unxunguphalo

oluphezulu ezihamba nemisindo nosizi kwezinye iindawo Waphinda wanazo iziganeko

ezonwabisayo ezibangale ukuba amadoda abalekele ukuzophula izinqe Umzekelo kuhlaselo

lwabazingeli zizilo zasendle

Le incwadi yakhe ikakhulu isisimbo somoya wovuyo ukusuka ekuqaleni ukuya ekupheleni

iluchulumamanco Uyibhale ngokungathi uthildquoNgoku ndiliHlubi ndithetha endikwaziyo

nendikuve kumanyange akowethurdquo Ubonakalisa ukuyazi ngokumangalisayo inkcubeko nembali

yamaHlubi Umntu angatsho ngokuthandabuzekiyo ukuthildquoUhili uphumile ezingcongelwenirdquo

Le ntetho isetyenziswa ngamaXhosa xa ekwekwa ukuba into ebe ifihlakele okanye ingaziwa

kakuhle namhla nje iyaziwa

156

Kwakhona iye yathandeka kakhulu le ndlela yophando Ibonisa unxulumano olukhoyo phakathi

kobomi bukaJolobe noncwadi lwakhe Idulisa

iinzulu zemfihlelo kubomi bakhe kwanamaxesha abalinganiswa abaphila ngawo Kwaye itsalela

umphandi enzulwini (Bopape 2006149) atsho afumene ulwazi olutsha oluluncedo ekuqondweni

kolu phononongo nasekuphakamiseni

umgangatho wophando Ibanga ukuba umphandi abe nemibuzo efuna iimpendulo Umzekelo

umphandi amane ezibuza imibuzo kutheni ethetha ngolu hlobo nje uJolobe Ngenxa yoko

aphande ngamandla ukuzama ukufumana ezi mpendulo

Le ntetho ingentla iyaxhaswa nanguSwanepoel (19895) Ukhankanya ukuba ukuhla kwempilo

kaSMMofokeng umbhali webali ledrama likaSenkantana kwabonakela ukuba kuchaphazela

isimbo sokubhala kwakhe kuba sabonakalisa umoya wosizi nokudakumba okwathi

kwaqhagamshelane nempilo yobulwelwe bakhe

Kwakhona imibuzo ithi kamva iphenduleke ngokuthi umphandi ajonge ubomi bombhali aphinde

ajonge uncwadi lwakhe ngokubanzi aphele ebona ukuba umbhali usisipili soncwadi lwakhe

kwanoncwadi olu alubhalileyo lukwasisipili esidiza ubomi bakhe iimvakalelo zakhe umzekelo

umoya wakhe wovuyo ophezulu Ude abengathi umphandi uyaliva ilizwi lakhe lovuyo livakala

ezindlebeni Olu luvo luthe lwabonakala amaxesha amaninzi kule ncwadi yakhe Elundini

LoThukela ingakumbi apho abalisa ngeziganeko zabukroti Uzibalisa ngamandla aphezulu

obugcisa kude kubonakale ukuba umbhali naye ukuwo lo mlo ngenkqu

Kwakhona oku ukudiza ngezenzo zakhe eziliqela ngexesha abe ephila kulo UJolobe ebelikroti

elasinda kancinane ekuvalelweni ngaphaya kwezitshixo ngenxa yeentetho zakhe zobuthandazwe

egxeka ingcinezelo yorhulumente wabalawuli abaMhlophe beli lizwe Babephethe kakubi ama-

Afrika omgquba abe naye engomnye wabo

Kwakhona esi sithako sidulisa isimo sikaJolobe esidizwe luncwadi lwakhe ukuba umbhali ube

elikroti ngokwakhe engelilo igwala Kubonakala ukuba wafuza amaqhawe akowabo oonkosi

uMahlaphahlapha (Bennie 1935103-105) Oku kudiza imfuza yabantu bakowabo bemvela

azalwa ngabo kuba kumbongo wakhe Ikholwa kwi Ilitha (Jolobe 197136) udize ukuba

ungumntu owaziyo amandla akhe emlweni AmaXhosa ubunyani besi saci ayabungqina gqina

ukuba athi ldquoUmntu yinkosi ukuzazirdquo Oku kunagaquka ubugcisa abaziyo kumlo weentonga

(Jolobe 2008)

UJolobe kule noveli udizeka ukuwathanda kwakhe amaHlubi azalwa ngawo Olu thando

lwamenza abhale umbongo Imfecane (Jolobe 19749) Kuwo uyawateketisa athi ldquoamaHlubi

157

amahlerdquo Oku kubonakalisa uthando nosizi oluphezulu kwintshutshiso awathi ayifumana

Ubonakalisa ngawo lombongo uvelwano olunzulu xa amaHlubi ayebandezeleka ngokunzima

kumaxesha ookhokho bakhe besukelwa ngamaNgwane ade awuwela umlambo wakowabo

iThukela engathandanga

Uwenze lo mbongo wasisikhumbuzo semvelo yakhe kwanokuba ayesuka phi na nathe kuwo

wazoba kwanobuhlungu obubangwa ziimfazwe eziphuca abantu ubutyebi babo zidala

uphazamiseko engqondweni nasemphefumlweni Kanti naye uFanon (1986) wayiqaphela indlela

abafazi namadoda abathi bahlungiseke okanye bangxwelerheke kakubi ngayo ziimeko zemilo

kwiindawo ababehlala kuzo kwanokulahlekelwa kwabo yimizi yabo kwanobutyebi babo Oku

kwenza ubomi bube nzima kubo babe zizisulu zokuphatheka kakubi kubantu abangenavelwano

kuba bahlala besemaxhaleni okungaphatheki kakuhle kukuswela kwanokuhluthwa uxolo

lwangaphambili

Kanti abanye xa befika kwezinye iindawo becela usizo lokhuseleko bathi bamkelwe ngabanye

abantu abanenceba Kodwa kuba abantu bengafani abanye kuthi kubenzima ukwenza Ubuntu

yiloo nto ukumkani uHintsa wagunyazisa ukuba benziwe Ubuntu kumaHlubi Kanti naye

uMalgas kwincwadi kaSoga uthe wakungqina okuthethwe nguJolobe ngokuchaza ukuba

ikumkani yathi yakhupha umyalelo kumaXhosa ukuba awamkele amaHlubi azizizalwane zawo

Naye ngokwakhe uHintsa wawambesa Wayalela ukuba banqonyelwe iinkomo (Soga 193710)

328 Umlo wokhuselo loncwadi nenkcubeko

UMqhayi (1914) unefuthe lobudlelwane kubomi bukaJolobe kumhlobo wakhe UMqhayi ubhale

ngokuphakanyiswa kwenkcubeko noncwadi lwesiXhosa alubona lusifa lucinezelwa kukufika

kweelwimi ezintsha ezivela eYurophu Oku kuqaphela kukaMqhayi kwamqhubela ekubhaleni

inoveli yakhe ethi Ityala Lamawele ekhuthaza ukugcinwa kwenkcubeko yamaXhosa ihlale

ilondolozekile kuncwadi olubhalwayo Wabe uMqhayi ngale noveli ekwazama ukwandisa

uncwadi lwesiNtu ekwakubonakala ukuba luyanqongophala ngenxa yokonganyelwa lifuthe

lolwimi lwesiNgesi Iimfundi eziNtsundu zazithe phithi lulo

Naye uJolobe ngokubhala le noveli uhamba ekhondweni likaMqhayi lokuphakamisa imbali

inkcubeko ulwimi kwanoncwadi lwemvelo lomntu oMnyama eMzantsi Afrika Ebebangwa

ngumoya wobuthandazwe obumatwa nesimo sobomi bakhe sokuba ngunogada Kwakhona

uJolobe uphinda athi akubona ukuba ababhali ooMqhayi (1914) ooRubusana (1906) nooJ H

Soga (1932) noTBSoga (1937) balenzile olwabo uncwadi lokulondoloza inkcubeko

yamaXhosa wazinika ukukhalipha ngokuthi angene kwelo phulo naye wavelisa le ncwadi iyile

noveli Elundini LoThukela

158

Yena wenza into entsha eyinoveli enomahluko Wenze ibali lakhe laquka imbali yamaHlubi

Walenza labufana noncwadi lababhali ooSoga bona ababhale ngembali nenkcubeko yamaXhosa

Kodwa eyakhe incwadi wayenza yaba yencomekayo yagqwesa lee kuncwadi lwesiXhosa kuba

uthe yena kwibali lakhe wadibanisa inkcubeko nembali yamaHlubi wayifaka kumabalana

awahlukehlukeneyo akha ngawo le noveli Wawanonga ngezafobe ezincamisileyo nezinika

imifanekisongqondweni engakwaziyo ukulibaleka lula ngendlela ethe yayolisa

La mabalana akhe anika imiyalezo emikhulu neenyaniso ezingenakuphikwa ukufundisa oku

Umzekelo uJolobe uthetha inyaniso enobulumko xa esithi ldquoisandla sokunene esihlatywe

ngameva sibangulwa sesinyerdquo (2008 197685) Le nyaniso umntu angathi ayitolike ngeendlela

ngeendlela kwaye ikwabonisa ubunye bamaHlubi obufana nentambo edibanisa iintsapho

kwanobudlelwane bamanye amaHlubi nabanye ezizweni zawo Ngoko ke le ntetho iyimfundiso

eyakha isizwe siqhubele empumelelweni Kwakhona le mfundiso yinkuthazo yobunye athe

umbhali uJolobe wabuphakamisa nakwimibongo yakhe ekhuthaza intsebenziswano

kwanokuxabiseka komntu kuba umntu ngumntu ngabanye Le mfundiso uJolobe oliHlubi

wayifumana kubazali bakhe

329 Uchongo lwezafobe eziphezulu ezingaqhelekanga neemfundiso ezinkulu

Le noveli Elundini LoThukela ikakhulu umbhali wayo uJolobe uyenze yaphakamisa kakhulu

ukubaluleka kokusetyenziswa kolwimi lwenkobe nenkcubeko yesiNtu Ekuyakheni kwakhe

usebenzisa izimbo zokubhala eziqela ezidala umdla wokusetyenzisa kolwimi lwesiXhosa

ngendlela ephumrsquoizandla Ziyakhwankqisa kumfundi osithandayo isiXhosa kuba uzisebenzise

ngendlela ephezulu Usebenzisa iindidi ngeendidi zezafobe kwaneentlobontlobo zamabalana

ayolisayo ahlungisayo oyikisayo afundisayo nanika ulwazi

UJolobe uyiphakamisile inkolo yakhe yentsebenziswano ekumbongo ldquoUmanyano ngamandlardquo

(1974193629) uyiphindile kwangentetho yakhe ebuqhalo ethi isandla esihlatywe ngameva

sibangulwa sesinye isandla (Jolobe 200885) kule noveli uyifundisa ngamandla

intsebenziswano

Yona le noveli ayiyonoveli nje engephi Igcwele bubuqheleqhele bezimbo zokubhala eziliqela

eziqaqambisa iintsingiselo zemixholwana ngemixholwana Mxholwana ngamnye uchaza

ucaciswe ngolwimi oluthile lwezafobe ezifanele wona ngokweqondo eliphezulu lokucinga

okuxhobisa umntu ngobulumko Ikwanguvimba weembali zabantu abaNtsundu Ineendladla

ezigcine amasiko nezithethe nezagwelo zokuthetha eziphumrsquo izandla

159

330 UJolobe nothando lwakhe lwenkcubeko

Apha ngezantsi kuza kuthi kuxovulwe indlela uJolobe ayithanda ngayo inkcubeko Sakubonisa

ukuba kule ncwadi yakhe ayibhalileyo ukuba ubomi bakhe bokuthanda inkcubeko obuthe

bamatwa kunye noncwadi lwakhe alubhalileyo

Kule ncwadi yakhe Elundini LoThukela ubonakalisa ngendlela eyothusayo nemangalisayo

ukuba kuthe kanti ungumntu oyithandayo inkcubeko Olu luvo lukhankanywa nayintombi yakhe

ebonisa ukuba emzini wakhe kukho iingqayi ezintle ezizintlobo ngeentlobo ezenziwe ngoluthi

ngelitye kwanezenziwe ngodongwe olutshisiweyo umphandi uyakungqina oko Kwaye

bezihonjiswe ngemikrolo emihle nekudidi oluphezulu Kubonakala ukuba zazimkhumbuza

ngemvelo yakhe yookhokho bakhe kunye namabali ookhokho bakhe Umzekelo kumbongo

wakhe ldquoUcamngco ngengqayirdquo kwincwadi Ilitha (197119) uJolobe ubalisa ngezigaba apho

iingqayi zaziye zitshiswe ukuze zomelele zikwazi ukusebenziseka Ude wakhankanya

kwanokuba abafazi kudala babesikha amanzi ngeengqayi bezisebenzisa ukuphelisa unxano

lwamadoda amakhulu Kule noveli uJolobe ukubonisile oku kwisigaba apho uNtsele anceda

uNobusi akwazi ukuthwala ingqayi yakhe yamanzi

Oku kuthanda kukaJolobe inkcubeko kungqinwa naziindidi zeengqayi ezintle emzini wakhe oku

kutyhila ukuhlangana kobomi bakhe benyaniso kwanoncwadi lwakhe

Ngoko ke injongo yolu phando iyaphumeleliswa ngokutyhilwa bubungqina obufumaneka

kwingxelo engobomi bukaJolobe benyaniso Bubonisa ubudlelwene obukhoyo phakathi kobomi

bukaJolobe noncwadi lwakhe Mnye noncwadi lwakhe alubhalileyo Uncwadi lwakhe

lukwaziinkumbulo zakhe kwanezinto athe wazithanda nakwinkcubeko yakhe waza wazikrola

phakathi kuncwadi lwakhe Olu phando xa kunjalo luphumelele ekuboniseni ukufunyanwa

kolwazi oluluncedo ekubhalweni kwebhayografi yakhe

331 Usetyenziso lolwimi oluphezulu kumaleqe nakwisiko lomshwamo

Le noveli uJolobe uyikrole ngomoya ophezulu nochukumisa iingcinga nomxhelo womfundi

Uyibhale ngesiXhosa esisiso ecacisa kwanezinto ezibalulekileyo kwintlalo yamaHlubi

Sihonjiswe ngolwimi olutyebe ngemifanekisontelekelelo yokuva ingxolokazi enkulu yovuyo

neentswahla yeentsini kulandele ukuhalalisa kwanokuduma kwebandla lamadoda abukeleyo

Lulwimi olumtsho umfundi abe nomdla kwinkcubeko yabantu abaNtsundu

Esinye isigama sibonisa intshukumo enkulu nendanduluko nokuyiyizela kwabafazi ngamandla

okubangwa luvuyo olukhulu abanalo kuba befuna ukubona ukuba yeyiphi eya kuphuma

phambili inkabi yenkomo Kwinkcubeko yakhe uJolobe isiko lokushwama lalikhatshwa

160

lukhuphiswano lweenkomo zamaleqe Zonke ezi zinto ezingenkcubeko yamaHlubi uzichaza

ngesimbo sakhe esiphezulu sokubalisa ebhalela abasisizwe samaHlubi kwanamaXhosa

ngenjongo zokuyolisa

Kolu bhalo lwakhe uxhobisa abafundi nangeemfundiso ezakhayo Ukwamfundisa nangendlela

yokuphila kwamaHlubi kusetyenziso lwamasiko awo kwanezithethe zawo Uzibalisa

ngokonwabisayo neembali zemihla yamandulo Kwisiko lokushwama kwisigaba sesithathu salo

uchaza ngeenkomo zamaleqe UJolobe ngenene uluzobile uvuyo Apho umntu abona

ldquougxudululu lweenkomo ezizimbalekirdquo zikukhuphisana ngokuya kufika kuqala komkhulu

Usebenzisa isigama esitsala iingqondo ange umfundi ulubona ngamehlo enyama olo gxudululu

Kuzobeke engqondweni yakhe umfanekiso ongenakulibaleka Uzoba ukwenza ngokwemincili

kwababukeli ngezikhuzo nezagwelo zokuthetha ezidiza uvuyo olukhulu lwabantu ababonakala

bengathi bangenwe lugezo olu Lo mbhali uwunonga umsebenzi wakhe ongesi siganeko

ngezikhuzo ezidala ihlombe nezafobe nangezifanekisozwi nemifanekisongqondweni emikhulu

engenakuze akhohlwe umfundi ukuyikhumbula Mve kuJolobe (2008166) xa esithi

Amakhwenkwe ayesele ethe ntshwee esangweni lobuhlanti phaye kuvakala amagama

ldquoLixhaka lakowethu eliyardquo Wambi ayesithi ldquoYinkabi elunga yakomkhulu leya

uHobhosherdquo Le nto yanga yibhola ephuma kwizandla ngezandla emdlalweni

wombhoxohelliple nto yayidala ihlombe elingaka yayi kukuza kweenkomo zamaleqe Zasuka

kumgama oziimayile ezintandathu zibaleka ugqatso lokuya ekhaya komkhulu Ngoku

zazisele ziwela ezibukweni Abantu bema ngeenyawo babonga abanye bephikisana

nabanye ngeyona iyakuma kuqala enkundleni Watshayelela umfazi akayeka Kwathi xa

zinyukayo ezimbini zasoloko zikunye zibambene ilunga lempohlolo lakomkhulu

uHobhoshe nexhaka lakwaNkunkushe uMpila egama linguDungule ixhaka elibomvu

Abantu bahlulelana kubini abanye besithi ldquoHobhoshe Hobhosherdquo abanye besithi

ldquoDungule Dungulerdquo Hayi ke yaba yenye ke naleyo yokungena kwezo nkabi ekhaya

phofu uHobhoshe wema kuqala enkundleni (kwiinkomo ezizinkabi ezingamakhulu

amabini) Laduma ibandla lihalalisa zabonga iimbongi kwayeyezela abafazirdquo Apha

uchaze ngokucacileyo ngenkcubeko yemvelo yakhe

UJolobe entla apha uzoba ukuma kwezinto xa kusenziwa ileqe Ulizoba ngesigama esona

siphezulu sesiXhosa esinencesa esiluNcuthu maZangwa nesiquke izagwelo zokuthetha

ezizindidi ngeendidi ezinamandla okuqaqambisa intsingiselo nokuvuselela imizwa (Jafta

198633) Kwaye kwakwesi sigama kuqukwe izikhuzo imikhwazo iingxoxo zokuxambulisana

kuphikiswana amagama achulumancisayo adala ivuso umzekelo athi ldquoLaduma ibandlardquo

ldquowayiyizela umfazi akayeka zahalalisa iimbongirdquo Nesinye isigama esibalulekileyo uJolobe

usisebenzisile ukutsala umfundi ahlale ethe qwa ebambekile eqhubeka ukufunda le noveli

Imfanekiso ngenene yeliso kwanentshukumo idaliwe zizilo ezibalekayo nangamakhwenkwe

adlokovayo Abafazi abatshayelelayo ngeetyali zawo bezirhuqa phantsi kwanokuphakama

161

kwamadoda eduma nawo yimincili esalathalatha kwezi nkunzi ezibongabonga Oku kudala

iinkumbulo ezintle nezimnandi nakwisizwe sakwaNtu ngokuqinisekileyo Kanti inokuba nabo

abafana babekho ababetha amakhwelo bevityozisa bebonga ezi nkabi sebe phethe neminqayi

kokungathi bengaqhuba bacule neengoma ldquooosomagwazardquo babethane nangeentonga kube luyolo

ngamatshamba abangwa yimincili nemivuyo ngokuphumelela kugqatso lweenkomo

zakomawazo Konke oku kudala ulonwabo olungasokuze lulibaleke lula engqondweni yomfundi

ngosetyenziso lwesimbo esiphezulu sobaliso sentetho esisiXhosa esidala ayibone into

yokubaluleka kwenkcubeka equka indlela yokuhlala esizweni atsho naye osuleleke asithande

Nawo la mabali awenzileyo uJolobe amdale iinkumbulo ezimnandi Uthe wenza into entsha

yokufundisa kwanokwazisa ngenkcubeko yesizwe sakowabo kule ncwadi yakhe Ngesi simbo

sokubalisa uJolobe uphakamisa izinto zemveli nezibongo zakwaNtu Umzekelo uJolobe

ukhankanya ukuba kwabakho abantu abathi benza izibongo bebonga iinkunzi zakomawabo

bambi beyiyizela abafazi abayeka besiva iimbongi ukubonga kwazo zihalalisa Ngenene

uziqhushekile ezi zinto zemveli eziquka inkcubeko kule ncwadi yakhe Oku kungqina ukuba

yena akayiboni inkcubeko noncwadi lwemvelo lomlomo lusifa Nangoku yena apha usuke

ngokweengcamango zakhe ezimsebenzelelayo waluqhusheka kule noveli yakhe kanye ebukula

uluvo olungentla lokuba izinto zemveli eziquka izibongo ziyaphelelwa

Kwakhona nakwisiganeko esikwalapha ebalini lakhe kwitheko lokwamkelwa kwamakhwenkwe

abe esesuthwini umlinganiswa wakhe ophambambili uNtsele umenze wabonga uyisemkhulu

wakhe unkosi uDlomo phambi kwezinye iinkosi ezazihambele Nasemtshatweni kankosi

uNtsele kubekho iimbongi ezithe zambonga uNkosi uDlomo isilo sohlanga kwakunye nonkosi

uNtsele ngodlwabevu lwezibongo

332 UJolobe njengotitshala ufundisa ngenkcubeko yamaHlubi ubonisa ukuba ngumntu gqibi

UJolobe kule noveli ingakumbi kwesi sigaba ufundisa ngezinto ezibalulekileyo kwintlalo

nangenkcubeko kumaHlubi Uyidize ngale nkcazo ilandelayo

(a) Isiko lokuhlonela nokubaluleka kwalo kumaHlubi

Uthi eyona nto eyayixatyisiwe yinkosi yamaHlubi uDlomo ngumntu ohlonelayo Ngokwenkolo

yayo ukuthobela kuhambelana nokuhlonela isiko okusekeka phantsi kokufunda ukuthobela

(Jolobe 200812) UJolobe ukhankanya ukuba kwingqeqesho kankosi uDlomo

Ukuzalwa tanci okanye ukuzalwa kakhulu kwakungathethi nto kangako Kwakunjalo

nasesizweni siphela Sasisitsho ukuthi asinakho ukubeka umntu ongqondo iphambeneyo

nanini na ngenxa yokuba engumntwana wegazi okanye ngenxa yokuzalwa

162

tancihellipPhambili phaya uphawu oluphambili kumlawuli yayibubukhalipha ukukrota

ezimfazweni Inkokheli yayizibalula ngezo ndawo Igwala lalingazelwe nto

Lalingafumane lilandelwe (200819)

Kuyavuyisa ukuva okuthethwa nguJolobe ukuba ikroti kumaHlubi lalide lidalwe ngabom kuba

lingazokukwazi ukonwaba phakathi kwamadoda angamakroti UJolobe naye kubomi athe

wabuphila ubonisa isimo sobukroti Umzekelo uthe walwela umama wenkosikazi yakhe ukuba

ashiyeke yedwa engenamkhuseli abe yena nenkosikazi yakhe beyokusetyenziswa ezindaweni

ezisemagqagaleni ezikude naye Kuchazwa ukuba wathi wawala umyalelo wenkonzo

omgunyazise oko Kwakhona uthe wakhusela abantu amaxesha amaninzi ekubulaweni

nasekuvalelweni entolongweni ngurhulumente wocalucalulo Ngoko okuthethwa kule noveli

kuyinyaniso ukuba igwala kumaHlubi lalingabukwa tu kulindelwe izenzo zobuqhawe kumadoda

amaHlubi

UJolobe ubonisa ukubaluleka kwembeko kwiinkosi nakumaphakathi azo kwanokuba nayo

inkosi kubalulekile ukuba ibe yenembeko kubantu bayo UJolobe ubonisa ukuba unkosi uDlomo

waye naye eyinkosi enembeko enentlonelo nabe inika isidima kubantu bayo abayibusayo naxa

ibabulisa ibulise kakuhle ngembeko iphinde ifune nokwazi ngeyabo impilo kuqala

nokuphatheka kwabo Ngale mizekelo yembeko ekule noveli uJolobe ufundisa kubantu beli

xesha abangaziyo ukuba inkosi ibikhahlelwa njani na ibuliswa njani na kuthethwa njani na

nayo

(b) Isiko lokushwama (ngexesha lokulawula kukankosi uNtsele itheko lakhe lokuqala

elibalulekileyo labaseKwindla)

UJolobe ufundisa ngesiko lokushwama ngendlela edala umdla kwanokhwanqiso xa eyichaza

ukubaluleka kwalo kwanokuxabiseka kwalo esizweni samaHlubi Kubonakela kwanakwizizwe

zaseNtla ukubaluleka kweli siko lokushwama Umzekelo umfo wakwaNdlovu waseZimbabwe

owayesenza izifundo zophando kwizifundo zobugqirha kwiYunivesithi iStellenbosch wachaza

ngembali yelizwe ahlala kulo Ubalise ukuba ukumkani uMzilikazi walwa namaphakathi akhe

kuba ethe aliqhuba isiko lokushwama engekho yena nkosi yawo Ukhankanya ukuba athi abona

isivuno sivuthiwe emasimini kwaye inkosi ingabuyi eluhambeni lwayo Baliqhuba eli siko

Inkosi yafika kanye emva kwalo yabohlwaya kakhulu abaphinda balibone ilanga Esi senzo

sibonisa ngamandla ukuba mandulo eli siko lalixabisekile nakwezinye iindawo kanye

njengakwisizwe samaHlubi Ukuqhutywa kweli siko kwakuhamba nomgidi wokungcanyulwa

kolibo komkhulu ngamabutho okulwa Liquka izigaba ngezigaba zokwenziwa kwalo Umzekelo

ukubulawa kwenkunzi yenkomo ngezandla kuhamba neli siko yaye kuyothusa

163

Kwesi siganeko uJolobe ubonisa intlonti enkulu eyayisenziwa kwinkunzi yenkomo xa

kwakufuneka ibulawe ngezandla Ingathi uJolobe ngekhe wathi xhungu akazibalisa izinto

eziyintlonti nezimanyungunyezi ezenziwa kule nkabi yenkomo kuba enguMfundisi Kodwa oku

kubonisa isibindi kwanokukhalipha kukaJolobe nobukhali bakhe ekugqaleni izinto zenkcubeko

namasiko esiNtu

Kwakhona esi senzo sibonisa ukuba uJolobe ube engumntu gqibi Izinto ezintle nezimbi

nezothusayo kuncwadi alubhalileyo ubone ukuba mazidizwe zaziwe njengoko zinjalo kuba

zalatha indlela akhule ngayo kwanendawo nesizwe akhuliswe phantsi kwaso esinamasiko

angamasikizi Ubalisa ukuba kwakhethwa inkunzi yenkomo eyayibabazwa ngoburhalarhume

nangeengcwangu neyathi yangeniswa ebuhlanti Uthi

Yangena iphunguphunguza ifuna undikho ngokungathi iyaqonda ize ebandezini

lokupheliswa kobomi bayo Watsho kwakanye umhlekazi wathi ldquoNantso ke mabandla

asekhaya khanibonise ukuba ningaluthini na utshabardquo UNtlabane walatha abafana

abatsha amahlosi wathi lelawo namhlanje ldquoagibiseleka kuyo amadoda elo butho

engaphethe zikhali ehamba nje ngezandla ngokwesiko laloo ndima yetheko yathi

ithimbisa ayiwela amadoda amanye ayibamba amanye ayibamba ngeempondo wambi

ayibamba ngamanqina Yaba lidabi elingelincinane elo Ayipheqa intamo ibhonga

ngokoyikekayo bezama ukuyicima ingabikho Bambi bayivala amathatha ngentende

zezandla bayifuthanisela Ekugqibelani ngamaci amaninzi anjalo bada bayoyisa

bayibulala bengakhange basebenzisa zikhali nantambo Yahlinzwa ke yaza inyama

yatyiwa ngamakhwenkwe nezinja Akukho mntu uyindoda wayeyitya inyama yenkunzi

yetheko lokushwama (20081976165)

Ngeli siko uJolobe ukwabonisa ukuba kwizizwe eziNtsundu yayinganqabanga intlonti eyenziwa

ngokungenamlinganiselo kubantu nakwizilo naziinkosi ezilawulayo

(c) Isithethe sokubulisa kumaHlubi sihamba nokuhlonelwa kwenkosi mandulo (20086-7)

USoga uchaza ukuba inkosi bezingayifuni indelelo eza kuzo Eluntwini bekusenziwa ingqeqesho

malunga nokukhahlelwa kwenkosi kwanokubuliswa nokuthetha nayo Ibisisithethe ukuba

zihlonitshwe ngokukhahlelwa Yiyo loo nto uHintsa wathi maziphume ziyeke ukuzimela iinkosi

zamaHlubi ukuze zikhahlelwe kakuhle kuba aziyikubulawa UHintsa wazamkela mhla zafika

zisabele kumhlaba wakhe ngexesha lemfecane (Soga 1937)

Izibongo nezinqulo zeenkosi zamaHlubi zenziwa nasemfazweni UJolobe ubalisa kwincwadi

yakhe ngokubaluleka kweziduko nezinqulo zamaHlubi Xa kusemfazweni amaHlubi ebethi xa

164

esilwa ngemikhonto namakhaka amemeze nezinqulo zeenkosi zawo Esi senzo sibonakalisa

ukuba bebezihlupheza ngamaqhawe awo awabandulelayo

ldquoA Dlomo Ncobo Mthimkhulu Dlamini Malungardquo UDlanga yindlela le akhahlele ngayo

inkosi yakhe unkosi uDlomo xa ebezekunika ingxelo yomsebenzi amyalele ukuba awenze

Ubhala athi uJolobe ldquokuvakele isibuliso kude kufuphi Abalindi phaya bamise izikhali

amakhaka ahlokoma umphathi wabo wamabutho wavakalisa esithi ldquoZaziserdquo NdinguDlanga

umphakathi ndize kumhlekazi ngemicimbi yesizwe ldquo uvakele esitsho Lowo wabe ememeza

Wayinikwa indlela waya ngasenqugwaleni Uphindile watsho ngomtyangampo ukubulisa kwade

kwavela uNtlabane iphakathi elikhulu kwanomphathi mkhosi wesizwe samaHlubi wathi

makangene wafika wachopha ngasemnyango ngasekhohlo uJolobe ukwasebenzisa isimbo

sedrama etsala umdla esazisa ukubuliswa kwenkosi kumaHlubi Kuboniswe ngolu hlobo

UDlomo ldquoSakubona Dlanga (utshilo umhlekazi eqondele phantsi)

UDlanga ldquoYebo Baba sakubona mhlekazi wena kaNcobo kaMthimkhulurdquo

UDlomo ldquoInjani impilo Dlangardquo

UDlanga ldquoHayi Baba sisekho mhlekazi Unjani umntwanrsquoenkosirdquo

UDlomoldquo Sikho Dlanga Aqhuba njani amakhwenkwe Dlangardquo

UDlangaldquoHayi Baba aqhuba kakuhle onke mhlekazihellip

Le yindlela yokubulisa kwephakathi Likhwaza liyinqule inkosi yalo xa lisondela endlwini

yenkosi Libonakalisa ukuhlonela kwayo inkosi yalo kwakunye namabutho ayigadileyo Nayo

ngokwayo inkosi yamaHlubi ithe yabonisa intlonelo kwiphakathi yalinika imbeko yalo yabonisa

ukuba inkokeli ifanele iphile ibe sisibonelo esihle abantwini bayo ibeyintlonipho ihlonele

nabancinane kuyo Ngokuqinisekileyo esi simo sidala nokuthandwa kwayo Esi simbo senkokeli

enentlonelo sibaliswe nguVuyo intombi kaJololobe ngoyise Ubethi xa ehamba esitalatweni

abulise nakwigquba lamakhwenkwe adlula kulo lidlala amadayisi nakubantu adibana nabo

endleleni ngembeko enkulu kwaye ube ethandwa ngabantu kuba la makhwenkwe ebethi

awameme aye enkonzweni yakhe Ayalele ukuba makaphiwe ukutya Kwakhona ubalise ukuba

yena uyise ebengakhethi ebethi xa kusweleke kwala makhwenkwe ebengahambi nkonzo

awangcwabe awenzele isidima sawo nembeko yawo Uchaze ukuba ebengawabukuli ngelithi

akahambi nkonzo Esi simo samtsho wathandwa waxatyiswa uyise Nabo abanye abantu ngoku

bathanda ukumbiza uJolobe ngokuba ngu ldquoDaddyrdquo ekuhlaleni kwilokishi yaseNew Bright

eBhayi

UJolobe ukhankanye ukuba amatshawe obukhosi bukankosi uDlomo athunywa eMangweni

Afika apho enxanwe kakhulu Afuna imithonjana aze abhaqa umthombo apho kwakusele kukho

iintombi ezazikhelelela ingqayi zazo Kwafuneka benze ekusesikweni bazibulise ngendlela

efanelekileyo yabafana bamaHlubi Akhwaza ldquoOloyi Oloyirdquo Atsho amatshawe ukuhamba

165

ngomgca njengesithethe sendlela sokubulisa iintombi Athi akugqiba acela amanzi awaphiwa

Zathi xa zihamba iintombi abafana abangamatshawe bavala indlela benza udonga ukuba iintombi

zikhethe ezimthandayo umfo Intombi uNobusi yakhetha uNtsele wabe uNtsele engasakhumbuli

ukuba ngulaa Nobusi waye qhele ukumnceda amthwalisa ingqayi yamanzi esemncinci Ngoku

uNobuso ukhulile kodwa yena usalukhumbule uncedo lukaNtsele nangona uNtsele engasamazi

yena Yiloo nto intetho yamaXhosa ilumkisa isithi ldquoUnyawo alunampumlordquo

Kwakhona uJolobe kwakule noveli ubonisa uNgwekwazi edumbrsquointloko ngulaa Nobusi waye

emphethe kakubi esemncinci engumntwana UJolobe uyafundisa ukuba unkosi Dlomo wafundisa

ukuba umntu ongenantlonelo nembeko akasokuze akheke ebomini (Jolobe 200818) Le ntetho

yenye yezimvo ezingaphakathi kuJolobe kuba kukhankanywe apha ngentla ukuba ubede abulise

namakhwenkwe la adlala amadayisi esitalatweni engawajongeli phantsi Kukhankanywe ukuba

wayeye awangcwabe akubhubha engawabhebhethi athi abengahambi eCaweni yakhe Kanti

nangemihla emikhulu wayeye awameme ayaleze kwanokuba inkonzo yakhe ingabayeki

bahambe belambile bengaphiwanga kutya Le indlela yesimo sikaJolobe ibonisa indlela yesiko

lamaHlubi eliphakamisa imbeko ephezulu kubantu ekuhlaleni kanti nakowabo umama wakhe

wabafundisa kwaloo mbeko (193679-83) Kungenxa yoku uJolobe athe wababulela kakhulu

bobabini abazali bakhe ngokuba bemfundisile baza bamqeqesha

(d) Ukubaluleka kwesiko lokwaluka kumaHlubi

UJolobe uyibhale le ncwadi yakhe kanye engumfundisi wecawe Usixelele nangokubaluleka

kwesiko lolwaluko kumaHlubi kumaxesha akudala nakwixesha lakhe Kwangokunjalo uJolobe

usafundisa ukuba kumaHlubi ukuba isiko lokwaluka libalulekille kwinkcubeko yawo

nangexesha awaye ephila kulo Ngoko ke ngale ncwadi uyawakhumbuza amaHlubi ngamasiko

abalulekileyo wawo

UJolobe ukhusela isiko Ubonisa gca kule ncwadi yakhe ukuba ulwaluko olu lufana nesikolo

semfundo yesizwe apho abafana abatsha baphekwa khona ukuze bazi ngobuni babo nemvelaphi

yesizwe sabo kuba ngomso ngabo abaza kuba ziinkokeli neenkosi Ngokucacileyo inkosi

engawaziyo umnombo wayo nobuzwe bayo ingaba yehlazekileyo ngenene Yiyo le nto ebhala le

mbali wenziwa luthando lwakhe lobutishala Nalapha ngale noveli ukwafundisa ngamasiko

akowabo ukuba naye ungubani kwanobuzwe bakhe Bubo ke obu asiphakela bona kule ncwadi

yakhe

Yiloo nto naye uMqhayi wathi walimela isiko lokwaluko lendlela yakowabo yasemaXhoseni

kanye njengokuba uJolobe esenza apha kule ncwadi yakhe UMqhayi wala ukuba avumele

166

abaphathi becawa yakhe ukuba beme endleleni yakhe angayi kwisikolo sokwaluka Kungokuba

wabona ililungelo lakhe nesiko lakhe ukuba akwenze oko Kwaye wabona uza kuphulukana

nelifa lakhe eliyinkcubeko yakhe awayishiyelwa ngookhokho bakhe noomakhulu noobawo

bakhe abakhulu Isiko lakowabo lokwaluka walibona libalulekile ekumenzeni indoda phakathi

kwamadoda akowabo Oko kukuthi ngokukaJolobe abe yingonyama nomkhuseli wesizwe sakhe

kumarhamncwa aqwengayo Wabona ukuba akazokukwazi ukusiphakamisa asincede asilwele

isizwe sakowabo kwanenkcubeko yaso ukuba uthe wazichaselisa kude kuso (Gerard 197156)

[ugxininiso lwam] Wade waxolela ukusikwa ecaweni nasesikolweni esasiphantsi kwecawe

nangona waye eyilangazelela imfundo nje

Yiloo nto uJololobe ngentla apha indoda yingonyama yona ifa iqwengwa kuba nayo iqwenga

NoMqhayi waxolela ukusikwa ecaweni ukuze abumele ubudoda bakhe ndash obuthetha ukuba lijoni

kwanokuba ngumkhuseli wesizwe sakhe asithandayo esingamaXhosa

Ngale ndlela wafundisa iCawe ukuba akho amasiko alungileyo kwinkcubeko yamaXhosa

angachaswanga sisiBhalo nabubuKristu Umzekelo isithethe samaXhosa sokwenza ubuntu

kwanovelwano ebantwini nesaphakanyiswayo ziinkosi zamaXhosa ezingooHintsa nooKhwane

zizinto ezinconywa nasisiBhalo esi Ngoko iimbono zikaJolobe noMqhayi oku kukuthi umoya

olungileyo umoya ongacinezeli abanye abantu nophakamisa uxolo inkqubelaphambili uthando

lwabantu kwanelizwe labo ezo zinto xa zizonke zizukisa uThixo kwaye zibonisa unqulo

olululo Kuyabonakala ukuba yiyo nale nto iziphathamandla zathi zabona kamva ukuba

mazimbuyisele uMqhayi esikolweni aqhubeke nobomi bakhe bokuthanda imfundo ukuthanda

inkolo yakhe yobuKristu nothanda lwakhe lukaThixo kwanothando lwakhe lelizwe lakhe kuba

edalwe walithandazwe eliphilele ukulwela liphakamisa impumelelo yabantu balo hayi

ingcinezelo yabo

Utshilo naye umfundisi uJolobe (194089) ku-Amavo akhe wathi isiko elakhayo neliqhubelisa

phambili intlalo entle yesizwe maliphakanyiswe kodwa amasiko athi akhokelele kwimbubho

nokuphazamiseka koxolo namasiko ajongela phantsi isidima noxolo lwabanye abantu anjalo

makalahlwe afe fi kuba ayatshabalalisa akakhi

Umzekelo umntu akakwazi ukuyilahla imvelo yakhe kwanokuba uzalwa ngoobani na phi na

Kwangeli bali naye uJolobe ubonisa ukuba xa ungumKristu kwanokuba nguMfundisi akuthethi

ukuba zilahle izinto ezilungileyo nezikwayimpilo nezakhayo kwaneziphakamisa umoya

ldquowobunturdquo Yiloo nto uJolobe engumlomo womlinganiswa wakhe ophambili uNtsele nathe

wamzoba wamnika isimo sakhe yena Jolobe UNtsele uphile ngokwenene isimo sikaJolobe

esiquka isimo sothando nokuhlonela iinkosi zemveli Oku kutyhilwe nakukuvuselela kwakhe

167

izibongo zomthonyama kule noveli yakhe Umbumbe uNtsele wakwayimbongi njengaye

wamenza wayibonga inkosi yasizwe samaHlubi yakowabo uDlomo

Wayilandelisa ngeminombo yeenkosi zakowabo Wayibonga eyidibanisa kwanemilambo

yelizwe lakowabo nokudale ukuba ngezo zibongo uhlahlambe wonke umzi wamaHlubi

ume ngeenyawo ngomhla womphumo wamakrwala angamatshawe Waxakaniseka

Wagcwala lihlombe

UJolobe uqhuba athi

Waduma umzi wahlokoma akuqala ngokubonga intaba iBusi ephahle ummandla

wamaHlubi wagqithele kwimilambo emikhulu iThukela eseza amaHlubi Walanda

neminombo yeenkosi ezibalulekileyo kumaHlubi Waza wenza umtyatyadulo

wayikhahlela ikumkani ngezi ldquobongordquo zamaHlubi (Wathi)

Bayethe Somabandla kukhahlela amaHlosi

Sifunzele kumxhelo wobukroti siphile

Jelo lamanyange ngqayi yokusesikweni

Mbumbi wezizwekazi themba leziBhushwana

Mthombo-mde wabo oNcobo lukhozi oluntsiba

Lugogo lomthakathi kade bedendebula

Nkunzi ebala lihle lithe tyaba emhlana

Bayethe Somabandla kukhahlelrsquoamaHlosi (200836)

Umbhali uJolobe naye ubonakala ethabathekile Uvuyo lwakhe luzotywe kwisigama sakhe

esinamandla sothando oludize ukuzonwabela kwakhe izinto abalisa ngazo ezimnika

uchulumanco lutyhilwa yindlela athe waluzoba ngayo uvuyo akulo oludale imifanekiso

emikhulu yeliso kumfundi xa eqhubeka ebalisa esithi

Waya kuhlala phantsi (uNtsele) labe selrsquoimi ngeenyawo lonke ibandla Amadoda

amakhulu selemana ukunqwala njengokuba wayemana ukuwisa ngezikhali ekupheleni

kwamabinza entetho Wathi ekuyekeni kwakhe abantu banga bangenwe lugezo

Bahlahlamba batsho ldquongohlwahlwane olude lwesaqhwaberdquo ngenxa yokunandipheka

kocengcelezo lwakhe ezintliziyweni zabantu

Umbhali uchaze ukuba unina (kaNtsele) umaMbambo waba ngathi ukwelinye ilizwe kugcwala

kukuvuya

168

Olu vuyo lungaka luviwe ngulo mama ngenxa yonyana wakhe owenza izinto ezintle kwisizwe

sakhe lukhumbuza amazwi kaJolobe kumbongo wakhe ldquoUNoSuthurdquo ongumama kaTiyo Soga

apho uJolobe akhankanya ukuba lo mama wenza okuhle ngengqeqesho yakhe entle

yokumkhulisa kwakhe uTiyo nowathi kamva waphumelela wasiphakamisa isizwe samaXhosa

kwimfundo nakubomi benkolo yakhe yobuKristu Wade wangumfundisi wokuqala kwisizwe

samaXhosa Ubhale le nkuthazo kubazalikazi xa bebonke besizwe wathi

Okrakraza usana ubopha imbeleko Udumo lonyana ludumo lomzalikazi wakherdquo

(Jolobe 197110)

Olu luvo lungentla lokuba oonyana neentombi ezithi zenze izinto ezintle esizweni sazo zithi

ziphakamise abazalikazi babo kuba naye uJolobe ezithetha nje ezi nyani ziinyani zamava akhe

kuba naye uthe wamvuyisa unina wamzela nodumo ngothando lwakhe nangengqeqesho yakhe

nangokumfundisa kwakhe ngexesha esaphila Umzekelo uJolobe uthe incwadi yakhe yokuqala

UZagula (1923) wabhala isinikezelo sayo ebulelela unina noyise Ubone kubalulekile ukuba

nabo baziwe ekupapashweni kwayo Ngaloo ndlela batsho nabo bafumana ukwaziwa ngaphezulu

abazali bakhe Bazuza nesidima esikhulu nokuhlonelwa ngabantu ngemveliso yabo entle

evuyisa bona kwanesizwe ngokubanzi Kodwa le noveli yesibini ibonisa ukukhula okukhulu

kukaJolobe Ungumakhwekhwetha ogqwesileyo wombhali onamava kubhalo lwenoveli

nololuncwadi lwesiXhosa ngokubanzi Nale yakhe inoveli (inovela) yokuqala UZagula

ilibhongo kuncwadi lwesizwe samaXhosa nakumzi oNtsundu ngokubanzi

Ngale ncwadi Elundini LoThukela kutyhileka isiseko sendlela uJolobe akhuliswe ngayo

kowabo nethe yamenza wazibona ngayo izinto kwiihambo zakhe zobomi Kubonakala ukuba

uthe makazibeke phantsi izimvo zakhe ayibhale le ndlela yoqeqesho lwakhe afundise nolutsha

olusakhulayo ngoku enethuba lokuyenza loo nto Uthe makalushiye namava obomi axhasa

intetho kaNtsele apha ngentla ebonise ukubaluleka kwembeko okanye intlonelo Oku uthe

wakwenza ngokubhala lo mbongo wakhe ulandelayo ufundisa ngembeko osihloko sawo sithi

Imbeko

Kuhlonela uluntu luphela

Kuzithoba komkhulu ngokuzalwa

Kukuzindila emehlweni abantu

Ungahleki intrsquoengaziwa mntu

Kubulisa ngembeko omaziyo

Ongabakhwazrsquoongabaziyo

Nokunceda oxakekileyo

Kumamela xa kuthethewa nawe

Kukuphendula xa kubuzwa kuwe

kukungxengxeza kambe wakona

169

Ngezimnandi ungabi namona

Kukucenga xa ufuna into

Kubulela xa unikwa izinto

Bubuso obuhle naxa uthunywayo

Nantso ke imbeko koyifunayo (195723)

UJolobe uphumelele kule noveli yakhe ukuphakamisa inkcubeko ulwimi imbali zomlomo

izibongo kwanemigcobo yawo amabali amaqhawe esizwe sakhe samaHlubi kumaphulo

okuzingela kwanasezimfazweni Umzekelo kukhuphiswano lweenkomo zamaleqe ukwenze oku

ukuphakamisa ukuxabiseka kolwimi lwemvelo nenkcubeko yesizwe efumaneka kuncwadi

lwaso nekuthi kulo ngamanye amaxesha kufumaneke kwaneembali neminombo yabantu

bakwaNtu UJolobe uboniso ukuba uncwadi lwakhe ingakumbi le noveli yakhe ikwalilifa labantu

abaNtsundu nekuzotywe kuyo ubuntu babo abashiyela lona Ikwaqulathe nembali nolwazi

abalushiyelwa ngookhokho babo kwasekubunjweni kwezizwe

333 UJolobe ukhuthaza iinguqu nobhalo loncwadi olutsha

UJolobe kudliwanondlebe lwakhe kunye noScheub ngo-1967 uye wamcacisela uScheub

ngokubaluleka kwamabali Uthe enza umdla kakhulu kuncwadi lemveli Uqhube wathi

ngamabali aphuma ebantwini nakwinkcubeko yabo athi achukumise abantu bangabinako

ukuwalibala kuba achaphazela kwanobomi babo Uluvo lwakhe luvakala kakuhle ngala mazwi

akhe xa esithi

The oral tradition is not dying There is continuity between oral tradition and written

Xhosa literature The material of the story is still perhaps from the background of your

people ndash and yet with a change we have learned how to supply even a plot Now that it is

a new thing which was not the main thing with our storieshellip but now you have to

manufacture a plot in which you are learning from another culture And yet I find that the

greatness of the story of the people is that you return to the indigenous background more

and more are true to the life of the people I have attempted that in Elundini

laseThukelahellip I have used something which is historical and reconstructed it in order

that it might be a continuous story Much of this is still to be done (Scheub 196760)

Ezi zimvo ziphakanyiswa nguJolobe apha ngentla zingqina isimo sakhe esinconyiweyo

ngababhali ooKerr sokuba ungumntu osoloko ethanda ukudala izinto ezintsha eziphakamisa

isizwe Khona ngoku intetho yakhe apha ngentla ibonisa akuba ungumvuseleli nomnikibomi

weembalo zomlomo zemveli ukuba zivuswe Uzamana nokuba zifumane amandla

zinkcenkceshelwe zingafi nakwezinye iindidi zoluncwadi olubhalwayo Ngolu bhalo lwakhe

lutsha unika inkuthazo nakwabanye ababhali abaya kuthi balandele ekhondweni lakhe

kuphuhlisolobhalo loncwadi lweelwimi zesiNtu

Oku ukubonisa ngokwakhe kule noveli yakhe ngokuthi athi iimbali zomlomo azive

ngoobawomkhulu bakhe kwaneembali zamaqhawe namakroti esizwe azididiyele azibumbe zibe

170

yinto ebumbeneyo etyebileyo yemveliso entle Uvuselela iimbali amabali kwanenkcubeko

yesizwe ngendlela entsha efundisayo iphembelela ngokutsha uthando lobuntu babantu nemvelo

yabo nakwimihla esikuyo

Kwakhona esi simbo sitsha athe wasisebenzisa siphakamisa izinga loncwadi lwesiNtu nemvelo

yabantu nenkcubeko yabo kuba ziyahlangana UJolobe wenza kanye le nto yenziwe kuncwadi

lwesiNgesi olubhalwe nguShakespeare kwincwadi Macbeth Apho kuthi kuqalwe kuchazwe

isimo sentlalo sendawo ezehla kuyo izenzeko kumazwe aseNtshona Oku kuthetha ukuthi aba

babhali baphakamisa amabali aseNtshona nenkcubeko yakhona Malunga nalo mba ungentla

uWathiongrsquoo uthe wakunyhasha ngamandla ukungaxatyiswa koncwadi nolwimi lwemveli

kwanenkcubeko yalo ngamanye ama-Afrika nawabona enganankathalo ngenkqubelaphambili

nokuphuhliswa kwanokwakhiwa kwesizwe siqhubele phambili ngankalo zonke Olu luvo

luxhaswe nguMqhayi noJolobe noSinxo noYalimanisi noonoMgqwetho itshantliziyo

elingqinwa Opland (20071) Bona aba bakhetha ukuphakamisa ulwimi lwemveli isiXhosa

batsho bahluphezeka kwanooWallet Vilakazi abathe baqalisa ukuphakamisa isiZulu nooMfolo

nabo baqalisa ukuphakamisa isiSuthu ngenxa yombiko owenziwa nguMqhayi wokuba

makulunyukelwe ukubhanga kweelwimi zemvelo nenkcubeko yazo (Masilela kuAttridge

noAttwell 2012 330)

Kanti naye uWa Thiyongrsquoo ithandazwe lomAfrika ulwele ukuphakanyiswa kweelwimi sase-

Afrika kanye njengoMqhayi noJolobe Wathi wangena kwiingxoxo ezishushu ekhalazela

ukungaxabiseki kweelwimi zabantu abaNtsundu kwanoncwadi lwazo apha eAfrika kuba kwathi

ngokuhamba kwamaxesha umntu omnyama akakhuthazwa ukuba ayixabisa inkcubeko yakhe

ngenxa yokufika kwamaKoloniyali nefuthe logunyaziso lweelwimi zawo kwizizwe zaseAfrika

Lo mbhali uqhuba athi amaKoloniyali agunyazisa uncwadi olubhalwe ngolwimi lwabo

oluqulethe nenkcubeko yabo ukuba lufundwe ngabantu abaMnyama ezikolweni kulawulo lwabo

Umzekelo kwafundiswa uncwadi looShakespeare nooGoethe nooBalzaz nooTolstoy

nooGorky nooBrecht nooSholokov kunye noncwadi looDickens Lonke olu hlobo loncwadi

luqulethe inkcubeko nembali yamazwe aseYurophu apho amaKoloniyali ayevela khona Ngoku

umntwana womntu oMnyama kwafuneka axabise inkcubeko yobantu abaMhlophe yemvelo yabo

kuneyakhe (Wa Thiongrsquoo ku-Olaniyan noQuayson 2007295) Isikhalazo sikaWa Thiongrsquoo

siyavakala nakule mihla yedemokhrasi Umzekelo nakwezi mini sikuzo kwamanye amakhaya

nakwezinye iintsapho zabantu abaNtsundu ekuhlaleni kanti nakwamanye amaziko emfundo

akakuboni tu ukuxabiseka kolwimi lwemveli noncwadi lwaso Lujongelwa phantsi ulwimi

noncwadi lwemveli Kuphakanyiswe iilwimi noncwadi lwezizwe zaseNtshona nenkcubeko yazo

Ezemveli iilwimi azibonwa kuxabiseka nangabantu aba bazo kwaye oku akuthandeki kudala

171

iintloni kuba amaNgesi wona anentetho ayiphakamisayo ethi ldquoCharity begins at homerdquo Le

ntetho iyinyaniso ithi ldquoQala uxabise izinto ezintle zakowenurdquo Kuba izenzo ezinje zifana

nokuba umntu omnyama ajongele phantsi ibala lakhe elimnyama adalwa enalo Kungcono xa

zonke iilwimi zixatyiswe ngomlinganiselo omnye ngokulinganayo

334 Ukugqwesa kosetyenziso lwesimbo sedrama

UJolobe kule noveli usisebenzisile isixhobo sokubumba itekisi yedrama esiyincoko

yabalinganiswa okanye yabadlali Esi simbo sisixhobo sokubhala idrama sidala incasa kubaliso

lwebali UNyembezi (1958157) ubalula ukuba uJolobe ube elusebenzisa ulwimi lwesiXhosa

atsho kuvokotheke esebenzisa nabalinganiswa bakhe batsho ngeentetho ezidala umntu

alonwabele ulwimi lwesiXhosa kwanendlela ekuchazwa ngayo izinto Ngesi simbo sedrama

asisebenzise ngamandla kule noveli umbhali uJolobe uchukumisa umdla womfundi akonwabele

ukufunda le noveli Kanti nesigama athe wasichonga ngokukodwa amaxesha amaninzi kwesi

simbo sedrama sithi siwuvuselele umxhelo wabafundi bale noveli UWa Thiongrsquoo naye uthe

wakuphakamisa ukuxabiseka kobuncwane bokusetyenziswa kweelwimi namagama ngobugcisa

obuvuselela iingqondo zabafundi kuncwadi lwemveli

We therefore learnt the value of words for their meaning and nuances Language was not a

mere string of words It had suggestive power well beyond the immediate and lexical

meaning We played with words through riddles proverbs transpositions of syllables or

through nonsensical but musical arranged words So we learnt the music of our language on

top of the content The language through images and symbols gave us a view of the world

(198116)

Kwakhona apha ngentla lo mbhali uWa Thiongrsquoo ukhankanya amandla okubaluleke kwesigama

esisetyenziswa kulwimi lwemvelo nakuncwadi lwalo ukuba lunamamdla amakhulu ekugqithiseni

imiyalezo kwanenkcubeko yesizwe Kanti lukwadala noyolo lokuziva izandi zemagama

ezibeleke iindidi ngeendidi zeentsingiselo ezidala kwaneengoma ezimnandi endlebeni

zakubekwa ngobugcisa

Kwakhona uJolobe ubonisa ngokuthe gca ukuba abantu ekubhalwe ngolwimi lwabo

baxabisekile Kwaye nesidima sabo siyaphakamiseka Umzekelo kule noveli abafundi bafumana

isiHlubi esiqulethe inkcubeko yamaHlubi nolwimi olusetyenziswa ngabantu bakowabo Uphinde

wasebenzisa nolwimi lwesiXhosa nalo oluqulethe luphakamisa kwa inkcubeko yamaXhosa

apho athe wazalwa khona eNdwe waphinda wangumalusi wemfuyo eCala Obu bubulumko

bokuzisebenzisa zombini ezi lwimi kubonisa ingqondo yakhe ephaphileyo yesimo esimbaxa

ekuyolisweni kwabafundi ngandlela zonke kuncwadi lwakhe alubhalayo

172

Okunye okukhwankqisayo uJolobe usebenzisa amagama esiHlubi ebalisa ngembali yamaHlubi

kodwa ayibhala ngesiXhosa Oku luphawu olubonisa ubunkcubabuchopho bukaJolobe Ngale

ndlela ubonisa ukuba ezi zizwe ziyazalana UJolobe ngale ndlela uphembelela ubunye

noxolelwaniso Olu luvo lukwaphakanyiswe nguWa Thiongrsquoo (198116) ochazwe ngentla apha

noxhasa ukubaluleka koncwadi nolwimi nenkcubeko Ukhankanya ukuba ulwimi luyakwazi

ukubonisa umahluko phakathi kwezizwe kodwa luphinde lubonakalise neendawo apho

lubonakalisa ukuzalana kwazo uthi

Language carries culture and culture is carried particularly through orature and

literature carries the entire body of values by which we come to perceive ourselves and

our place in the worldhellip How people perceive themselves affects how they look in their

culture at their politics and their social production of wealth and their entire

relationship with nature and other beings

Esi sicatshulwa sibonisa ngokubaphandle ukuba ulwimi lunendima enkulu ekuphileni kwabantu

elizweni Luqulethe inkcubeko yesizwe kwaye lenkcubeko ithi ihanjiselwe phambili ngamabali

omlomo kwanoncwadi Zonke ezi zinto ziqulathe izinto ezibalulelekileyo kwisimo kwanentlalo

elindelekileyo neyamkelekileyo kwisizwe eso nethi isincede kwanathi bantu ukuba sizazi ukuba

singoobani na kwanokuba sizingce ngeendawo zethu zemvelaphi yethu kwanobuntu bethu

phakathi kwezinye izizwe Oluvo lukaWa Thiongrsquoo luhambisana nezizathu zokuba uMqhayi

noJolobe balilwela ilungelo lokuba uncwadi lwesiXhosa luxatyiswe luqhutyeliswe phambili

(Masilela kuAttwell noAttridge 2012 328)

UWa Thiongrsquoo (198116) uchaza ngokubaluleka kolwimi nenkcubeko yabantu bemvelo yabo

equkwa kumabali abo amabali abantu aquke imvelo yabo nethi ibanike amandla okuphila

kwanokulwa iimiqobo yemihla ngemihla ethi ibavalele ngamanye amaxesha kwindlela yabo

esinga empumelelweni Kwintetho yakhe noScheub uJolobe uthi wenze loo nto Usebenzise esi

simbo kule noveli yakhe Elundini LoThukela Sibanga umdla sitsale neengqondo zabafundi

Kwakhona sidala amabali amakhulu kuba asuka kwimvelaphi yabo Ude akhankanye nebali

likaJordan (1940) ukuba nalo linayo indawo enjalo yokwakhelwa kumabali endawo abantu

abasuka kuyo Apha kuElundini LoThukela wenze kanye eso simbo ephuhlisa inoveli yakhe

kangangokuba ude wongeza ezinye izinto ezintsha ebezingafane zenziwe kwinoveli Wenzela

nokunika igazi elitsha kubhalo lwenoveli kwanokukhusela ukuduka koncwadi lwemveli

Ukongeza uJolobe ukwakhankanye ukuba kukho ingenelo kwanefuthe elitsha lobudlelwane

phakathi koncwadi lomlomo lwemveli kunye noncwadi olubhaliweyo Uqhube wathi umbhali

uyakwazi ukuluvuselela alunike ubomi uncwadi lomlomo lwemveli ngokuthi aluqhusheke

kwalapha kwibali lakhe litsho lifumane ubomi (Scheub 196760)

173

Indlela kaJolobe yokuquka izinto ezintsha kubhalo lwale noveli yakhe kukwahambisana

kwanesimo sakhe sobumbolombili ngokudalwa Akakwazi ukuhlala ejongene nento enye

usoloko engumntu ongqondo yakhe inemibuzo utshilo uGqirha Kerr othe wakhankanywa apha

ngentla Ngoko ke isimo sakhe sendalo sokuba ngungqondongqondo nemfunalwazi simbangele

ukuba abengumphandi ogqwesileyo nombhaqi wolwazi olutsha noluthe lwaphakamisa izinga

lobhalo loncwadi lwesizwe sabantu abaNtsundu ingakumbi kumzi kaXhosa nolwimi lwawo

Ukutsala umdla kwisimbo sakhe esitsha sokubhala inoveli nathe wasiphuhlisa ngokuxuba

ngamandla isimbo sedrama kwinoveli ngokuqinisekileyo abantu abayaziyo inkcubeko

yamaHlubi ngokubanzi bathe baziva bechulumancile kakhulu kuba beve lo mbhali ethetha

ngezinto zakomawabo abazaziyo kwaye zibachukumisa kanye njengokwenziwe nguJordan

(1940) nothethe ngamasiko kwanezinto zesizwe saseMpondomiseni nezaziwa kakhulu ngawo

Ngale ndlela uthe wawenza aziva kamnandi onwaba ngamandla Olu luvo luxhaseka kumazwi

kaRolihlahla Mandela owathetha wathi xa umntu ethethe naye ngolwimi lwemvelo oko kukuthi

equka nenkcubeko namasiko akhe loo mntu uthetha ngentetho eya entliziyweni yakhe

UJolobe ngokucacileyo ngale noveli ubone ukuba naye makawakhumbule amaHlubi

kwanolwimi lwawo kwanenkcubeko yawo equlethe iphakamisa isidima sawo kule ncwadi

yakhe uElundini LoThukela esihloko sayo siquka isinqulo sawo esingu ldquoThukelardquo Singanaba

ngalomba senjenje Isimbo sokusebenzisa kwakhe incoko yabalinganiswa okanye yabadlali

bedrama sidlala indima enkulu ekwazisweni kwabanntu ngobukhulu benkosi yamaHlubi

kwanokubaluleka kwenkcubeko kumaHlubi nequka isiko lokwaluka kuwo Oku ukwazise

ngomlomo womlinganiswa wakhe uDlanga olikhankatha labakhwetha abangabazukulwana

benkosi uDlomo Eli phakathi libulise inkosi yalo ngembekokazi enkulu ngolwimi lwemvelo

yamaHlubi laqhubeka lamazisa ngezinto ezibalulekileyo kubomi bentlalo yamaHlubi Kulo

mzekelo wale ngxoxo likhahlele labulisa lanika ingxelo lathi

UDlanga A Dlomo Ncobo Mthimkhulu Dlamini Malunga

UDlomo Sakubona Dlangahellip

UDlanga Yebo Baba sakubona mhlekazihellip(2008 19766)

Kanti nakwincoko kankosi Dlomo kunye nesanuse sakomkhulu umbhali uJolobe uphinda

asebenzise amagama esiHlubi apho inkosi ifuna ukwazi kwisanuse ukuba indoda le iyintoni na

UDlikiza unike ingxelo yokuba indoda le iyintoni na ngokwamanyange ndash inkcazo yakhe iqulethe

amagama esiHlubi Zulu ndash apho achaza ukuba indoda yingonyama ibhubesi Oku ukuchaza

ngala mazwi

UDlikiza unika impendulo kwinkosi yakhe uDlomo uthi ldquoBabardquo asazi ldquoluthordquo thina

kodwa amanyange wona kambe athi indoda yingonyana ldquoibhubesirdquo mhlekazi

ikwayingcongolo kumlambo iThukela (20089)

174

Esi senzo sobhalo lukaJolobe singqina ubulumko bobunkcubabuchopho bendlela akrole ngayo le

ncwadi elibali-mbali Kanti nombono wakhe wokusebenzisa isimbo sedrama kwingxoxo yakhe

kwezi lwimi zombini kutsala ingqondo yomfundi ikuqonde ukubaluleka kolwimi lwesizwe

nenkcubeko yaso Lo mbhali walatha kwanokuba zombini ezi ilwimi apha kule noveli zilixabiso

elikhulu kubantu bazo Zibuyisela isidima sabantu ebantwini baso Ziphakamisa

kwanokuxabiseka kwabo kwaneembali zabo Zikwakhulisa ubuthandazwe ngaphakathi emoyeni

wabo Zibakhumbuza ukuba bazalwa ngoobani na besuka phi na

335 Amagama kumaHlubi azizinqulo aziziduko

Le noveli iyimfundiso ngokuba ibonisa ukuba iziduko ezi zakheka njani kwanezinqulo

kumaHlubi Lo mba sakuqala siwuqwalasele ngokuma kweenkosi zamaHlubi kuba izinqulo

zawo zinento eninzi yokwenza neenkosi zawo Umzekelo isinqulo sawo esithi Bhungane

sisukela kwinkosi yawo enguBhungane UBhungane ozalwa nguNtsele Kwalo Bhungane wazala

uMthimkhulu inkosi enkulu eyalawula ngobulumko neyayithandwa ngamaHlubi Inkcithakalo

yamaHlubi yaqala ngexesha lokulawula kwayo ngokuthi ibulawe ngamaNgwane

Okuthethwa entla apha kuyadibana nathe uJolobe wakubhala Nalapha kule noveli yakhe uNtsele

unike unyana wakhe igama elinguBhungane Oku kutyhila ukuba amagama eenkosi ajike abe

ziziduko emva kokufa kwenkosi Oku kudala ukuba umntu atsho acinge ngokutsha akubhaqa

ukudalwa kwenkcubeko yabantu abaNtsundu Ukujika kwegama lenkosi libe sisiduko asinto

yenzeka kuphela kumaHlubi nakwezinye izizwe ezintsundu iyenzeka KumaXhosa kwakukho

inkosi egama layo linguTshawe (Soga 1937) Kodwa kwaphela kusithiwa abantu awathi

wabakhokela babizwa ngokuba ngooTshawe Kanti nalapha kumaHlubi kule noveli

umlinganiswa uDlanga iphakathi likaDlomo lithi xa limkhahle unkosi Dlomo lithi Dlomo

Ncobo Mthimkhulu Dlamini Malunga Amagama athe uDlanga wawalandelisa emva kwelika

Dlomo ngawezinyanya zamaHlubi Ngokunxulumene negama uBhungane nezinqulo zakhe

uRubusana (190637) uchaza ukuba ufumene izinqulo zamaHlubi kumagama eenkosi zawo

Akuthethayo kungqinwe yile mizekelo yezi zinqulo zilandelayo

UBhungane Ntsele inkosi yamaHlubi

NguBhungane wamakhulukhulu

NguSothondoshe indlu undlubo zamilrsquoedlweni

Yintlabathi yiNdi noThukela

UOpland (199886) uyalungqina uluvo lokuba iziduko ziyadaleka ngamagama abantu kanti

ngokunjalo nangamagama eendawo Uqhuba athi ldquoumntu sisiduko sakherdquo Oku kudala umbuzo

othi kanti abantu aba bawazuza njani amagama abo xa amagama aphinda abe ziziduko Ukuzama

ukuphendula lo mbuzo sakwenjenje U-Opland ukhankanya ukuba uJH Soga (1932) wazisa

175

ukuba amagama abantu amaxesha amaninzi bawafumana kubazali babo neemeko zeziganeko

ezithile kwanezinto ezithile zendalo ziba yintsusa yamagama abantu yaye amagama abo

ayakwazi ukuchaza nezimo zabo UOpland ukwavakalisa ukuba abantwana amagama abo

akwabonisa inkcubeko yabo ekuhlaleni kanti akwabonisa nenkangeleko yokumila kwabo

Olu luvo lokuba iziduko zasemaHlubini zisuka kumagama eenkosi ezabandulelayo lubonisa

ukuba amagama azo ahlale ehleli ebakhumbuza ngobukho bezi nkosi ngokungathi ziphakathi

kwabo Kwakhona amagama amaHlubi asuka kumagama emilambo emikhulu iThukela

neMpafane Oku kungqina ukuba amaHlubi athi awulandela umbono owabonwa nguJHSoga

(1932) wothiyo lwabantu ngemilambo kwaye le yeminye yeminqweno yabazali babo

UOpland uthi isizwe sizihombisa ngokuthetha izibongo zaso Kwakhona uthi kumaXhosa

amagama ezibongo zabantu aquka amagama amadoda abafazi abantwana ookhokho kwakunye

namagama eenkosi (199890) Uqhuba athi kanti namagama ookhokho beso sizwe nawoodade

babo athi afumaneke kwizibongo Namagama eendawo nawo abakho kwezo zibongo

Okuthethwa nguOpland kubonakala kuyinyaniso kuba kuxhaswa nanguJolobe ngenkqu kuba

isiduko nezinqulo zakhe nguThukela noMpofane kwaye la ngamagama emilambo emikhulu

nebalulekileyo kumaHlubi AmaHlubi akuzibiza ngezi zinqulo atsho acinge ngale milambo apho

ookhokho bawo babesela khona amanzi kunye neenkomo zabo Atsho acinge apho izizwe

zamaHlubi zaziphila khona mandulo kwaye amanyange amaHlubi asafumaneka khona

kwimimandla yoThukela unanamhla oku (199886)

Iziduko namagama amaHlubi asetyenzisiwe nguJolobe kubalinganiswa abakule noveli Elundini

LoThukela Oku kubonisa ubunyani bebali likaJolobe Kanti uMfu WG Rubusana (1906) no-

Opland noMtuze (199442-43) bachaza ukuba amaKhesa ooMbangubo bazalwa nguVilwana

Bakhankanye ukuba babengabemi phakathi koMpafane noThukela Baxabana bodwa

ngamabango Bafika emaHlubini kusalawula uNtsele Yaza intombi yabo uMakhambehlala

kaSiwezi yendela kuBhungane ngayo uzele uMpangazitha kaJobe Iziduko zala maHlubi

zibongeka ngolu hlobo

NgabakwaKhesa

Ngabakwakhungwa ngogongolo

Entla neMpafane neThukela

Abacwengrsquoinga ngudade boNkosi

Bacwenga bandrsquoukususela

AbaNgunrsquoabahle bakwaNoZulu

BakwamThathambi ngeliphezulu

Lona ladlrsquoumntu alabekwa mlandu

Amachumanrsquoamahle

Eza amacocobela njengokwindla

176

Labutshelezi njengelitye lomfula (Opland noMtuze 199443)

Kwesi sicatshulwa imbongi ityatyadula ngeziduko zakuloJolobe Kule noveli yakhe

uyazivakalisa iziduko nezinqulo zakowabo kodwa ukhethe ukubalisa ngendlela efihlakeleyo

evakalisa ngembali yesizwe sabantu aphuma esinqeni sabo amaHlubi Kwaye akwenzileyo

kuyancomeka kuba namhla abafundi nesizwe usishiyele ilifa lolwazi olulixabiso elikhulu

noluthe lwanika ingcaciso lwakhanyisela ngemvelaphi kaJolobe neyookhokho bakhe

kwanamabali obo kwanembali yabo

Olu phando ludiza ulwazi oludala umdla kule noveli Lulwazi olube lungacacanga kodwa luthe

lwenziwa lwacaca ngobugcisa bokucinga obunamandla bukaJolobe obonisa ubunkcubabucho-

pho ekukroleni kwakhe le ncwadi yakhe

336 Ubukhuluwa bukaJolobe buhamba kwanobuthandazwe

ldquoUbukhulu kukukhusela omncinci nobuthathaka Inkulu engayenziyo loo nto ayifanelwe

bubukhulurdquo (Jolobe 200896) La mazwi athethwe ngumlinganiswa oyintloko uNtsele

Uwathethe ebonisa ukuba bekulilungelo labo bona ndlunkulu ukukhusela indlu yasekunene

yakuhlaselwa lutshaba olungamaNgwane Naye uJolobe ngale ncwadi enye yeenjongo zayo

kukuba imbali yamaHlubi nenkcubeko yawo nayo ibe ikroliwe kwiimbalo zakhe ingabi nako

ukuduka Kwakhona enye injongo yakhe kukuthuthuzela amaHlubi nawo akhe ahleke

agigitheke enyunjazwa ngamabali akomawabo awaziyo anamandla Ezinye zeenjongo zakhe

kukuvuselela amaHlubi awanike ithemba kwiimeko ezinzima zobomi athe adibana nazo aye

engazange azi ukuba angaze abe kuzo Ngale ndlela ubonisa uvelwano nawo kuwo

UJolobe ebengumntu ongathandi ukuzigwagwisa kwanokuphakamisa ubuhlanga ngokwesimo

sakhe Ebengasiphakamisi isiduko sakhe ngaphezu kwezinye Elinye lamarhamente enkonzweni

yakhe libalise lathi uMfundisi uJolobe ebesithi bonke abantu enkonzweni yakhe baziziduko

zakhe engafuni kubekho abantu ababhekiselwa kude ngenxa yobuhlanga Kule ndawo

luyangqineka uluvo lomrhamente wakhe kuba ebeyimela into abe eyithethile kumavo akhe xa

esithi ldquosingabantu abanyerdquo (Jolobe 194023) Kule noveli yakhe ingembali yamaHlubi nalapha

akazivezanga ukuba yena uliHlubi Kodwa uyavakala ukuba uthetha ngezinto ezidibene nobomi

bakhe nqo Indlela nomoya abalisa ngawo wochulumanco nolonwabo lwakhe luvakele kwatsho

kwabonakala ngokuphandle ukuba uhili uphumile ezingcongolweni kuba uJolobe uvakala ngathi

uthi ldquoNgoku ndithethe ngezasekhaya apha izinto Ndingqina endikwaziyo nendikuvileyordquo

Nangona ebengathandi ukuphakamisa ubuhlanga nje uJolobe kodwa ubenenkolo ethi ayiyonto

imbi into yokuzazi imvelaphi yakhe umntu Kubonakala ukuba ubone ukuba ikhwele elinjalo

177

lokuyazi imbali yakhe umntu litsho limhlupheze Umzekelo utsho aphakame nokuba ebe

namadolo agevezelayo butsho busabe ubugwala atsho azibone naye enjengegorha kuba

ekhumbula amagorha eenkosi namaqhawe akowabo awathi alwa awisa imithi emikhulu

ngamaxesha emfazwe nohlaselo omeleza nabatyhafileyo babe nethemba baphila ekubeni

bebelinyaziwe kanye njengokwenzeka kumaHlubi ngexesha lentsabo

Ikhwele lobukhuluwa lithe lamongamela njengokuthethwe ngentla apha Naye ubone ukuba

enze isenzo sokumbambazela kwanokuvuselela amaHlubi angatyhafi ngenxa yeenkxwaleko

zobomi athe adibana nazo ezibuhlungu ezabahlela ngebhaqo Ngoko ke uthe wabona

kubalulekile ukuba aphakamise abantu bakowabo abathe bacudiselwa ziimeko zobomi abanike

ithemba naye ngokwakhe akhe azivise kamnandi abalise ngezakowabo izinto ezimchukumisayo

zimphilisa Emva kwethuba naye uJolobe ubone kubalulekile ukuba naye azivise mnandi

nakumoya wakhe

Ukungqina le nyaniso uthe eli bali lencwadi yakhe uElundini loThukela walibhala ngomdla

omkhulu Lidala uvuyo nokuhleka kanti zikho kwaneendawo ezidala intshukumo enkulu

kwiziganeko ezithile ezidalo uloyiko umingimingi nonxunguphalo olukhulu Eli bali liyile nto

kuthiwa sisiyolisi senene

Le noveli imfumbathisa umntu ngolwazi olwakha ingqondo umzimba kwanomphefumlo Kanti

ngaxeshanye iyamtyebisa umfundi ngembali yamaHlubi atsho azi ngokuzalana kwezizwe

Umzekelo amaHlubi amaXhosa namaZulu aphuma sinqeni sinye ngokokutsho kukaJolobe

noSoga ngokwenkcazo enikwe ngentla apha Eli bali libonisa kwanemvelo yakhe

kwanomnombo weenkosi aphuma kuzo uMthimkhulu uMashiyi noNcobo kwanookhokho

bakhe Likwaqulethe imbali yamaqhawe amaHlubi

Ngoko ke uJolobe kule noveli uphumelela ukubonisa ubukhuluwa ngokuthi nawo amaHlubi

awamele awaphakamise angabi nantloni ngawo Nawo uwashiye ewenzele imbali emnandi

ebhalwe nguye uqobo kanye njengokuba ooJordan nooSoga nooRubusana nooMqhayi benzile

babhala imbali eziphakamisa imbali nenkcubeko yesizwe samaXhosa

337 UJolobe nesimo sobukroti sokulungisa izinto zomzi oNtsundu

Isimo sokhalipho sidulisiwe yile noveli yakhe uJolobe ngokuthi ayimele into efuna ukulungiswa

Angayiyeki iqhubekele phambili ukuze izizukulwana ziphele zisiba nolwazi olungeyonyaniso

UJolobe namhla uyilungisile into yokuba amaHlubi ngamaHlubi akangomaBhele kwaye

amaBhele ngamaBhele kodwa kukho ukuzalana ngenxa yokwendiselana

178

UKerr (1958169) naye wongeza olwakhe uluvo wachaza ukuba uJolobe ube engumntu osoloko

enengqondo enemibuzo ezama ukuphendula izinto ezizisa izisombululo Kwakhona ube

engumnntu osoloko efuna iindlela ezintsha zokudala iinguqu eziphuhlisa inkqubelaphambili

nasekuhlaleni hayi kuncwadi nje qha lodwa Kwakhona obu bukhalipha bakhe bungqinwe

nanguNyembezi (1958158) xa esithi

Jolobe has shown himself to be a brave man a man who was not afraid to stick his neck out

for fear of criticism a man who was not afraid of experimentinghellip In Rev Jolobe we have a

man who is obviously fully convinced of the great might of a the pen in the task of uplifting

his own people

UNyembezi udiza ngokuphandle ukuba uJolobe uphile impilo yobukroti Oku kuxhaswa

nakukuba kwathi kwabonakala nakuyise mhla kuzalwa uRhanisi Jolobe wabona ukuba kuzelwe

ldquounogada wohlangardquo nomlweli walo Yena uJolobe ubone iluxanduva lwakhe ukulwela intlalo

engcono yoxolo kubantu bonke kwanedala inkqubelaphambili yabantu besizwe esiNtsundu Ube

yindoda enobulumko Akabalibalanga nabantu azalwa ngabo ubakhumbule njengokuba

oluphononongo lubhaqe oko kule noveli yakhe

338 UJolobe nesimbo esitsha sebali

UMqhayi wenze umsebenzi omhle kwinoveli yakhe Ityala lamawele Usebenzisa izimbo ezenza

umdla Njenge zixhobo zokuyila le noveli usebenzisa iingxoxo ezitsala umdla zikho

kwanezibongo zembongi yakomkhulu akazishiyanga nezafobe ezidala imifanekiso emikhulu

etsala umdla womfundi Kanti naye uJordan kweyakhe inoveli INgqumbo Yeminyanya

uyasisebenzisa isimbo seengxoxo ezidala uchulumanco Zicacisa ngomdla into ethethwa

ngumbhali Waphinda walenza ibali lakhe laquka iindawo ezaziwa ngabantu namasiko abo Oku

kusenze isigoci sakhe sokubhala sincomeke kakhulu

Yena uJolobe uye wathi chatha Uye wantshatshela ngokuthi ayenze inoveli yakhe ibe ntsha ibe

yindibanisela yemixholo ngemixholo namabali ngamabali kodwa konke oku kwabunjwa

kwayincwadi enye Watsho wagqwesa ngesakhono sakhe sokuyila inoveli yobhalo olutsha

Uyenze yalibali kwanembali yamaHlubi enzulu nengqinekayo engentlalo yendawo eyinyani

Yindawo apho amaHlubi awaye akhe ahlala kuyo Usebenzise isimo sendawo sentlalo

nesexesha ngendlela efanelekileyo Watsho ngesakhiwo sebali elikholelekayo Nanamhla oku

intsalela yamaHlubi yakhe imizi yawo kummandla apho kusame khona iintaba ezinjengeBuzi

kunye nemilambo enjengeThukela yelizwe lookhokho bakhe ababeseza khona imihlambi

yeenkomo zabo

179

UJolobe uqwela nangokuthi iinkosi ezinjengoonkosi uDlomo zawo amaHlubi ezaziwayo

ezinkulu zivuswe emangcwabeni zenziwe abanye babalinganiswa kwibali bakhe Uzenze

zahamba hamba phakathi kwabantu Uvuse nooNtsele ooMahlaphahlapha nooBhungane Kanti

nezinye inkosi zithe zakhankanywa ziyinxenye yebali Umzekelo unkosi uMashiyi nonkosi

uMthimkhulu bayakhankanywa kwanendima yabo abayidlalayo ebalini lakhe uJolobe

Ngaphezulu koko usebenzisa amasiko aphezulu amaHlubi okuphuma kwamakhwenkwe

namatheko nokwamkelwa kwawo kuzizipho nemivuyo Zonke ezi zinto ziyabaliswa ngolwimi

oluphezulu oluqulethe izafobe nemifanekiso ekunzima ukuba ingalibaleka kangengendlela

ekhwankqisa ngayo

UJolobe kubonakela kule noveli yakhe ukuba uwakhuphe onke amaci akhe esimbo sakhe

sokubalisa agqwesa ngaso Wayikrola inoveli yakhe ukuze ibe libhongo lesizwe esiNtsundu

Umbono wakhe ibe kukuba ibe lilifa lezizukulwana ngezizukulwana naxa yena sele sithele

zifumane ukonwatyiswa yiyo Kwakhona uthe wazizoba ngokukhwankqisayo iziganeko

ezahlukeneyo ngovuyo olukhulu waxuba kwanoloyiko olukhulu kwiindawo ezithile edala iindidi

ngeendidi zovakalelo ukonwabisa abafundi bakhe ingakumbi kwiinkomo zamaleqe

nakwiziganeko sokusukelwa kwabazingeli bamaHlubi lirhamncwa elingenanceba imamba

emnyama kwanesiganeko sesiko lamaHlubi lokubulala kwenkunzi enkulu yenkomo ngamadoda

ngezandla kuphela kungekho zikhali ngendlela enenkohlakalo kungekho lusizi

Umfundi angathi azibuze imibuzo ngamanye amaxesha ukuba umfundisi weliZwi leNkosi wathi

wakwazi njani ukulibukela isiko elimasikizi lokubulawa kwenkunzi yenkomo ngokumasikizi

kangaka intlontwa La ngamava esimo sakhe sokuhlala ezingela ulwazi olunzulu ngento

azakubhala ngayo Umzekelo yiyo nale nto wathi wagqwesa ngombongo wakhe othi

ldquoUkwenziwa komkhonzirdquo kuba uthi wazibonela ngawakhe amehlo indlela inkabi yenkomo

eqheliswa ngayo idyokhwe kabuhlungu kungaboniswa lusizi nanceba

Olu luvo lungqinwa nguKerr noNyembezi abathi uJolobe waye elikhalipha ethanda ukuzama

izinto ezintsha nezenza umdla neziphuhlisa ulwimi noncwadi lwesiXhosa (Nyembezi1958158)

Kanti uKerr yena uncome umkhwa kaJolobe wokuba ngumntu osoloko esendleleni yokufuna

ulwazi Oku kwalatha ukuba uJolobe ube eyimfuni yolwazi lokuphucula umgagangatho

woncwadi lwakhe njengokuba enze njalo kule noveli yakhe Elundini Lothukela UKerr

(1958169) ulwazi lwakhe ngoJolobe kwanesimo sakhe sokunxanelwa izinga eliphezulu

lokuphuculwa kwembalo zakhe ulubeka ngala mazwi akhe alandelayo wathi

IsiXhosa as a literary medium is a young language and those who employ its words and

speech forms in work or play must still be experimenters discovering new modes of

180

expression which will best match the speaker the subject and the audience Though still in

his prime Mr Jolobe has been publishing work in a variety of forms in his own language for

thirty-five yearshellip ldquoSuch a variety of literary efforthellip not only demonstrated a remarkable

degree of mental energy but is a strong testimony to a versatile and questioning mind

Okuthethwa nguKerr ngentla apha kudiza isizathu sokuba kube kunokuthiwa inoveli kaJolobe

Elundini LoThukela izigqwesile ezinye iinoveli ezikhankanywe apha ngentla Isizathu soko

siduliswe nguGqirha Kerr ngokuthi lo mbhali ebethi ehleli nje kanti ukwintlanganiso nesiqu

sakhe ezamazamana neendlela zokuvelisa ulwazi olutsha aveze iindlela ezintsha zolwazi

kwakunye nemixholo engakhange ibe ithe yavelelwa ngabanye ababhali ngendlela yena athe

wayivelela ngokuchukumisayo UJubase (ANS (S) 226) Ukuxhasa le nyaniso ingentla upapashe

olu ncomo lulandelayo ngomsebenzi omhle wosiba lobhalo lwakhe

Jolobe is a successful author The elegance of style and depth of imagination coupled

with a wide vocabulary are amongst his outstanding attributes

Uncomo lukaJubase luyaxhaseka kakhulu kuba lubhekiselele kumsebenzi omhle oligalelo

likaJolobe kubhalo loncwadi lwesiXhosa Lubonakala kule noveli yakhe athe wayakha

yakwizinga eliphezulu nangokuyinonga ngendibanisela yemixholo neentlobo ngeentlobo

zeentetho neengxoxo ezithe zangqinelana noluvo lwengcingane kaBakhtin okhankanyiweyo kulo

mqulu Ngokwale ngcingane le noveli isisonwabiso esinomahluko kuba apha kuyo iqulatha

iintlobo ngeentlobo zoncwadi kwanezinto ezidiza ubudlelwane babantu nabanye abantu izimo

zabo kwanendlela yentlalo yabo ekuhlaleni

Kwakho le noveli kaJolobe ibonisa ubunyaniso bengcingane kaBakhtin (Abrams noHarpham

2012) ethi inoveli iyakwazi ukubonisa iindidi ngeendidi zamazwi akuthetha-thethwano oluquka

nezinto zenkcubeko yabantu Oku kudala umdal kumfundi atsho ayonwabele inoveli

Ngoko ke le noveli kaJolobe ayisiso isonwabisa nje kodwa kuphela ililifa eliqulethe inkcubeko

kwanembali yamaHlubi kanye njengokukhankanywe nguWa Thiongrsquoo apha ngentla malunga

nokubaluleka koluncwadi olubandakanya amabali asemakhaya Ubalula ukuba loo mabali

angolwimi lwabo bantu aqulatha inkcubeko yabo intlalo yabo imbali yabo kwanamabali abathe

bawabaliselwa ngabantu abadala bakomawabo Ngendlela abhale ngayo uJolobe abantu bathi

kumabali akhe bafumane ubulumko Bafumane amandla okumelana neenzima zobomi

kwaneengxaki ezikhangeleka zinokubongamela Bazuza amandla kuwo amabali asemakhaya

aquka namabali ezilwanyana ezisoloko zijongene nokubulawa ngamarhamcwa amakhulu

Kwakhona uWa Thiongrsquoo apha ngentla uphakamisa ukuba uncwadi olwakhelwe kumabali

181

asekhaya luyakwazi ukuquka iindawo nesimo sentlalo apho abantu namabali abo athe akhiwa

kuyo nequka namabali omlomo nokubaluleka kwawo nolwimi nenkcubeko yabo ithi ihlangane

kumabali asemakhaya ibe yinto enye

Ngoko ke uJolobe ngale noveli yakhe ubone ukuba naye makakhe awabhalele nawo amaHlubi

awakhumbuze ngezinto zakomawabo namabali akomawabo abawaziyo nezinto abazaziyo

ezibanyumbazayo zibahlekise Ufune ukubakhumbuza ukuba azi ukuba angoobani na

kwanokuxabiseka kwawo nemvelaphi yawo eyimbali yabo equka kwanenkcubeko yabo nelilifa

labo ukuze ingaze iduke Ude wenzela nabantu abangawaziyo amaHlubi ukuba azi namhla

kakuhle ngawo UJolobe wenze kanye njengokwenziwe nguRubusana kwincwadi yakhe ethi

Zemkrsquoinkomo Magwalandini Kuyo ubhale imbali yamaXhosa nenkcubeko yawo

kwanangeenkosi zawo ezinkulu evuselela umzi kaPhalo Naye uJolobe uhambe ngqo

ekhondweni lakhe Nawo amaHlubi waba nento athe wawenzela yona Yiyo loo nto incwadi

yakhe esihloko sayo sisithi Elundini loThukela wayibhalayo nje Kakade kwayena kuqala

nguThukela

Le noveli kaJolobe inje ngokuba kuchaziwe ngumbhali uWa Thiongo ngasentla apha Ibali lakhe

linamandla lakhelwe kwisimo sentlalo sendawo sabantu bakowabo abakhulela kuyo Abantu

bathi babubone ukuxabiseka kwamabali abhalwa ngababhali abalumkileyo nabanovelwano

ngeenzima abantu abathi bazifumane kwiinkalo zobomi kuba amabali abo athi akwazi

ukubaphakamisa abomeleze abanike kwanokuxabiseka kuba abhalwa ngabantu abazaziyo

neendlela zabo zokuphila Amabali anjalo athetha entliziyweni yabo ingakumbi

kwakusetyenziswa ulwimi nezafobe nezagwelo zokuthetha zenkcubeko yabo

UJolobe wenze kanye loo nto wasebenzisa ubunkcubabuchopho bakhe Wabhala ibali

eliyikwayintuthuzelo kumaHlubi athe afumana ukungxwelerheka ezimfazweni nokungaqondwa

kakuhle aphuceka kwanesidima sawo esi ngenxa yendlala kwanokungaziwa kakuhle ukuba

angoobani na bevelaphi na UJolobe kule ncwadi ubetha iintaka ezimbini ngelitye elinye ebonisa

ubungxangxaka besimo serhanisi Wathuthuzela wawavuselela wawahlekisa amaHlubi

waphinda wawonwabisa nawo umzi kaXhosa ngebali eliyindibanisela yemixholwana eyolisayo

nethe yedala ubumnandi beli bali elikwayimbali yamaHlubi nathe walibhala nangesiXhosa edala

ubumbano

Ngoko ke akukho bani unakho amkhalazela uJolobe athi wenze umkhethe Uwenzele okuhle

ngesisazathu esihle amaHlubi kuba ingabantu azalwa ngabo Ulandele isithethe samaHlubi

esiphakamisa ukubaluleka kobukhuluwa Kule noveli ubonisa ubukhuluwa nobuntu

ngokuvelana kwakhe nawo ewomeleza Nawo amaXhosa uphinde wawenzela okuhle

182

waphakamisa uncwadi lwemveli lwesiXhosa oluzise udumo kwakwisizwe samaXhosa abhale

ngolwimi lwawo nolukwaqulethe inkcubeko yawo nawo ngokwawo

UJolobe unegalelo elikhulu kakhulu kubhalo loncwadi lwesiXhosa Elinye laloo magalelo

kukusebenzisa izimbo ezintsha eziliqela zokuphuhlisa ubhalo lwenoveli olutsha Olu bhalo

ulunonga lube nencasa ngandlela zonke Uzame ukuvelela imixholwana ngemixholwana

engezinto ezahlukeneyo esenzela ukuhla amahlongwane lo mxholo umkhulu Umzekelo iimbali

eziquka amaqhawe abazingeli nohlaselo lwabo ngamarhamncwa asendle umlo wamaHlubi

kunye namaNgwane awayedelela amaHlubi nokoyiswa kwawo uthando ileqe imilo yeentonga

umshwamo ulwaluko nokunye okukhwankqisayo kuchukumise nomxhelo Konke oku uJolobe

ukwenzela ukonwabisa abafundi boncwadi lwakhe ukusuka kumaHlubi ukuya kumaXhosa

kwanesizwe esiNtsundu ngokubanzi kuba uye wasebenzisa neelwimi eziliqela isiHlubi isiZulu

nesiXhosa

339 Iinjongo ezifihlakelayo zikaSoga kubhalo lwencwadi yakhe

UJolobe naye usebenzisa eyakhe incwadi ukubopha amaHlubi ekungxolisweni kwawo nguSoga

esidlangalaleni abantu bonke besiva ngokuba betyholwa ngentswelombulelo kuba amanye awo

akhalazela ukungaphatheki kwawo kwezinye iziphaluka athi afikela kuzo ekwamkelweni kwawo

ngukumkani uHintsa owagunyazisa ukuba aphathwe kakuhle anqonyelwe neenkomo aboniswe

ubuntu

USoga uthi kwakucaca ukuba amanye amaHlubi anezikhalazo zokungaphatheki kakuhle abika

kwanokuba anikwa imithinto kwaneenyama zeentamo zeenkomo (Soga 193798) Utsho

ewakhumbuza amaHlubi ephela ukuba afika apha eKoloni engenayo ldquonenkukurdquo Wakhankanya

ukuba akakuchasi ukuba akhonziswa Kuba azifunela imisebenzi yokwalusa impahla

yamaXhosa abangabasengi Ngolo hlobo lokukhonziswa ayethi afumane intlawulo

ngemisebenzi yawo aze ahlume Kwakhona yabe ldquoibilisiko lengqeqesho ethile kumaXhosardquo

ukuba onke amahlwempu ngaphandle komkhethe ngezo mini abizwe ngokuba zizixhwitha-

ntamo ngokokutsho kukaSoga Kwaye ukhankanya ukuba indoda engenankomo yayingazelwe

nto Yayiqeqeshwa ngale ndlela ukuze isebenze ibe neenkomo zayo ngamaxesha awayephila

kuwo (Soga 1937100) Watsho walikhupha phandle ilizwi litsolile ukuba amaHlubi athe

abonakalisa ukungabi nambulelo (Soga 193754)

Ingxaki kumbhali uSoga akuvakali kule ncwadi yakhe ukuba wazinika uxanduva lokuba

waphuma waya ekuhlaleni wenza udliwanondlebe nabahlali aqonde ngokungathandabuzekiyo

into eyinyaniso ngengeyonyaniso Kusenokwenzeka ukuba zikho iindawo apho amaHlubi

angazange aphathwe ngovelwano kuzo kuba abantu abafani abanye abakuphiwanga ukubonisa

183

ubuntu kwabanye Umzekelo nalapha eMzantsi Afrika bakho abantu abasuka kumazwe

angaphandle abakhalazele ukuphathwa kakubi kakhulu ngabahlali baseMzantsi Afrika USoga

wathethelela umzi wakowabo ngobuntu bawo wakhombisa ukuba amanye amaHlubi wona

akazange emke aye eNgqushwa Oko kubonise ukuba wona lawo ngenene aye onwabile ukuhlala

kwimimandla kaHintsa Ngale ndlela oku kukhombisa ukuba aye ephethwe kakuhle Kwaye

amanye aphela esiba luncedo ebukhosini angamaphakathi eenkosi zamaXhosa (Rubusana 1906

Rubusana noSatyo 2002208)

USoga waphinda wapapasha ukuba amaHlubi afika engenanto kodwa anduluka sele enamawaka

amabini nangaphezulu eenkomo awathi ezinye azizuza ngokunqonyelwa ngokomyalelo

kakumkani uHintsa owakhuthaza isizwe samaXhosa ekwenzeni ubulungisa ngokubonisa ubuntu

kumaHlubi USoga uthi amanye amaHlubi ldquoazikrwiphilizardquo nezo nkomo zenqoma aye

ezibolekiwe oko kukuthi adibanisa nezamaXhosa emka nazo ukuya eNgqushwa kwisiza sawo

esitsha (1937100)

Kodwa umntu naye angabona ukuba yabakho inyaniso yokungeneliseki kwamanye amaHlubi

Idizwa kukusuka amanye ayokuzihlalela kweminye imimandla enjengaseNgqushwa Kwakhona

isikhalazo sikaSoga siquka kwa inkcubeko yakhe yesizwe samaXhosa Kwincwadi yakhe

uchaza ukuba ibisisithethe samaXhosa ukuba izinja ezingamachule ekubambeni iinyamakazi

beziye zinikwe ubisi ekuthiwa ngumthinto zide ziphothulelwe kwaye abanye abafazana babeye

babethwe ngamadoda abo akungazivubiseli izinja zokuzingela Kuyaqondakala namhla ukuba

umntu ofikayo xa engaziqondi kakuhle ezinye izinto ezenziwa kwezinye izizwe uye abhidwe

yinkqubo nentlalo yabantu bendawo entsha kuba uSoga uthi amanye amaHlubi afuna nemithinto

le kweminye imizi eyayibekelwa izinja

Imbali ngamaHlubi ibalulekile ukuba ikhankanywe kolu phando kuba ugxekoncomo olu kulo

mqulu luquka nembali echaphazela nobomi bombhali kunye noncwadi alubhalileyo Lunika

ulwazi oluphangaleleyo noluxabisekileyo olukhanyisela abantu bayazi inyaniso ngembali equka

ubomi bukaJolobe kwanembali yeziganeko neembambano eziquka ubomi bakhe phambi kokuba

uJolobe azalwe Ababhali abakhankanywe ngentla apha abatshatsheleyo xa kubhalwa ngobomi

bomntu bathi iimbali ezinje ngezi zingentla zibalulekile ekwazini nzulu nangookhokho bomntu

azalwa ngabo

Ngenxa yeemeko ezafunyanwa ngamaHlubi nokuphatheka kakuhle kwanokungaphatheki

kakuhle kwawo siyabonakala namhla isizathu sokuba uJolobe uphakamisa ubumbano xa esithi

ldquoSingabendlu enyerdquo (Jolobe 194023) Siyabonakala kwakhona kwanesizathu sokuba

184

aphakamise ngamandla inceba novelwano kubantu abacudiswa ngabanye abantu Isizathu sokuba

agxigxinise kwezo zinto kungokuba zakha ubuntu

UJolobe unolwazi lokwazi ukuba kunjani na ukungaphatheki kakuhle ingakumbi xa umntu

engenanto Amava obomi amakha waba nobulumko bokwazi ngobudlelwane babantu nabanye

abantu Siyaqondakala namhla isizathu esamenza wafunda ukucela indawo kwimizi yamaHlubi

ngexesha awaye ngutitshala kwindawo ezikude zasemaXhoseni ezisemaphandleni Kunokuba

waye elumkele ukungaphatheki kakuhle okanye wayesoyikisela ukwenza izinto ezingathi

zibaphazamise abanye abantu abangamaXhosa abe yena engekazazi

UNeethling (2000209) uchaza ukuba amanye amagama athi anikwe abantu aye abonise

ukungaxabiseki kwabo okanye ukucalulwa okuthile Umzekelo igama elithi ldquoBanturdquo

lalisetyenziswa ngurhulumente wocalucalulo xa wayecinezela abantu abaNtsundu Eli gama

lalisayamanisa umntu oNtsundu nabona bantu bakumgangatho ophantsi kweli lizwe kwanabantu

abangafanelwanga kukuhlala ldquokumadlelo aluhlazardquo awabonwa efanele abantu abaMhlophe bona

bodwa (Gerard 197189) Kungoko uJolobe wathi waluchasa ucalucalulo lwabantu kuncwadi

lwakhe nakubomi bakhe ngenxa yobuhlanga ngesini kwanangebala Yena walwela isidima

esinye esifanelekileyo kubantu bonke Waphakamisa intlonelwano yabantu

kwanokuphakanyiswa kwembeko nobuntu kwimpilo yabantu emakhaya kwanasekuhlaleni

340 Ukuphetha

UJolobe kubomi bakhe nakuncwadi lwakhe amaxesha amaninzi ubonisa ukuba nombulelo

ngenceba abantu bakowabo abayenzelwa sisizwe samaXhosa kuba naku wathi wasithanda

isiXhosa wafungela kwanokusazi Ubhale noncwadi lwakhe oluphakamileyo kanye njengale

noveli Ngaloo ndlela uphakamise esi sizwe singamaXhosa esamkela amaHlubi akowabo

ngezishushu izandla Wasenza sikhulu sahlonitshwa ezizweni ngoncwadi lwaso olutyebileyo

Kungqine noNjingalwazi Nyembezi okhankanywe ngentla apha owadanduluka wathi ldquoMfundisi

usenzele lukhulu isizwe sakoweni samaXhosa ngokuphakamisa ulwimi lwawo waluphakamisa

uncwadi lwasordquo(1958158)

UJolobe ekuqaleni kwesi sahluko uphakamisa ukubaluleka koncwadi Kule ncwadi yakhe

yenoveli uye wayimele into ayikhankanyileyo kwinkcazo yakhe ngokubaluleka koncwadi

ukuquka alubhalileyo Uthe ngoncwadi (ngamabali ethu) sithi sidize ukudana kwethu

nobuhlungu nosizi lwethu Ukhankanye ukuba ngamabali sithi sidize uloyiko lwethu

kwanemisindo yethu kwizinto ezingasiphathi kakuhle Uphinda athi kwangamabali ethu sithi

sibonise ukuvuya kwethu kwanendlela yethu yokuphila esizikhethela yona UJolobe ukhe wathi

ukuba asiwabhali amabali ethu ngubani ozakusibhalela akukho mntu uza kusuka eTshayina azo

185

kusibhalela amabali ethu Kwaye akukho sizwe singaze sibhalele esinye isizwe amabali aso

UJolobe uthethe wenza Wayakhela inoveli yakhe kumabali asemakhaya amalunga nendlela

yokuphila kwamaHlubi Kwakhona ngaxeshanye lo mbhali ubonise indlela amaHlubi aye ephila

ngayo nasaphila ngayo kwezinye iindawo kule mihla sikuyo Umzekelo amaHlubi

asakhankanywa ngokuthanda ukuzingela ngokutsho kukaJolobe (1940140) nakule mihla Eli

bali limdale umdla omkhulu uJolobe naye ngokwakhe Limnike amandla okubhala le noveli

ngochulumanco olukhulu kuba ubhala ngobuzwe bakhe kwanendlela yokuphila kookhokho

bakhe mandulo Oku kumdale ivuso lokubhala watsho ngenoveli egqwesileyo

Akuthethileyo kuyinene kuba kule noveli uthe wawaphakamisa ngamandla amabali asemakhaya

Ubonakela eluvuyela uqambo lwakhe Uvuyo lokubhala kwakhe ludiza umoya oziimpumphuma

zovuyo olungaphakathi Uyavakala umoya wakhe uphezulu Ingathi uyibhale kukudala

elangazelela ithuba lokuzibeka phantsi ingcamango zakhe ebezigcwele kumoya wakhe

Le ncwadi ilufezo lweminqweno yakhe Iyenye yeencwadi awakhe wazonwabela ukuzibhala

Kwaye ngale noveli ebezonwabisa naye yena siqu nangona ebesonwabisa nabafundi boncwadi

lwakhe nje Ebesonwabisa nesizwe azalwa siso samaHlubi Njengomntu ombaxa ngokwegama

nangesimo sakhe ebe esonwabisa kwanomzi kaXhosa kuba uzalwa ngumXhosakazi unina

Naye uzazi ekwangumXhosa Yiyo loo nto wahamba ehamba ewela imilambo neentaba elambele

ukwazi isiXhosa esiluNcuthu-maZangwa Wancedwa nanguMqhayi ldquoumkhuluwardquo wakhe

nomkhokeli wakhe kubhalo lwesiXhosa noncwadi lwaso kwanenkcubeko yaso Waphela ebhala

isiXhosa esinamasi antubululu anengqaka emnandi

186

ISAHLUKO 4

IITHIYORI NEZITHAKO EZISETYENZISWE KWIMIBONGO

41 Intshayelelo

Kwesi sisahluko kuyakuthi kwenziwe ugxekoncomo lwemibongo ebhalwe nguJolobe Kulo kuya

kuthelekiswa le mibongo nobomi bakhe ngokuthi siphande ngobukho bobudlelwane phakathi

kobomi bakhe nemibongo le Kuya kusetyenziswa isithako sezembali nobunzululwazi- mlando

Injongo ephambili kukuzama ukufumana ulwazi oluluncedo ekubhalweni kwembali yomlando

kaJolobe UJolobe yimbunguzulu yombali ekufanelekileyo ibe nebhayografi yayo epheleleyo

Mininzi imibongo ebhalwe yimbongi yosiba enguJolobe ngoko kunganzima ukuyiphonononga

yonke Nomthamo wolu phando awunako ukumelana nomsebenzi ongako ukuba mkhulu

Kuyakuthi ngoko kuqwalaselwe imibongo echongiweyo kwenziwe ugxekoncomo kwezi ndidi

zilandelayo zemibongo emalunga nemiba yezezopolitiko eyenkolo engovelwano lwamaqhawe

aziinkosi kwisizwe esiNtsundu eyendalo neyeenkumbulo zikaJolobe Yonke le mibongo

iyakuthi ijongwe ukuba inabudlelwane buni nobomi bukaJolobe nakwigalelo lakhe ekuhlaleni

Kuya kuxavathwa nale miba ilandelayo ubunkcubabuchopho bukaJolobe obuthe bababazwa

ekubhalweni koncwadi lwakhe nenxaxheba yakhe ekuphakanyisweni kwenkcubeko yesizwe

esiNtsundu Ezingxoxweni kuya kuphendulwa umbuzo wokuba uJolobe uhlangana njani

nokuzibandakanya kwakhe nemiba yezezopolitiko akugqiba ukuba ngumfundisi-liZwi

42Uluvo lukaJolobe nokubaluleka koncwadi

USchueb (196763) uzame ukuqonda kuJolobe ukuba uncwadi olubhalwe ngolwimi lwesiNtu

lukwizinga elingakanani naxa kuthelekiswa nolunye ubhalo loncwadi olubhalwe zezinye

iintlanga okanye amazwe aseNtshona UJolobe uye wayichasa ngokuphandle into yokujongelwa

phantsi koncwadi lwama-Afrika Uphendule wathi

There is no difference between aesthetics of the West and the aesthetic of Africa when you

think that the end of all literature is to enrich the life of the community and of the people

And that enrichment will go back to the philosophy of the people It either laughs at

something that is undesired or it brings into relief the good elements of the philosophy which

is involved in the life of the people That is why I say it goes back to what is common with all

people that they love to enhance which is good and beautiful and perhaps to try and

decrease hellip what is bad and what is ridiculous hellipthe implication of these writings that they

will perhaps discover mines of information because even a line of poetry will open up new

vistas if itrsquos studied properly

Le ntetho ingentla ithethwa nguJolobe ityhila ukubaluleka koncwadi athe walubhala Umzekelo

umhleli wephephandaba laseNatala owathi wachukumiseka umxhelo wakhe nomoya wakhe

187

wakhuthazeka ngemibongo awathi wayibhala uJolobe ngo1952 Waphela ememeza ukuba

uJolobe ungomnye okungathiwa ldquoungumbhali wesizwerdquo kuba iimbalo zakhe kubonakala ukuba

ziyawuphilisa ziwomeleza wonke umzi oNtsundu wama-Afrika Ngenxa yeso sizathu

kuyakufuneka zifundwe ngamaZulu kwanabeSuthu kanjalo UJolobe unike le mpendulo yakhe

emalunga nenkcukumiseko yakhe ekubhalweni kwemibongo yakhe (Jolobe 197091)

43 Ukubaluleka kophononongo oluquka imbali nobomi bombhali

Kukhe kwakhankanywa ukuba olu phando luzakusebenzisa isithako sezembali nobunzululwazi

mlando esibandakanya ugxekoncomo lomsebenzi kaJolobe ekayukuthi kulo kuboniswe

uqhagamshwelano lwakhe nomsebenzi wakhe

USwanepoel (19984) ukhankanya ukuba uncwadi ludiza ubunjani bombhali lukwasisipili

esidiza inkangeleko yombhali iingcinga zakhe kwanesimo sakhe Ngamanye amagama

lukwayinxenye yombhali Lukwadandalazisa ubomi namaxesha umbhali aphile ngawo Ngoko

ke uSwanepoel uhambisana nolu phando lwethu luphonononga ubudlelwane phakathi kombhali

onguJolobe noncwadi lwakhe Kwangale ndlela yophando kuthi kube nako ukubandakanyeka

kweenkcukacha ngombhali malunga nosapho lwakhe nokuba ungumni na engowaluphi na

uhlanga maxa wambi kuthi kudizeke nexesha leminyaka yakhe yokubhala kwakhe uncwadi

lwakhe Ngaphezu koko ithi idize nexesha lakudala ababephila ngalo ookhokho bombhali

kwanentsukuphi yabo

Obu bungqina bukaSwanepoel buxhaswa sisenzo esenziwa nguHenry James owathi waqhusheka

umlilo kuzo zonke iinkcukacha ezinokwenza kwazeke ngaye Wazitshabalalisela ukuba kungaze

kubekho mbali ngobomi bakhe Nokuba ubani angazama ukuyibhala angafumani zinkcukacha

zibhaliweyo ngaye nokuba lonzame ingaze yenziwe nangubani na Kodwa iinkcuba-buchopho

ooLeon Edel amatshantliziyo neengcali zoncwadi zathi zatsalwa ziincwadi ezabalaselayo

ezibhalwe ngu Henry James Bathi baziphendlaphendla ngobunono Kuphando lwakhe uEdel

waphela evelisa imibhumbutho yeencwadi ezingebhayografi kaHenry James (kuQuinn

200437) USwanepoel wongeza kuQuinn ngelithi kubalulekile ukuba uqhagamshelwano

lomsebenzi kwakunye nembali engobomi bombhali luthi xa luphandwa kubandakanywe

kwakunye nesimo sentlalo samaxesha awaye phila kuwo (19985)

USwanepoel uqhuba athi kanti neenkcukacha ezinokufunyanwa nakwezinye iincwadi

zingaluncedo ekuboniseni isigaba sexesha leminyaka ebephila kuso kwaye nemifanekiso

ingalulutho ekwazini amava akhe obudala ekubhalweni koncwadi lwakhe Uchaze ukuba kuninzi

okungafumaneka kuncwadi lombhali umzekelo izinto ebeziqhubeka ekuhlaleni ewayezichasa

kwanezo zaziwuvuyisa umoya Olu lwazi lushukuxwe ngentla apha lubonisa ngokuphandle

188

ukubaluleka kwalo ngobomi bomntu ekuphandwa ngaye kuba lungadala ukhwankqiso luze

kwaneenkcukacha ezintsha eziyakuthi umsebenzi womphandi ziwubeke kwinqanaba

eliphakamileyoIsizathu soko kukuba kungatsho kwaziwe iziganeko ezingonobangela

beenkcukumiseko zokubhalwa koncwadi ngumbhali Kwaye ezi nkcukacha zintsha zingalulwazi

olutsha olungahle lumphilise nomfundi woncwadi lwakhe umbhali lowo Atsho nomfundi

afumane amava avela kubomi bombhali akwazi ukumelana nemiqobo umbhali awayoyisayo

aphethe esenza nangaphezulu kunaye kuba ezuze imvuselelo kumbhali afunde uncwadi lwakhe

Olu hlobo lophononongo siluphetheyo ngoku alukho lula kuba umphamdi kufuneka aphande

nzulu ngobomi bombhali ukuze abe nolwazi oluphangeleleyo ukuphumelelisa iinjongo zakhe

Kunqabile kakhulu ukubona umsebenzi apho ababhali benza ugxekoncomo lomsebenzi

wombhali nabathi bagxile ekuboniseni umsebenzi wombhali uyinto enye nobomi athe

wabuphila Umphandi kolu phononongo uzakugxila kule ndawo abanye bathe abafikelela kuyo

Kambe abanye bazama bafanisa phaya naphaya bambi baqikelela kakuhle kwindawana ezithile

(Kwetana 2000 Sirayi 1985) noxa nje babonise ukungaqiniseki bengathiza

Umzekelo uSirayi (1985) xa ejonga umbongo ongomalusi kaJolobe uthi usenokuba uJolobe

wayengumalusi [ugxininiso lwam] abe yena uJolobe eyicacise gca into yokuba ukhulele

emaphandleni kwaye eCala wayesalusa impahla namanye amakhwenkwe kwaye ukuhlala

kwabo ezindle kwamenza wawonwabela umsebenzi wokuba ngumalusi kuba wafumana ulwazi

ngendalo nangempilo yasendle iintaka izityalo (ingcambu kwaneziqhamo neentyatyambo

zasendle) bezingela nezilwanyana Ngoko ke umbongo awubhalileyo uJolobe usisongezelelo

sembali yobomi bakhe Ukwayimveliso yolwazi awathi walufumana engumalusi kunye namanye

amakhwenkwe apho edlelweni apho bebadlala nemilo yeentonga abancinci bezingela iimpuku

neentaka (Scheub 196758) Ukungqina okuthethwe apha ngentla umphandi ubhaqe ukuba

uJolobe ude wachaza ngokuphandle ngobomi bakhe athe wabunambitha ebuntwaneni bakhe

kunye namanye amakhwenkwe

USwanepoel uthi uqhagamshelwano lombhali neemeko zentlalo athe waphila phantsi kwazo

zibalulekile Zikwadala intsusa okanye izinto ezibangele ukuba abhale ngombongo kuqukwe

nexesha lokuphila kwakhe Olu luvo luquka kwaneenkumbulo zombhali Umzekelo umbhali

uJolobe apha wathi ezinye iinkumbulo ngobomi basemaphandleni zathi zanamathela zagcinwa

kwiindladla zolwazi engqondweni yakhe zaza zayimbangi yokuba aqambe imibongo ngazo

njengembongo Imimoya Kwakhona uJolobe kwiphepha lo-Ukwazisa kwincwadi yakhe

UMyezo (1936) wazise abafundi bomzi oNtsundu uphela ingakumbi umzi kaXhosa ukuba

bangene kumyezo wemibongo yakhe Udize ukuba kumyezo wakhe kukho iziqhamo ezimnandi

189

ngokuyolisayo kwaye imibongo yakhe uye wayiciciyela ngamandla ukonwabisa umzi oNtsundu

athe makawenzele izinto ezimnandi njengezinye iimbongi ezenze oko zisenzela abantu

bakomawazo Ubhale wathi

Mzi wakowethu nantso incwadi ndiyibeka ezandleni zenu Igama layo kuthiwa Umyezo

Niyazi ukuba umyezo yindawo apho kukho imithi yeziqhamo zeentlobo ngeentlobo abathi

abantu bekhaya bangene futhi kuyo ukuqhawula amaqakamba kumthi nakulowa

Le ncwadi ke ngumyezo weengoma ezigama limbi kuthiwa zizibongo Ndiyiyaleza kumzi

kaNtu ngokubanzi nakwindlu kaXhosa ngokukodwa kubanumzana besizwe

nakumakhosikazi andilekileyo kumanene namanenekazi kwiimfundi ezidlulileyo

nakwiimfundi eziphele kweyesiXhosa imfundo nakumlisela nomthinjana ndithi nanko

umyezo Khaningene nihamba-hambe kuwo Mhlawumbi umntu angachola nto

inandiphekayo angathi ayithande isiqendwana mhlawumbi ingcinga nenkumbulo

evuselela ezamhla mnene okanye evula ucango olutsha

Bendingebi ndiyifezile injongo yeli nqaku ukuba bendingathi ndipheze ndingenzanga zwi

lombulelo kuMnu W G Bennie obesakuba yingangalala yabaHloli bemfundo

yabaMnyama aba kwiPhondo laseKapa ngoncedo lwakhe kwiindawo eziphathelele

kubhalo olutsha lwesiXhosa nakubaMnumzana iNcutshe uCM Doke MA DLitt

noJD Rheina Jones MA ngokuvuma ukuba le ncwadi ibe koluhlu lweencwadi

ezikhethiweyo ezishicilelwe kwisishicilelo seUniversity ezibizwa ngegama elithi The

Bantu Treasury (Indyebo kaNtu) kokubhaliweyo Kwaba bathandekayo bathandi beAfrika

nosapho lwayo ndithi ldquoNangomso

JJR J

New Brighton

Port Elizabeth

NgeyoMqungu 1936

Kukho le ingcingane ekuthiwa yithiyori yolwamkelo (Reception theory) efana nethiyori

yolwamkelo lomfundi (Reader-Response Theory) Le ngcingane ibabazwa nguHans Robert Jaus

imalunga nendlela abafundi abalubona ngayo uncwadi oluthile olubhalwe ngumbhali

ngesigabaxesha (period) UJaus usebenzisa isibiza ekuthiwa sisikhawulo sezilindelo (horizon of

expectations)xa ebhekiselela kwiseti yemigaqo okanye imiqangiyelo athi umfundi ayisebenzise

ekuphicotheni iitekisi zezoncwadiOku kuthethe ukuba ngesigaba esithile sexesha lezembali

abafundi baye baluphendle iitekisi zezoncwadi bekhokelwa yile migaqo okanye yile migqalisela

ibekiweyo Oku kuthethe ukuba itekisi ethile yezezoncwadi ayikuhlala inentsingiselo enye

okokoko Kungoko kubalulekile ukwazi ukuba abafundi abafunda iitekisi zezoncwadi ezithile

zombhali othile bazibona njani na ngexesha elithile lezezembali (Abrams noHarpham

2012336)

Ngenxa yolu luvo lungentla oluthe lweza nolunye ukhanyiso singatsho ngokupheleleyo ukuba

aba babhali bangentla basenze safuna ukwazi ukuba bona abafundi boncwadi lwemibongo

kaJolobe nabahlobo bakhe bayibona ngesiphi isikhawulo sezelindeleko imibongo yakhe ekwi

190

ncwadi Umyezo ngexeshasigaba lezezembali ababephila ngalo Ukufezekisa lo mnqweno wethu

sakuqwalasela intetho kaWG Bennie kwingabulazigcawu yale ncwadi xa esithi

Ukuze siqhubele phambili isizwe kufuneka sibeneenkokheli ezilumkileyo micimbini yonke

ngokukodwa ke kwizinto eziphathelelene nokuqabuka kweengqondo nokwakheka

kwezimilo zabantu abasiso Kwizizwe ngazinye ezithe zada zaphucuka iingqondo

nezimvo zabantu zaphenjelelwa zacokiswa ikakhulu zizibongo nemihobe yeembongi

ezabonga izenzo ezintle zabonga neenganga zakowazo zavakalisa nezona zimvo

zityhulu neziphakamileyo zivuselelayo nezilifaneleyo ixesha elo lazo NakwaXhosa

apha kwaye kungekho nto inamandla okubachukumisa abantu kunamandla ezibongo

zeembongi ibitsho kulile namadoda nobefudula eligwala angabi sabukhathalele ubomi

bakhe

Ngoko ke kuluvuyo kum ukuba ndiyigabulele izigcawu le mbongi ivela kwelakwaXhosa

kule minyaka iphelileyo yaza yanenzela nina sizwe sikaXhosahellip Abangenayo kulo myezo

boxhamla iziqhamo ngeziqhamohellip elowo wotya azithandayo

Wofumana umntu kule ncwadi imihobe esingethe izinto eziphakamileyo zonqulo

nezesizwe eyovusa ingqondo imcingise umntu oyifundayo Umfo obotshwe

ngamakhamandela obuhlelo ucukuceza unqulo lwabamnqula uThixo ngendlela yabo

eyahlukileyo kweyakhe wofanelwa ngumbono wokuwela kwamahlelo emLanjeni

Asikuko nokuba kuyinto elungileyo ukuba imbongi isibonise ubuhle nokufaneleka

kwezinto ezithi mhlawumbi zideleke kuthi thina bantu balibele kukujonga phantsi

saxelesa indoda eyazinikelayo ekuwunguleni ldquoimicinga neentsasa nothuli lomgangathordquo

enDlwini yomTyhileli ingaboni ukuba kukho isithsaba ngentla kwentloko yayo

esinikwayo

Ngokwenjenje kwakhe umFundisi lo wethu wenze esiXhoseni apha into eyenziwe

ngooWordsworth kwelamaNgesi nanguBurns kwelamaSkotshi nangabanye into

yokuhombisa imicinjana yasekhaya yasendle eyemihla le ngokuyambathisa ingubo

yokufaneleka nothando Wandisa ubuntu novelwano phakathi kwabantu Elandela

emkhondweni weNkosi Yethu eyazukisa umhlolokazi olihlwempu nomalusi wezimvu

nabantwana neentaka neenyibiba zasentilini

Ndiyayiyaleza kakhulu le ncwadana ndisithi zithengeleni ukuze nimane nizihlwabisa

ngokuyiphinda-phinda nangaphezu koko nikhuthaze umbhali wayo ldquoNingadinwa

nangomso banumzana

WG Bennie

Ezi zimvo zivakaliswe apha ngentla nguBennie malunga nesihobe sikaJolobe esiku-Umyezo

zisinika uhlobo lwesikhawulo lwezilindeleko sexesha lezembali awaye ephila kulo

Kwakulindeleke isigogci sembongi yosiba siqulathe oku kulandelayo izimvo ezityhulu

neziphakamileyoimicimbi yonqulo nedla isizweizimvo zobulumkouzukiso lwendalo nokutyala

ezintliziyweni zabafundi isimo esihle sobunkokheli eyiyo enobuntu enovelwano nenothando

Ezi ngongoma zidweliswe apha aziphakamisayo uBennie zisitsho isihobe sikaJolobe sibe

kumgangatho ophezulu Yaye ngawo lomqulu uJolobe ubonakalise ukubaxabisa kwakhe abantu

bomzi wabantetho isisiXhosa kuba ekhethe ukubhala uncwadi lwakhe ngolwimi lwesiXhosa

191

kuba naye ebenako ukubhala ngezinye iilwimi zasemzini axelise uHIE Dhlomo

kwanooChinua Achebe nooSenghor ekuchazwa ukuba bangabantu abamnyama abazalelwe

eAfrika abathi bakhetha ukubhala uncwadi lwabo ngeelwimi zaseNtshona (Wa Thiongrsquoo 1981)

AsingoWG Bennie kuphela obona uJolobe engumbhali okumgangatho ophezulu UNyembezi

(1958158) wathetha wathi kuJolobe

Mfundisi you have done much for your people and for your language

La mazwi uNyembezi wawabhekisa kuJolobe kwitheko lukumbulela ngokubhala kumgangatho

ophezulu iindidi ngeendidi zoncwadi zolwimi lwakhe lwenkobe eluphakamisa UNyembezi

wamphakamisa uJolobe phambi kwezihlwele kwanababhali abaNtsundu esithi igalelo lakhe

kubhalo loncwadi lwesiXhosa libe leliphumeleleyo kumzi oNtsundu ngokubanzi

Ngoko ke ezi ntetho zemibulelo zinikwe nguBennie nanguNyembezi zibonisa ngokumhlophe

ukuba umzi oNtsundu wavuyiswa nawo wonwatyiswa waphinda waphakanyiswa phakathi

kwezinye izizwe kweli lizwe loMzantsi Afrika ngoncwadi lwakhe uJolobe ukuquka

kwanokuphakanyiswa komzi weAfrika uphela Ngegalelo lakhe kuncwadi lwemveli uJolobe

uthe waluphakamisa uphondo kwanodumo lwe-Afrika xa abanye ababhali abaNtsundu bathi

bakhetha ukuphakamisa kuphela iilwimi zaseYurophu Ngokuphakamisa ezi lwimi baphakamisa

iinkcubeko zezizwe ezithetha ezi lwimi (Wa Thiongrsquoo 198116) Ubhalo loncwadi lwemveli

kwanokuphakanyiswa kwalo nguJolobe kubonisa ukuphendulwa komthandazo ongumhobe

wesizwe weli lizwe owaqanjwa nguBen Sontonga

Siwubona umzi wasemaXhoseni ungobabalweyo ngesi senzo sikaJolobe sokubhala ngolwimi

lweenkobe esebenzisa isakhono sakhe esiphezulu sokubhala egqithisela eluntwini imiyalezo

ephilileyo ngemibongo yakhe UJolobe ukwabonakalise ekubhaleni kwakhe ukulilandela igama

lakhe elinguRhanisi Ligama lentaka eliphila ubomi obundidi-mbini emhlabeni nasemanzini

liphumelele kunjalo nje Ngoko ke naye uJolobe uthe wazazi ukuba yena ukwanguye umXhosa

ekwalilo kwaneHlubi Ngele ndlela ube sisilumko esifune ukuphila ubomi obubanzi

ekusikhonzeni isizwe esiNtsundu Le ndlela aphile ngayo imenze wangophumelelayo macala

onke

44 Uhlalutyo lwemibongo yezezopolitiko

Imibongo yezezopolitiko kaJolobe iquka Ukwenziwa komkhonzi okwincwadi kaJolobe

(Umyezo 1974111) Kanti Opland noMtuze (1994115) kwincwadi yabo bathe bayinika

192

imibongo kaJolobe yezezopolitiko isihloko esithi ldquoUJJR Jolobe Inkululeko (1952)rdquo Baqhube

basazisa isizwe babhala bathi

Ngaphandle kwencwadi yakhe edumileyo ethi Umyezo (1936) uJames James Ranisi

Jolobe (1902-1976) wayekhe wabhala le mibongo mithathu eyathi yapapashwa

kwiphepha-ndaba Umteteli nakwelithi Umthunywa ngowe-1952 Umbongo wokuqala

othi Abakhululi besizwe usikhumbuza izimvo zakhe ezifihlakeleyo Kuyabonakala ukuba

imbongi le yagqiba ekubeni izandlale ngendlela esithileyo izimvo zayo nakulo umbongo

naxa ingxam yale mibongo inye Le mibongwana ijoliswe kwimeko yezopolitiko kweli

lizwe

Lo mbongo neminye elandelayo ungqinelene nesimo uJolobe awasifunda kumama wakhe

umamThembu owayengahambisani nokucalucalulwa kwabantu kwanokucinezelwa kwabo

ngenxa yomgangatho isini kwakunye nebala labo Waye engumama onobuntu novelwano

kubantu abacinezelekileyo Akufumanisa ukuba kukho abantu abasengxakini ebephakama

alishiye ikhaya lakhe aye ekuhlaleni aye kubanceda Ngokuqinisekileyo wayengumnikithemba

nentsika kubantu besithili sakhe Le nyaniso ibhalwa nguJolobe ngala mazwi athi ngomama

wakhe

Imandlalo enencwina

Yayilixilongo kuwe

Ikubizelrsquoenkonzweni

Yayibanzi intliziyo yakho

Ingakhethe didi (ugxininiso lwam)

UFreud kuRyan (20073) uthi Significant experiences from childhood remain filed away in the

mind and exert an influence in our thoughts and behaviour as adults

Uluvo olungentla lukaFreud lubonakala nqo kubomi bukaJolobe kuba ekukhuleni kwakhe naye

uthe wahamba ekhondweni labazali bakhe ngesimo Wathabatha isimo sabazali bakhe

ingakumbi esikamama wakhe Wasilandela kakhulu ebudaleni bakhe Umzekelo uJolobe yena

uye wagqithisa kunina ekulweni ingcinezelo yabantu Uhambe walilizwi labacinezelweyo naye

nangezenzo nasekupapasheni izenzo zenkohlakalo ngesixhobo esiluncwadi lwakhe Umzekelo

ude waguqulela esiXhoseni incwadi Imigodi kaSolomoni apho inkosi yabantu abaNtsundu

uThwala wathi wanenkohlakalo kwanomsindo ogqithisileyo kangangokuba kude kwabalulwa

ukubulala nabantu aba bayo kanye njengebali likakumkani uTshaka (Haggard 1963190)

Ngokutolikela le ncwadi esiXhoseni wayefundisa elumkisa ukungalungi kokuba abantu

abaNtsundu bacinezele abantu babo kwanezizalwane zabo kuba le nkosi nayo yathi

ekugqibeleni yabulawa Ngemibongo yakhe yezezopolitiko uphinde nalapha wakwiphulo

lokulwa ingcinezelo yabantu abaMnyama becinezelwa ngurhulumente wabantu abaMhlophe

193

ofike wacalucalula wacinezela abantu abaNtsundu kweli lizwe ngexesha lokuphila kukaJolobe

(Opland noPeter Mtuze 1994 116-117)

441Ukwenziwa komkhonzi

ldquoUkwenziwa komkhonzirdquo (1974111) uJolobe uwubhale lo mbongo ukunika intuthuzelo

kwanokuchasa ingcinezelo yabantu abaNtsundu Uwubhale ngenxa yokundululwa ziimeko

zezopolitiko ezazigquba phantsi korhulumente wocalucalulo ngexesha awaye phila kulo

Abasebenzi ingakumbi basezifama nasemigodini babephethwe kakubi betyatyulwa kabuhlungu

bengenakukhalaza ngempathombi Umntu ochasa umbuso worhulumente omhlophe wayeye

afumane intshutshiso enkulu okanye abulawe njengokwenzeka kuSteve Biko (Mangcu

2012262) Bambi babevalelwe emjiva okanye baphoswe esiQithini iRoben Island Uyakucacisa

oku uMandela kwincwadi eyinxenye yeencwadi azibhalileyo (Mandela 2010xiii)

UWarren noBrooks (1965269) bathi iimbongi zisebenzisa ulwimi olunamandla noluthi

luzamazamise iimvakalelo zabantu ngenxa yesigama esichukumisayo Nakulo mbongo uJolobe

wenza inkatyana yenkomo yalumelo lwendoda esentsha ephilileyo efumana utshutshumbiso

kumqeshi wayo Iqheliswa ukuba ithobele impatho yomphathi wayo obonakalise ukungabikho

kwenceba kuye Ngenxa yamava akhe uJolobe okuhlala emaphandleni uthe wazibona iindlela

zoqheliso lweenkatyana ukuba zitsale amakhuba zilime iintsimi emaphandleni apho ebehlala

khona esakhula

Ekuchazeni kwakhe ngempathombi eyenziwa kwinkatyana yenkomo ubonakele ethetha ngento

ayaziyo kunene nawathi wayibona waza wavakalisa ulwazi lwakhe olungenantandabuzo lwento

athetha ngayo Ngokuqinisekileyo kuyabonakala ukuba wayekhe azibone nendlela ezazithi

ziphathwe ngayo ngabaninizo beziqeqeshela ukuba zenze imisebenzi enzima Yiyo le nto

asabenzisa isivumelanisi sentloko u-ndi esimkrwelileyo ngaphantsi amaxesha amaninzi kulo

mbongo Uwuvula ngala mazwi akwisitanza sokuqala

Andisenakuzibuza ukuba ndisithi kunjani na

Ukukhanywa yintambo yedyokhwe emqaleni

Kuba ndizibonele kwinkabi yomqokozo

Ubumfama bamehlo busukile ndagqala

Kuba ndikubonile ukwenziwa komkhonzi

Kwinkatyana yedyokhwe

UJolobe uzobe inkatyana emnyama yenkomo njengesikweko nakwanjengomelo lomfana

ofumana intshutshiso kungekho mlamleli UDobyns (1996138) wongeze wathi xa isikweko

sisetyenziswa njengesikweko nakunye njengomelo sithi sibenamandla amakhulu ukutsala umdla

194

wabafundi kwanokutsala iingqondo zabantu bacinge nzulu ngentsingiselo yokuthethwa

ngumbhali Oku kuyinene kuba uJolobe ukuzoba kwakhe inkatyana yenkomo emnyama kudala

umdla Kuchukumisa ingqondo yomntu atsho abenengxoxo engqondweni yakhe ukuba kutheni

engazobanga ebomvu nje okanye enebala elimdaka okanye emhlophe nje kodwa wanqopha

wazoba enebala elimnyama

Intsingiselo yalatha ngqo ukuba uJolobe walathe imeko yokungcikivwa komntu oMnyama nqo

hayi owelinye ibala Okuthethwa yimbongi kungumyalezo ovusa abantu abaMnyama bazi

ngeemeko zephulo lokucinezelwa komntu oMnyama nangabaqeshi bencedisa umbuso

wocalucalulo ophakanyiswa ngurhulumente

Imbongi isebenzise iintlobo ngeentlobo zemifanekiso-ngqondweni eyeliso eyentshukumo

neyendlebe Ngayo izoba usizi lwemeko ekwakuyiyo Ikwazoba iimvakalelo zosizi ezitsalela

umfundi enzulwini yokucinga atsho awubone umfanekiso wentlungu eyenzeka kumsebenzi

Ngesigama athe uJolobe wasikhetha ngokukodwa uzoba intshutshiso ekwiqondo eliphezulu Lo

mfanekiso wentlungu yokutshutshiswa komntu oMnyama ubonisa ungcikivo olukwiqondo

eliphezulu kule miqolo ilandelayo

Umqolo-19 Irhintyelwe ngeentambo zayidla entloko

Umqolo- 40 Ime bhuxe kukudinwa kungekho luvelwano

Umqolo-31Yajubalaza izama ukuqhawula

Umqolo-36 Ibe ngasadalala yalunywa emsileni

Umqolo-20 Yangxoliswa yakhatywa (Injongo kukuba ithwale idyokhwe)

Umqolo-32 Yabethwa ngeziniya

Umqolo 41 Kunyenyiswe kancinci ukuba iphefumle

Umqolo-42 Kwabuya kwaqiniswa ibulawa umoya

Umqolo-40 Yasitsho esikrakra isililo ibhonga

Umqolo 33 koko kuthiwe ldquoBethardquo

Ingxolo yamazwi neyesikhalo ithe yavakala kolu ngcikivo ayinakunyamezeleka

UJolobe uchaza ukuba yabe isempilweni kuba uthi ldquoyabrsquoigudile izalelwe inkululekordquo

(kwisitanza 2 umqolo 1) Oko kukuthi ibiphilile isempilweni ikhululekile isiya apho ithanda

khona Ngoku ibanjiwe lihluthiwe ilungelo layo lenkululeko Iphila intlalo yongcungcutheko

irhintyelwe ngeentambo

195

Yonke le mifanekiso-ngqondweni isentla apha iyayiphuhlisa intsingiselo yalo mbongo Kwaye

umelo lwenkatyana yedyokhwe luphumelele ekuwuphakamiseni lo mbongo ube kwizinga

eliphezulu lobugcisa bokubhala Kwaye imifanekiso-ngqondweni ayichongileyo uJolobe ibhenca

inkohlakalo ethe yenziwa kubantu abaMnyama

UJolobe ngexesha lakhe waluchasa ngokuphandle ucalucalulo nengcinezelo yabantuWanefuthe

ebantwini batsho bathabatheka bachukumiseka ziintshukumo zakhe zezezopolitiko Umzekelo

umhleli wephephandaba ldquoInkundlardquo wambulela uJolobe ngokubhala lo mbongo Wathi iimbono

zakhe azibhalayo ziyakha kwaye zonke izizwe eziNtsundu amaZulu nabeSuthu banyanzelekile

ukuba bazifunde iimbalo zakhe (Jolobe 197050) Nabanye babhala bembonga bevuya kukubona

ubukroti bukaJolobe ethethelela abantu abaMnyama Kakade le mbongi yabonakala iwazi

umsebenzi wobizo lwayo Imbongi ngumsebenzi wayo lowo ukuba idize izinto ezingalunganga

Ingukhala kwaneliso lomzi ivelana neentlungu kwaneencinwa zesizwe sayo Ngokubika

esizweni ulwamvila lotshaba le mbongi ibonakele ngenene ililo iliso lesizwe (Qangule 1970

kwingabula-zigcawu) Kanjalo ngalo mbongo uJolobe uyathuthuzela ekwabonisa ukuba unabo

abacinezelweyo Uyabazisa ukuba abalityelwanga Ngoko ke ungumniki-themba Kanti

ukwanguye nomkhuseli wabacinezelweyo

UJolobe ngumfundisi kwenzeka njani ukuba angene kwidabi lwenkululeko alwe ingcinezelo

Njengomfundisi ufunzele ukuyiphila inkolo yakhe yobuKristu ethi ldquoThanda ummelwane wakho

njengoko uzithandardquo (Jolobe 1971) nakumbongo ldquoIsililo sikandlebenderdquo nakwisiBhalo -

UYohane umvangeli isahluko16) Eli lizwi limenze wangumfundisi ozabalazele inkululeko

yomntu omnyama ngamazwi nangezenzo Ube ligorha lomfundisi ongumzabalazi okhaliphileyo

Uye walandela amagorha anjengeenkosi neenkokheli ooKhwane abathi babonisa ukhalipho

novelwano kubantu abacinezelwayo ngabasemagunyeni

Wathi wabafihla abantu abebephawulelwe ukubulawa baphoswe emaweni ngenxa yokutyholwa

ngobugqwirha (Jolobe 197135) UJolobe umbone uKhwane eyinkokheli kwanendoda yoqobo

eyafana nengcongolo kumlambo iThukela kuba wathi wabonisa uvelwano nothando

kwanokubaxabisa abantu besizwe sakhe Kanti noSekhome wesizwe sabeSuthu ube yinkokheli

ebonise kwa esi simo sikaKhwane esikhankanywe nguJolobe sendoda elikroti kodwa iphinde ibe

nobuntu ibonakalise uvelwano kubantu bayo xa bebehlaselwa lirhamncwa ingonyama Yena

wathi waligwiba kubo (Jolobe 197114)

Naye uJolobe uhambe ekhondweni lezi zithwalandwe wabonisa ukuyithiya ingcinezelo Wasuka

waligwiba kubantu baseBhayi apho ebehlala khona indawo abhale ngayo kwincwadi yakhe

yedrama Wababona bezizisulu sokutshutshiswa babulawe kuba besilwela inkululeko yomntu

196

omnyama Wabonisa uvelwano ngokuyalela ukuba isakhiwo esidala esingasetyenziswayo

senkonzo yakhe singatshixwa sihlale sivuliwe Ngokuqinisekileyo weyelungiselela abantu

bakowabo abachasa umbuso wocalucalulo ngexesha lakhe Aba balweli benkululeko basuka

bazimbacu elizweni labo lokuzalwa Baphatheka kabuhlungu begqogqwa kumakhaya abo

ngobusuku nangentseni kanye njengoko kwenzeka kuWinnie Madikizela Mandela ngo1961

owathi watshutshiswa ngokuthi avalelelwe endlwini angabinakuhamba ngenkululeko aye apho

athanda khona (Mandela 199425)

Kanti kwenzeka ngokunjalo nakuNelson Mandela namaqabane akhe omzabalazo awathi achasa

umbuso wocalucalulo lwabantu eMzantsi Afrika nawathi agwetyelwa ubomi nge-12 June 1964

avalelwa esiqithini kwabhadakazi eRobben Island (Hadland 200712) Bambi abantu babesuka

baduke njengooThabo Mbeki nabanye abazabalazi Baqhwesha balishiya eli lizwe bazabalaza

bengaphandle lee kwalo

Kubonakala ngokuthe gca ukuba lo mbongo ldquoUkwenziwa komkhonzIrdquo uJolobe wawubhala

ebonisa ukuba ume kunye nabo babandezelekileyo Ngalo mbongo unika amazwi enkuthazo

nethemba wade komnye umbongo wakhe ldquoOsemboniselwenirdquo waprofetha wathi inkululeko

ikufuphi ldquoisifingo sidlule sekumbovurdquo UBreytenbach (Olaniyan noQuayson 2007166) uthi

abantu bathi bafumane amandla ngeembalo ezibhalwa ngababhali abavelana nabo

kangangokuba ude athi bathi ababhali aba babe ngumnxeba wobomi kubo Bathi ngoko

balangazelele ukuva ukuba iinkokheli ezingababhali zithini na ngeemeko zezopolitiko

kwanengcinezelo yabantu abahluphekayo nabatshutshiswayo

UJolobe ichaziwe (apha ngentla) into yokuba ubebebhala ngezinto ezithe zachukumisa umoya

wakhe Ngokucacileyo ubalise ngamava akhe angezinto awazalama ngeliso lenyama

okwenzekayo njengoko wayeyibona elalini inkatyana yenkomo xa yayiqheliswa ukutsala

idyokhwe ukuze iqhele imisebenzi enzima ngokutsala imithwalo ilime namasimi imncede

ekumngeniseleni ingeniso nobutyebi umphathi wayo kwaye inkatyana eyalayo ingeniswa

kwiintlungu ezingaphaya kwembaliso Ubonise ukuba kukwanjalo nokwenzeka kumntu owalayo

ukuthobela umbuso wocalucalulo kwixesha lakhe Kanye njengokutshutshiwa kukaWinnie

Madikizela Mandela nokubulawa kabuhlungu kwamaqhawe esizwe ooMxenge nooRuth First

(Mandela 199425 Hadland 200712)

Imbongi ifune ukomeleza amagorha nabalweli benkululeko yomntu oMnyama ngexesha

lengcinezelo yabantu abaNtsundu Yayiqinisekile inkululeko yona bayakuyizuza ngomso

kwaye imixokelelwano egcwele igazi labanye babo ebatyabulayo iyakuba yimbali Iyakuba

197

yimiboniso kwiimiyuziyamu Ihlale njengemiqondiso yonyameko nokunganikezeli kwabo

kwimibono yabo emihle

Kwakhona ngalo mbongo imbongi ichukumisa iingcinga kwaneemvakalelo zosizi ebantwini

ukuba babe nombono weenzima zamagorha omzabalazo nezabanye abantu abathi babanjwa beva

ungcungcuthekiso kabuhlungu benganekuzilwela Le meko yayinzima kakhulu ebomini babantu

nakwisizwe Yayisonzakalisa emoyeni nasengqondweni kuba abantu abatshutshiswayo

babeswela abakhuthazi nabomelezi ngamanye amaxesha Oku kuthetha kungqinwa nguNelson

Mandela kwenye yeentetho zakhe apha eMzantsi Afrika Uthi babesomelezwa nanguBrenda

Fassie ngeengoma zakhe awaye ezicula ekhuthaza inkululeko yamaqhawe omzabalazo ngeli

xesha wayevalelwe esiQithini

442Umbongo wezezopolitiko ldquoOsemboniselwenirdquo

Kulo mbongo ldquoOsemboniselwenirdquo (Opland noMtuze 1994116) uJolobe uphumelele

ekuluzobeni usizi lomntu ocinezelwayo ngabachasi benkululeko yomntu oMnyama Usizi

lubhalwe kulo mfo kwiindawo zonke zomzimba wakhe nakwindawo le atshutshiselwa kuyo

Imbongi yenzela ukuba umfundi azibone izenzo zenkohlakalo ezazisenziwa kumajoni

omzabalazo awayethi abanjwe atshutshiswe okanye abulawe kabuhlungu UJolobe uzoba lo

mbono wenkohlakalo ngesigama esinamandla sosizi esitsho umfundi agcwale lusizi ngokunga le

nkohlakalo yenziwa ngoku phambi kwakhe

Ubona umfo obotshwe inyawo nezandla uthungwe umlomo watywinwa ngeseloteyipu umfo

umzimba ugcwele yimivumba uligazi yimityabuko ulithonti nenyididi kukubila nobumdaka Lo

mbono ulusizi utsho sibuqonde ubunyaniso obupheleleyo bokuba ngenxa yentshutshiso yabantu

abaNtsundu iinyembezi kuJolobe zazisuka zizihlele ezidleleni angabi nakuzibamba (Vuyorsquos

Journal 2013) Zazibonakalisa ukuvelana kwakhe nentlungu awathi wayibona ngeliso lenyama

okanye awathi wayibaliselwa ngabantu ababekhe batshutshiswa kabubuhlungu ezintolongweni

ngumbuso wocalucalulo lwabantu abaMnyama kwilizwe labo

Ngamaxesha oo-1952 zazizininzi izenzo zogwayimbo lwabantu abaNtsundu ababelelwa

inkululeko (Opland noMtuze199419) Bambi babephoswa eziseleni bambi bagwetyelwe

intambo NooMandela kwityala lakhe nabahlobo bakhe ekwathiwa bangcatshe umbuso

wocalucalulo basinda cebetshu entanjeni UMandela wayenxunguphele kakhulu kuba ecinga

ukuba yena nabahlobo bakhe babeza kugwetyelwa intambo kodwa bagwetyelwa ukuba

batshutshumbiseke esiQithini ubomi babo bonke (Hadland 200712)

198

Umfanekiso ozotywe nguJolobe kulo mbongo uqhiphula umbilini Isigama esiphezulu akrole

ngaso udandetheko lo umfo olibanjwa otshutshiswayo sisigama esizoba intlungu kuphela Lo

ngumfanekiso wentlungu enkulu ingakumbi ekuqaleni kwalo mbongo Lo mfo umchaza

njengenzwana ezolileyo nangona isekungcuncuthekisweni nje nangona ithe yakumila kumbi

ngenxa yemizila yegazi lokutyatyulwa nangokubotshwa izandla okugqithisileyo ngokokude

ibotshwe nomlomo lo wembala Kubonakala ukuba abatshutshisi benzela ukuba angaviwa mntu

nokuba lo mfo angakwazi ukukhwaza acela uncedo ahlale yedwa kweso sisele simnyama

awaphoswa kuso Kuthathwe kwada kwathathwa kwanelungelo lakhe lokuthetha akhwaze

abantu Kodwa into asele nayo nathe wazixelele yona kukuba azole kwimeko akuyo ajonge

ngaphaya kwayo enethemba analo lokuhamba kwakhe asinge enkululwekweni apho kungekho

mntu onokuze ambophe ngamatyathanga Kwakhona ngoxolo analo ubonakalisa ukuba yona

inkululeko iyakufika kamsinya kunjalo nje

UAbrams (1999 182) uthi ababhali bemibongo basebenzisa isigama esidala imifanekiso etsala

umdla nethi idale iindidi zovakalelo ebantwini Le mifanekiso ithi ihombise umbongo wombhali

Ikwahamba nezikweko ezidiza intsingiselo epheleleyo yombongo wakhe Umzekelo imbongi

imzobe lo mfo wangumfanekiso wentlungu ehambisa umzimba UParini (2005 23) uthi

imifanekiso ibanga imizwa yovakelelo yaye ikwanceda ekuqondweni kombongo Kwakhona uthi

ikwadiza kanjalo neengcinga ezingaphakathi zombhali UJolobe uphumelele kulo mbongo

ukuzaziseni izizwe ngokubanzi entama inkohlakalo eyenziwa kumabanjwa ezezopolitiko

kumbuso wocalucalulo lwabantu abaMnyama eMzantsi Afrika

Isishwankathelo sombongo

UJolobe kulo mbongo ubonakala ethetha ngelinye lamaqhawe okanye ijoni ekucaca ukuba lathi

lazinikezela ekulweni inkululeko yomntu oMnyama weli lizwe Isizathu sokuba sitsho kukuba

inkcazelo enikwe lo mfo nguJolobe ifana nqwa nenikwa indlela amaqhawe omzabalazo ayethi

aphathwe ngayo kakubi entolongweni Umzekelo uBantu Biko owathi wangcikivwa

kabuhlungu esilwela inkululeko yabantu abaMnyama wala kwaphela ukunikezela kuba

wayeqinisekile inkululeko le ayitshutshiselwayo iyakufika (Mangcu 2012262) NoJolobe

wayenale ngqondo ikuBiko oliqhawe elasweleka lisakhonxiwe likwimeko embi kakhulu

evalelwe yedwa esiseleni Kanye njengoko kunjalo kwimeko kaBiko uJolobe usichazela kulo

mbongo wakhe ngomfo obotshwe izandla wade wathungwa nomlomo Ngokuqinisekileyo lo

mfo njengoBiko waba nokholo lokuba inkululeko iyakufika nangelakhe igalelo lokuzinikela

kwakhe ekulibangeni ilizwe lakowabo kumbuso wocalucalulo ukuze abantwana bakhe nesizwe

sakhe siphela siyizuze siyixhamle inkululeko kamva nangeyakhe imigudu

199

Kwisigaba sokuqala salo mbongo imbongi inika umfanekiso weqhawe nejoni elilwela inkululeko

yalo elingavunyelwayo nokuba lithethe ngayo UJolobe umbumbe lo mfo ngezichazi ezidala

unxunguphalo zitsala umfundi aqhubele phambili ukuwufunda umbongo (Abrams noHarpham

2012 169) Olu sizi lwalo mfo luboniswa luzobe intlaninge yemifanekisongqondweni ebangwe

ngala magama alandelayo akrwelwe ngaphantsi awachonge ngokukodwa ukusibonisa athe

wakubona ngeliso lakhe lomoya

Umfo othe cwaka othungwe umlomo izandla zibotshiwe ombonakalo yoyikekayo

ozolileyo ojonge kwikamva ovuyo lwaluvangwe nosizi ldquouxolo luxutywe ngentlungurdquo

La magama ayila umbono wosizi sitsho sikhumbule ingoma ethi ldquoInyembezi

zingayimthombo namhla kodwa uvuyo luqinisekile ukufika kusasardquo Kwibali

leBhayibhile kwincwadi Isityhilelo umpostile uYohane ekwisiqithi sePatimo

waboniswa imibono yezinto eziya kuthi zenzeke ngokwenkolo yobuKristu Nalapha

kungqineka oso sehlo sathi samehlela naye uJolobe kuba kulo mbongo wakhe ubhale

wathi ldquoNdabonardquo kwisitanza sokuqala Ngoko ke ubhale ngombono owathi

wawuboniswa ngokucace gca ngale nzwana yomfo Le ndlela owavezwa ngayo lo

mbono yakwenza kwalula kuye ukwabelana ngawo nabantu bomzi oNtsundu Obu

bungqina balo mbono wakhe ububeka ngohlobo olwenza umntu acingisise xa uJolobe

ewuvula umbongo ngelithi ldquoNdabonardquo kwesi sitanza silandelayo

1Ndabona umfo ezolile

2Ondele kumwonyo wekamva

3Ethe cwaka ethungwrsquoumlomo

4Izandla zibotshwe ngobhedu

5 Imbonakalo isoyikeka

6Uvuyo luvangwe nosizi

7Uxolo luxutywe nontlungu

8Idini elithozamileyo

9Ukuvulrsquoamatyrsquoentliziyo

10Ukuhluphezrsquootyhafileyo

Isigama krwelwe ngaphantsi sidiza intshutshiso ephezulu sidala umfanekiso wosizi Umzekelo

kumqolo 3 uJolobe uthetha ngomfo othe ldquocwakardquo no-ldquoethungwe umlomordquo Umfundi

unokuzibuza umbuzo othi umfo othungwe umlomo uzakuthethe njani UJolobe umbhali

usebenzisa igama u-ldquocwakardquo kwakunye nebinzana u-ldquoethungwrsquoumlomordquo antsingiselo ibufana

Olu lugxininiso oluphuhlisa ukuba lo mfo usembandezelweni Ukwilizwe leentshutshiso apho

aswele nenkululeko le yokuthetha

Kumqolo-4 ldquoIzandla zibotshwe ngobhedurdquo- Ubhedu lumelo lokunqaba kosindiso Lo mfo

usemakhamandeleni obukhoboka Akawaxhamli amalungelo obuntu bakhe awatywinwayo

200

kumQulu wamaLungelo oluntu (Bill of Rights) ziziZwe ezimaNyaneyo ngowe1948 UMzantsi

Afrika walandula ukuzimanya nalo mQulu usenzela ukuba ngokomthetho waseMzantsi Afrika

kungabikho solotya liwunyanzela ukuba uhlonele amalungelo abantu abaMnyama Noxa kunjalo

abantu abaMnyama babefuna ukukhululwa okanye ukusindiswa kwingcinezelo eyaqulunqwa

yavunywa ngumthetho waseMzantsi Afrika

Kwisigaba sesibini ldquosikubonardquo kumqolo we-11 nowe-12 imbongi iye yatshintsha ukubhala

yathi

11 Ndabona ethunzini ngasemva

12 Kumi impuluswa yenzwana

Ngoku uJolobe imifanekiso-ngqondweni yenkohlakalo nosizi uyiyekile Umfo obethe mpatsha

mphatsha olusu elusizi ephuma igazi emanxeba esentlungwini umveza emhle ngokuthi ldquoKumi

impuluswa yenzwanardquo Uyekile ukuthwaliswa idyokhwe yentshutshiso Ube engumfo othe

cwaka onomvandedwa onzima ethungwe umlomo Izinto ngoku ziguqukile Lo mfo uJolobe

umbonisa ngoku efumene ubomi obutsha Wonwabile uncumile akukho loyiko namaxhala

iinyembezi zosulwe Umlomo obe uthungiwe uvuliwe Ebengenalungelo lakuthetha achase

ingcinezelo akuyo Ngoku uxhamla onke amalungelo aphakanyiswa ngumQulu wamalungelo

Ilizwe likhululekile Uzuze uloyiso ekugqibeleni Kuloo mlomo kumpompoza namazwi ovuyo

Nembongi iyangenelela kuvuyo loloyiso lwenzwana Nayo iyakhwaza ngochulumnco

nangendanduluko yoloyiso ithi

20Intyantyambo yenkululeko

21Inkcenkceshelwe ngomgudu

22Ngegazi nangokubandezelwa

23Kwabanjengawe gorhandinirdquo (Opland noMtuze 1994117)

Esi sicatshulwa silapha ngasentla salatha ukuba uJolobe ube ebhala imibongo ukuzithuthuzela

naye nakwintlungu awayeyiva engonwabanga ngokubulawa kwabantu nolutsha lwesizwe

esiNtsundu ngenxa yokulwelwa inkuleko yesizwe sabo Ngoko ke uJolobe ngalo mbongo

uwenzile umsebenzi wakhe wokuba ngukhala wabalilizwi labacinezelweyo abathi benziwa

abanalizwi ngexesha lakhe Abantu abasezintolongweni uJolobe ubabonakalisile

bengananzwanga Basuka babangabangaziwayo kuba kufunwa balityalwe Ukungqina olu luvo

uMandela (19943) ubhale wathi

Prison robs you of your freedom it attempts to take away your identityhellip as a freedom

fighter and as a man one must fight against the prisonrsquos attempt to rob one of these

qualities

201

Ngoko nale ngxelo ingentla apha kaMandela ibonisa ukuba abantu abasezintolongweni kufuneka

baboniswe ukuba abalityelwanga UJolobe naye wabonisa inkxaso kumajoni enkululeko yomntu

oMnyama ezintolongweni Wabonisa ukuba baya kuhlala bekhunjulwa ngumzi we-Afrika

ngexesha lamathunzi obomi awaye ephila kuwo ngexesha localucalulo lomntu oMnyama

Kumbongo ldquoongomlindirdquo olandelayo uJolobe uza nokutshintsha kwezinto Utyhila izinto

Usebenzisa incoko esisixhobo sokubumba idrama Wenjenje ukubhala

Ndeva ilizwi lisithi

(Umbanjwa) ldquoMlindi kuxa liphi na Ebusukurdquo wakhwaza

(Umlindi) Isifingo sidlule

Ngumsobomvu Ukuza

Kwemini sekumbovu

Umyalelo uyenziwa

Ungekho kuyalindwa

IyathambrsquoiAfrika

Ithemba lengomso

Luqeqesho Kuyasardquo

Le ngxoxo yaba babini umbanjwa nomlindi ityhila iimfihlelo Yingxoxo ephakathi kombanjwa

nomlindi obekelwe ukuba agcine umbanjwa Imbongi ibonisa isakhono sayo ekukwazini

ukubhala ngokuthi axube nesimbo sencoko ukutsala umdla wabamfundi bakhe ngeenjongo

zokuba bayiqonde intsingiselo yento athetha ngayo kwanomyalezo awugqithisayo ebantwini

abaNtsundu abhalele bona ikakhulu Apha kule ncoko imbongi idiza iingcinga zayo

ezingaphakathi Kwakhona imbongi yenza umsebenzi wayo wokomeleza isizwe sibe nokholo

kwimpumelelo yemibono yaso

UJolobe (194063) ubhale kwilivo lakhe Inkokeli wathi

Inkokheli ekhathalayo ngabantu bayo nasisizwe sayo ithi iphakame izame ngandlela

zonke ukusomeleza isizwe sayo nabantu bayo ngexesha lobunzima babe nokholo lokufika

empumelelweni yabo

UJolobe njengembongi ekwayinkokheli kwesi sicatshulwa sibhalwe ngesiXhosa sisentla

ubonakalisa ukuba ngesigabaxesha owayephila ngaso kwakubakho amaxesha athile

entolongweni umlindi angenwe ngumoya wombanjwa naye alangazelele ukufika kwenkululeko

Oku kungqinwa sisicatshulwa esisentla apha umbanjwa abuza kumlindi ixesha kuba kubonakala

ukuba ukuba ukumwonyo wesisele esimnyama Noko kunjalo unge angalazi ixesha lemini ukuba

kusebusuku na okanye kusemini na

202

Umlindi uphendula ngalo moya usembanjweni noxa esazi ukuba umbanjwa ubanjelwe ntoni na

Wenzela ukuba umbanjwa azi ukuba naye mlindi unemibono kwaneembono ezinye kunye

nombanjwa Obu budlelwane bubangele ukuba asuke ngoko umlindi angoyiki ukudiza

iimvakelelo zakhe zovuyo ekudala naye ezilindile Usuka umlindi waqhubeka waloqa wamxelele

ngeendaba zethemba elikhulu ukuchulumancisa umbanjwa amgadileyo uthildquoIAfrika iyathamba

ithemba lengomsordquo Ngale ndlela umbhali uJolobe uvakalisa iingcinga nemibono yakhe

ngendlela ethile eyakha imibono yovuyo yokubona kukho uguqulelo lwezinto elizweni ngenxa

yokuliwa kokucinezelwa nokucalucalulwa komntu oMnyama owaye ephethwe ngokwekhoboka

Ufanele ukuvuya kuba yena ube engomnye wabo abaNtsundu ababephathwe njengemakhoboka

elizweni labo Le mpatho yayingamonwabisanga imgqiba umxhelo Oku wabhala ngako nakwi-

zincoko zakhe esithi kubuhlungu ukuba umntu aphile impilo yobukhoboka elizweni lakhe

angabinamalungelo okuya apho athanda ukuya khona anikwe imiqathango yemithetho

eqhobosha amalungelo akhe okuzilawula kwakhe nempilo yakhe (1940 52-53)

Ngalo mbongo uvakalisa imibono yeminqweno yakhe eyalatha ukuvuyele kwakhe ukubona

amanye amazwe abantu abaMnyama abe phantsi kwengcinezelo yamakoliniyali nawo

ephumelela ekuyilweleni inkululeko yawo bayifumana Kungoko athi i-Afrika iyathamba Olu

lolunye uphawu lokuba kulo mbongo ubona kungekudala uMzantsi Afrika uyithi xibilili ingubo

enzima yengcinezelo

Ukuxhasa olu luvo lungentla lokuba abalindi abathile babethi nabo babe moyamnye

nabazabalazeli benkululeko yomntu oMnyama Umzekelo kwingxelo eyathi yenziwa

nguRolihlahla Mandela evalelwe entolongweni wenza ibali elifana neli lichazwa nguJolobe kulo

mbongo UMandela uchaza ukuba bathi bevalelwe belele esiseleni ebusuku kwavakala umntu

ekhwaza engaphandle ebetha engomba ifestileni akahoya Kodwa wathi wakukhwaza igama

lakhe uNelson waphakama waya kuye kanti ngomnye wabalindi Kodwa lo yena

wayengoweBala Wayeqeshwe ngumbuso wocalucalucalo ukuba agade yena Rolihlahla

nabahlobo bakhe awaye ebanjwe nabo Waqhubeka wamazisa ngokwehlele inkosikazi yakhe

uWinnie othe waxabana walwa nomagosa ocalucalulo kuba bathi bafudusa umyeni wakhe bamsa

kwenye intolongo bengamxelelanga ukuba bamsa phi na kwaye oko kwamenza waphula

nemithetho awaye egwetyelwe yona naye kuqala

Lo mlindi akugqiba uncokola noMandela wamnika ukutya owayemphathele kona yayizonkana

ezifakwe izinongo ezimnandana zilungiswe kakuhle kamnandi kunye necuba awathi yena

walinika abahlobo bakhe kuba wathi akatshayi (Mandela 1994 17-18) Nalapha kulo mbongo

uJolobe udiza isenzo esikwanjalo Ubonisa ukuba amaqhawe angamathandazwe athe agqitha

203

ezinzimeni ngamanye amaxesha afumana inceba kubalindi abanovelwano Ukuba akunjalo

inceba ithi ibe kude ixele ithamsanqa afumane impathombi eqatseleyo macala onke Kwakhona

uJolobe ukwabonisa imizamo enzima athi amaqhawe enkululeko agqithe kuyo

Amazwi awakrole kulo mbongo athi ldquoIsifingordquo ldquokuyasardquo ldquongumso bomvurdquo abonakalisa ukuba

uJolobe ngokungathandabuzekiyo wayeqinisekile inkululeko izakufika kwaye uyibona

ingenakubuyela umva Wayesenza kanye njengokuba ikhuthaza inkolo kaMarx Ibeka elubala

ukuba abacinezelwa mabaphakame bawubhukuqe umbuso wabacinezeli NoJolobe wayesenza

loo mvuselelo ngokubhengeza izenzo zentlondi kumabanjwa omzabalazo asezintolongweni

nasekuhlaleni Esenza njalo nje ube engumntu ofundileyo ombaxa ngesimo nangokuphila

kwakhe (Kerr 1958157) Wasebenzisa amandla osiba lwakhe nolwazi awathi walufumana

kwizifundo zakhe zezopolitiko zaze zaxubana nezenkolo ukuchasa ingcinezelo yomntu

oMnyama Zonke ezi zifundo ziyabonakala kuncwadi lwakhe Zaba zizixhobo zokumnika ulwazi

olubanzi lokulwela impatho engcono yesizwe esiNtsundu Ngale mibongo yakhe yezezopolitiko

ukwafundisa uthando novelwano kubantu abacinezelweyo nabasezintolongweni ngenxa yezenzo

zokulwela intlalo engcono yabantu babo

443 Imbumba umbongo wezezopolitiko nobudlelwane bawo nobomi bukaJolobe

Kulo mbongo Imbumba uJolobe ukhangeleka okungathi uthildquoMayihle eyehlayo inyuke

enyukayo namhlardquo Ingathi wayesele efunge wamunca iintupha esithi ldquoMandithethe ngoku

ndinexesha ndiwugqithise umyalezo wam wothando nomsebenzi omhle kulutsha kuba ingomso

ayisililo elamrdquo Imbangi yokuba sitsho kukuqaphela ukuba kulo mbongo uJolobe uthetha

phandle engakhwelanga cingweni Ngokwemeko yexesha awayephila kulo ngawo lo mbongo

wayebeka ubomi bakhe esichengeni Indlela awubhale ngayo yayinokumenza avalelwe

entolongweni Wathetha ngqo ukuze kuve nosinkatshelayo isiXhosa esi ukuba uthini na

Kulo mbongo umoya wakhe uvuyiswa kukuphuma komkhosi wolutsha usinga edabini uthabatha

indawo yalo esizweni Kakade ngumsebenzi walo ukukhusela ilizwe lookhokho balo neenkosi

zalo Lulandela emkhondweni weenkosi ezinkulu zakwaNtu ezifana noHintsa owalwela eli lizwe

ekhusela abantu bakhe Ekugqibeleni wabanjwa wanqunyulwa intloko ngamaNgesi aya nayo

eNgilane Noxa kunjalo uvuyo lona lukho kuba phaya eMbhangcolo sisekho isikhumbuzo seli

thandazwe esakhiwa ukukhumbula ubomi bakhe nemisebenzi yakhe yobukhalipha nobuqhawe

Lo mbongo yeminye yemibongo engokuzabalaza kukaJolobe eyabangela ukuba abekwe elisweni

elibukhali ngabakwantsasana Ngenye imini kwafika izithunywa zombuso wocalucalulo

ezingamapolisa awodwa (special branch) Zamfikela esenkonzweni eshumayela Zangena

204

zingxamile ziphethe iincwadana neentsiba zokubhala Zifike zahlala phantsi zamamela

ngobunono zijonge ukuba yintoni na le azakuthi ayithethe echasa umbuso wocalucalulo

UVuyo enaba ngeli bali ubalise ukuba uyise waqhuba yena washumayela wangathi akakhange

ababone Watsho ngeyona ntshumayelo ichulumancisayo washumayela loo mini kwamdaka

iisali Baphela abo becuphi bezivala iincwadana ababeziphethe Bamamela udlwabevu

lwentshumayelo elabatsho babonakalisa ebusweni babo uchulumanco olusezintliziyweni zabo

kwanokuvuselelwa komoya wabo baphela behlaziyekile ldquobazalwa ngokutshardquo bahamba xa iza

kuphuma icawe bangathi bebelibele nokuba bebezokwenza ntoni na kakade (Vuyorsquos Journal

2013)

UJolobe ngalo mini wabonakalisa ubugokra Zange othuswe bubukho babo becuphi

Ebengabuthandi ubugwala Wade wabhala wathi kowabo kumaHlubi igwala belingathandwa tu

kangangokuba umlisela wakowabo wawuzikhuthaza ngokuthi kungcono umntu afele edabini

kunokokuba acinywe amahlo elukhukweni kuba ngokwenza oko igama lakhe liyakukhunjulwa

kumaqhawe esizwe athe asilwela asikhusela Ingxam yoku uyiva kulo mbongo ulandelayo

1Umlisela we-Afrika

2Umthinjana wesizwe

3Ulibo olumkhitha

4Abantwana bothuthu

5Balibanga ngezenzo

6 Ilizwe lokuzalwa

7Ookhala beli duli

8Amadela konwaba

9Afikelwa ngumbono

10Wenkululeko yomntu

11Kanye ngexesha lethu [ ugxiniso lwam]

Kulo mbongo ukhuphe iinzulu zembilini zovakelelo lwakhe ngokwenza inkuthazo kumlisela

nomthinjana wolutsha lwama-Afrika uJolobe awubona ufana nomkhontomkhonto wesizwe

amajoni esizwe Uyaluvuselela lusinge edabini Lulwele luthimbe inkululeko yelizwe lalo Ude

kumqolo-3 ancome nebala lwalo elimnyama esithi ldquoUlibo olumkhithardquo[ugxininiso lwam]

Uvakalisa ukuba lulutsha olunebala elihle elimnyama olungamadela-kufa Uyaluvuselela

elubonisa ngokuphandle ukuba inkululeko le ilibango lalo lokuzalwa kwilizwe lookhokho balo

Kumqolo-11 uJolobe xa esithildquoKanye ngexesha lethurdquoukuchaza ngokuthe gca engankwalambisi

ukuba kolu lutsha abhekisa kulo uyazibandakanyaYiloo nto kumbongo

Osemboniselwenikumqolo wesine esithi ldquoNgumsobomvurdquo alekele kowesibhozo ngelithi

ldquoIyathambrsquo iAfrikardquo Ubhala ekhuthaza ulutsha kumbongoImbumba ukuba lulwele inkululeko

205

abe yena eyiva inimba yokuzalwa kwayo Uyimbongi eyimboni ebhala igcobile inovuyo

isenziwa kuko okuhle akubonayo kusiza kusondela

Esi siprofetho sokukhululeka komzi oNtsundu kungekudala ungena nzulu kuso kule miqolo

ilandelayo

Okwalanywe lulutsha

Akusayi kucima

Ngumlilo ethanjeni

Ophemba intliziyo

Ivuthe ngeAfrika

UJolobe kulo mbongo ubona inkululeko (Okwalanywe lulutsha) isiza nokuba kumnyama entla

(Akusayi kucima) kuba imikhosi ngemikhosi yamajoni okulwa alulutsha ayisayi kubuya mva

iqalile nje (Ngumlilo ethanjeni) Iyakumatsha iqhubele phambili ukulibanga ilizwe lalo

(Ophemba intliziyo-Ivuthe ngeAfrika) Urhulumente wocalucalulo lwabantu abaMnyama

akanakuze abe nako ukulunqanda ulutsha luqalile nje Luyakulwa loyise luyiphakamisele

phezulu ibhanile yoloyiso

Kwesi sicatshulwa sisentla apha sibona uJolobe oyimbongi eyimboni ekwalijoni nekhalipha

lemfazwe elifuze amakhalipha eenkosi zemvelo zakowabo ooMahlaphahlapha nabaphathi-

mikhosi abangooNtlabane abenze abalinganiswa kwinoveli Elundini loThukela

UJolobe naye uliqhawe lembongi elazimisele ukuyilwa ingcinezelo ngosiba lwayo Kolo

mbongo ubehlaba umkhosi evuselela ukuliwa kocalucalulo ngenxa yebala Amagwala ebexolele

ukwamkela ukucinezelwa ngenxa yokuba nentaka uwangxolisile Amadoda abe enentandabuzo

akabanga nakusinda ngenxa yamandla entetho yale mbongi Apha utsho ngengoma yokomeleza

umkhosi ophuma usiya emfazweni Lo mbongo wafana negwatyu Intlabamkhosi nobukhalipha

yindlela akhuliswe ngayo kwinkcubeko yakowabo ngemfundiso ethi ldquoIndoda libhubesi lona

lifa liqwengardquo (20089) Le ntetho iye yamhlupheza uJolobe ebomini bakhe Wayiqonda ukuba

iyinyaniso kuba ngokwenkolo yamaHlubi indoda ingumkhuseli wosapho lwayo nesizwe sayo

kwaye iyabongwa indoda efele dabini lude usapho lwayo luphiwe neenkomo kwaye indoda

eligwala kumaHlubi ilihlazo elingafunwa nokubonwa (Jolobe 200819761695-96)

NakumaXhosa kunjalo Nankuya uMqhayi kumbongo wakhe ldquoUMendirdquo (Mqhayi 1943 Jolobe

197481) ebonga amadoda awathi azinikela edabini aphuma aya emfazweni ayakukhusela

ilizwe lawo i-Afrika

Kanti noJolobe kuGerard (197174) ulungqinele uluvo lukaMqhayi umhlobo wakhe Naye

uJolobe uthe wawabonga loo madelakufa kumbongo wakhe othi ldquoUkuwa kwamagorha eMantla

206

eAfrikardquo (Jolobe 197481-85) Ukhankanya ukuba ukuphuma kwendoda isiyakulwa imela

isizwe sayo sisigaba esikhulu eso esinika udumo kubomi bobudoda (Jolobe 197481) UJolobe

kumavo awabhalileyo inkolo yakhe uyicacisile gca ukholelwa ekubeni umntu akazalelwanga

usapho lwakhe lodwa kuphela uzalelwe nokuba abeluncedo nakwisizwe sakhe naso siphiliswe

ngaye (194083) Uthethe watsho waquka kwanabadungudelisayo beluva ubizo Ubangxolisile

Wabanika isiprofetho esisiyalo nesilumkiso Wabazisa ukuba abasayi kuze bonwabe bebona

isizwe sabo sitshabalala ngenxa yokuba besinyathela isazela kwanokuxhasa kwabo ucalucalulo

Ngeso sizathu ukhuthaze amadoda aphethwe yingevane nafuna ukuba ngoodukrsquoengceni ngenxa

yokulawulwa yintandabuzo ukuba nawo aqine eme ayilwele inkululeko yomzi oNtsundu

Uwafunze edabini wenjenje

Ungawakha umkhanyo

Umxhelo wokugweba

Sohlala isizungu

SikaJona umthunywa

Owafulathela ubizo

UJolobe uyawabonga amadodana aphumayo wanga uwabona ngeliso lenyama ematsha ejonge

edabini Uyawanqula ewabulela ewabonga ngamazwi othando esithi

Kulindelwe izenzo

Kubathandi besizwe

Huntshu Mafa-nankosi

Huntshu Mbumba yoLutsha

Ngenene ubhalile uJolobe apha Ngokwenkcubeko nentetho evakalayo emaXhoseni kungathiwa

uwasusile amaphepha lo mbongo uvusa nehlombe kumfundi olithandazwe Ukuba wayethe

wawenza phambi kwezihlwelwe zabantu ekhomba la madodana aphuma umkhosi abafazi

ngebabengabanga nakuzibamba ngebakhala abanye baqhwaba izandla bambi bayiyizela

behlahlamba bephosa namabhayi phantsi luvuyo bengakwazi ukuzibamba (Jolobe 200836)

Ngokuqinisekileyo wathi wakupapashwa kumaphephandaba Umthunywa noUmthetheli

amatshantliziyo omzabalazo angumthinjana nomlisela weAfrika akuwufunda atsho afumana

amandla nokuzithemba kuba uJolobe ebaxelele ngokucacileyo ukuba benza okusesikweni

ngokukhusela nangokulilwela ilizwe labo nenkululeko yabo kanti nawo amadolo agevezelayo

atsho aqiniswa ngamazwi okhalipho lukaJolobe Apha kuzaliseka intetho ethi ldquointsimbi ilolwa

yenye intsimbirdquo

UJolobe ithandazwe nekroti ebenako ukudala amanye amakroti ngelizwi lakhe Nokumkani

uSolomoni uthi ilizwi linamandla okudala (Nelson 2003) Nalapha kulo mbongo uJolobe wenza

207

kakuhle uthetha njengekhankatha lolutsha Ngokwenza oko wabeka nobakhe ubomi bakhe

esichengeni Wayenokutshutshiswa agwetyelwe ukungcatsha umbuso phantsi kwemithetho

yorhulumente wocalucalulo

Ukubhala ngesiXhosa kube sesinye isixhobo asisebenzise kunene ukulwa ingcinezelo yomntu

oMnyama kuba asingabo bonke abantu abalwaziyo ulwimi lwesiXhosa Ube nokukwazi

ukulusebenzisa olu lwimi ekupapasheni iintlondi zombuso wocalucalulo Namaphephandaba la

Umthetheli neMvo zabantsundu uwasebenzisile Ngoko ke ngolu lwimi ulumkise wafundisa

umzi oNtsundu ngezinto eziyingozi nezibalulekileyo kuwo Yena abone kufanele ukuba uzazi

ngexesha abe ephila kulo Esenza oku ufune ukuba nabo babebenekhwele lobuzwe Utshilo

nakwincwadi yakhe Amavo ukuba yinto entle ukuba umntu abenekhwele kwanokuzidla

ngobuzwe bakhe nangelizwe lakhe kodwa oko kungenzelwa ekujongeleni phantsi ezinye izizwe

okanye abanye abantu (194026)

Singabuya sibalule elokuba uJolobe ubeyimbongi elikroti nelithandazwe kwanomlweli

wenkululeko yomntu oNtsundu Ezi zimo azimenzanga waphuma kubizo lwakhe lokuba

ngumfundisi weliZwi Zonke izipho zakhe zamsebenzela Kulo mbongo wakhe usebenzise

ubungqondi nobulumko bakhe ngendlela ehambisana nengcingane kaOrr ebizwa ngokuba

yintsebenziswanotekisi (intertextuality) esiyichazileyo sayicacisa kwisahluko sokuqala salo

mqulu Umzekelo wayo kulo mbongo kukuthi uJolobe azekelise ngomfo uJona oseBhayibhileni

xa esithi

Sohlala isizungu

SikaJona umthunywa

Owafulathela ubizo

UJona wathunywa nguThixo ukuba aye kuthetha nabantu abaza kubhujiswa ngenxa yokungeva

nokreqa kwabo kuMdali wabo Yena wala wabaleka akuqiqa ngentlalo yobubi obabusenzeka

eNineva waza wafumana isohlwayo esikhulu awathi akabinako ukusilibala wade wabhala ngaso

Kungoko ke esi sicatshulwa siyitsho itshintshe ithoni yombongo ithande ukuba

yeyomfundisilizwi oyala abantu ukuba bathathe indlela yobulumko Yena uJolobe uyenza le nto

ekwiqonga lezezopolitiko noxa ebonga nje Ngale thoni yobufundisi ungxolisa abantu abala

ukulilwela ilizwe labo kuba bebonisa intandabuzo njengoJona ukuba abasokuze bonwabe Xa

esenjenje uJolobe uvelisa ubumbolombili bakhe kuba kuye ubufundisi bebungumtya nethunga

nokuba ngumlweli wenkululeko yabantu abaNtsundu

Elokugqiba le mibongo yenkululeko ikhankanywe apha ngentla ithe yaba zizixhobo negalelo

likaJolobe lokulwela inkululeko yakhe neyesizwe sakhe esiNtsundu Kwakhona le mibongo

yakhe iphumelele ekudandalaziseni iimeko zentlalo zamathunzi obomi alusizi entshutshiso

208

kumbuso wokucalula abantu abaMnyama Amathunzi okuphathwa kakubi kwabantu

abaMnyama emisebenzini efana neyokuphangela ezifama nasemigodini kumbongo Ukwenziwa

komkhonzi Kanti nakumbongo womfo othungwe umlomo nohluthwe ilungelo lakhe lenkululeko

lokuthetha ngokukhululekileyo nelokuya apho afuna ukuyakhona

UJolobe ngumfuziselo womfundisi Ngumfundisi wokholo oluhamba nezenzo zemisebenzi

emihle Usifundile isiBhalo wathathela kuye izenzo zobukroti ezikumabali aso Usithandile

wasamkela isimo sikaDavide sobuqhawe nobuthandazwe Wabulala uGoliyathi ekhupha isizwe

sakhe kwingcinezelo yamaFilistiya Wasithabatha nesikaMosisi sokukhulula amaSirayeli

ebukhobokeni kwisandla sikaFaro eJiphethe Naye uJolobe wabangumzabalazi okhulula abantu

abaMnyama njengoko kuchaziwe kwacaciswa entla apha Ebe liqhawe negorha elingenadyudyu

Wafunda nokuzibetha iintonga ngexesha engumalusi njengoDavide emaphandleni Kwaye

uzichaze ngokwakhe ukuba waye enamandla Ukhankanya ukuba umfo othile wamcaphukisa

emazi ukuba unamandla walucela uxolo babuya baxolelana (Jolobe 197131) amaXhosa athi

nawo ldquoUmntu yinkosi ukuzazirdquo

Lo mbongo usentla apha ngokwawo uthe wabubonakalisa ubudlelwane phakathi koncwadi

lukaJolobe nobomi bakhe Ludulisa iimvakalelo zakhe iingcinga zakhe neminqweno yakhe

ngesizwe sakowabo asinqwenelela inkqubelaphambili nempumelelo Kuloko ngexesha ebephila

ngalo lengcinezelo ebeyibukula engafuni isizwe sakhe siyamkele kuba ibisenzelwa babe sisizwe

esisidodo esingehambeli ndawo Kungenxa yezi zizathu zingentla athe wabubeka ubomi bakhe

naye esichengeni walilwela ilizwe loMzantsi Afrika naye apha ngalo mbongo kuba

wayenokuvalelwa ngezi mbono zakhe azazise ngokuthe gca zichase umbuso wocalucalulo

obulawula ngexesha lakhe

Xasi siqukumbela singalubethelela uluvo lokuba isithako sezembali nobunzululwazi mlando xa

sisetyenziswa kwimethodi ekhwalitheyithivi siluncedo olukhulu ekuboniseni ubukho

bukaJolobe kuncwadi lwakhe alubhalileyo Uphicotho loncwadi lukaJolobe kule mihlathi isentla

lube yimpumelelo ngenxa yokusetyenziswa kwesi sithako kule methodi Lutsho yacaca

intsingiselo ekwiimbalo zikaJolobe ebezixovulwa kulo mhlathi

45 Imibongo engenkolo nobudlelwane bayo nobomi bukaJolobe

Le mibongo kaJolobe ilandelayo ingenkolo yakhe yobuKristu Idiza kwanobudlelwane bakhe

noThixo wakhe Noko kunjalo kodwa ithe yaquka ikakhulu kwaneemeko zezopolitiko zoMzantsi

209

Afrika omdala Kule mibongo uye wabhala nemithandazo yakhe ebonakalisa ukukhathazeka

ecela amandla kaThixo angenelele alwele umntu oMnyama kubabandezeli bakhe ukuze

inkululeko yakhe ikhawuleze ifike Eminye imibongo yeneemfundiso zokuphelisa

ucalucalulwano ngokobuhlelo bamaKrestu Yena waphilelela ukukhuthaza umanyano okanye

ubumbano nokuphakanyiswa kwesidima sabantu ngokufanayo

451 Akukho hlelo apho

Lo mbongo ldquoAkukho hlelo aphordquo (197464 usesinye sezixhobo zakhe sokulwa umoya

wocalucalulwano olugquba phakathi kwamabandla obuKrestu Ukhuza enqanda lo moya kwesi

sicatshulwa silandelayo

Nanko kugaleleka owoMkhosi (umtu) woSindiso

Nayrsquo enxibe ezimnyama

Eqhoboshe ibhatyi yakhe

Yayakuthi ga entanyeni

Ethwele umnqwazi

Obungathi yikepusi

Ebeleke igubrsquoemhlana

Watsho ewela emsingeni

Othe wakhulula intambo

Lemkrsquoigubu lehlrsquoumlambo

Nawrsquoumoya wawuthatha

Loo mnqwazana Akubanga

thuba lide naloo bhatyi

Yakhululeka yathi shwakahellip

Akubangakho

Nasithunywa sambuzayo

Ngaloo mnqwazi naloo bhatyi

Nangegubu elo lakhe (197464)

UJolobe ubonisa iiyantluko zangaphandle eziphathekayo phakathi kwamabandla athi amakholwa

acalucalulane ngazo noxa enqula iNkosi enye Ezi zinto zezi umqwazi (umqolo wesihlanu-

noweshumi elinesibini) ikepusi (umqolo wesithandathu)ibhatyi (umqolo wesithathuoweshumi

elinesithathu noweshumi elinesixhenxe) negubu (umqolo wesixhenxeweshumiweshumi

elinesithathu nowamashumi amabini anesine) Ezi zinto azingenisi mntu ezulwini Azibuzwa

nokubuzwa ezulwini xa umntu efika apho (imiqolo ye-18 nowe-19) Azinanto yokwenza

nobungcwele bomntu Izambatho neminqamlezo abantu abathi bayijingise ayibalulekanga

kangako Okubalulekileyo sisimo esifanelekileyo sokuba ngumzekelo wokuzama ukulinganisa

iNkosi abayilandelayo benyanisile Makungacalucalulwani ngamakholwa ngenxa yeendlela

abathi bayikhonze okanye bayinqule ngayo iNkosi yabo Kwakhona kulo mbongo ubonisa ukuba

bonke abantu baxabisekile bayafana phambi kwayo Lo mcabango wakhe wawungqina kuba

ngexesha lomhlalaphantsi wakhe ehlala eMthatha

210

Ngaphambili kwesi sifundo sophando kukhe kwakhankanywa ukuba ngenye imini uJolobe waba

nothando lokuba ayokuba nobudlelwane namanye amaKristu Waza waya kwinkonzo iBaptizi

ekufutshane nomzi wakhe kuba eyakhe inkonzo ikude apho Akazange aziphakamisa wangena

kwelo bandla wayo kuhlala emva Basuka abaphathi belo hlelo bavuya kakhulu bakuhanjelwa

ngumntu ongaka ukuba mkhulu onguJolobe bazibona besikelelekile

Esi senzo sihambisana nalo mbongo Akukho hlelo apho kuba uJolobe wathi wazibona eyinto

enye nabo eBaptizi kuba aba bazalwana bebenqula le Nkosi naye ayithandayo nayikhonzayo

Kanti akuphelelanga apho uJolobe uye umsebenzi wakhe womngcwabo wenzelwa ecaweni

enkulu eMthatha ekuthiwa yi-Anglican Cathedral Church akabe ebiza inkonzo yakhe athe

wayikhokela iminyaka ngeminyaka Onke amaKristu athi ahlangana apho kunye nala wenkonzo

abe engumkhokeli wayo apha eBhayi (Vuyorsquos Journal 2013) Esi senzo senziwa nguJolobe naxa

engasekhoyo nje sithe sawuzukisa lo mbongo ngendlela ephezulu kuba uthe wakuphila athe

wakubhala kanye ebomini bakhe benene wakungqina nasebantwini ukuba ngenene ldquoAkukho

hlelo aphordquo

Kwakhona isiganeko esikhulu esathi samehlela uJolobe ebutsheni bakhe sabutshintsha ubomi

bakhe Saba kukushiywa nguLennox umkhuluwa wakhe owaye emthanda Naye waye

engumfundisi kwanotitshala ULennox wemka nomlambo xa wayesiya kufeza idinga lokuya

kushumayela ngaphesheya kwawo Wazama ukuwela umlambo kanti namhla akawuqondanga

ukuba uzalise kakhulu Kwatyhileka engqondweni kaJJRJolobe ukuba umlambo ufana nesango

lokuya kungena kubomi obungunaphakade ngokwenkolo yobuKristu

Ngoko ke kucaca ukuba wawabona amaza omlambo enamandla ebonakala efana nezikhephe

ezithi zimnceda umntu awelele ngaphaya komlambo Nawo ke amaza omlambo kwangokunjalo

athe angabakhaphi babantu kulo mbongo bayakufika kumzi omkhulu-ibhotwe elikhulu leNkosi

yeenkosi apho zifika khona zisulwe khona iinyembezi namaxhala abantu abebenawo Athi

shwaka kanye njengokwenzeka kulo mbongo Umzekelo abantu babonwe ngaphesheya

komlambo emva kokuba umsinga ubawelisile Babonwa sebevuya beyinto enye ebumbeneyo

kungekho zingxaki namithwalo ababebesinda-sindeka yiyo ngexesha bebesaphila emhlabeni

ngokwenkolo yobuKristu ekrolwe yazotywa nguJolobe ngosiba lwakhe kulo mbongo othi

ldquoAkukho hlelo aphordquo

Esi sityhilelo singentla apha uJolobe usibonise wasizoba ngokuyolisayo ngokusebenzisa isimbo

sedrama etsala umdla womfundi ngamandla kuwo wonke lo mbongo Esi simo sakhe sokubhala

usiqaqambise ngesigama esiqulathe iingcinga ezinzulu zikaJolobe malunga nobuKrestu ezimi

olu hlobo umlambo uwubonise wayindawo apho abantu bafika bakhulule khona uze umlambo

211

ngamanzi awo uthi ubancede ubahlambe bacoceke bahlaziyeke babebatsha Kwakhona lo

mlambo kulo mbongo wenza okothusayo kumakholwa angena kuwo Uthatha izambatho

namagubu neminqamlezo azilahle kude Emva koko umwelise umntu aye ngaphesheya apho

kulinganwayo khona

UJolobe kulo mbongo usibonisa nenkolo yakhe yokuba lukhona uvuko labafileyo kwanokuba

abafi abafe bekholelwa kwiNkosi ayikhonzayo ukholelwa ukuba baya kuvuka Oku

kusikhumnbuza mhla unina walishiya eli UJolobe wathetha naye engasekho kweli gada esithi

uzakuhlangana nonyana wakhe othe ldquowagonwardquo kumlambo iTswirika Nalapha uJolobe uthetha

ngothando Uthe iliza lamgona Iliza walimntwisa walinika isidima somntu onothando Ukugona

sisenzo sothando oko kukuthi ube ngothandiweyo Lamkhulula idyasi zakhe ukuze angene

angasindwa kobu bomi butsha angena kubo Ngoko yiyo loo nto apha kulo mbongo wakhe

bonke abantu abaphethe iimfumba zamatikiti ecawa amaculo iminqamlezo iikepusi iintambo

amagubu needyasi zisuka ezo zinto zilahlwe kude kuba kufuneka bangeniswe becocekile

beziinzwakazi neenzwana ezikhululekileyo ezingenazibophelelo ezingapheliyo

UVuyo naye uyibalisile imbali engotatomkhulu wakhe owaye engumkhuluwa kayise uJolobe

owathi wonganyelwa ngumsinga ezama ukuwela esiya ngaphesheya komlambo ukuya kufeza

idinga nenkonzo ngaphesheya komlambo Yaba yimini yokugqityeliswa kwakhe esaphila

lusapho lwakhe Abantu baqondiswa yidyasi yakhe bakuyibona idada phezu kwamanzi

omlambo Le mbali ingqinwa nanguBen Mahlasela (19733)

UFreud kuRyan (2007) kwingcingane yakhe uthi abantu banengqondo eleleyo apho zigcinwa

khona izinto ezithe zenzeka ezibuchukumisileyo ubomi babo ngamanya amaxesha zibadale

ubuhlungu Ezi zinto ziselugcinweni zithi kamva zenziwe zibe njengamaphupha Le ngcingane

yenza sikutolike okwamehlelayo uJolobe ukuba inokuba kamva kweza kwakhona kuye

njengamaphupha Indlela awasweleka ngayo umkhuluwa wakhe yahlala ihleli waza wamana

ezithuthuzela ngemizekelo emininzi ekhoyo kwisiBhalo nakumaculo amaKristu ethethe ngokuba

umntu xa esiya kubomi obungumnaphakade uthi awele umlambo Ngoko ke kuye umlambo lo

ukwaluphawu okanye isimboli yesango okanye ucango lokuwelela ngaphaya kobu bomi kobo

obunganaphakade

Esi sehlo kubonakala ukuba sahlala simchukumisa siphila emoyeni wakhe Wahlala ecamngca

ngaso efuna intsingiselo yaso kuba umfo wabo naye waye engumfundisi ongumKristu njengaye

Wathi wakusifumana isityhilelo wawufumana umqondiso weziganeko zabantu ngabantu abawela

umlambo bexhabashile kodwa ingxaki yabo xa bebonke babekhathazekile benemibuzo yokuba

212

bangawela njani na besindwa yimithwalo nje UJolobe kucaca ukuba wathi waneliswa

sisityhilelo semibono ephupheni wacaciselwa nakwingqiqo yangqondo yakhe

Waqonda ukuba makabhalele umzi oNtsundu nawo uzuze kwisityhilelo asifundileyo ukuba

izinto zonqulo nengxabano zakungafani kwamahlelo kwanokujongelana phantsi nokucalu-

calulana kwamakholwa ngenxa yeyantlukwano kunqulo lweNkosi enye akubalulekanga

okubalulekileyo yintlonelwane nothando nokwazi ukuba ldquobangabantu abanyerdquo Kufuneka bonke

belandele umzekelo weNkosi yawo onke amaKristu UJolobe uqonde ukuba makawacacisele

amaKristu ukuba kwikomkhulu eliphezulu akufunwa bunewunewu nazinto ezingaluncedo

ukungena kwibhotwe leZulu leNkosi uYesu Okubalulekileyo kukuba bambathe ubulungisa

beNkosi uYesu

Kulo mbongo isigama asichongileyo uJolobe sinamandla atsalayo Enza umntu awufunde lo

mbonbo ngenxa yokusetyenziswa kolwimi loqobo olunambithekayo nalunonge ngolwimi

lwezafobe nezagwelo zokuthetha ezivakala kamnandi endlebeni yomfundi Umzekelo

imifanekiso-ngqondweni yeliso eliqela kulo mbongo idala ukuhleka ngendlela uJolobe awuzobe

ngawo umfanekiso womntu oqhoboshe ibhatyi obeleke igubu onxibe umnqwazi Zonke ezi

zinto zibonisa uburharha bombhali nokonwabisa Imifanekiso ndash ntelekelelo yentshukumo nayo

nayo idala isiyolisi Idale isimbo sedrama apho izinto zibonwayo ngeliso ziqhubeka zisenzeka

Nayo yongeza uvuyo kulo mbongo Umzekelo kanti ukumka kwegubu namanzi kwanekepusi

nako kutsale umdla womfundi nokuhleka okubonisa uburharha bombhali uJolobe

Lo mbongo wale mbongi uyeminye yemibongo ethe yagqwesa phakathi kwathe wayibhala

Ubaluleke kakhulu nakwimibongo engenkolo yobuKristu kwaye ngawo uJolobe uthe wazitsala

iingcinga zabantu bale nkolo zatsho zacinga kaninizi Zafumana iimfundiso ezinkulu

nezityhilelo athe waxwayiswa ngazo abantu uMfundisi nembongi uJolobe

Kwakhona ngalo mbongo uthe wadiliza iindonga ebezithe zinzi phakathi kwamabandla

namanye naphakathi kwabazalwane nabanye abazalwane kuba naye ngokwakhe

nasekuhambeni kwakhe emhlabeni washiya eyiphilile imfundiso yesityhilelo awasityhilelwayo

Kuhle ukuyithetha into yokuba uJolobe unduluke eyifundisile indlela eyiyo neyenene Uthe

ngokukhalimela ucalucululo emabandleni kwatsho kwabakho ukuhlonelana kwamabandla

nakoomabonakude kwiinkqubo zooRebecca Malophe kuba amaKristu ayasebenzisana

nakwimiculo Akukho kujongelana phantsi ngazambatho nazinkqubo zokunqula Namhlanje

kubonakala uMzantsi Afrika omtsha wamakholwa azamayo ukuphila inkolo enye yobuKristu

apho kubonakala intlonelwano nenkuthazo nobunye bamabandla ngenxa yegalelo likaJolobe

ekuphuhlisweni ngokutsha kwenkolo yobuKristu ngokubonisa kwakhe indlela ekufanele ukuba

213

ahambe ngayo apha ekuhlaleni Kungoko nabanina angabona ukuba likhulu igalelo likaJolobe

nakwiinkalo zobuKristu kwanjengokuba lilikhulu igalelo lakhe kwezezopolitiko

kwanezemfundo Le mbongi yenze umsebenzi omhle wokuba ngukhala wesizwe esiNtsundu

ngokusikhokelela empumelelweni yoqobo singalambathi nganto kwezasekuhlaleni

nasekutyetyisweni kwezasemphefumlweni

452 Ikholwa

UJolobe uwubhale lombongo ukubonisa ukuba kwakungelulanga ukusabela ubizo lwakhe lokuba

nguNyawo-ntle Uchaza ubunzima bokuthwala umnqamlezo kufuneka unyamezele usenziwa

izinto ezibuhlungu ngabanye abantu ezinjengendelelo ngamanye amaxesha athi umntu ezama

ukuhamba indlela yobuKristu afumane ukulingwa nokunyeliswa ade umntu abeyinto

yokuhlekisa kude kufuneke anikele nangesinye isidlele akubethwa kwesinye Konke oku

kuthethe ukuba kufuneka ubani anyamezele iintshutshiso eziyinxenye yemigomo namaxethuka

obomi bakhe Into eyayibonakala inzima kuJolobe Kumbongo ldquoIkholwardquo (Jolobe 197137)

uthetha ngobu bunzima esenjenje ukwenza

Ndakha ndayekela ndoniwe litshivela

Ukusuka loo mini lahlala lilumkile

Lizithiba ngohloni liwazi amandla am

Sekhe ndasukelana kwiinkundla zakowethu

Sibambene nothile bavutha ubutshaba

Ukususela loo mini sathetha ngobuhlobo

Elowo ethembisa ukuncama okuthile

Yadaleka imvano ngokubethwa buhlungu

Kwesi sicatshulwa uJolobe ubika iimbilini zakhe njengekholwa Uzoba iinzima azifumana kule

hambo yenkolo yobuKristu Isigama nezafobe azisebenzisayo sibanga umdla sichukumisa

neengcinga Woniwa litshivela kodwa akaphindezela (umqolo wokuqala) ebonisa ubuKrestu

obunothando olungenampindezelo Wathi noko ezazi ukuba unamandla okuloyisa wasuka

wayekela kuba ngokwenkolo yobuKrestu wayesithi uyavavanywa Ubona indlela yokuphila

ngobuKrestu inzima kufuneka umntu athembele kuThixo kuphele hayi ukuthembela kwawakhe

amandla kuphela

UJolobe ubonakalisa apha ukuzazi isiphiwo sakhe kwanesimo sendalo yakhe ukusukela

ebutsheni bakhe umzekelo ebetha iintonga kubonakala ukuba kwakungekho mntu umelana

naye Kodwa waloyisa utshaba ngokubonisa uthando (Ukususela loo mini sathetha ngobuhlobo)

Waphetha esoyisa ngokunikezela esinye isidlele (Yadaleka imvano ngokubethwa buhlungu) Oku

kubonise ukuba akululanga ukuyigcina imithetho elishumi ngawakho amandla Kufuneka ucele

214

iNkosi ikuncede ukwazi ukunyuka amaqhina ale ndlela ngamandla ayo kuba yena ngawakhe

amandla akanako ukukwazi tu ukulingena iZulu Isizathu esinye esiyingxaki kukuba akakwazi

ukumelena nomntu ofika angabonisi mbeko umzekelo umntu onesigezo okanye odelelayo kuba

yena uyakwazi ukuzilwela akakwazi ngoko ukumelane nomthetho omxelela ukuba makavume

umntu ambethe esidleleni amyeke angenzi nto ngaloo nto inzima loo nto kuye Kwakhona

akanako ukukwazi ukuyeka abantu baxhaphaze usapho lwakhe kuba yimfanelo yakhe ukuba

abengumkhuseli walo

UJolobe apha uthetha inyaniso kuba akakwazanga ukungabalweli abantu besizwe sakhe

esiNtsundu sixhatshazwe kabuhlungu nangurhulumente wabaMhlophe wocalucalulo ngexesha

abe ephila kulo wenze into ngalo nto Wabalwela wanika inkxaso kwimibutho elwela inkululeko

yomntu omnyama

Ngalo mbongo uJolobe athe waphalaza izikhwazilima zakhe neengxaki zakhe kwindlela yenkolo

yobuKristu Uthe womeleza namanye amakholwa ukuba anganikezeli ayilahle inkolo yawo

ngenxa yezilingo ezithi zime endleleni zizama ukubakhupha endleleni yabo nakwinkolo yabo

abathe bazikhethela yona ngokunokwabo nelilungelo labo kwihambo yabo yobomi babo

Ukhuthaza ukuba bazame nokuba kunzima bathi chu bangululahli ukholo lwabo nethemba labo

bacele amandla eNkosini njengokuba naye wenza njalo wacela amandla oncedo lwayo

453 Makubekho ukukhanya

Kulo mbongo ldquoMakubekho ukukhanyardquo (197430) imbongi ibone ukuba izisebenzise zonke

izixhobo zayo zokulwa impathombi nokucinezelwa kwabantu abaMnyama Ngoku iqonde ukuba

makhe isebenzise isikrweqe esingumthandazo icele koPhezukonke emnqulayo UJolobe

wakhuliswa ngomthandazo ngabazali bakhe Waphela ewazi amandla omthandazo nokusebenza

kwawo ukuwisa iindonga neentaba eziziyimiqobo kubomi babantu Olu luvo luxhaswa

nguJolobe kumbongo wakhe othi ldquoGquma barhwaqela indlovu enomxhakardquo (1936) apho

adandalazisa iziganeko eziliqela apho iNkosi yakhe ayichaza njengenawo ldquoonkerdquo amandla

Ucalucalulo lwabantu abaMnyama walilwa ngemithandazo noxa nje wayesebenzisa usiba

lwakhe KuThixo ucele amandla angaphezu kwawabantu Ucele noncedo lukaSomandla

aphakame awukhulule umzi oNtsundu iAfrika iphela Ngamandla aKhe oyise ingcinezelo

yoburhulumente wocalucalulo lwenkohlakalo UJolobe ube elikholwa elikholelwa ukuba

undonakele kufuneka uliwe ngandlela zonke nomthandazo uqhubeka ungayekwa (1940116)

kuba engawathandabuzi amandla akhoyo kuwo

215

Kulo mbongo unika indanduluko ethildquoMakubekho ukukhanyardquo Uqhuba ekhalimelaldquo isithoko-

thokordquo sobumnyama Moya oyiNgcwele asifunqule siduduleke siyokuwela kude ukuze kuvele

ilizwe elitsha nalapha eMzantsi Afrika

Ubonakala uJolobe ekruqukile bubumnyama obucinezelayo Ngoku ubhenela nakumandla

angaphaya kwawabantu Ukholelwa kumandla anamandla angaphezu kwawabantu Oku

ukukrola ngolu hlobo

1Sithokothokondinrsquoesibumnyama

Oko wawuneke loo maphiko akho

Kumanzi enzonzobilrsquoenjalo

Babungabonwarsquoubuhle bezwe ncam

2 Wada ezinzulwini uMoya wafukama

Waza wathrsquouYise ldquoMakubekhrsquoukukhanyardquo

Isikhuselo sakrazuka apho

Le ndalrsquointle yaphandla amehlo

3 Nakubumnyamrsquoobugubungelayo

Njengokubrsquoilizwe mgama lihambela

UkubrsquouMoya ngokufukamileyo

4 Nakuwe Mninikwazi kwakholeka

Ukuba ukukhanya makubekho

Akuyi kutyhileka mazwe matsha na[ugxininiso lwam]

UJolobe usebenzisa isigama nolwimi lwezafobe ezichukumisa iimvakalelo zosizi Usebenzisa

nomelo olutsala umdla womfundi Luchukumisa ingqondo yomfundi atsho acinge ukuba

imbongi izama ukuthini na ngezi simboli okanye olu melo olunamandla Umzekelo

isithokothoko silumelo lobubi nenkohlakalo (Heese noLawton 1988 Pretorious 1989) ehamba

neendidi ngeendidi zempathombi yabantu abaNtsundu ezenziwa ngurhulumente wocalucalulo

Kanti ldquoukukhanyardquo kulumelo lwethemba inkqubelaphambili inkululeko novuyo

kwanempumelelo Ezi zafobe zinamandla zichukumisa imizwa neemvakelelo zovelwano nosizi

eyayiluva imbongi ingonwabanga kukungaphetheki kakuhle kwanabantu bakowayo isizwe

esiMnyama

Elokugqiba uJolobe uthe wangukhala ldquononogadardquo wabacinezelekileyo akahlala athi tu

angenzinto ngalo nto Nalaphe kulo mbongo ulwa ngenye indlela ldquouyathandazardquo uthandazela

isizwe kwanaye ukuze ukwazi nokubanika ithemba abantu omeleza nokholo lwabo Ngale ndlela

uzame kwanokuba banganikezeli bayikhalale iNkosi ngenxa yokubandezeleka kwabo kuba

ibingumsebenzi wakhe ukuzomeleza iigusha zakhe Kuyezeka ukuba kulindelekile ukuba

umalusi weegusha njengokuba waye enguye eseyinkwenkwana ezonzakeleyo nezibuthathaka

216

azame ukuzibopha kuba ezithanda iigusha anikwa ilungelo lokuzinanakelela Nalapha kulo

mbongo uJolobe ubonisa ukuba uyazikhathelalela abonise ukuba uyabathandazela ethandazela

nesizwe esiNtsundu ukuba ukukhankanya okuyinkululeko kufike kuvele inguqulelo ezintle

kwanamazwe amatsha enomgaqo siseko omtsha ophakamisa isidima esilinganayo sabantu bonke

kanje njengokwenzekileyo kurhulumente omtsha womtsha woMzantsi kule mihla sikuyo

Intombi kaJolobe uVuyo ithi uyise wayengathandazi nje waye ethetha noThixo Oko kukuthi

waye esazana naye enobudlelwane naye Kungoko imithandazo yakhe yokholo esekelwe

kumandla eNkosi yakhe yaphendulwa ngokugqithisileyo Kwaye isizukulwana sakhe kunye

nomzi oNtsundu ngokubanzi uxhamla iimpendulo zemithandazo yakhe kunye namanye

amakholwa awaye ethandaza ngexesha lakhe UJolobe waye ekholelwa bubukho bukaThixo

oyiphendulayo imithandazo xa abantu becela bezingisile bemthemba Waziva izingqi

zokugaleleka kwayo inkululeko ngo1976 ngelixa logwayimbo lwabafundi eMzantsi Afrika

uwonke uzanyazanyiswa Wabaxelela abantu eselukhukweni lokufa ixesha lokunduluka kwakhe

emhlabeni wathi sele lifikile yaye nenkululeko akusekudala ifike

UBurns (akukho nyaka wopapasho) imbongi yamaSkotshi kwimibongo yayo iyibhalalile

imithandazo yayo Ithe yabhala neengoma ibhalela yona kunye nesizwe sakowayo amaSkotshi

Kanti naye uJolobe kulo mbongo uthe wacela iNkosi ivelele i-Afrika izise ukukhanya

baphakamiseke abantu bayo Lo mbongo ufana nomhobe wesizwe saseMzantsi Afrika u ldquoNkosi

sikelelrsquoiAfrikardquo okwangumthandazo othandazela ukuba uThixo ashenxise konke okubi eMzantsi

Afrika usale usikelelekile

454 Isililo sikaNdlebende

Lo mbongo ldquoIsililo sikaNdlebenderdquo (197471) ungenkolo yobuKristu uphinde ube

ngowezezopolitiko Kwezezopolitiko ulwa ukucalulwa kwabantu kwanokucinezelwa kwabo

ngabasemagunyeni nabakulawulo lwelizwe

Imbongi uDon Lee kuWatts (198991-92) uchaza ukuba imibongo le nayo inenxaxheba enkulu

ekulweni iimeko zengcinezelo nangona ingasebenzisi zirhuluwa namikhono yekati nje kanti

nayo inawo amandla aphembelela inkululeko yabacinezelweyo kwanabathinjiweyo Uqhuba athi

imibongo kumaxesha athile ityhilela abafundi okanye abantu ngokubanzi ngongquzulwano

neziganeko ezakhe zabakho kubomi nentlalo yabantu besizwe Ezo zimvo zinje zimalunga

neemeko zezopolitiko Kwakhona uDon Lee imibongo uyibona inako kwanokunika iinkumbulo

ngeenkosi okanye nangamaqhawe esizwe awathi azibalula kumadabi okanye ezimfazweni

Umzekelo uJolobe ukhumbule ubulungisa bephakathi uKhwane owaye ephantsi kwenkosi

eyayibaculula ibabulale ngamandla abantu ababethi banukwe ngobugqwirha esizweni sayo Yaza

217

yawunikela lo msebenzi kuKhwane ukuba ababulale bangabikho emhlabeni Ngokusikwa

yinceba lona eli phakathi lenza indlela yokubafihla emehlweni engqumbo yenkosi Baza kamva

basuka aba bantu balusizo olukhulu esizweni siphela Babangumkhosi owabanamandla ngexesha

lemfazwe (Jolobe 1971)

Kwakhona ukuxhasa uluvo lwakhe uDon Lee uhambisa athi imibongo inako ukusetyenziswa

njengezixhobo zovukelombuso kuba ngayo umbhali uthetha ngeemvakalelo zakhe

ezimhlungisayo kwaye le mibongo ithi ibe namandla amakhulu avuselelayo ahlala ehleli

ezingqondweni zabantu Kanti kwale mibongo inako nokukhuthaza abantu baqhubeke

bayilwelwe ingcinezelo yabo

UWatts (1989 160) uthi uSerote usoloko eyichaphazela intlalo embi ebebehleli ngayo abantu

belokishi yase-Alexander kuncwadi lwakhe Kulapho ikakhulu wakhulela khona kanjalo

kwiminye yemibongo yakhe ude akhankanye agxigxinise kwindlela ethoba ngayo isidima imeko

yentlalo yale lokishi nakubomi babo Ubhale imibongo echaza ngengcinezelo yabantu nolutsha

lwase-Alexander eRawutini apho abantu abaMnyama badudulelwa khona batsho bahlupheka

abahambela ndawo Okuthethwa nguSerote apha kufana nqwa nokucaciswa nguJolobe

ngekamva elimfiliba labantu ingakumbi lolutsha oluMnyama lwelokishi yaseBhayi

ayikhankanye kwincwadi yakhe idrama Amathunzi Obomi ngenxa yokucinezelwa ngumbuso

wabaMhlophe ngexesha lakhe

Imbongi uJolobe nqwa nembongi uSerote kumbongo ldquoIsililo sikaNdlebenderdquo (193666)

ukhuthaza abantu abaMnyama ukuba bangayiphumelelisi imizamo yokwenziwa inxenye

yezixhobo ezisetyenziswayo ekucinezeleni abanye abantu ingakumbi abantu abaMnyama

abalibala labo Uzibona izenzo ezinjalo zikhuthaza esibi sona isikhalo sentlungu esifana nqwa

nesikhalo esibi sikaNdlebende UJolobe uthi ucinga ukuba esi silo uNdlebende sathi senziwa

buhlungu kakhulu yimpathombi kwixesha elithile ebomini

Uphinda akhuthaze abantu ukuba bakhuthale bafunde basebenze nangezandla zabo bayilwe

ingcinezelo yabo baziphakamise kodwa bathembele nakumandla oMdali kwaye bamthande

bazi ukuba unako ukubanceda abalwise nakumadabi abathi bajongane nawo mihla le angaphezu

kwawabo UJolobe ugqithisa la mazwi enkuthazo esizweni ngexesha lengcinezelo Wawakrola

ngobugcisa obuphakamileyo obuchukumisa umxhelo wathi

Phakamisrsquoingalo yakho Afrika

Khangela phezulu nyana kaNtu

Intliziyo yakho mayinabe

Kukhrsquoeyenye na inkululeko

ThandrsquouMdali wakho nomelwane

218

Zondelelrsquo imfundo usebenze

Ngamhlrsquouthile wovuna isiqhamo

Unganako na ukuthulula

Ungakhange uthe eselweni

Umntu oza nolutho kuni apha

Ngothi ldquoSebenzani ndinincederdquo

Lowo uthi ldquoNalu uncedo ese aphardquo

Uthi ldquoNdincede ndisithele aphardquo -

Intlanti zamadoda ziphelile

Ngokhotha-bexathula abanjalo (197479)

Ubudlelwane phakathi kwalo mbongo nombhali uJolobe buya bonakala Indlela athetha ngayo

kuvakala ngokumhlophe ukuba kuthetha umntu onguMfundisi wobuKristu nowenza

intshumayelo emi epulpitini efundisa elumkisa ibandla ngezinto ezenza abantu babe zizidodo

bangahambeli phambili nesizwe ngokunjalo ngenxa yokuzibandakanya kwizinto eziyingozi

ezidala usizi Kwakhona ukhomba kwanezinto ezintle ezizizenzo zobuntu eziqhubelisa phambili

abantu nesizwe

Imfundiso yembongi yevuselelayo Ubonise ukuba uyinkokheli enobulumko eyakha isizwe

sama-Afrika ukuba sithandane sincedisane sihlonelane kuba ngaloo ndlela siyakuba sifezile

ukuwugcina umthetho omkhulu nomyalelo weNkosi othi ldquoThanda ummelwane wakho

njengokuba uzithandardquo Lo mthetho ukhuthaza Ubuntu

455 Indlovrsquo enomxhaka

kulo mbongo ldquoIndlovrsquoenomxhakardquo (1936 197463) ubetha enjenje

UGquma-barhwaqele iNdlovu enomxhaka

Ulitye lenyengane umandla makhulu

Bhubesi lakwaYuda gquma bankwantye

UloMoya uphumla kumaza olwandle

Ulochithrsquoubumnyama kuvelrsquoukukhanya

Ugquma-barhwaqele iNdlovrsquoenomxhaka

Imbongi kwesi sicatshulwa igcobile ilizwi layo liphezulu kakhulu Oku kudizwa

nayindanduluko enkulu ecacise ukuba ukonwabele oku kwazisa ngobukhulu beTshawe iNkosi

uYesu Wenza kanye laa nto yenziwa ziimbongi xa zibonga iinkosi zilandelisa neminombo

yazo kwaneziganeko kwiimbali zazo Ezi mbongi zithi zibabaze kwanezango zobukroti

zeenkosi ezimfazweni ezazizela nodumo nokoyikwa kwanokuhlonelwa okukhulu

Le mbongi uJolobe njengoMfundisi-Lizwi ozifundileyo iziBhalo iyawazi umnombo weNkosi

yayo Ibonisa ekukwazini ukubonga iNkosi uYesu Kristu imlanda umnombo wayo

ngempumelelo Imbonga njengenkosi yothuthu Isebenzisa izixhobo zesigoci sokubonga

219

kwembongi yomthonyama Ikwagxininisa ibabaza ubukhulu bale Nkosi ngezafobe ezibonisa

ubunganga bayo endalweni obushiya ingqondo yomntu

Le mbongi ilibonga iQhawe lamaqhawe ngokuchulumancisayo Ibonga amandla alo okudala

ihlabathi ngelizwi kuvele ukukhanya bugqotse ubumnyama Litshawe eloyikwa nabubumnyama

Kungoko lixabiseke ngokugqithiseleyo UJolobe ngokwenza enjenje ulinika umfaneleko walo

eliwufanelelyo Uyalihombisa iqhawe ngezilo ezikhulu nezikhankanywa ngamandla

kwinkcubeko yakwaNtu izilo ezinkulu ezinjengeengonyama neendlovu nezihlonelwayo

zisoyikwa kwizizwe eziNtsundu kanti nasezizweni jikelele

UJolobe ngale ndlela yokubonga iNkosi yakhe ubonisa ukuba yena ngumntu omnye nenkcubeko

yesizwe sakhe nemvelo yakhe esuka kuNtu ngoko akazokutshintsha abe yenye into angeyiyo

Yona inkolo yakhe yobuKristu imi ikwaquka amava akhe obomi kwanezezemfundo

Akayichasanga inkcubeko uyibona iyinxenye yobomi bomntu nendlela aphile ngayo nathe

wakhuliswa ngayo Kodwa yena ulumkisa akhuthaze ukuba abantu bawashiye amasiko

angakhiyo asibuyisela umva isizwe namanye awo abangela imbubho nezigulo kwanokusolwa

kwabantu ngezinto zokuthakatha bade abanye abantu baphathwe kakubi babulawe kabuhlungu

Ukhuthaza abantu baqhubeke namasiko asakhayo isizwe nasiqhubelisa phambili siphumelele

Ngoko ke kuJolobe inkcubeko yabaMnyama iyinxenye yobubutyebi babo

Lo mfanekiso weli qhawe liyiNkosi libongwa ngendanduluko enkulu ukhatshwa

yimifanekisongqondweni yeliso ekhwankqisayo echukumisa neemvakalelo zovuyo Inika umntu

ulwazi olutsha nathe uJolobe walifumana ngokutyhilelwa nguThixo

Izafobe zezikweko zokutyhilela umfundi olu tyhilelo imbongi inalo ngeNkosi yayo

zisikhumbuza izafobe ezihlekisayo zikaHermanson (199511) apho abantu bajikwa babezizinto

ezinomphefumlo kwanezingenamphefumlo Umzekelo apha iNkosi yakhe uJolobe uyizobe

yazizilo ezinkulu iingonyama neendlovu ezinomphefumlo ndash okuzoba ukuba iNkosi yakhe

inamandlakazi amakhulu ngokwezilo ezoyikwayo nezihlonitshiweyo yiyo yonke indalo ezindle

nangabantu bonke emhlabeni nangenxa yobungozi bazo zakubanomsindo okanye xa zithe

zacunukiswa Kwakhona ukwayibonisa iyimibane Abuye ayizobe ililitye into engenamphefumlo

(Hermanson 1995)-isikweko apha esibonisa umntu enokomelela nokungagungqi kwamandla

kwakhe

Ezi zikweko zihombisa ziqaqambisa lo mbongo ziqulethe nentsingiselo kwanomyalezo

wembongi Utsho ucace gca kuqondakale ngokupheleleyo ebantwini ukuba le mbongi iqhayisa

ngobungangamsha nokongama kweli Qhawe neTshawe kwindalo iphela nekwilizwe liphela

220

ngokwenkolo yakhe Kubhaqeke ukuba uJolobe (197471) lo mbongo uwukrole wasisikweko nje

xa uwonke ngesigama esikhwankqisayo nesisodwa Le nyaniso idizeka kwesi sigama singe

zantsi xa athi

Ulothetha ngelizwi kuvele kuvele indalo

Ulophatha ngesandla kuvele ubomi

Ulonika indyebo abuye ahlwempuze

Ulomthandi womthetho ohlwaye umkreqi

UDuma- barhwaqele iNdlovrsquoinomxhaka

Kwesi sitanza singentla ubonisa ubukhulu obungenambaliso beli Tshawe ngezafobe nje zodwa

Ukhankanya ukuba lithi lakuthetha kungaphindi kuthethe mntu kuba isuka nendalo ilulame

ithobele imiyalelo enikwa lilo Obu bunganga bunje busikhumbuza ngeemini apho abafundi

bakaYesu bambona ehamba phezu kolwandle kodwa akatshona kuba amaza olwandle

ayemlulamela avuma ukuba abe lukhuko okanye imethi ebomvu yalo ahambe phezu kwawo

amnike imbeko

UJolobe ukwasikhumbuza ngesiganeko samhla uthile iTshawe uYesu lalisenqanaweni liphumle

lilele Kwasuka ngesiquphe kwavuka isaqhwithi sesivondoviya somoya elwandle sazamana

nokuba inqanawa ifune ukuzika Ngokoyika ukufa abafundi bavuse eli Tshawe uYesu bathi

kulo ldquoakukhathali sisifa njerdquo Wasuka uYesu wawukhalimela umoya onamandla wathi kuwo

ldquoYithi tu cwakardquo Ngoko nangoko kuthiwa umoya wazola kwabakho noxolo olukhulu Abafundi

bakhwankqiswa kanobomi ukuba babehamba noYesu onamandla angaka nohlonelwa nayindalo

Ngokwenkcazo kaJolobe kulo mbongo ucacisa ukuba indalo yonke kanti nabantu ngokunjalo

abakwazi ukungaqubudi xa ebayelela Umzekelo abafundi bakhe bathi babulaleka iintsuku

ngeentsuku beloba iintlanzi bengabambisi nto Kodwa lathi lakufika iTshawe uYesu kubo

labayelela ukuba bakhwelelisele enzulwini Bathobela Yasuka iminatha yabo yafuna

ukuqhaqheka ngenxa yeentlobo ngeentlobo zeentlanzi abazibambayo

Lo mqondiso ungentla ngokukaJolobe ungqina ngobunganga bukaYesu Yaye nendalo le

iyaqubuda kuye kude kube ngonaphakade Kuba iTshawe lakoyisa uqobo lokufa njengoko

igunya lolawulo linikwe lona ezulwini nasemhlabeni Walibonakalisa eli gunya nangokuvusa

uLazaro entsuku zintathu ebhubhile esengcwabeni Wabuya wadla ubomi uLazaro Yiloo nto

imbongi uJolobe icacise kwamhlophe ngobungangamsha namandla eTshawe eliyiNkosi

ayikhonze ngexesha abe ephila ngalo Uyayizukisa kulo mbongo Uyambesa ngesigama sezafobe

ezixandileyo nezintsokothileyo Utsho ngesiXhosa esikumgangatho ophezulu esinezagwelo

zokubonga ezisetyenziswa ziimbongi zomthonyama

221

UJolobe uwunika lo mbongo isingqisho esihamba ngamanyathelo esihobe somthonyama

Ufikelela kwesi singqisho ngempinda esemiqolweni ethi ldquoGquma barhwaqele indlovu

enomxhakardquo Le mpinda-mqolo inika lo mbongo ubungoma nobunye benjongo yawo

ekukudumisa uYesu Kristu iNkosi yakhe Yindumiso yobukhulu namandla eli Tshawe alibona

lingoyiswa nto neliphakamisa ubomi babantu ekuhlaleni nasebugxwayibeni ide ithathe iintsizi

zabantu ibanike imivuyo

Ukuphetha le mbongi inguMfundisi uJolobe kulo mbongo wayo ifundisa abantu ngamandla eli

Tshawe Umzekelo ibakhumbuza ukuba yonke indalo kwasekudalweni kwehlabathi yamamela

imiyalezo yamandla eliZwi layo ngoko ke ngokwenkolo yayo akukho zinto ingaxakwa zizo

ezisebomini babantu nobesizwe jikelele

46 Imibongo engamaqhawe kwimbali yakwaNtu

UJolobe uye wakhuthazeka wachukumiseka ziimbali zabantu abaNtsundu kwanezamaqhawe

eenkosi ezikhaliphileyo nezilumkileyo Iinkosi ezifana noHintsa noKhwane noKhama

wabeTswana Ezi Nkosi ngamaqhawe Zazibaxabisile zibakhusela abantu bazo Naye uJolobe

wafunda iindlela zazo wazilinganisa Wabonakalisa ukuzingca kwakhe ngazo ngokuthi azibonge

Kungoko kule mibongo ingezantsi abonga ancome ubuhle bazo bangaphakathi nobuhle bengqiqo

yazo Zabonisa ukuba zizizifundiswa zemfundo ephezulu zingayanga ezikolweni zemfundo

esekelwe kwizikhokelo zaseNtshona Zizizifundiswa zemfundo yemveli

461 Imfecane ndashumbongo ongeqhawe uHintsa

Lo mbongo-mbaliso ungesenzo sobuqhawe esenziwa ngukumkani uHintsaUJolobe uwuvula

ngale miqolo

Malibongwe iTshawe ukuzenza igwiba

Akananza bumbacu akoyika vukelo

UJolobe ubonisa ukumthanda nokumxabisa kakhulu uKumkani uHintsa ngobulumko

nangobugokra bakhe nangovelwano awathi walwenzela isizwe sakowabo amaHlubi xa esithi

Malibongwe iTshawe ukuzenza igwibardquo UHintsa akazange awavuyelele amaHlubi

njengamaBhele awathi kuhlaselwa amaHlubi ngamaNgwane aza wona asuka awahesha

ewabhebhetha amaHlubi awaye ekhokelwe ngunkosi uMahlaphahlapha nangona aye

engabamelwane bawo asuka wona axhoba elungiselala ukuzuza amaxhoba anokuthi awe

edabini Ezi nkcukacha sizibonibisile kwisahluko esingentla xa besisenza ugxekoncomo

lwenoveli kaJolobe Elundini loThukela

UHintsa la maHlubi ayehlaselwa eleqwa ngamaNgwane wasuka wawamkela kwilizwe lakhe

lamaXhosa Yiloo nto uJolobe athi uHintsa ldquoAkananza bumbacu akoyika vukelordquo

222

Njengembongi wenza lo mbongo ldquoImfecanerdquo ube lilitye lesikhumbuzo ngeli qhawe uHintsa

angaze alitywalwe zizizwe zamaXhosa namaHlubi nazizizwe eziNtsundu ngokubanzi ngobuntu

owabenzela amaHlubi esengxakini Wabonisa ubuthandazwe njengoKhwane

Heke Kuhle ukuba uJolobe aphakamise ubulumko benkosi neenkokheli zabantu abaNtsundu

(hayi ezaseNtshona kuphela) abonise ukuba nazo iinkosi mandulo kumaXhosa njengoHintsa lo

zazinobulumko ngokungathi zaziyile esikolweni semfundo ephakamileyo kuba zazinobulumko

nobunkcuba-buchopho bemveli ezibuphiwe nguMdali bokukwazi ukulawula izizwe ngesidima

nangembeko kwanokukwazi kuhlonela abantu zibonisa uvelwano nakwezinye izizwe

ngokubanzi ezimelene nazo Kwaye isekho inkolo yokuba zisekho nanamhla ngokuqinisekileyo

ezinye zinkosi neenkokheli ezisenobulumko obunjalo bokuxabisa abantu bazo ngokubaphatha

ngesidima esihle nangondileko hayi ngokuxabisa amanani abantu kuphela (194030) Kungoko

uJolobe ewuvule lombongo Imfecane ngamazwi okubulela uHintsa ngobuntu awabubonisa

kumaHlubi ngelixa lenkcithakalo yezizwe ezisuka eNtla zikhutshwa neengcambu kwiindawo

ezazahlala zakhile kuzo ngokuhlaselwa zizizwe ezazinoburhalarhume ezazihamba zithimba

iinkomo nobutyebi bezizwana ezincinane Ezo zizwana zaba zimbacu kunye namaHlubi

ngamaZizi namaBhele zala ukuba phantsi kwamaNgwane zakhetha ukubhacela ndaweni zimbi

siyichutyelwa le mbali evunywa nazizifundo zezembali nguJolobe kwinoveli yakhe Elundini

LoThukela Le ntsabo uphinda uJolobe ayicukushe kumbongo Imfecane enjenje

Yindimbane yentsabo amadoda nosapho

Iimbacu amafaca iinkomo sezathinjwa

Ngasemva kusisisi izixeko luvundu

Kumkhondo wemfecane kusele amagquba

Yinkungu engqondweni limpampam ngaphambili

Ngezi ziqwengana zamagama zithi ldquo limpampam ngambilirdquo ldquoYinkungu engqondwenirdquo imbongi

izoba umfanekiso wokuphelelwa lithemba kwabantu ingakumbi xa behluthelwe konke

ababenako nezindlu zabo ziluvundu nje kuphela Beva ubuhlungu nodandatheko olukhulu

kukuba bathi njengemini enye bazibona bengamahlwempu neembacu kwabhadakazi apho

kungekho nceba Esi sehlo senzeka kumaHlubi siyelelene nqwa nesenzeka kubukhosi

bamaXhosa wona azibona engenayo nale yokusenga inkomo ngenxa yombono kaNongqawuse

ngokuchazwa kwanguJolobe kumbongo iNgqawule (197440)

Ngale ndlela uJolobe udizela abafundi ukuba lukho ulwazi oluninzi abafundi abanokuthi

balubhaqe okanye baluvumbulule ukuba banganomdla kuncwadi alubhalileyo noncwadi

nakuncwadi olulolunye Bangafumana ubulumko nokhanyiselo ezingqondweni zabo bacacelwe

223

ukuba imbongi okanye umbhali uthini na kwaye intsingiselo yakubhalileyo ibhekisele entweni

na (Scheub 1967 62)

UJolobe kulo mbongo Imfecane uphumelele ukuyicacisa imeko yeenzima amaHlubi

ayejongene nazo Kodwa amaHlubi enethemba lokuphila ala ukuba phantsi kwabacinezeli

bawo amaNgwane Olu luvo lungentla lungqinwa nguJolobe kuElundini loThukela apho

aphakamisa ukuzixabisa kwamaHlubi xa esithi amaHlubi akazange abe zizicaka zayo nayiphina

inkosi (2008)

Le mbali uyipheleke ngale mifanekiso ekulo mbongo etsala umdla nebanga iimvakalelo zosizi

nezibambisa amazinyo kuba imbongi ichaza ukuba amaHlubi kwakulindeleke ukuba abe

nokuhlaselwa zizilo zasendle ngeli xesha beleqwa ngasemva ziintshaba zawo Le meko uyichaze

wathi

Yaba nenzimrsquoindlela ldquokufohlwardquo koozindada

Bawela imisinga yamanzrsquoanamagama

ldquoBahlafuna iintsizirdquo ldquoisonka seenyembezirdquo

Ukuhlafuna ldquoisonka seenyembezirdquo kuthetha ukuba iimbacu zazilala zivuke zikhwiniswa yindlala

ziphinde zivuke isesesayizolo Le ndlala uye ayizobe cacileyo

Baphelelwa lutshongo bafunzela kudaka

Zajacekrsquoizambatho banxibrsquoingca yasendle

Ukufihla ubuze ngomhla wembandezelo

Babindeka bakucinga ngendyebo yangaseNtla

Baphela bebhenela ekuzihluthiseni ngodaka emva kokuhlafuna iintsizi isonka seenyembezi

(ldquoBaphelelwa lutshongo bafunzela kudakardquo) ngokwenziwa ziintshaba ngabom Kakade abantu

xa bengenaqhinga limbi elililo baphela besitya izinto ezingatyiwayo ngabantu kuba befuna

ukulibona ilanga nangomso Oku kubonisa ukunyamezela amaHlubi ayenako nokomelela

Zajaceka zaphela neempahla zabo zezikhumba baphela bezambathisa ngengca

(ldquoZajacekrsquoizambatho banxibrsquoingca yasendlerdquo) bezama ukufihla ubuze babo ngelixa

lembandezelo iintliziyo zibuhlungu imivuyo yeendyebo beyishiye kwelaseNtla Oku kungqinwa

nguJolobe xa esithi ldquoakubangakho ngoma emlonyeni wabo ngezo minirdquo Zaabuya iingoma

zemivuyo yelaseNtla akufumana ukhuseleko kuHintsa ldquoOmaphiko abanzirdquookufihla iindwayirdquo

Olu sindiso lwenceba lukaHintsa kumaHlubi uJolobe unaba ngalo ngosiba esithi

Omaphiko abanzirdquo okufihla iindwayi

Akananza bumbacu akoyika vukelo

Waluphatha ngofefe ngemini yophanziso

Uhlanga lwasemzini kumasango akowabo

224

Ngesi sikweko sikrweliweyo uJolobe uzoba uNkosi uHintsa ngobungangamsha bamandla

nobulumko obukhulu Isimo sakhe senceba nemfesana awavathiswa ngeso ngoseNyangweni

nguMdali imbongi ikhomba ukuba abantu bawabona amandla kwanobukho boMdali Batsho

bakholelwa ukuba waye esetyenziswa nguMdali uKumkani uHintsa ukuba abe sisandla sakhe

senceba Ngokuthi ldquoOmaphiko abanzirdquo kukwabonakalisa ukunyuselwa kwewonga likaKumkani

uHintsa kuba esi sisafobe esiye sinikwe inkcazelo yenceba ebanzi yoMdali equka ukhuseleko

olufumaneka phantsi kwamaphiko akhe Kwaye olu luvo lufumaneka nakwindumiso-91

kaDavide (Nelson 2003)

UJolobe ulibulele ithamsanqa awathi amaHlubi alifumana kunye nezinwe izizwe phantsi

kobuntu bukakumkani uHintsa kuba wathi wayalela ukuba isizwe sakhe sibaphe ukutya

banqonyelwa neenkomo kwenziwe ubuhlobo kunye nabantu abangekude kwigazi labo Wayalela

kwanokuba baphathwe ngobuntu ngokwesiko lamaXhosa

Isenzo esenzeka kumaHlubi sibufana nesenzeka kwisizwe samaXhosa kuba nawo akhe

agaxeleka kwiinzima ezinkulu mini aqubisana nendlala enkulu eyabangwa ngamaphupha

kaNongqawuse Kwale mbongi ikubalisile okwehlela nesi sizwe kwakulusizi Isizwe sithwaxwa

yindlala engenanceba Uninzi lwancama lwawashiya amakhaya kwanemizi yawo lwasebela

kubantu ababehlala emideni yabo Apho nawo anikwa iinkinkqa zokutya ukugxotha iphango

UJolobe uchaza kwanokuba nakumaXhosa kwakukubi kuba amathambo abantu bawo abafela

endleleni ayemhlophe qhwa emimangweni ingawaboyisakala ukuhamba imigama emide ukuya

kufuna uncedo Esibalisa esi sihelegu uthi sasisibi kangangokuba kwasweleka kwanomngcwabi

wokungcwaba abafi kuyintsabo nje umntu esindisa isiqu sakhe (Jolobe 197154)

Imbongi inika imfundiso enzulu kulo mbongo ldquoIMfecanerdquo nalo uthi ldquoINgqawulerdquo Le mibongo

mibini isenza sikwazi ukuthelekisa okubi okwehlela amaHlubi namaXhosa Zozibini ezizihelegu

zifundisa ukuba into embi ithi ihle ngamanye amaxesha emntwini engayilindelanga apha

ebomini kodwa okubalulekileyo kukuba abantu baphakame banganikezeli kuba imini azifani

nabo baya kuhleka ngomso Bangathi baphinde bavuyiswe ngokuncedwa ngabanye abantu

abangahlekisiyo ngezehlo ezibuhlungu zabanye Olu luvo luthi abo babonisa ubuntu kwabanye

mabaqhubeke nokubonisa uvelwano bangadinwa kuba nabo ngexesha labo lobunzima bangahle

bancedwe ngabaya bantu babebanike uncedo Kuloko iintetho zobulumko zamaXhosa zingqina

zisithi ldquoIsandla sihlamba esinyerdquo ldquoInxeba lenye indoda alihlekwardquo Ezi ntetho zobulumko

zakwaXhosa zibalulekile zilumkisa zixwayisa abantu ngolwazi nangokwakhana

225

462 Ubugora bomoya (Iqhawe uKhwane)

Le mbali ikulo mbongo Ubugora bomoya (Jolobe 197135) ingesenzo sobuqhawe

bukaKhwane Yimbali yobuthandazwe eyinyani eyathi yenzeka Yiloo nto uJolobe

njengembongi wenza lo mbongo waba lilitye lesikhumbuzo ngeli qhawe ukuze lingaze

lilitywalwe sisizwe samaXhosa nasisizwe esiNtsundu ngokubanzi Yena kuqala uJolobe ulijoni

neqhawe elililweleyo ilizwe lakowabo macala onke Ngoko eli qhawe uKhwane lelinye

lamaqhawe neenkokheli zesizwe ezathi zabukhuthaza ubukroti bakaJolobe waze naye wahamba

ngobukroti ekhondweni lazo esakha isizwe Kungoko uJolobe naye kubalulekile ukuba kubhalwe

imbali engobomi bakhe ukuze ibe sisikhumbuzo Kwaziwe ukuba ubomi bakhe wabunikela

njengedini ekuphakanyisweni kwesizwe sakowabo esiNtsundu

UJolobe naye wathi wasindisa abantu abaMnyama engebabebulewe ngexesha lombuso nenkolo

yobuKristu athe wazama ukuyiphila ethi ldquoThanda ummelwano wakho njengokuba uzithandardquo

Naye wabonisa uvelwano nangokukhumbula amaqhawe eeNkosi ooKumkani uHintsa kunye

noKhwane basindisa abantu ebengababefile uJolobe wathi wabonisa uvelwano nesibindi

zokujamelana nokufa kusinde amawaka abantu kusindiswe nosizi lwezizalwane

engezazilahlekelwe zizihlobo

UJolobe wafundisa ngalo mbongo kwaye usafundisa isizwe esiNtsundu nezizwe zonke zoMzi-

oNtsundu ama-Afrika nanamhla oku ukuba indoda le iyintoni na Imbongi ibonisa ukuba

umsebezi wendoda kwisizwe ngokubanzi nakusapho lwayo kukuba ibe ngukhalo nomkhuseli

walo kwanesizwe Ude athi uJolobe ldquokufanele ukuba ikhusele nababuthathaka abantu

kwanabacinezelweyo ukuze isizwe singabhangi sife ikhona indoda (19769) Lo mbongo

kaJolobe ngumbono owaphilwa nguMzilikazi owayisebenzela ukumkani uTshaka emthimbela

amawakawaka eenkomo kodwa eli qhawe lakhumbula ukuba liyakufa lisisicaka lisebenzela enye

ikumkani emcinezelayo Lakhumbula ukuba uyise walo naye waye eyinkosi Laqonda ukuba

abantu balo bayakuba ngamakhoboka unaphakade ukuba akabameli abakhulule Wenza

umcabango omhle wovelwano ngabantu bakowabo kanye njengoKhwane Layiqhawula intambo

yobukhoboka Laqhawula Laphumelela Labumisa ubukhosi bukayise

UKhwane iphakathi lenkosi Tshiwo elathi labonisa ukuba lithandazwe nelibonise ukufikelwa

lukhanyiso nempucuko lagqitha inkosi yalo eyayisa bopheleleke ebumnyameni benkolo

kwanamasiko anobungozi azizibulala-sizwe Kuba inkosi yamana ibulale abantu bayo Abantu

bayo abathi banukwa ngoosiyazi ngobugqwirha yasuka yona yaxabisa umntu yaxabisa

imiphefumlo neentsapho ezingena mkhuseli UKhwane wamana ebafihla waxola ukubeka ubomi

bakhe esichengeni kuba wayesenokuntanywa ngabanye abantu abulawe kodwa yena wamemela

226

ingqiqo yakhe waphulaphula isazela sakhe wenza okuhle Olu luvo nguJolobe uyalungqina

ngamazwi obunkcubabuchopho bakhe nawabonise ubunyange bakhe esizweni kwanobulumko

kumbongo Ingqawule (197148-49) xa athi

Ungqino lwempazamo

Ligqibrsquoothingazayo

Afulathelrsquoingqiqo

Ngelize

Lugqale kathathu

Wandule ukulwenza

Ilizwi lasenyangweni

Engqina ngala mazwi angasentla apha uJolobe ufundisa ukuba kubalulekile ukumamela isazela

esithetha ngaphakathi kuwe sisalatha inyaniso ekwenziweni okulungileyo kunokoyika abantu

nabasemagunyeni kunye nentandabuzo kuze kusale kubhubha abantu abamsulwa

Izithako nezafobe zohlalutyo ezisetyenziswe kolu gxekoncomo lwalo mbongo kaJolobe zitsala

ingqondo zabafundi zabaxwayisa ngolwazi olwakhayo kwanoluyolisayo

UmkhwazoldquoLimkile limkile limkilerdquo sisandi sempinda kwizitanza zalo mbongo Sisandi

sengoma yemivuyo esiwenze waphakama lo mbongo wadala uchulumanco Salatha ukugoduswa

ngovuyo kwenduna enkulu yesizwe ukuba iye kuphumla ngoxolo UJolobe ubhala athi

ldquongelalibulele lona lasindisardquo Ngeso senzo sihle iphakathi uKhwane wathi wenyuselwa

ngesenzo wabayinkosi yamaGqunukhwebe kwaChungwa kwaKama kuba aba bantu

wabasindisayo bajika bangumkhosi onamandla owathi weyisa iintshaba ezazihlasela unkosi

uTshiwo Basuka bambusa bacela ukuba abe yinkosi yabo

Kumqolo-35 uJolobe umkrole uKhwane ngesikweko esinamandla wathi yi ldquoyidayimami

ukubengezelardquo oku UJolobe umbone ejike walilitye elinqabilayo nelinexabiso ngokwenkcazo

yezikweko zikaHermanson (1995112) apho wabona abantu bejika ngamanye amaxesha babe

zizinto ezinomphefumlo kanti ngamanye amaxesha bajikwe babezizinto ezingena mphefumlo

Ngoko ke noJolobe umbone uKhwane esaya kuba nomzimba ongafiyo oyakuhlala uhleli

ubengezela uxelisa idayimani ngenxa yokuqaqamba kwezenzo zakhe ezichaze ubukhulu bakhe

Kwakhona ngesi sikweko ubonisa kwanokuba uKhwane uyakuhlala ekhunjulwa ezintliziyweni

zama-Afrika kuba yena wathi wafumana ukhanyiso njengoKhwane noJolobe lokulwa

ingcinezelo nevela kubantu abamnyama ngamanye amaxesha nenjengokuba ichazwe nanguSoga

(1937124) apha ngezantsi

Umqolo-2 ldquoElaqhawula intambo yesikordquo Ucacisa ukuba abantu babebanjwe ngamakhamandela

okungazi oku kukhalinyelwe nguJolobe kwinoveli yakhe uZagula apho akhalimele ukutyholwa

227

kwabantu ngokuthakatha baze emva koko babulawe kakubi ngokuhlaselwa Oku kusenzeka

nakule mihla yempucuko nangona uKhwane naye wathi walikhalimela eli siko awalibona

linentlonti kangangokuba uSoga wabalisa wathi lalifana necekwa nabani na enokuba

seqashisweni lokunukwa ngomso ingakumbi ukuba uthe wangophumelelayo kanye

njengoGubevu induna yaseluSuthu nayo eyathi yanukwa ngokuthakatha kuba inemihlambi

emikhulu yeenkomo Yasuka yalishiya elokuzalwa layo yayakuzimela kude lee nenkosi yalo

Umqolo-4ldquoLithobelrsquoisazelardquo ubonisa ukuba uKhwane ngenxa yesazela sobuntu uthe wakhetha

ukuguqa kuso asithobele kunokuthobela inkosi yakhe eqhubeka ibulala abantu besizwe sakhe

Yena uKhwane ethobele esi sazela wabasindisa ngokubafihla kude lee ebusweni benkosi

UJolobe umbone uKhwane eli litye idayimani Lilitye elinqabileyo exabisekileyo elomeleleyo

nelinqwenelekayo nelifunwayo kwizizwe ezininzi Oku kuthetha ukuba uKhwane ube sisipho

kwisizwe sakwaXhosa Ube eyinkokheli ngenene kuba ebenazo zonke iimpawu zenkokheli

echazwa nguJolobe kwinoveli yakhe u-Elundini loThukela ngokwesithethe samaHlubi UJolobe

kule noveli uthetha ngomlomo kaDlikiza uthi indoda eyinkokheli kufuneka ibe yingonyama ibe

yingcongolo kuba inkokheli kwesi sizwe kufanele ukuba ibe neempawu ezalatha obu bunkokheli

buchazwa ngokobuHlubi

Isafobe esithi uKhwane yindwalutho yombuso wenceba simfanele Siqaqambisa iinjongo

zikaJolobe zokuphakamisa ukuxabisana ukuhlonelana nokuvelana kwabantu Siye kwakhona

saphumelela ukuqaqambiseni ubuhle nobunzwana bukaKhwane athe wamfanisa nedayimane

ebengezelayo ilitye elomeleleyo elingaphelelwayo kwaye lilixabiso elizingelwayo elizweni kuba

libubutyebi kubantu balo

Kwakhona uJolobe uphumelele kwanokubonisa isimo uKhwane abenaso ubulumko

kwanobuntu novelwano Kanye ebe yingcongolo kumlambo uThukela uKhwane ngokokubunjwa

kwakhe uJolobe embongweni ngezenzo zakhe ezintle kwanobukhalipha bakhe ukuze angaze

alityalwe

UKumkani uHintsa nonkosi uKhwane nonkosi uKhama yimizekelo yeenkokheli ebonakalisa

ukuba inkokheli kufanelekile nakanjani na ifunyanwe ineempawu ezinjengezi zilandelayo

ibelikroti ibe nobulumko ibaxabise abantu bayo ixolele kwanokubafela ngamanye amaxesha

Naye uKhwane wayenokubulawa yinkosi xa wayenokubhaqwa ukuba wayesaphula umyalelo

wayo

Lo mbongo ubugokra bomoya ufana nqwa nombongo ongenkosi uSekhome kaKhama iqhawe

labeSuthu Nalo lathi lazincama ngenxa yokuxhalatyiswa kwabantu bakowabo yingonyama

228

eyamana ifika ekuhlaleni iqwenge iinkomo zabo Nalo eli kroti neqhawe lazincama lancama

obalo ubomi laxhoba lemka lodwa ngobusuku lagagana nayo Kwaqubisana ibhubesi elingumfo

wom-Afrika kunye nebhubesi elisisilo Yalwa ngobukhalipha loo nzwana yabuya ithwele ufele

lwaloo ngonyama Wabonisa isizwe sakowabo ukuboyisela kwabo batsho baphile ubomi

obungcono bayifumana inkululeko yabo

UJolobe uthe wawathanda amakhalipha eenkokheli neenkosi kuba naye kuye liyabonakala igazi

lobukhosi Naye ude waxelisa unkosi uMthimkhulu owathi wahlaselwa wabhubha esemsebenzini

wokuya kuvelela ukuba izizwana zakhe ezingamaHlubi ziphila njani na UJolobe iinkosi

ezinovelwano nezibaxabisileyo abantu bazo uye wazithanda kakhulu Uthe wazilandela izenzo

zazo ezintle UJolobe kanye njengoKhwane noSekhone wenze loo nto wasindisa abantu

bakowabo ebeka nobakhe ubomi esichengeni baza ekugqibeleni bayifumana inkulukeko ethe

yalidini lomnikelo wakhe elibonisa uthando lwakhe nabantu bakowabo abaNtsundu ngokubanzi

Obu bunkokheli uJolobe uthethile ngabo ku- Amavo kwisincoko esithi ldquoInkokelirdquo (194063

Kweli livo uJolobe ufundise ukuba inkokheli ithi ukuze ithandwe ngabantu bayo ibonakalise

ukubakhusela kwanokubalwela kwanokubaxabisa kwanokubaphakamisa Uqhuba athi inkokheli

ayifuni kulungelwa yona yodwa kodwa ixhinela nasekulungelweni kwabantu bayo ibabonise

nendlela ezingenza ubomi babo bubengcono baqhuqheke baphakame Le ke impilo uye uJolobe

wayiphila ebomini bakhe Yiloo nto kuchazizwe apha ngentla ukuba uJolobe mnye kunye

noncwadi lakhe alubhalileyo kuba lusisipili sobomi athe wabuphila Naye njengoKhwane

uJolobe uphile intlalo yokukhonza isizwe sakhe bade wanyuselwa wabankosi ngabaa bantu

awabasindisa ekufeni Kungoko ethetha apha ngento ayaziyo yokuba inkokheli ifanele ibe njani

na

UJolobe uzithandile ngokungazenzisiyo iinkosi ezingamathandazwe nezinobulumko nokhalipha

kanye njengoMqhayi nowathi wamthabatha njengomkhuluwa wakhe kwanomzekelo wenkokheli

nathe wathanda ukuba njengayo wajonga kuyo wafunda kuyo isimo sayo sokukhalipho wabuka

nokuthanda kwayo inkcubeko kwanesizwe sayo nembali yaso Nale inguKhwane inkokheli

ubulumko bayo bubonakalise umntu ochubekileyo oqeqeshekileyo nomntu onemfundo ephezulu

noxa kungavakali ukuba zazikho izikolo zemfuziselo yaseNtshona ngexesha layo Kodwa

uJolobe wayithanda ngaphezulu kuba yabonisa isimo sokumxabisa kwanomthanda usoMandla

kanye njengoMqhayi kuba isazela sayo esingaphakathi sasiphilile ingasinyathelanga

Kwakhona esi sikweko uJolobe amnike sona uKhwane ldquoidayimani ukubengezelardquo sisikweko

esineentsingiselo ezininzi ezinzulu kumntu ocingisisayo ukuba kuthiwe yintoni na nguJolobe

ngaphambili kwincwadi yakhe u-Elundini loThukela Ngoku apha ubonisa ukuba ukuba kukho

229

namadoda asuka ldquoabezidayimanirdquo ukubengezela ngezenzo zobulungisa Kuba zibuxabisile

ubomi babantu ngokubanzi ingakumbi abasekucuthekeni okukhulu nabaphantsi kokuphile

nokufa Iidayimane ngamatye athandwa njalo ngabantu kuba umsebenzi wawo kukuthanda

ukubengezela edala uvuyo oku kweenkwenkwezi Kwaye neenkwenkwezi ezi ziyathandwa

zishiyana ngokubengezela kwanangobukhulu bazo Naye uKhwane wabonwa nguJolobe eyiloo

nkwenkwezi ebengezele ukugqitha ezinye ngenxa yobulungisa bakhe Ngoko ke lo ngumbongo

ubalisa ngembali nobomi bukaKhwane uvuselele isizwe ukuba angaze alityalwe ngezenzo zakhe

ezintle Lo ngumbulelo wakhe kubantu abahambe phambi kwakhe abangumzekelo ekwakhiweni

kwesimo sakhe sokuba afunde kubo ukuba liqhawe kwanenkokheli elikhalipha nekhathalayo

ekusikhonzeni isizwe sayo

Elokuphetha kulo mbongo uJolobe onguMfundisi weliZwi Umzekelo kulo mbongo ubonise

uKhwane enze kanye into ebhalwe esiBhalweni kwiMizekeliso kaSolomoni (Isahluko 24

ivesi11) apho kubhalwe kwathiwa ldquoHlangula abasiwa ekufeni nabajingxela besiwa

ekubulaweni khawubanqanderdquo

Nalapha kulo mbongo uJolobe ubonisa ukuba indoda ingumkhuseli wobomi kwanenyaniso

yobuzwe besizwe sayo kuba iye ngamanye amaxesha inyanzeleke ibonise izenzo zobukroti

ibeke nobayo ubomi esichengeni kuba izama ukusindisa imiphefumlo yabantu bayo kwanobomi

bababuthathaka abangakwazi ukuzikhusela Naye njengebhubesi waphakama wavikela abantu

kanye njengokuba uKhwane noSekhome benzile

UJolobe isimo sakhe kwanomsebenzi wakhe ekuhlaleni uyabonakala kuba ubeyititshala

eneemfundiso kwanenkokeli enobulumko Ngoko ke lo mbongo uphumelele ukubonisa

ubudlelwane bawo nobomi bukaJolobe kuba intsusa yokubhalwa kwawo isukela

kukuchukunyiswa kwakhe bubukroti benkosi uKhwane Isimo sakhe sibe sisimo senkokeli

ethandiweyo nguJolobe nathe naye walandela intliziyo entle yayo

47 UJolobe nemibongo engeenkumbulo zakhe zobuntwana nemibongo yabantwana

UJolobe ukhankanya ukuba yena waye eyithanda indalo ekukhuleni kwakhe emaphandleni

eCala-indalo enjengamadlelo amahle aluhlaza iityatyambo kwaneentaka Indalo entle

yayimvuyisa Kwaye wayethi xa ekhaphela imihlambi yenkomo neegusha ehamba namanye

amakhwenkwe akuthakazelele ukubona imilambo emikhulu neyathi yamdala uqambo novuyo

enjengomlambo iTsomo Ukhankanye kwanokuba wayeye akuthande kwanokubukela iintaba

zikhangeleka mgama zintle

230

Ezi nkumbulo zibe zizinto ezizezinye ezithe zasisiseko sokuyithanda kwanokuyibuka kwakhe

indalo emgqongileyo waza wabhala imibongo ngayo Kungoko siyakuthi sijonge ubudlelwane

bukaJolobe noncwadi lwakhe oluquka imibongo engeenkumbulo zakhe zobuntwana nemibongo

yobuntwana Kaloku uJafta uthi kwisihobe umbhali ukhupha iimbilini zakhe nolwimi lomxhelo

kwaye imibongo ikwasisihobe esikwafana neengoma ezibhalwe ngenxa yokuchukumiseka

kweengqondo yombhali nethe yaqhubela ekubeni iingcinga zakhe azibhale (Jafta 19961)

USirayi (19858) ubalisa ukuba uyise kaJolobe waye engumfama weemfuyo kowabo

kwakulinywa namasimi UJolobe izinto ezazithi zitsale iliso lakhe kwanomdla wakhe esakhula

zizo ezathi zamenza abhale ngazo (Scheub 196758) Umzekelo lo mbongo ungezantsi

ngumbongo weenkumbulo zakhe engumalusi ubomi obuthe wabhala ngabo

471 Umalusi

Kulo mbongo ldquoUmalusirdquo (19363) uJolobe ubalisa ukuba ngumalusi yenye yezinto abezithanda

ebutsheni bakhe Ude athi ubomi bokubangumalusi bumanandi baziwa kakuhle ngabakhe baba

ngabelusi Kulo mbongo imbongi ikwisimo esiphezulu sovuyo kuba ibalisa ngomsebenzi

ibiwuthanda Itsho isixelele ngezinto ebezithi ziyonwabise izinto ezazimonwabisa nawathi

wazifunda kubomi bokuba ngumalusi zezi

Ukufunda ngobomi bezityalo umzekelo ezinjengeentyatyambo imithi yeziqhamo

kwaneendidi zeengcambu

Ukukwazi ukuxonkxa iinkomo namahashe neenkweli zawo ngodongwe namaphupha abo

bokunqwenela ukuba neyabo imfuyo

Ukukwazi ukuthiyela iimpuku kwanentaka bakwazi nokuba nezi zakhono zilandelayo

ukuchana intaka ibhabha ngesagweba emoyeni

Ukukwazi ukufunisa iinkomo ezidukileyo edlelweni ngokusebenzisa uphungu-phungu

Ukukwazi ukwenza iminqwazi ngemisingizana ukukwazi ukubetha iintonga

kukhuphiswano lwemilo kudlalwa

Ukukwazi ukufumana iziphungo zomalusi uJolobe azibiza ngokuba zizapholo

Ukuzazi iindidi ngeendidi zeengcambu zemithi kwanendlela yokuzingela-

Ukwazi nangokubonisela indlu yentaka nolwazi lokucula iingoma zomalusi

UJolobe kulo mbongo wenza kanye laa nto wayithetha kuScheub esithi uncwadi lomlomo

oluquka inkcubeko yesiXhosa alufi Yena usebenzisa ubuchule bakhe aludibanise kuncwadi

lwakhe Oko kukuthi yena ulinika umphefumlo omtsha ukuze inkcubeko yesiXhosa ihlale

inambithwa sisizwe sivuselelwa sigcotyiswa ngezinto ezililifa lazo Injongo yakhe ephezulu

231

yembongi uJolobe kukugada ukuba iinkcubeko neelwimi ezifikayo kumaxesha amatsha

zingalusingeli phantsi uncwadi lwemveli kwanenkcubeko yalo

Khona ngoku apha kulo mbongo inkcubeko idlala abantwana kwangoku njalo nembali

neengoma zolutsha olwaluzonwabisa ngazo emadlelweni kungeka yiwa ezidolophini ngabanye

ababhali abanjengoMama othe yena wakhulela edolophini kwaye wanembono yokuba uncwadi

lomlomo lwesiNtu luyafa noluquka inkcubeko yalo Lo mbongo udala ihlombe novuyo

Kumfundi usisele solwazi Uvula ingqondo yabafundi ibe banzi bazi nangobuzwe obu babo

Imboni eyimbongi yosiba uRhanisi Jolobe ibafundisa ukuba bazidle ngeembali eziyincamisa

zootatomkhulu noomakhulu babo Ufuna bangazi kuphela ngeembali zamaFrentshi zamaNgesi

zamaDatshi namaPhuthukezi nezamaBhulu bengazi nto ngezabo Kulo mbongo ldquoUmalusirdquo

uJolobe ukwaxwayisa nabafundi bazi ngokubaluleke komalusi nemisebenzi yakhe nokubaluka

kwakhe ekukhuseleni nasekujongeni imfuyo ebihlala ibubona butyebi babantu abaNtsundu Kule

migcana ilandelayo usinika umfanekiso wezinye iingoma ababezicula ebuntwaneni besalusa

Hee luweyo ziphina iinjova

Phungu-phungu ziphi iinkomo

Kwesi sicatshulwa siva ingxolo yezandi ebisenziwa ngooJolobe ebuntwaneni besalusa Isinika

imifanekisongqondweni yokuva iingoma zokuzingela iimpuku nokufunisa ngeenkomo

ezilahlekileyo Zonke ezi zandi zibonisa uvuyo nomoya wembongi kwaye ziqaqambisa into

ethethwa yimbongi equka imidlalo yokuzonwabisa koomalusi abangamakhwenkwana edlelweni

Lo mbongo ukwanika imifanekisongqodweni yentshukumo ephakamisa inkcubeko yabantu

abaNtsundu nayo ngokwayo Umzekelo Ukuxonkxwa iinkomo nehashe nomkhweli

amakhwenkwe esebenzisa udongwe ukubumba imfuyo yamaphupha abo kuxonkxwe nenqwelo

nesipani kulayishwe umthwalo Kanti nokuhlokoma kweentonga abalusi bezonwabisa ngomdlalo

womlo weentonga kudala imifanekisongqondweni ebange umdla kulo mbongo Atsho umfundi

abengathi uyakubona ukuzikhupha kwawo iintonga egalela ehlanganisa ngokubukekayo Konke

oku kuphakamisa inkcubeko yabantu abaNtsundu

Elokuphetha imbongi iphumelela ukubonisa intsusa yokubhalwa kwayo lo mbongo Ngenene

uzinkumbulo zobomi bakhe zobutsha bakhe engumntwana kwanezinto ezazimonwabisa kakhulu

kubomi bokubangumalusi Olu qambo lukaJolobe luphumelele ukubonisa ubukho bobudlelwane

phakathi koncwadi lwakhe nobomi bakhe

232

472 Inja yakowethu

Kumbongo ldquoInja yakowethurdquo (193633) imbongi umoya wayo ugcobile kuba ithetha

ngomhlobo wayo osenyongweni nonyanisekileyo kuye UJolobe waye enenja enkulu emzini

wakhe awaye eyithanda kakhulu uVuyo esakhula ubalise ukuba yaye ingumhlobo wakhe

omkhulu (Vuyorsquos Journal 2013) Kanti naye uJolobe phambi kokuba uVuyo azalwe ubalisa

ukuba naye waye enomhlobo owaye yinja yakowabo Lo mbongo ubonisa ukuzalana kwalo

mbongo kunye nobomi bukaJolobe ngexesha lakhe lokukhula inja uyibone isisilwanyana

esingumhlobo wekhaye nesinokuthenjwa Ethetha ngale nja yokukhula kwakhe uthi

Ndisiza ihlangabeza

Amehlo ayo rsquoafuna awam

Umsila ubungezela

Ndiyiphulula intloko

Le nja abonga ngayo kwesi sicatshulwa iyenye yemfuyo kayise abonise ukuyithanda kakhulu

wade waqonda makangalibali ukubhala ngayo ayikhumbule nayo kwimibongo yakhe kuba

ekhumbula amaxesha okukhula kwakhe isisihlobo sekhaya sakhe Uchaza kwanokuba

ikwalixabiso elikhulu nakumalusi emsebenzini wakhe kuba apho ahamba khona uhamba nenja

yakhe kunye nentonga yakhe yokwalusa (19363) Kulo mbongo uJolobe ngothando lwakhe

lokuyixabisa inja ufundisa kwanendlela yokuba inja le inganakekelwa njani na ihlale

isempilweni Wazisa kwanokuba ilixabiso elikhulu ekugadeni ikhaya lakhe nasekuncedeni

ekujongeni impahla yakowabo yexabiso

UJolobe ubone ukuba makabazise abantwana abakhulayo ngalo mbongo wenja yakhe abase

kumazwe eendawo abafundi abazaziyo ezinjengamakhaya abo nabo Ngale ndlela uthe wenza lo

mbongwana waluvuyo kubantwana abasakhulayo Ulazisile negama lale nja ayibongayo

nengumhlobo wakhe osenyongweni -ldquouNgqoqordquo Usizobele nobudlelwane bayo kunye naye

UVuyo ubalise kwanokuba kowabo abazali bakhe babe nenja eyaye inkulu ingumgcini wekhaya

kwaye naye uyise wayeyithandla kakhulu (Vuyorsquos Journal 2013)

UJolobe kulo mbongo uchonge nesigama sothando apho athe wasenza nathi sayibuka le nja

Sitsho sawubona umfanekiso wayo Salubona nothando lwakhe kuyo kwanothando lwayo kuye

aluzobe ngala mazwi othando alandelayo ldquoNdisiza ihlangabezardquo ldquoAmehlo ayo rsquoafuna awamrdquo

ldquoUmsila ubungezelardquo ldquoNdiyiphulula intlokordquo

La magama amenza umfundi akonwabele ukunqonomfela lo mbongo UBrooks noWarren

(1965273) bathi imifanekiso ithi ngendlela ezotywe ngayo ngumbhali ichukumise iingqondo

zabafundi ibenza bawonwabele umbongo Le ngcaciso ingqinwe nangababhali u-Abrams

233

noHarpham (2012169) bathi imifanekiso ithi idale neemvakalelo ezizintlobo ngentlobo zovuyo

kwanothando nokuhleka Kwaye ezi mvakalelo zithi zisulele nabanye abantu kutsho kubo kusale

umoya wovuyo woxolo nothando olubonakalisa ukuba kukho ubudlelwane phakathi kwabantu

kwanezinto abazithandayo Umzekelo kanye njengoJolobe imbongi nenja yakowabo kulo

mbongo wakhe bethandana

Xa siphetha singatsho ukuba uJolobe umbhali usifundisa ukuba izilwanyana zingabahlobo bethu

kwaye indalo esingqongileyo thina bantu ibalulekile (Reaske 196643) ingakumbi xa sibonisa

uthando kwanokuyixabisa Ukongeza umbhali ubonisa ngokubanzi ukuba uthando lubalulekile

ukuba lubonakaliswe zizenzo ezinyanisekileyo njengobudlelwane benja nomniniyo

473 Iinkomo zakowethu(nobubudlelwane bazo nombhali)

Imbongi ithe yachukumiseka luthando lwemfuyo yakowayo yaze yabhala ngayo imibongo enje

ngale ilandelayo ldquoIhashe lakowethurdquo ldquoIhagu yakowethurdquo ldquoIkati yakowethurdquo ldquoUmqhagi

wakowethurdquo ldquoInja yakowethurdquo kodwa ibonakalisa kakhulu kwanoukuzithanda iinkomo

zakowayo yade yabhala nombongo othi ldquoIinkomo zakowethurdquo

Ubudlelwano balo mbongo noJolobe bukho kuba ukhule uyise engumfuyi weenkomo Naye

ukuchazile oko ukuba ebengumalusi kwindawo entle enamadlelo amahle emaphandleni eCala

Ngalo mbongo ubonakalisa ukuzithanda kwakhe iinkomo zakowabo wada wanemifanekiso yazo

nangeli lixa emdala waza wabhala ngazo Ubalisa ukuba iinkomo zakowabo bezintle zizindidi

ngeendidi bezimdala uchulumanco kuba ude azichaze imibalabala emihle exubileyo ezazinayo

Uchaze kwanemisebenzi yazo eyahlukileyo eluncedo kwinkcubeko yesizwe sabantu

abaNtsundu kanti nakwimicimbi yabo Ukhankanya kwanokumila kwazo kwanemikhwa

eyothusayo ezinye zazo ezithe zayibonisa Umzekelo inkunzi yakowabo ibe inamatshamba

agqithisileyo abonisa ukuba yiyo ekhonyayo kwanomkhuseli womhlambi kayise Lo mfanekiso

weenkomo zakowabo uwuzobe ngesigama esidale uvuyo nesenza umfundi ayibone imifanekiso

yeliso kwanemifanekisongqondweni yentshukumo eyolisayo Uvuyo lwembongi ngeenkomo

zakowayo uluzobe ngala mazwi alandelayo

Hee Zabuya ezakowethu

Zinamhlotshazana unkqenkqeza phambili

Ukhamanzi ngophondo

Kwesi sicatshulwa kuvakala ilizwi lenkwenkwana igcwele luvuyo olubonakaliswe sisikhuzo

ldquoHeerdquo Sisikhuzo esalatha uvuyo nothakazelelo olukhulu lubangwa kukubona okuhle

okuqhubekayo kokuthi gqi kogxudululu lomhlambi omhle weenkomo zakowayo Umbhali naye

ugcobile usenelunda ngeenkumbulo zomhlambi omhle kayise owawukudidi oluphezulu Isigama

234

asichongileyo simnandi kuba utsho wabonwa lo mhlambi nangumfundi ngeliso lomoya uJolobe

uwuzobe ngochulumanco lo mfaneleko weenkomo zikayise uchaza ukuba uquka

-Inkomo emhlotshazana nenkqenkqeza phambili

-Inkunzi ehamba emva nemana igquba isiphula izicithi

-Inkatyana ezimnyama zenyama

-Ezimbovu ukudalwa

-Ezilunga umhlambi wokukhunga

-Ezincokazi zibomvu mhlophekazi

-Ithokazi elintusi elinesisu esintusi

-Inalakazi elintsundu elichokozwe buvundu

- Enkonekazi ebomvu ehlophe emqolo ibomvu lsquo

-Inkatyana engqabe kube Iwaba elimhlophe kumphakathi ogophe

-Ibhadikazi nemazi ekralakazi

-Impemvukazi nemazi emthuqwakazi empondo zazo ziqukumba ngokwendlwana

yeenkumba

Le mifanekisongqondweni yeliso ingentla athe uJolobe wayizoba ibonise ngokuphandla ukuba le

mbongi uJolobe ngumntu onomdla kwiinkomo UJolobe ubonisa nesimo sakhe sokuyithanda

inkcubeko yabantu abaNtsundu ngokuthi akhankanye ukubaluleka kweenkomo kwimicimbi

yomzi kumaxesha athile Ngalo mbongo le mbongi ikwayititshala ifundisa ulutsha ngemisebenzi

yeenkomo nokubaluleka kwazo emakhayeni kuba uthe wazithanda wazithi nqampu namagama

azo Ubone ngoko nabo abafundi bangazidla bazithande izinto zakomawabo zemvelo yabo

bangahlazeki phakathi kwabanye abantu abanolwazi ngeenkomo zakomawabo kwaye oku

kungabanceda bakwazi ukwenza neengxoxo ngeemfuyo esikolweni nakwizincoko zabo

Ulixabiso elikhulu lo mbongo kwaye ubonise nentlalo ephilwe nguJolobe kwaye ulubonise

ngempumelelo unxulumano loncwadi lwakhe Lo mbongo ukubonise ngokucacileyo ukuba

ngenene ulwimi olusetyenzisiweyo ubhalo loncwadi lukwaqulethe nenkcubeko yabantu balo

kwanentlalo yabo kwanembali yesizwe sabo neyamakhaya abo kwimihla ngemihla (Wa

Thiongrsquoo 198119) Kungoko uWa Thiongrsquoo aphakamisa ukuba uncwadi lwemveli lubalulekile

kwaye lunengenelo enkulu kwisizwe esiNtsundu kuba abafundi bafunde ngeenkcubeko

zesiNgesi zooShakespeare nooDickens nooWordsworth neyamaFrentshi kuncwadi olubhalwe

ngezilwimi

235

Lo mbhali ukwabonisa ukuba kuba kubi kakhulu xa abafundi bama-Afrika engazi nto tu

ngenkcubeko yookhokho babo kwanokungakhathaleli ukuxabisa kwanolwim olu lwabo kodwa

bankqenkqeze phambili ekwazini iilwimi neenkcubeko zamazwe zaseNtshona Bambi bazidle

kakhulu ngolo lwazi Bambi bade bajongele phantsi iintsikelelo zabo ezi zikulwimi lwabo

kwanenkcubeko yakomawabo nequlethe kwanabali abo emveli Kungoko wathi umbhali

nethandazwe uSEK Mqhayi (Attwell noAttridge 2012330) walandelwa nguJolobe ekuyilweni

imbhubho yolwimi nenkcubeko yesizwe esiNtsundu ingakumbi efumaneka kuncwadi lwemveli

lwesiXhosa Balwelwa ukuba lungagutyungelwe luncwadi lwezizwe zaseNtshona neelwimi

kwaneenkcubeko zazo Bobabini aba babhali kwanamanye amathandazwe athe asishiyela isizwe

neendladla zoncwadi lwesiXhosa lwemveli apho abantu bangathi bayokufumana ukutya

kwengqondo baphilise nemiphefumlo yabo ngolwazi oluchulumancisayo nolwakhayo kanye

njenga kulo mbongo kaJolobe olilifa lwesizwe esiNtsundu Ufundisa nangeentlobo zeenkomo

kwanokuxabiseka kwazo kwimicimibi yesizwe namakhaya

474 Ihashe lam lomdomngwe

Ithoni yombongo ldquoIhashe lam lomdongwerdquo (1957 17) izoba umoya ogcobileyo wembongi

UVuyo ubalise ukuba uyise wababalisela esithi esemtsha wayesebenzisa ihashe xa esiya

ezindaweni efundisa nasezikolweni emaphandleni phambi kokuba ebe nemoto Kulo mbongo

uneenkumbulo ngelo hashe Wenjenje ukuthetha ngalo

Yimpuluswa emnyama

Umcwangcele oxhama

Menye ukwesilika

Wakuhlala emhlane

Iphala ngesithonga

Izingisrsquoukuqhuqha

Eli hashe ulichaza kwanendlela le liphala ngayo ngamendu aphezulu xa libaleka (ldquoIphala

ngesithongardquo) Ulizobe layinzwana enomkhitha (ldquoYimpuluswa emnyamardquo)Ubonisa nendlela

alithanda ngayo kwanendlela alixabise ngayo Uyalityisa kwaye elipha namanzi Lakubila xa

belibaleke uthi yena uthi alisule umqolo (Jolobe 195714151617) Ubonisa nezinto anga

abafuyi bamahashe bangazenza ekuphatheni kakuhle amahashe Lo mbono walo mfanekiso weli

hashe lakhe laliyiminqweno yamaphupha akhe obuntwana ukuba abe nehashe eliyinzwana elihle

naye njengoyise akuba mkhulu Kulo mbongo ulibumbe ngesigama asikhethele uncomo

kwanokudala umoya wovuyo (ldquoUmcwangcele oxhamardquo ldquoMenye ukwesilikardquo)

Imifanekisongqondweni yeliso idale umdla kulo mbongo nomfanekiso wehashe eliyinzwana

entle alizobe ngala magama alandelayo ldquoubumpuluswardquo balo nobu menye-menye balo Uzoba

236

ukumenyezela kwebala lalo elimnyama okutsala amehlo abantu abalibukayo Nayo

imifanekisongqondweni yentshukumo ivakalisa amendu okuphala kwehashe xa libaleka

ngamandla Kanti nengxolo yokuqhuqhu kwalo liphala kamnandi Ezi zandi zivakalisa izandi

zovuyo endlebeni yomfundi othi abenomfanekisongqondweni wehashe elidlamkileyo

nelisempilweni Le mifanekisongqondweni ikwadiza ukuthanda kwakhe indalo nezilo zasekhaya

Elokuphetha le mbongi ngalo mbongo ifundisa ukuba kuhle ukuba abafuyi bezilo zasekhaya

baziphathe kakuhle kuba nazo zinomphefumlo Nazo ziyakuthanda ukuthandwa nokuxatyiswa

Ngolo hlobo nazo zithi zibonwabise abafuyi kanye njengeli hashe lamaphupha neminqweno

kaJolobe liphala liqhuqhu kamnandi lisonwabisa umninilo UJolobe usebenzise isiXhosa

esimnandi ukuchaza uvuyo lwakhe nesibanga umdla simtsalele umfundi enzulwini yokucinga

Sikwadala imifanekisongqondweni yeliso kwaneyentshukumo ebukekayo edala amadlu

ukubukeka oku eyenziwa ngamendu eli hashe Njengoko besebetshilo ababhali uAbrams

noHarpham (2012169) bavakalise ukuba imifanekisongqondweni inamandla okuchukumisa

umfundi abenomdla ingqondo yakhe inamathele kokuthethwa ngumbongo Olu luvo luyenzeka

xa ubani efunda lo mbongo wehashe ilihle likaJolobe

48 Imibongo engenkuthazo nothando lwezempilo nococeko nokulwa izifo

UJolobe isimo sakhe sidizeke kakhulu kuncwadi nakwimibongo ayibhalileyo Uthando lwakhe

lococeko lube lolugqithisileyo Kusababazwa nanamhla ukuba inkonzo yakhe awayeyikhokela

apha eBhayi eNew Brighton isagcinwe icwebezela unanamhla oku Kusakhunjulwa iimfundiso

zakhe zokuphakamisa ucoceko oluhamba nempilo entle Ebekhuthaza nokugcinwa kwemizimba

isempilweni ngokuliwa kweentsholongwane iintshaba zempilo yomntu

481 Iziqhamo

Imbongi uJolobe kulo mbongo ldquoIziqhamordquo (19578) igcobile kakhulu Lo mbongo uwuzobele

iintsana ezidlamkileyo nezisakhulayo Ubonga athi

Ntakana emyezweni

Le ndawo elizweni

Ikutsala ngani na

Woyincama ngani na

Bubomi iziqhamo

Ziyimpilo iimvamo

Zigxotha oomitshetsha

Noogqirha ngokutshetsha

Ubudlelwane bakhe uJolobe nalo mbongo budizwa yile ngxelo ilandelayo Kwiindawo athe

wahamba wayakuba ngumfundisi kuzo wanqonqozisa wacela ukuba kwimizi athe wayifunelwa

237

yinkonzo ukuba ahlale kuyo nosapho lwakhe ibe kumgangatho ofanelekileyo Phakathi kwezo

zinto athe wazinqonqozisa bubukho bomyezo ukuze usapho lwakhe luhlale lusempilweni

(Vuyorsquos Journal 2013) Nalapha kulo mbongo ukhuthaza ukuba abafundi bahlale besempilweni

ngokutya iziqhamo kuba uthi ldquoZiyimpilo iimvamordquo

Kulo mbongo weziqhamo imbongi isebenzise isimbo semibuzo nempendulo esidala ingxoxo

okanye idayalogu (ldquoIkutsala ngani nardquo ldquoWoyincama ngani nardquo) Esi simbo usebenzisela

ukuba abantwanana bakwazi ukumana belinganisa la mazwi awadalileyo kwezi ngxoxo ukudala

uvuyo UJafta (199632) ubonisa ukuba esi simbo sibanga umtsalane Sibanga umfundi

abenomdla wokufuna ukwazi ukuba yintoni na le nto kuxoxwa ngayo kangaka Lo mbongo

udala ulonwabo Kwakhona uJolobe udale umbono womfanekiso womyezo oqhelezela ziindidi

ngeendidi zeziqhamo apho kukho intaka equqa ibuyelela ude ayifake imibuzo ethi ldquoNtakana

emyezwenirdquo ldquoLe ndawo elizwenirdquo ldquoIkutsala ngani nardquo Lo mbuzobuciko ngowokugxininisa

ukuba le ntakazana ayipheli emyezweni kucaca ukuba izuza ulutho kwiziqhamo iquqa ibuyelela

UJolobe ube engutitshala obefundisa ngezempilo ezikolweni Ude waguqulela esiXhoseni

incwadi yezempilo ekhuthaza ukulandelwa kwemithetho yezempilo kwanasekutyiweni kokutya

okunempilo okunjengeziqhamo nemifuno Ngoko kuyacaca ukuba intsusa yobhalo lo

mbongwana onomxholo ololu hlobo ikwakhuthazwe nazizifundo abe ezifundisa abafundi

esikolweni engutitshala ekhuthaza impilo entle kubafundi nakumakhaya abo

Ngokubhala imibongo elolu hlobo ubone iluxanduva lwakhe ukunika inkuthazo kwisizwe ukuba

sazi ngokubaluleka kokuba sitye ukutya okunempilo okuyimifuno kwaneziqhamo ukuze sihlale

sisempilweni sikhuselekile kwizifo nakwezibangwa kukutya ukutya okungayiphakamisiyo

impilo entle yomntu

UVuyo ubalise wathi uyise uJolobe wakhuthaza ukuba emzini wakhe kubekho nemithi

yeziqhamo ukulungiselela intsapho yakhe ibe sempilweni (Vuyorsquos Journal 2013) Kanti

nakowakhe umzi uwenzile umyezo uJolobe Kulo mbongwana wabantwana wenze incoko

emnandi edala uchulumanco ngesimbo sedrama ngengxoxo phakathi kwembongi nentaka

kumyezweni weziqhamo

Lo mbongwana ngumbongo ovuselelayo Intaka apha ingumnikilwazi Ulwazi abanye abantu

abangenalo njengembongi le eyathi yafundiswa yazuziswa iziyalo nezikhokelo kumava eentaka

ngokubaluleka kweziqhamo UJolobe ukhankanye ngentla ngexesha engumalusi wathi

wabanomdla ekwazini ngeentaka nobomi bazo kwanasekwazini ngobomi bezityalo kubomi

238

basemaphandleni Abanye abantu abanalo ulwazi olungasindisa abantu kwizifo nasekufeni

Yiloo nto athi uWordsworth (umhla wopapasho awukho) kumbongo wakhe ongenyibiba uthi esi

sityalo samxelela ukuba ukuba angathi abenomdla ayiqwalasela indalo luninzi ulwazi angathi

alufumane kuyo Oku kubonisa kwanokuba iimbongi zendalo zithi zifumane nezityhilelo zakuba

kunye nendalo kutsho kuvuleke amazwe amatsha olwazi

UJolobe kulo mbongo usebenzisa isigama kwanolwimi olumnandi nolulula ukulungiselela

iingqondo zabantwana abasakhulayo Kwaye nemifanekisongqondweni uyakhe yadala umdla

nochulumanco kubo kuba usebenzise ezi zafobe zilandelayo isimntwiso - imbongi ithe yanika

isidima esiphezulu intaka impawu zomntu kuba iyathetha ithetha nembongi kwaye ibonakala

isisazi kwanengqondi ifundisa umntu osuke wangumfundi ofundiswa ngenene ngendalo

Umbuzo umntu awusebenzisileyo mde kanti impendulo enikwa yintaka ithe ngqo ukhwankqisa

UJolobe usathethe laa nto athe wayithetha kuScheub nombhali uMama kuScheub (196760)

bona bathi uncwadi lomlomo kwanezibongo luyafa Yena Jolobe ukuchasile oko kuba uthe

nalapha kwiincwadi zemibongo zakhe njengakule ncwadi yemibongo yaseDikeni wabona kukho

amathuba amatsha angathi awasebenzise ngokuthi aziqhusheke iimbalo zomlomo

ezibuntsomirha kanye njengokuba enzile kulo mbongwana wakhe wabantwanana

Okwenziwa nguJolobe kwalatha ubunkcubabuchopho bakhe kwanobuthandazwe kwaye uhamba

ekhondweni lomhlobo wakhe uMqhayi akamlliballa naxa engasekhoyo kweli gada

Akwenzileyo uJolobe nakuthethileyo kuyinyaniso kuba khona ngoku lo mbongwana ubanga

uchulumanco kwanovuyo ngalo lonke ixesha ufundwa Oku kwenze lo mbongo ubemtsha rhoqo

Umzekelo ukuva iintakana zithetha nabantu kuyavuyisa kudala nohleko kanjalo Kanti uJolobe

unawo nombongwana wabantwanana apho intaka icenga indoda engumgawuli ukuba

ingawugawuli umthi kuba uyindlu yabantwana bayo Yaphinda yamcebisa imnika ulwazi lukuba

yambonisa kwanokuba imithi inamandla okuzisa nemvula Ngoko ngenene esi simbo sembongi

sokuvuselela uncwadi lwemveli lomlomo sidala uvuyo kwaye sisonwabiso kubafundi

abancinane abawonwabelayo amabalana ezilo neentaka zasentsomini

UJolobe njengetitshala nombhali uphumelela ngalo mbongwana ukufundisa abantwanana

nabafundi abadala ngokuphila ubomi obuqhubelisa phambili ubomi nobunqwenelekayo

Kwakhona imfundiso yembongi uJolobe ibhekise nakwisizwe siphela ithi kubalulekile ukutya

iziqhamo nemifuno kuba la ngamachiza emvelo ukuze sihlale siphephile siphilile

239

48 2 Ukutya okondlayo

Ubudlelwane phakathi kobomi bukaJolobe nombongo othi ldquoUkutya okondlayordquo (195710)

uyakuthi aqwalasele ezinye iimbalo zakhe umzekelo ezingezezempilo Uguqulela esiXhoseni

incwadi yezempilo ukuze abantu bakowabo abaNtsundu bafumane ulwazi lokutya ukutya

okuluncedo nokwakhayo Kule ncwadi ukhankanya iindidi zokutya okondlayo

okunezakhamzimba Kuyo kukhuthazwa ukuba abantwana bazifumane izimbiwa ezifunwa

ngumzimba ezinjenge-calicium nee-phosphates Kuchazwa ukuba zakha amathambo omeleleyo

anempilo

Kanti nolu hlobo lulandelayo lokutya kuchazwa ukuba lubalulekile ekwakhiweni komzimba

inyama iintlanzi amaqanda isidudu isonka esimdaka isonka samasi imidumba eyomileyo

iimbotyi nobisi Zonke ezi ntlobo zokutya zibonwa ziluncedo emathanjeni nasemazinyweni

Kanti ne-codliver oil kubalulekile ukuba umntu afumane icephe yonke imihla kuba iluncedo

olukhulu emathanjeni nasemazinyweni (Groenewald unyaka wopapasho awukho36) Kodwa

ke zonke ezi ntlobo zezakhimzimba nezimbiwa ezibalulwe entla apha ziyafumaneka kwimifuno

ngemifuno Kuloko ke uJolobe kwesi sicatshulwa silandelayo sombongo ldquoUkutya okondlayordquo

ugxininisa kukutya okuyimifuno okondlayo okuyimfuneko kuba uthi kona kulula ukufumaneka

kuba abantu basenokuyilima nasezigadini zabo baphile Egxininisa uthi

Hayi ubumnandi bemifuno

Izidlula zonke izivuno

Ikhawuleza iye egazini

Isinika intlahla ngemini

Imbongi apha igcobile kakhulu ithi ldquoHayi ubumnandi bemifunordquo Uvuyo lwayo lolwenene kuba

inezakhamzimba nezimbiwa ezifunwa ngumzimba Yiloo nto ibonga imifuno enempilo

ngokungathi ubonga into ephilayo enjengomntu Imbongi imemela abantu ekuqwalaseleni

imifuno ekubonakala ukuba uyibona phambi kwakhe isesitiyeni ivathe amagqabi amahle

asempilweni ukukhephuza oku Ukubona le mifuno imihle esitiyeni kubonakala ukuba kumtsale

umxhelo watsho wabhala lo mbongwana ngovuyo olukhulu Uwuzobe umfuno engumhlobo

womfino wona uzikhulelayo nje ngesigama esilula esilungiselelwe abantwana Uwukrole

ngochulumanco olukhulu noluthi lumosulele kwanomfundi wakhe xa esiva ukuba imifuno

okanye imifino le ldquoIkhawuleza iye egazini isinike kwanentlahla ngemini

Xa siqwalasela esi sigama singasentla asichongileyo esinolwimi lwezafobe

kwanemifanekisongqondweni singatsho ukuba senza umfundi abe nemifanekiso yeendidi

ngeendidi zemifuno emihle phambi kwakhe enjengesipinatshi iminqathe iimbotyi neminye

240

Ngokuthi imifuno ldquoIkhawuleza iye egazinirdquo imbongi iyinike isidima esiphezulu sesimntwiso

Isidima esinikwa abantu bona bakwaziyo ukwenza izinto ezenziwa ngumntu umzekelo ldquoihamba

ikhawulezerdquo UJolobe ukwabonisa abantwana abasakhulayo ukuba imifuno nemifino inako

ukuba nemitsi yokukhawuleza iphilise yondle igazi atsho umntu akhawuleze abe nentlahla Esi

simbo sesokonwabisa abantwana kwanokuba bayiqonde into ethethwa yimbongi

49 imibongo yokuliwa kwezifo nenkuthazo yempilo entle

UJolobe ubonakalisa ukuba ungumntu othanda impilo entle emzimbeni kwanokuliwa kwezigulo

ezithi zihlasele abantu ngenxa yeentsholongwane Uthe ngoko wabhala imibongo ngenjongo

yokukhuthaza ucoceko ndaweni zonke apho abantu abahlala kuzo ukuze basinde kwizifo Le

mibongo ilandelayo ibonisa ukukhathalela kwakhe isizwe esiNtsundu siphela Iligalelo lakhe

lothando lokulumkisa abantu ngezithwalikufa eziduba uxolo kwintlalo yomntu Ikwathwele

iminqweno yakhe yemihla ngamakhaya

491 Umbongo Ucoceko

Bekusekukhankanyiwe ukuba imbongi uJolobe ibe ingutitshala ofundise ezikolweni Kuzo

wafundisa nezifundo zempilo entle kwanokuzigcina kwabantwana bephephile kwizifo

nasezingozini ezinokuthi ziluhluthe uvuyo lwabo kwanobomi babo Ngothando lwakhe

lokhuseleko lwabantwana bakowabo wathi watolika incwadi yesiNgesi wayisa esiXhoseni

ekhuthaza ezempilo wathi

Bubuxelegu ukuyiyeka inkunkuma ifumane ihlale egumbini lokuphekela okanye kwibala

langasemva Le nto ikhangeleka kakubi isuka ibe nevumba elibi kunene elirhaxayo

ezimpumlweni Ivumba elo libiza iimpukane nezinye izinambuzane kuze oko kungcola

kube yindawo yazo yokuzalela Isuka ke imbewu yokufa kwanezifo isasazwe lula zezi

mpukanerdquo (Groenewald umhla wopapasho awukho36)

Uqhuba acebise kwanokuba umgqomo wenkunkuma kufuneka ubenesiciko Ngokutsho ubonisa

ukubaluleka kococeko emakhayeni nasekuhlaleni Ngoko ke kumbongo ldquoUcocekordquo (195729)

kwisitanza sokuqala usixelela ukuba ucoceko maluqale emzimbeni womntu Uthi xa ebeka oku

Coceka emzimbeni

Uqale ezinweleni

Kuse elunyaweni

Nakosemfihlakalweni

241

Kuyaqapheleka ukuba uJolobe lo mbongo uwuqambe waba yingoma emnandi ekulula ukuba

ingagcineka engqondweni yabafundi Apha ngasentla obu bungoma ubuyila ngemvanosiphelo

yesandi esingu- eni Le mvanosiphelo isisimbo sokuphinda-phinda Aphinde enze uphindaphindo

oluyimpinda ekupheleni kwesistanza ngasinye Ezi mpinda-mqolo ziyikhorasi yengoma

ayiqambileyo uzizobe ngolu hlobo lulandelayo

Kwisitanza -2 Coceka empahleni

Kwisitanza- 3 Coceka engqondweni

Kwisitanza -5 Coceka entlalweni

Kwisitaza -5 Coceka ekuhleni

Kwisitanza -6 Coceka ngococeko

(Imfundiso yembongi)

Oluxeli mfezeko

Elindelwe lilizwe

Enokwakha isizwe

Umfanekiso ongaphathekiyo wococeko uwuzobe waba yingoma emnandi esenzela ukuba

ucengcelezwe lula ngabantwanana abafundayo kwanokuba ungalinganiseka lula kwintshukumo

zokulinganiswa ngabafundi budlala Igama ldquococekardquo uliphindaphinda kwizitanza ngezitanza

esenzela ukugxininisa umyalezo wokubaluleka kococeko esiqwini somntu ekhayeni lakhe

ekuhlaleni elizweni nasesizweni Olu phindaphindo lukwadala ubunye bentsingiselo

embongweni lukwawenza umbongo uvakale kamnandi ezindlebeni ukonwabisa abafundi

ngezandi ezimnandi

Lo mfanekiso wococeko ngumfanekiso wento engaphathekiyo Kanti uthi uAbrams noHarpham

(2012169) nezinto ezingaphathekiyo umbhali uthi ngobuchule bakhe asebenzise isigama sakhe

azenze zibe zezinokubonwa ngeliso le ngqondo apho kutsho kudaleke nemifanekiso-ngqondweni

ebonisa lo mfanekiso ungaphathekiyo Ngokococeko lobuqu umfundi utsho abone iindidi

zamalungu omzimba kwaneendawo agxininisa ukuba zicocwe Ugxininise kwaneendawo

ezinjengamakhwapha iindawo ezifihlakeleyo UJolobe ufundisa ukuba umntu awuthande wonke

umzimba wakhe uwonke awukhusele kwizifo

Impinda-mqolo ikwezi zitanza zilandelayo isitanza-2 3 4 5 6 nazo ziqhubeka ziphakamise

olu coceko luchukumisa umdla womntu ngokuthi umntu atsho azibone ezi ndawo zibalulekileyo

kufuneka zingaphoswa zicociwe UJolobe ukwazoba intlaninge yemifanekiso-ngqondweni

ingakumbi umfanekiso-ngqondweni weliso esenzela ukuba zithi thaa ezi ndawo zomzimba

zalathwe ngutitishala nombhali ngexesha lakhe nakweli ixesha sikulo

242

Kulo mbongo uJolobe uzobe ubomi bovuyo oludalwa kukubona ilizwe elihle eliqaqambileyo

ngokwemitha yelanga apho abantu baphilileyo nabakhuselekileyo Kweli lizwe umntu ubona

imifanekiso yeendawo ezinjengezi iimpahla izindlu iimandlalo izitya nezitalato Kweli lizwe

lamaphupha kaJolobe kukhuthazwa nendlela yokucinga ecocekileyo nelungileyo engenakukruna

ingxwelerhe abanye abantu Yindawo apho kukho uthando kangangokuba akukho kubona

maphepha amdaka angoongqikana nankunkuma engekho migqomeni Umbongo Ucoceko

uJolobe uwenze wakwayingoma wasisiyaleli esigxininisa uluvo lwakhe naluphakamisileyo

ebomini bakhe emzini wakhe nakusapho lwakhe Umzekelo umzi kaJolobe ucoceke

ngamandla Kanti kwanecawa eNew Brighton eBhayi abe eyikhokeka imigangatho yayo

isacwebezela imenyezela unanamhlanje Kuyabonaka ukuba ebengashumayeli iliZwi nje lodwa

ubeyixuba intshumayelo kwanezifundo zempilo Kubonakala ukuba umnqweno wakhe

ibikukuba baphile ubomi obukhuselekileyo nakwizifo zasemoyeni Bacoceke nangaphandle

ezindlwini zabo nakwiindawo zenkonzo kwanasekuhlaleni bahlale bephephile kwizifo

eziqubulayo ezibakho ngenxa yokungathobeli imithetho nemigaqo yezempilo

UJolobe uluxhasile olu luvo lungentla kumavo akhe (194067-79) kuba uthi inkokeli

kubalulekile ukuba ibe yefundileyo ibe nolwazi ukuze ikwazi ukukhokelela umdilili wabantu

abangakhanyiselekanga nabo bakubone ukukhanya okukhulu Uhambisa athi kufuneka

inkokheli izame amathuba okuba abantu bayo bebe ngabafundileyo ngokubakhokela ibaxhobisa

ngolwazi olwakhayo kanye njengokuba uJolobe enze njalo kumbongo ldquoUcocekordquo efundisa

Nakwenye imibongo yakhe unika iimfundiso ezakhayo ebhalela isizwe

492 UMnumzana uMpukane

Esi sinambuzane impukane uJolobe usibumbe sanguMnumzana wenene Ukhankanya ukuba xa

umntu elijonga eli nene lisoloko lizicoca lizivuthulula kodwa ngaphakathi kwengqondo yalo

liphilela ukuba ngumsasazi weembubho nokufa kwabantu ngenxa yeentsholongwane

elizisasazayo Ngoko ngokulinika iwonga lokuba nguMnumzana Mpukane wonwabisa abafundi

edala ukuba bahleke batsho baphele yintsini kodwa ngaxeshanye utsala iingqondo zabo zazi

ngobungozi bayo

UJolobe kwilivo lakhe ldquoIsikordquo nakwanelinye elithi ldquoUkoyikardquo (194089101) uchaza ukuba

abantu abaNtsundu baye boyike kakhulu besoyikiswa kukubulawa nokuthakathwa kanti

abazijongi izinambuzane ezizithwalikufa Abakugqumi ukutya kwabo Kwincwadi yakhe

yezempilo ekhankanywe apha ngentla kukho umfanekiso apho impukane ithe yabeka amaqanda

amaninzi ekutyeni abantu bengayiqondi lo nto Kungoko uJolobe athanda ukusityhilela

243

ngobungozi bempukane kwesi sicatshulwa silandelayo sombongo lsquoUMnumzana uMpukanerdquo

(195724) ngale ndlela

Kukho nene lithile lithanda itafile

Ngulaa Fly kaMpukane

Uzitsho ngobunene ukanti unesiphene

Imikhwa nokungcola womdela wakumhlola

(Imbongi iqhuba isibonise imisebenzi nemikhwa yokungcola yeli nene) ithi

Uzingxala ngeetyhefu angaziphi nekhefu

Undwendwela emzini atsho ngende intsini

Ebawelrsquo ezimnandi ncama akazinqandi

Wohlanza ukungcola nisale naloo nkohla

Kulo mbongo uJolobe uyalela abantwana ukuba balugqume ubisi nokutya zigxothwe iimpukane

ngosetyenziso lwesibulala zintsholongwane esibizwa ngokuba yiDDT Ngale ndlela

ukwabayaleza kwanokuba babaxelele abazali babo ngezimbo zoochwenene abaziimpukane

ukuze basinde kwizifo emakhaya nasekutyholaneni okubangwa nazizinambuzane ezizithwala

kufa

Umfanekiso womfo oyimpukane omntwisiweyo udala umdla kwaye uzotywe yimbongi

ngendlela uyolisa kakhulu ukudala nokuhleka ngendlela le athe wawunika ngayo igama

lesiNgesi wamenza umnumzana Eli gama likwadiza isigqebelo Kutheni esithi esi sinambuzane

ngu ldquoMr Flyrdquo kodwa akawakhuthazi amagama umzekelo esiNgesi asemzini kubafundi

abangama-Afrika esikolweni Olu luvo lukhankanyiwe nguVuyo ngoyise uJolobe apha ngentla

Lo mbongo ugcwele imfundiso nokuyolisa ingakumbi ngendlela awuzobe ngayo umfanekiso

womfo kaMpukane Isigama esichongiweyo ngokukodwa kunye nolwimi lwezafobe

nemifanekiso -ngqondweni le mbongi izisebenzisile ngamandla ukudala usiyolisa Isimntwiso

imbongi usisebenzise sagqwesa esi safobe ekwenzeni umbongo uqondakale kuba fundi kwaye

bonwatyiswe ngale mizekelo Uyizobe yalinene ngenkangekeko kodwa inene elingenambeko

nelikwanezizimo zilandelayo zothusayo itsho ngesiqhazolo sentsini emzini okubonakalisa

intswela-mbeko umntu umntu ongugqada-mbekweni Linene eli lihlazo elingakwaziyo

nokuzibamba ngokubawa

Konke oku kungasentla kukrwela umgca kwisigoci sikaJolobe esikudidi oluphakamileyo

Isigama sakhe asichongileyo sitsala umdla womfundi abe nomdla xa impukane isimntwiso

nangokunikwa amagama amatsha obuMnumzana ldquoMrrdquo enza umdla kulo mbongo kuba

impukane ayenzi mdla akuthandeki kwanokuthetha oku ngayo ayifani neenyosi ezivelisa ubusi

obuluncedo ebantweni kwaneembovane eziyi simboli nophawu lwenkuthalo kubantu

244

UJolobe kulo mbongo uyancomeka kakhulu ngokusebenzisa ubuchopho ngokunika imfundiso

eyakhaya ukusindisa abantu bakowabo kwizigulo kwanasekufeni ukuhamba neentsholongwane

Kwakhona akukhankanyile ukuba iDDT mayisetyenziselwe ukubulala iimpukane inkukuma

nobulongwe bezilwanyana zasekhaya bugutyulwe

Xa sivala singabalula ukuba le mbongi ithetha into enkulu emayigcinwe engqondweni sisizwe

eyile ithi abantu boyikiswa naziintaka ezi zikaMdali ezizikhalelayo ebusuku ezifana nezikhova

ezizingela iimpuku ebusuku kuba iyindalo yazo leyo aziboni emini kude kumana kutyholwa

abantu baseTyhini nabafazana ngemisebenzi yobubi (Jolobe 192368) babe bengamhoyanga

oyena mbulali omkhulu othwala izifo uMnumzana uMpukane

493 Umkhosi weencukuthu neentakumba

Besekusele kutshiwo apha ngentla ukuba uRhanisi Jolobe ungunogada wekhaya nomkhuseli

wesizwe kwiintshaba zaso ulandele igama lakhe uRhanisi ngobumbolombili Nangawo lo

mbongo ldquoUmkhosi weencukuthu neentakumbardquo (195720) uhlaba ikhwelo esindisa isizwe

kwimbubho ethwelwe zizinambuzane ezinjengeencukuthu neentakumba eziyingozi

nezingayityhefa impilo yaso Eli khwelo ulihlaba ecacisa wakrola wenjenje

Ndibona imikhosi ehlala izizitshozi

Ungonwabirsquo uhleli nobuthongrsquounganeli

Injengele sisibhukubhuku uBug kaNcukuthu

Kwanongenakudakumba uFlea kaNtakumba

Ezi zinambuzane iincukuthu neentakumba athetha ngazo kulo mbongo nazo njengeempukane

akuthandeki ukuthethe ngazo azintlanga nokubantle nemisebenzi yazo mibi Kodwa uJolobe

ubone kubalulekile ukuba azikhankanye nazo afundise ngazo kwimibongo yakhe Iinjongo zakhe

kukuba nabantu basinde ekufeni kuba ulwazi oluncinane luyingozi Imbongi isebenzisa isimbo

soburharha ukonwabisa nabafundi ikwafundisa kanjalo Izoba umfanekiso woburhalarhume

beencukuthu neentakumba Zifika emntwini zingumkhosi zimhlasele ngokumfikila zimfimfithe

negazi lakhe

Isigama esikhetheliyo imbongi sibanga umdla omkhulu nasebantwaneni Siwenza loo mbongo

ube njengomdlalo webhanyabhanya ngentshukumo esemagameni abanga ukhwankqiso

Umzekelo imbongi izoba uhlaselo lwezi zinambuzane ngendlela yokumatsha okwamajoni

okanye zichwechwela ukuhlasela umntu ziphinde zizimele zithi nca ezindaweni ezithile Zibuya

ziphinda zihlasele ngamandla igaqa lomntu elikhulu kangaka zakuba zizincinane kangaka zona

245

Ngale ndlela zikhombisa ukuba nezibindi ezinkulu nezimnyama ezigcwele ububi kuphela

kwaye akukho luxolo kuzo Zikwabonise kwanokungamoyiki kwazo umntu

UAbrams (1999 121) uthi isigama esikhethwe ngokukodwa ngumbhali sithi sidala imifanekiso

ekwankqisayo nebanga kwanochulumanco olubanga nomdla kubafundi Isigama esinjalo

sikwaqhubelisa phambili ekuqondweni kombongo Kanti kwa esi sigama sikwabanga ukuba

umfundi aqhubele phambili ekuwufundeni umbongo kuba etsalwa ngamandla endlela imbongi

ewasebenzisa ngobukcuba buchule amagama ekukrolweni kombongo wayo Kanye njengokuba

imbongi uJolobe iphumelele kuchongo lwesigama sayo esichukumisa iingqondo sokuthanda

ukonwabisa abafundi bomsebenzi wakhe ingakumbi kwiminbongo yakhe ngokubanzi

kwanayibhalele abantwanana Ngesi safobe udala umdla nolonwabo kukhulu kwimibongo

yabantwana msebenzi uJolobe

Kutheni imbongi izinika ezi zinambuzane amagama esiNgesi Impendulo kukuba ifuna abantu

nabantwana bacinge Ifuna bangonwabeli umbongo nje wodwa ifuna neengqondo zabo zithathe

inxaxheba zibe yinxenye yombongo bakhule engqondweni bavuleke namehlo engqiqo

Kwakhona ukusebenzisa namagama esiNgesi kumbongo kubakhumbuza abantwana nangezinye

iilwimi Wongeza ulwazi lwabantwana ukuze bazi ukuba impukane yi- fly intakumba yi flea

incukuthu yi-bug ngesiNgesi Ngokuqinisekeleyo uJolobe ufuna ukuba ezi zinambuzane

azikhankanyileyo abantwana bazi ukuba zibizwa njani na ngezinye ilwimi abazifundiswayo

esikolweni Ngeso senzo uJolobe ubonisa intsebenziswano yolwimi lwesiXhosa nezinye ilwimi

ngobulumko kwiphulo lakhe lokwandisa ulwazi Umzekelo ude wabhala isichazimagama kamva

kwezi lwimi zimbini zikhankanyiweyo ezama nokwandisa ulwazi kwingqondo yomfundi ngeli

xesha onwatyiswayo ecaleni

UJolobe ubekhe abonise ukuba nomsindo ngamanye amaxesha ngokucinezelwa kwabantu

abaNtsundu ngenxa yebala abalilo kunye naye Olu luvo lungenza abone uJolobe ebona ezi

zinambuzane zifana namanye amakoloniyali afika amfikila abantu abaNtsundu ababi nakuzola

ku-Amathunzi Obomi idrama yakhe Esi simo sakhe sesomntu gqibi Kangoku akakhange

azifihle izinto ezibalulekileyo abone ukuba isizwe kubalulekile ukuba sizazi nokuba azithandeki

Ufune ukusishiyela isizwe imiyalezo yakhe sihlale silumkile esixwayise ngeentlobontlobo

zolwazi sihlale sisizwe esikhaliphileyo Olunye ulwazi afuna isizwe sibenalo lelokuba sibe

nobunzulu ngendlela iincukuthu neentakumba ezimhlasela ngayo umntu

Unika obu bunzulu bohlaselo lomntu ngemifanekisongqondweni Ngoweliso uzoba imikhosi

yeencukuthu neentakumba ezihlala izizitshozi (Ndibona imikhosi ehlala izitshozi)

246

Esi simntwiso sicacisa isimo sezi zinambuzane ukuba zihlala zinoburhalarhume zifuna undikho

Zihlasela ngaxeshanye apho zilifumene khona ixhoba ngokungena nceba Ngoko ke le nkcazo

itolika into ebikwa ngumbhali yokungabi nanceba kwazo

Kwakhona umfanekisongqondweni wencukuthu athi iyinjengele wenza uthelekiso olubonisa

ukuba lo Mr Bug kaNcukuthu ungoyena uyingozi noyena ungoyena unamaci okwazi ukuhlasela

nonamandla ngaphezu kwentakamba ekumfimfitheni igazi lomntu Umfanekiso wentshukumo

uwuvakalise ngesigama esithi ldquoungonwabirdquo okudiza ukugqushalaza komntu ohlaselwa yile

mikhosi emini kwanasebusuku inzolo uxolo nenkululeko yakhe nayo ihlaselwe Isiphumo

kukuba naye ahlasele ngokungena nceba ngesiqhushumbisi iDDT UJolobe usibone siyincutshe

ekutshabalaliseni imikhosi yezinambuzane ezizithwalikufa

UJolobe uphumelele kubhalo lwakhe lwemibongo echulumancisayo neyonwabisayo neyakha

isizwe Lo mbongo uyonwabisa uxhobisa abantwana nabantu ngokubanzi ngolwazi

kwanokuphila ubomi obunempilo ephezulu Ukwadiza izinto uJolobe ebengazithandi ezilwa

elangazelela intlalo entle yabantu abaNtsundu Yiyo le nto athi kumbongo ldquoUcocekordquo abafundi

nabalawuli besizwe sangomso mabafunde ukucoceka ndaweni zonke babengabaphumelelayo

(Jolobe 195729)

410 Imibongo kaJolobe ngokuphakanyiswa kwenkcubeko

Inkcubeko uJolobe uyibona iyimvelo yokuphila yomntu oMnyama Uyibona ikwalilungelo lakhe

nendlela athi azikhethele yona yokuphila equka umzekelo ukuziphatha kwekhaya lakhe

ukuziphatha kwesizwe akhulele kuso kwanokuhlalisana nabanye abantu ngoxolo La mathende

okuhlala uJolobe uwaxabisile yaye uyawaphakamisa

Le mibongwana ingezantsi iphakamisa imbeko kwakunye ne nkuthalo uyibhale ngesigama

esilula nesonwabisayo esisebenzise kuso izandi zemvanosiqalo Umbongo ukwaziwa ngokuba

ngumbongo ngezandi Imvanosiphelo kwakunye nezinye izandi ezifanayo eziphindaphindanayo

ziye zidala ulonwabo ngamanye amaxesha phofu zibe zigxininisa umyalezo okanye imfundiso

nenkuthazo ethile kwizinto ezibalulekileyo ezakha isizwe siphumelele Ukubaluleka

kwenkcubeko ukuzobe ngezandi ezivakala kamnandi

411 Imbeko

UJolobe (195723) kulo mbongo uyacaca ukuba uyititshala Apha uyafundisa indlela abantwana

bangakhula behlalisana ngayo kakuhle nabanye abantu ngokubonisa imbeko Mve xa ethetha

ngembeko esithi

Kukuhlonela uluntu luphela

Kukuzithoba komkhulu ngemvelo

247

Kukuzindila emehlweni abantu

Ungahleki intrsquoengaziwayo mntu

Kubulisa ngembeko omaziyo

Ungabakhwazi ongabaziyo

Nokunceda oxakekileyo

Kumamela xa kuthethwa nawe

Kukungxengxeza kambe wakona

Ngezimnandi ungabi namona

Kukucenga xa ufuna into

Kubulela unikwa into

Bubusrsquoobuhle naxrsquouthunywayo

Nantso imbeko koyifunayo

Uphindaphindo lwemvanosiqalo ekuqaleni kwemiqolo ngesandi u-ku lugxigxinisa ukubaluleka

komba ethetha ngawo imbongi Kanti olu phindaphindo lukwadale ingoma emnandi endlebeni

yomntu omameleyo Kanti nabantwana baluthakazelelayo kakhulu uphindaphindo kuba lufana

nomdlalo kubo lubenza bayikhumbule lula into abayixelelwayo besonwatyiswa kanjalo

Uphindaphindo luyanconywa nguOkpewho (199217-72) Ukhankanya ukuba lunceda ekudaleni

ukonwatyiswa kwabantu Lukwatsala iingqondo zabo Uqhuba athi abantu baphela belinganisa

iindawo ezinekhorasi nasengomeni eculwayo nakumabali omlomo athi abe neendawo

eziphindaphindwayo

UOkphewo (199272) wongeza athi uphindaphindo umbhali ulwenzela ukugxininisa umba

okanye oluvo oluthile Ukwavakalisa ukuba lukwadala uchulumanco kwaneemavakelelo zovuyo

Kanti naye uJolobe ulusebenzisa uphindaphindo kanye ngale ndlela ikhankanywa ngulo mbhali

ungentla Imvanosiqalo u-ku uyisebenzisela ukudala ulonwabo kwanokugxigxinisa imiba

ebalulekileyo kwinkcubeko ngokunxulumene nembeko ekuhlaleni

Imbongi uJolobe ngokuqinisekileyo indlela yokuziphatha kwanokuhlonela nabanye abantu

wayizuza ngamandla kumama wakhe Umama wakhe wayengadibani nabantwana abaphuma

endleleni yengqeqesho yekhaya Waye ephakamisa kwanokuziphatha kakuhle kwabo ekuhlaleni

naphakathi kwabantu Uqonde ngoko ukuba izinto awathi wazifundiswa kowabo nezithe

zangamava akhe kubomi bakhe makaziphakele nabantwana abasakhulayo besizwe esiNtsundu

ukuze babe sisizwe esesiphumelelayo nesinesimilo esibukwayo UJolobe wafundiswa kokwabo

ukuyihlonela imbeko Le mfundiso yakowabo iyavela kwindlela awubhale ngayo lombongo

Uyabuncoma ubukho bayo emntwaneni kuba bakumqhubelisa phambili empumelelweni

Uwukrole ngamazwi anomdla naqulethe ubulumko Uwukrole umfanekiso wembeko ngezandi

ezimnandi zemvanosiqalo zemvanosiphelo nezinye iimfanozandi eziyolisayo

248

UJolobe imbeko ebenganqweneli nje kuphela ukuba umntwana abenayo ebeyinqwenela

nakubantu abakhulu kuba naye ebenayo eyibonakalisa UVuyo ubalisa ukuba waqaphela ukuba

xa ehamba noyise uJolobe wayethi uyise angalibali ukubabulisa abantu Umzekelo ukhankanya

ukuba xa adlula kwindoda enkulu ngobudala kunaye wayethi xa eyibulisa ldquoMolo Bawordquo Uthi

wayebonisa imbeko kubantu abakhulu abanike isidima nokuba akabazi Kanti ukhankanya

nokuba uJolobe ubewabulisa ngembeko kanti nawo namakhwenkwe adlula kuwo ezizigqubu

esitalatweni Ubalisa ukuba waqaphela izinto ezininzi kuyise ezamakhayo nawathi wazigcina

Ezo zinto zininzi uJolobe uziphokozela isizwe kuyo le nkulungwane siphila kuyo

Lo mbongo ugcwele luphindaphindo lwezandi ezifanayo Ukwagcwele ziimfundiso zikaJolobe

ezakha abantwana abasakhulayo kwanesizwe siphela Uphumelele ukubonisa ubudlelwane bakhe

nesimo sobomi bakhe kwanendlela akhuliswe ngayo kwikhaya eliphakamise ukubaluleka

kwembeko kwanokuhlalisana kakuhle nabanye abantu Ngoko ke uJolobe uphumelele

ukuphakamisa inkcubeko yesizwe esiNtsundu ngawo lo mbongo

412 Ukukhuthala

Kumbongo wakhe Imbeko uJolobe ukhuthaza ukulondolozwa kwembeko neyinxenye

yenkcubeko yethu Nalapha kulo mbongwana Ukukhuthala (19579) umbhali ukwaphakamisa

inkcubeko yomzi oNtsundu ngokuphakamisa inkuthalo le iphakanyiswayo emakhayeni

amaninzi nakwimizi apho buthiyiweyo ubuvila UJolobe ubaliswa ngabantu abaninzi ukuba

ebesisikhuthali Ubezibandakanya nemisebenzi emininzi efuna ukusebenzela ukuphakamisa

isizwe sakhe esiNtsundu ngandlela zonke Umzekelo uKerr noNyembezi abakhankanywe apha

ngentla bamqhwabela izandla uJolobe ngenkuthalo yakhe ede yamkhokelela ekukuveliseni

iindidi ngeendidi zoncwadi noxa nje ngaxeshanye aphinde abe nguMfundisi kwanotitshala

Kuyacaca ukuba inkuthalo ibisegazini kuJolobe Le meko yakhe yamtyhalela ekubeni abhale

umbongo Inkuthalo Echula ukunyathela wabhekisa esizweni

Abantrsquo abafutshanana

Abantu abamnyamana

Bathwele imithwadlana

Bacimbe nemicingana

Obalawulayo bayamva

Balungiselelrsquoikamva

Gqalrsquoimbovane ulumke

Ubuvila de butyumke

Umfanekiso wakhe wenkuthalo uwuciciyela ngobuchule ebokhulu Usebenzise isigama

asichonge ngemfezeko enkulu Usinonge ngemvanosiqalo etsholoza kamnandi Kanti

nemvanosiphelo u-ana ekupheleni kwemiqolo yenza njalo Imbongi uJolobe itsho ngezandi

249

ezidala ingoma emnandi endlebeni yomntu owuva lo mbongo ufundwa ngokukhwazwa

Kwakhona uwutsho lo mfanekiso wenkuthalo wabukeka wanomtsalane ngesigama

esikrweliweyo ngaphantsi sawo esidala uchwayito kwanomoya wenkuthalo Esi simbo

sochongo lwamagama afanelekileyo nathe ngqo sitsho sikududulele kude ukudangala Imbongi

iwuzobe ngohlobo oludala umdla lo mbongwana umfutshane oku kwezi zinambuzane athetha

ngazo nazo zidalwe zamfutshane nazithandileyo Kubonakala ukuba wazipha ithuba wazigqala

ezi zinambuzane zizimbovane zawuchukumisa umoya wakhe watsho waqamba lo mbongwana

wabantwanana kuba ebuka ukuqukeza kwazo zisebenza zichwayitile Waqonda ukuba

makabhalele abantwanana abancinane abanike inkuthazo ekwayinkcubeko yabantu abaNtsundu

ukukhuthala oku Umfanekiso wenkuthalo uwuzobe ngamazwi amanandi akhatshwa

yimfanozandi imfanosiqala nemfanosiphela ebungomarha endlebeni yomntu omameleyo

oyithandayo imibongo xa ifundwa ngokukhwazwa

Lo mbongwana awufuni nokuba ube ucalucalulwa ufanele ukuba ubekwe njengoko unjalo ukuze

uhlale ufundisa usisipili sokuba umntu kufanele ukuba asebenze azise iziqhamo eluntwini

nasekhayeni nesizwe siqhubele phambili Ulubethelele olu luvo uJolobe kwilivo lakhe Intsapho

xa esithi umntu akazalelwanga ukuba aziphilise nje yedwa kodwa uzalelwe ukuba nesizwe

siphile ngaye (Jolobe 194083) Imifanekisongqondweni yeliso idale uvakalelo lovuyo xa ubona

iimbovane zithwele imithwadlana nemicingana zisihla zinyuka zingxamile zisebenzela isizwana

sazo Oku kukwadale umfanekisongqondweni wentshukumo echukumise iimvakalelo zovuyo

ngeemfundiso ezifumaneke kumzekelo wenkuthalo yeembovane nentsebenziswano

Indlela athe uJolobe wawubumba ngayo lo mbongo yencomekayo Ngendlela azisebenzise

ngayo iimfanosandi Umzekelo imvanosiqalo nemvanosiphelo atsho loo mbongwana wagqwesa

ukuba luNcuthu-maZangwa UHiraga (2005127) ethetha ngezandi uthi imvanosandi iluncedo

kakhulu iyakwazi ukudala uvuyo kumbongo oluphuhlisa intsingiselo yento ethethwa ngumbhali

Lo mbongo noJolobe uthe uwuhombise ngeemvanosandi ezidala ulonwabo

Umfundi angathi abuze umbuzo athi kutheni imbongi uJolobe ikhethe ukuthetha ngeembovane

ezimnyama nje zikhona ezinye eziyeminye imibala ukuquka nezibomvu nje Lo mbuzo

ungaphenduleka Imbovane ezimnyama uzikhethe ngesizathu kuba zimnyama kwaye zilumelo

lwabantu abaMnyama abakhutheleyo abawuvuyisayo umphefumlo wakhe kuba bona

bayazizamele bazakhele ikamva elingcono nokuba imeko zinzima ngamanye amaxesha abahlala

phantsi kwazo kodwa bona abanikezeli behla benyuka bezama imizamo emihle

Bona basoloko bezama kanye njengokuba wenza njalo esaphila Ukuxhasa olu luvo kumbongo

ongenkatyana yenkomo emnyama ngebala nexhatshazwa ngabaqeshi kwindawo zeengqesho

250

ngexesha lakhe lokuphila apho abasebenzi babengenalizwi bephathwa ngenkohlakalo ngexesha

lobandlululo lomntu omnyama Wathi umfanekiso wentlungu yabo wawuzoba kumongo wakhe

owabalaselayo othi ldquoUkwenziwa komkhonzirdquo othe waqwalaselwa apha ngentla kwimibongo

yopolitiko kaJolobe

Elokuphetha uJolobe ngokuzoba iimbovane ezimnyama ubonise umoya wobuthandazwe obe

wongamile ebomini bakhe enganakuzinceda kuba abantu abaMnyama ngexesha lakhe baye

bengaxatyiswanga bengabukwa nangabasemagunyeni Yiyo loo nto ebethi akufumana ithuba

ababonge ababuke abantu bakowabo abasisizwe esiNtsundu ade abanike inkuthazo

kwinkxwaleko zabo njengakulo mbongo wakhe apho ancoma abantu abaMnyama abakhutheleyo

nabasebenzisanayo nababonisa ubuntu komnye nomnye

Ukuba uJolobe ebenganekuzinika ithuba lokubabuka abancome abantu abaMnyama abalibala

lakhe ngubani obeza kukwenza oko Wenza okukholekileyo emoyeni wakhe ukuba nabo

abanike isidima nothando abantu bakowabo Eso ldquosisimo sobukhuluwardquo nathe wasikhankanya

ukuba sibaluleke kakhulu ingakumbi ekuphakanyisweni kwabantu ababuthathaka

nabacinezelwayo oku kukhankanywe kwisahluko sesithathu sesifundo sophando

411 Imibongo kaJolobe ngendalo

Umbhali uBennie apha ngentla uchaza uJolobe njengembongi engumthandi wendalo Ngoko ke

sizakuqwalasela ubudlelwane obuphakathi kwemibongo yakhe engendalo nobomi bakhe

kwanentsusa yokubhalwa kwale mibongo ilandelayo ichongiweyo

4111 Imimoya

Lo mbongo ldquoImimoyardquo (197118) idulise uthando lukaJolobe lomculo okanye ingoma UJolobe

uchazwe nguVuyo njengomntu oyithandileyo ingoma kakhulu Imibongo yakhe uninzi lwayo

ayibhalileyo nechukumise umxhelo kwanomoya womntu ibe ingothando oluhamba nezandi

ezibungomarha Ibonakala ikwiqondo eliphezulu le mibongo ayibhale yaba bungomarha Kwaye

uninzi lwale mibongo uyihombise ngekhorasi ekwabizwa ngokuba yimpindamqolo kanye

njengaku ldquoUmbongo webhadirdquo okwangumbongo wothando nanjengoko kunjalo kumbongo

Inyibiba Kanti nemibongo engabantu abathandileyo uyibhale yaba nezi mpawu Kulo mbongo

Siya kuqwalasela ezi mpawu sithetha ngazo ezizakuthi zisincedise ekuboniseni ukuba lo

mbongo udibene nothando lwengoma lukaJolobe UMhlobo Jadezweni ongumhlohli wakhe

wafundisa abafundi wathi umbongo ngumbongo ngezandi Oku kuyangqineka kuba izandi

zomoya ezisetyenziswe nguJolobe zidale umbongo oyingoma kwaye uzi zobe ngesigama

esimnandi esikwiqondo eliphezulu Ingoma yakhe emnandi yemimoya uyiqambe wathi

251

Uzolile

Mpepho yelenga-lenga

Kuphephezelrsquoisaphephe

Uthetha ngokusebeza

Ukuzazisrsquoubukho bakho

Zamazamisrsquoumxhelo

Mpepho yefingo somso

Ndikuve undiyalela

Uzolile

Uyacula

Moya wasebusika

Udiza lugwali lakho

Ugqobhozrsquoembandeni

Esililini ndikuva

Uvuma emgubasini

Umhobe otshazisayo

Uyacula

Yindumasi

Ukuvuthuza kwakho

Sivunguvungu sasentla

Yimithi amaxilongo

Uhadi luphahlakazi

Endlebeni yinzwinini

Olawulayo uyala

Ngesandi sendanduluko

Yindumasi

Zizabhengu

Ezandulelrsquoulophu

Kulo mbongo umbhali umoya wakhe ukwisimo esiphezulu sovuyo nochulumanco oluphezulo

ngenxa yokukhwankqiswa kukubhaqa iindidi ngeendidi zengoma ezimnandi ezenziwa zizandi

zomoya Zimnandi zimyoli zitsho kamnandi ezindlebeni zakhe Ngoku kulo mbongo

uyasikhweba ukuba nathi singcamle esi sakhono umoya onaso sokukwazi ukusebenzisa iindiza

imigubasi namaphahla uqamba umculo Kwakhona uJolobe nalapha ubhala ephakamisa izinto

zabantu abaNtsundu ababezisebenzisa kwinkcubeko yabo ukudala umculo Yiloo nto athi uWa

Thiongrsquoo okhankanywe apha ngentla uncwadi lwemveli olubhalwe ngolwimi lwemveli

lubalulekile lunamandla okufundisa ngenkcubeko yesizwe salo kwanembali yaso

Iziganeko ezimalunga noJolobe nokubhalwa kwalo mbongo zisukela ekuyithandeni kwakhe

indalo kwakunye nomculo okanye ingoma Uthe wabhaqa ukuba indalo iyakwazi ukudlala

umculo ochukumisa umoya wakhe UVuyo ubalise ukuba uyise uJolobe ubewuthanda kakhulu

umculo eyikhuthaza ingoma kangangokuba wayezikhuthaza kwaneekwayala eziculayo

252

enkonzweni awaye eyikhokela Isimanga sesi sokuba yena ebengakuphiwanga ukucula kamnandi

uthi ubeyiloza

Oku kubonisa phandle ukuba ube eyiphiwe ingoma ngaphakathi emoyeni wakhe Nanku ebalisa

ngeengoma ezimnandi zomoya Olu luvo luxhaswa nakukuba uVuyo ukhankanya kwanokuba

ebethi xa iikwayala beziqeqeshwa ecaweni amve msinya umntu oyilozayo kwanendawo apho

kuyilozwe kuyo yikwayari Ebethi acele ukuba ilungiswe loo meko

Abanye ababhali bakhe baziphiwe ezi zinto zombini kuba uJohn Knox Bokwe ekubhalwe

ibhayografi yakhe nguMqhayi (197263) ube ngumbethiluhadi eqamba nokuqamba kanti

noBurns (umnyaka awukho) owaye ngutitshala kaWilliam Wordsworth ubengumqambi wodidi

oluphezulu lwemibongo kanti ekwangumqambi weengoma

Uphinda uJolobe kwangalo mbongo asifundise ukuba sizithande sizixabise iingoma ezimnandi

eziwuvuyisayo neziwakhayo umoya wovuyo noxolo kuba oku kuyinxenye yobomi bethu

ingakumbi abantu bobugcisa Yena uyimbongi eyibone imibongo neengoma zizalana kuba

zisebenzisa iindidi ngeendidi zezandi ezidala nemifanekisongqondweni ebanga uchulumanco

Ngezi ndidi ngeendidi zemiculo ezikulo mbongo imbongi ikhumbuza abafundi ngale nto kuthiwa

yi-okhestra apho abadlalimculo basebenzisa iindidi ngeendidi zezixhobo ezidala ingoma ibe

mnandi incamise ngokusetyenziswa kohadi olukhupha izandi eziphantsi kwaneziphezulu

neziyondeleleneyo zikwaquka nezandi ezineendudumo apho kude kusetyenziswa namagubu

azindidi ezithile ezenza ulwandile lwengoma kamva eyalatha uvuyo olukhulu okanye umlo

kanye njengaxa liduduma izulu kudaleke imibane imvula nezichotho Yena uJolobe usebenzisa

ubuchwephetshe obuphezulu ngosiba lwakhe oluvelisa uqambo olumnandi ngokusebenzisa

isigama asichonge ngokukodwa nathe wawuciciyela ngaso umbongo wakhe ewakha edala

iindidi ngeendidi zezandi ezibungomarha ezidlalwa ngumoya uvuma iingoma zawo

Imbongi ifundisa lukhulu kulo mbongo ngomoya athe wawenza wanezigaba ngezigaba

Umzekelo umoya ofumaneka ehlotyeni omnandi onempepho epholileyo enengoma yawo Kanti

nomoya wasebusika obandisayo unayo eyawo oyicula ivakale emgubasini Imbongi

ikwayamanisa amaxesha asendalweni kumaxesha obomi bomntu Kubomi bomntu kubakho

amaxesha obumnandi afumane inzolo (Mpepho yesifingo) Apho kugquba umoya wothando

kuvakale kwanezisebesebezo zamazwi othando noxolo Kuthi kusenjalo umntu ekuloo

maphupha othando suke kuthi gqi iinkathazo ezifika zifune ukuchitha obo bunye budalwe

luthando naloo mvano Kuphela kugquba moya ombi odala isiphithiphithi nombhodamo ofana

253

neezabhengu iindudumo nemibane kude kubengathi ubomi bomntu abusokuze bubuye bube

mnandi kwakhona kanti intetho yesiXhosa ithi ldquoLiduduma lidlulerdquo

Mininzi imibongo yembongi uJolobe emnandi nencamisileyo echukumisa ingqondo novuyo

kumfundi kodwa lo wona umbongo ungomnye wemibongo ekwiqondo eliphezulu ubumnandi

obu Oku kudalwa nayimfanozandi edala isingqisho esimnandi nesichukumisa umxhelo

nangenxa yokuchonga kwakhe isigama ngobugcisa obuphezulu wadala nomoya wochulumanco

kumfundi othanda imibongo

UJolobe wenze le nto kuthiwa ngumsebenzi wobungcibi okuthetha umsebenzi wobugcisa

ophezulu ukugqwesa oku Uwenze lo mbongo waphumelela ngokudala ubumnandi nokuyolisa

Ubanga kwanomoya ophezulu obanga uchulumanco kumfundi ingakumbi xa ewufunda

ngokukhwaza Kuyabonakala ukuba ukuhlala kwakhe emaphandleni esalusa neenkomo kuye

kwamzuzisa inzulu ngeenzulu zolwazi Kudale yabukhali imizwa yakhe yokuva kwanezandi

ezenziwa yindalo enjengomoya kwanezinye izinto umzekelo ezenziwa ngamanzi nemilambo

Oku kubange ukuba uJolobe abe nenqwaba yamava nolwazi Uthe ngalo wahlulelana nabanye

abantu kanye njengakwenzileyo ngokubhala kwakhe lo mbongo Uveza amazwe amatsha

angolwazi ngomoya kwaneendidi zawo kwanamaxesha awo ukuze abafundi bafumane

ubulumko kuwo obakhayo Ukuxhasa olu luvo lungentla umzekelo noWordsworth (akukho

mhla) naye obenesimo esinjengesikaJolobe sokonwabela ukuba phakathi kwendalo Udize

iinzulu zolwazi awathi wazifumana kwintyatyambo ayibize ukuba yi-Daisyrsquo inyibiba wathi

Her devine skill taught me this

That from every thing I saw

I could some instruction draw

And raise pleasure to the height

Through the meanest objectrsquos sight

By the murmur of a spring

or the least boughrsquos rustling

by a Daisy whose leaf spread

UWordsworth ngale ngxelo ingentla naye kwanjengoJolobe wazise ukuba indalo yathi yamvula

amehlo engqiqo nemizwa ebukhali kwanengqondo yokuqaphela ukubaluleka kwendalo

kwanoncedo lwayo Kubonakala ukuba waqaphela ukuba abantu bathi bafundiswe izinto yindalo

ngendlela yokuphila kwanobulumko bokwazi izinto ezibalulekileyo Kungoko kubalulekile

ukuba basamkele isikolo semfundo esithi sifumaneke kwindalo NoJolobe uthe wabonisa kulo

mbongo ubukho bobudlelwane phakathi kwendalo kunye nabantu Ufumanise ukuba umoya lo

254

ufana nomntu okwaziyo ukwenza izinto azithandayo Nawo uyakwazi ukudlala ingoma

uvakalisa imvakalelo zawo kwanezothando kwanezokunga phatheki kakuhle

Izandi UJolobe azizobe kulo mbongo ziqaqambisa iindindi zomoya kwanemisebenzi wazo

Intsingiselo yombongo itsho icace gca kumfundi Umzekelo izandi azizobe kwisitanza-1

zizandi ezinoxolo Ezi zandi ziquka aba nobumba balandelayo s z ph l kwanezandi zosebe-

sebezo oluthile zembeko nondileko Imvanozandi ibonise isingqisho esiphala kamnandi ngenxa

yemiqolo emifutshane yalo mbongo Esi singqisho sidalwe zizandi ezifanayo ezizobe

umfanekiso omhle ongaphathekiyo womoya kodwa yena athe uJolobe wakwazi ukuwenza

wamhle wafana nophathekayo ngobugcisa bakheObu buhle buqaqambiswe sisigama Awuzobe

ngaso lo mbongo

UJolobe ngobuchule bobugcisa bakhe obuphezulu udale izandi ezichaseneyo Ekuqaleni kukho

izandi zoxolo kanti ekugqibeleni kukho kwanezandi ezalatha umbodamo nokuchitheka koxolo

Lo mbongo ube kwayingoma eluNcuthu maZangwa

Ukwagqwesile lo mbongo ngezafobe ezinjengesimntwiso Umoya uyakwazi ukwenza izinto

ezenziwa ngabantu ukutsala umdla womfundi nokuyolisa Umzekelo imbongi ithildquoUthetha

ngokusebezardquo ldquoNdikuve undiyalelardquo ldquoUkuba ndizolerdquo Apha ngoku umoya unomlomo

UJolobe ubonisa umoya wothando ohamba nomoya wabantu abathandanayo Nalapha kukho

umoya wokuzola onxaxhileyo kumoya wesiphithi-phithi

Ngesikweko esithi ldquoUphahlakazi luhadirdquo imbongi ikhuphe isimbo esiphezulu sokucacisa into

ayithethayo icace gca iqondakale Esi safobe sidiza iliso lakhe elibukhali lokuqwalasela

ukwenzeka kwezinto Sikwabonisa ubukrelekrele obukhulu bokusebenza kwengqondo yakhe

kwanomntu ocinga ngokunzulu Umzekelo uphahla lungacingelwa njani ukuba lungenziwa

uhadi ngumoya Esi senzo sidize ngokuphandle ukuba imbongi iyawuthanda umculo

kwanokudlalwa kohadi

Kwakhona esi senzo sibonise ngokuphandle ukuba imbongi ibe ikugcobele ukukrola lo mbongo

Umfundi utsho azive eyinxenye yovuyo lwakhe kuba echulumanciswa yimpumelelo

engaqhelekanga yolu hlobo lombongo awukrolileyo uzobe ukukhathala kwanokuzinikela

kwakhe kumsebenzi wakhe omhle

Kwakhona ukwenziwa kweendiza zibe ngamaxilongo kuthe kwawuhombisa lo mbongo waba

nokuyolisa Ukwadale abantu batsho bacinge ukuba umoya lo unenkxaxheba ekudalweni

komculo kuba ngenene ezinye izixhobo zomculo azinako ukuveza isandi kungavuthelwanga

255

moya kuzo umzekelo amaxilongo Ulwazi olutsha ngomoya nokuhambelana kwawo noqambo

lomculo ludala ukhwankqiso kwanochulumanco olufumaneke kulo mbongo

Kukho udidi lomoya olukhankanywe yimbongi kwisitanza sokugqibela Lolomoya ohamba

neendudumo nemibane Ngumoya onamandla Lo mbongo ukwakhumbuza ukuba umoya onjalo

ungadala iingozi ekuhlaleni ngokuwisa imithi nengozi kubantu kuba bengaboni ngenxa yothulu

olulubhelu olungena nceba noluphandla amehlo Ezi zandi zinamandla zomoya zizotywe

kwizitanza ezibini zokugqibela kulo mbongo ngezandi ezizidubuli oo-bh ku - izabhengu no-bh

ka-olulubhelu no-ndi ka-undilo Zibonisa umlo nomoya wokuxabana kwaye zizandi ezizidubuli

ezahluke mpela kwezi zasekuqaleni kwisitanza-1 no-2 apho izandi eziquka oo-ph l m ns z v

Ezi zizandi ezimnandi nezizolileyo Uchasaniso alwenzileyo lubonisa ubungcibi obuphezulu

bembongi Bukhomba ubukrelekrele bengqondo yakhe kwanesiphiwo sokukwazi ngaphaya

kwengqondo ukuyichaza into

Ukuphetha lo mbongo ungowona apho asebenzise kuwo ngokonwabisayo indibanisela yezandi

ngokuntshatsheleyo Zichukumisa umxhelo womfundi Kwakhona imbongi uJolobe

iwaphakamisile amandla okubaluleka kwezandi kubhalo lwemibongo kwanokubaluleka

komxube wezandi olungiswe ngobunono nangobungcibi obukhulu obudala uvuyo Zonke iindidi

ngeendidi zezandi le mbongi iye yazenza zadibana kwaphuma into entle yengoma ebumbeneyo

oku kumculo we-okhestra Izandi ezimnandi zengoma zalatha umoya wakhe wokuwuthanda

umculo uJolobe kanti naxa wayenduluka emhlabeni wathi uva ikwayala icula kamnandi ecaleni

kwakhe (Vuyorsquos Journal 2013) Le mbongi iwenze lo mbongo wangogqwesileyo ukuyolisa oku

4112 Umlambo

UJolobe nguThukela uMpafane Ezi zizinqulo zakhe Zikrolwe kwimilambo emikhulu egama

layo yiThukela kwaneMpafane Le milambo ikwaquka iimbali ezinkulu zesizwe azalwa siso

isizwe samaHlubi Enye yezi mbali iquka isiganeko sentsabo yabantu bakowabo ngenxa

yeemfazwe ezazisungulwe nguKumkani uTshaka Imfecane Idaleke ngokuvukelana kwezizwe

eNtla apho ookhokho bakaJolobe bathi bawuwela umlambrsquoomkhulu iThukela bengathandanga

beza eMpuma Koloni

Umbhali uReaske uluvo lukhankanya ukuba abantu bayinxenye yendalo ebangqongileyo

(196643-66) Olu luvo lukhomba esinye sesizathu esibangele uJolobe achukumiseke abhale

ngomlambo Inokuba uchukunyiswe ziinkumbulo zokuba kanene naye uyinxenye yomlambo

omkhulukazi iThukela ohlonelwayo nanamhla oku nanxa yeembali neziganeko ezimalunga nalo

mlambo

256

Kulo mbongo uphakamisa umlambo omkhulu wawunika isidima nesithozela sobuntu wabonisa

kwanendima enkulu edlalwa ngumlambo kwindalo eninzi ephilayo Ubonisa ukuba umlambo

ngumnikibomi Umlambo uwubone ufanelwe kukuxatyiswa ungalityalwa xa kubongwa izinto

Nawo uJolobe ubona ufanelwe kukukhankanywa kwimibongo yakhe

Ngexesha athe wasebenza eEscort umhlobo wakhe uMahlasela (19733) ukhankanya ukuba

wathi uJolobe akuwubona ngeliso umlambo iThukela wachukumiseka intliziyo Wakhumbula

ukuba amanyange akowabo nezizwana zakowabo zazisela ziphiliswa kumanzi aloo milambo

Kanti bathe kwakhona bakwamkelwa ngukumkani uHintsa baphinda baphumla basela

kwakweminye imilambo enesidima efana nomBhashe Kanti neTsomo uthe wayibuka nayo

wayihlonela ngexesha engumalusi

UJolobe uchaphazela kwanokuba iinkumbulo ezilolu hlobo ingakumbi ezobutsha bakhe

ngokumalunga nendalo zathi zazinza zanamathele engqondweni yakhe zaba ziziseko zoqambo

lwakhe lwemibongo Uthando lwakhe lwendalo ulubona luyinxenye yobomi bakhe

Ngaphezulu umlambo uthe nangona ewuthandile nje wawuncoma ngesidima sawo kwanondileko

lwawo Uthe akuba mdala wanguMfundisi webandla wawufanisa umlambo nesango

lokuphumela kubomi obungunaphakade Esi sityhilelo uza naso emva kokuba umkhuluwa wakhe

wazama ukuwela umlambo iTswirika waza wonganyelwa ngumsinga weyela yaze idyasi yakhe

yafunyanwa idada phezu komlambo NjengoMfundisi kamva uwubone umlambo ufana nendlela

yobomi okanye umfuziselo wendlela yobomi ethi ihanjwe ngabantu kwinkolo yakhe yobuKristu

kubomi babo kwimizamo yabo yokufuna ukuwelela ngaphesheya komlambo kwibhotwe

amakholwa athenjiswe ukulizuza kubomi obungunaphakade Yile yintyilazwi athe wayakha

ukubonisa uhambo lokholo lobuKristu Kanti ke kumbongo ldquoUmlambordquo (197447)

unentyilazwi ayakhe ngolu hlobo

1Mna ndingumntwanana

2Wesibhakabhaka

3Ikhaya lam likwelaa zulu liluhlaza

4Ndandihamba hamba

5Ngenqwelo yomoya

6Ndinxibe ezimakhwezi

7Ke ndondela ezantsi

8Ndanqwenelrsquoilizwe

9 Ndavatha ingubo ezizezozilo

10Ndaza ke ndacanda isibhakabhaka

11Ndimenyezela njengombethe nqwa

12Ndaza ndawela

13 Phezu komhlaba

14 Udaka nothuli lungcolisayo

257

15Suka ndangcola

16Ndambi njengodaka

UJolobe kwesi sicatshulwa singentla apha usebenzisa isimbo sesimntwiso ukonwabisa abafundi

boncwadi lwakhe lwemibongo Kwakhona usebenzisa isimbo sembali eyenziwa ngumntu obalisa

ngobomi bakhe Ibali elinjalo kuthiwa yi-othobhayografi Umlambo umntwisiwe ngoku uwenze

wabalisa ibali lemvelaphi yawo Umzekelo uwenze wafana nenkewana endwebileyo

yenkwenkwena egama layo lingumlambo eyathi ngokundweba nangokuthanda ukugqadaza

ibawela ukwazi izinto yabawela ukwazi ukuba kunjani na kwilizwe lasemhlabeni UJolobe

uyenze yabalisa ibali layo lokuba yayinjengelifana elimhlotshazana inxibe ezicocekileyo

iimpahla ezibengezelayo zimhlophe Yayihamba ngenqwelo engumoya yaza yathi gxididi apha

emhlabeni isuka ezulwini Yayinganyanzelwanga yinto ngokuza kwayo apha emhlabeni qha

yathi yenziwa yinkenkqe yokundweba nomdla wemfunalwazi eyenziwa ngabantwanana

abancinane ngokokude ngamanye amaxesha ibangenise ezingozini nasezingxakini

ababengazicingelanga Oku kufana nqwa nokwehlela inyosana uMaya ekhankanywe kwincwadi

eyaguqulelwa esiXhoseni nguJolobe kwimizamo yakhe yokuxabangela esongeza uncwadi

lwesiXhosa nangeembalo zamanye amazwe aphesheya kolwandle UMaya naye uthe ngenxa

yokundweba nangokufuna ulwazi lwamanye amazwe walishiya ikhaya lakhe ebelimkhusela

ezindleleni wathi nqwakaqhwa neendlobongela zezinambuzane ezinjengoonomeva ezingazange

zibonakalise lusini kuye kuba zamswantsulisa kanobomi

Nalapha kulo mbongo-mbaliso womlambo kwenzeka kwaloo nto Ithe inkewana elilifana

elimhlophe yakufika emhlabeni yohlukana neengubo zayo ezimhlophe qhwa ldquoezimakhwezirdquo

Kwadityanwa nayo le ntwana sele ivathe ezomlambo ingumlambo inyhukunyhuku bubumdaka

naludaka Kodwa wathi kamva wakhula wanamava nangokuntlitheka Waza wafunda ukunceda

indalo Wahamba eseza abantu nemfuyo nezityalo zabalimi endleleni yawo Uthe wakudibana

namawa wajika waba ziingxangxasi uhamba uhleka ugigitheka Emva koko uhamba indlela

yobulolo Akufika kamva kubuntu obukhulu wahamba ecamngca wahamba ngondileko

kwindlela yakhe yokusinga elwandle

Ithoni yombhali uJolobe apha yeyonwabileyo kuvakala ukuba uchulumancile naye uwonwabela

umzobo womsebenzi wakhe wokuthanda ukubuka indalo entle njengakulo mbongo wakhe

Umlambo Ukuxhasa olu luvo lolonwabo nochulumanco oluboniswa ngumbhali walo mbongo

uJolobe umbhali wodumo uNjingalwazi Ncedile Saule uthi abafundi bayakuxhamla ulonwabo

nochulumanco xa bebhala uncwadi lwabo baze baphinde balufunde kwabona besiva izimvo

namava abo abawabhalileyo Uthetha oku ekhuthaza abafundi ukuba baqhubeke babhale phantsi

258

uncwadi ukuze ngamanye amaxesha baphele behleka begigitheka yintsini kuba ukubhala

ikwayenye yeendlela umntu azonwabisa ngayo Oku akuthethayo uNjingalwazi kuyinyaniso

kuba lo mbongo umbhali uJolobe umonwabisile umdala uchulumanco

Imbongi uJolobe neyabe iyititshala iphumelele kulo mbongo ukufundisa abafundi ukuba

bayibuke bayixabise indalo bayiphathe kakuhle Umzekelo kuye kwabonakala ukuba

iimfundiso zothando lwendalo kubafundi bemibongo ziyakubakha nabo batsho bayithande

indalo Nabo batsho bazibone izinto ezingamava athetha ngazo uJolobe imbongi Baqaphela

nokuxhomekeka kwabantu kwindalo nangona ingathi idelekile Umzekelo kolu phando siye

salubona ngeliso undileko lwemilambo emikhulu kwanobuhle bayo Umzekelo xa umtu ehamba

ngesithuthi ngohola wendlela odlula eMnyameni (Port Alfred) usinga eBhayi uyakuphawula

ukuba ngoku uyakonwabela ukubuka imilambo emikhulu nemihle inyalasa ibanzi isinga

elwandle Ude ubemhle kakhulu umbono womlambo xa ungena kulwandlekazi olukhulu i-Indian

Ocean Abantu nendalo izolile yonwabile Ingca nemithi iluhlaza yaka kwaye neentaka

kwanemfuyo zigcobile akukho kuswela kuba umlambo uyayondla uyiphilisa yonke indalo

ekufuphi nawo ubonakalisa uthando Imizi yamashishini okuphumla yakhelwe kufuphi nale

milambo Eminye yale milambo yiGreat Fish River Mphekweni River Kariega Mouth

Kleinmond South neWest kanti neBushman River iyabukeleka umntu wakuyibukelaYimilambo

enamandla le kwaye ingadala ihlombe inyuse nomxhelo womfundi xa ecinge ngamadabi eenkosi

zikhusela imihlaba yazo yemvelo ngexesha lobukoloniyali Kutsho kudaleka kwaneemvakalalo

zovuyo kumfundi odibene neemfundiso zembongi uJolobe ezikwemibongo yakhe njengaku-

Umlambo

Kwakhona kwakulo mbongo sikwabona isimbo sikaJolobe sokuquka namabali emveli omlomo

esenzela ukuwalondoloza angaduki Umzekelo apha wenze imbali elibali elingafakwa

ezintsomini ukuyolisa abantwana abancinane abasakhulayo abathanda kwanokuva izinto

ezingengobantu bazive zithetha zibalisa amabali azo Ngaphezulu lingayintsomi enemfundiso

ebonisa ukuba umntu makaphile aziphilise kodwa naye angalibali ukuphilisa abanye abantu

abangenamandla okuziphilisa abafundise ukuziphilisa ebonisa uvelwano nobuntu Nalapha kulo

mbongo uJolobe ubonisa ukuba uncwadi lwemveli lunako ukuvuselelwa kuba yena uthi

ngobulumko bakhe obulawulwa nabubuthandazwe bakhe alwenze lube nokufundwa olunye

lubaliswe ngandlela zonke Yena ude aluqhusheke nakolunye uncwadi lwakhe njengokuba enzile

kwinoveli yakhe u-Elundini loThukela ngendlela eyolisayo

Kule mbali-buntsomi yomlambo le nkewana ingumbalisi nethanda ukugqadaza yalahleka

yawelela emhlabeni idala umoya wohleko xa umntu esiva umlambo uthetha uchaza

259

ngokwawehlelayo ukuze ugaleleke nje apha emhlabeni Le mbali uyibalisa ngezi ziqendwana

zilandelayo zihlekisayo Le ngxelo uyizoba ngamazwi ayolisayo

17 Ndikwangumphambukeli

18 Nasemasimini

19 Ndinikrsquoubomi kwizilimo ezo

20 Ndimke ziphilile

21 Sezincuma-ncuma

22 Ndihamba indlela ebulolo yamhellip

23 Ndizolile cwaka

24 Ndinyathela kakuhle

25 Kwiindawo ezintle ezibuthafa

26 Ndiyacamgca wena

27 NdibulelrsquouMdali

28 Ngendalo ebunzwanrsquoejikeleyo qho

29 Olu hambo lungaba

30 Lulula na lonke

31 Akukho zinzima

32 Zihlungisa umxhelo

33Ndibetheka nzima

34 Ndihleka ndigigitheke

Umntu angabona ukuba yintsomi ngenene le ibaliswa nguJolobe Kodwa yintsomi ekwayinyani

ebonisa ukuba umlambo lo wenzeka njani ukuze ubengumlambo Le nyaniso yaziwa ngokuba

uqala ube ngumphunga ojika ube ngamafu amhlophe ajika abe yimvula kamva ewela apha

emhlabeni ungcoliswe luthulu naludaka aze amaqabazana aqokelelane ajike abe ngamachityana

athi ekugqibeleni ahlangane abengumlambo UJolobe uyayolisa kodwa kanjalo ufundisa

ekwakhumbuza kwangokubaluleka komlambo kubantu kwizilo nakwizityalo kuba uthi

umlambo uhamba kwezi ndawo uyishiye indalo yonwabile

UJolobe umbhali wonwabile Lo mbongo ubonisa ngokusisimanga ukuyithanda kwakhe le ndalo

ingumlambo Kudiza ukuba ukubhala yeyonanto yayimonwabisa Ekubhaleni kulapho ezakhe

iincoko zaziphuphuma khona kuba uMaKheswa okwanguVuyo uthi utata wakhe waye ngumntu

ongathethi gqitha Ebeye athi cwaka ithuba elide xa ehleli Uthi ebeye ambuze athi lsquoUhleli

tatardquo athi ukuphendula ldquoEwe ndihleli ntonje ndiyacamngcardquo ndash Oku kucamngca kwakhe

ikakhulu kubonakala ukuba bekudala impuphuma zeengxoxo kwaneentlanganiso engqondweni

yakhe kwaye iziphumo zako ibe kukudaleka okuziziphumo kotsho kudaleke uqambo olukhulu

kwanemifanekiso edala ukhwankqiso ukuyolisa oku Kanti kwakolo camngco lwakhe inokuba

bekuthi kudaleka kwanezisombululo zezishiqi zezinto kutsho kuvele ukukhanya neempendulo

zemibuzo Umlambo kwakhona uqhuba wazise ngesiphelo sawo uthi

35 Andipheleli apho

36 Yakuphelrsquoihambo

260

37 Ndibuya ndinyuke ndigoduke kambe

38 Mna ndingumntwanana

39Wesibhakabhaka

40Ikhaya lam likwelaa zulu liluhlaza

Lo mbongo nawo uJolobe uwenza wanjengengoma emnandi enekhorasi ethi

ldquoNdingumntwanana wesibhakabhakardquo Umlambo uqale ngale ntshayelelo ukuzazisa uphinde

aphele kwangayo UHeese noLawton (198823) bachaza ukuba isimntwiso sidala ulonwabo

nochulumanco Isimbo sokusebenzisa isimtwiso salatha uburharha bembongi Isimntwiso

siwutsho lo mbongo ube luNcuthu-maZangwa Kuba esi simbo sidala ukuhleka umntu ubangathi

umamele iintsomi zomvundlana nomaqaqa nodyaki noofudwazana abenziwa bathethe bacinge

basebenze bacule benze izinto ezinziwa ngabantu Nalapha wenze kanye eso simbo sisibona

entsomini kwiimbali zomlomo zokuyolisa ziqulethe neemfundiso kulutshana emakhaya apho

noomakhulu babalisa iintsomi

Esi simbo sentetho-ngqo siyonwabisa kuba sidiza ukuba ubukho bobubudlelwane phakathi

komntu nomlambo Umzekelo kukho umntu ongumlimi ocele umlambo ukuba ukhe umncede

ankcenceshele intsimi yakhe UJolobe apha ungqina okuthethwa nguReaske (196643-66) ukuba

kubalulekile ukuba ababhali nabahlalutyi bemibongo bangakuhilizeli ukubonisa ukubakho

konxulumelwano lwabantu nendalo Isimboli yomlambo uJolobe ukwayibonisa njengesango

lokuphumela kubomi obuzayo Kuba yonke imilambo iphelela elwandle ubuye unyuke

ungumphunga usisimo simbi ubuyele apho ubuvela khona Ukuxhasa olu luvo singabalula ukuba

kumbongo wakhe ldquoAkukho hlelo aphordquo abantu abanxanelwe ukufika kwibhotwe leNkosi yabo

ngokwenkolo yobuKhristu usibonisa benyanzelekile ukuba bawele umlambokazi Umlambo

wabona ukuba ma ubothule imithwalo yabo ababambelele kuyo noxa ibanzimele nje ingumqobo

onamandla obathintelayo ukuba bafike kwibhotwe lekumkani yabo ukuya kungena kubomi

obutsha babushiye obudala

Elokuphetha kolu phononongo nophicotho lwalo mbongo sibubonisile ubudlelwane bawo

nobomi bembongi uJolobe owayebuphila obuquke iziganeko awahlangana nazo kubomi benene

Kwakhona uJolobe kulo mbongo wakhe uphumelele ukubonisa ukuba abantu ubomi babo

buyelelene nobomi bomlambo Bunesiqalo nesiphelo kwanamahlandinyuka njengomlambo

Ukongeza imbongi uJolobe ikhombise uluntu ukuba apho lo mlambo uhamba khona uhamba

phakathi kwabantu nemizi namasimi unceda abantu bafumene amanzi Uphilisa neempahla

efuyiweyo kwanokutya kwabo abakulime emasimini Ngamanye amagama le mbongi ngesi

simbo sayo ifundisa abantu ukuba bukho obudlelwane phakathi babantu kwakunye nendalo

engumlambo Ikwafundisa uluntu ukuba akukho ukuphila kwabantu kwanoninzi lwezinto

261

eziphilayo nezinomphefumlo ngaphandle kwemilambo Imbongi inike nemfundiso yokuba

uluntu lubone ukubaluleka kwemilambo kwanokuba bayixabise bayiphathe kakuhle Okona

kubalulekileyo le mbongi efundise kona kukuba kubomi babantu xa bebonke kufanele ukuba

babeyintsikelelo nakwabanye abantu kanye njengokuba naye uJolobe enzile Umlambo ngoko

ke ube yintsikelelo kwilizwe ngokubanzi latsho lakubona ukuphila kwanovuyo ngokuzalwa

kwawo

4113 Intlakohlaza

Kulo mbongo Intlakohlaza (1936 197423) uJolobe imbongi isebenzisa iintlobo zethoni eyosizi

noyovuyo ukugqithisa ukubaluleka kweli xesha lonyaka kwindalo ngendlela edala umdla Usizi

noluvuyo uluzobe wenje nje

Ubulusizi umhlaba ukhedamile

Uxwebile uhlininika umbi-

Namhla uyancuma uyahleka

Ntlakohlaza siyakubulisa

Ubugugile wambethe amajacu

Unentloni amahlo ejonge phantsi

Wawambesa wanjengomtshakazi

Ntlakohlaza siyakubulisa

Ibisozela yonkrsquointo eyindalo

Mphaphamisi uyivuse yonke

emithini isandi seenyosi

neseentaka asiswelekanga

Ntlakohlaza siyakubulisa

Silandeli sobusikrsquoobubi

Mfudumezi emva kwamakhephu

Mniki-bomi olandelrsquointshazo

Kulo mbongo uJolobe ubonisa ukuba indawo athethe ngayo isemaphandleni kuba utyhila ukuba

abantu izilwanyana izinambuzane kwakunye nezityalo bezisebugxwayibeni ingekafiki

intlakohlazo Ngoku ngokufika kweli xesha lentlakohlaza imifula igcobile iyagquma

iintyatyambo zincumile ziqaqambile nesandi seenyosi nengxolo yeentaka iyavakala emithini

Njengokuba uJolobe ube engumalusi wempahla namanye amakhwenkwe umfanekiso

wentlakohlaza ngenene uwazi kakuhle Kwanawamanye amaxesha onyaka uyawazi Ebusika

emadlelweni indalo uyibona ihlupheka kakhulu Umzekelo umhlaba ubude ubenamatshanda

kude kukhuthuke nengca le iinkomo zihlupheka ukufumana ukutya kwazo okuyingca namanzi

awanele ngenxa yeembalela zasebusika kwezinye iindawo zokuhlala

UJolobe uthetha ngokukhulekileyo Ubonisa ukuzingca ngokukhulela emaphandleni Ubonisa

ukungabi nazintloni ngendawo akhulele kuyo emaphandleni apho wayesalusa imfuyo kayise

waza wafumana iimfundo eninzi namava okwazi ngendalo

262

Kwintlalo yakhe eCala engumalusi khona watsalwa ngamandla obuhle bendalo waba nomdla

kubomi beentaka izityalo kweneezilwanyana kwenezi wayezifuya (Scheub 196758) Le

nyaniso uthe wayingqina kumbongo wakhe othi Umalusi ochazwe apha ngentla

Ngoko ke uthe wayibona ngeliso lenyama ingqele wanamava okuyazi indlela eziphatha ngayo

kakubi izilwanyana nemithi kwanabantu Kungoko ke apha athi akubona ukufika

kweentlakohlaza agcobe yena kunene Kulo mbongo ubonisa uvuyo lwakhe olukhulu Ubulelela

isizwe siphela nendalo yonke uzenze wangumlomo wayo wayibulela esithi ldquoNtlakohlaza

siyakubulisardquo Ngamanye amagama uthi siyakuvuyela ukufika kwakho kuba kusinika

uchulumanco kwaneengoma ezimnandi zovuyo Kanti umbhali uReaske ungqina uluvo

olukhankanywa ngasentla Uthi abantu bayinxenye yendalo ebangqongileyo (196643-66)

UJolobe kulo mbongo ukhankanya ukuba ngokufika kwentlakohlaza nabantu bavuyiswa

kukuqaleka kobomi obutsha ubomi bezityalo kwanobomi beentaka nemilambo kwakunye

nendalo entle ngokubanzi Uquka iinyamakazana iintyatyambo neenyosi namabhabhathane

Uthi kwakufika intlakohlaza yonke indalo ithi idlamke ivuke ebuthongweni Utsho nomhlaba

wambathiswe ngengubo ezimbejembeje zeentyatyambo kwanengca eluhlaza iintaka

nezinambuzane nezilo nazo zitsho zigcobe Lo ngumbono wexesha elihle lomfanekiso

wentlakohlaza Uwuzobe ngesigama esidala iindidi zemifanekiso ngqondweni yeliso egcwele

ubuhle bendalo entle Ibuye le mbongi ibuthelekise obu buhle bendalo nexesha losizi ixesha

lasebusika lokuhlwempuzeka ngokulihlazo Kodwa kamva umhlaba wona uye wahonjiswa oku

kwenkosazana kwanomtshakazi oxabisekileyo yakufika intlakohlaza Wasuka walihomba

elithandekayo

Le mifanekiso yokuntlithwa kwabantu yingqele yasebusika kwanomfanekiso wokuvela

kokukhanya uvuyo uthando nemigcobo ehamba ikhapha intlakohlaza uyizoba ngubugcisa

bakhe obuphezulu bokukwazi ukuyichaza into Imbongi isebenzisa isigama esimyoli

Iwuqaqambise lo mbongo wangomnye ogqwesileyo nethe yonwatyelwa sisininzi sabantu

kwimibongo yakhe athe wayibhala Lo mfanekiso uphezulu iwenze lo umbongo wakhe watsala

ingqondo zabantu Isigama asikhethe ngokukodwa siluNcuthu-maZangwa ukunambitheka oku

Esi sakhono senkcazo yakhe sithi siwutsala umxhelo womfundi

Imifanekiso emihle yeliso ezotyiweyo ibonisa indalo entle ebukekayo ebonisa ukuphithezela

kwendalo egcobileyo imifanekiso yentshukumo sokuphaphazela kweentaka ukudloba

kwamatakane kwaneyokuva isandi esenziwa yimifula kwaneenyosi neentaka emithini sibanga

umoya wovuyo kumfundi kanti nemifanekis-ntelekelelo yokuva isandi sengxolo emnandi

eyenziwa yindalo imbongi iyizobile yayivakalisile ngesigama esochongileyo

263

Kwakhona siva isandi seenyosi emithini isandi semifula egqumayo luvuyo Kanti nesandi

esimnandi kwanengxolo eyenziwa ngamatakane achulumancileyo etakataka asinqabanga kanti

nesandi esithe gqolo sibulisa intlakohlazo sitsho sichukumisa abafundi balo mbongo ukuba nabo

bavuye batsho baqonde ukuba nabo bayinxenye yendalo nebavuselelayo bakudamba emoyeni

Umzekelo xa bedakumbiswa yingqele yasebusika akukho kuhleka nakuvuya Abantu

bayaxweba nasebusweni ingqele ibaqhaqhazelisa amazinyo Imbongi iyasifundisa isinika

isityhilela ukuba ngaphandle kwendalo ngokubanzi akukho bomi Kwindalo sifumana ukuphila

Umzekelo ngokufika kwentlakohlaza amanzi ayafumeneka kwanokutya kwezilo nabantu kutsho

kudaleka impilo novuyo nemigcobo esizweni siphela

Elokuqukumbela imbongi uJolobe ngalo mbongo wayo ukwafundisa isizwe siphela ukuba

sifunde ukuthi ldquoEnkosi kwindalordquo kwiintyatyambo kwimilambo kwizilwanyana kwiintaka

nakwizinambuzane ezi ezinjengeenyosi namabhabhathane amahle la kuba nawo abalulekile

ayaludala uvuyo kubantu UJolobe ukwafundisa isizwe ngokubanzi ukuba sifunde ukuthi

ldquoEnkosi nakuMdali wendalordquo entle ezisa impilo kwaneetsikelelo ngokufika kweentlakohlaza

4114 Umbongo webhadi

Umoya wembongi ubonisa ukuba imbongi igcobile kulo umbongo Umbongo webhadi (1936

197049) Ikwelikhulu iqondo lokuvuya ngokungathi ityelelwa yinkosana elibhathane elifike

livathe iingubo ezintle nezimbejembeje Lo mfanekiso wale nzwana ilibhabhathane uwukrole

wawuqaqambisa ngamandla obungcibi obukhulu kwanangobuhle obudala uvuyo olubuhle

obungaphezu kobomnyama Obu buhle bungaphezu kobomnyama bubonisa ukhwankqiso

balatha ugqithiso kuba bungaphezu kobasemhlabeni bobamazwe asemaphupheni Lo mzobo

mhle wale nzwana inomahluko nephandle amehlo embongi uwuzobe wenjenje

Zikho zininzrsquoiinzwana neziinto zendalo zonke

Mhle umnyama nawo emva kwemvula bethu

Kodwa awufiki kuwe ngubrsquoemababala onke

Mhlobo weentyatyambo vuyo lweliso lam

Isigama esilapha siyosulela simenza umfundi abe kule kumoya wovuyo nayo imbongi ekuwo

Oku kubangwa sisigama sovuyo imbongi esichongileyo ukuhombisa lo mbongo

kwanokuvakalisa ubumnandi bomoya wayo UJafta (1996 24) uthi imihobe ikwazingoma

Indlela awukrole ngayo lo mbongo ufana nengoma yothando Ngoko le mbongo ukwayingoma

yovuyo Lo mbongo ungomntu obe senyongweni kaJolobe ukumthanda oku Intombi yakhe

uVuyo ibalisa ukuba uyise onguRanisi Jolobe wamxelela ukuba lo mbongo wamqambela phambi

kokuba azalwe Uthi wathi nokuba umama wakhe wabeleka inkwenkwe nokuba yintombazana

iyakuba ngu-ldquoVuyolwelisolamrdquo Ngoko igama lakhe elithi ldquoVuyordquo ligama elishunqulelweyo

264

UVuyo ubalisa ukuba wathi ke mhla wambona oko kuqala wavuya kakhulu (Vuyorsquos Journal

2013)

Olu luvo lubonisa ukuba kwindalo imbongi uJolobe njengoWordsworth noBurns

abakhankanyiweyo kolu phononongo bathe bafumana izityhilelo zothando uxolo iminqweno

emihle kwanentuthuzelo ethi inxulumane namava abo kwaneemvakalelo zabo kubomi babo

njengokubekusenzeka kwimbongi uJolobe xa uVuyo etyelela utata wakhe mhlawumbi

ebenomkhuhlane engenamandla kodwa athi akufika ngamanye amaxesha atsho azive engcono

kakhulu atsho atye nokutya (Vuyorsquos Journal 2015) Ngoko ke uVuyo ebefana nebhabhathane

elimndwendweleyo njengakumbongo wakhe webhadi

Kulo mbongo imbongi ibonga ubuhle bebhabhathane ngendlela ebonisa uvuyo oluphezulu

lochulumanco olubangwe kukutyelelwa kwayo yile nzwana eze kutyelela iintyatyambo ezimi

kufutshane nayo Amabhabhathane amtyelela njalo umntu okufutshane neentyambo ezilinyiweyo

okanye ezizikhulelayo Atsalwa ngamandla obuhle kwanamavumba eentyatyambo azithandayo

UWilliam Wordsworth naye ngenxa yokulithanda ibhabhathane elimane lityelela umyezo wakhe

kwakunye nesitiya sentyantyambo sodade wakhe uthe wabhala umbongo ngebhabhathane naye

elibuka ubuhle balo waza walicela ukuba limane libatyelela kuba bayakutsho balibalisele

ngamabali amnandi ehlobo bacule neengoma ezimanandi zamaxesha obuntwana babo

Lo mbongwana wakhe awawubhala ngo-1801 ngebhabhathane awalithandayo Uwubhale wathi

I ve watchrdquod you now a full half hour

Self-poised upon the yellow flower

And little butterfly

I know not if you sleep or feed

Come often to us fear no wrong

Sit near us on bough

Will talk of sunshine and a song

And summer days when we were young

Sweet childish days

Le ntetho yale mbongi yamaNgesi yalatha ukuyithanda kwayo nayo indalo ngokungathi

azibambi kakuhle apha engqondweni Kuba ide ithethe nebhabhathane ilicela ukuba lingaphezi

ukubatyelela ekhayeni labo Iqhuba ilixelela ukuba nabo bangabahlobo balo kwaye

malingaphezi ukubatyelela kuba bangathanda ukulibalisela ngeemini ezimnandi zothando

Ithembisa kwanokuba abasayi kulenzakalisa bayakulivuyisa kuphela Kanti naye uJolobe

ubonisa ukufana nqwa noWordsworth kuba naye kulo mbongo wakhe webhabhathane uncokola

nalo Ulincoma ubunzwana balo nezivatho zalo ezingayiwayo ngokungathi ngumntu ophilayo

265

Esi simbo sithe sabonakala nakubathandi bezilwanyama abathi babonwe bethetha nezilwanyana

zakomawabo ezifana nezinja abazithandayo

Kulo mbongo uJolobe ubonisa ubudlelwane bakhe kunye nabanye abaqambi abangabathandi

bendalo Zonke ezi mbongi zithi zibone izinto ezinkulu ezinokufundwa kwindalo kwanobulumko

kuyo Kanti zikhankanya ukuba kungafunyanwa izityhilelo zithile kwindalo ikhangeleka

ingaxabisekanga kangako

UJolobe ulibone ibhabhathane owalilamayo lixabisekile lifana nenzwana esuka kobunye

ubukhosi obuphezulu bamabhabhathane kangangendlela elivathe ngayo linxibe eziphezulu zona

iingubo neziyimisikwa ekwizinga eliphezulu okuhambisene kwanokufaneleka nesidima

esiphezulu waza akabi nakuzibamba wabona kusesikweni ukuba alikhahlele alibonge alincome

Walamkela ngothando Kwakhona uyithandile imikhwa yalo kuba linothando alinaburhalarhume

lingomhlobo kuye kuba nalo lithanda akuthandayo Lingumhlobo weentyatyambo Kanti

noWordsworth naye ongumthandi weentyatyambo ude naye njengoJolobe wade

waliphakamisela ebuntwini wathethe nalo elixelela ukuba kudala elijongile wada ekugqibeleni

walicela ukuba kubekho ubuhlobo obuliqilima phakathi kwalo kunye naye naphakathi kwabantu

bakowabo kunye nalo

Obu budlelwane bezi mbongi zimbini nokuba ziphile kumaxesha awahlukeneyo buluqilima

bubonakalisa imiphefumlo neengqondo ezikrelekrele nabantu abanezipho eziphezulu

ezichukumisa ziphilise zivuyise imiphefumlo neyabanye abantu batsho nabo baphiliswe

balubone olu thando noxolo lufunyanwayo kwindalo enjengeentyatyambo namabhabhathane

Umzekelo umbongo kaJolobe ungebhabhathane ngumbongo okwizinga eliphezulu nothe

wachukumisa iingqondo zabantu abaninzi kubathandi bemibongo kaJolobe Kuba usoloko njalo

edala iindidi zemifanekiso ephezulu yovuyo nothando ingakumbi xa umntu elibona lisenza

intshukumo yalo ebukekayo lisiya kwiintyatyambo ngeentyambo lidala ubuhlobo

Le mifanekisongqondweni mihle yokubona indalo entle ivuselela imizwa emnandi

kwaneemvakalelo zomoya wovuyo kuphela Nanamhla oku ama-Afrika angabantu abasele

bekhulile abantetho isisiXhosa basawonwabela lo mbongo kaJolobe Abantwana besikolo

bayawonwabela nawo ukuwucengceleza unanamhla Abazali bethu ababefunda imibongo

kaJolobe ezikolweni zabo basancoma ubumnandi bemisebenzi kaJolobe Basakhumbula

ukucengceleza eminye yawo kule mihla sikuyo

Imbongi uJolobe isafobe isimntwiso usisebenzise ngamandla kulo mbongo sawuphakamisa

wakwizinga eliphezulu ngoncomo lwebhabhathane alitsho lanesidima esikhulu xa ide ithetha

266

nalo ithi ldquoMhlobo weentyatyambo vuyo lweliso lamrdquo Le ntetho idale ukuhloneleka kwalo

nasebantwini nangemisebenzi yalo emihle Umzekelo kungenxa yezinambuzane

ezingamabhabhathane ezibangela ukuba iintyatyambo zivelise iziqhamo ezityiwa ngabantu

baphile igxothwe imitshetsha

Uphindaphindo lwempinda-mqolo esisikhahlelo esibonga ibhabhathane nesithi ldquoMhlobo

wentyatyambo vuyo lweliso lamrdquo lwenze lo mbongo wanjengomhobe wothando ingoma

yothando ecula emoyeni womntu osemathandweni kwanowuphula phuleyo ufundwa

ngokukhwaza uvakala uvuyise umphefumelo ungabi nakudakumba atsho aphele angenelele

kule ndawo yekhorasi elinganisa ezonwabisa naye

Elokuphetha lelokuba sivakalise ukuba lo mbongo ugqwesile ukuba sisiyolisi kwanokudala

umoya wovuyo ngendlela okrolwe ngayo ngosetyenziso lwesigama esikhethwe ngokukodwa

wawuhombisa nangemifanekiso emihle yebhabhathane ilihle elingubo zalo zimbejembeje

Imbongi itsho sibe nomfanekiso weentyatyambo ezintle apho limana lisithi ngcu kuzo lizityelela

412 Iintyatyambo ezimdala uqambo - iintyantyambo zingabantu baseTyhini

ldquoUbuhle beentyatyambo bundidala uqambordquo (Jolobe 197056) La mazwi aphuma kwimbongi

enguJolobe Unoluvo lwako oku akuthethayo

Ngomlomo wakhe ungqinile ukuba ngamini ithile wathi nqwakaqhwa nenyibiba awathi

wakuyibona wadumba intloko yiyo Loo nyibiba yaba yintyatyambo esenyongweni yakhe

ukuyithanda oku Ngoko ke umsebenzi wakhe wasezindle wokuba ngumalusi wathi wanengeniso

kuye kuba wabutyebisa ubomi bakhe ngamava endalo Wafana noya kwisikolo sendalo apho

wathi wafunda nangobomi bezityalo ezinjengeentyatyambo ezizintlobo ngeentlobo neziquka

iinyibiba Ngoko ke iintyatyambo ezi bezithi ziwuvuyise ngamandla umoya wakhe waphela

eqamba imibongo ngazo apho athi ldquoUbuhle beentyatyambo bundidala uqambordquo UWilliam

Wordsworth kumbongo wakhe ldquoTO THE DAISYrdquo ubhala ngenyibiba ngo-1802 (unyaka

wopapasho awuchazwanga 94) Kwathi kanti le nyibiba athetha ngayo ngumntu amthandayo

Abantu baseTyhini baziwa ngokuba nabo baziintyatyambo ezilenza lihle ilizwe Inkoliso yabantu

bayazithanda intyatyambo kuba kuzo kuye kufunyanwe ubuhle uthando kwanamavumba

amnandi (Heese noLawton 1988) Kuzo kufumaneka umoya wothando nokukhuthala Ukumila

kwazo nako kutsho kudaleke uthando UNgara (199016) uthi yena umbongo ekutolikweni

kwawo kufanele kwaziwe ukuba awusoloko uthetha ngento enye engathi icamngcwe yimbongi

kuphela

267

Ngoko ke umntu okanye umfundi angathi awubone umbongo uze ngolunye uluvo ingelulo

oluqhelekileyo nolubonwa ngalo Kwaye ekutolikweni kombongo abahlalutyi banenkululeko

ebanzi yokutolika intsingiselo yombongo ngendlela etyhileka ngayo kubo UNqakula (1974)

noJolobe (1936) kwakunye noMqhayi (1943) babona abantu baseTyhini beziinyibiba Ukuxhasa

olu luvo lukaNgara apha ngentla kungatshiwo ke kwanokuba iintyatyambo ezingama-Afrika

nazo zimdale uqambo ngenxa yobuhle bazo athe wabubabaza bahlala engqondweni yakhe wade

waqamba le mibongo ilandelayo ekhankanya ubuhle kwanokucikizeka kwazo

Kumbongo ongomama wakhe uJolobe uthi ukumbiza ldquoMThembukazi omhlerdquo Ubabaza

ukucikizeka kwakhe okwenziwe kwaphuma izandla nangamehlo la mahle Umbongo Inyibiba

ongowothando uwuqambele isithandwa sakhe uJean Nongogo umbongo UMusa kaZigudu

ngowothando olungagungqiswa nto lwenzwakazi uMusa UNojaji ngumbongo wenzwakazi

engumtshakazi ebuhle bumanzrsquoandonga neyaphatheka kakubi kumyeni wayo Wona umbongo

UThuthula ngowothando lukaThuthula kunkosi uNgqika ubuhle bukaThuthula babugqwese

zonke iintombi zomhlaba kaPhalo UHoza uxhasa le ngcinga ingentla apha ngoJolobe amncoma

ngokuxabisa iinzwakazi zamaAfrika kumbongo wentokazi enguNomhi umhlobo wakhe athi

unobuhle benyibiba ubuhle obuphezulu UHoza (1999) uthi

Jolobe uses a very touching tone of voice when describing the beauty of a womanhellip and

Jolobe evokes images of the most beautifulhelliprdquo

Kanti nakumbongo ongoMusa kaZigudu uJolobe ubonisa ukubathanda abancome abantu

baseTyhini abanomqolo nabakhutheleyo nabakhaliphileyo nabayilwelayo impumelelo

nenkululeko yabo baphakamisa amakhaya abo kwanesizwe sabo kanye njengomama wakhe

kwanomlinganiswa wakhe ophambili umakhulu uZagula (1923) inovela eyincwadi yakhe

yokuqala

Umbongo awubhale ngomama wakhe ngowothando Uwenze wanekhorasi engaye ethi ldquoMama

wam MThembukazi omhlerdquo Le mpinda izoba ingoma emnandi yothando ngonina ambonga

ngobuhle bakhe kwanangezenzo zakhe zothando ezenzileyo ezintle kuye kwanasekuhlaleni

kwabanye abantu

Kanti nakumbongo ongothando ongoMusa kaZigudu nalapho uzoba umoya wothando

ngekhorasi emnandi ethi ldquoUthando ndilubone kuMusa kaZigudurdquo Inika lo mbongo ubungoma

bawo Kanti nombongo ongenzwakazi engumhlobo wakhe uJolobe ukwawuhombise lo mbongo

wothando lwalo mhlobo ngempinda ekwayikhorasi emnandi ethi ldquoUNomhirdquo nezoba umoya

268

wothando ovuselelayo Kanti umbongo athe wawuqamba ngomafungwashe wakhe uVuyo

intombi yakhe uthe nawo wawunonga ngekhorasi yothando ethildquo Vuyo lweliso lamrdquo

UJolobe ukwabonise uthando nakumantombazanana azintyatyambo zama-Afrika umzekelo

uwabize ldquoAmahotyazanardquo kwa ldquoneemvanazanardquo kumbongo ldquoIgazi lehotyazanardquo apho uJolobe

abonise umsindo ngengxelo awayiva ngohlaselo ngebhozo kwentombazanana ngumfo othile athe

uJolobe ukumbiza litshivela kwanendlobongela kwincwadi yakhe Ilitha (197122)

Ngokunjalo noRobert Burns uthe naye wabonisa umoya wothando wazincoma iintyatyambo

zelizwe lakowabo Ubhale lo mbongo ulandelayo nokwayingoma emnandi ngo-1786 othi ldquoTo a

mountain Daisyrdquo

A Red Red Rose

Thatrsquos newly sprung in June

Oh my love is like the melody

Thatrsquos sweetly playrsquod in tune

As fair art my bony lass

So deep in luve am I

And I will love thee still my dear

Oh my luversquos is like a red red rose

Lo mbongo udiza ingoma yenzwana yomfo onguBurns omoya wakhe uthabathekileyo

yintyantyambo ethile Ngenxa yothando oluphuphumayo yinzwakazi eyintyatyambo ayibize

ngokuba yi-ldquored roserdquo Wabona ukuba makabhale umbongo wothando ngayo Kanti naye

uJolobe wathi kanye njengalo mbhali ungentla wathana nqwakaqhwa nentyatyambo inyibiba

eyamdala ubushushu entliziyweni akabi nakonwaba ngumbono omhle awathi waphandla amehlo

akhe wada wabona makaqambe umbongo ngayo

4121 UNomhi

UNomhi (1936197037) ngumbongo wothando Ngawo uJolobe ugqithisa uthando lwakhe

kwakunye nezimvo zokuzixabisa kwakhe iinzwakazi ezizimbelukazi ezingama-Afrika

Ngaphezulu kowabo ukhule enoodade bakhe ababemthanda kakhulu wazala kwaneentombi

azithandileyo nezibe libhongo kumoya wakhe Kaloku uJolobe ubhala yena ngokuthi

achukunyiswe yinto ayibonayo nethi imnike intumekelelo yokubhala Kungoko ethe wazincama

wenza umbongo ngoNomhi Athi yena Jolobe ukuchula ukunyathela

1Ubukeka njengentsasa

2Ekwazole njengorhatya

3Enobuhle benyibiba

4Unomhi

269

Le ntyatyambo inguNomhi uyizobe ngemifanekiso yezafobe ezitsha nezingaqhelekanga ezidala

uchulumanco ngendlela le ayihombisa ngayo ngokumnandi kulo mbongo wakhe Ubuhle bayo

obungaqhelekanga budale iminye imifanekiso etsale iingqondo kwanomdla omkhulu kumfundi

kubangwa sisigama esisodwa asichongileyo Umzekelo uyizobe le nzwakazi ngezinto zendalo

namaxesha emini ubuhle bentsasa ukuphuma kwalanga nokuzola akufanise norhatya xa ilanga

litshonayo nangezityalo nezilwanyanana ezinentloni kwanezidlamkileyo ezoba isimo sayo

esithandekayo Lo mfanekiso wale nzwakazi uNomhi uwukrole ngokugqwesileyo ngesigama

sakhe esiluNcuthu-maZangwa

Esi sigama sichongiweyo ngolwimi lwezafobe eziyila imifanekisongqondweni edala umoya

wovuyo nolonwaba lokubona umntu waseTyhini efaniswa nezinto ezingaqhekanga ukubonwa

kwilizwe labantu abaphilayo Zifanisa umntu ophilayo nobuhle bentsasa kwanokuzola okufana

norhatya Olu faniso luphume izandla ngoba luzoba ubuhle obungaphaya kobufumaneka

ebantwini abasemhlabeni Ngoko ke olu lubaxo uJolobe alwenzela ukonwabisa abafundi bakhe

basebenzise iingqondo bacinge kuba ubuhle bukaNomhi babukhe bubabazwe kumazwe

afumaneka ezintsomini

Kanti kwanokufanisa kwakhe le nzwakazi yom-Afrika nangoocwethe imbongi yalatha ukuba lo

mntu waseTyhini akangomntu undwebe gqitha unohloni kanti sona isilwanyana sasendle ibhadi

salatha ukukhululeka kwakhe uNomhi obuso balatha umntu othandekayo Le nkcazo kaJolobe

yokusebenzisa izafobe ezitsha ezingaqhelekanga ibonisa isimo sakhe sokuba ebengumalusi

ozifundileyo izimbo zendalo neenyamakazana nezityalo athe wazifanisa nabantu abaphila

nendalo Le ntombazana ayibongayo nanika inkacazo ngayo yintombazana enxibe isimo

esigcwele ukusulungeka enembeko ukuzilinda nesidima inkuthalo nobubele kwanobuntu

obufumaneka kula mbongo wenkcubeko othi ldquoImbekordquo apha ngentla UJolobe nophakamisa

imbeko kubantu abakhulu namaxhegokazi la kuba kule mihla sikuyo abantwana ezibhasini

kunzima kwanokuba bawaphakamele amaxhegokazi asimelelayo kuba besithi babhatele ngemali

yabo oku kukuthi yimali ethethayo hayi inkcubeko nobuntu kwabanye abantu

Kwakhona uJolobe le nzwakazi uNomhi uye wayikrola ngobuhle benyibiba esithi inobuhle

obunqwenelekayo ldquobenyibardquo ngoko ke uNomhi sisityalo inyibiba (Hermanson 1995) Esi

sikweko sidiza ukuba uNomhi ungumntu oziphethe kakuhle kuba inyibiba ifaniswa nobuhle

nobunyulu kwinkcubeko nesithethe sakwaXhosa Kulo mbongo uJolobe uphumelele ukusizobela

umfanekiso ngqondweni wentyatyambo entle yaseAfrika ebuhle buphumrsquoizandla

ukunqweneleka nobuhambisana nesimo sayo esihle

270

Elokuphetha intyatyambo inyibiba uNomhi afaniswe nayo iyintyatyambo ehlonelwayo

nethandwa kakhulu luninzi lwabantu naziimbongi kumzi oNtsundu ngenene uNomhi uthandiwe

yimbongi

4122 Inyibiba (umbongo ongoButhelwa Nongogo isithandwa sikaJolobe)

Ithoni yombongo ldquoInyibibardquo (193627-28) yeyomoya ophezulu obonakalisa ukuba imbongi

ivuya kakhulu ilonwabele uqambo lwayo Lo ngumbongo wovuyo UJolobe umoya wakhe

usemathandweni usebenzisa isigama esisodwa sothando onolangazelelo lokufuna ukubonga

ancome iintyatyambo ezinjengenyibiba eqaqambileyo nehonjiswe oku komtshakazi ovathiswe

ingubo emhlophe bumthubi

Kulo mbongo wothando uJolobe ubonga inyibiba entle athe wahlangana nayo kwatsho kuye

kwabakho iimfudumalo neemvakalelo zothando emoyeni wakhe njengembongi Loo

ntyatyambo Inyibiba ayibongayo kulo mbongo uthi sisithandwa sakhe intombi uButhelwa

ogama limbi linguJean UJolobe uchaza kulo mbongo ukuba inyibiba entle le awathi wayibona

ezixhotyeni yawaphandla amehlo akhe wabethelwa ngumbilini ngenxa yentshisakalo awaba

nayo kumxhelo wakhe waza wanesigqibo sokuba le nyibiba iyakuba yeyakhe unaphakade Olu

luvo lungqinwa nayintombi kaJolobe engumafungwashe Ibalisa ukuba uyise wayemana

ebabalisela abantwana bakhe ukuba lo mbongo wawubhalela umama wabo (Vuyorsquos Journal

2013)

Elokuphetha imbongi uJolobe isityhilele yasibonisa ukuba iintyatyambo zingabahlobo bethu

kwaye zinothando ziyathandwa nangabantu abanothando Zithandwa kwanazizinambuzane kanti

kwaneentaka ezi ezinjengengcungcu zithanda incindi yazo Nalapha ekuhlaleni kwezi mini

sikuzo ngamanye amaxesha iintyatyambo ezi zikhe zibe luncedo kwanomelo lothando

nophawu lovelwano kusizi nentuthuzelo kubantu abangaphilanga kanti zikwayisimboli

nophawu lombulelo ngesenzo esihle esenzelwe umntu Kanti nakwimindyadala yokuvuyisana

nabaphumeleleyo nakwimisitho iintyantyambo ziluncedo olukhulu Yiyo loo nto nalo ilizwe

elihle lifaniswa neentyatyambo ezintle zabaseTyhini ezikwazizihombo zamakhaya azo

njengoThuthula owaba sisihombo sekhaya lakhe nesesizwe wade wabonwa naziinkozi Imbongi

iphumelele ekuwuzobeni umbongo wayo wothando ngokusebenzisa izafobe eziliqela zothando

ezichaza ngale nzwakazi yakhe iyintyatyambo nathe ukuyibonga kwakhe ldquoInyibiba entlerdquo

Imbongi uJolobe ukwaphumelele ekuboniseni ukuba ilizwe elingenazo iintyantyambo lilizwe

elifana nentlango elidala isizungu Umbongo wakhe uyachulumancisa ubanga uvuyo Ukongeza

lo mbongo uwuzobe ngobungcibi obukhulu bolwimi lwezafobe ezithe zawuhombisa

271

ziwuqaqambisa ngemifanekiso emihle edala ulonwabo nakumfundi owufundayo ingakumbi

ngokukhwaza

Nayo imbongi uWordsworth (unyaka wopapasho awuchazwanga) kuchazwa ukuba yathi

ihambahamba emathafeni nganjikalanga ithile yathi nqwakaqhwa neentyantyambo ezibubuhle

obugqwesileyo zisenza intshukumo ngathi ziyamdanisela zinombizane zingamawa ngamawaka

Wathi emva koko akabi nakulala waqamba umbongo othi The Daffodils Kanti noSirayi uchaza

ukuba uJolobe wayibona intyatyambo yakhe ezixhotyeni kwidolophu eyayinendalo entle

namatye amakhulu eBedford apho uyise wenkosikazi kaJolobe wayesebenza khona Yena

uJolobe wathi wayalama khona le ntyatyambo yakhe kuba naye wathi wayakusebenza eBedford

kwindawo enabantu abathethe isiXhosa kakuhle kakhulu ukuze azi banzi ngolwimi lwesiXhosa

watsho wabhala uncwadi lwakhe ngesiXhosa ngempumelelo enkulu kuba kwiindawo

awayexelenga kuzo ngaphambili kubutitshala bakhe isiXhosa sakhe savangwa sisiHlubi

sisiSuthu sisiMpondo kwanesiSwazi kwimimandla yaseMatatiele naseMount Frere

Inyibiba yakhe uyibone ingathi ihonjiswe ngesitshaba esimhlophemthubi Oku kubonisa ubuhle

obusulungekileyo kwemibala emihle ehonjiswe ngayo Kwakhona ngokuka-Abrams noHarpham

(2012 noHeese noLawton 1988 noPretorious 1989) bonke aba babhali bangqina into enye

yokuba ubumhlophe lumelo lokukhanya ubungcwele kwanobumsulwa kwaye buchasene

nobumnyana obulumelo lokoyika lobubi

Obu budlelwane betekisi kaWordswoth nekaJolobe budala umdla kolu phononongo kuba sitsho

safumanisa ngokuqinisekileyo ukuba uJolobe uye wahlutshezwa ngababhali bemibongo yendalo

abafana naye ngomdla kwindalo waza wafunda kwanezagwelo zokubhala imibongo yakhe ibe

kwizinga eliphezulu Umzekelo olu lwazi luthe lwalunkcenkceshela ubhalo lwakhe kuba

nentetho yesiXhosa inika inkuthazo ethi inyathi ibuzwa kwabaphambili Umzekelo kulo

mbongo wenyibiba kaJolobe kubonakele ubukho bokuzalana kwetekisi kaJolobe kumbongo

wakhe ongenyibiba izalana netekisi esetyenziswe nguWilliam Wordsworth kumbongo wakhe

apho abonga khona eyakhe intyatyambo elinenekazi ayibize ngagama elithi yi-daisy (inyibiba)

Oku kuzalana kwetekisi kubizwa ngokuba yintsebenziswanotekisi (intertextuality) Umzekelo

uWordsworth uthe inyibiba yakhe i-daisy akuyibhaqa ngo1805 wabhala umbongo waza

wachazela nabafundi bemibongo yakhe ngenkangeleko yayo wathi

A queen in crown of rubies drest (unyaka wopapasho awukho)

Naye uJolobe kanye ngokukaWordsworth kowakhe kumbongo ongenyibiba uthe wayelelana

nomfanekiso owalanywa nguWordswoth Ubone eyakhe inyibiba ivathiswe ngelokhwe entle

272

kwanesithsaba esihle entloko Yatsho yafana nokumkanikazi othile Yona imbongi uJolobe unika

obu buhle ngeyakhe inyibiba wathi

Intloko yayo imhlophe mthubi

Njengetshawekazirdquo (Jolobe 1936 27)

Kanti nayakhe inyibiba uJolobe ukukhankanyile ukuba yayivathe ilokhwe entle ifana

nokumkanikazi ldquoilitshawekazirdquo (193627) Kanye njengokuba naye uWordsworth echazile

kowakhe umbongo othildquoAt the grave of Burnsrdquo Lo mbongo uWordsworth (unyaka wopapasho

awukho173) uthi uwubhale ngo1803 Yaye wavuma esidlangalaleni ukuba waqeqesha

nguRoberts Burns imbongi yamaSkotshi eyi nkcutshe yobhalo lwemibongo URobert Burns

owaye ebalasele kubhalo lwemibongo engendalo nothando Ngoko ke uWordsworth ubanga

ukuba uBurns njengomkhokeli kwanomqeqeshi wakhe wamhlupheza ekubhaleni imibongo

eloluhlobo

NoJolobe singatsho ukuthi wahlutshezwa nguWordsworth ekubhaleni imibongo yothando

nendalo Ngokuthi inyibiba ilitshawekazi kungokuba ingumntwana wegazi umntwana

wasebukhosini Uyifanisa nomntwana wegazi wasebukhosini Ikwangenxa yobo bukhosi le nto

imbongi isithi izityalo eziphantsi zema ngathi ziyayinqula loo nzwakazi yasezindle Kwakhona

imbongi uJolobe uthi le nzwakazi yakhe ikwayinyibiba ithe yanobuhle obulubisi

Ngokwasenyanisweni esi sithandwa sakhe asibongayo apha kulo mbongo naso ibala laso lendalo

ibilibala elikhanyayo nelifana nobisi ithandeka (Vuyorsquo Journal 2013) Lo mbongo uphumelele

ukubonisa ubukho bobudlelwane phakathi kobomi bukaJolobe noncwadi lwakhe alubhalileyo

obufunyenwe ngempumelelo lolu phando olwenza ugxekoncomo lwemisebenzi yale mbongi

nombhali

4123 UThuthula intyatyambo yomAfrika eyamvuselela ukuqamba umbongo

Lo mbongo kaJolobe ldquoUThuthulardquo (197481) wagqwesa waphelela uyindumasi Umbhali wathi

wasikhupha ngendlela edala amadlu isakhono sakhe sokubhala ebalisa ngentyatyambo yesizwe

sakwaXhosa inzwakazi uThuthula ayakhe yaphila apha kweli gada Lo mbongo uJolobe

wanyanzeleka ngo-1946 wawuguqulele esiNgesini ngenxa yesidingo sesininzi sabantu abafune

ukuxhotyiswa ngolwazi Sele ewuguqulele esiNgesini nalapho wagqwesa kutoliko lwawo kuba

IsiNgesi naso eyunivesithi wasenza kwizifundo zakhe (Mahlasela 19733) Wakuguqulelwa

esiNgesini baza ababhali ooReed noWake (196483) bawufaka kwincwadi yabo ethi A Book of

African Verserdquo bawupapasha ngolo lwimi ukuze ube nokonwabisa abantu ngokubanzi

nakumazwe ngamazwe Lo mbongo ungoThuthula ngumbongo kaJolobe opho abalisa

ngentyantyambo yesizwe sakwaXhosa eyakhe yantle apha elizweni Ngokwelivo inkosana

273

uNgqika kwaneenkosi enkulu uNdlambe badumba iintloko yiyo bagilana bade bagqebhana

ngenxa yobuhle bayo le ntyantyambo inzwakazi yom-Afrika Umbuzo uthi kutheni ebhale ngale

ntyantyambo ethe yabaluleka kangaka kwiimbali zakwaXhosa nje

UJolobe ngumntu wothando nobancomayo kakhulu abantu abanyanisekileyo eluthandweni

lwabo njengothando lukaMusa kunye nomfana wakhe uMaliwa Naye uthe wabhala umbongo

wakhe wothando ngeyakhe intyatyambo awathi wazibonela yona akafuna nokuba sahlukana

nayo Kwakhona naye uJolobe ubonisa ukubahlonela abantu abathandanayo benyanisile kulo

mbongo wakhe Uthando ulubone lusulungekile Uthando ulubone lungcwele

Uthando olufana nolukaNgqika kaMlawu noThuthula kaMthunzana walubona lusulungekile

mhla babonana oko kuqala Uwuzobe umfanekiso waba bantu babini ngala mazwi athandekayo

aseluthandweni Wathi

O sithandwa ndingekakuboni

Ubomi bebufana nentshazo

Ndikwalamrsquounjengomtha welanga

Okanyrsquoinyibrsquoesihlanjeni

Unemfaneleko yobuntombihellip

Ngoku ndazi mhlophe hotyazana

Ndikuthanda ngothando olunzulu

Kuneelwandle O Nzwakazindini

Ndikuvava ngobomi buphela (197490)

UJolobe uthando lukaNgqika ngoThuthula ulubonise lungenakuhexa Kwaye noThuthula

ngokuqinisekileyo mhla wava amazwi othando aphuma kwisithandwa sakhe akazange abone

nayiphina indoda engaphinda ibe nendawo entliziyweni yakhe unaphakade Baziwa njalo abantu

baseTyhini xa sebethanda intliziyo yabo ibanye ingabhekabheki Oku kungqinwa kwanguJolobe

lo kumbongo wakhe onguMusa KaZigudu owaxolela ukufa kunokuba amanywe negqala lomfo

elingangoyise ekho umfo nambone engundofanaye wakhe ogama linguMaliwa onconywa

nguJolobe xa esithi uMaliwa wayemhle engusimbithi womfana omazinyo mahle okwempondo

zendlovu (197124)

Ingxaki kuthando lwale ntyantyambo nenzwakazi yesizwe sakwaXhosa kukusuka ubawokazi

kaNgqika unkosi uNdlambe asuke eve ngobu buhle bubabazwayo bale nzwakazi wasuka

wamfunela ukuba abe ngumfazi wakhe noxa nje sele evile ukuba uNgqika sele ezithethelele

kuyo wamkelwa Ngenxa yokuba uNdlambe wayeyinkosi enkulu ngokuzalwa kunoNgqika

akazange ayise so loo nto Waphumelela ekumenze uThuthula ldquoisigcinangxowardquo sakhe

nasekubeni sele evile ukuba inkosi uNgqika incuma naye yona UNdlambe wanyanzelisa ukuba

uThuthula abe sisingcinangxowa azonwabisa ngaso ebudaleni bakhe Isimanga sesi sokuba le

274

nkosi yayisele inalo ishumi labafazi eyayisele ibazekile behlala nayo Yanyanzeka le nzwakazi

ukuba iye kumzi wenkosi kuba ukwala kwayo yayikukufa nabazali bayo babe sesichengeni

sokubulawa UNgqika uye waphuthuma ekhondweni waya kufuna isithandwa sakhe esihluthwe

sisizalwane sakhe uNdlambe Yaqhwesha inzwakazi yamamela intliziyo yayo Yathi mayikhe

ivuye kube kanye ebomini bayo kuba kakade yayisele ifile Umphefumlo wayo nengqiqo yayo

inyathelelwe phantsi kuba inyanzelwe kumntu engamthandanga ekho ephila ofunwa yintliziyo

yayo

Le ngxelo ichazwa nguJolobe ovelana noThuthula ngokuphulukana kwakhe nesithandwa sakhe

uNgqika UJolobe uqhube wachaza ngempilo kaThuthula enzima emzini Uyichaze wathi

UThuthula wangumfazi namhla

Kodwa wanga ufe ephila

Obu bomi kuye balikhambi

Ngenxa yelaa wele lomphefumlo (197495)

Isimanga uJolobe usuke wamjikela uThuthula akugcagca nesoka lakhe elisenyongweni

elinguNgqika Umbiza ngamazwi amabi ezishwabulo ngokuqhwesha kwakhe awushiye umzi

wenkosi kodwa kwayena uJolobe uthi ngentla apha uThuthula uthe akuhluthwa ilungelo

lobuntu bokuzikhethela umntu amthandayo wafana nomntu ofe ephila Ngoku umbeka amabala

ngokuthi wakrexeza wahlazisa bonke abafazi kwilizwe lakhe Ubeka izizathu zokuba umtshato

ngumhlaba ongcwele

Kuyabonakala imbongi namhla ibhidwe ngumhlola Ibonakala ididekile imbolombili Iphela

ithethelela inkolo yobuKristu kwakunye nentlonelo yeenkosi Kodwa imbongi iyichaze

ngokwayo into yokuba le nzwakazi yaxhatshazwa Le ntyatyambo yanyanzelwa kwixhego

elidala elinabafazi abalishumi yena enguntwana okanye umzukulwano kweli xhego Ngaphezulu

uThuthula akanandawo yokubalekela kuba abazali bakhe bangasenkathazweni xa enokwala

kuthiwe badele inkosi

Kulo mbongo uJolobe uyayiphithikeza ingqondo yomfundi Xa kuthelekiswa imeko kaThuthula

nemeko kaMusa zifana nqwa Bobabini bangamantombazanana andiselwe enyanzeliswa

kumaxhego anokuba angaphezulu nakooyise bawo Kodwa umahluko ngulo wokuba yena

uMusa akazange aye nokuya kuloo mizi wegqala nephakathi lenkosi Wasuka wakhetha

ukuqhwesha nesoka lakhe uMaliwa kusekutsha Waxolela ukufa kunokuba ohlulwe nalo

nangubanina Wayifela inyaniso yothando akholelwe kulo Uthando olungagungqiyo oku

kwenkwenkwezi yaseNtla Lo mfo owathandwa nguye kuqala onguNgqika kuyabonakala ukuba

wahlala ehleli engqondweni kaThuthula Ayizange ibone nto ngokrexezo le ntombazanana kuba

275

kwingqiqo yayo izibone ingatshatanga inyanzelwe Izibone ifana nomntu obotshelelwe

ngetyathanga ingazibophelelenga yona

UJolobe kulo mbongo ufundisa ukuba umntu akasiso isilwanyana umzekelo inja yona

ibotshelelwayo ukuze ihlale igcine umzi Umntu ldquoudalelwe inkululekordquo Inkululeko yakhe

ayinako ke ukuhluthwa ngesinyanzelo esithile Akunyanzelwa uphela ejika Ubuntu bakhe

kudaleke esinye isimo sokucinezelwa athi uJolobe bubukhoboka Ubukhoboka

angabuphakamisiyo nakwilivo lakhe elithi ldquoUbukhobokardquo (194052) Uhambisene kunye

noFanon (1986222) othi

A man is Yes to life Yes to loveYes to generosity But man is a No to scorn of man No to

degradation No to exploitation of man No to butchery and of what is most human

freedom

Le ntetho ingentla kaFanon iphumelele ekuboniseni ixabiso lomntu kwanobomi bakhe Iphumelele

ekuboniseni ukuba umntu wonke unelungelo lokuba azithandele umntu amfunayo Unelungelo

kwinkululeko yakhe hayi abotshelelwa ngamatyathanga oxhatshazo Unelungelo lokuba naye

athande abonise ubuntu ngokuqhutywa yintliziyo yakhe Siso ke eso isidima sobuntu

esiphakanyiswa nguJolobe esimaziyo kuncwadi lwakhe oluninzi

Qha nje uJolobe ubone ukuba kufuneka ahlabe ekhangele ingabi ngathi unika imvume

yokuchithwa kwemitshato kuba waziwa ngabantu njengomakhimitshato kodwa yona inyaniso ube

eyazi ngokumhlophe ukuba uThuthula wanyanzelwa Yiyo loo nto wathi wawupapasha lo mbongo

ephakamisa ukuchasa impathombi noxhatshazo lwabantu baseTyhini abangamantombazana

Ngendlela esitheleyo wathi wayifumana indlela yokubonisa uvelwana neentyatyambo zama-

Afrika iinzwakazi zama-Afrika ezinye ziye zithwalwe zixhatshazwe ngokuthi abe lilizwi

lokucinezelwa kwazo ngokudiza impathombi yazo nakumazwe aPhesheya lwatsho kamva

lwaliwa ugonyamelo lwabafazi kumbuso wobudoda Kwatsho kwadaleka lo mbuso wedemokhrasi

sinawo namhla kweli lizwe loMzantsi Afrika uphela Idemokhrasi esizidlayo ngayo kuba yabonisa

isenzo sobukhalipha yalungiselela bonke abaseTyhini nakwizizukulwana ezizayo zingaphindi

zinyanzelwa kwimitshato ebenza bafe behleli Yile nto yabangela ooGilbert noGuber baphakamise

umbutho olwela amalungelo abafazi kwanesidima sabo ukwenzela ukuba baphathwe njengabantu

bonke ngokulinganayo Besithi ukuhlala kakubi kwabafazi kwimitshato yesinyanzelo okanye

ngokuphatheka kakubi akwamkelekanga Bathi bubomi obufana nobomntu ofe ephila Becacisa

bathi

It is life of death and death-in-liferdquo(Moi 198558)

276

Le ntento ingentla iyavuselela Ihambisana nombono kaFanon okhankanywe ngentla apha othi

umntu ngu-ldquoEwerdquo kukuphila nakubomi benkqubelaphambili nakubomi benkululeko ngobomi

bakhe Ngenxa yala mazwi aba babhali bangentla apha umntu ogxekwa ngokuba ethe wazimela

wawushiye umtshato athe wanyanzelisiweyo kuwo udlelwa indlala kuba umtshato onjalo

awusisikelelekanga ngokoMgaqosiseko woMthetho weli lizwe (Act 108 of 1996) Umtshato

onjalo ubonakele ungabhalwanga engqondweni yomntu otshatiswe ngebhaxa kanye

njengokwenzeka kuThuthula Ngumtshato onjengephupha kuba intombi engeniswa kuloo meko

kubonakala ingaziboni itshatile

Yiloo nto athi uShowalter kuMoi (198576) kunzima ngamanye amaxesha ukuba amanye

amadoda ahambisane ngokupheleleyo noluvo oluphakamisa amalungelo abafazi aphehlelelwa

yifeminizimu ephakamisa isidima esifanayo sabantu bonke abaphilayo Ngamanye amaxesha

kubonakala ukuba lamalungelo abaseTyhini angahlaseleka kubantu abasemagunyeni

nabangabalawuli abanezimvo zocinezelo ezingakhathalelanga zinkolo zikaJolobe nezikaFanon

eziphakamisa inkululeko yomntu wonke nesidima esinye UJolobe ngomnye wabantu

abachubekileyo abayichasileyo ingcinezelo yabafazi nobalwelayo nolilizwi labo

ngokubathethelela UMadolo uthe uJolobe waluphakamisa olu luvo lungentla lokuxatyiswa

kwesidima sabafazi utsho emncomo uJolobe ngesimo sakhe sihle (Daily Dispatch Suppliment

2002)

UJolobe uzamile ukumthethelela uThuthula ngendlela esitheleyo Uye wayidiza imbali

yokucinezelwa kwabantu baseTyhini phantsi kolawulo lwasemagunyeni neenkosi apho

bangenamalungelo okuthi hayi ngemizimba yabo ngexesha awaye ephila kulo

Babengenakuhlonelwa kwingqiqo yabo Yona le mbongi yazenza zaziwa naphiphiphi izenzo

ezinjalo Ziye zakhalinyelwa ngamazwe akhanyiselweyo ngokubaluleka kwesidima somntu

kwanelungelo lakhe lokuphila

Kanti nombongo wothando kaMusa kaZigudu owathi wabulawa kuba ethe wawala umyalelo

wenkosi uCetywayo nongokufa kwakhe kabuhlungu nesithandwa sakhe uMaliwa UJolobe ububi

nentlonti elolo hlobo wathi wayibhengeza yaziwa ngokubhala kwakhe lo mbongo Nanamhla

oku lo mbongo uluncedo ekusixwayiseni ukuchasa ingcinezelo yeentyatyambo zaseTyhini

ezihlala zibulawa nakule mihla sikuyo ngabantu abagonyamela impilo yabantu baseTyhini

Umzekelo nakule mihla yedemokhrasi kusavakala ukuba abantwana besikolo bayathwalwa

Okubuhlungu banyanzelwe nangabazali aba babo Kwaye intlonti enjalo iyabanjelwa kweli lizwe

lombuso wobumbano Ngoko ke upapasho lukaJolobe ngale mibongo lwathi lwaneziphumo

ezintle kamva kuba urhulumente ophetheyo kulo lonke ilizwe loMzantsi Afrika uphakamisa

277

intlonelwano yabantu nesidima sabantu bonke ukuba bangacalulwa ngenxa yesini ibala

ubuhlanga kwakunye nenkolo yabo

413 Imibongo engabazali bakaJolobe

UJolobe indlela akhuliswe ngayo ngabazali bakhe kwanesimo sakhe kwanendlela abafuze

ngayo abazali bakhe uzekelisa ngayo ngemibongo Oku sakubonisa ngale mibongo ilandelayo

413 1 Isikhumbuzo ngomama wethu

Imbongi uJolobe kulo mbongo Isikhumbuzo ngomama wethu (193679) ithetha ikumoya wosizi

ngokunduluka kukanina kodwa iphinde ibonakalise umoya wovuyo yakukhumbula amaxesha

othando yaye inawo kunye nomama wayo Ubonga ithethe naye ithi

Kwintsunguzi yobumnyama

Ukho wena ukukhanya

Wenrsquoungekho ikhaya laba

Nje ngentlango kuthi sonke

Sisebenza sakhuthazwa

Lolo vuyo ebusweni

Silahleka saloyika

Iso lakho lilusizi

Kwakungaziwa ukuxakwa

Nguwe umthombo wamacebo

Wawuthanda saneliswe

Sisithebe sendlu yakho

Akungenxa yoko na ke

Wakhuthala ngolo hlobo

Kanti noko wadlulisa

Kuba akusivimbanga

Oko kutya okukumbi

Kuba ubusazi ldquoUmntu

Akaphili ngasonka sodwardquo

Lo ngumbongo wembali negalelo likamama wombhali uJolobe nenokubizwa ngokuba

ukwayibhayografi yakhe Ngalo mbongo UJolobe ubona ukuba umama wakhe makamenzele

ilitye lesikhumbuzo sokubonakalisa umbulelo wakhe nokumxabisa kwakhe kwanokumthanda

kwakhe ngexesha ebesaphila Imbongi enkulu uJolobe ithe yaba nobulumko bokungabalibali

abantu abathe banegalelo kubomi bayo nakwisizwe esiNtsundu ngokubanzi

Kulo mbongo sibona iqhawekazi elingumama kaJolobe linovuyo ebusweni olukhuthazayo Kolu

vuyo uJolobe imbongi yongeza ubunzwakazi kwanobuhle bakhe obugqwesayo ngenxa yamehlo

akhe amahle Zonke ezi zinto zimnika uvuyo kuba uphela ezithuthuzela ngezo zinto zikumama

278

wakhe ezimenza abe ngumama onomahluko kuye ekhayeni kwanasekuhlaleni ngokuthi abonise

uthando nentlonelo yabantu

Esi sihloko singentla sesombongo wembongi uJolobe ngomama wayo ofana nooHintsa

nooKhwane nooSekhome-Khama abathe bakhankanywa ngentla apha Amaqhawe akudidi

oluphezulu athe akhathale ngabantu bawo nezizwe zawo

Bonke aba bantu bangentla uJolobe ukuquka nonina uthe wabenzela imibongo yokubabulela

kuba ubabone beziinkosi ezinobulumko namathandazwe aphumrsquoizandla nabantu abaxabiso labo

libe likhulu esizweni siphela nabathe basisibonelo esihle kubomi bakhe Ngaphezulu yena

uJolobe umbone unina esisikhumbuzo esihle kumoya wakhe Wambona engumntu

ekwangumzekelo omhle kubomi bakhe nakubomi babantakwabo kwanodade bakhe Kungoko ke

uJolobe embona umama wakhe eliqhawekazi lohlanga kwisizwe esiNtsundu siphela

enjengokumkanikazi okanye njengenyibiba entle naye Oku kwalathwe nabubude bombongo

wakhe othathe amaphepha afike kwishumi Oku kubonisa ukuba iimpumpuma zothando ngaye

azinakulityalwa ngaye entliziyweni yakhe Yiyo loo nto ethetha naye angayeki ezithuthuzele

emkhumbula kakhulu

Imbongi namhla kulo mbongo ikwisimo sentlungu Ikusizi olukhulu ngokushiywa kwayo

ngumama wayo ebe imkhonzile imthanda kakhulu Isichazela ukuba wanduluka ngomhla we-7

kweyeDwara 1931 Kodwa noko kunjalo lubonakala lukho noko uvuyo olukwasisimbambazelo

esikhoyo ethe yazomeleza ngalo le mbongi inguJolobe ngokuthi izikhumbuze ngegalelo lezinto

ezintle ezibe yintsikelelo yakhe elithe lazifumana ngokuzalwa kukamama wakhe kwanokubakho

kwakhe emhlabeni

Umfanekiso ozotywe nguJolobe ngomama wakhe udala iintaphane yeengcinga kwaneendidi

zemifanekisongqondweni Uzoba umama esiquququ ekhuthele Umama owadlala indima

yokuba ngumama nakubantu abaninzi ababehlelelekile bengenamfundo bambi behluphekile

bengenakutya bambi bengaphilanga ngokwasempilweni Yena ube njengoMama uTheresa

umama owanikela ubomi bakhe ephakamisa abantu abahluphekileyo Izinto athe wazikhumbuza

ngazo uJolobe ngomama wakhe ezikhuthaza ngazo uzikrole wazizoba ngesigama esimnandi

asichonge ngobunono esidala iimvakelelo zovuyo zokubona umama obekhathala kangaka

ngempumelelo kwanokuphakamiseka kwabantwana bakhe abanjengoJolobe kwanomama

ophakamise kwanabantu nasekuhlaleni

Lo mfanekiso ngumfanekiso wothando Uyabonakala ukuba usuka enzulwini yentliziyo yakhe

uJolobe Kwakhona uthetha nomama wakhe kokungathi uyambona Oku kubonisa ukuba

279

usenomfanekiso kamama wakhe kwaye enokholo lokuba uyamva noxa engamboni ngeliso

lenyama

Lo mbongo ugqwesile ukubonise ubudlelwane bukaJolobe nonina Umzekelo ude achaze ukuba

kwimpangelo zabo babesebenzela ukuba benze okuhle baphumelele ukuze beze novuyo kuye

kwaye nabo babelangazelela ukuva olo ncoma lwakhe bakholiswe nalolo vuyo luzotywe

ebusweni nasemehlweni akhe athi uJolobe anothando

Kwakhona ngalo mbongo kuphenduleka imibuzo ethi kutheni uJolobe ebomini bakhe

kwanakuncwadi lwakhe athe wabonisa uvelwano kubantu abangabantu baseTyhini nje Isigama

esichongiweyo ngobugcisa nesiquka uzafobe kwakunye nemifanekisongqondweni ibonisa

umfanekiso omhle kwanegalelo lemisebenzi yakhe emihle ekhayeni lakhe bengabantwana

kwanasekuhlaleni idwelisiwe

Nguwe umthombo wamacebo

Wawuthanda saneliswe

Sisithebe sendlu yakho

Ubuhle bukanina kwanothando lwakhe uJolobe ubuzoba kumqolo-8 uthi ldquoNdalubona

nolothando kuloo mehlo mahlerdquo ubonisa ukuba umama wakhe wayemhle isimanga ngamehlo

akhe anomahluko ukubamahle oku Kwakhona apha imbongi ithe yaqaqambisa into ethetha

ngayo novakalelo lwayo Ithe amehlo kamama wakhe uwamntwisile wawaphakamisa ngesidima

sobuntu kuba uthi amehlo anothando esikwaziyo kukuba ngumntu onothando Uqhube uJolobe

wongeza wacacisa ngolu thando yalufumana kumama walo yathi Ndazi ndingaxelelwenga

ukuba wena ungumama wam kumqolo-36 Le nkcazo ivusa umxhelo neemvakalelo eziphezulu

ezidiza ubunzulu bothando awathi walufumana kumama wakhe omzalayo kuba ukuba wathi

unina wakumbeka esifubeni sakhe mhla wazalwa wamazi ukuba lo ngunina wakhe

Ingqeqesho kanina izotywe ngezi zikweko zikule miqolo ilandelayoUmqolo-32 ldquoWasazisa

ukwahlula inkwenkwezi elithulinirdquo Inkwenkwezi sisikweko ikwalumelo lwezinto ezintle

kwanesimo esinconywayo ekhayeni nasekuhlaleni kanti uthuli lona lulumelo lwemisebenzi

engatshongo khona emibi kwanesimo esi esikhuzwayo nesentswelambeko engamkelekanga

emakhayeni kwanasekuhlaleni Uqhuba athi kumqolo-49 ldquoSaloyika iso lakho lilusizirdquo Esi

safobe sisimntwiso esicacisa ukuba babemhlonele unina Beyoyika nengqeqesho yakhe kuba

engafuni bangabi nampumelelo ebomini ngenxa yokungaqeqesheki Ngenxa yothando lwabo

ngomama wabo bengafuni ukumenza buhlungu Uchaza ukuba babethi bakhumke ekwenzeni

izinto ezazimhlungisa lutsho luphele olo thando lwalusoloko lukho kumehlo akhe anothando

280

Umama wakhe nobubele bakhe kubo bengabantwana bakhe ekhayeni ubhale wakuchaza

kwisigama esikule miqolo ilandelayoUmqolo-53 ldquoWawuthanda saneliswe sisithebe sendlu

yakhordquo Unina wayekhuthele kwaye ebondla ngezityo ezimnandi neziya egazini Kodwa

akalibali ukubondla nangokutya okudingwa ngumphefumlo womntu Oku uJolobe ukuzoba

ngala mazwi akumqolo-58 athi ldquoakusivimbanga ukutya okukumbirdquo ldquoumntu akaphile sonka

sodwardquo Le ntetho ifana neqhalo kuba inemfundiso enkulu negcwele ubulumko obugqithiswa

yimbongi ebantwini Ufundisa ukuba ukutya kodwa akukwazi ukumvuyisa umntu xa uwonke

umzimba wakhe Ucacisa ukuba umphefumlo womntu ophilayo nawo uyakufuna ukondliwa

kuba nawo uthi ube buhlungu ubhitye ungcokocheke umntu angonwabi asoloko enxubile

enganantuthuzelo xa umoya wakhe ungakufumani ukukhuthazwa ngamazwi awakhayo aphuma

eliZwini lesiBhalo Kungoko athi uJolobe unina wabanika ukutya bondleka emzimbeni

waphinda unina akabavimba ukutya azityele yedwa ukutya okwakha umphefumlo Nabo uthe

wabacinga wabaphakele nabo ukuze bakhule ngengqibelelo bangalambathi ndaweni zithile

endleleni yabo yobomi nakwimpumelelo yabo kwixesha elizayo

Isandi esimnandi sengoma yothando lukaJolobe sivakela kulo mbongo sisithi ldquoMama wam

MThembukazi omhlerdquo Ulwimi lwezafobe luphume izandla luqaqambisa lo mbongo Imbongi

uJolobe iluchongwe ngokukodwa ukuwuhombisa umbongo ongonina ludiza isimo sakhe

esibonwa ngumfundi siphume izandla kuba ukrole wathi kumqolo-52ldquoNguwe umthombo

wamacebordquo Apha unina umnike isikweko esitsha wamenza unina umthombo wamanzi abe

ephilisa kubo ekhaya Esi safobe sifanisa unina nomthombo wamacebo Oko kukuthi uJolobe

umbona umama wakhe esisisele senyathi ngamava nolwazi kuba ude athi ngexesha ebekhona

bekungekho ukuxakwa kuba babeye baye kumama wabo zakuba nzima izinto ebomini babo aze

umama wabo ngobubele abanike amacebo abalathise indlela ebhekisa empumelelweni Kanti

kumqolo-10 umama wakhe weyefana kwaneqabane kwanomhlobo omkhulu wabo nakwiihambo

zobomi Umzekelo kwiimfuduko zikayise efuduswa libandla lecawa yakhe umama wakhe

wayebathi khu ahambe nabo angabashiyi ngasemva abagcinise ebantwini Wayehamba naye

uJolobe lo kunye nabantwana bakhe enyamezela ezo nzima kuba kumqolo-64 uthi unina

ldquongumthwali-mnqamelezordquo

Kwakhona umama wakhe wayeluchasile ucalulocalulo lwabantu ngomgangatho nesini nebala

enobubele ebaphakamisa abantu abahluphekileyo nabacinezelweyo Ucacisa enjenje kumqolo-

81 ldquoImandlalo enencwina yayilixilongo kuwerdquo Ikubizela enkonzweni imbongi iphakamisa

isidima seemandlalo Uyazimntwisa zinomsebenzi wokuvuthela ixilongo Oko kukuthi idala

imiyalezo yokuba kuyo kubizwa umama wakhe azokunika uncedo kwabaselukhukweni lokufa

Kumqolo-84 uJolobe uthi ldquoyayibanzi intliziyo yakho ingakhethe didirdquo Intliziyo ebanzi lubaxo

281

lwentliziyo kuba intliziyo ayikho banzi ngokudalwa kwayo emntwini Apha ubonisa ukuba

umama wakhe waye engumntu ochubekileyo nonemfundo ethe yamxhobisa ngolwazi ukuba

ucalulocalulo alulunganga lwabantu abadinga uncedo ngenxa yentlupheko Nokuba

lolomgagatho ekuhlaleni lolwesini lolwebala lolwenkolo kufana konke alulunganga Kungoko

naye uJolobe athe wabangcwaba abantu abasweleka bebengayihambi inkonzo akucelwa

zizizalwane zabo ukuba abafihlele bona wafunda kumama wakhe ukuba kubalulekile

ukumxabisa umntu esaphila kanti kwanokumxabisa kwanaxa engasekho ukuze umzimba wakhe

ufihlwe ngembeko nesidima kwanesithozela (Vuyorsquos Journal 2013)

Umqolo-83 ndash ldquofuthi-futhi imilomo imilomo elambileyo wayifunzardquo Kwanakulo mqolo uJolobe

wenze isonwabiso Umntwisa imilomo ayenze abantu waze wamana eyifaka ukutya emilonyeni

yabalambileyo Umqolo-96 ldquowawuyinjengele yaloo mkhosi mhle wamaninardquo- uJolobe ubonisa

abafundi ukuba unina wayekwelona qondo liphezulu kwiinkokheli ecaweni yakhe Waye

engumzekelo ekhokela ekhuthaza nabanye oomama baqine balulwe utshaba olungumlingi

wamaKristu angaphumi endleleni yobizo lwabo

Umqolo-113-Aba ke wabafundisa ukukhonzrsquoiNkosi yabo kwanokulwa utshaba emakhaya

nasesixekweni kwanokusulunga usapho nokusiza kwanesizwe Kule ngxelo ingentla uJolobe

uchaza igalelo likamama wakhe ekuphakamiseni izinga lemfundo labantu

kwanenkqubelaphambili yabo ekukwazini ukuzakha nasekuphakamiseni amakhaya abo

nangokuba yimizekelo kwanokuba namandla okuzeyisa izilingo kwanokuba nolwazi lokwazi

ukwakha abantwana babo namakhaya aqhubele phambili Nabo ngokunokwabo bazi ukuba nabo

banoxanduva negalelo labo liyafuneka ekuphakanyisweni kwesizwe sabo siqhubela phambili

ingabi ingabi ngamadoda odwa enza loo msebenzi Umqolo-129 udiza ukuxutywa

kwesihlonipho kulo mbongo esithi ldquoukugonwardquo nesithe sazotywa nguJolobe ngenjongo

ezibonisa iinkumbulo zomkhuluwa wakhe owathi wonganyelwa liliza ezama ukuwela umlambo

(Vuyorsquos Journal 2013)

Umzekelo kumqolo-129 kwakhona uJolobe naye kwisigama sakhe ukhankanye ldquoumlambordquo

Ukuphetha ngoko ke uJolobe ufundisa ukuba umlambo ubalulekile ulumelo lehambo yomntu

nanjengokuba kuchaziwe kumbongo ldquoUmlambordquo apha ngentla Umzekelo uJolobe uthi abanye

babahlobo bakamama wakhe ababengamakholwa angama -ldquojonirdquo banduluka bawuwela

umlambo Uqhuba athi ldquoloo mlambo mkhulu usemideni phayahellipnamhla aniyikuhlanga naloo

nyana wagonwayo ngulaa msinga weTswirika Mama wam Mthembukazi omhlerdquo(193682)

UJolobe ehleli nje ibe ingacimi ingcinga yakhe yokuzomeleza ukuba umkhuluwa wakhe naye

wawelela ngaphaya Wandulukela kwibhotwe elingaphaya komlambo Oku ukuthetha ngendlela

282

enentlonipho enkulu uthi ldquokukugonwa ngumsingardquo Oko kuthi umsinga uwumntwisile

wabangonothando kumkhuluwa wakhe kuba umntu ogona omnye ngumntu obonisa ubuhlobo

Ngoko ke wamnceda wamweze ukuba ayokungena ebhotwe leNkosi ebeyisebenzela esaphila

4132 Umthandazo wangokuhlwa

Lo mbongo Umthandazo wangokuhlwa (197442-45) likhonkco elidiza ubudlelwane

bukaJolobe noyise wakhe omzalayo kuba kubaliswa ukuba uyise wakhe wayeye aqhube inkonzo

yokunyusa idini lombulelo kowabo phambi kokuba kuyiwe kubekwa amacala lusapho lwakhe

kwaye lonke usapho lwalusazi kungummiselo wokuba lubekho kule ntlangano yekhaya (Vuyorsquos

Journal 2013)

Ithoni yombongo yeyovuyo olukhulu kuba imbongi igcobile kakhulu kuba ngumbongo

weenkumbulo zakhe engumntwana ebukela uyise eqhuba umthandazo kowabo Kubonakala

ukuba ube emthanda uyise Oku kubonakaliswa yindlela yeenkcukacha ukusuka kwezincinane

ukuya kundoqo womthandazo kude kuyokugqitywa Indlela awayemqwalasela ngayo idiza

ulonwabo novuyo lwakhe Wayeye abe kunye nezihlobo zegazi lakhe ekhayeni Ukuxhasa olu

vakalelo lolonwabo uJolobe uthe wabhala nombongo omnandi obalise ubumnandi bokuba

nezihlobo zegazi ekhayeni kwaye lo mbongo uxhasa uluvo olu Olu vuyo lubonakaliswa

ngomqolo-23 xa uyise eqhuba umbulelo uJolobe ubhale wathi ldquoHayrsquoububele bethe thinterdquo

Oku kukuthi usapho lwaluthi lufumane nexesha lokubukana kwanobunye buvakale ezandleni

zabo zilubumba usapho ngentambo yalo uthando Lo mbongo ungotata wakhe ikakhulu kuba

nguye lo usapho lonke lujonge kuye Kuyo yonke inkqubo yokukhokelwa kwesiko lakowabo

lokuthandazwa kubulelwe phambi kokuba kulalwe lulo lonke usapho lukho endlwini enkulu

kayise inguye inkokheli kwanombingeleli onyusa idini lekhaya kuMdali

Imbongi uJolobe ibakhumbule abazali bayo kwisinekezelo sakhe sencwadi yakhe Amavo wathi

ldquoNdiyambulela uBawo noMa ngokundikhulisa ukundiqeqesha kwanokundifundisa kwabordquo Lo

mbongo ubonisa indlela uJolobe athe wakhuliswa ngayo ngabazali bakhe abangamakholwa

Kumqolo 27 uJolobe ubalisa ukuba wayesithi akugqiba uyise wakhe ukuqhuba inkqubo

yokwenziwa kombulelo kuMdali obizwa ngokuba ngumthandazo wangokuhlwa bona

bengabantwana benziswe ldquoUmthandazo weNkosirdquo abawucengcelezileyo Le yindlela yenkqubo

yakowabo Uyise kaJolobe ube engumfundisi nomkhokeli webandla kwinkonzo yamaWesile

ekwayititshala (VuyorsquoJournal 2013) Lo mbongo ukwabonisa ukuba kwikhaya le mbongi

uJolobe kwakukho ucwangco kuba kukho imigaqo ebekiweyo umzekelo bonke abantu bekhaya

kwakufuneka bekho kwaye kwakungekho ukutshitshiliza nokudukisa intlonelo yexesha

lomthandazo nentlonelo yabazali Ezo zinto zazibalulekile ekhayeni lakhe kuba uthi lalisithi

283

lakuphuma ilizwi elithi ldquoNgumthandazordquo wonke umntu athi khwasu aye endlwini enkulu indlu

yentlangano yekhaya Umzi omkhulu wakowabo apho kwakukho unina noomolokazana

noonyana neentombi kwanabazukulwana wawuthi thande phambi kwetafile ebusibingelelo kuze

kuyo kubekwe incwadi yesiBhalo ekuthiwa xa ibizwe kowabo ldquolikhubalo lekhayardquo baze bonke

bathi thande ngaxeshanye kulindwe umninimzi aqalise ukuqhuba umthandazo ikhaya limbukele

Naye yena kuqala uRhanisi waye embukela Uqhuba abalise ukuba uyise wayethi ibe nguye

okhokela usapho lwakhe ame abengumbingeleli asondeze usapho lwakhe kukhuseleko

losoMbawo afunde iliZwi UJolobe ubonakalisa ukuba uyise waye eyithanda ingoma kuba

yayibanguye ohlabelayo lize lonke ikhaya limlandele aze emva koko athandaze ebulela

ukugcinwa yiNkosi kwaneentsikelelo zayo aze aphinde acele ukulondolozwa kosapho lwakhe

kwiinzulu zobusuku njalo njalo

La magama athe enza ubomi nesimo sombhali sabangxakangxaka kuba uye wawafuza amagama

akhe kuba kuchazwa nguOpland (1998) ukuba umntu uyawafuza amagama akhe Umzekelo

igama likaJolobe uRhanisi limenze wanempumelelo ekwenzeni imisebezni eliqela eyahlukeneyo

nebekungabanzima ukuyenza kumntu nje kodwa yena uthe wabanenempawu ezingaphaya

kobuntu bokwenza imisebenzi enzima amaxesha amaninzi kodwa aphumelele kobo bunzima

ayenze Umzekelo omkhulu nocacileyo oxhasa uluvo olunikwe ngentla malunga noJolobe

ngokufuza Uyise inokuba wamnika igama lakhe ukuze naye abengumntu onentsebenzo

nophumelelayo njengaye

Loo mfanekiso wosapho lwakowabo uJolobe uwuzobe ngesigama esibonisa ukuba ikhaya lakhe

lalilikhulu kwaye usuka kwikhaya labazali ababenentsebenzo kukhuthelwe ekudalweni

kobutyebi kwaye wonke umntu enenxaxheba negalelo ekulondolozweni kwekhaya liphile

Uxolo lwalugciniwe ngomnxeba wembeko nothando Kubonakala ukuba kwakungaswele nto

kwaye inkuthalo imfundo noThixo yaye isisiseko seli khaya UJolobe usebenzise isigama

esidala uchulumanco Kwakhona kwa esi sigama sizobe ubumbano nentsebenziswano

Kwakhona sizoba ucwangco sikwabonisa inkuthalo nokuchuma kweli khaya kwezoqoqosho

UJolobe kubonakala efundisa ukuba amakhaya abe nentlonelwano Ufundisa nokuqondana

nothando nembeko intsebenziswano nobumbano kwanemibono yenkqubelaphambili yawo

onke amalungu osapho Kubonakala ukuba ikhaya elinjalo liqhubela phambili kwaye akukho nto

ingema phambi kwalo

Esi sigama salatha ezi ngongoma zikhankanywe apha ngentla sithe sakrwelelwa imigca

ngaphantsi kwayo sidala imvakalelo zovuyo sikwachukumisa nengqondo anqwenele ukuba

nekhaya elibambeneyo neliqhubela phambili ngomoya omnye

284

3Bonkrsquoabantu basekhaya

4Bayaphumlrsquoemsebenzini

5Bebengekhrsquoimini yonke-

6Abafazrsquoemasimini

7Kwaneentombi ehlathini

8Abalusi edlelweni

9Nosatshanrsquoesikolweni

10Sekutyiwe ke kwagqitywa

11Kuba kambe mkhulu umzi

12Kukhrsquoumnikazi apha

13Noomolokazana bakhe

14 Bakhrsquooonyana kwaneentombi

15Kwanosapho olulula

16Ukulala kuthiwa saa

17Kumanqugwanqugwalana

18Kodwa bayiphethrsquoimini

19Behlanganisene bonke

20 Phayrsquoendlwini yomninimzi

21Ekuthiwa yindlrsquoenkulu

22Kwakuthiwa ldquoNgumthandazordquo

23Hayrsquoububele bethe thinte

24 Xa bangqonge eli nyange

25Umninimzi ngumbingeleli

26Kuloo tafilana yakhe

Kwakhona uJolobe ugqwesile ukusibonisa lo mfanekiso mkhulu wolu sapho lwakhe lungentla

Uzotywe ngumbhali ngesigama sakhe asichongileyo Udale intlaninge yemifanekiso edala

imifanekisongqondweni yeliso oluchukumise iimvakalelo zovuyo Unike abafundi bakhe

umfanekisonqondweni weliso odala neemvakalelo zovuyo Umzekelo ukubona usapho

olumanyeneyo apho kukho ububele obukhulu nothando nokwazelelana kosapho oluthandanayo

Lo mbongo ubonisa ubudlelwane bukaJolobe noncwadi alubhalileyo kwanobomi athe

wabuphila UJolobe imbongi nayo ithe yayiqhuba le mithandazo nakwelayo ikhaya yakuba

mkhulu kanye ngesi sithethe sikayise wayo Imbongi ithe yawaphakamisa amandla omanyano

eyathi yalubona kowalo lukhuthazwa ngabazali bayo Nayo ithe yasoloko ilushumayela

umanyano iluphakamisa kwiintetho zayo kuncwadi lwayo nemibongo yayo kanye njengokuba

yenzile apha Kanti nakwinoveli yakhe ethe yaduma u-Elundini loThukela uthe wazibonakalisa

iziphumo zomanyano ngesiganeko kwiphulo lawo amadoda Ubalisa athi Xa amadoda

ebevalelwe lirhamncwa elinengcwangu imamba emnyama ifuna ukubabulala umphathi wephulo

lokuzingela waphela ekhwaza amadoda ukuba babuye bamanyane bangathi saa kuba bebalekela

ukuzisindisa kube kungekho ukusinda Wathi mabamanyane babe yimbumba balilwe utshaba

bemxhelo mnye behlangene bebanye Emandleni naselumanyanweni balwa nerhamncwa

baloyisa lingako ukuba likhulukazi lona

285

Njengoko uJolobe ebonisa umanyano kule noveli ELundini LoThukela wenza njalo nakulo

mbongo ldquoUmthandazo wangokuhlwardquo Ngumbongo omde kakhulu lo owalatha ukuchukumiseka

okuphezulu komoya wembongi malunga neenkumbulo ngekhaya layo Ngokufutshane lo

mbongo ube luncedo ekuboniseni indlela uJolobe akhule ngayo kwanendlela aqeqeshwe ngayo

ngabazali bakhe Ibonakalisa ngokumhlophe ukuba ukhulele ekhayeni elithandazayo labazali

abangamaKristu Kwakhona ubonakalisa ikhaya elinothando nekhaya apho kukho ucwangco

nokuhlonelana nelibonisa ukusebenza kobunye ekhayeni nembeko komnye umntu nomnye

umntu

Kanjalo uJolobe imbongi ubonakalisa ikhaya elinentsebenzo nalapho bonke abantu banento

yokwenza nenkqubelaphambili yekhaya labo nosapho Le nkqubo amaxesha amaninzi idala

impumelelo emakhayeni Kwakubakho intsebenziswano nokuhlonelana nokuxabisana amaxesha

amaninzi emakhayeni kubakho impumelelo UJolobe kubomi bakhe kukhankanywa ukuba le

nkqubo ingentla uthe wayiqhuba wayisebenzisa emzini wakhe akuba mdala Ngoko ke lo mbongo

uphumelele ukubonisa ubudlelwane phakathi kobomi bukaJolobe noncwadi lwakhe

286

ISAHLUKO 5

AMATHUNZI OBOMI NEEMEKO ZOPOLITIKO

5I Intshayelelo

Kwesi sahluko kuza kujongwa amacebo ngamacebo okulwa ingcinezelo athe uJolobe wayilwa

ebonisa iindlela abanokuzikhulula ngazo abantu abamnyama eMzantsi Afrika Kuza kudakancwa

nobugcisa athe wabusebenzisa ekubhaleni le ncwadi yakhe yedrama njengesixhobo sokulwa le

ngcinezelo Isizindlo solu dakanco sesokuba le ncwadi uyisebenzise njengelinye lamajelo

okumemeza evula amehlo engqondo esizwe esiNtsundu kwanawezizwe zehlabathi zibone

ubukho beendidi ngeendidi zenkohlakalo ezenziwa kubantu abamnyama eMzantsi Afrika

kunyashwa amalungelo abona kanye bantu bemvelo yelizwe labo Olu memezo lelokucenga

wonke ubani ozibiza ukuba ungumntu ukuba afake isandla ancedise ekubhangiseni ucalucalulo

lobuhlanga olubuhlungu abantu abamnyama ababejongene nalo mihlale ngemihla ngexesha

awaye ephila kulo

UJolobe wayezimisele ukuba olu calucalulo luphelekwa yimpathombi yabantu abaNtsundu

kufanelekile luphelisiwe nya eMzantsi Afrika kwanjengokuba lwaliwa lwaphela ucalucalulo

lwama-Afrika olwaluhamba nobukhoboka kwilizwe laseMelika Olu calucalulo lwaseMelika

lwapheliswa ngokuthi izitshovutshovu zokulwa amalungelo oluntu zingqubane ngeentloko

zinentliziyo enye elungileyo zivane ukuba akulungalunga tu kwaphela ukucalucalulwa

kwabanye abantu ngenxa yebala labo bade benziwe amakhoboka Ngoko ke kufanelekile ukuba

bonke abantu baphathwe ngokulinganayo ngesidima esinye sobuntu kwanokuba babenayo

inkululeko yabo yokuphila ngokukhululekileyo phantsi komgaqosiseko wedemokhrasi ekhusela

zonke iintlobo zeenkululeko zabantu

UJolobe wafunda uncwadi kwaneembali zamaqhawe awa evuka enganikezeli edlala indima

enkulu ekuphakanyisweni kwabantu bawo kwanezizwe zabo zaba zeziphumelelayo Oku

Omnye wala maqhawe athandwa gqitha nguJolobe ngumfo omnyama ogama linguBooker

TWashington (1856-1915) nowaye naye elikhoboka UWashington (1901) kwincwadi yakhe

uvakalisa ukuyithanda kwanokuyixabisa kakhulu imfundo Wazimisela ukuba abe lidini lokulwa

ingcinezelo yomntu oNtsundu eMelika ukuze akukhululeka aziphakamise ngokwakhe

ngemfundo yakhe Ngenxa yoko emva kokukhululeka kwabo wabakhuthaza ukuba babe sisizwe

esikukhuthalele ukuziphakamisa eludakeni babe sisizwe esifundileyo Wakhuthaza ukuba

bayithabathe imfundo njengesixhobo esinokubanceda baphakame ekuhluphekeni

nasekujongelweni phantsi zezinye izizwe

287

UJolobe kule ncwadi yakhe yedrama usebenzisa isixhobo sezezoncwadi

esiyintsebenziswanoteksi Simqaphela ngokuthi ahambe ngqo ngombono kaWashington esithe

sawuchaza sawucacisa kulo mhlathi usentla apha kuba ngayo uthe wasebenzela ukululwa

ucalucalulo kwanokujongelwa phantsi komntu omnyama UJolobe kule ncwadi yakhe ubumbe

umlinganiswa ongumfundisintsapho ohla esenyuka kwizitalato zaseBhayi evelela amakhaya

ekwavakalisa ukuba ulutsha lunyameke lungayiyeki imfundo kuba ngayo angavela amathuba

angcono ebomini lalo nakwixesha elizayo luphakamiseke

Le bhayografi kaWashington ibe yinkuthazo kuJolobe Wayithanda kakhulu Yatsho yamnika

amandla ingakumbi kuba ibhalwe ngumntu oMnyama owaye ekwimeko ebufana kunye naleyo

wayekuyo naye yocalucalulo Waza le ncwadi ingembali nobomi bukaWashington wayithandela

isizwe saseMzantsi Afrika esiNtsundu sibe nayo ingakumbi abantetho isisiXhosa Waphela

eyiguqulela esiXhoseni Injongo yalo mbhali unguJolobe yayikukuba isizwe esiNtsundu naso

sibe nolwazi olubanzi sikhule sazi nangeembali ezingezinto ezenzeka kwezinye izizwe

nakwamanye amazwe Sazi ingakumbi ngendlela ezinye izizwe ezathi zayifumana ngayo

inkululeko yazo emva kokucinezelwa zezinye iintlanga Wayiguqulela esiXhoseni ngenjongo

yokuhlupheza uhlanga oluNtsundu ukuba lungayamkeli ingcinezelo lwazi nalo ukuba lunako

ukuyifumana inkululeko kwanjengokuba yafunyanwa ngabantu abafana nalo ngebala

Le ncwadi Amathunzi Obomi ingumbono kaJolobe wokulangazelela inkululeko

Ngokupapashwa kwayo ucinge ukuba uMzantsi Afrika ungaxoxiswa wohlwaywe nguMbutho

weziZwe eziManyeneyo ngenxa yempathombi yabantu abamnyama ababetshutshiswa

ekwakufuneka bakhululwe kwiimbombephelelo zemithetho enobungozi neyayiqulenqelwa

ukubulala abantu abamnyama bangaze bavuke baphumelele Ngokwenene isenzo sikaJolobe

sokwazisa ezinye izizwe ngengcinezelo yaseMzantsi Afrika sasebenzisana nemigudu

yomzabalazo yamanye amaqhawe okulwela uMzantsi Afrika okhululekilekileyo Aphetha

amanye amazwe ehlabathi ewukwaya uMzantsi Afrika kwezoqoqosho kwezemidlalo

nakwintengiselwano yezixhobo UMzantsi Afrika waphela engumzondo onukayo ehlabathini

ngenxa yokuphathe kakubi abantu abamnyana isizathu soko ilibala labo

Isihloko Amathunzi Obomi sidiza amaxesha osizi okucinezelwa kwabantu abaNtsundu

ngurhulumente wocalucalulo Isimo sentlalo sale ncwadi sibonisa abantu abamnyama behlaliswe

bodwa kwilokishi ekude lee nasedolophini ezilungiselelwe abantu abaMhlophe kuphela Oku

kungumfuziselo wesenzo esiyinyaniso senkqubo yokucalucalulwa kwabantu abaNtsundu

ngamaxesha okuphila kombhali uJolobe Eli bali lisekelezelwe kwimithetho yezopolitiko esemva

kowe1948 eyasungulwa liqela lezopolitiko lamaNashinali Umzekelo ngowe1950 amisela

288

umthetho wokuhlala kwiindawo ezahlukeneyo kubeLungu nakubantu abaMnyama Aze abeka

nemithetho emisela oku kulandelayo imisebenzi ethile yabelwe abaMhlophe bodwa amasebe

emfundo abaMhlophe abeBala amaNdiya nabaNtsundu ohlulahlulwe angalingani

nangenkxasomali kaRhulumente ingabantwana babeLungu abafumana esona sixamali esikhulu

abaNtsundu babengenalo ilungelo lokuba babengabemi ezilokishini bengabangxungxi nje

kuphela abamalungelo abo obumi esemaphandleni eyimiqwebedu yobuhlwempu njengokuba

iilokishi nazo zazinjalo Le yeminye yemiphumela yomgaqosiseko wocalucalulo woMzantsi

Afrika owathi wagqwesa ekucinezeleni abaNtsundu Le meko yamchukumisa uJolobe waze

wabhala le ncwadi yedrama Oku kunjengokuba besekuchaziwe kwiingxoxo ezidlulileyo ezikulo

mqulu ukuba uJolobe ebethi ukuze abhale abe umoya wakhe udlamkiswe yinto ethile okanye

ingqondo yakhe ithe yachukumiseka ngumbono othile othe wambangela ukuba acamngce

ngomba lowo Olu chukumiseko sifikelela ekulazini ngokuphonononga ubudlelwano obukhoyo

phakathi kwembali kwanobomi bombhali bakhe kunye noncwadi alubhalileyo Uphononongo

olo silwenza ngesithako sembalibomi sobunzululwazi bumengqondo-mlando esihambelana

nesixhobo sohlalutyo sentyilazwi Esi sithako nesi sixhobo ziluncedo kolu phando kuba ngazo

sibe nako ukuvelisa ubudlelwane obukhoyo phakathi ko-Amathunzi Obomi namaxesha

awayephila kuwo UJJR Jolobe Yayingamaxesha ocalucalulo nengcinezelo yabantu

abaNtsundu Yena wabanegalelo awalenzayo ekuhlaleni walwa ukucinezelwa kwabo

Kwakhona esi sithako siyahambelena ngqo nophando lukaRoberts Kuphicotho lwakhe wabhaqa

ukuba ubomi bukaCharles Dickens buyahambelana nebali awathi walibhalaKulo uquke nobomi

bakhe obuvezwa ngabalinganiswa athe wababumba Kwangokunjalo kanti naye uSwanepoel

(19905) uchaza ukuba kwathi kwafumaniseka ukuba uDickens kwibali lakhe elithi The tale of

Two Cities udiza ingcinezelo nenkohlakalo eyathi yenzeka ngexesha lovukelo lwamaFrentshi

Nalapha kule ncwadi yakhe yedrama uJolobe udulisa indlela yabantu abaMnyama baseBhayi

ababephatheke kakubi ngayo phantsi kocalucalulo lobuhlanga Umzekelo babecalucalulwa

becinezelwe ngokwasemisebenzini kwimfundo nakwiimeko zopolitiko Yayingabona babekelwa

kuwona mgangatho uphantsi kunazo zonke intlanga zaseMzantsi Afrika

52 Umthetho onzima neemeko zopolitiko nokucalulwa kwabantu abaNtsundu

Eli bali likaJolobe ledrama njengoko sele sitshilo lisekelwe kwiinkqubo zengcinezelo Oyena

msunguli wezi nkqubo uHendrik Verwoerd wazipapasha eMzantsi Afrika ngexesha aweyephila

kulo umbhali uJolobe Umzekelo umthetho oyiBantu education Act of 1953 wathi wayiqubudela

phantsi intlalo yomntu oMnyama eyayingconwana ngaphambi kokuphatha kweQela

lamaNashinali Ngowe1948 phantsi koGqirhalwazi HF Malan eli qela lankqenkqeza phambili

kunyulo lwesizwe sabamhlope bodwa UHF Malan waba yinkulumbuso emva kwakhe yaba

289

nguJ J Strydom owalandelwa nguGqirhalwazi Verwoerd itshantliziyo elaliphakamisa

uburhulumente bocalucalulo ngokugqithisileyo Lathi laphumeza imithetho enzima laphakamisa

indlela yokucalulwa nokucinezela ngamandla kwabantu abaNtsundu Umbono woluvo lwakhe

wawuvakalisa phuhlileyo ngale ntetho

The native child hellip has been subjected to a school system which drew him away from his

community and misled him by showing him the green pastures of European society in which

he is not allowed to graze but there is no place for him in the European community above

the level of certain forms of labour (Gerard 197189)

Nkqu noGerald umbhali wesi sicatshula singentla wabonakalisa ukothuswa yile nkohlalakalo

yalo mthetho ungentla Wenjenje ukucamgca

It follows inevitably that the purpose of Bantu education can only be to prepare the

native child for his low status in South African society

Ibonakala gca injongo kaVerwoed yokuqulunqa kwakhe lo mthetho wokumisela imfundo

yabaMnyama Unqwenela ukubona abantu abaMnyama nezizukulwana zabo ukuba baya kuhlala

bezizicaka zabantu abaMhlophe kwilizwe labo lokuzalwa

Xa uGerard umhlalutyi okanye umphicothi angathi othuswe ziinjongo zalo mthetho

kubekiselaphi kwiinkokheli zenene zomthonyama ezintliziyweni zabo Ezi ziinkokheli

ezibaxabisileyo abantu bazo yaye ziyabalwela zifuna baphume engcinezelweni

Ngokuqinisekeleyo akuphunyezwa lo mthetho wezemfundo yabaMnyama zafixeka ngumsindo

njengoJolobe lo Zaqonda ukuba azinakuthi tu zisonge izandla EzinjengoJolobe zabhala

zakhuthaza namanye amadelakufa anamandla alwele inkulukeko ngandlela zonke Ngaloo

magalelo ala madelakufa asizisele inkqubo yolawulo lwelizwe yedemokhrasi esiyixhamlayo

kaloku nje

Injongo ephambili yokubhala kwakhe le ncwadi yedrama uJolobe kukukuzoba impathombi

yabaNtsundu ngexesha lorhulumente wocalucalulo Babephila kwiimeko zentlupheko

engumangaliso uJolobe azizobela ukuvusa abacinezelwa baseBhayi nakuMzantsi Afrika uphela

Wayesenzela ukuba bayazi imeko yabo kwaye bangakwamkeli ukucalucalulwa nokucinezelwa

kwabo bazimisele ukuphuma kule dyokhwe ukuze izizukulwana ngezizukulwana zingatsali

nzima Bangakwamkeli ukuba bayakuhlala besebunzimeni kunye nezizukulwana zabo phantsi

kombuso wocalucalulo Umzekelo ngokukhula kukamaDlomo kule ncwadi yakhe ekulweni

intlupheko nabantwana bakhe ngandlela zonke engalindele ukwenzelwa izinto ufundisa abantu

benze konke abanokukwenza bayilwe ingcinezelo yabo banganikezeli bazikhulise ngandlela

290

zonke ingakumbi ngemfundo Lo mbhali uJolobe kule ncwadi ugxininisa kulutsha ukuba lufunde

nokuba luyahlupheka kuba izinto zingahamba zitshintshe ngokuhamba kwamaxesha

UJolobe ube enenkolo eqinisekileyo nengagungqiyo ukuba yona inkululeko izakufika kweli

lizwe kwaye iyakuthi ibafune kakhulu abantu abafundileyo Olu luvo lungentla lungqinwe

yintombi yakhe uVuyo ebalise ukuba uyise uJolobe ube engumntu onesiphiwo sokuzibona izinto

ngaphambi kokuba zenzekeoko kumenze akwazi ukuzilungiselele kuselithuba (Vuyorsquos Journal

2013)

53 Intsusa yokubhalwa kwale ncwadi

Le ncwadi yedrama kaJolobe Amathunzi Obomi ikwayimbali yokwakuqhubeka ngexesha

lokuphila kwakhe kummandla waseBhayi apha eMzantsi Afrika Ezinye izinto eziyintsusa

yokubhalwa kwayo sele zikhankanyiwe apha ngentla Kodwa eyona ntsusa yokubhalwa kwayo

kukutshutshiswa nokucinezeleka kwabantu abathile ngenxa yebala labo elimnyama Oku

kubangele ukuba babengabona bakumgangatho ophantsi kakhulu kunabeBala nabaMhlophe

Ukunqongophala kwemisebenzi kubangele ukungabi nandawo kwabo zaphelela iintsapho

zabaMnyama zixinanisana kwizindlu ezincinci kakhulu Ezi meko zibangele ulutsha

olungamakhwenkwe luphele lusenza izigqubu kwiimbombo zezitalato kuba lungenazo iindawo

eziphucukileyo lokuzonwabisa

UJolobe uqonde ukuba ukunqongophala kwemisebenzi ngexesha lakhe kubantu abaMnyama

akukhankanye kule ncwadi yakhe yedrama Olu nqongophalo lwemisebenzi ludale ukuba abantu

ingakumbi abafazi ababodwa abangenabancedisi baphele bengena ekuzenzeleni amashishini

afihlwayo afana nokuthengisa utywala ngaphandle kwephephamvume bezama ukubhatala irenti

ukondla iintsatshana kwanokuzifundisa Ukwaqonde ukuba makazibeke ephepheni neengxaki

ezazifunyanwa lulutsha lwabantu abaNtsundu adize ukuba lwalucalucalulwa ngenxa yebala

kunikwe imisebenzi engcono ulutsha lweBala ize imisebenzi ephantsi inikwe ulutsha

oluNtsundu nokuba olunye lwalo lunemfundo engcono kunolutsha lwabeBala Lwaphela

oluNtsundu lungena kubuguvela

UJolobe ngokwale mihlathi isentla ubone ukuba makenze zaziwe neziqhamo zokucinezelwa

kolutsha oluntsundu Ubonisa ukuba lwaphela luziphilisa impilo engamkelekenga yokuzinkxinxa

ngotywala nangeziyobisi ezinjengentsango luzama ukucima udandatheko oluzalwa ziinzingo

eziyimiphumela yengcinezelo nocalucalulo Lumbi lwalungena kubundlobongela bokuphanga

abantu imali kwanokuqhekeza kwimizi yoshishino lwempahla lusebenzela izikhulu zezigebenga

eziluhlwawulayo emva kokufeza umsebenzi wobusela

291

UJolobe le ntlalo imbi yolutsha oluntsundu lwaseBhayi yamchukumisa Akuzange kube mnandi

kuye ukubona intlupheko ilwenze ulutsha oluntsundu lwazizaphulimthetho ngenxa

yokucalucalulwa kwalo ngebala Lwalusoloko lubonwa luyimikrozo mihla le luqhutywa

ngamapolisa lusiya kuvalelwa eziseleni ezimnyama zentolongo Oku uJolobe ukuzobile kule

ncwadi yakhe yedrama Wakubona ngeliso lenyama oku akubhalileyo

Xa sisekele ukucinga kwethu phezu koku kusentla apha singabhala sithi uJolobe wayecamgca

endumzela esithi ldquoKule mihla sikuyo ndithetha ngezinto ezenzekayo eMzantsi Afrika

nakwilokishi yaseBhayi eyabelwe abantu abaNtsundu nabaphiliswa intlalo ebuhlungu

nabahlaziswayo ngenxa yebala labo elimnyamardquo La mazwi engqiqo yethu singatsho ukuthi

uJolobe uwathethe ebhekiselele kule ncwadi yakhe yedrama Amathunzi Obomi ebuthumbu

bayo bungengcinezelo yabantu abaNtsundu phambi kokukhululeka koMzantsi Afrika

Le ncwadi uJolobe ukwayibhalele ukubonisisa umfanekiso wamaphupha kaVerwoerd athe

aqandusela kummandla waseBhayi kwilokishi yaseNew Brighton UJolobe akabanga

nakuphumla ngumbono wobomi bentlungu awathi wayalama ngamehlo Izikhalo

zokutshutshiswa kwabantu abaNtsundu awathi waziva ngeendlebe zakhe zasoloko zinkenteza

ezindlebeni zakhe Wagqiba ukuba azibhale kwakule ncwadi yakhe

Wafikelela ekubeni azibhale izinto azibonileyo nezinto ezive ngeendlebe kuba zathi kuye

zayincwina engamonwabisanga yabantu abalibala lakhe elimnyama Ezi zinto wagqiba ukuba

azibhale ukuze zihlale ziyimbali eyakusoloko ikhunjulwa kuxoxwe ngayo nakwizizukulwana

ezezayo zingabonwa njengebali nje elifana namanye amabali UJolobe waqononondisa ukuba eli

lona libali linobunyaniso kuba uthilsquolsquokule mihla siphila kuyo yamaxesha osizi- angamathunzi

obomirdquo

Intsusa yokubhala le drama isukela kukuba uJolobe ubone ukuba makayenze ifane nedrama

yezinto azibone zisenzeka nezinto azive zithethwe ngabantu ekuhlaleni umzekelo bekhalazela

intlungu yokuhlupheka kwabo Kaloku idrama yaziwa ngokuba luncwadi ulwenzeka eqongeni

apho abalinganiswa baphuma besihla benyuka bethethathethana bediza neemeko zentlalo yabo

neemvakalelo zabo (Zulu 2008 Bolton 196812) Ke ekaJolobe idrama ephilayo nebe iphilwa

ngabantu abe ehlala nabo naye eyinxenye yabo kwilokishi yaseBhayi Ngoko ke ayiyodrama

yebali lasentsomini kwilizwe lamaphupha Yimbaliso eyinyaniso ukuba uVerwoerd kunye

nabanye abathi bamlandela kulawulo lombuso wobuhlanga wafungela ukuba umntu omnyama

angaze aphakame angaze aphumelele ngenxa yebala lakhe elimnyama lendalo

292

54 Ingcingane zikaKarl Marx kugxekoncomo lwale ncwadi yedrama

Ingcingane kaMarx kupolitiko noqoqosho isekelwe phezu kokungangqinelani ngezimvo

kwaneengcinga kwabasebenzi noongxowankulu abangoosomashishini abakhulu abakwiindawo

zolawulo lobutyebi belizwe Abasebenzi bathengisa ngamandla abo ekudalweni kobutyebi

besizwe Kodwa ngabona baxhamla kancinane kunabaqeshi kubutyebi obuveliswe ngabo bona

abasebenzi Le meko ibangele ukuba abasebenzi basoloko bengangqinelani ngezimvo kunye

nabaqeshi babo malunga nolwabiwo lwengeniso efunyanwa kobu butyebi besizwe

Oku kusoloko kungevanwa kubonakala ngoxambuliswano ngemivuzo kwakunye malunga

nempatho yabasebenzi engenasidima amaxesha amaninzi (Gugelburger 19859) Lo mbhali

uqhuba achaze ukuba isimo soqoqosho nemveliso yobutyebi besizwe ithi ichaphazele

kwaneemeko zomgangatho wokuphathwa kwabantu ukuquka iimeko zopolitiko amathuba

emisebenzi nezamathuba emfundo Okuthethwa ngulo mbhali ungentla kuyinene kuba uJolobe

uzobe kanye ungquzulwano lwabantu abaNtsundu norhulumente ophetheyo omhlophe

wamaBhulu ngexesha lakhe ngokuthi enze aba bantu babuve ubuhlungu bokuhlwentshuziswa

kwanokujongelwe phantsi Umzekelo bathe abanye babo banyanzeliswa ukuba basebenze

ezitiyeni zabelungu bambi bahlambe neempahla zabo benze imisebenzi enzima kuba

kuphunyezwa umthetho kaVerwoed womnyaka 1953 wokunikwa kwabaNtsundu imfundo

ephantsi eyakubenza babe zizicaka zabaMhlophe unaphakade

Le nyaniso ikwaxhaswa kukuba uninzi lwamadoda abantu abaNtsundu ayeqeshwa nguTebha

bayo kusebenza ngaphantsi emigodini besomba izimbiwa ezinjengegolide idayimani ikopolo

kwanezinye izimbiwa Kweli lizwe Emva koko babe fumane imali encinane kube nzima

ukondla iintsapho zabo ngexesha likaJolobeKanti nakule mihla izinto ezazisenzeka ngexesha

likaJolobe zisenzeka nangoku kwimigodi yaseMarikana Kule mihla yenkulululeko kubonakala

ukuba kusekuninzi ekusafuneka kulungisiwe ukuze abasebenzi baneliswe ngemivuzo ngobutyebi

ababuvelisela isizwe

Ngokwale ngxoxo ingasentla iingongoma ezidakanciweyo ziqwatyululwe yingcingane kaMarx

esetyenziswe njengesixhobo sohlalutyo nogxekoncomo Kwatsho kwacaca ngokumhlophe ukuba

le ncwadi kaJolobe inoqhagamshelwano neziganeko zocalucalulo lwabantu ezathi zenzeka

ngexesha likaJolobe nathe wazidulisa kule ncwadii yakhe yedrama ngoncedo lwesithako

sezembali kunye nobunzululwazi ndashmlando sincediswa yingcingane kaKarl Marx ngokumalunga

nobomi bukaJolobe umbhali Ngeli galelo lakhe uJolobe lokubhala le ncwadi ubonisa

ukuhambisana nenkolo kaKarl Marx elwa uxhatshazo nengcinezelo ehamba nempathombi

yabantu ababekwa kumgangatho ophantsi ngoongxowankulu nabalawuli belizwe lobukhapitali

293

Kanti noHunt kuGugelburger (198560) uxhasa uluvo olwathi lwenziwa nguMqhayi oluthi

olunye uncwadi lwabanye ababhali luphakamisa iinkolo zengcinezelo yabantu abacinezelweyo

Oko kuthi luphakamisa izimvo zabacinezeli njengoncwadi lwabacinezeli Ngoko ke okuthe

kwenziwa nguMqhayi ngokuthi ayimele inyaniso angacengi kuthandwa kuyancomeka kakhulu

Kubonisa ubukroti ngokuzingca kwakhe ngokuba ngumntu anguye nangembali nenkcubeko

yelizwe lakhe adalelwe kulo Umzekelo umntu oMnyama ongazalelwanga eYurophu akanako

ukwazi ngokulula ngeenzulu zembali yamaNgesi neyamaBhulu engeyiyo inxenye yezi zizwe

angazange adalelwa kuzo Ngoko ke uluvo lukaMqhayi luvakala kumakhulu ngamakhulu abantu

Yaye ngokwesimo sakhe ube elithandazwe eliyithandayo imbali yesizwe esiNtsundu Olu luvo

luthe lwaxhaswa nanguOnege kwiingxoxo zakhe zocalucalulo lwabantu (Gugelburgher

(198550)

Kwangokunjalo nalo ithandazwe uJolobe lathi lazibeka phantsi iintambo zokuba yititshala

kwizikolo zaseBhayi ngenxa yokufixeka ngumsindo owabangwa yindelelo yorhulumente

omhlophe ofikayo kweli lizwe kuba edelela abantu bemvelo yaseAfrika abaligazi lakhe ngenxa

umzekelo yokumisela umthetho ka-1953 owathi wabonisa ucalucalulo olugqithisileyo kubantu

ababala limnyama UVuyo intombi kaJolobe ihambise yathi uyise wakhe ngangendlela awaye

wacaphuka ngayo wayikhalala naloo mali yomhlalaphantsi akafuna kwanokuyithatha ngenxa

yomsindo awaye enawo (Vuyorsquos Journal 2013)

55 UNgara nezimvo zakhe malunga nabantu abacinezelweyo

UNgara (19908) uthi ithiyori kaKarl Marx iyakwazi ukubonisa ubudlelwane obuphakathi

kwemeko yentlalo yabantu nokuphatheka kakubi kwabo okubangwa yimimiselo yezezolitiko

ezala imithetho yolawulo localucalulo lwabo Lo mbhali uqhuba abange ukuba ithiyori kaKarl

Marx iyakwazi ngamanye amaxesha ukutyhila uluvo lombhali inkqubo yenkolo yakhe

kwanendlela azibona ngayo izinto yena ngokunokwakhe Uchaza ukuba le thiyori imbaxa

kakhulu kuba iquka malunga nazo zonke iindlela zempathombi yomntu ngokubanzi Ngoko yena

ubonisa ukuba umhlalutyi kufuneka athi kuphicotho loncwadi olubhaliweyo angayishiyi imbali

yabantu yangaphambili yabo axoxa okanye abhala ngabo Oku kungqinwa nguMao Tse-Tung

kuGugelburger okhankanywe apha ngentla Uthi akukho luncwadi okanye bugcisa bokuzoba

obenziwe nje ngaphandle kwesizathu Uqhuba athi umntu angafumanisa ukuba kukho isizathu

nenjongo esitheleyo okanye umoya wezezopolitiko oqulathiweyo luncwadi olubhaliweyo okanye

bubugcisa bokuzoba ekunokwenzeka ukuba uchasa umbuso Kanti kusenokuba loo ngcinga

isithelisweyo yencoma isenzo sobukhalipha segorha elithile lomzabalazo ukuze libe

nokukhunjulwa ngenjongo zokukhuthaza nabanye abasakhulayo bahlutshezwe bafuze

iinkokheli ezihambe phambi kwabo Olu luvo lubhaqeke kwiimbalo zikaJolobe umzekelo

294

kwimibongo ldquoImbumbardquo nothi ldquoAbakhululi Besizwerdquo (Opland noMtuze 1994) Kuloko athi

ukuthetha uMao Tse-Tung ldquoThere is no art for arts sakerdquo (Gugelbergher 1985) Ngala mazwi

uMao-Tse-Tung ubonisa ukuba akukho nto ibhalwe nje kungekho enye injongo engaphaya

ebhalelwa yona Lo mbono uyabonakala kwanalapha kwesi sihloko sale ncwadi yedrama

kaJolobe esithi Amathunzi Obomi Sihamba nesazisi sale ncwadi esithi Ngexesha esiphila

kulordquo Esi sihloko sikhatshwa sesi sinikezelo kuninzi okusithethayo nokuqulathwe siso

Salatha iimeko zentshutshiso ezigqithileyo mhla kwaphatha umbuso worhulumente wamaBhulu

ngo1948 ngexesha lokuphila likaJolobe Lo rhulumente kuchazwa ukuba wathi wajija imeko

zabanzima Kwafuneka abantu abaMnyama baphathe izazisi bahambe bezazisa apho bahamba

betyelela khona elizweni labo kuba kuzanywa ukuba bahlale ndaweninye kunqandwa

ukuhambahamba kwabo ngokukhululekileyo elizweni labo Kwakuqhutywa iphulo lokuba

abantu abaMnyama bazihlalele kude le kwabaMhlophe kwiindawo eziphucukileyo ezizidolophu

ezichazwa ngokuba ldquongamadlelo aluhlazardquo abelwe abaMhlophe kuphela (Gerald 197189-92)

56 UBreytenbach malunga nabantu abacinezelweyo

Izimvo zikaBreytenbach kuOlaniyan noQuayson (2007) malunga nengcinezelo yabantu naye

uyalungqina uluvo nombono kaJolobe kuba ubonise ukukhathala ngabantu abacinezelwayo

Unike uluvo lokuba umbhali okhathalayo unoxanduva kuba abantu nabo bathi bajonge kuye

ukufumana ithemba lenkuthazo kwanezisombululo xa nabo bexakiwe bengazi ukuba bathini

UBryetenbach kuOlaniyan noQuayson (2007166) esolula

In the poor and colonized countries the writer plays a more visible role faced with acute

social economic iniquities he is called upon to articulate the dreams of the demands of

his people

Abakuthethayo aba babhali kuyinyaniso kuba ababhali abakhathalayo nabanovelwano ngabantu

abahlutshekiswayo bathi babe lilizwi labo kuba ngamanye amaxesha akuhoywa ukucinezelwa

kwabantu ababonwa bephantsi nabahluphekileyo ngabaphetheyo Ababhali bona

ngokuphakamisa iintlungu kwaneemvakalelo zabo bathi ngale ndlela babanike ithemba

lokuphila kwanokuba bakhuthale bayilwe nabo ingcinezelo yabo kanye njengokuba uJolobe

enze isenzo esinjalo ngegalelo lakhe lokubhala le ncwadi yakhe yedrama Wasuka walilizwi

labantu baseBhayi abalibala eliMnyama wayidiza impatho yokucinezelwa kwabo ngurhulumente

wocalucalulo

295

57 USachs nezimvo zakhe malunga nabantu abacinezelweyo

U-Albie Sachs kuOlaniyan noQuayson (2007133) ubhale wawangqine amazwi kaJolobe

nakaBreyetenbach alapha ngentlaYena ubonisa ukuba noncwadi nemiculo inamandla ekudizeni

iimeko zopoliko eziqulathe ingcinezelo yabantu Utsho esithi

But the power of art lies precisely in its capacity to expose contradictions and reveal

hidden tensions

Lo mbhali ungqina okuthethwe nguBreytenbach ngokubaluleka kwababhali abathi badize

impatho-mbi yabantu abacinezelweyo ziziphathamandla naselizweni liphela Ukhankanye ukuba

amandla oluncwadi asebuncutsheni bokukwazi ukugqogqa nezinto eziqhushekwe nangabanye

ababhali Akwakho nasekubhenceni izinto zongquzulwano olukhoyo ekuhlaleni phakathi

kwabahlali nabaphathi abakwiindawo zolawulo lukaRhulumente

UBreytenbach ongumbhali nongumphakamisi wedemokhrasi nokuphathwa kwabantu bonke

ngesidima esinye ucacisa ukuba uncwadi olu luyakwazi ukudulisa izinto ezibuxoki ezipapashwa

ngurhulumente wengcinezelo ngexesha abephila kulo uJolobe kwakunye naye apha eMzantsi

Afrika Ubonise ukuba kubalulekile ukuba abantu benziwe bayazi inyaniso ukuze zivuleke

iingqondo zabo bangakholelwa yonke into engathi yinyaniso ingeyiyo Uchaphazela nento

yokuba ingxelo evakaliswa eluntwini ePalamente esenokuba asiyiyo inyaniso Xa sihamba ngalo

mrhiba kaBreytenbach singatsho ukuba uJolobe ngale ncwadi Amathunzi Obomi wayezama

ukutyhila ubuxoki obabumelwe ngurhulumente wengcinezelo kumaphephandaba

nakoonomathotholo

Kwelinye icala singatsho ukuba ngale ncwadi uJolobe wayezama ukuba umdilili wazi imeko

eyinyaniso ungahlali emnyameni ngenxa yokungazi kuba uqhele ubumnyama Ubanika ulwazi

ukuze babe namaphupha okukhanya bangatyhafi ukwenza iinzame zentshukumo zokunxanelwa

ukukhanya kwanobomi obukhululekileyo nenkqubela-phmbili Ngezi zimvo zakhe azibhale kule

ncwadi yakhe Amathunzi Obomi ufuna bayibone imfundo isesinye sezixhobo esinokubanika

ubulumko nolwazi bokuludiliza udonga lwengcinezelo bangene enkululekweni

abayilangazelelayo Oku akuyikufezeka ukuba bahlala bekwingqondo yobumnyama

yokuxokiswa nokunganikwa themba lokuba bayakuze bakhululeke Eli themba uJolobe uthetha

ngalo nakwincwadi yakhe yezincoko Amavo Unika ithemba lenkululeko kubacinezelwa

UJolobe ebephilele ukunika ithemba abantu abasentlungwini nawayehlala nabo kwilokishi

yaseBhayi

296

Ubalisa ngendlela ebuhlungu ebabephila ngayo abantu abaMnyama kule lokishi Uxelela

ihlabathi kwakunye nezinye iindawo apho kuhlala khona abantu abaMnyama ukuze bazi

ngobunjani bemeko yaseMzantsi Afrika Ulwela ukuba kufike idemokhrasi kuMzantsi Afrika

wengcinezelo Wenza njengoko uSaid (199464) kwincwadi ethi The Pen and the Sword

ephakamisa idemokhrasi nokuhlonelwa kwesidima sabantu UJolobe naye wahlala esomeleza

abantu abaMnyama kubomi bakhe bonke bokuxelenga kwakhe Kwaye kwesi sithili saseBhayi

wayengafuni ukuba abantu bahlale besebumnyameni wayekubona oku kuyingozi kuba

yayiyindlela esitheleyo yokubathibaza bangayilweli inkululeko yabo

58 USaid nezimvo zakhe malunga nabantu abacinezelweyo

USaid (199269) kwincwadi ethi The Critical Reader uthi wakhe wabuzwa ngabafundi bakhe

ukuba kutheni na ethanda ukucaphula kwincwadi kaJoseph Conrad obhale incwadi ethi The

Heart of darkness Uthi uConrad nangona wayengahambisani nengcinezelo yabantu bomgquba

kodwa incwadi leyo yakhe yamenza umdla noxa kunjalo ngenxa yobumfama awaye enabo

wayengenayo inkolo yokuba abantu bemvelo abathe bonganyelwa elulawulweni zizizwe

ezinamandla banganako ukuba balwe bakhululeke bade bazimele geqe Kodwa wathi

wakubabona kamva besilwa nezi zizwe ngokholo nangamandla abo onke bezizicaka

namakhoboka wothuka kakhulu Zange ayicinge into yokuba aba bacinezelwa basisizwe

esiMnyama bangajajulisana nabasekumathanga abangabantu abaMhlophe kuba wayenengqondo

yokuba babedalelwe ukuba babezizicaka zabaMhlophe

59UConrad nomcabango omfiliba malunga nabantu abamnyama abacinezelweyo

UConrad waye enengcamango ebuthovu Ingqondo yakhe yayimxinwa yahluke mpela

kwekaJolobe owaye ecinga nzulu nabanzi equlunqa amacebo okuphakamisa abantu abaMnyama

ngandlela zonke ukuba kungenzeka Kwayena uJolobe wayeqinisekile engathandabuzi ukuba

inkululeko yomntu omnyama ofana naye izakufika UConrad uchazwa nguSaid ukuba

ngumbhali owaye engenakholo lokuba umntu omnyama angaze abe ngokhululekileyo apha e-

Afrika wayecinga ukuba abantu abaMnyama badalelwe ukuba zizicaka zabantu abaMhlophe

KwaConrad lo wothuka akubona abantu abaMnyama baseAfrika bephumelela ukubadudula

abasekimathanga elizweni labo ngempumelelo enkulu

Lo mbhali unguConrad wayebathatha abaMnyama njengabantu abanesidima esinganeno kweso

sakhe Wayengababoni befanele inkululeko njengesizwe Ngoko ke ingcamango yalo mbhali

yayohlukile kwekaJolobe indoda yokholo olungagungqiyo lokuba uMzantsi Afrika

uyakukhululeka kwaneAfrika ngokunjalo Olo kholo lwakhe lwamenza akabinadyudyu

yokupapasha iingcamango zakhe zenkululeko kuncwadi lwakhe Esenjenje unika inkuthazo

297

ebantwini ekwabaxhobisa ngolwazi lokuba bonke abantu bamelwe kukuphathwa ngesidima

esinye UJolobe uzipapashile ezo nyaniso kubafundi bakhe nakwisizwe esiNtsundu (194053)

Ulungiselela ukuba abantu bazi ngamalungelo abo bangahlali ebumnyameni bamkele iimfundiso

ezingeyonyaniso ezingabadodobalisa bangahambeli ndawo ngenxa yokuba bengenawo umbono

wempumelelo nowenkuluko yangomso kwanamaphupha ekamva elingcono

USaid (199468) kwakwincwadi yakhe ethi Pen and Sword uqhuba aphakamisa idemokhrasi

nokuhlonelwa kwesidima sabantu Uvakalisa nelokuba kubuhlungu kakhulu ukuphawula ukuba

abantu abacinezelweyo baxelelwa ukuba ngokwasendalweni yabo kumelwe babe zizicaka

zabantu ababacinezeleyo nabahluthe kubo ilizwe Okuyinene kukuba abanye babacinezelwa baye

baphilele ukuzamkela izimvo ezinje ezilahlekisa Kungakuhle ke ukubona ababhali bazidulisa

iinkqubo zengcinezelo zabantu abacinezelweyo ukuze bazi okuyinyaniso ngemeko yabo

Ingcingane kaKarl Marx ingabanceda kakhulu ababhali kweli phulo

Ingcingane kaKarl Marx iyayichasa ingcinezelo yabantu UNgara (19906) ongumhlalutyi

woncwadi lwama-Afrika uyisebenzisile xa ephicotha incwadi esihloko sithi The Wretched of the

Earth ebhalwe nguFanon (1963) Uyamncoma emkhuthaza uFanon ngokuthi kule ncwadi yakhe

azimisele ukuyidiza ngamandla impathombi yabantu abaselucinezelweni ingakumbi abaMnyama

abahlutshekiswayo ngabom Esenza njalo uFanon ukuchasile ukucinezelwa kwabantu ngabanye

abantu kwanangabaMnyama Ufana nqwa noJJR Jolobe owabhala ngokucinezelwa kwabantu

abaMnyama abahlala kwiilokishi ezingaphuhliswanga kuyaphi eziphawulelwe bona Ubhale

eneenjongo zokuba lazi ilizwe liphela ngeemeko ezimbi zokucalulwa kwabo ekwazama

ukuzithuthuzela kuloko ebhale wathi uncwadi luthi lube luncedo ekuphilisweni

nasekuthuthuzelweni kwabantu (Scheub 196761)

Ngokolu luvo lukaJolobe uncwadi lwakhe lube yindlela awathi angakwazi ngayo ukuphalaza

kulo iimbilini zakhe Ngoko ke uncwadi lwakhe baluxabisekile kuye luyinxenye yobomi bakhe

Ngaphezu koko waxheleka xa abanye abantu abaMnyama banyamalala bambi balishiye eli lizwe

babalekela kwamanye amazwe ngemigudu yokuzimela nangokungekho mthethweni (Mbeki

1994 Hardland 1997) UMbeki uyichaza le ntlungu kwibhayografi yakhe buqu yena uHardland

kwibhayografi kaMandela Ngenene singatsho ukuba noxa sele sikwinkqubo

yedemokhrasiakukho namnye umntu ongathi usindile kwintshutshiso yomntu omnyama

UJolobe naye ngomnye wabo Kanti ukwasesinye isphulimthetho ngokwenkqubo yengcinezelo

nocalucalulo eyathi yakhiwa nguVerwoerd yaluqilima Waba siso ngokuthi apapashe uncwadi

oluchasene nezi nkqubo Waye nokubanjwa atshutshuswe mgenxa yokudulisa ezi nkqubo

(Gerard 197189) Oku kwakunokwenzeka phantsi komthetho othi naluphina uncwadi oluthi

298

ludulise okanye luchase iimeko zezopolitiko kwanendlela alawula ngayo urhulumente

wocalucalulo umbhali walo wogwetyelwa ukuxhasa iintshukumo zobukomanisi

UJolobe njengekroti nethandazwe eliyinkcubabuchopho lomAfrika wawugqithisa umyalezo

wakhe ngolwimi lwenkobe oluyintetho isisiXhosa Wabhala ngendlela efihlakeleyo okanye

esekusithakaleni yedrama wayenza yasisiyolisi esivuselela abantu ukuba bazi ngeendlela

abacinezelwa ngazo Esenzela ukuba bangalali emqokozweni bayilwe ingcinezelo yabo

Wacatshukiswa nakukuba uVerwoerd ethe emva kokuba abantu abaNtsundu bahluthwe ubutyebi

belizwe labo aphinde abahluthe isixhobo sokugqibela esiyimfundo abonoku sisebenzisa

bahlanganise ngaso baphume etsunguzini yentlungu yentlupheko nengcinezelo Ithe

yamphambanisa into yokubona ukuba umntu omnyama uhluthwa intlaka eyimfundo

ephucukileyo emlonyeni ebifunyanwa ngabantu abamnyama Ibiza kubenza babentanganye

ngolwazi kunye nezinye izizwe ngexesha lokuphatha kwamaNgesi izikolo zisephantsi

kwabefundisi abavela phesheya Imfundo ababeze nayo noxa yayineziphene yayikumgangatho

ophezulu kunale uVerwoerd wayiqingqela abantu abaNtsundu Imfundo yabefundisi

ekumgangatho ophezulu yafunyanwa umzekelo nguTiyo Soga noCharlotte Maxeke UTiyo

wafunda phesheya (Chalmers noSoga 1971v) wabuya efundile etshate nomfazi oMhlophe

Kanti noJohn Knox Bokwe kuMqhayi (19721) naye watyelela phesheya evuselela ngeendaba

zobuKristu eshumayela kwabaMhlophe UCharlotte Manyhi-Maxeke watyelela phesheya

kolwandle wafumana imfundo yesidanga khona kungekho miqathango ethibaza ukuba angafundi

apho (httpwwwsahistoryorgzatribute-dr-charlotte manye-maxeke-7april 1874-16 october-

1939 accesed 2012) Kodwa kuthe kwakungena ulawulo lwamaBhulu umgangatho wobomi

bomntu oNtsundu wehla kakhulu Waphathwa ngendlela engenasidima Umzekelo badudulelwa

kwindawo ezikude ekuthiwa ziilokishi zabantu abaMnyama lathotywa nezinga lemfundo yomntu

oNtsundu (Gerard 1971-89-91) UJolobe naye ngale ncwadi udize iinkqubo eziyingozi

ezaqulunqelwa ukudodobalisa ingqondo yabantu abaMnyama ngurhulumente ngexesha lakhe

Kwakusenzelwa ukuba bangaze baphakame babe zizicaka zanaphakade zebangabi namfundo

iphakamileyo babezizicaka zokusebenzela bona nezizukulwana zabo Ezi izinto zifihlakeleyo

ziduliswa ngumbhali uJolobe ukwenzela kule ncwadi yakhe yedrama apho abonisa amathunzi

entlungu obomi ngexesha lakhe Injongo yakhe ibikukuba abantu abamnyama bavule amehlo

babubone ubomi babo bangayamkeli into yokuba badalelwe ukuphila ngeemvuthuluka eziwa

ezitafileni zabaMhlophe

510 Isishwankathelo sebali Amathunzi Obomi

UMaDlomo ukhulisa abantwana abangamakhwenkwe Ungumhlolokazi osebenzela abelungu

Ubahlambela iimpahla edolophini afumana umvuzo ophantsi okuzintloni Uthathwa

299

njengomsebenzi omandla akhe alixabiso eliphantsi ngenxa yokokuba kuba engumntu omnyama

owayequlunqelwe ngumthetho ukuba azuze umvuzo omncinane phantsi kwentlalo yocalucalulo

yaseMzantsi Afrika wengcinezelo (Gerard 197189) Ngaloo mvuzwana kufuneka uhlawule

igumbi lokuhlala lengqesho akhwele kuwo xa esiya edolophini ondle abantwana bakhe

abanxibise aphinde abafundise Apha uJolobe ubonisa intlalo engentlanga yabantu nabantu

abaMnyama ezilokishini emakhayeni eyayidalwa yintlupheko nokuswela

Unyana kamaDlomo omdala ufuna ukusishiya isikolo ayokufuna umsebenzi ancedise unina

Unina uyala Naye unina uswele akakwazi nokuya eCaweni uswele impahla yokunxiba le

yembala Batya ukutya okungekho mpilweni Nesonka abasityayo sesiwukrwelayo umqala

ngendlela ekhwinisayo ade umntwana azive ephatheka kakubi sisidlo sangokuhlwa esingamniki

mdla Xa umntwana nokuba yintombi nokuba yinkwenkwe enokuya esikolweni etsho

ngebhulukhwe egqabukileyo enemingxunya ingaba ingadala ntonina loo nto engqondweni yakhe

phakathi kwabanye abantwana Umntwana onjalo ongaziva elikheswa Abelugcalagcala

ngumsindo okanye athande ukulwa ekhusela isidima sakhe Loo nto yenze abanye abantwana

bamoyike kuba soloko enomsindo ekhusela ukuba abe yintlekisa Asebenzise amanqindi

ukuquma ukudlakazela kwakhe UThemba uyayingqina le meko ude axelele unina ngelithi

abanye abantwana bebesalathisana ngaye

Umntwana ona-16 leminyaka emdala usezingqondweni kwaye ubuhlungu bungena ngamandla

kuye Yiyo le nto uThemba athi ukuba ikhe inkwenkwe yahleka ukudlakazela kwakhe esiva

uyakungena kuyo ngamanqindi ayingombe Obu bujamankungwini bukaThemba bubonisa ukuba

ufikelele ekuboneni umlo usisixhobo sokukhusela isidima sakhe Esi simo sikaThemba

singumphumela wokungalingani kwamandla ezoqoqosho phakathi kwabasebenzi nabaqeshi

Abasebenzi baphila ngeengqweqwe zezonka NgokukaKarl Marx oku kunemiphumela

engalunganga ekuhlaleni okusekelwe kwinkqubo yezoqoqosho yezobukhapitali UThemba sele

esiya esikolweni edlakazela nje kungenxa yemiphumela emibi yobukhapitali

Kwangokunjalo naye uMaDlomo kweli bali akakwazi nokuziva ekhululekile phakathi kwabanye

abantu kuba enelokhwe enye tshuqu Uziva ehlazekile Le meko yakhe injengeyonyana wakhe

omdala NoMaDlomo naye uphela sele engazihlobanisi kakhulu namanye amakholwa khonza

nawo anxiba kwakuhle azitshintshatshintshayo iihombo xa esiya ecaweni Woyika ukuhlazeka

ngokusoloko esiya enkonzweni nge lokhwe enye kude umzekelo kuthiwe ldquonankuya la mbala

wenkomordquo Akafikeleli ekuthengeni inqwaba yeelokhwe zokukhonza imali ekhoyo kufuneka

iciciyelelwe iphume iyokuhlawula irente Umvuzo wakhe omncinci uphelela ekondleni usapho

lwakhe

300

511 UJolobe ube engumzabalazi wenkululeko yomntu omnyama

Nangona uJolobe ebengumfundisi weliZwi nje yena akasibonanga isithintelo sokuba athule

athandaze nje qha kuba ukholelwe kwiNkosi yakhe engahambisaniyo nokucinezelwa

kwanokucalulwa kwabantu INkosi yakhe iphakamisa imisebenzi yenceba uvelwano nothando

UJolobe kwincwadi yakhe Amavo uthi iliZwi lithi thanda uThixo wakho ngengqondo yakho

yonke kwanomelwano wakho njengoko uzithanda Ngoko ke Thixo ulindele ukuba siyisebenzise

ingqondo siwulwe umonakalo odubaduba uxolo nodala ingcinezelo yabantu (194052) Le

ngcinga yakhe yokuba edalwe walikhalipha kwanegorha elisazaziyo isizathu sokuba libekho

apha emhlabeni njengomalusi wezimvu Ngoko ke akanakuziyekela ziqwengwe nje lula angenzi

nto tu kwaphela ngaloo nto Yiyo ke le nto angenayo zwabha nakwimicimbi yezopolitiko noxa

engumfundisi nje Ngokwenkolo nengqiqo yakhe akukho kukhabana phakathi kokuba

ngumfundisi nokuba ngumzabalazi wenkululeko Ezi zinto zimbini azikhabani zisebenzela

okulunguleyo entlalweni yabantu

NoKwetana (20008) xa echaza uMfundisi uJolobe uthi ebe engumzabalazi omkhulu

nokhaliphileyo iIbimkhathaza into yokucalulwa kwabantu abaMnyama kwanokuphathwa

kakubi kwabo Ngoko ke sivakalisa elokuba le ncwadi lelinye lamalinge akhe okulwa

ingcinezelo yabo Ngayo ufunzele ukuba yaziwe imeko yabantu abaMnyama baseBhayi kulo

lonke ilizwe ukuze kuliwe ukucinezelwa kwabo eMzantsi Afrika

512 Kutheni ekhetha ukubhala ngeBhayi nje

Umbuzo othi ldquoKutheni ekhetha ukubhala ngeBhayi njerdquo ufuna impendulo Impendulo yawo yile

yokuba uJolobe ubenguMfundisi kwanetitshala kwingingqi yaseBhayi Ube eyazi ilokisishi

yaseBhayi ingakumbi iNew Brighton kuba uye wahlala ixesha elininzi ethatha iihambo avelele

amarhamente akhe Ngale ndlela wathi wazazi iintlupheko zawo nendlela yempilo yawo

kwanokuhlupheka kwabahlolokazi bekhulisa abantwana bebodwa

Uphinde wonyulwa ngabahlali baseBhayi wangomnye wooceba abathi bamela ukuphakanyiswa

kwabantu abaMnyama kule ngingqi yaseBhayi Kwakhona unyulwe ngabazali nootitshala kule

lokishi wangusihlalo kwizikolo eziliqela ephakamisa imfundo yabaNtsundu Abatshutshiswayo

eBhayi beziimbacu eBhayi nakwilizwe labo lokuzalwa ube ebafihla kwisakhiwo secawa esidala

esingasetyenziselwa imihlangano yenkonzo (Vuyorsquos Journal 2013)

Ube eyithanda imfundo ndash ekwangutitshala ngamanye amaxesha ekwangusihlalo weekomiti

zabazali kwizikolo zabantu abaNtsundu eBhayi Ubengumntu onomonde kwanothando kulutsha

elunqwenelela ukuba lufunde lube nekamva elihle (Vuyorsquos Journal 2013)

301

Ubekhuthaza inkolo yobuKristu ekuhlaleni enika ukholo nethemba lokuba abantu bakwazi

ukuqhubela phambili nobomi baqine banganikezeli ekucinezelweni Umzekelo yiyo nale nto

ethe wabumba umlinganiswa onguMaDlomo othe akubhujelwa ngumyeni wakhe akazinekezela

kwintlupheko akavuma ukuba abantwana bakhe bangabi nayo indawo yokuhlala kuba

engenamali yokurenta akavuma ukuba abantwana bakhe bahambe belamba bedlakazela

akavuma ukuba abantwana bakhe babe ngabangafundanga ngenxa yokuba engenamsebenzi

umnika umvuzo onguwo anokuthi ngawo aluphakamise usapho lwakhe Lo mlinganiswa uJolobe

wamenza wavuleka amehlo engqondo watsho wazenzela ishishini Ngolo hlobo waba

ngusomashinini ophela sele eyimanejala yalo wakwazi nokuyigcina imali Wafunda

ukuyilondoloza ebhankini elungiselela imfundo yoonyana bakhe kwakunye neemini

zeenkqwithela Waba ngumama olumkileyo ngenxa yokulwa ukucinezeleka Ngokubhala enjenje

uJolobe wenza ikhwelo lokuba abantu bakulwe ukucinezeleka kwabo nolutsha luhambele

phambili lufunde Ngokwengcamango kaJolobe lungathi ngokuhamba kwamathuba luzuze

ubomi obungcono Ngoko ke malungawalahli amathuba emfundo alunikwayo Ukhuthaze ukuba

maluzame ngandlela zonke nalo lube namashishini afanelekileyo anokuzimela abe ngawalo

513 Amathunzi Obomi nogxekoncomo lwawo

Le ncwadi yedrama kaJolobe ibonakala isisiphumo sokuchukumiseka kwiingcinga zakhe

ezinzulu ngenxa yemeko yendawo ebehlala kuyo ethe yathwaxeka kanobom ziinkqubo

zezopolitiko zokucalucalula abantu abaMnyama Babekelwe kweyona ndawo isezantsi

kunezinye iintlanga zaseMzantsi Afrika Esi senzo sachaphazela iimeko ezininzi kuJolobe

nakwisininzi sabantu Hayi nje kuphela eBhayi nakuzo zonke iindawo ezihlala ebantu

abaMnyama ezisezilokishini ezikude kunedolophu Bambi baagxothwa ezilokishini bokhelwa

imizi ezinkqantosini ezisemaphandleni apho amathuba emisebenzi ayenqongophele

Intswelomsebenzi yeza nentlupheko Nabanesiqwanaqwana semfundo bengafumani misebenzi

Ukuba ukho bacalucalulwe ngenxa yebala Abanye abafazi bade benze macebo wambi okuphila

Bapheke bafake izidudu zotywala besenza umqombothi Bawuthengise

bengenamaphephamvume bezama amacebo okuphila

Le meko ingentla iyinyaniso kuba omnye umphandi kuphando lwakhe ufumanise ukuba umama

othile ongumhlolokazi ongumakhulu osele ekhulile owayetsala nzima kakhulu eMonti osiduko

singuMamNzotho naye wangena kushishino lokuthengisa umqombothi ukuze abenako

ukukhulisa abantwana bakhe Nalo makhulu ubalise ukuba kumaxesha ocalucalulo lwabantu

abaMnyama imisebenzi yaye inqabile baza abafazi abanezakhono zokwenza utywala besiNtu

obuyinkcubeko yesizwe sakomawabo baqalisa ukushishina ezilokishini ngabo Ngaloo ndlela

baphila ngezakhono zolwazi lwemveli Bangena kakhulu kweli shishini lokupheka izidudu

302

zotywala benze umqombothi Uqhube wabalisa qhuba lo mama exela ukuba abantu abaMnyama

babehlaliswa ngenkani ngurhulumente elokishini eyaye ixinene neyayibizwa ngokuba yiNew

Brighton Umqombothi babewuthengisela abantu abaMnyama ingakumbi amadoda aNtsundu

amaXhosa ayewuthanda noxa nje ngokomthetho wawungavunyelwa kwanokuba uthengwe

Kanti nasezinkantini kwakungena abathile abantu kutywala besilungu Le yaba yindlela ayadala

ingqesho kwabaseTyhini abathile abenza amashishini ngokubuyela kwizakhono zenkcubeko

yabo Batsho ngotywala besiXhosa obuyincamisa mxhelo Babesenza kanye le nto uJolobe

ayibalisayo ngomlinganiswa wakhe ongomhlolokazi uMaDlomo eBhayi Ikwayile nto

yayisenziwa ngumakhulu uMamNzotho owaye engumhlolokazi eMonti owatsho wabanako

ukubafundisa abantwana bakhe babadala baphumelela

Ngoko uncwadi lukaJolobe luqulethe amava ngamava akhe obomi Yiyo loo nto uJolobe athe

wabonisa ngokuphandle ukuluxabisa uncwadi alubhalileyo kuba luziimpumphuma zeenkumbulo

zezinto awazibona zisenzeka kwaneemeko zokuhlala azaziyo Kuba kudliwanondlebe lwakhe

noScheub (njengasentla apha) uthethe wathi ukuba umfundi unokuthi alugqale ngokunzulu

uncwadi lwakhe angafumana imigodi ngemigodi yolwazi Ngala mazwi ukwathetha ukuthi

angafumana nezityhilelo zezinto ezifihlakeleyo kanye le nto yenzeka kumphandi obhaqe iimbali

ezenzekayo neziyinyaniso ezizalana namabali kaJolobe nakwimibongo neenoveli zakhe

Singatsho sithi le ncwadi yakhe uJolobe Amathunzi Obomi ityhila omnye umba Idiza ukuba

iindlela zokuziphilisa kwabantu abaNtsundu ababelathelwe ukuhlala ezilokishini ezikude lee

kwidolophu zabaMhlophe apha eMzantsi Afrika zazibufana kwaneemeko zokuhlutshekiswa

kwabo zibufana ikakhulu kuba nanku uJolobe ebalisa nqo into eyenzeka eMonti eyibalisa ifana

nqwa nento awayeyibona mihla le isenzeka eBhayi apho wayehlala khona

Ngokunxulemene nengxoxo elapha ngentla malunga noJolobe nobudlelwane bakhe noncwadi

lwakhe olu phononongo ludize ukuba uJolobe usishiyele isizwe esiNtsundu iimbali ezingobomi

bakhe Akasifihlelanga nto ude wasixelela ngeehambo zakhe nezenzo zakhe zokuphakamisa

isizwe sakhe esiNtsundu Ubhale ngaye buqu esebenzisa abalinganiswa Naye uJolobe uthe

walungqina olu luvo lungentla kuba kwintetho yakhe kudliwanondlebe noScheub uthe mininzi

imigodi yolwazi abafundi abangathi bayibhaqe kuncwadi lwakhe Ngala mazwi ebeshiya le nto

kuthiwa ngumyolelo welifa Ubonisa abantu bakowabo ngobutyebi babo obusisipho sakhe kubo

esiluncwadi lwakhe Usixelela isizwe esiNtsundu nesizukulwana saso ngelifa lolwazi kuba

esikhathalele Usibonelele kuba uthando luyabonelela

Kuyabonakala ukuba uJolobe wayibona ngamehlo akhe intshutshiso yabantu bebala lakhe

yamkruna umphefumlo waza wazimisela ukuba akayikulala kobandayo engabhalanga ngayo

303

Uyakuyibalisa yaziwe ngonaphakake Ayibhale ilibali lakhe ledrama ukuze le mbali ibe

nokugcinakala zize izizukulwana ezifana nathi zazi ngokwakusenzeka Naye uBokwe kuJolobe

(1940 Kwingabulazigcawu) uthe uJolobe wabhala namabali ezinto ezithe zenzeka athe

wazibona zibalulekile ukuze zigcinakale kuba izinto zithi zilibaleke ngenxa yokuhamba

kwamaxesha kwanokutshintsha kwamathuba

Ngoko ke le ncwadi yedrama kaJolobe iyahambisana nesithako esiphicotha uqhagamishelwano

olukhoyo phakathi koncwadi lombhali nembali yobomi bakhe Olu qhagamishelwano lunje

luyafumaneka kwimizamo yokwalatha unxulumelelwano loncwadi kunye nobomi bombhali

kanye ngokwabhaqwa nguRoberts (200268-69) owaphonononga incwadi kaDickens David

Copperfield wafumana izinto ezimalunga nobomi bombhali ezimalunga namalungu osapho

lwakhe kwaneenkonzo zokuxelenga kwakhe Roberts (Njengokwasentla apha) ugwadla enjenje

The life and works of Dickens demonstrate the complex interrelations between fiction and

his daily life between fictionalisation of his life and the lives of others and the process of

recreation and recreation of the past his presence and concerns and his concerns to find a

future moral path

Uluvo lukaRoberts luyangqineka kulo msebenzi wedrama kaJolobe Umzekelo uJolobe nguye lo

ubalisa eli bali Okwesibini ungumhlali waseBhayi kwaye uhlala elokishini eyabelwe abantu

abaMnyama Ibali layo lenzeka eBhayi Okwesithathu kweli bali Ikwanguye le titshala

ingenagama ifundisa kwisikolo esinabantwana bakamama uMaDlomo abanguNgxaki noThemba

Ikwanguye nale titshala ifundisa kwisikolo seCawa esikwafundisa aba bantwana balo mama

ukwangumKristu kanye njengotitshala lo Inyani idula apha UJolobe ufundele ubutitshala kwaye

ubomi bukaJolobe ngexesha ebephila kulo buthi bungqinwa ngokumangalisayo

ngokunxulumelelana kwabo nale ncwadi yakhe yedrama Umzekelo intombi kaJolobe enkulu

uVuyo ubalise ukuba uyise ongumbhali uJolobe nobekwangutitshala kwanoMfundisi kwibandla

laseRhabe eBhayi eNew Brighton ebethi ngamaxesha athile aphume awushiye umzi oyimishini

apho ebehlala khona ayishiye imoto yakhe ahambe ngeenyawo zakhe angene elokishini

endwendwela abahlali axhinele kubo ayokubakhangele azi ngengxaki neenkathazo zabo acebise

anike ithemba nenkuthazo yenkqubela phambili

Le ngxelo ingentla engobomi bukaJolobe inika ubungqina obugcweleyo bokuba uJolobe ebeyazi

imeko nentlalo yabantu abhala ngabo kule ncwadi yakhe Kwakhona inkathalo kaJolobe

ngokuthi ehle aye kwindawo ezingacocekanga kakuhle akhathalele nabahlolokazi ibonisa isimo

sakhe ebesiphila empilweni eyiyo kwanempilo athe wayiphila njengomlinganiswa abenguye

angamanikanga gama nathe wamfihla kuba enguye Ubomi bakhe bokuzibandakanya nabantu

304

abacinezeleke ngamandla angabinguMfundisi okhathalele ukuphila ubomi obutofotofo

nokulunge kuye qha

UJolobe ubekwangumalusi Lo mbhali ebefana nomalusi wezimvu wokwenene owalusa izimvu

endle okhathalayo ngezimvu zakhe ezisokolayo nezenzakeleyo Uyazibopha ezinye akhathalele

nezibuthathaka Esi simo sihle sikamalusi sizotywa nguJolobe ngokuthi abhale adulise iimeko

zokuphatheka kakubi kwabantu abaMnyama ezilokishini abacalucalulweyo Ude aquke

intlupheko yabo ngokubanzi kutsho kucace ubunjani beziphumo zokucinezwelwa kwabo

yimithetho yezezopolitiko yorhulumente ophakamisa iinkqubo zokucinezelwa lwabantu

abaMnyama kuphakanyiswe abaMhlophe abaMnyama bajongelwe phantsi ngokungathi

abangobantu kakuhle bona Ezi zimvo zikaJolobe zixhaswa nguPeter Nazareth (Gugelberger

Intshayelelo 1985) okhuthaza ukuba ababhali bangameli kude neentlupheko zabantu ekuhlaleni

mabazidize Uluvo lwakhe ulubeke ngala mazwi

To belong to the Third World is therefore to accept an identity an identity with the

wretched of the earth spoken by Frantz Fanon to determine to end all exploitation and

oppression

Ngeli khwelo lihlatywe ngasentla apha umbhali walo ubonisa ukuba ababhali banoxanduva

lokuzibhengeza iinkohlakalo nezenzo eziyibuyisela umva impumelelo yabantu babo kwanesizwe

ngokubanzi Umbhali uFanon uthethe ngqo kanye ngomvandedwa uJolobe athe wazibona

enawo Wabona iluxanduva lwakhe ukuba ayidulise phandle intlalo yenkohlakalo eyenziwa

kubantu abaNtsundu ngokucalucalulwa kwabo kwilizwe labo Wayesenzela ukuba yaziwe

nangabanye abantu jikelele ukuze nabanye abakwamanye amazwe beze nesisombululo salo

meko Umzekelo yaziwe nakuMbutho weZizwe eziManyeneyo (United Nations) olwa

impathombi eyenziwa ebantwini ingakumbi ngoorhulumente kwihlabathi jikelele

Ngeli galelo lakhe lale drama uJolobe ubonakalise mhlophe ukuba yena mnye kunye noncwadi

alubhalayo Uncwadi lwakhe luziimpuphuma zeengcinga zakhe ezingaphakathi nezithe

zamchukumisa kuba ubhale kule ncwadi ngezinto azibonileyo nezehlayo ekuhlaleni neziquke

ubomi bakhe Ngoku ke isithako sezembali kunye nobunzululwazi ndashmlando siyabubonisa

ubukho bonxulumelwano lwembali nobomi bombhali kunye noncwadi lwakhe Siluncedo kolu

phando kuba sikhokelele ekufunyanweni kolwazi olubalulekileyo olumalunga nobomi nentlalo

kwanegalelo likaJolobe ekuhlaleni nasekuphuhlisweni koncwadi lwesiXhosa

305

514 Uhlalutyo loncwadi

Kwesi sigaba sogxekoncomo kuza kuphicothwa amandla encoko phakathi kwabalinganiswa

UZulu (200814) uthi incoko yedrama inamandla okudulisa iingcinga zabalinganiswa izenzo

zabo izimo zabo kwakunye nokungquzulana kwezimvo zabo okubangelwa kukungaboni

ngasonye Zonke ezi zinto ziduliswa ngamandla encoko Kule ncwadi yedrama kuza kuthi

kudandalaziswe ukuba uJolobe esi sisixhobo sengxoxo ngeencoko usityumbele ukugqithisa

imiyalezo yakhe yeentlungu nokucinezelwa kwabantu elokishini yaseBhayi Sakuthi sibonise

ukuba sibe luncedo olukhulu ekuduliseni iimeko nempathombi yabantu abaMnyama ezizotywe

nguJolobe kulo msebenzi wakhe wezezoncwadi Ezi meko zikwahamba nobomi benyaniso

obuphilwe nguJolobe Kuza kuqwalaselwa kwanokuba bathini na bona abalinganiswa ngemeko

abakuyo yaye zinzame zini abazenzayo ukulwa imeko abayivayo engabaphathi kamnandi Le

ngqwalasela iyakubaluncedo ekuboniseni ubunjani bobobudlelwane phakathi kwabantu

kwaneendlela ababeziphilasa ngayo phantsi kweemeko ezinzima zamaxesha osizi zamathunzi

obomi Kananjalo sakubonisisa ubudlelwane bukaJolobe obuhle nabanye abantu kubomi bakhe

bokweenyani athe wabuyila eluncwadini lwakhe

Ukungena nzulu kule miba siyidwelise entla apha sakuphicotha ezi ngxoxo zedrama zilandelayo

athe uJolobe wazikrola Ziyihombise le ncwadi ngemifanekisongqondweni edala umdla omkhulu

neyenza iingxoxo zabalinganiswa zingadiki Umfundi wale ncwadi yakhe ophila kwixesha

lenkululeko langoku usuka afune ukuyifunda ngokukhawuleza ayigqibe ngenxa yosetyenziso

lolwimi lwesiXhosa olunencasa Kwakhona usuka abhaqe izinto ezintsha kuyo nezakhayo

nezazisa imeko ekwakuyiyo ngexesha localucalulo

5141UJolobe udulisa imivuzo emincinci yabazali exabanisayo emakhaya

UMadlomo hellipUngakanani umvuzo wam Iirandi ezimbini ngeveki Ngenyanga irente

ziirandi ezintathu Kusala iirandi ezintathu ukuba sitye Imali yebhasi iphuma kwalapha

neyezi bhulukhwe zenu isuka ke ingabikho eyebhotolo

UThemba Ikhubalo (ibhayibhile) leli khaya liya kubuya lisizele namathamsanqa na

mama

UMadlomo Masithembe mntwanrsquoam ukuthi mhlawumbi liyakubuya lifike ithamsanqa

UNgxaki Hayi mna ndiza kuphuma esikolweni ndisebenze xa kunje

UMadlomo Musa wena Ungayithethi loo nto Ndathembisa kuyihlo ukuba ndonifundisa

nide nizigqibe ezi ncwadi zesiXhosa

UNgxaki Kunceda ntoni xa ndingenazo neencwadi ezi zokufunda Ngoku ndiphelelwa

nayibhulukhwe

UThemba Amanye amakhwenkwe ebemhleka namhlanje esikolweni esithi ngusikrotyana

kuba ikrazukile ibhulukhwe kaNgxaki

306

UNgxaki Kanti mna ndiyakuyibetha inkwenkwe ukuba ndikhe ndayiva isitsho kum

UMaDlomo Hayi Ngxaki ungakhe ulinge uyenze into yokulwa esikolweni Ndiza

kuyithunga ibhulukhwe

Le meko ingentla ibonisa ukuba abazali babehleli benxubile ngenxa yeentswelo zamakhaya

kwanezabantwana babo bengenamali yokubatyisa kakuhle bedlakazela kwanemali yokuba

bafunde kakuhle Kungoko uNgxaki ebonakalisa ukumbetha umntu omhlekayo ngenxa yemeko

yokuswela kwakhe ibhulukhwe emhluba nesidima phakathi kwamanye amakhwenkwe Ngoko

ke ukubuyisa isidima sakhe alahlekena naso ubona ukuba makababethe abantu abamhlekayo

ukuze bamoyike bamhlonele

UFanon okhankanywe apha ngentla uyichaphazela into yokuba abantu abahlutshekiswayo

nabahluphekileyo nabacinezelekileyo ngamanye amaxesha bathi babe nezimo zokugcwala

yimisindo kwanezenzo ezibandakanyeka kwimilo kwanokubetha benzakalise abanye abantu

njengale nto yesi sisongelo esenziwa nguNgxaki Kwakhona nakwingcingane yobume

bengqondo kaFreud (Ryan 200796) uthi abantwana xa bethi bafumane ukungaphatheki kakuhle

kwiimeko zasekhaya okanye ekuhlaleni basuka benze izinto ezithile ukuzama ukumelana

nemeko ebakuyo ukuze bakwazi ukuqhubela phambili nobomi babo Benza le nto kuthiwa yi-

ldquosubstitutionrdquongoko luvo lukaFreud apha ntla Yiyo le nto uNgxaki kwincoko yakhe nonina athi

yena uyakuyibetha inkwenkwe emhlekayo kuba enxibe ibhulukhwe enemigqobho

UJolobe ngale mazwi ale ngxoxo ufundisa elumkisa isizwe kwanabazali ukuba bazi ukuba

iimeko umntwana ezibuhlungu aphila phantsi kwazo ziyakwazi ukubutshintsha ubomi bakhe

bube yinto engalindelekanga Kanti ngamanye amaxesha nangokunjalo nabantu abadala

bayakwazi ukungena ekuhendweni ngenxa yeemeko zengcinezelo nezentlupheko ezinjengale

meko yathi yamhlungisa uJolobe wabhala ngayo

Apha ngentla kukhe kwachazwa ukuba uJolobe wayeye angene elokishini yaseNew Brighton

ayokuvelela amarhamente enkonzo yakhe Ngoko ke wayeye ayibone imeko yentlupheko

eyayihlupha amanye amakhwenkwe ade abhenele ekudlaleni amadayisi ezama imali Oku

uJolobe ukuveza kwisahluko sesibini sale ncwadi Amathunzi Obomi Umbhali wale ncwadi

uJolobe ozenze umlinganiswa oyitishala wayeye athethe ngothando nawo nawo emhlonela

Wayede awamemele ecaweni yakhe ngamanye amaxesha ayalele abantu benkonzo yakhe ukuba

babanike into etyiwayo batye (Vuyorsquos Journal 2013)

Kwincwadi yakhe uFanon (1986240) ethi Black Skin White Masks uthi ubujamankungwini

(isimo sokuthanda ukulwa) kubantu abacinezelweyo nabacalulwayo ngabanye bechwethelwa

kude kwizinto zobutyebi besizwe kudala ukuba abacinezelwayo basoloko benemisindo

307

ekhawulezileyo nengapheliyo ngamanye amaxesha Uthi isizathu soko kukuba ingqondo yabo

ithi iphazamiseke ingabi nakumelana neemeko zoxinzelelo lwemihla ngemihla nolukhatshwa

nayintlupheko Uhambisa athi kwabanye abantu olu xinzelelo lubanga izenzo zokulwa nabanye

abantu kuba bengakwazi ukumelana nentlupheko leyo Olu luvo lukaFanon lungqinwa sisimilo

sikaNgxaki obona ukuba akazokungakwazi ukungasikhuseli isidima sakhe esihlayo ngenxa

yokuxwaxwa ngamanye amakhwenkwe ngenxa yebhulukhwe yakhe egqabhukileyo Kodwa ke

enawo nje amandla axwayiswe ngawo unako ukuwasebenzisa enze isidima sakhe sibuye

abenokuhloneleka Le ntetho ingentla eboniswa nguJolobe ngamazwi kaNgxaki ifundisa ukuba

abantu xa becinezelekile ngokungenasiphelo zingathi zitshintshe izimo zabo babephelelwe

nabububele nobuntu obu kuba kuphele icebo lethemba lokuba baphumelele

5142 UJolobe udiza iimeko zobubi besimo sentlalo

UJolobe uzobele abafundi bakhe iimeko zenkxwaleko yolutsha kwilokishi yaseBhayi ngexesha

lakhe Oku ukufezekisa ngokubhala incoko yamakhwenkwe akhathazekileyo ngenxa yesimo

sentlalo esikrwelwe umgca yimpatho yengcinezelo yolutsha lwabantu abaMnyama ngexesha

ababephila kulo (utsho naye uJolobe ekuqaleni kwale ncwadi uthi izinto ezaziqhubeka

ldquokumaxesha esikuwordquo) Uluvo lukaJolobe luxhaswa nguBakhtin xa athi

A text is a site of dialogic interaction of multiple voices or modes of discourse- each is a

product of social phenomenon (Abrams noHarpham 201285)

Ngale nkcazo ingentla uBakhtin ubonisa ukuba intetho izalwa zizinto ezithe zehla ekuhlaleni

zaza zachaphazela ubomi babantu neengcinga zabo Ikwachaphazela kwanezinto abazithethayo

ezichaphazela ubomi babo kwanezibahlungisayo (Abrams noHarpham 201285-86)

UJolobe uzibonisa ngamandla izizathu zezikhalazo zamakhwenkwe ngokusebenzisa isixhobo

esinamandla sengxoxo esidiza iimbilini neentlungu zabalinganiswa bakhe Ezi zinto ziquka

Ukuswela kwamakhwenkwe imali ngenxa yokuvinjwa imisebenzi engcono kwanokungabi

nandawo zokuhlala ezingcono Oko kwenze ubomi babo bubenzima kuwo kuba abantu

abaMnyama kunzima ukufumana iindawo ezifanelekileyo ngenxa yebala labo elimnyama kweli

lizwe Le miba uJolobe uyiveze kwincoko yamakhwenkwe emi ngolu hlobo lulandelayo

Enye yawo Ukuba besinendawo yokuhlala emakhaya ngesingaboni bantwana bephethe imali

Enye yawo Kokwethu akukho mini Mihla le kuzele abantu Amagumbi mabini qha Elinye leli

kuphekelwa kulo lingangebhokisi yematshisi Ndisuka ke ndikhethe ukungabikho

UJolobe wazifumanisa ezi zikhalazo zala makhwenkwe zinjengoko ethetha Wazibona izinto

ngobunjalo bazo ekuhlaleni apho ebehamba-hamba evelela abahlali (Vuyorsquos Journal 2013)

Ukwenzela ingcaciso ethe vetshe sicaphla le ntetho

308

Enye yawo Kusebhetele kowenu kuthi linye nje kuba sisayidile Kuthi kungekho mntu

wasemzini kusuke kube sithukuthezi kuphunywa kungenwa namanzi neenkuni kuthathwa le

kuyekwe leya Kuthi khona kwakufika iindwendwe kube yenye Andazi ukuba ibingekho le

mbutho ngendisithini na Nantso impi yedayisi madoda isiza

UJolobe ugqwesile ekuyichazeni nasekuwozobeni umfanekiso wentlupheko engathethekiyo

Uyenza ibonwe ngeliso lengqondo ibe yinto ephathekayo kwanebambekayo ebonwa liliso

lenyama lo mntu ongumfundi wale ncwadi isenzeka phambi kwakhe

Umzekelo uJolobe ulibonisile nelizwe lomfanana okhula kusisiwiliwili kowabo kuyimpithizelo

nje Ukumana kusehliwa kusenyukwa endlwini kowabo kumenza angabinakuzola Akanandawo

yakhe yabucala Ligumbi linye kowabo Igumbi elilakhe lifana nentsomi Ingqondo yakhe

igcwele yimibono yezantyalantyala zamanzi kwaneenkuni apho into ithi ibilapha ibekwe

kwenye iindawo Kanti kwanokulahleka kwezinto akunakusweleka kungadala ukutyholana

kwamalungu ekhaya ngenxa yengxinano

Namhlanje ngenxa yokubhala kukaJolobe kufumaneka izityhilelo zolwazi ezidulisa izizathu

ezibangela ulutsha lungene ekuhendweni kuba amanye amakhwenkwe okanye abantwana

baphela behlala ezitalatweni nakule mihla sikuyo Kungenxa yokungabonelelwa kwezidingo

zabo emakhaya nangurhulumente Baswele iindawo zokuhlala nokudlala ezifanelekileyo

Akababoneleli ngemisebenzi engcono babengaxhamli kubutyebi belizwe labo njengokwenzeke

kurhulumente wocalucalulo owacinezela abantu abaMnyama enyhasha amalungelo abo

kwezoqoqosho ukuze kuhluthe ezinye iintlanga awathi wazihluthisa ngexesha likaJolobe

5143 UJolobe udulisa ukuxatyiswa kwabantu beBala kunabaNtsundu

Ukubukulwa kwabaNtsundu kwiindawo zengqesho kudala umoya wosizi kule ncwadi UJolobe

ubone ukuba ilizwi labo malaziwe ayivakalise nayo intlungu yabo yokuhlutshekiswa ngabom

Uvelana nabantu abacinezelwayo njengoko uFanon (Gugelberger njengasentla apha) esenza

Uzibandakanya nabahlutshekiswayo elizweni Ngokwenza njalo uFanon ubonakalisa

ukungqinelana kwakhona nenkolo kaElliot (1981338) othi ukucinezelwa komdilili wabantu

abahluphekileyo kwanabasebenzi abacinezelwayo nababonwa bekumgangatho ophantsi kudala

iintsizi ezinkulu kwaye kubathoba isidima sabo

UJolobe uhlaba ikhwelo njengelo elahlatywa nguFanon kuGugelberger othi ababhali

kubalulekile ukuba bazindakanye nabantu abacinezelweyo UFanon (njengasentla apha)

ubhengeza kwanombono kaElliot (njengasentla apha) oxhaswa nguJolobe olumkise abantu

abaMnyama eMzantsi Afrika abangabemi balapha ukuba bazi ngeemeko zabo bakhanyiselwe

yinyaniso bangavumeli ukunyathelelwa phantsi Kwakhona uphakamisa ukuba bazikhuthaze

ngethemba lokuba izinto ziya kutshintsha Kwaye lo mbhali unguJolobe uyimele ngamandla into

309

yokuba ulutsha olungabafundi maluthi gqolo lufunde nokuba luyacinezelwa kuba uye

waqiniseka ukuba iimeko zona ziyakutshintsha ngokuhamba kwamaxesha

Inkuthazo (uJolobe) yakhe uyenziswe kukuba engutitshala okhathalayo ngokuphakanyiswa

kwesizwe Uphile umzekelo walaa nkokheli ayizobe kwincwadi yakhe Amavo apho athe

wabonisa ukuba imisebenzi elindelekileyo kwinkokheli kukuba ikhuthaze esizweni sayo izinga

lemfundo eliphezulu Ikhathale ngenkqubelaphambili yaso njengokuba nayo kufuneka ibe

yefundileyo ukuze ibe nolwazi olubanzi ekusikhokeleleni isizwe sayo ephumelelweni Ngoko

wenza kanye loo nto kule ncwadi Amathunzi Obomi ngezi ngxoxo zakhe Uyenze

yayinkuthazo esizweni nakubantu bakhe Le nkuthazo afundise ngayo ilokishi yaseBhayi

uyikrole kwilivo elisihloko sithi Inkokeli (194068) Le meko ingemfundo nemeko yaseBhayi

uyidize nakule ngxoxo ingezantsi ayikrole ngala mazwi alandelayo olutsha Wenjenje

UMacebo Kanene upasile Uza kuthini ngoku (Upase ibanga lesithandathu uNgxaki)

UNgxaki Andizikuthini Ndifuna umsebenzi Ndidinwe ndiyiloo nto kukuhla ndinyuka

izitrato ndifuna umsebenzi

UMacebo Umsebenzi mni lo uwufunayo

UNgxaki Ohlawulayo nokuba ngowaluphi na uhlobohellipndisuke ndaxelelwa

ngowasegadini kuthiwa yi-R150 - oko kukuthi yiranti enye eneesenti ezingamashumi

amahlanu ngeveki

UMacebo Imizi-mveliso ingaka nje akukhange uye na nakuyo

UNgxaki Hayi kufunwa abeBala apho Bendibuza intwana yeBala ingangam nje ithi

ifumana iiranti ezintlanu ngeveki

UMacebo Ithi ipase yiphi incwadi yona

UNgxaki Ipase ibanga lesihlanu

UMacebo Hayi ntangrsquoam yiva mna lo Sihlala apha nje le mihla singabancamileyo

njengawe nje Sasikhe salinga nathi Asifunwa mntu [ugxininiso lwam] Nowegadi lowo

ngesiwuthatha naxa ukujongana nomhlaba imihla le ufake umhlakulo ukhe ugalele

kwakuloo ndawo kubulala intliziyo xa waziyo ukuba ngengqondwana onayo ubungade

wenze okubhetelana kumsebenzi wobuchule ofuna ingqondwana Into embi ke uhlala

kuloo ranti inamashumi amahlanu eesenti

5144 Ithoni nomoya womsindo nokubindeka kukaJolobe kudizwa ziingxoxo

UJolobe ubhala athi ldquoAsifunwa mnturdquo (197429) Le ithoni yeyomsindo nokubindeka Angathini

umntu elizweni lakhe lokuzalwa kowabo abengongafunwayo Angathini ukuba aphatheke

ngokungathi uhambele okanye yimbacu Isivakalisi esithi ldquoAsifunwa mnturdquo[ugxininiso lwam]

sifutshane sinqophile siyothusa Siquve iinyaniso ezinkulu nezothusayo Sidulisa iinyaniso

Iinyaniso ezingqinwe nayimibhalo ezibhodini eyathi yabhalwa ijikeleze ilizwe lakhe lemvelo

310

Ngexesha likaJolobe ibhodi ezazisithi ldquoWhites onlyrdquo (Abamhlophe kuphela) zazigcwalise lonke

ilizwe Zazifunyanwa ezipakini kwiilwandle ezibhedlele ezitishini ezibhasini kwiindawo

zokutyela ezihotele nakwezinye iindawo Namhla sele ingathi yintsomi le ithethwa nguJolobe

ngenxa yokuhamba kwamaxesha

Intombi kaJolobe uVuyo ibalisa ukuba uyise wayethi xa eshumayela ecaweni yakhe achaphazele

indlela yenkohlakalo aphethwe ngayo umntu oMnyama ngenxa yebala lakhe Umzimba wakhe

wawungakwazi ukunyamezela kuba zazisuke zizihlele iinyembezi ziyimiqukuqela ziphokoke

emehlweni zingabi nakunqandeka kangangokuba babethi ekhayeni labo benonina baqinisekise

ukuba uyise unazo iitshefu eziciciyelwe za-ayinwa nezisoloko zilungele amaxesha anjalo

okuthunukala kwentliziyo yakhe bubuhlungu awayethi abuve (Vuyorsquos Jounal 2013)

Isimo sobukroti nokhalipho siboniswa yile ncwadi yakhe Umzekelo uJolobe waziqonda yena

ukuba akazokubhala into engekhoyo ikho into ekhoyo [ugxininiso lwam] ephehluzelisa

ingqondo nomphefumlo wakhe Uqonde ukuba uzakubhala into eyintlungu kuye Into ayivayo

nayaziyo nayibonileyo ngokucacileyo nengamonwabisanga nemenza intloko eqaqambayo

bubuhlungu mihla le Imeko yokungazi ukuba angabanceda njani na abantu bakubo abamnyama

ngebala

Le ncwadi kaJolobe yasinda cebetshu ekubeni ingabanga nakutshitshiswa iyekwe ukupapashwa

kuba iincwadi ezazithi zidulise izenzo zenkohlakalo eyenziwa ngurhulumnte wocalucalulo

zazithi zihluthwe ebantwini zitshatyalaliswe zitshiswe Kanti nabantu abazibhalileyo babeye

batshutshiswe kanobom kuba kusithiwa banyola umbuso (Gerard 197191) Ngoko ke lo mbhali

wale ncwadi yedrama uJolobe naye wayehleli esemngciphekweni wokuphoswa ngaphaya

kwezitshixo alahlelwe kwesimnyamna isisele angabuye alibone ilanga Usapho lwakhe nalo

lwalungonwabanga lusemngciphekweni wokutshutshiswa ngenxa yakhe yokuzabalazela

inkululeko yomntu oMnyama (Vuyorsquos Journal 2013)

Ulwimi lwesiXhosa nobunkcubabuchopho bukaJolobe bumsebenzele Zaphumelela iinjongo

zakhe zokulwa ngosiba Wavuselela umzi wesizwe esiNtsundu Umzekelo uJolobe ukubhala

kwakhe ngolwimi lwesiXhosa lube luncedo kuye Kucacile ukuba wabona ukuba akululanga

ukuba urhulumente omhlophe azifunde izinto ezibhalwe ngolwimi lwemveli kwaye uncwadi

lemveli lwalungaxatyiswanga lungakhathalelwanga (Attwell noAttridge 2012326 Mqhayi

1914 Ingabulazigcawu) Yaza loo nto yaba yimposiso karhulumente ocacalula umntu oMnyama

Yayibubudenge obukhulu ukungaluxabisi korhulumente oMhlophe ulwimi noncwadi lwabantu

abaMnyama lwemvelo yabo olugcwele ukuchasa kanobomi iinkqubo zenkohlakalo

zorhulumente wabaMhlophe phantsi kwempumlo yakhe Uncwadi lwemveli lukaJolobe

311

lugcwele yinkcubeko izaci amaqhalo izafobe azikrole ukufihla nokudulisa iinzulu ezinkulu

ezingenakuqondwa lula luninzi lwabantu abaMhlophe ngexesha lakhe

5145 UJolobe ubonisa iziphumo zokuswela kwanokuhlwempuzeka

UJolobe ubhala ezi ncoko zilandelayo ukubonisa ukuba ukuswela nokuhlwempuzeka kungadala

ulwaphulomthetho

UMacebo Yitsho Ngxaki mfondini wahlala wedwa apha wenzani

UNgxaki Ndigadile Ikhithakazi lixakekile liyathengisa ngoMgqibelo kaloku

UMacebo Uyambona uMaqhokolo leya nkwenkwe inxibe ibhatyi ebucwambu

inebhulukhwe etsotsiweyo neekawusi apha ezimabalabala emnqwazi umabheqeza

UNgxaki Ingathi ndiyayazi iyakhumsha kunene

UMacebo Yona kanye ke Ayinayise la nkwekwe Unina uphangele evasini Nayo

ayisebenzi njengathi nje kodwa nantso ke idlula abaphangeleyo

UNgxaki Ngahle iyeba injalo nje Yinto endingasokuze ndiyenze mna leyo

(UNgxaki ukhuliswe kakuhle nguMadlomo unina isazela sakhe sisaphila)

UMacebo Ayibi engajonganga umntu Iyibiza ejongile ikhaliphile ithi yenza umyalelo

wenkosi yayo (197427-28)

UJolobe apha ngentla ubonisa izizathu abathi abantwana okanye ulutsha beluphuma kumakhaya

anabazali abathe babaqeqesha kakuhle kuba bebathanda baze bona baphume ecaleni

kwingqeqesho neendlela ezilungileyo ngokubangwa kwangurhulumente othi abacalucalule

abajongele phantsi kunezinye iintlanga ngokubanika imisebenzi ephantsi ezigadini engenzi

mdla ngamanye amaxesha befundile

Ngaloo ndlela benziswa izicaka zabaMhlophe kuthotywa nesidima sabo Ngokunikwa imivuzo

eyintlekisa baze kwakuba njalo bajoyine itshomi ezineenkqubo ezikhawulezileyo zokwenza

iimali nokuba kukanjani na UJolobe uthe wenza izifundo zokwazi ngokusebenza kwengqondo

Olu lwazi lokwazi ngendlela ezilungileyo zokukhuliswa komntwana kwanezinto ezenza

umntwana aphume esiporweni sendlela elungileyo uzichazile kwilivo lakhe elithi ldquoIntsaphordquo

(Jolobe 1940) Ude athi iimeko zentlalo ezingentlanga zendawo akhulela kuyo umntwana zithi

zisitshintshe isimo esihle sibe sesothusayo nesingamkelekanga ekhayeni kwanasekuhlaleni

Kwakhona ude asebenzise kwanokuxelenga kwakhe kokuba enguMfundisi apho athi abazali

bayawadinga amandla oMdali ekukhuliseni abantwana kwaye akufunekanga badinwe mabathi

gqolo ukubasa kwizikolo zecawa

UJolobe uyibethethelela nakule ncwadi into yokuba uMaDlomo kubalulekile ukuba aye endlwini

yecawa kanti nabantwana bakhe babonakale kwisikolo secawa Esi sithako sezembali

312

nobunzululwazi bobumengqondo-mlando sinamandla okubonisa unxulumano lombhali

kwanoncwadi lwakhe Kwaye sidala umdla omkhulu kolu phononongo lolu phando kuba

sibonisa indima yokuba nguMfundisi-Lizwi kombhali wale ncwadi naku ebonisa kwanendima

edlalwa ngamandla oMdali angaphezu kwamandla abazali ekukhulisweni kwabantwana nokuba

luncedo kwawo ekwakhiweni kwezimilo zabo Oku kubonisa ukuba uJolobe into ayibhalileyo

inye kwanendlela athe wabuphila ngayo ubomi bakhe enoxanduva ekukhathaleleni abantu bakhe

ekuhlaleni

515 Izisombululo zolutsha ukulwa intlupheko zalo ukuze luphile

UJolobe uthetha ngokungathi akabalisi ibali ngqo Ukhangeleka ngokungathi usengxoxweni

okanye entlangenisweni apho acukusha injece enika namacebo ngolu hlobo lulandelayo Ubonisa

isisombululo ngeemeko zokuhlutshekiswa kolutsha oluNtsundu sokuluthibaza ekuhendekeni

kwalo lude lungene kwizenzo zokusela utywala zobundlobongelanobusela Uchaza ukuba obu

bugwenxa busebomini bolutsha oluNtsundu buzalwa kukubukulwa kwalo ngurhulumente ukuze

lungafumani misebenzi inesidima nokuba sele lufundile ngaphandle kokuba luyokusebenza

ezigadini nakwiindawo eziphantsi

Ezi zenzo zikhankanywa kule ncwadi zidiza iziganeko zezinto ezazisenzeka ngexesha lakhe

kungoko le ncwadi inobudlelwane nobomi bakhe kwaye kubonakala ngokumhlophe apha ukuba

ezi zinto athetha ngazo uye wazibona wawuqonda nonobangela wazo omkhulu ontsusa yawo

kukujongelwa phantsi ngurhulumente okwiphulo lokophula umoya womntu oMnyama

angabinathemba

Impathombi eyenzeka kolutsha iziziphumo zenkqubo eyaqulunqwa nguVerwoerd Wathi

umntwana oMnyama makaqeqeshelwe imisebenzi yezandla kwanokukhonza abaMhlophe

eMzantsi Afrika UJolobe ungumntu osimo sakhe sichazwe kwizahluko zonke ezilapha ngentla

nalapha kwakule ncwadi yedrama Esi simo siyobonakala Sizotywe kumagama avela kuye

okuvelana nolutsha olumnyama olucinezelwa ngabom Kwakhona ukwabonisa ngawo

kwanovelwano analo ngabantu abakwiimeko zokucinezelwa kungekho mlweli namhlanguli

Kodwa yena usoloko enika ithemba lokuba abantu banganikezeli bakholwe ukuba akuyi kuhlala

kunjalo Mabayilwe ingcinezelo yabo ngandlela zonke njengokuba naye esilwela eyakhe

ingcinezelo ngenxa yebala lakhe elimnyama waza waphinda walwela ingcinezelo yabo bonke

abantu abadalwe njengaye nabaligazi lakhe abadala nolutsha ngokubanzi UJolobe ngako konke

oku uzibonakalise ukuba uyinkokheli engumzali kwanenkokheli engutata olukhathalelayo

usapho lwakhe Ukwayinkokheli engumalusi ozinakekelayo izimvu zakhe nozilwelayo

313

kwiintshaba ezinobungozi aphinde aziphaphamise zilumke Oku kuxhaswa ngala mazwi

kaJolobe (197453) othando olubonelelayo nolunovelwano uthi

Ukuba bekunokubakho nje imisetyenzana enomtsalana nenemalana la makhwenkwe

angathi asindiswe ekungeneni kwizenzo zobusela kwanokusela nemikhwa edalwa

kukuswela kwanokungabinamali kuba kuvalwa onke amathuba angcono okuphila ubomi

obungcono

Kule ntetho ingentla apha uJolobe ubonakalisa uvelwano olunzulu kulutsha oluMnyama

olusentluphekweni Unomnqweno wokuba lunga lungazuza imisebenzi lube nokuphuma

ezinkohlakalweni Uyadlula ayizobe le meko yolutsha ngokwenjenje

Enye yawo Ezo ntsizi uze uzichithe ngesikali mhlobrsquoam okanye khaniqhumise madoda

siyithuthuzele le kwekwe isafika kule meko

Enye yawo (iyaphakama iyahamba) Ndiyabuya Madoda ndibona umntwana engathi uya

ekhefi kwesi sitrato NgoMgqibelo namhlanje siza kubutha ebusuku apha ngoko ndiyabuya

(Iyabaleka Emva kwexeshana kuvakala isikhalo somntwana)

Enye yawo Ngahle leliya tshivela elo Limke nayo imali yomntwana ekhala nje (Jolobe

197430)

UFanon okhankanywe apha ngasentla ubonisa kanye le nto idizwa nguJolobe umbhali

ovakalisa isikhalo esibuhlungu somntwana othunywe evenkileni waza wenzakaliswa Umzekelo

enye inkwenkwe ebe ihleli kwisigqeba samakhwenkwe iye yaphakama yayakuhlutha imali

emntwaneni obethunywe ngayo evenkileni Obu buguvela buzalwa yintlupheko UFanon

uyayicacisa le ngxaki uthi abantu abanyamezela ukucinezelwa ithuba elide bebona kungekho

sisombululo bahamba bahambe abanye babo babe nobundlobongela Uchaza ukuba e-Algeria

ngexesha lengcinezelo abantu babesifa kukubulawa ngemela kwaye okumangalisayo kukuba

babeye bahlatywe amanxeba amaninzi gqitha Hayi inxeba elinye namabini kwaye oko

kwakusalatha umsindo ogqithisileyo obangwa ngumoya wengcinezelo odale kwanomoya

womlo

UFanon (1963240) uthi isimo esinjalo sasibangwa kukuphazamiseka engqondweni kuba

ingcinezelo enkulu ehamba nokuhlutshekiswa ibanga uphazamiseko lwengqondo ebantwini baze

ngamanye amaxesha benze izinto ezothusayo Umzekelo uMaDlomo naye uthe

akabinakukholelwa ukuba unyana wakhe ude wangena kwizenzo zobundlobongela

kwanokuqhekeza ngenxa yokuhlupheka engawufumani umsebenzi

314

Ezi ngxoxo zingentla zidale umdla Umfundi ngokufunda le ncwadi yedrama kaJolobe uzibona

etsalelwa enzulwini yokuba acinge ngokwakusenzeka ngexesha localucalulo oluchazwa

lucaciswe yile ncwadi Kwakhona le ncwadi ikwasisisele solwazi Ivula iingqondo zabantu

batsho bacinge Idala iintlanganiso engqondweni yomntu malunga nezinto ezinokuyelelana

kwizinto ezaqhubekayo ekuhlaleni kule mihla nezihlayo kwiintsapho zabo kumaxesha angoku xa

bethelekisa ngeemini zocalucalulo lwabantu Ecamngca olu hlobo utsho acacelwe ukuba

ucalucalulo lwabantu abaMnyama ngenxa yebala elimnyama lwaluyinto embi kakhulu

engenakunyamezeleka

516 UJolobe udulisa ukuba intlupheko iyawudala umsindo omkhulu

UMaDlomo uvakala ebika imeko yakhe neyekhaya kunyana wakhe kumboniso wesibini othi

Ukuqala Ukusila uthi

UMadlomo Ngxaki mntwanrsquoam imeko yekhaya iya ibambi kakhulu Siswele impahla

nokutya Ngoku siza kuswela nendawo yokuhlala Ndisemva ngerente Sesiphumile

isisongelo sokubs siza kukhutshwa kule ndlu ukuba ayiphelelanga le mali ukuphela

kwenyanga Ndiwazamile onke amacebo akukho namnye ufuna ukuboleka into enjengam

nje imali kuba kucingwa ukuba andinandlela yokuyibuyisa Kunjalo kakade Nam

bendisuswa kukuxakwa

UNgxaki Mandiphume esikolweni mama ndifumane umsebenzi ndincedise

UMadlomo Hayi mntwanrsquoam khe unyamezele oku kwebanga lesithandathu kona ude ube

nalo iphepha nokuba linye lokuqinisekisa ukuba unayo imfundwana

Eli lizwi licengayo linika inkuthazo nethemba elikhatshwa sisithembiso uMaDlomo asenza

ngentobeko ebonisa inkathalo ngonyana wakhe ukuba angabi ngundincamile le nto kuthiwa

ngumphumi phambi kwe xesha esikolweni (drop out) Oku kuphuma phambi kwexesha

esikolweni kubangwa kukusuka abantwana bayeke isikolo amaxesha amaninzi ngenxa yeemeko

zeenzima abathi bahlangane nazo emakhaya umzekelo ukusweleka kwabazali kungabikho bantu

banenkathalo yokubaqhubela phambili Okanye iimeko zasekuhlaleni zokuhlobana kwabo

nabanye bantwana abasincamayo isikolo ngenxa yokubukulwa ekuhlaleni kuba bengenampahla

okanye iyunifomu yesikolo nezihlangu Maxa wambi bangasithandi isikolo batshunge kuba

bengatyhilelwanga ngokuxabiseka kwemfundo enokubazela nekamva elililo baphile ubomi

obungcono UMaDlomo ngumama olaziyo ixabiso lemfundo noneminqweno emihle ngoonyana

bakhe kuba naye ebekhanyiselwe enayo imfundwana

315

517 UJolobe udulisa ukuba ukuhlupheka kudala ixhala nonxunguphalo olungapheliyo

UJolobe uyiqonda nzulu intlupheko Kule ncoko ilandelayo ubonisa ukuba idala ixhala

nonxunguphalo olungapheliyo

UNgxaki Ke siyakuthini ukuba sinokukhutshwa apha endlwini

UMadlomo Hayi mntwanrsquoam uza kubuya ubone wena Kuza kulunga wena Siseza

kubuya

siphumelele nokuba kuya kuba ngexabiso elinzima Kodwa simelwe

kukuba siphile mntwanrsquoam

UNgxaki Siza kuphila njani na mama Kutheni ungandixeleli nje

UMaDlomo Hayi Ngxaki akukho nto ingako ekufuneka uyenzile wna ngaphandle

kukuhlala

phaya ekuhlanganeni kwezitrato uthi xa ubona amapolisa uthi lsquoKubomvu

kumnyama ubengathi

uyazikhwazela nje wena Ukuba uwenze kakuhle lo msebenzi uyakuba

uncedisa kakhulu

UNgxaki Ndiyakuqala nini le nto yokuthi kubomvu kumnyama

UMaDlomo Uza kuqala namhlanje oku NgoLwesihlanu uyakuqhuba kude kube

ngoMgqibelo

Emva kwemini kude kube sebusuku Ungamxeleli uThemba usemncinane

yena Into angayenzayo kukuyakudlala kuloToto

UNgxaki Kulungile mama ndiyakuyenza le nto Ndikhe ndimbone uMdlungu eyenza le

nto phaya ngakokwabo kuba kuthengiswa utywala Apha ekhaya andazi

ukuba siza kuyenzela ntoni

UMaDlomo Awu Ngxaki wanga undihlaba ngekrele Bendingafuni ukuyenza le nto

ndenziwe kukuxakwa Ndiyayithanda inkonzo kodwa andiboni cebo limbi utsho elila

kancinane ezisula iinyembezi ngefasikoti

UNgxaki Mama ndiyabona ngoku Unyazelwa ziingxaki yirente nokuswela kwethu into

yokutya neyokunxiba

Nabantu ebabehlala ezilokishini eMonti babekwiimeko ezikwanjalo ngexesha lakudala

Babezidalela imisebenzi besenza amabonandenzile Oomakhulu bethu basibalisela ukuba babeye

bapheke izidudu zotywala benze utywala besiNtu bezenzela amashishini ukuze kuphile iintsapho

zabo UJolobe ubonisa ukuba kwakukuninzi ukusokola kwabafazi namadoda aMnyama

ingakumbi ezilokishini zamazwe alawulwa ngabasekumathanga Oku kukwabonisa ukuba bonke

abantu abaMnyama babengaxabisekanga kwanobomi babo Oku kubonisa ukuba babephila

316

ngoNkosi-sisikelele Babephila ngenkani kanye njengoMaDlomo kaJolobe ongumlinganiswa

wexesha abe ephila kulo yena mbhali

518 Ingcingane yefeminizimu nezimvo zikaGoodman ldquongomfazi omtsha wexesha langokurdquo

nemibono kaJolobe

UGoodman (1996212) ukhankanya ukuba ukufika kwemibutho ephakamisa amalungelo

kwanesidima sabafazi yadala intlaninge yabafazi abatsha Isizathu sobukho bale mibutho

yayikukudikwa kukungahambeli phambili kwabafazi ebomini Lo mbutho wabafazi

waphenjelelwa nayinkuthazo yokufika kwamaxesha okucinga okutsha ngabaseTyhini Yangena

yeza namacebiso amatsha akhayo Yacinga nangeemeko zokuba bungatshintsha njani na ubomi

babafazi bubengcono Bashenxe kobudala bangene kobutsha obenza umdla nobuza

nenkqubelaphambili

Olu luvo luphakanyiswa ngunkosikazi uFriedan (Benstock 2002154) noMoi (1985163)

Luhamba kunye nengcingane yefeminisimu abayiphakamisayo elwela isidima

kwanamalungelo abafazi UMoi ukhuthaza abafazi bayeke ukuba ngabahlwempuzekileyo

nabangenanto nabahlelele ukuba baphilele ukuphakamisa amakhaya bazale kuphela baphele

bengakhuli bona Ukhuthaza abafazi ukuba bafunde bafune imisebenzi nakwiindawo zengqesho

bazuze imali bazivuthulule baphakame UGilbert noGuber (Moi 198534) baphakamisa izimvo

ezithi akulunganga ukuba ngumfazi ophilela ubomi bokuphakamisa ikhaya lodwa aze yena

kamva angabi nanto ahlwempuzeke Ubomi obunjalo babunike isaci okanye isiqwengana

sentetho abathi xa besibiza yi -ldquodeath-in-life a life a life without a storyrdquo

Aba babhali bangentla apha bathetha ukuba babubona ubomi baseTyhini okanye

besikhomokazi obungenankqubelaphambili naphuhliso bufana nobomntu ofe ephila kuba yena

engakhange yena enze mizamo engathi imphilise imnike ikamva lakhe elihle ukuze

nakumaxesha eenzima angashiyeki engenanto

Aba babhali bangabafazi baqhuba bathi abafazi abathi baphakamisa amakhaya odwa

bangalilungiseleli ingomso labo baphila ubomi beengelosi zamakhaya (Moi 198534) Kuhle

ukwenziwe nguJolobe kuba inkosikazi ayibumbileyo uyenze yahlaba ikhangele yakhalipha

emva kokuba ishiywe ngumyeni ingenanto ijongwe ngabantwana yaba yelumkileyo

Kubonakala ukuba yazixwayisa ngemfundo phambi kokuba yende okanye yafunda ngeli xesha

yendileyo ayahlala phantsi ingenzi imizamo yokuziphilisa ilungiselela nabantwana bayo

nakwixesha langomso Ibe negalelo elihle ekuhlaleni isakha nesizwe esi sayo nayo ngamandla

ewaphiweyo

317

UJolobe uxhasa lo mbono ungentla kaGoodman Yena uthe wabumba inkosikazi enesimo

esifanayo nesikanina wakhe omzalayo nobe efundile ekhuthele enenkqubelaphambili

engumama wexesha elitsha Wanikela nangexesha lakhe efundisa oomama bakwazi ukomelela

baziphakamise bakwazi nokuphakamisa amakhaya abo (Jolobe 193681) Naye uJolobe uthe

wazoba inkosikazi ekhutheleyo enesibindi enganyabanga njengonina nengathanga yasonga

izandla ayenza nto ngemeko elusizi emhlelayo yokuswelekelwa yindoda yayo yakugqiba ukuba

nabantwana

UMaDlomo imfundo yakhe ithe yamsebenzela Yamenza wacinga wangumfazi owomeleleyo

nothe ekugqibeleni wayoyisa indlala neentswelo zabantwana bakhe UJolobe ngalo mama

ukhaliphileyo unika imfundiso eluntwini luphela luphakame lukhaliphe luzincede butshintsheke

ubomi balo luye empumelelweni UJolobe ukwathe wamenza lo mfazi wangumntu oyaziyo into

yokuba imali iyalondolozwa ebhankini ukulungiselela imini zokuxakeka Watsho wakwazi

kwanokufundiswa kwabantwana bakhe baphile ngcono Le ngcaciso ingentla ixhaswa yile ncoko

(Jolobe 197423) ilandelayo

UThemba Yintoni le mama ikweli phepha

UMaDlomo Zibhulukhwe zenu neebhatyi enye yayakho enye yekaNgxaki

UNgxaki Enkosi mama Dlomo

UThemba Hee ke Enkosi mama ndiyavuya

UMaDlomo Yintlanzi leya nebhotolo Lungisani itafile sizokutya kuza kufika abantu

(balungise itafile)

UNgxaki Samnandi isonka namhlanje

UMaDlomo Kaloku sinebhotolo Ndiyabona ukuba eyakho imali mhla wasebenza

iyakuze iphelele ebhotolweni

UThemba Hayi mna mama ndiyakuze ndithenge indlu yokuhlala kunye nempahla yayo

Kodwa nayo ibhotolo yoze ibekho

(Ekugqibeleni indlala igxothiwe neentswelo Ihlazo ligxothiwe)

UMaDlomo Ethetha yedwa bakuba bemkile (abathengi) Hayi ndiyikhile namhlanje amashumi

amathandathu eeranti Andisayoyiki indlala ngoku Eposini amakhulu amathandathu sendinawo

ingeniso ukususela oko ndaqalayo Sala kakuhle ndlala Sala buze Salani maxhala erenterdquo

Uloyiso ulufumene uMaDlomo kuba uthe akavuma ukuba abantwana bakhe bangabinandawo

yokuhlala Kwanendlela yokuphila kwabo yatshintsha Oku kuzalwa kukuba yena wacinga

ukuba axoze miphini yimbi yokulwa ingcinezelo Wazikhupha ekuqotyongelweni yentlupheko

318

ngenxa yomvuzo ophantsi Walukhupha usapho lwakhe ehlazweni oluziswe ngurhulumente

wengcinezelo

519 UJolobe nokuphakanyiswa kwemfundo kulutsha elungiselela ixesha lokufika

kwenkululeko

UJolobe oyimboni wayibona inkululeko yomntu oMnyama ivele ngeempondo Wanoluvo lokuba

ulutsha malufunde ukulungiselela ixesha elizayo lokufika kwenkululeko Wayibona inye indlela

yokulwa ingcinezelo yomntu oNtsundu kukuba abantu abaNtsundu babe ngabafundileyo

Ngokunxanelwa kwakhe imfundo kwanenkululeko yakhe neyesizwe sakhe wafunda iimbali

kunye noncwadi lwamaqhawe anjengooBooker T Washington (1901) awathi oyoyisa intlupheko

ngokuthi aqinise azimisele ekulambeleni iimfundo Kwaza ukuzingisa kwawo ekunxanelweni

ulwazi kwabenza baziinkokheli zelizwe ezithe zahlonelwa zabaluleka zakhankanywa ezizweni

Imfundo ithe yamsebenzela uMaDlomo kuba ngumfazi obenayo imfundo ngokubunjwa

nguJolobe Ithe le mfundo yamsebenzela ngokuthi imnike ulwazi nengqiqo angathi azikhulule

ngayo entluphekweni Imnike ulwazi wayimanejala yeshishini lakhe Yamnika nobulumko

nokukhalipha bokuba angavumeli amadoda angooRichard abathe bazibhengeza ukuba

bangamncedisa ekuphatheni ishishini lakhe alisebenzele ngamandla akhe Ngale ndlela uJolobe

wenze le nto ithethwa nguGoodman (199685) okhankanywe kwisihloko esithi The new woman

okuthetha umfazi wexesha langoku

Apha ubonise ukuba abafazi abafundileyo bayakwazi ukuphila intlalo engcono kwanokwenza

izinto zamandla Bayakwazi nokuba baphume kwingcinezelo ezisoloko zibakhonkxa bakwazi

ukuphila intlalo yenkqubelaphambili Bakwazi ukondla amakhaya abo bangabi ngabaxhomekeke

ebantwini nakubayeni ukuze baphile

UJolobe wenza uMaDlomo wanguloo mfazi wamaxesha angoku othe wanemfundwana Imfundo

yakhe yamnceda ekusebenziseni ingqondo yokuba asebenze aziphakamise aziphucule akwazi

nokulilawula ishishini lakhe akwazi nokuzibalela imali yakhe ngokunokwakhe wada wala

ukuncediswa ngumlinganiswa oyindoda onguRichard ofune ukuba ngumanejala weshishini

awaziqalela lona ngokunokwakhe engumfazi

UJolobe wakhe uMaDlomo wangumlinganiswa wakhe oyintloko Wamenza iqhawekazi elithe

langa liphila kanye kula maxesha edemokhrasi nenkululeko yoMzantsi Afrika apho abafazi

bekwizikhundla eziphezulu kanye abanjengooThuli Madonsela kunye nooNkosazana Dlamini-

Zuma kwakunye noPhumzile Mlambo-Ngcuka nabo abathe baphakama ngenxa yokuzimisela

kwabo kwimfundo baphakamisa amakhaya abo kwanesizwe Ukanti noCharlotte Manyi-Maxeka

(sahistoryorgza) (uphando kwiintanethi ngo-2013) Mqhayi 194344) wathi wayikhomba

319

indlela yabafazi abakhiwe yimfundo nethi ibanike amandla okuphila baphilise amakhaya abo

nabo nesizwe sabo kwakunye nezinye izizwe kanye le ndlela ikhuthazwa nguJolobe nofundisa

ukuba abafazi bomelele babe luncedo nobomi baphakame bangabi ngabazisizelayo Ufundise

ukuba babe luncedo nasekuphakanyisweni kwesizwe kanye njengokuba umama wakhe naye

wakhula embona esenza njalo ebomini bakhe

UJolobe naye ngokwakhe waba nothando lwemfundo awayinxanelwayo nowathi wayongeza

Yamvulela amathuba emisebenzi eliqela kwanempumelelo Waba yenye yeenkokheli

ezisakhunjulwayo kumzi waseBhayi ekuphakanyisweni kwentlalo engcono yomntu oNtsundu

Le ngxelo ixhaswa kukuba igama lakhe lithe laphakanyiselwa phezulu Kuthiywe iindawo

eziphakamileyo zanikwa igama lakhe Umzekelo kukho iJJR Jolobe High School kwaneJolobe

Road apha Bhayi eNew Brighton UJolobe utshilo kwincwadi yakhe Amavo ukuthi umntwana

akafundiselwa ukuqaqamibisa ubomi bakhe kwanekhaya lakhe kuphela kodwa uzalelwe ukuba

asiphakamise isizwe sakhe njengokuba abe nguloo mzekelo kubomi bakhe

Nakule ncwadi yakhe yedrama ingomnye umbono wakhe omhle wenkuthazo yemfundo wokuba

abantu abaNtsundu bangatyhafi ingakumbi abantu abatsha bazixhobise ngesi sikrweqe

siyimfundo esisebenzisekayo nesinokubaphakamisa kumaxesha azayo nanjengokuba

saphakamisa nooWashington ababengamakhoboka baphela bengabaphathiswa beendawo

eziphezulu Ubhala wongeza nolu luvo lwenkolo yakhe ethi imfundo yenze umntu aqhakaze

aphumelele ebomini ingakumbi xa umfundi ezimanye nenkolo yobuKristu eyakha isimo somntu

abe neziqhamo zihle Oku thethwa nguJolobe kusenokuthetha ukuba umntu angaba ngumntu

ofundileyo kodwa enze imisebenzi engenabuntu nengabanga ihlazo kuba ngenxa yokucinezelwa

kwesazela esimnxulamanisa noMdali nokwenza ubulungisa ekuhlaleni

Ngokweengcinga zalo mbhali uyibone imfundo iyenye yeendlela eziluncedo zokulwa

ingcinezelo Ukholelwa ukuba ukuze isizwe sibheke empumelelweni kufuneka sibe sesifundileyo

ukuze sibe kumgangatho wamanye amazwe aqhubela phambili ude athi akuncedi nto ukuba

iinkokheli ibe yefundileyo kanti abantu abafundanga Kufuneke ikhuthaze abantu besizwe

ibathundeze bafunde bade bancediswe babe ngabafundileyo (Jolobe 194056) Lo mbono

kaJolobe wathi waphakanyiswa nazezinye iinkcubabuchopho zama-Afrika anjengooThema

Selepe Msimang HIE Dhlomo nooJabavu nooVilakazi nooRubusana abathi bazama ukuseka

iqumrhu lokudala impucuko kwanenkqubelaphambili yabantu abaNtsundu (Masilela ku-Attridge

noAttwell 2012328)

UJolobe ube eyiphila into ayithethayo Ngeli xesha ebenguMlungiseleli notishala eBhayi

waphakamisa izinga lobomi babantu ababencedisa ekusebenzeni emzini wakhe Wabakhuthaza

320

ebexhasa ukuba benze izifundo zangasese Omnye wabo waphela ehambela phambili

wangumfundisi-ntsapho nenqununu yesikolo esithile (Vuyorsquos Journal 2013)

Nakule drama yakhe uJolobe nanjengokuba engumlinganiswa ongutitshala wesikolo

sikarhulumente kwanetitshala yesikolo secawa wayincoma ngamandla into yokuphumelela

emagqabini komlinganiswa wakhe uThemba nongunyana omncinci kaMaDlomo nongumninawa

kaNgxaki Wayefanele ukuphumelela ezinkwenwezini kuba wayeyinyamekele imfundo

esithanda isikolo Le mpumelelo icaciswa nguJolobe (195752-53) olu hlobo

Utitshala Akapasanga nje kuphela Uphume emagqabini kangangokuba ufumene

nebhaso likaRhulumente weMfundo lamashumi amane eeranti ngonyaka iminyaka

emithathu ukuncedisa ukuba afunde

UMaDlomo Makabongwe uMdali onguyise weenkedama indoda yabahlolokazi Sibulela

nawe titshala ngokumthundeza kwakho kwisikolo semini neseCawa

Utitshala Kodwa ke nangaphezu kwento yonke isiseko sikwaNguye kuba bezingenziwa

zonke ezi zinto angasabeli Yena uthe zikho nje iimeko ebezinokumthimba emfundweni

naseCaweni wasuka akathimbeka wasoloko egcine injongo entle yokuba abe lulutho

Kulapho ke sibona khona amandla oMdali nozuko lomntu kuba unikwe amandla

okuzikhethela Waye akukhetha okulungileyo uThixo usoloko ezama okulungileyo

ukumnceda ngezakhe iimpembelelo ukuba oyise kwelo dabi liphambi kwakhe

Lo msebenzi kaJolobe wedrama unganendawo yokugxekeka kuba omnye umntu ongayiboni

kakuhle inkolo yobuKristu wanamandla angamtyhola ngokuthi uphakamisa ehambisela phambili

inkolo yobuKristu ngokungathi ezinye iinkolo ezikhoyo nezixatyisiweyo ngabalandeli bazo

azibalulekanga kunale yakhe Kodwa nokuba kunjalo kuyazeka ukuba umbhali ngamnye

wahlukile kwabanye ababhali ngenkolo yakhe akhule nayo kwanamava akhe obomi ahlukile

kunawabanye

Ngoko ke uJolobe ubhala akwaziyo engqina akubonileyo kumsebenzele nakubone kusebenza

nakwabanye abantu athe wabazi ebomini bakhe Kanti nabo ooDenzin noLincoln (20088)

bayalungqina olu luvo kuba bathi imethodi yekhwalitheyithivi ihambisana nesithako sezembali

kwanobomi bombhali Sinceda ekuphandeni ubudlelwano phakathi kombhali noncwadi lwakhe

Siyithathele ingqalelo imbali yobomi bomntu uhlanga lwakhe isini sakhe izinga lomgangatho

umntu akulo inkcubeko umntu athe wazalelwa kuyo kwanogxekoncomo lwemisebenzi yakhe

520 Okubhaqekileyo kwidrama uJolobe ngumlinganiswa ongutitshala

Uluvo lukaRoberts olumalunga nombhali olukhankanywe entla apha luyangqineka kulo

msebenzi wedrama kaJolobe Umzekelo uJolobe nguye lo ubalisa eli bali Nguye nalo

mlinganiswa ungenagama UnguJolobe ngenkqu ngemikhwa nangeentetho nokubangumcebisi

omkhulu kwanetitshala engadinwayo kukufundisa ibonise uluntu izinto ezintle ezisa

321

empumelelweni ngexesha ebephila ngalo Nendlela aphile ngayo kubomi benyaniso uyizobile

kuncwadi lwakhe

Okwesibini ubengumhlali waseBhayi ehlala elokishini eyabelwe abantu abaMnyama Nebali

lakhe ledrama lenzeka kule lokishi eBhayi Okwesithathu ikwanguye le titshala ingenagama

ifundisa kwisikolo esinabantwana bakamama uMaDlomo uNgxaki noThemba Ikwanguye nale

titshala ifundisa kwisikolo secawa esikwafundisa abantwana balo mama okwangumKristu

njengotitshala lo Inyani idula apha UJolobe ufundele ubutitshala kwaye ukhe wafundisa eBhayi

phaya ePeterson High School Ukwafundele ubunyawontle Ikwanguye lo mfundisi weza

neenkonzo zokufundisa kwisikolo secawa kule ngingqi yale lokishi ahlala kuyo eBhayi Kwaye

ziqhutywa nguye Ikwanguye lo ukhuthaza abazali kule drama ukuba bangaphezi ukuqhubela

abantwana babo baye kwisikolo secawa Ikwanguye lo ukhuthaza nabazali njengokuba esenza

nakulo mhlolokazi uMaDlomo ukuze azuze amandla okuphila Ukhuthaza nolutsha lungayeki

ukuya esikolweni lufunde kwanabazali bangaphezu ukubasa abantwana babo ezikolweni

Lo ngumsebenzi kaJolobe wemihla ngemihla kuba ube eyithanda imfundo ngokungazenzisiyo

ethanda nokubona isizwe esiNtsundu siqhubela phambili nolutsha lwaso lufunde kanjalo

Ngaphezulu koko ubomi bukaJolobe ngexesha ebephila kulo bungqinwa ngokumangalisayo

ngokunxulumelelana kwabo nale ncwadi yakhe yedrama Umzekelo intombi kaJolobe enkulu

uVuyo ubalise ukuba uyise ongumbhali nobekwangutitshala kwanoMfundisi kwibandla

laseRhabe eBhayi eNew Brighton ebethi ngamaxesha athile aphume awushiye umzi oyimishini

apho ebehlala khona ayishiye imoto yakhe ahambe ngeenyawo zakhe angene elokishini

endwendwela abahlali axhinele kubo ayokubakhangele azi ngengxaki neenkathazo zabo acebise

anike ithemba nenkuthazo yenkqubelaphambili

Le ngxelo ngobomi bukaJolobe inika ubungqina obugcweleyo bokuba uJolobe ebeyazi imeko

nentlalo yabantu abhala ngabo kule ncwadi yakhe Kwakhona inkathalo kaJolobe ngokuthi ehle

aye kwindawo ezingacocekanga kakuhle akhathalele nabahlolokazi ibonise isimo sakhe

ebesiphila empilweni yakhe yokuba ngumfundisi kwanomalusi wezimvu ezingabantu

UJolobe ubonise isimo sokuba ngumalusi wezimvu okhathalayo ngazo izimvu ingakumbi

ezisokolayo Olu luvo luphakanyisiwe nguJolobe ngokuthi abhale adulise iimeko zokuphatheka

kakubi kwabantu abaMnyama ezilokishini abacalucalulweyo Nentlupheko yabo ngokubanzi

uyibona iziziphumo zokucinezwelwa kwabo yimithetho yezezopolitiko yorhulumente

ophakamisa ucalucalulo lwabantu Esi sigoci sikaJolobe sokubhala siyaxhaswa nguPeter

Nazareth kuGugelberger (1985 Intshayelelo) okhuthaza ukuba ababhali bangachaseli

kwiintlupheko zasekuhlaleni zabantu ngoko ke bazidize Uluvo lwakhe ulubeke ngala mazwi

322

athi kubalulekile ukuba ababhali bazifake ezihlangwini zabantu abacinezelwayo babonise

uvelwano nabo kwintlugu abakuyo Bancedisane nabo ekuliweni izenzo zenkohlakalo

nangokuzidulisa

Eli khwelo alihlabayo lo mbhali ungentla apha libonisa ukuba ababhali banoxanduva lokuba

bazibhengeze izinto eziyinkohlakalo neziyibuyisela umva impumelelo yabantu babo kwanesizwe

ngokubanzi Uthetha kanye ngoxanduva uJolobe athe wazibona enalo lokuba ayidulise intlalo

yenkohlakalo yokucalucalulwa kwabantu abaNtsundu kwilizwe akuloYatsho yaziwa

nangabanye abantu jikelele

UBreytenbach (Quason noOlaniyan 2007166) wathetha ngesihloko esithi Uxanduva Lombhali

Naye ubonisa ukuzixhasa ezi zimvo zingentla kuba uthi umbhali unoxanduva lokuba

ayibhengeze iminqweno yabantu nezinto ezingabaphathi kakuhle Uchaza kwanokuba abantu

bathi bababone ababhali befana neminxeba yobomi kubo kuba bajonge kubabhali ukuba

bazipapashe iimeko zabo zokuhlutshekiswa zaziwe ngabanye abantu okanye izizwe kuba

benoluvo lokuba bangathi abanye abantu bakhathale babancede ukubalisweni ipheliswe

ingcinezelo yabo UJolobe wazeka mzekweni ebonisa ukuba ungumakhwekhwetha wombhali

ohamba noluvo lwabanye ababhali Waziveza ukuba ungumbhali okhaliphileyo nongakhathelela

kugxekwa ngokudiza umoya wenkohlakalo ongasokhiyo isizwe sixhamle impumelelo Ngoko ke

ubomi bukaJolobe nezimvo zakhe zibonakala ezibhalile kuncwadi lwakhe Oku kuvezwa

sisithako sezembalibom esibonisa unxulumano olukhoyo phakathi koncwadi lukaJolobe

nembhali kunye nobomi bakhe Ubunye boncwadi lukaJolobe kwanomsebenzi awufundeleyo

kwanokuxelenga kwakhe nendlela akhulu ngayo bubonakele gca kulo msebenzi wophando

Uvula lo mdlalo ngomthandazo wangokuhlwa nokufundwa kweBhayilhile iLizwi likaThixo

Aphinde akupasa uThemba athi mababulele bathandaze bafunde iBhayibhileldquoIkhubalo

lasekhayardquo Eli bali alibalisayo libonakala lilibali lakhe elingamava akhe nendlela akhule ngayo

ayixube nebali lentlupheko yokucalucalulwa kwabantu abaMnyama kwilokishi yaseBhayi

UJolobe ukhuthaza ukuba kwimizabalazo yabo abantu xa behlupheka befuna inkululeko

mabathembele nakuMdali akholelwa ukuba unamandla angaphezu kwawabo okubanceda

Kanti naxa uJolobe eyivala le ncwadi ekupheleni kwayo xa uMaDlomo sele ephumelele

engaphaya kwentlupheko noThemba unyana wakhe omncinci ephumelele esikolweni athi

uThemba makeze ldquonekhubalo lekhayardquo benze umthandazo wangokuhlwa babulele uMdali

ngeentsikelelo athe wabenzela zona Apha uJolobe uquka neenkumbulo zakhe esahlala noyise

nonina apho yayinto yesiko lakowabo ukuba umthandazo wangokuhlwa wenziwe kunikwe

umbulele kuMdali kwakhona abantwana bona baphinde benza umthandazo weNkosi Umbongo

323

Umthandazo Wangokuhlwa uziinkumbulo ngoyise wakhe owayesithi ngokuhlwa afunde

isiBhalo akhokele ahlabelele amaculo enkonzo lulandele usapho lwakhe nalo luvume ingoma

kunye naye (Jolobe 197455) Ngoko ke ubomi balo mbhali bukwayimveliso yoncwadi lwakhe

kuba lukwangamava akhe kwanendlela yengqeqesho yekhaya lakhe labazali abangamaKristu

UVuyo naye ubalise ukuba uyise wakhe uJolobe umbhali ngexesha esakhula ebeye afunde

kwikhubalo lakowabo phambi kokuba kuthandazwe lusapho lakowabo aze uyise aqhube

ldquoUmthandazo wangokuhlwardquo Ibilisiko lakowabo ukuba kwenziwe umthandazo kufundwe

neliZwi leNkosi phambi kokuba kulalwe Ngoko ke ikhubalo luphawu olubonisa ubukho

bukaThixo kwikhaya lakhe kwakuthembelwa kuYe Nayo ke le ncwadi yedrama ibonisa ukuba

ingumsebenzi omnye kunye nobomi isimo sakhe kwaneengcinga zakhe neziquka imibono

iminqweno yakhe ayibone imhle iyinkuthazo waza wayibeka nakuncwadi lwakhe

Indlela azibone ngayo izinto zikwaduliswe yindlela akhuliswe ngayo ebutsheni bakhe

kwanokuba iye yendela kuye wayibona imsebenzela akakwazi ukusuka kuyo asakuba mdala

Wabona ukuba ithe yamnceda yena ngoko ke naye makayigqithise ayikhuthaze nakubafundi

bakhe okanye isizwe sakhe UKerr (201261)) wadulisa ukuba umzobi uFrancis Bacon

wakhankanya ukuba umzobi akabikude kwimisebenzi yakhe nakwindlela athe wakhula ngayo

ebutsheni bakhe Akuthethileyo kuyinyaniso kuba uJolobe indlela yoqambo lwakhe namazwi

akhe enkuthazo abonise inkolo yakhe yobuKristu nesimo sendlela akhule ngayo kwikhaya lakhe

nayifunde kubazali bakhe inxenye yayo

Abantu bangafuna ukuqonda ukuba kwakutheni uJolobe athi engunyawontle umfundisi

weliZwi aphinde kwayena abeliqabane elikwiingxoxo zomzabalazo wenkululeko yomntu

oNtsundu waseMzantsi Afrika kanti noncwadi lwakhe ludiza kwa esi simo Abanye abantu

baye bacinge oko kuba abefundisi kufuneka bangathathi macala emfazweni Kanti yena uJolobe

uyakuchasa oko kuba yena umi kwicala labacinezelwayo kuba naye uyacinezelwa Abantu

abacinezelwayo baligazi lakhe kwaye uzibone engenako ukuthula Uzibone kufuneka eme

enyanisweni angacengi kuthandwa alathe iindlela abantu abaMnyama abangcikivwa ngazo

kweli bali lakhe kwanasekuhlaleni kwenene

UJolobe wathetha wathi ukuba abantu abaNtsundu ababhali ngubani oza kusuka kwelinye ilizwe

aze kubhalela isizwe sabo (Jolobe 1958171) Ngale ndlela uJolobe isimo sakhe sithe sabonisa

ubunkcubabuchopho bakhe kuba uthe wabona ithuba lithe thu phambi kwakhe akaphozisa

amaseko wabumba umdlalo wakhe wedrama nabalinganiswa abathe badulisa intlungu ayiva

ngaphakathi yokucinezelwa komntu oNtsundu

324

Ngoko ke umntu osuka kwelinye ilizwe angawabhala njani amabali angeemvakalelo iintlungu

zikaJolobe ezinzulu athe waziva yena engazi esuka kwelinye ilizwe Kungoko athe ngesipho

sakhe sokubhala walusebenzisa uncwadi lwakhe njengombhobho wokumchasa kwanokumgxeka

urhulumente ngeenkqubo zakhe athe waziqulunqa ukuhlazisa nokuhluphekisa umzi kaNtu

Kwakhona olu luvo lugqina amazwi kaJolobe athe wafundisa abantu ngawo ngokubaluleka

koncwadi Uthe ngoncwadi sithi sikwazi ukudandalazisa izinto ezisicaphukisayo nemisindo

yethu kwanovuyo lwethu apho ke sitsho sihleke Kanti kwanodano nosizi lwethu sithi siluzobe

kuncwadi lwethu (Jolobe 1958172 Schueb 196763)

UJolobe ngumfundisi weLizwi obizo lwakhe lelokukhokela abantu ngokubasondeza kuThixo Lo

mba siwubonisile kule ncwadi ethe yadiza iziphiwo zakhe zokuba ngutitshala othanda

ukufundisa kwanokuba yinkokheli enovelwano ngabantu abacinezelekileyo Umzekelo wenze

kanye njengoMosisi okwibali eliseZibhalweni owathi wazalwa eyinkokheli yokulwa

ingcinezelo yabantu bakowayo nowathi wangumthetheli wabo kwingcinezelo kaFaro

Kwakhona uye wangummeli wabantu kubalawuli babacinezeli babo eYiputa Waphinda

wangummeli othundeze ukholo lwabo kwanomntu othe wayinxenye yemizabalazo yabo

yenkululeko bada ekugqibeleni bayifumena inkululeko

Kwangokunjalo noJolobe kuyabonakala wathi wafumana amandla kwimizekelo yamaqhawe

akumabali eZibhalo nakumagorha enkululeko yabantu abaNtsundu baseMelika anje ngooBooker

TWashington (1901) Yiloo nto athi uJolobe inkolo yobuKristu ehamba nokukholelwa kuThixo

kwanemithandazo ayikhabani nokulungiswa kweemeko zezopolitiko zokulwa impathombi

yabantu Kuba kwimithandazo kuthandazelwa ukoyiswa kwamandla obumnyama kodwa

kungayekwanga ukuba kuliwe unobangela wongcungcuthekiso nokucinezelwa kwabantu

ekuhlaleni utshilo uJolobe kuMavo (1940)

UJolobe uthi uThixo usinike imiyalelo yokuba simthande Wasipha nokuba siyisebenzise

ingqondo yokuba sizikhusele sibulwe nobundlobongela obenziwa ebantwini Kwakhona

uyithethelele wayixhasa into yokuba kubefundisi akasiboni isizathu sokuba bazichaselise kude

lee nemeko zezopolitiko ngokumalunga nokucinezelwa kwabantu abaNtsundu Uthi kwincwadi

kuAmavo (194052-530 iLizwi kwisiBhalo lithi thanda iNkosi uphinde uthande nomelwano

wakho njengoko uzithanda ngako Ngoko ke abuye uJolobe athi uThixo uthe wamnika umntu

ingqiqo yokuba ayisebenzise ingqondo yakhe amkhonze nangokuzilwa iimeko zokucinezelwa

kwabantu Uluvo lwakhe luyavakala kakhulu Lubonisa ubulumko bakhe bokuyisebenzisa

ingqondo kwanokucinga nzulu nangokubanzi angaphili impilo emxinwa yokuba ngucalanye

325

kuba kuJolobe iimeko zezopolitiko zinako ukusetyenziswa njengenxenye yeendlela zokunqula

iNkosi

Njengenkokheli ekuhlaleni kwilokishi yaseBhayi ibe luxanduva lwakhe ukuba abe namaxesha

awacwangcisileyo angowomnye umsebenzi wakhe wokuvelela amakhaya endidi zabantu

ukuquka nabahlolokazi ngokuthi athabathe intonga yakhe angene apha elokishini ahambe

etyelela izimvu azalusayo njengomalusi (Vuyorsquos Journal 2013) Oku kubonisa umntu othe

walidini lenkokheli yenene ephumeleleyo nebonisa uvelwano Inkokheli engathethi ngamazwi

odwa Ube eyinkokheli eyenza izenzo ezibonisa ukuzinikezela kwenkokheli ekukhonzeni isizwe

sayo ingakumbi ekuphakamiseni abantu bayo

Kwakhona sikwabona nengcingane yentsebenziswano yetekisi nenye itekisi kaMary Orr

(200335) Yingcingane esebenzela ukubonisa ubudlelwane betekisi kunye nenye itekisi

kuncwadi olubhaliweyo Le ngcingane isebenza kakhulu kwimisebenzi kaJolobe ebonisa

ukuthungelana koncwadi lwakhe kunye nolunye uncwadi lwakhe Umzekelo kumbongo wakhe

ldquoUmthandazo wangokuhlwardquo ku -Umyezo (193635) uyise uqhuba umthandazo wangokuhlwa

Siphinda nalapha kweli bali lomdlalo wakhe sibone elo siko lakowabo emzini wenkosikazi

engumKristu enguMaDlomo Kanti nakowakhe umzi uJolobe ebelinyusa ngokwakhe idini

lombulelo kuThixo phambi kokuba kutyiwe isidlo sangokuhlwa engekaphazanyiswa ziindaba

zelizwe awayeye aqinisekise ukuzimamela emva komthandazo emva koko usapho lungasuka

luye kulala (Vuyorsquos Journal 2013)

Elokuphetha singalibethelela olukuba le ncwadi izoba inxenye yobomi athe wabuphila uJolobe

emhlabeni ngexesha localucalulo Kwaye olu phando lungogxekoncomo lwemisebenzi kaJolobe

lusebenzisa imethodi yekhwalitheyithivi ezibonakalise iluncedo olukhulu ekuboniseni ukubakho

komnxeba ophilayo phakathi kobomi obuphilwe ngumbhali uJolobe kwanoncwadi lwakhe

alubhalileyo Ude wabonakalisa ukungqinelana nenkolo kaElliot (1981338) othi ukucinezelwa

komdilili wabantu abahluphekiyo nababonwa bekumgangatho ongezantsi kunabanye kudala

intlupheko enkulu kwaye kuthoba isidima sabo kwaye kubanga nendelelo enkulu yabo esizweni

Akuthethayo uElliot koku kubhengezwa nguJolobe esazisa abahlali abaMnyama ukuba bazi

ngeemeko zabo ukuze bakhanyiselwe yinyaniso bangavumeli ukuba bahlale benyathelelwa

phantsi Uzame ngandlela zonke ebakhuthaza ukuba bahlale benethemba lokuba izinto ziya

kutshintsha kwaye ukhuthaze ukuba ulutsha luzimisele esikolweni luhlale lufundile

Nangona amacebo kaJolobe abonakala emahle kodwa abengazisi luncedo ngokupheleleyo kuba

ithi enye inkwenkwe eNtsundu ifundile kuneyeBala isuke le yeBala yona ifumane umsebenzi

ongcono nemali ebhetele ingafundanga kuyaphi Kwakhona amakhwenkwe kwiingxoxo zawo

326

abonise ukuba zininzi iititishala eziNtsundu ezingxungxayo zakugqiba ukuba nemfundo ethe

Mvetshe kunazo kodwa ziswele imisebenzi ngoko liphi ixabiso lemfundo kwakuba nje

Le ntsokolo yabantu abafundileyo abaNtsundu ibangwe sisindululo somthetho ka-1953 ukuba

abantu abaNtsundu banikwe imisebenzi ephantsi ukuze bahlale bezizicaka zabantu abaMhlophe

kweli lizwe Noko kunjalo uJolobe waziwe njengomntu neliso lokhozi kwisimo sakhe

Ebeyilungiselela into ngexesha (Vuyorsquos Journal 2013) Ngokukhuthaza ulutsha lufunde nokuba

lufunde ngaphezu kolutsha lweBala umbhali ubone kungcono ulutsha oluMnyama olu ukuba

lube nemfundo esemgangathweni nethe vetshe kunokuba nemfundo encinane Kwaye ebesazi

ukuba izinto zizakutshintsha kuba inkululeko yona iyakuza Ngekwefilosofi yakhe ulibone

ixesha lokufika kwayo liyakufuna abantu abafundileyo

UJolobe ube eyindoda enemibono nokholo Usebenzele ukuphakanyiswa kwesizwe esiNtsundu

ukuba sibe kumgangatho wezizwe zehlabathi eziphumeleleyo Ufune ukuba abantu abaNtsundu

bazithelekise ngomlinganiselo wokuba bafikelele kwiindawo ezifikelele kuzo iinkokheli

zakumazwe aseMelika nezaseNgilane Oku ukuthethe kwilivo lakhe elithi ldquoUkuvuthwa

Kwegaqa Lepesikardquo (Jolobe 1940116)

UJolobe wazile ukuba nokuba abantu beBala nezinye iintlanga zifunyaniswa imivuzo engcono

kuneyebantu abaNtsundu imfundo ethe kratya nokukhanyiseleka kokona kungcono kunokuba

nemfundo encinane Naye ngokwakhe uthe ebenemfundo yobutitshala kuphela wasuka

wanxanelwa imfundo ephezulu wanesidanga Wabona kubalulekile ukuba umntu oyinkokheli

abenemfundo ethe xaxe nolwazi olongezelelekileyo ukuze abenako ukunceda abantu bakowabo

baphume emihadini nebangwa nakukungafundi bangakwazi ukuntingela phezulu enkululekweni

ethi ikhatshwe yimfundo amaxesha amaninzi

Olu luvo lwakhe luxhasekile kuba uJolobe ngexesha lokuphila kwakhe amava akhe emfundo

athe amvulela amasango amakhulu okunceda isizwe Umzekelo uye wanyulwa ngabantu

besizwe wabayinkokheli kumaqela ngamaqela amaziko emfundo nemizimveliso ephakamisa

inkqubelaphambili yesizwe kamva ebomini bakhe watsho wakwazi ukusiphakamisa isizwe

esiNtsundu nosapho lwakhe lwaphumelela Lwaza noncwadi lwakhe lwakwinqanaba eliphezulu

Waba nako nokuxwayisa abantu nangamava ngolwazi nobulumko nenkqubelaphambili

nakwangalo olu ncwadi lwakhe Iingxoxo zamakhwenkwe angabalinganiswa zityhilele isizwe

ngokucacileyo malunga neemeko eziyinyani ezilusizi zentlalo ngexesha lolawulo lombuso

wocalucalulo

327

UJolobe isizathu sokuba agxigxinise ekubalulekeni kwemfundo kule drama yakhe ebekhuthaza

abantu babe nokuqonda ukuba nokuba batsala nzima kangakanani yaye kubalulekile ukufunda

Umntu ofundileyo uba kwizinga elingcono xa kunokuthi kuvele amathuba afuna abantu

abanemfundo kwaye ebebalungiselela ukuba isizwe esiNtsundu sibe sesifundileyo sibenako

ukulawula eli lizwe ngokusemgangathweni yakufika inkululeko Ebeqinisekile ukuba iyakufika

loo mini apho isininzi samanani abantu abaMnyama siyakongamela ngeevoti sizithathele kuzo

iintambo zolawulo lweli lizwe ezandleni zabaMhlophe abambalwa Awakuthethayo kwenzeka

Siphila kuloo maxesha wawabona yena ngeliso lomphefumlo

Le yintlungu ayibika kule ncwadi Ukucinezelwa kwabantu abaNtsundu kubonakela kumgqiba

ingqondo kumphethe kakubi emphefumlweni wakhe UJolobe ude wabhala wathi

Namhla kubuhlungu kuthi ukuba sibe asinalizwi kwimicimbi yelizwe lakowethu kodwa

kungathi kum akunakuhlala kunjalo lonke ixeshahellipNgamanani ayekusikhululeka

(194034)

Enye into ebe imkhathaza kukuba abantu abaMnyama bangabi nalungelo lokuvota elizweni labo

lemvelo babonwe bangenalungelo elizweni labo benziwe abahambi kusuke kunkqenkqeze

phambili evotini abantu abafikayo nabalithabathele kubo ilizwe labo

Ngoko ke umbona obe uphambili kaJolobe ibikukuba umntu oMnyama makazimisele afunde

aqinise kuba ebona ukuba imfundo iyakuthi imvulele amathuba angcono kamva Kuyabonakala

ukuba uNelson Mandela wakhuthazeka wafunda lukhulu kwimisebenzi ebhalwe nguJolobe

enjengale ncwadi yakhe yedrama Simva emva kokuphuma kwakhe entolongweni ngenxa

yesigwebo sokulwela inkululeko namalungelo afanayo obuntu kubantu abaMnyama ememeza

egxininisa ukuba abantu abaMnyama mababuyele esikolweni ingakumbi ulutsha ukuze lubenako

ukuthabatha izikhundla kulawulo lweli lizwe kuba ilizwe eliphucukileyo kula maxesha lifuna

abantu abazimeseleyo emfundweni kwaye lifuna iinkokheli ezifundileyo nezikhanyiselweyo

ukuze sibe sisizwe esiphumelelayo kunye nabantu baso kungoko ekhwaze amazwi athi imfundo

sisixhobo esinokudala iinguqu kubomi bomntu nakwilizwe ngokunjalo

Imibono kaMandela ibe yimibono eyabonwa nguJolobe owathi ngesiphiwo sakhe sokubona

izinto ezizayo (Vuyorsquos Journal 2013) wayibona inkululeko yomntu oMnyama isiza waziva

izingqi zokufika kwenkululeko zigalelekile esekhulukweni lokufa ngo1976 Kanti wayibona

ingekudanga nango-1951 kwimibongo yakhe awathi wayipapasha ikhwaza inkululeko (Opland

noMtuze 1994116) Uye walungqina olo luvo lwakhe lokuba kufutshane kwenkuluko

328

wakhuthaza abantu bangatyhafi kwaye babe nokholo lokuba baza kukhululwa kamsinya Oku

kudizwe kumbongo wakhe othi lsquoOsemboniselwenirsquo xa esithi

Kuxa liphi

Isifingo sidlule ngumsobomvu (Opland noMtuze ibid)

UJolobe ebe eyimele into ayithethayo ayenze Nalapha kule ncwadi ubonakalisa ukuyimela

inkolo yakhe yobufundisi Umzekelo apha ngentla uthethe ngenkululeko akholelwe kuyo ukuba

izakwenzeka Oku kubonakalisa ukuba ube eyindoda elikholwa nenokholo olungagungqiyo

Kubonakela ukuba nanjengomfundisi weLizwi ulikholelwe ilizwi eliphaya kwiZibhalo elithi

ldquoUkholo kukholwa kwizinto ezingabonwayo nokweyiseka bubukho bezinto ezingabonwayordquo

ukuba ziya kwenzeka xa umntu ekholelwa kumandla kaSomandla angaphezulu kunaye nathi

ancedisa ingqiqo yakhe (AmaHebhere 111) Okuvuyisayo kukuba inkululeko yathi yafika

lavakala ilizwi likaJolobe nakumazwe aseNtshona naphiphiphi Baza bathi abantu bamazwe

anovelwano beva ngengcinezelo yabantu abaMnyama ebikwe nguJolobe kule ncwadi yedrama

adala kuyo ukufezwa kwamaphupha akhe nangona yena wayesele eyihlakulele inkululeko yama-

Afrika akowabo ngeendlela ezikhankanywe apha ngentla zokubasindisa nasekufeni abanye

babo

Kwakhona kuyinto elungileyo ukuvakalisa ukuba igalelo likaJolobe libe lelikhulu kwimpucuko

yesizwe esiNtsundu sakowabo Umzekelo ngenxa yokuba ube eyinkokheli efundileyo naye ibe

ngumbono wakhe ophezulu ukuba isizwe sakhe nabantu bakowabo nabo babengabafundileyo

bangashiyekeli emva Kumavo akhe uthi inkokheli ekhathalayo ngabantu nesizwe sayo izama

ngazo zonke iindlela ukuba ibaphakamise (Jolobe 1940) Ngoku le ncwadi yakhe yedrama

iligalelo lakhe apho athe wakhuthaza abantu abaninzi bakowabo abahluphekayo ukuba bafunde

kanye njengokwenziwa ngooWashington (1901) ababezinkokheli eziMnyama eMelika Bathe

bakukhululwa ebukhobokeni basebenza ngamandla ukukhuthaza abanye abantu abaMnyama

ababevinjwe ithuba lokuba bafunde kuba kujongwe ukuba bahlale bezizicaka zabantu

abaMhlophe unaphakade Kodwa zathi zatshintsha izinto ngokuhamba kwamaxesha ngenxa

yabantu abanenceba abathi balwela inkululeko yabantu abaMnyama eMelika (Jolobe 1940)

UWashington ngenkqu wabhala ngemeko yempatho yamakhoboka aMnyama kwanokutshintsha

kokuphuculwa kobomi bawo Le yincwadi uJolobe awayifunda waza wayiguqulela esiXhoseni

kuba yathi yaba yinkuthazo kuye Wathi wayibona iyinkuthazo nakubantu bakowabo

abaMnyama abacinezelweyo eMzantsi Afrika ngexesha abe ephila kulo

UFanon naye uthe wayithiya impathombi ayeyisenziwa kubantu abaMnyama elizweni lakhe

ngexesha lakhe waza wabhala ukulwa ingcinezelo yabo Wathi wayilwa ingcinezelo yabantu

329

abaMnyama elizweni awayehlala kulo e-Algeria Waluchasa ucalucalulo lwabo kwanezenzo

zobundlobongela ezidala kwanophazamiseko lwengqondo ebantwini ngenxa yentshutshiso yabo

ngamanye amaxesha Wabhala incwadi awathi wayipapasha wabika impatho-mbi yabo

ngesihloko sithi Black Skin White Mask apho wabhengeza wathi

A man is Yes to life Yes to love Yes to generosity But a man is also a No No to scorn of

man no to degredation of man No to exploitation of man No to butchery of what is most

human in man freedom (Fanon 1986222)

Ezi mbono zingentla ziphakanyiswe nguFanon zibe ziimbono zombhali uJolobe zokuyithiya

impathombi nentlonti yokuphathwa kwabantu abalibala lakhe ngabom ngabasemagunyeni

Kwakhona naye uElliot (1981338- 339) uvakalise into yokuba abantu abakumgangatho

osezantsi nabahlwempuzekileyo nabacinezelekileyo kubalulekile ukuba bafunde ukuzilwela

bazikhulule kwiimeko zobugxwayiba babo babe nemibono ephucukileyo ngobomi babo

UJolobe naye njengekroti ubonakalise ukungawuchasi umbono ovezwa nguElliot Umzekelo

ngokubhala le ncwadi yedrama yakhe uthe wayenza yangumbhobho osetyenziselwa ekuvuleni

abantu indlebe beve kwanamehlo abone izinto ebebengazi boni bayilwe ingcinezelo yabo

UJolobe uchazwe nguKwetana (200039) njengomzabalazi omkhulu noxa ebenguMfundisi

weliZwi nje Kanti naye uJolobe uthe waluxhasa uluvo lukaElliot kwinoveli yakhe u-Elundini

LoThukela xa amaHlubi ayethwe gqolo kukudelwa ngamaNgwane Ubhale wathi

Uxolo luthi ukuze lube nokulondolozwa ngamanye amaxesha kuye kufuneka ukuba zikhe

zinqoze iintonga ukuphuthuma uxolo ukuze kuzuzwe intlonelwano yezizwe (Jolobe

197685)

521 Ukuqukumbela

Le ncwadi yedrama kaJolobe sisiphumo sokuchukumiseka kweengcinga zakhe ezinzulu ngenxa

yeemeko zendawo ebe ehlala kuyo nezathi zayithwaxa kanobom Iimeko zezopolitiko

zokucalucalulwa kwabantu abaMnyama zadala intlupheko eyababeka kweyona ndawo isezantsi

kunezinye iintlanga

Ezi zenzo zathi zamcaphukisa uJolobe Zachaphazela kabuhlungu imiba emininzi ebomini bakhe

nakubomi besininzi sabantu abaMnyama hayi nje kuphela eBhayi nakuzo zonke iindawo

ezihlala ebantu abamnyama Ingakumbi abo bathe badudulelwa ezilokishini ezikude lee

kuneedolophu Basiwa ezinkqantosini apho kungekho mathuba emisebenzi nakuxabiseka

330

kwemfundo yabo Kwakusenzelwa ukuba bahlupheke ngamabom Bangafumani nemisebezi sele

bezamile kwanokuzuza kwaloo mfundo

Ezi meko zathi zazala intlupheko enkulu nethe yabonakala kwintlalo yabantu abaMnyama

kwiimeko zentlalo abathe bahlala ngayo Umzekelo uJolobe uchaze ukuba amagumbi

ayemancinci exinene Abantwana kude kufuneke bayokuhlala esitalatweni kuba kungekho

ndawo yabo yokonwaba emakhaya Onke amagumbi egcwele ngabantu abadala Oku kudale

ukutshomana kwabo neendlobongela ezingabanye abantwana

Ukuphuphuma kwentlupheko nako kudale ukuba nabo abafazi balingeke bade benze amacebo

okuphila banze izidudu zotywala imiqombothi bathengise bezama amacebo okuphila

Kwakhona abantu abaMnyana bebesoloko bezingelwa ziiveni zamapolisa ekuthiwa ngoo ldquopick

uprdquo zingabonwabisanga zizingelana nabo zifuna namapasi kwanezaphulimthetho Kubalulekile

ukwazisa ukuba kwimethodi yekhwalithethivi iimbali zabantu zamkelekile kuba zinceda

ekuqondweni nasekufunyanweni kolwazi oluthi luphakamise lucacise olu phononongo Batshilo

ababhali ooDenzin noLincoln (2008) apha ngentla Itsho nentsingiselo yomyalezo okuncwadi

lombhali ube nokuqondeka kwaneenjongo zokubhala kwakhe zicace elubala

Ngoko ke le meko ibaliswa ngabantu baseBhayi ngoJolobe iyinyaniso Ityhila omnye umba

weendlela zokuziphilisa kwabantu abaNtsundu ezilokishini eziye zalatha imeko ababephila

phantsi kwazo ezibufana nezo bezisenzeka eMonti zikwabaliswa nguJolobe Konke oku

kubonisa ukucinezelwa komntu oMnyama kulo lonke eli loMzantsi AfrikaWayehlaziswa

ecinezelwa kuzo zonke iindawo ejeziswa ngenxa yebala lakhe

Kuyabonakala ukuba uJolobe wayibona ngamehlo akhe le imeko Wazimisela ukuyibalisa kweli

bali lakhe ledrama ukuze le mbali ibe nokugcinakala zize izizukulwana ezifana nathi zazi

ngokwakusenzeka ngexesha ababephila kulo ooJolobe kwanentlalo ababeyinyamezele mihla le

phantsi korhulumente ocalula abantu abaMnyama Wawubona nonobangela wentlupheko

owawuyimithetho yombuso wocalucalulo eyazala iindidi ngeendidi zolwaphulomthetho

Imizekelo yoku luthengiso lotywala ngendlela ezimnyama ukukhuthuzwa kwabantu kufunwa

imali nokuqhekezwa kwemizimveliso Lonke olu lwaphulomthetho lwakhokelela ekuzaleni

kweentolongo Mihla le abantu abaMnyama babewophula umthetho beqhutywa ziimeko

zokuhlwentshuziswa kwabo

Ngoko ke le ncwadi yedrama kaJolobe iyahambisana nophando olubonisa ubukho

bonxulumelelwano phakathi koncwadi kunye nobomi bombhali Oku kufana kanye

njengokwabhaqwa nguRoberts (200268-69) owaphonononga incwadi kaDickens esihloko sithi

331

David Copperfield Wafumana izinto ezimalunga nobomi bombhali Le ndlela yophando yazise

ngokubanzi ngobomi bukaJolobe kuba le ncwadi yedrama iphumelele ukuba sisipili seemeko

ezinobunyani ezithe zadandalaziswa nguJolobe othe wahlaba ikhwelo wabikela izizwe ukuba

zazi ngemeko yempathombi eyehlela abantu bakowabo ama-Afrika Wabhenca

kwanokuhlaziswa nokujongelwa phantsi kwawo kwilizwe lawo lemvelo uMzantsi Afrika Zatsho

izizwe zazi neemeko zentlalo awayephila phantsi kwazo ukuze nje zize noncedo zawahlangule

Ubuthandazwe kwanobukroti bukaJolobe bucace gca Bushiya amehlo Ufana nomntu ongathi

uthi

Iinyaniso makhe ziphume ezityesini zihlale ezitafileni ukuze zaziwe ngumntu wonke

zingabi nakufihlakalardquo Oku kungqinwa sisaziso sakhe esiqule inyaniso Ekuqaleni kwale

drama uthi ldquoNgexesha esikulordquo ixesha abe ephila ngalo [ugxigxiniso lwam]

Wazibhala ezi nyaniso wabhalela nezizukulwana ezisithi ukuba singaze silibale apho isizwe

esiNtsundu sisuka khona sakufika kwiParadesi yemihla yenkululeko nawathi wayibona isiza

wade wayikhwaza amaxesha amaninzi ukuba ifike (Opland noMtuze 199416-17) nakumavo

akhe apho ade athi akuyikusoloko kunje ndash inyaniso iyakusikhulula amanani ethu

ayakusikhulula uthuthuzele isizwe watsho nakwilivo lakhe elithi ldquoUbukhobokardquo nelithi

ldquoAmananirdquo (1940 52 30)

Ezi zimvo zikaJolobe zikhankanywe apha ngentla zokuxhatshazwa kwamandla abantu

abaMnyama ngokunikwa imivuzo emincinane besenza imisebenzi enzima zihambisane nenkolo

kaKarl Marx apho athi kukho amazwe apho abaphathi belizwe nabaphathi bamashishini

bacinezele bacalucalule abantu ngokwemigangatho yabo yezoqoqosho baze baphinde aba bantu

bahluphekileyo babacudise ngakumbi ngokuthi babamkelise imirholo ephantsi ngokulusizi babe

bona bebona abaqeshi babo bezuza ingeniso ephakamileyo

Ngenxa yezi zathu zingentla inkolo kaMarx ikhuthaza ukuba abantu abacinezelekileyo kufuneka

baphakame bayilwe ingcinezelo yabo bangayamkeli ukuze nabo baphumelele ebomini babo

(Elliot 1981339) UJolobe naye njengomntu oMnyama ophile intlalo yengcinezelo uyilwe

ngeembalo zakhe Zibe ligqudu nentshuntshe kwanomkhonto wakhe agwaza ngawo enga uthi

ldquo kufa yayordquo Ufunza edabini wangomnye wamajoni enkululeko

UKarl Marx kuElliot (198171) uqhuba acebise abantu abasekucinezelekeni ukuba ugwayimbo

nemikhwazo yokuqhankqalazela impathombi kwingcinezelo eviwa ngabantu ayanelanga

Ucebisa kwanokuba imigudu yemizamo yezigalo nayo kufuneka iqwalaselwe ukuze abantu

bakhululeke Olu luvo lwakhe lubekeke kakuhle ngala mazwi akhe athi

Revolutionary energy and intellectual self- confidence alone are not enough to gain this

position of emancipator

332

Ngokokwesi sicatshulwa uKarl Marx ubona ukuba abantu abacinezelekileyo kufanele ukuba

baphakame bayilwe ingcinezelo yabo ngandlela zonke Ngokubhala le ncwadi yenye yeendlela

kwanegalelo likaJolobe athe walenza ekulweni ingcinezelo yomntu oMnyama kwilizwe lakhe

333

ISAHLUKO 6

UKUQUKUMBELO NGOKUBANZI

61 Intshayelelo

Kwesi sahluko kuza kuthi kujongwe ukuba ngenene ngenene bebukho na ubudlelwane

bemveliso yoncwadi lukaJolobe kunye nobomi bakhe

62 Okubhaqekileyo kubhalo lwenoveli Elundini LoThukela kaJolobe

Ezi ngongoma zikhankanywe ngezantsi apha zidulisa ngamandla ukuba uJolobe ubomi bakhe

ubuzobile kuncwadi lwakhe Oku kubonakalisa ukuba isithako sembalibomi esikwithiyori

yezoncwadi sibe luncedo ekudandalaziseni amandla aso okudiza iinyaniso ezifihlakeleyo

ezingombhali nabalinganiswa abakwiiteksi zezoncwadi zikaJolobe Le mizekelo ingezantsi idiza

oko

621 UJolobe nguNtsele

UJolobe umbhali uzobe umlinganiswa uNtsele wanesimo esifana nqwa nesakhe ngenkqu kuba

uNtsele ngumntu okhutheleyo ohambisanayo nembeko nentlonelo Ukwangumntu okhuthaza

ubumbano lwabantu Ekwangumntu obakhathaleleyo abanye abantu nesidima sabo Loo nto

uyibonakalisa ngokuba novelwano nangabacinezelwayo nababuthathaka abancinci nabadala

Ude wabalwela abaseTyhini namantombazanana athi ngamanye amaxesha afumane impathombi

nogonyamelo ngamanye amadoda Umzekelo kuElundini loThukela nanku esilwela

ukuxhatshazwa kukaNobusi nguNgwekazi (oku kukhankanywe ngentla kwakolu phando

kwisahluko sesithathu) kanti noJolobe nakwisahluko sesibini ubalwele nabaseTyhini

abazizilwane zakhe ukuba bangaphathwa kakubi baxhatshazwe ephila UNtsele uzotywe

wayindoda elikhalipha nekroti Akazibandezi ekulweni ukuba kudaleke uxolo xa lulambatha

noJolobe ube ngumlomo wabantu abaMnyama wabacinezelwayo akakhetha kuthandwa UJolobe

ebengumntu onazo zonke ezi mpawu zobuntu athe njengombhali wazambathisa uNtsele

Kwakhona uJolobe waqeqeshwa ngunina ukuba asebenze ngenkuthalo ekhayeni

angabinamsebenzi athi lo ngowamantombazana Le ngqeqesho eyazuzwa nguJolobe kunina

siphawula intsobi yayo kuNtsele oqeqeshwe ngunina Umzekelo uJolobe kwinoveli uElundini

loThukela ukuba uNtsele wakhuliswa ngumama wakhe owayengafekethisi nowayesithi

umntwana oyinkwenkwe okanye umfana makancedise nakwimisebenzi yekhaya angacalucaluli

imisebenzi athi le yeyamantombazana akanakuyenza Le ngqeqesho yamenza uNtsele

wangumzekelo othumekayo womntwana kulutsha waqhela ukuya kukha amanzi emlanjeni

akhelele umama wakhe ancedise nasekucoceni indlu UJolobe naye uyisebenzisile le ngqeqesho

334

kowakhe umzi Bonke abantwana bakhe ekhayeni labo bebesenza imisebenzi kungekho

ubekelwe abafana okanye amantombazana okanye abafazi (Vuyorsquos Journal 2013)

Kanti nakwincwadi Amavo uJolobe ukhankanya intsebenziswano Ude acele ootata okanye

abayeni bawancedise amakhosikazi awo bangawayekeli ngemisebenzi emininzi engapheliyo

emakhaya Ude wathi ukuphungulwa kwemisebenzi kubafazi kuya kuthi kubange intlalo

emnandi emakhaya Konke oku kuvokotheka kweengxoxo kuxhasa uluvo lokuba uJolobe

umambese uNtsele ngesimo sakhe kwanangemfano abakhuliswe ngayo ngoonina babo (uJolobe

noNtsele)

622 Ukwakhiwa kwabalinganiswa bakaJolobe novuselelo lweenkosi zamaHlubi

Ziliqela iindlela zobudlelwane ezifunyenwe lolu phando ziqhagamshelanisa uJolobe kunye

noluncwadi lwakhe Olu qhagamshelwano luhamba ekhondweni lweengcinga zomhlalutyi

uSainte-Beuve kuSwanepoel (19904) esimkhankanye ekuqaleni kolu phononongo esixelela

ukuba singenza njani na ukuphanda ngonxulumano olukhoyo phakathi kobomi bombhali

noncwadi lwakhe Usibonise ubudlelwane obuliqela obuthi budizeke malunga nombhali

noncwadi lwakhe Usibonise ezi ngongoma zilandelayo umbhali kunye nosapho lwakhe

uhlanga lwakhe iminyaka yakhe izinto ezithe zenzeka phambi kokuzalwa kwakhe kwanezinto

ezithe zenzeka emva kokuzalwa kwakhe

Kule noveli Elundini LoThukela sibhaqe okuliqela okuqhagamshelanisa umbhali uJolobe nale

ncwadi Singabalula oku kulandelayo imbali yookhokho bakaJolobe idiziwe amaqhawe

neenkosi zakowabo kubalisiwe ngazo iindawo amaHlubi ayehlala kuzo ngelixa lasendulo

zidakanciwe amasiko nezithethe zamaHlubi zicacisiwe zachazwa Ngaphezu koko

kukhankanywe iintaba imilambo emikhulu neziduko zamaHlubi Konke oku bububani

bukaJJR Jolobe

Umbhali uJolobe uvuselele ubuzwe bamaHlubi ngokuphinda azakhe okutsha iinkosi ezilibhongo

kumaHlubi akowabo ngolu hlobo

Inkosi uDlomo wendlu enkulu kumaHlubi umenze wangumlinganiswa oyintloko kweli bali

Umdale ngokwendlela aziwa ngayo kumnombo weenkosi kwimbali eyinyaniso yoqobo

yamaHlubi kuba nalapha kweli bali ukubuliswa nokukhahlelwa kwakhe nguDlanga iphakathi

elilikhankatha leenkosana ezingabazukulwana bakhe kuveza umnombo weenkosi azalwa zizo

ooNcobo ooMthimkhulu nooMalunga

UJolobe umenze uMahlaphahlapha wangumlinganiswa oyinkosi yendlu yasekunene Uqobo

lukaMahlaphahlapha ngokwembali yamaHlubi eyinene ube eyinkosi ekhaliphileyo esithandayo

335

isizwe sayo neyayizimisele ukusifela ukuze kusinde abantu bayo Mhla amaHlubi ahlaselwa

ngequbuliso yaqina yamelana nomkhosi omkhulu wamaNgwane Amabutho omkhosi wakhe

ayenganeno ngamanani kakhulu kunowamaNgwane kodwa wathimbisa ngobukhalipha bakhe

wachithwa owaNgwane Le ngxelo yona idizwe nguWilliam Gqoba kuBennie (1935103-107)

UJolobe umenze UNtsele ngenene wanguMzukulwana kankosi uDlomo ebalini Kanti

kwanasebunyanini bembali yeenkosi zamaHlubi kunjalo Kweli bali umenze uNtsele

wangumlinganiswa obalasele ngeempawu zobukhosi ezinjengobukroti ubukhalipha

kwanokuthobela imithetho ebekelwe iinkosana Ebeyenza ukubonisa imbeko kwinkosi endala

nenguBawomkhulu wakhe Noxa kunjalo ezinye iinkosana bezingayithobeli eminye imithetho

Umzekelo zatshikilela zasidela isicelo senkosi enkulu mhla yayicela amanzi phantsi kwesiwana

kodwa yena wasithobela isicelo Le ntobeko yamzela nodumo lokuwelwa ngumqa esandleni

waba yinkosi elawula emva koKumkani uDlomo zikho ebezinkulu kunaye ngamandla kwanesiko

lokuzalwa kuqala

UBhungane naye kwimbali yenyaniso ube eyinkosi enkulu ehlonelwayo zezinye izizwe Igama

lakhe lisisinqulo kwisizwe sakhe esingamaHlubi UJolobe umenze uBhungane ebalini lakhe

wangunyana othe wazalwa emva kokuba etshatile uNtsele Lakufika ixesha lakhe wabekwa

wayinkosi yamaHlubi emva kokuba unkosi uDlomo ethe wathatha umhlalaphantsi Kanti ke

ngokwebali lembali yeenkosi zamaHlubi uBhungane ngenene ngunyana kankosi uNtsele Unkosi

uNtsele yena uzalwa nguMashiyi unyana kaDlomo UMashiyi owathi wasweleka esemtsha

(Jolobe 2008174)

Oku kuvuselelwa kweenkosi zamaHlubi nembali yawo ngokuqinisekileyo kudale ihlombe

kuJolobe nakubantu bakowabo azalwa ngabo nakwisizwe sakowabo xa sisonke Eli hlombe

libangwa ngokuthi kwinzala yamaHlubi kubekho ihlumelo elithe lawakhumbula lawaphakamisa

lade labalisa nangobulumko beenkosi zamaHlubi kwanokuba zazingengomagwala zazisilwa

nemikhosi eyayimikhulu kuneyawo enjengeyamaNgwane Oku kuvuselela iinkumbulo zeenkosi

ezinkulu zakowabo ezisele zisemaNgcwabeni Oku kudala iinkumbulo zobuzwe kumaHlubi

Atsho azive ehloniphekile ethuthuzeleka emva kokuthotywa kwawo isidima sokwenziwa

iimbacu ezashiya amakhaya azo zingathandanga Phambi kwale ntlekele amaHlubi ayehlutha

engaceli nto mntwini Kodwa ngenxa yobumbacu azibona sele ekwilizwe lokuphambukela

engasenako ukubuyela umva ngenxa yeemfazwe

336

63 Ukugqwesa kwesimbo sengxoxo

Isimbo sengxoxo kule noveli sikumgangatho ophezulu UJolobe ufikelela kweli nqanaba

lokubhala ngokusebenzisa ulwimi olutyebe ngezafobe Lukwaqulathe isigama esifunyanwa

kwinkcubeko yamaHlubi Oku kuyitsho le noveli iwutsale kakhulu umdla womfundi

Esi sigama siphelekwa zizafobe sikwahamba nezifanekisozwi nezikhuzo Ezi zagwelo zokubhala

ziqaqambisa engqondweni yomfundi iziganeko ezithi zehle kule noveli ezifana nemilo

emikhulu amadoda ezingela inyamakazi azibhaqe sele eleqwa ngamarhamncwa Oku kuyenze le

noveli ifaneleke ukuba ingabizwa ngokuba iyincwadi enentshukumo ebanga izinto ezothusayo

Esi simbo sikaJolobe sokubhala sidala ulunqa kumfundi atsho azibhaqe sele enomdla onyuka

amadlu Sibonisa ukuphila kwengqondo kwanesakhono sokubhala sikaJolobe Sikwadiza ukuba

ube engumtu onolwazi malunga nemifanekiso-bhanyabhanya Kule ncwadi umgcina umfundi

wayo okunga ubukele umfanekiso-bhanyabhanya Oku kuyitsho le ncwadi iphumelele ekubeni

yinoveli eyenza imbaliso ngenkcubeko nangembali yamaHlubi eyinyaniso UJolobe ukwenza

oku ngendlela apha efundisayo eyonwabisayo neqiqisayo

Kule ncwadi simbona uJolobe eseluyolweni oluphezulu ekwangumbhalinoveli onesakhono

esiphezulu sokucazulula izixingaxi namahlandenyuka obomi Ngenxa yesi sakhono ibali lakhe

lishiya imifanekiso engasukiyo engqondweni yomfundi Ngoko ke singatsho sithi ngale ncwadi

ubethe wagqwesa ekubhaleni le noveli yesiXhosa kangangokuba ndinga ndimva endumzela

eyedwa esithi ldquoNantso ke mawethu nosala nisitya ndinibengele ndanojela mna ndiyagodukardquo

64 Iziphumo zophando

UJolobe kumbongo ldquoUmthandazo Wangokuhlwardquo okwincwadi Umyezo uphumelele ukubonisa

indlela owathi ngayo wakhuliswa ngabazali bakhe Ingqeqesho yabazali bakhe ibethelelekile

kuye la mathende alandelayo Umntwana umelwe ukubaxabisa nokubanika imbeko abazali

bakhe Ubunye nembumba yamanyama phakathi kwamalungu ekhaya ubonise bubaluleke

kakhulu Obu bunye nale mbumba yamanyama buyomelezeka ngokuthi kuthandazwe kunye

rhoqo ngokuhlwa phambi kokuba kulalwe

Ukuthandaza okwakusenziwa ekhayeni likaJolobe kwamfundisa ukwenza Umthandazo Wenkosi

eselula Isiqhamo soku kukuba axhamle kubudlelwane obuphakathi komntwana noMdali wakhe

esemncinane Wafundiswa ukuzithoba phakathi kwabanye abantwana Yamtsho lo nto wakhula

ekwazi ukusebenzisana nabanye abantu wangumfundisi ophumelelayo wenkonzweni

nakubutitshala Abazali bakhe yayingabantu abakhutheleyo baze bamosulela ngokuthanda

ukusebenza ngenkuthalo engumangaliso kuba wafundiswa ukubulela akwenzelwa into

337

ngabantu nanguMdali UVuyo Jolobe uyazingqina ezi ngongoma ngelithi konke uJolobe

owayekufundiswe ngabazali bakhe ubuye wakutyala kolwakhe usapho Kuncwadi lwakhe

uJolobe ziyavela ezi ngongoma ezayamanise nabalinganiswa ubomi bakha nabaliganiswa bakhe

umzekelo nakwidrama yakhe Amathunzi Obomi umlinganiswa oyintloko uMaDlomo

ukhuthaza abantwana bakhe ngokuziphatha kakuhle ekuhlaleni Umzekelo uNgxaki uyamqanda

ukuba angahambi esilwa nabantu ngenxa yokuba bemxwaxwa ngokuswela kwakhe Kwakule

ncwadi uMaDlomo ongumhlolokazi ukhuthaza ukuba usatshana lwakhe malubulele kumDali

walo phambi kokuba lutye naxa kuza kulalwa likhaya kutyhilwe kufundwe iziBhalo eziNgcwele

ukuze emva koko kuthandazwe aze uThixo aluphe amandla okuphila ngoloyiso ebomini Le

nkqubo uJolobe athe wayiqhuba emzini wakhe wakhuthaza kwanobunye ukuba kutyiwe kunye

isidlo

Abazali bakhe yayingabantu abakhutheleyo baze bamosulela ngokuthanda ukusebenza

ngenkuthalo engumangaliso

Kwakhona kwincwadi Amathunzi Obomi siyaqubisana nomxholo wentsebenziswano Sibona

uMaDlomo ecela unyana wakhe uNgxaki ukuba amgadele amapolisa xa esiza kuba ethengisa

utywala ngendlela engekho mthethweni Le ntsebenziswano iphakathi komntu nonyana

ikhuthaza ulondolozo lobutyebi bekhaya Oku kusebenzisana kosapho sikubona kubomi

bokwenyani bukaJolobe xa uVuyo abalise ukuba uyise uRhanisi Jolobe emzini wakhe

ubafundise intsebenziswano kwanokuba kungabiko msebenzi kuthiwa lo ngowabathile exhasa

olu luvo uVuyo ubalise ukuba bamncedisa uyise nabo nangeemali xa wayesakha umzi wakhe

wokuphumla eMthatha ngochulumanco

Nakwincwadi yakhe yedrama uJolobe ukhuthaza isimo esihle ukukhuthalela ukuya esikolweni

rhoqo nokuthanda ukuya kukhonza uThixo Le nto ayibhalileyo nafundisa ngayo kule ncwadi

yinkqubo awayifundiswa ngunina wakhe nathe wafundisa ngayo kowakhe umzi

Kwakhona uthando lobuthandazwe bukhuthaziwe ngabazali bakhe ababezizithandazwe

bebuxabisile ubuzwe bobuHlubi Siyayixhasa le mbono ngokubalula ukuba uninzi

loomolokozana bakayise uRhanisi bathathwe kwiintombi zamaHlubi Ziphuma kooDlomo

kwanooRhadebe Naye uJolobe uzeke intombi yamaHlubi uMaRhadebe Le ndlela

yokwendiselana akhuliswe kuyo uRhanisi nguyise ibonisa ukuxabisa ubuthandazwe

Obu buthandazwe bambethwe nguJolobe buyaqapheleka nakwinovela ayibhalileyo esihloko sithi

UZagula Kule ncwadi kukho umlinganiswa oyititshala obalasele ngokusoloko ecela indawo

yokuhlala kwimizi yabantu abaneziduko zamaHlubi Omnye umlinganiswa ongumfazi welali

338

uyasikhalazela esi simo sale titshala sokufuna rhoqo ukuhlala emizini yamaHlubi Lo mfazi

ubona lo mkhwa ulucalucalulo Inokuba le titshala yayingakholwa kukuhlala kwimizi

engawaziyo amasiko nezithethe zawo Mhlawumbi yayinoloyiko lokubhidana nabantu bale mizi

ngenxa yentswelolwazi ngenkcubeko ngembali nolwimi lwaba bantu Le meko

yayinokukhokelela kungquzulwano olunokubakho phakathi kotitshala naba bantu ngenxa

yokwenza izinto ngendlela ezahlukileyo ezilawulwa ziinkqubo zeenkcubeko ezingafaniyo

Imibongo ethe yashukuxwa kolu phononongo apha ithe yaphumelela ukubonisa ubudlelwane

phakathi kukaJolobe noncwadi lwakhe kwanesimo nempilo yakhe Kwaye izihlandlo ezininzi

kubonakala ukuba ubomi nembali engoJolobe inoqhagamshelwano noncwadi lwakhe

ngokunzulu ibubomi bakhe nengcinga zakhe ezingaphakathi Eli bango silidakanca

ngovokotheko kulo mhlathi ulandelayo

Kumbongo ldquoImfecanerdquo nakwinoveli Elundini LoThukela uJolobe usibalisela ngemimandla

apho ookhokho bookhokho bakhe babemise khona kwingingqi yomlambo iThukela kunye

nomlambo iMpofane Imihlambi yeenkomo zabo yayisela kule milambo Kwiintaba apho

amaHlubi ayemise khona imizi yawo kusekho amagquba azizikhumbuzo zokuma kwawo

UJolobe uwabona ngeliso lengqondo Awandwendwele ngeenyawo zentelekelelo Olu hambo

lumchukumise umxhelo wakhe Livuseleleka ngakumbi ivuso lobumbongi ngendlela abhale

ngayo umbongo ldquoImfecanerdquo kwanevuso lokubhala imbaliso eyinoveli Elundini LoThukela

eyimbali engamaHlubi Wabhala ezibona iintaba zesizwe samaHlubi angookhokho bakhe aye

emise khona imizi yawo iphantsi kweentaba ndashiVungatyeni neLenjana nalapho amasimi awo

ayethe tshitshilili khona

UMahlasela ubhalile wathi uJolobe wakuyibona ngeliso lenyama le mimandla yookhokho bakhe

wavuya umphefumlo wakhe kungoko sibonakala isizathu sokuyibhala inoveli yakhe uElundini

loThukela ngomdla omkhulu wasebenzisa isimbo sokubalisa nesokubhala esikumgangatho

ophezulu esinezagwelo ezichukumisa imizwa negqiqo yabafundi Ezi zagwelo zasenza isiXhosa

sale noveli sanambitheka

Inkcubeko yamaHlubi uyazisile uJolobe kule noveli uElundini LoThukela Ufumene ithuba

lokudiza neendlela zokuphila ngokwenkcubeko yamaHlubi ezinjengezi zilandelayo

ukuhlonelwa kwenkosi athe isisilo nengcambu yebuzwe bamaHlubi ukhankanya namasiko

awo kwanezithethe zawo ezibalulekileyo ukubonisa uthando lwenkcubeko yemvelo yabantu

azalwa ngabo Oku ukwenza ekwaquka inkcubeko yabantu abaNtsundu ngokubanzi kuba

uJolobe ube enenkolo yokuba izizwe eziNtsundu ziyazalana

339

Kubonakelele ukuzixabisa kukaJolobe iinkosi zabantu abaNtsundu kwaneenkosi zemvelaphi

yookhokho bakhe Kubonakala ukuba amabali oobawo bakhe wayewathanda ldquonamabali

asemkhaya omlomordquo angeenkosi zamaHlubi Ngokuqinisekileyo la mabali ooyise ayephakamisa

inkcubeko yabantu abaNtsundu ingakumbi eyamaHlubi neyendebe endala Yena uRhanisi le

mbali yazo uyayibalisa kodwa ayizise kwimihla aphile kuyo Esi senzo sivuselela isizwe sibe

nokuyazi imvelaphi yaso ebandakanya nomnombo nembali ezinjengezeenkosi ezinkulu

zamaHlubi ooSidwaba ooLufelelenja ooMthimkhulu ooNcobo ooDlomo ooMashiyi ooNtsele

nooBhungane bangaze babenokulityalwa UJolobe uchula ngosiba lwakhe kanye njengokuba

benzile ooSoga (1937 1932) nooRubusana (1906) abathe babhala ngembali yesizwe samaXhosa

kwaneenkosi zaso ezinkulu nezixabisekileyo kwanezithethe namasiko akwaXhosa

Ubutsha bakhe bubhaqekile kuncwadi lwakhe Ezinye iindlela ezisinika uvuyo nolonwabo

uzikhankanya kwimibongo yakhe Umzekelo kumbongo Umalusi uqala achaze ngokuphandle

ukuba wayekonwabela ukukhaphela imihlambi yeenkomo Wayefumana ithuba lokubukela

indalo Kwakumonwabisa oku kuba waye ekuthanda ukubukela ubuhle belizwe

lasemaphandleni xa bekhaphela iinkomo Yayiba luyolo kuye ukubona amadlelo amahle

aluhlaza aneentyatyambo kunye neentaba ezibukekayo mgama kwanemilambo emikhulu Oku

wayekuxhamla kakhulu ingakumbi ngexesha babesahlala eCala Ude uJolobe wachaza ukuba

wayebuthanda ubomi bokuba ngumalusi kuba endle wayethi afunde ngobomi bendalo

abuthandileyo obuquka ukwazi ngeentaka iindidi zezityalo izinambuzane izilo njalo njalo

Iihambo zakhe nezokuzingela ulwazi lwesiXhosa soqobo zidiziwe Kwakhona uncwadi lwakhe

luthe lwadiza neehambo zakhe engutitshala ezikolweni ezazikude kunekhaya lakhe Kwezinye

kwakunqabe kwanabantu abakhonzayo ngokobuKrestu Iindawo ezinjalo zazineenkolo

zobumnyama ezinobungozi Kanti neehambo zakhe zokufuna ukwazi ngokubanzi ngesiXhosa

esisiso esilucwambu zambeka eNyarha kwaNgqika Waqeshwa apha emva kokushiya iMt Frere

INyarha yingingqi yesiXhosa esisiso Yamlungela uJolobe kuba wayefuna ukubhala uluncwadi

olukumgangatho ophezulu njengokuba ethe ekugqibeleni umnqweno wakhe wafezeka wasifunda

isiXhosa naseyunivesithi yaseFort Hare Watsho waphakama umgangatho wokubhala kwakhe

ulwimi lwesiXhosa olulolunye lweelwimi zemveli zama-Afrika eMzantsi Afrika Namhlanje

iincwadi zikaRhanisi Jolobe zifundwa naseziyunivesithi

Kubhaqeke ukuba uRhanisi Jolobe ube ngumbhali uMfundisi wenkolo yobuKristu utitshala

umzabalazi nomlweli wenkululeko yabantu abaNtsundu Zonke ezi zimo zakhe uziphilile e

kubomi bakhe imihla ngemihla kati nakuncwadi lwakhe Uye wabhala ngazo kuncwadi lwakhe

kwaze oko kwadala ikhonkco phakathi kobomi bakhe athe wabuphila noncwadi lwakhe Le

340

nkalo siyivelele kwizahluko ezingaphambili Siye sachaza ukuba uJolobe ubebhala

akuchukunyiswa kokuthile Singabalula inyibiba entle eyamvuyisayo eyibona isezixhotyeni

Waba nevuso lokubonga wadanduluka ephepheni wathi ldquoHayi obo buhlerdquo Kanti ngelo xesha

uthethe ngesithandwa sakhe awathi wadibana naso esigama laso linguButhelwa Nongongo

awathi waba yinkosikazi yakhe Kanti negama lomntwana wakhe wokuqala uthe

ldquoNguVuyolweliso lamrdquo usukela kumbongo wakhe ogqwesileyo awuthandileyo nothandwe

ngabaninzi uthi ndash ldquoUmbongo webhadirdquo

Kubhaqeke ukuba isimo sokubangumzabalazi wenkululeko yomntu oMnyama kwanobufundisi

zobotshwe ngebhanti enye Ngoko ke luluvo oluyinene xa sisithi umsebenzi kaJolobe

wezezoncwadi mnye nobomi bakhe Ngamanye amagama uncwadi lwakhe lumatwa nobomi

bakhe Umzekelo kuncwadi lwakhe kulapho kuzotywe kwakrolwa imithandazo yakhe enge-

Afrika elangazelela inkululeko nokuba iqhubele phambili iingcinga zakhe zeminqweno yakhe

neenzulu zentliziyo yakhe zibandakanya iimvakalelo zakhe ezidizwa kukungqukruleka kutsho

okudandalaziswa kukuthetha kwakhe xa esithi ldquoIngathi akuyi kuhlala kunjerdquo (194052)

Ezinye izingquku nodandatheko zibe zezinye yentsusa yokubhala uncwadi lwakhe undululwe

kukuqaphela ukutyhalelwa kude kwabantu abaNtsundu kumadlelo aluhlaza abubutyebi belizwe

lakhe nelabo lokuzalwa wabe yena ekwanayo nemibono yokugaleleka kwenkululeko kuyileka

uMzantsi Afrika omtsha ongenalucalucalulo apho bonke abantu baphethwe ngesidima esinye

Bexatyisiwe bahlonitshwa ngokulinganayo bekhululekile wonke umntu enelungelo lokufuna

umsebenzi ahlale naphina kungekho miqobo yabuhlanga njengo kwakusenzeka kwixesha awaye

aphila kulo uJolobe

65 Elokugqiba

UJolobe ubonisile ukuba eneneni mnye noncwadi lwakhe Nankuya evakalisa kuMavo ukuba

uyibhale kuba etshiseka kukufuna ukudla imbadu ebuhlanti nabantu bakowabo abaNtsundu

abaphokozele iingcamango zakhe eziphuphumayo ezichaphazela ubomi bakhe nobomi babo

Ufune bazi izinto ezichukumise umoya wakhe Kwanezinto azibone zibehlela abanye abantu

ekuhlaleni kanti nakwizinto zobomi nendalo ebangqongileyo

Ulwazi oluyinqwaba nolutsha nolubanga umdla luzuzekile kolu phando Ngoku abafundi

nabaphandi nesizwe siphela siza kufunxa ulwazi oluzindidi ngeendidi oluqulathwe kolu phando

olumatwe nobomi bukaJolobe kunye noncwadi lwakhe nokutyeba kwalo kwizifundo zoncwadi

Kwakhona olu lwazi lulixabiso nakwezinye izifundo ezimbaxa ezidinga ulwazi ngezifundo

zembali nomlando wombhali nokusetyenziswa kwesithako sekhwalithethivi Baza kuzuza ulwazi

olungaphelelwayo oluquka iimbali amabali izibongo imihobe iingxoxo ezigcwele ubulumko

341

Kanti nenkcubeko etyebileyo nolwimi lwemveli olusisiseko sesizwe lusetyenziswe ngobugcisa

obuphezulu nguJolobe Ukongeza uJolobe uphinde walukhusela ulwimi kwanamabali oncwadi

lomlomo nolwemveli kuncwadi lwakhe ukuze luhlale luphila nakule mihla sikuyo Uye

wayiphikisa intetho kaScheub apha ngentla ukuba imbali zomlomo kwanezibongo zeenkosi

ziyafa azisenamandla nakubaluleka Ubuthandazwe ukukhalipha nokuba ngukhala kuthe

kwamhlupheza waza kuncwadi lwakhe waluqhusheka kuncwadi lwakhe walwenza mnandi

kangangokuba lusafundwa nangoku eziyunivesithi kwimfundo ephezulu kumacandelo

aphakamisa uncwadi neelwimi zama-Afrika othuthu nemvelo yeli lizwe Esi senzo sidiza

ukukhathala kwanokukhusela kwakhe iilwimi noncwadi nenkcubeko yabantu abaNtsundu

ukusukela kookhokho babo ababeziingqondi nezilumko ngokwabo kanye nenjengokumkani

uHintsa nooKhwane kwanooMqhayi izithandazwe zobuzwe bohlanga lomntu oNtsundu Ufune

ukuba inkcubeko yesizwe esiNtsundu nolwimi lwaso lungaduki lugqunyelelwe ziilwimi

noncwadi lwaseNtshona olufika izolo Wenze kakuhle ngesi senzo

Zonke ezi nkcukacha zikhankanywe ngentla apha ezifunyenwe ngophononongo lolu phando

zilixabiso elikhulu kuba zisisixhobo esiluncedo ekubunjweni kwebhayografi kaJolobe

Imbali engobomi bomntu ongumbhali amaxesha amaninzi ifuna ukuba umphandi abe unolwazi

olubanzi azi nangezinto umbhali abe ezithanda nabe engazithandi Azi nangemibono

neminqweno yakhe nangezinto eziquka ubomi bakhe ezinjengemvelo yakhe Kwakhona

kukwabalulekile kwanokubonisa ukuba umbhali ebengumntu ophilayo apha emhlabeni engeyiyo

ingelosi Kungoko kubalulekile ukuba izinto athe wagqwidiza kuzo nazo zibe nokukhankanywa

ukuze abantu nabo bafunde kwanokuba uthe wazilwa njani na izinto ebezifumana

kumahlandinyuka akhe ebezinjengeziphazamiso endleleni yakhe yobomi

Kuhle ukwazisa ukuba ngenxa yolu phando ulwazi ngombhali uJolobe luthe lwaba

nokufumaneka ikakhulu kuphando kuncwadi lwakhe ngokubanzi kwiintlobo zoncwadi

alubhalileyo Kanti neentetho eziquka iintetho zabanye abantu abafana nooGqirha uKerr

noNjingalwazi Nyembezi kwaneembalo zabaphandi abaliqela abathe babanomdla kwimbalo

zikaJolobe zibeluncedo olukhulu Kanti nabantu ababonise ukumazi uJolobe ngexesha ebesadla

amazimba nabo uncedo lwabo lube lolutyebileyo nolunamandla adale umdla omkhulu

lwafumbathisa isizwe ngolwazi ebesingenalo ngesi sihandiba sikhulu singuJolobe ofane notata

wesizwe sabantu abaNtsundi siphela kuba uphile ubomi bakhe elidini lokulwela inkululeko yabo

ebeka ubomi bakhe nobosapho lwakhe esichengeni sokutshuthiswa ngurhulumente wocalucalulo

lomntu oMnyama ngenxa yothando lwakhe lwama-Afrika asisizwe kwanebala lakhe

342

Lonke ulwazi olutsha olufumanekileyo luyakuba luncedo nakwizifundo zophando ngokubanzi

ingakumbi kwizifundo zeelwimi noncwadi lwazo kwanenkcubeko yazo Olu lwazi luluncedo

nakwisizwe ngokubanzi kuba luzuzisa ngolwazi ebesinganalo ngombhali omkhulu uJolobe nobe

exatyisiwe nosaxatyisiweyo nanamhlanje ngabaphandi nasisizwe esiNtsundu kanjalo

66 Ukungabaluncedo kuqatshelwe

Nanjengokuba kukhankanyiwe apha ngentla kubonakala ukuba kubalulekile ukwazisa

kwanokubethethelela ukuba uJolobe uvelele phantse zonke iindidi zamacandelo olwazi

ngezemfundo ngezempilo ngezenkolo ngezenkcubeko ezezolwimi ezembali kwanezinto

ezezopolitiko nolawulo lwesizwe ezezoqoqosho nezezobumengqondo nanjalo njalo

Ngoko ke iinkokheli zolawulo kule mihla sikuyo zingazuza lukhulu kwiimbali ezinjengezi

zibhalwe nguJolobe nezifumaneka kuncwadi nakwimibongo yakhe Buninzi ubulumko nolwazi

alushiyele iinkokheli zaseMzantsi Afrika kwanezizukulwana zomzi oNtsundu ngokubanzi

Umzekelo uJolobe kwilivo lakhe ldquoInkokelirdquo ligqwesile ngokuba linamandla Ulwenze

lwasisikhokelo asishiyele zonke iinkokeli apha eMzantsi Afrika kwanabantu abalangazelela

ukuba ziinkokeli ezangomso eziphumelelayo ekukhokeleni abantu babo kwanexabisa labo

Ngoko ke iinkokeli zanamhla zingaphumelela ngaphezulu xa zinokuthi kumacandelo

ngamacandelo okuxelenga kwazo zingathi zihlale phantsi ziphengulule iimbalo zakhe

zobulumko nolu lwazi luphezulu azishiyele lona njengelifa lazo kuba ezithandile

Ngokuqinisekileyo emva kokumana ziphengulula iimbalo zikaJolobe kwakhona zingantingela

kumanqwanqwa aphezulu Zingatsho ziphumelele kwimizamo yazo yokukhonza isizwe

ngokubanzi ingakumbi isizwe esiNtsundu Sitsho naso siqhubele phambili siqhakaze sityebe

sihlume ngakumbi sifunjathiswe ulwazi olwakhayo noluphumelelisayo olufumaneka kuncwadi

lukaJolobe kwanobomi bakhe obubesisibonelo esihle sohlanga

UJolobe ngokuqinisekileyo ukuvuyele ukufika kwexesha lenkululeko ixesha ledemokhrasi kuba

ubekholelwa kuvuko lwabafileyo (Jolobe 1936 79-80) Ngoku ebeya kuthi kwisizwe siphela

nakwiinkokeli ngokubanzi ldquoPhambili mawethu Umzamo ndiwuzamile ixesha leleni ngoku

ndiyathemba ukuba nani niyakuyiqhuba le nqwelo yobuthandazwe nolondolozo lweelwimi

noncwadi lwemveli lungafi kuba lulilifa lenu Huntshuu Mafanankosi Ithemba liyaphilisardquo

343

IINCWADI EZIFUNDIWEYO

Abrams MH and Harpham G 2012 A Glossary of Literary Terms Wardsworth Cangage

learning

Abrams MH 1999 A Glossary of Literary Terms Massachusetts Heile and Heile Thompson

learning Inco

Attwell D and Attridge D 2012 South African Literature Cambridge University Press

Bennie W G 1936 Imibengo Alice Lovedale Press

Benson M 1994 Nelson Mandela London Punguin Books Ltd

Benstock S Ferris S Woods S 2002 A hand book of Literary FeminismsNew York Oxford

University Press

Biggam J 2008 Succeeding with your Masterrsquos Dissertation Glasgow The Mac-Graw Hill

Companies

Bolton M 1968 Anatomy of Drama Boston Routledge Kegan

Bopape L 2006A historical ndashbiographical analysis of Kgasane South African Journal of

African languages 26 (4)149-164

Brooks C amp Warren P 1965 Understanding Poetry New York Holt RineHart and Winston

Burns R (nd) Burnsrsquos Poetics Works London John Walker amp Company

Carson B 1992 Think Big Michigan Zondervan Publishing House

Chalmers JA and Soga TB 1971 UTiyo Soga Lovedale Lovedale Press

Clifford JL 1962 Biography as an Art New York Oxford University Press

Couzens T 1985 THE NEW AFRICAN A Study of the Life and Works of HIE Dhlomo

Johannesburg Raven Press

344

Denzin NK and Lincoln SY 2008 Collecting and Interpreting Qualitative Materials

Thousand Oaks Sage Publications

Denzin NK 1989 Interpretive Biography Newbury Park Sage Publications Inc

Dobyns S 1996 Best Words Best Order essays on Poetry New York St Martin Griffin

Karl Marx 1986 Karl Marx and Frederick selected works Moscow Foreign Languages

Publishing House

Elliot J 1981 Marx and Engels on Economics Politics and SocietySanta Monica Goodyear

Pub Co

Eagleton M 1996 Working with feminist criticism Oxford Blackwell Publishers Ltd

___________1986 Feminist literary theory Oxford Blackwell Publishers Ltd

Emerson C and Holoquist M 1998 MM Bakhtin The Dialogic ImaginationTexas University

of Texas Press

Fanon F 1986 Black Skin White Masks LondonPluto Press

_______ 1963 The Wretched of the Earth New YorkGrove weidenfeld

Gerard A S 1971 Four African Literatures London University of California Press Ltd

Goodman L 199 Literature and Gender London Routledge in association with The Open

University Press

Groenewoud PJD (No date provided from original)Izifundo zempilo zebanga lesi- 4

esiXhosani nguJJR JolobeGoodwood Via Afrika

Gugelburger G M 1985 Marxism amp African literature London James Currey Ltd

Hadland A 2007 Mandela A Life Cape Town Sunbird (Pty) Ltd

Heese M and Lawton R 1988 The New Owl Critic Pretoria Nasou Limited

Haggard HR 1963 King solomonrsquos mines London Collins Clear-Type Press

345

Haggard HR King Solomonrsquos mines ndash Iguqulelwe esiXhoseni nguJolobe JJR Jolobe (1958)

Imigodi KaSolomoni Johannesburg Bantu Publishing House

Hermanson MA 1995 Metaphor in Zulu Problems in the translation of Biblical Metaphor in

the book of Amos Stellenbosch Stellenbosch University

Hiraga MK 2005 Metaphor and Iconicity a Cognitive Approach to Analysing Texts

New York Palgrave Macmillan

Hoza MC 1999 The African Woman in Jolobe and Mema Poems A critical Comparison

Alternation 6 (1) 106-113

Izibhalo Ezingcwele 1975 Cape Town Bible society of South Africa

Jabavu DDT 1922 The Life of John Tengo Jabavu Editor of IMVO Zabantundu 1884-1921

Lovedale Lovedale Press

Jafta DN 1996 Ubuqholo besihobe Oxford Acacia Publishers

Jolobe JJR20081976 1959 Elundini LoThukela Johannesburg University of

Witwatersrand Press

-------------1970 Indyebo yesihobe eyebanga lesithathu nelesine Johannesburg Educum

Publishers

------------- 1958 Amathunzi obomiJohannesburg APB

------------- 1958 Jolobersquos reply The South African Outlook 88 (11)170-171

------------- 1955 Ilitha Johannesburg University of Witwatersrand Press

------------- 1940 Amavo Lovedale Lovedale Press

------------- 1936 Umyezo Johannesburg University of Watersrand Press

------------- 1923 UZagula Lovedale Lovedale institution Press

Jordan AC 1960 Ingqumbo yeminyanya Alice Lovedale Press

Jubase J 1966 James JR Jolobe as an author LIMI 1(1)26-28

346

Kaschula R H 2001 African Oral Literature functions in Contemporary Contexts Cleremont

New Africa Books (Pty) Ltd

Kavanagh R and Qangule Z S 1971 The making of a servant amp other poems Pretoria Ophir

Publication

Kendall P M1965 The Art of Biography London George Allen amp Unwin Ltd

Kerr A1958 Honour for an African Author The South African Outlook 88 October 156-158

Kerr N2012 Francis Bacon A Psychobiographical Study Port Elizabeth NMMU

Kwatsha L 2007 A psychoanalytical interpretation of the characters in A C Jordanrsquos novel

Ingqumbo yeminyanya Port Elizabeth Nelson Mandela Metropolitan

University

Kwetana MW 2000 A critical exposition of historicism and implicit activist in Elundini

LoThukela Unpublished doctoral dissertation Cape Town

University of Cape Town

----------------2000 The call to African Renaissance through literature Occasional paper No

9 Cape Town Communication for the advanced studies of African Society 215-222

Lennon P 2004 Allusions in the Press an Applied linguistic StudyNew York Mouton de

Gruyter

Madolo Y 2007 Daily Dispatch Wednesday day Suppliment 24 July 2002

Mahlasela BNM 1973 Jolobe Xhosa Poet and Writer Working paper No 3 Grahamstown

Rhodes University

Mama GS 1951 Indyebo kaXhosa Johannesburg Bona Press

Mandela NR 2010 Conversation with myself Oxford McMillan Publishers

Mandela N R 1994 Long Walk to Freedom Edinburg Little Brown and Company

Mangcu X 2012 Biko A Biography Cape Town Tafelberg Publishers

347

Marcus L 1994 Auto biographical discourses Theory Criticism Practice New York

Manchester University Press

Mbovane WN 2005 Ndixoleleni Pietermaritzburg Shuter and Shooter Publishers (Pty) Ltd

Mbovane W N 1996 Isicakathi New York Oxford University Press

Mbukushe FD 2003 A study of J JR Jolobersquos selected childrenrsquos rhyme Unpublished

Masterrsquos thesis Stellenbosch Stellenbosch University

Moi T 1985 SexualTextual Politics New York Methuen and Co Ltd

Moropa K ed 1995 Nambitha Isihobe Pretoria Kagiso Publishers

Mouton J 2001 How to succeed in your Masterrsquos and Doctoral Studies Pretoria Van Schaik

Publishers

Mqhayi S E K 1974 UMqhayi waseNtabrsquoozuko Lovedale Lovedale Press

_____________1972 UJohn Knox Bokwe Lovedale Lovedale Press

_____________1943 Inzuzo Johannesburg Witwatersrand University Press

Ndimande-Hlongwana N 2005 Nicknames within a wider world context Nomina Africana 19

(2) 57-71

Neethling S J 2000 An onomastic renaissance African names to the fore Bellville University

of Western Cape

Neethling B 2005 Naming among the Xhosa of South Africa New York Mellen Press

Nelson T 2003 Godrsquos Promises Bible Nashville Thomas Nelson Inc

Ngara E 1990 Ideology and Form in Emanuel Ngara African Poetry London James Currey

Ltd

Nqakula C 1974 Ukhanyo Educum Publishers

Nyamende M A 2000 The Life and works of Wauchophe Unpublished Masterrsquos thesis Cape

348

Town University of Cape Town

Nyembezi CLS 1958 An Appraisal of J J R Jolobersquos work as an author The South African

Outlook (88) October 156 -158

Olaniyan T and Quayson A 2007 African LiteratureOxford Blackwell Publishing

Okphewho I1992 African Oral Literature Indiana Indiana University Press

Bloomington Indianapolis

Opland J 2007The Nations Bounty The Xhosa Poetry of Nontsizi Mgqwetho

Johannesburg Wits UniversityPress

Opland J 1998 Xhosa poets and poetry Cape Town David Philip Publishers Opland J

Opland J amp Mtuze P 1994 Izwi labantu Oxford Oxford University Press

Orr M 2003 Intertextuality Malden Blackwell Publishing Co

Pahl HW Ntusi DM 1967 IsiXhosa King Williams Town Thanda Pers

Pretorius WJ 1989 Northen Sotho Aspects of Sotho Poetry Pretoria Via Africa Ltd

Quinn E 2004 Collins Dictionary of Literary Terms Glasgow HarperCollins Publishers

Qangule Z S 1979 A Study of Theme and Technique in the Creative Works of SEKLN

Mqhayi PhD dissertation Cape Town University of Cape Town South Africa

Qangule ZS 1970 Intshuntshe Pretoria JL Van Schaik (Pty) Ltd

Qangule Z S amp Louw JA 1966 Xhosa LIMI 1(6) 17

Reaske CR 1966 How to analyse poetry New York Monarch Press

Reed J noWake C 1964 A Book of African Verse LondonHeinemann and Educational

Books Ltd

Roberts EV1999 Writing About Literature New Jersey Prentice-Hall Inc

Roberts B 2002 Biographical Research Philadelphia Open University Press

Rory R amp van Zyl S 1982 Introduction to contemporary literature Johannesburg AD

349

Donker (Pty) Ltd

Rubusana WB noSatyo 2002 Zemkrsquoiinkomo MagwandiniClaremont New Afrika Books (Pty)

Ltd

Ryan M 2007 Literary Theory Oxford Blackwell Publishing

Scheub H 1967 Interviews at New Brighton with Jolobe in Port Elizabeth Vol3 58

Scott P 1973 James James Ranisi Jolobe - an annoted bibliography Grahamstown Rhodes

University

Said E1994 Pen and Sword Monroe Common Courage Press

Said E 1992 Critical Reader Cambridge Blackwell Publishers

Sirayi M 1985 A Study of some Aspects in JJRrsquos Poetry Alice University of Fort Hare

Soga TB 1937 Intlalo kaXhosa Lovedale Lovedale Press

Soga H 1932 The AmaXhosa Life and Customs Lovedale Lovedale Press

Swanepoel CF 1990 African literature Approaches and Applications Pretoria Haum

Publishers

The Constitution of the Republic of South Africa 1996 Act 108 of 1996

The Great Soviet Encyclopedia 3rd Edition (1970-1979) 2010The Gale Group Inc

Van Rooyen CS 1966 Biographical Sketches J J Jolobe LIMI 5 (1 amp 2) 8

Vilakazi BW 1965 Inkondlo kaZulu Johannesburg Witwatersrand University Press

Washington BT 1901 Up From Slavery New York Viking Penguin Incorporated

Wa Thiongrsquoo N 1981 Decolonizing the mind the politics of language in African Literature

London James Currey Ltd

Watts J 1989 Black Writers from South AfricaOxford The Mac Millan Press Limited

Weinstein HJ 1971 Henry James and the Requirements of the Imagination Cambridge

Harvard University Press

350

Zulu NS 2008 Module Component Drama of the Department of African Languages

Stellenbosch University of Stellenbosch

Wordsworth W (n d ) Wordsworthrsquos Poetic Works London E Moxon Son amp Co Dover

Street

httppsychologycomodtheories of personality a personalityelemhtm 26 Cherry K May

2012

httppsychologyaboutcomod sigmund freud ainstincthtm 26052012

httpenwikipediaorg wikiJ_K_Rowling 22 November 2013

httpwikipedia Org wiki feminism 28 April 2012

httpenwikipediaorg wikiKarl _Marx 24 May 2012

httpenwwwsahistoryorgzapeoplejjr-jolobe 10 May 2013

httpenwikipediaorgwikiLiterary_theory accessed on 3 December 2012

httpwwwsahistory orgzapagespeoplebios maxeke-chtm (Charlotte Manye Maxeke)

sahistory org za (Charlotte Manyhi Maxeke)

Biographical research method - Robert Miller (MA) Robert Lee Miller Google Books

Windows Internet Explorer 27 August 2012

Page 3: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …

iii

UMBULELO

Ndibulela uSomandla uMdali othe wenza ukuba lo msebenzi ube nokwenzeka

ngamandla akhe ngaphandle kwaloo mandla ubungenakwenzeka

Ndibulela umkhokeli wam uNjingalwazi uN Saule ngezikhokelo athe wandixhobisa

ngazo kulo msebenzi Ndibulelela umonde ubuntu bakhe kwanenkuthazo yamazwi

akhe abenjengomthombo wamanzi ahlwabisayo natsho umfundi ajonge phambili

entabeni yempumelelo angabhekabheki Ngala mazwi ndithi kuwe Ncilashe

Nangamso

Kwakhona ndibulela ngokungazenzisiyo kuGqirha LL Kwatsha ngobuntu

nangobunkokeli obungumangaliso Enkosi Maduna ngokuvula amathutyana

emisetyenzana apha eNMMU nekuthe ngawo lagxotheka inxele likaKhetsekile

Ndimbulela ngamandla uJabulile ngenkuthazo nangenkxaso athe wayibonisa

ngokundinceda ndiqhubele phambili Kuwe ndithi enkosi isandla sihlamba esinye

Umbulelo wam mkhulu nakuMnumzana uRon Endley ngoncedo lwakhe ekuhleleni

lo msebenzi Ndibulela kananjalo kuGqirhalwazi Z Made ngokundikhuthaza

endivuselela amandla

KuNjingalwazi Thoko Mayekiso ndithi ukwanda kwaliwa ngumthakathi

nakuNjingalwazi H van Vuuren ndithi makwande

Ndibamba ngazibini kuVuyo Jolobe uncedo lwakhe alunamlinganiselo MaKheswa

Ndibulela kakhulu i-National Arts Council ngenkxhaso noncedo ngemali eyenze olu

phando lwaba yimpumelelo

iv

ISINIKELO

Lo msebenzi ndiwunikezela kubawo uJames Khumalo ongumhlobo wam omkhulu

osenyongweni Aa Ndabezitha Mntungwa Kwakhona ndiwunikela kumama wam

othandekayo uNomntu intombi yakwaKave Kuwe namhla ndithi ntombrsquoentle

Tshangisa Sikhomo Zulu Nguye othe wanyanzelisa ukuba nazo iintombi zakhe

zibenemfundo elilifa lazo Ndibamba ngazibini kuni bazali bam ndiyazidla ngani

v

ISISHWANKATHELO SOPHANDO

Olu phando lohlalutyo lukwaluncomo-gxeko lwemisebenzi kaJolobe injongo yalo

kukubonisa ukuba lukho uqhagamshelwano phakathi kobomi bakhe jikelele kunye

noncwadi lwakhe Ulwazi olunjalo lungathi lube luncedo kwiphulo elibalulekileyo

ekuncediseni kulwazi lokubhala ibhayografi yakhe Kubonakele kufanelekile ukuba

iphulo elinjalo lenziwe ukukhumbula imisebenzi emikhulu eyenziwe ngamaqhawe

abantu abaNtsundu abathe banegalelo elikhulu ekuphakanyiswni koncwadi

lwemvelo kwakunye nenkuqubela phambili kwimfundo yabantu abangama-Afrika

beli lizwe Umzekelo uJolobe ulusebenzele ukuba uncwadi lwakhe ukuxwayisa

abantu bakowabo abaNtsundu ngemfundo nolwazi olwakhaya Ukwalusebenzise

uncwadi lwakhe ukuvusa abantu ama-Afrika balumke kwingozi zemimoya

yocinezelo lwabo ngurhulumente ocalule abantu abaNtsundu kuba bebantsundu

ngebala Nangona uncwadi lwakhe ulenze lwabasisonwabiso kodwa ikhakhulu

ulusebenzise kwanokunika intuthuzelo ithemba kwanokomelela kubantu abathe

bacinezelwe zimeko zobomi ukuba bangalahli ithemba loluzuza impumelelo kuba

izinto zingatshintsha ebomini babo ngokuhamba kwamaxesha Kwakhona ukongeza

uncwadi lwakhe ulusebenzise ukuphakamisa nokuhambisela phambili ulwimi

lwemveli inkcubeko imbali ngokusebenzisa isixhobo esiluncwadi lwakhe ukuze ezi

ngongoma zikhankanyisweyo zihlale ezincwadini zakhe ezithe zazisele zolwazi

zingabi nakuze zife kuba zililifa lesizwe esiNtsundu

Uninzi loncwadi olubhalwe nguJolobe luthe lwaxoxwa kwesi sifundo kodwa kuye

kwaphonongwa ikakhulu uncwadi lwemibongo inoveli idrama kuba kubonakele

ukuba lo msebenzi ubanzi kakhulu kwaye esi sifundo kubonakele ukuba

kungabanzima ukuba singagqibeka lula kodwa ke uJolobe ubengumntu

okhutheleyo Ubhale incwadi eziliqela ngenxa yothando lwakhe lobhalo loncwadi

oluqhutywe ngumbono wakhe wobuthandazwe wokubona kubalulekile ukuba inani

loncwadi olubhaliweyo esiXhoseni linyuke kwaye libe kwizinga eliphezulu ukuze

umzi wasemaXhoseni nowamanye ama-Afrika ngokubanzi ungalambathi ngoncwadi

lokufunda ujongelwe phantsi ngokuba semva kwinkqubela phambili zezinye izizwe

Ingokuphandle uncwadi lukaJolobe lubonakela luyinxenye yobomi bakhe Kulunye

uncwadi kwakhe kufumaniseka ukuba ukubhale endululwe zizinto ezithe

azamphatha kakuhle ebomini bakhe zazaza ezo zinto zawuphazamisa umoya wakhe

nentlalo yakhe wada waqanda ukuba makabhale aphokoze okukuphuphuma

vi

kwengcinga zakhe ukuzithuthuzela kwanokuphilisa kwanabanye abantu abathe

badibana neenzima ezinjalo zobomi Umzekelo iimeko zopolitiko zeli lizwe zithe

zabuchaphazela ubomi bakhe oko kubesisiphumo sokuba abhale incwadi yakhe

yedrama apho adiza ngeemeko zokuphatheka kwabantu baseBhayi kwilokishi eyathi

yabelwa bona ngurhulumnte wobandlululo apho ebexelenga khona njengetitshala

kwanoMfundisi weliZwi Kanti noncwadi apho athe wabonisa ukuvuya khona olo

luvuyo olusukela kwinto ethe yamvuyisa emalunga nobomi bakhe izimvo zakhe

kwanenkolo yakhe njengomntu kwanendlela akhule ngayo Umzekelo uJolobe uye

wazisa abafundi bakhe ukuba iimbalo zakhe zisukele kwizinto ezithe zamchukumisa

ebomini bakhe

Ngoko ke kwabonakala ukuba olu phando luluncedo ekusungulweni kweprojekti

yokubhalwa kwebhayografi kaJolobe neya kuba luncedo kwimisebenzi yophando

olubalulekileyo kuncwadi kuba iincwadi ezinje zityebile ngolwazi olubalulekileyo

ekungena kucingelwa ukuba lunokufunyanwa kulo ndash

Amagama angundoqo Phicotha hlalutya uhlalutyo-ntyilazwi izithako

ionomastiki Bhaktin ingcingane kaKarl Marx ubomi bukaJolobe

umzabalazi upolitiko ibandla laseBhaptizi uJolobe norhulumente

wobandlululo Ukwenziwa komkhonzi uncomo-gxeko

vii

IZIQULATHO ISAHLUKO 1 1

INTSHAYELELO NGOKUBANZI 1

11 Intsusa-mabandla 1

111 UJolobe necandelo lezempilo nenkuthazo ngempilo nococeko kwimibongo yabancinci ezikolweni 3

112 UJolobe ngumfundisi nomcebisi ecaweni 3

113 UJolobe nemfundo intlalakahle nempucuko yabantu abaNtsundu 4

12 Isithako sobuNzululwazi-Mlando okanye iBhayografi 5

13 Isithako okanye ithiyori engezembali kwakunye nobunzululwazi-mlando 7

14 IOnomastiksi 8

15 Isithako sobuNzululwazi Bume-ngqondo 9

16 Isithako sikaKarl Marx 10

17 IFeminizimu okanye uKhomokazi 11

18 Intsebenziswano yetekisi nenye itekisi 13

181 IDayalojizimu 14

19 Indlela yokuhlalutya kolu phando 16

110 Uphicotho-ntsingiselo 17

111 Isithako sezezeMbali nobunzululwazi-Mlando 20

112 Ithiyori nesithako sobuNzulwazi-Mlando kwiimbalo zikaJolobe 24

ISAHLUKO 2 37

AMAGQABANTSHINTSHI NGOBOMI BUKAJJR JOLOBE 37

21 Intshayelelo 37

22 Umnombo okanye intsukaphi kaRanisi Jolobe 37

23 UJolobe ube yindoda phakathi kwamanye amadoda 38

24 Izibongo okanye iziduko zikaJolobe 40

241 UJolobe nezinto ezenzeka phambi kokuzalwa kwakhe 40

25 Intsusa yohlaselo kunye nentsabo yookhokho bakaJolobe 41

251 Imimandla yamaHlubi afika athi tshitshilili kuyo 45

26 UJolobe namagama akhe 46

261 Igama elithi Rhanisi nentsusa yalo 46

262 Iimpawu zerhanisi ngokunxulumene nesimo sikaJolobe 48

263 Igama uRhanisi 49

264 Ubumbolombini bukaRhanisi Jolobe 50

27 Amagama kaJolobe ubomi bakhe noncwadi lwakhe 53

271 UJolobe namagama akhe esiNgesi 54

272 James ndash lilumelo lwengubo eyambathwa nguRhanisi 54

273 UJames indoda yokholo ephakamisa imisebenzi yobulungisa 55

274 UJames Rhanisi Jolobe umqhathi 56

viii

28 Umnombo kaJolobe 58

281 Ubudlelwane bukaRhanisi nabazali bakhe 59

282 URhanisi nobudlelwane bakhe noyise uJames Jolobe 59

283 Ubudlelwane bukaJolobe nonina uMamThembu 62

284 Ubudlelwane bukaRhanisi nosapho lwakowabo 63

285 UJolobe nobudlelwane bakhe namakhosikazi akowabo 63

29 Utatomkhulu kaRhanisi eNgqushwa uyise usinga eMatatiele 66

210 UJolobe nomsebenzi wakhe eTranskei 1920 ndash 1923 94

211 Intsebenzo yakhe eCiskei 1924-1925 95

212 Izifundo neCumenical 96

213 Ibali likaVuyo ngotata wakhe uRhanisi Jolobe 97

ISAHLUKO 3 115

UHLALUTYO LWENOVELI ELUNDINI LOTHUKELA 115

31 Intshayelelo 115

32 Ukubaluleka koncwadi 119

33 Inoveli nonxulumano lwayo nembalibomi kaJolobe 120

331 Imbali kaSoga ngamaHlubi 120

332 Ingcaciso kaGqoba ukuba amaBhele asingomaHlubi 122

333 Ingcaciso kaJolobe ebalini lakhe igxininisa ukuba amaHlubi asingomaBhele 122

34 Ubunkcubabuchopho bukaJolobe ekulweni ingxelo engayonyaniso ngembali yamaHlubi 123

35 UJolobe nguThukela 124

36 Isihloko sencwadi yakhe sisinqulo sikaJolobe 125

37 Intsusa yenkcukumiseko 125

38 Iimvakalelo zikaJolobe ezifihlakeleyo ezibonisa ukuxabisa amaHlubi 126

39 Ubudlelwane phakathi kwenoveli Elundini loThukela kunye noJolobe 127

310 UJolobe nobuthandazwe 127

311 UJolobe uhambisana nezimvo zikaMqhayi kukhuselo lwezinto zemveli 129

312 Ikhwele likaJolobe nekhwele likaMqhayi ekuphakanyisweni kweembalo zesiXhosa 131

313 UJolobe uthando lwakhe lweenkosi zamaHlubi 133

314 UJolobe nomlo wokulwa ukufa koncwadi lomlomo nezibongo nenkcubeko nolwimi lwemvelo 134

315 Inkcubeko kuJolobe iyinxenye yobomi bakhe 135

316 Ukubaluleka kolwimi lwesiHlubi nesiXhosa lukwayinxenye yenkcubeko yesiZulu nesiXhosa 136

317 UJolobe uvuselela amabali emveli omlomo 136

318 Ukubaluleka kwamabali asemakhaya kwiindawo zabantu bawo 137

3181 Inkolo kaJolobe namabali akhelwe emakhaya emveli 139

3182 Ixabiso lamabali asuka emakhaya 140

319 UJolobe ngamabali akhe ulungisa iinkolo ezingeyonyani 140

320 Amahla-ndinyuka kaJolobe okuzingela ukwazi isiXhosa 141

321 Iziqhamo zeehambo zikaJolobe zemfuna-lwazi lwakhe lwesiXhosa 142

ix

322 Uphuhliso kobhalo ngokutsha lwenoveli kulondolozo lwenkcubeko yesizwe 150

323 UJolobe nebali lakhe ngamaHlubi likwayimbali yamaHlubi 151

324 UJolobe nenkcazo yemvelo yegama lamaHlubi 152

325 Ubunkokeli bukaJolobe ludiza isimo sakhe nembali yabomi bakhe 154

326 UJolobe uncwadi lwakhe luyinto enye naye 155

327 U-Elundini LoThukela udiza isimo sovuyo sombhali uJolobe 155

328 Umlo wokhuselo loncwadi nenkcubeko 157

329 Uchongo lwezafobe eziphezulu ezingaqhelekanga neemfundiso ezinkulu 158

330 UJolobe nothando lwakhe lwenkcubeko 159

331 Usetyenziso lolwimi oluphezulu kumaleqe nakwisiko lomshwamo 159

332 UJolobe njengotitshala ufundisa ngenkcubeko yamaHlubi ubonisa ukuba ngumntu gqibi 161

333 UJolobe ukhuthaza iinguqu nobhalo loncwadi olutsha 169

334 Ukugqwesa kosetyenziso lwesimbo sedrama 171

335 Amagama kumaHlubi azizinqulo aziziduko 174

336 Ubukhuluwa bukaJolobe buhamba kwanobuthandazwe 176

337 UJolobe nesimo sobukroti sokulungisa izinto zomzi oNtsundu 177

338 UJolobe nesimbo esitsha sebali 178

339 Iinjongo ezifihlakelayo zikaSoga kubhalo lwencwadi yakhe 182

340 Ukuphetha 184

ISAHLUKO 4 186

IITHIYORI NEZITHAKO EZISETYENZISWE KWIMIBONGO 186

41 Intshayelelo 186

42Uluvo lukaJolobe nokubaluleka koncwadi 186

43 Ukubaluleka kophononongo oluquka imbali nobomi bombhali 187

44 Uhlalutyo lwemibongo yezezopolitiko 191

441Ukwenziwa komkhonzi 193

442Umbongo wezezopolitiko ldquoOsemboniselwenirdquo 197

443 Imbumba umbongo wezezopolitiko nobudlelwane bawo nobomi bukaJolobe 203

45 Imibongo engenkolo nobudlelwane bayo nobomi bukaJolobe 208

451 Akukho hlelo apho 209

452 Ikholwa 213

453 Makubekho ukukhanya 214

454 Isililo sikaNdlebende 216

455 Indlovrsquo enomxhaka 218

46 Imibongo engamaqhawe kwimbali yakwaNtu 221

461 Imfecane ndashumbongo ongeqhawe uHintsa 221

462 Ubugora bomoya (Iqhawe uKhwane) 225

47 UJolobe nemibongo engeenkumbulo zakhe zobuntwana nemibongo yabantwana 229

471 Umalusi 230

x

472 Inja yakowethu 232

473 Iinkomo zakowethu(nobubudlelwane bazo nombhali) 233

474 Ihashe lam lomdomngwe 235

48 Imibongo engenkuthazo nothando lwezempilo nococeko nokulwa izifo 236

481 Iziqhamo 236

48 2 Ukutya okondlayo 239

49 imibongo yokuliwa kwezifo nenkuthazo yempilo entle 240

491 Umbongo Ucoceko 240

492 UMnumzana uMpukane 242

493 Umkhosi weencukuthu neentakumba 244

410 Imibongo kaJolobe ngokuphakanyiswa kwenkcubeko 246

411 Imbeko 246

412 Ukukhuthala 248

411 Imibongo kaJolobe ngendalo 250

4111 Imimoya 250

4112 Umlambo 255

4113 Intlakohlaza 261

4114 Umbongo webhadi 263

412 Iintyatyambo ezimdala uqambo - iintyantyambo zingabantu baseTyhini 266

4121 UNomhi 268

4122 Inyibiba (umbongo ongoButhelwa Nongogo isithandwa sikaJolobe) 270

4123 UThuthula intyatyambo yomAfrika eyamvuselela ukuqamba umbongo 272

413 Imibongo engabazali bakaJolobe 277

413 1 Isikhumbuzo ngomama wethu 277

4132 Umthandazo wangokuhlwa 282

ISAHLUKO 5 286

AMATHUNZI OBOMI NEEMEKO ZOPOLITIKO 286

5I Intshayelelo 286

52 Umthetho onzima neemeko zopolitiko nokucalulwa kwabantu abaNtsundu 288

53 Intsusa yokubhalwa kwale ncwadi 290

54 Ingcingane zikaKarl Marx kugxekoncomo lwale ncwadi yedrama 292

55 UNgara nezimvo zakhe malunga nabantu abacinezelweyo 293

56 UBreytenbach malunga nabantu abacinezelweyo 294

57 USachs nezimvo zakhe malunga nabantu abacinezelweyo 295

58 USaid nezimvo zakhe malunga nabantu abacinezelweyo 296

59UConrad nomcabango omfiliba malunga nabantu abamnyama abacinezelweyo 296

510 Isishwankathelo sebali Amathunzi Obomi 298

511 UJolobe ube engumzabalazi wenkululeko yomntu omnyama 300

512 Kutheni ekhetha ukubhala ngeBhayi nje 300

xi

513 Amathunzi Obomi nogxekoncomo lwawo 301

514 Uhlalutyo loncwadi 305

5141UJolobe udulisa imivuzo emincinci yabazali exabanisayo emakhaya 305

5142 UJolobe udiza iimeko zobubi besimo sentlalo 307

5143 UJolobe udulisa ukuxatyiswa kwabantu beBala kunabaNtsundu 308

5144 Ithoni nomoya womsindo nokubindeka kukaJolobe kudizwa ziingxoxo 309

5145 UJolobe ubonisa iziphumo zokuswela kwanokuhlwempuzeka 311

515 Izisombululo zolutsha ukulwa intlupheko zalo ukuze luphile 312

516 UJolobe udulisa ukuba intlupheko iyawudala umsindo omkhulu 314

517 UJolobe udulisa ukuba ukuhlupheka kudala ixhala nonxunguphalo olungapheliyo 315

518 Ingcingane yefeminizimu nezimvo zikaGoodman ldquongomfazi omtsha wexesha langokurdquo nemibono kaJolobe 316

519 UJolobe nokuphakanyiswa kwemfundo kulutsha elungiselela ixesha lokufika kwenkululeko 318

520 Okubhaqekileyo kwidrama uJolobe ngumlinganiswa ongutitshala 320

521 Ukuqukumbela 329

ISAHLUKO 6 333

UKUQUKUMBELO NGOKUBANZI 333

61 Intshayelelo 333

62 Okubhaqekileyo kubhalo lwenoveli Elundini LoThukela kaJolobe 333

621 UJolobe nguNtsele 333

622 Ukwakhiwa kwabalinganiswa bakaJolobe novuselelo lweenkosi zamaHlubi 334

63 Ukugqwesa kwesimbo sengxoxo 336

64 Iziphumo zophando 336

65 Elokugqiba 340

66 Ukungabaluncedo kuqatshelwe 342

IINCWADI EZIFUNDIWEYO 343

1

ISAHLUKO 1

INTSHAYELELO NGOKUBANZI

11 Intsusa-mabandla

Imisebenzi kaJolobe yezezoncwadi ethe yachongelwa olu phononongo yeyokudulisa isimo

imibono iminqweno iingcinga kwaneehambo zakhe Ikwasinceda ekwenzeni amavandlakanya

ngegalelo lakhe kwiindidi ngeendidi zabantu abazintlobondashngeentlobo nakwiindawo athe

waxelenga kuzo Uphononongo olukweli phando aluyikuchaphazela izinto ezintle zodwa ngaye

Luyakujolisa nakwizenzo zakhe zobubhetyebhetye njengoko esi sithako sobuMlando-Mbali

sinyanzelisa Le ngcamango ingqinwa nangaba bantu balandelayo Clifford (1962x) uJohnson

kuClifford (196248) noNyamende (20002) Bayavuma ukuba xa kuphononongwa ubomi

bombhali kukhokeliswa izinto azibhalileyo yaye akujongwa kuphela ubungcwele bakhe koko

yonke into ngaye neliqhakuva Kungoko ke kuza kunconywa kugxekwe imisebenzi yakhe ide

iphinde inxulunyaniswe namahla ndinyuka obomi bakhe kwanentsusa yeembalo zakhe

Kunqabile kugxekoncomo lwezezoncwadi lwesiXhosa ukubona imisebenzi ephandiweyo egxile

kuphando olungonxulumano oluphakathi kweembalo zombhali nembalibomi yakhe njengoko olu

phando lusenza Ikho imbinana yabaphandi ethi ifane inxulumanise umsebenzi kaJolobe

wezezoncwadi nobomi bakhe njengokuba uKwetana (2000) uSirayi (1985) noMahlasela (1973)

benzile Le ndlela yophononongo iza kulandelwa kolu phando Sinomzekelo ophilileyo

okugxekoncomo loncwadi lwesiNgesi apho kukho uphononongo olungonxulumano phakathi

kwemibongo kaWordswoth imbongi yosiba yamaNgesi kunye nembali nobomi bakhe Enye

yezinto echatshazelwa lolu phando lungoWordswoth kukukhangela ukuba wayendawoni na mhla

ebhala umbongo othile yaye wayechukunyiswa yintoni na ukuze aqambe umbongo lowo

Umzekelo kukho umbongo ekufumaniseka ukuba wawuqamba mini etyelela ingcwaba

likaRobert Burns imbongi yamaSkotshi ngomnyaka we-1883 apho aphalaza iinkumbulo zakhe

ngale ndedeba

Le ngxoxwana isentla apha ibonisa ngokucace gca ukuba lubalukile uphando olunohlalutyo

nogxekoncomo lwemibongo okanye loncwadi ngokubanzi olubonisa uqhagamashelwano

phakathi koncwadi lombhali nobomi bakhe obuzele ziziganeko zezinto ezintle kwanezibuhlungu

ezithe zamehlela umbhali Kungoko ke isithako soMlando-Mbali sithe sasetyenziswa kulo mqulu

ekutyebiseleni umfundi ngolwazi olungoJJR Jolobe imbongi yosiba kwanombhali woncwadi

lwesiXhosa Olu lwazi lumenza umfundi ambone uJolobe engumntu gqibi engumntu wenene

2

onegazi nenyama ongenguye owasentsomini Umzekelo woku yintlungu awayivayo uJolobe

echanatywe kakuhle kumbongo awawubhala ngomnyaka we-1936 ekushiyweni kwakhe ngunina

uMamThembu

Isithako soMlando-Mbali sityhilela umfundi ulwazi olunzulu ngombhali negalelo lakhe kubhalo

loluncwadi Esi sithako kwakhona sincedisa kakhulu ekuyileni isikhumbuzo sombhali ngegalelo

lakhe ekuphakamiseni uncwadi lwesizwe kanye njengooWordsworth ooBurns nooShakespeare

abasakhunjulwayo unanamhla ngenxa yegalelo labo kwimpucuko yoncwadi kwanokuxatyiswa

kwezithethe namasiko zabo zamaNgesi namaSkotshi ngokwahlukahlukana kwazo Nolu phando

lujolise kuloo nkalo ukuveza ukuxabiseka komsebenzi kaJolobe kwaneembalo zakhe ekuthe

kanti zinguvimba wobutyebi bokudinjazwa zizukulwana ngezizukulwana

UJolobe amava akhe adaleke aqokelelana njengokuba wayekhe wangumfundisi weetyalike

eziliqela ngaxeshanye exelenga kwiisekethe ngeesekethe zamabandla nakoomaThekwini

(Mahlasela 1973) Oku kuhla enyuka kwakhe kubonisa kulowo unegqondo yokuqiqa ukuba

ubomi bukaJolobe bebungelulanga ibibobesinxadanxada esizinikeleyo kubizo lwaso lokuba

ngunyawontle utitshala umbhali nomcebisi wabantu Imisebenzi yakhe yezezoncwadi iyabudiza

obo bunxadanxada Buye bayinzuzo kuye ngokuthi bumxwayise ulwazi olutyebileyo oluyintsusa

yokusungulwa ngokwahlukeneyo kweembalo zakhe Umzekelo ukufundisa kwakhe

emaphandleni kuyintsusa yokubhalwa kwenovela yakhe UZagula Kuyo ubalisa ukuba indawo

awathi wafundisa kuyo abantu babengafiki nakwiminwe yesandla esinye abaphila inkolo

yobuKhristu Uninzi lwabo lwalukholelwa kwiinkolo zokutyhola abanye ngobugqwirha

bakuhlelwa zizinto ezibuhlungu abangenazimpendulo zazo ebomini babo Oonyana babesuka

bathimbele abahlolokazi iimfuyo bakuswelekelwa ngabayeni kuba befuna oonina baqubude

kubo

Kanti nakwilokishi yaseBhayi abhale ngayo idrama yakhe esihloko sithi Amathunzi Obomi

uquka nezinto awathi wazibona ngeliso lakhe lenyama ngeli lixa enguMfundisi-Lizwi kule

lokishi Ebezipha ithuba lokungena elokishini ahambahambe phakathi kwabahlali ade avelela

namarhamente etyalike yakhe kuba naye ebehlala apho eBhayi netyalike ebeyinkokeli yayo

ibilapho kwilokishi yaseBhayi (Vuyosrsquo Journal 2013)

3

111 UJolobe necandelo lezempilo nenkuthazo ngempilo nococeko kwimibongo yabancinci

ezikolweni

UJolobe kwicandelo lezempilo unegalelo Uye wancedisa ekufundiseni abongikazi kwisibhedlele

saseDikeni ekuthiwa yiVictoria Hospital Apho uhlohle izifundo zengqondo Kanti ukusebenza

kwakhe apho kwamenza alubone uxanduva lokuba isizwe kufuneka sixhotyisiwe ngokuphila

intlalo yococeko sikwazi ukulwa iintsholongwane ezidala izifo sixabise nokuzondla ngokutya

okunezakhimzimba Kwangokunjalo kuyaqapheleka ukuba uJolobe uyihlwayele imbewu

yemfundiso yezempilo kuluncwadi lwakhe Ukuxhasa oku singabalula ukuba unesihobe

asibhalele abafundi abasakhulaya athe kuso wachaphazela le miba yezempilo ilandelayo

ucoceko lwemizimba nolweendawo zokuhlala nokutshatyalaliswa kweempukane iintakumba

neencukuthu

Ebhalela nje isihobe sesiXhosa abasakhulayo ukwangutitshala wemfundo yamabanga

aphakamileyo Kuloko ezinye iincwadi zakhe azibhalileyo ziye zafundwa nakwizikolo zemfundo

ephakamileyo Singabalula ezi ncwadi Ilitha Amavo Umyezo Nakuzo uyazichaphazela

ezempilo neminye imiba yezokuhlala Kanti ke njengonyawontle uhlohlile kwiziko lemfundo

lokufundisa ngezeLizwi ekuthiwa yiBible School eseDikeni

112 UJolobe ngumfundisi nomcebisi ecaweni

UJJR Jolobe ube kwangumcebisi emabandleni obuKristu ebewakhokela njengomfundisi

Iingcebiso zakhe eziphume izandla bezinceda ekusombululeni neengxaki ebezifunyanwa

nangabatshatileyo phantsi kweemeko ngeemeko neenkalo ngeenkalo kangangokuba abafazi

babeye babatsalele enkonzweni kaJolobe abayeni babo Oku kwakukhokelela ekubeni izibini

ezitshatileyo zifumane amacebiso namacebo aluncedo kuba kaloku uJolobe wenza izifundo

zolwazi ngendlela ingqondo yomntu esebanza ngayo (Vuyorsquos journal 2013)

Kuyabonakala okwekati emhlophe ehlungwini ukuba uJolobe ubehlutshwa ngokwenzakala

emiphefumlweni kwabendi ngenxa yeengxabano nabayeni babo Simbona kumbongo wakhe

ekuqaleni kwencwadi yakhe Ilitha (19713) esibalisela ngoNojaji ongumfazi oxhatshazwa

ngumyeni UNojaji uphela eshiywa ziingqondo Kaloku uyingqongqo yomyeni Rhoqo ubethwa

entloko ngentonga UJolobe ke lo mbongo akawubhaleli ukonwabisa abafundi Kuyacaca ukuba

ebexhelwa gqitha emoyeni ngumkhuba wokubethwa kwabafazi ngamadoda abo

UBreytenbach okwangumbhali uthi umbhali unoxanduva olukhulu kwisizwe sakhe Isizwe

sijonge kuye ukuba uphefumla esithini na ngeemeko ezidla umzi (Olaniyen noQuayson

2007166-168) Ngaphandle kokuthandabuza uBreytenbach kuOlaniyen noQuayson (2007166-

176) ubonisa ukuba abantu bayakholwa ziimbalo zababhali abakhathalayo ngempilo

4

kwanenkqubelaphambili yesizwe Olu luvo lubonisa ukuba ababhali abanjengooJolobe baliyeza

abomelezi nabakhi esizweni Kuloko uJolobe kuncwadi lwakhe ethanda ukukhuthaza nokubonisa

uvelwano kubantu abacinezelweyo nabangenalizwi kubomi bokuhlala nobokupolitika

113 UJolobe nemfundo intlalakahle nempucuko yabantu abaNtsundu

UJolobe njengombhali uqapheleka phakathi kwezinye izinto azizo elilizwi labacinezweleyo

kwiincwadi zakhe ezizezi Elundini LoThukela Amathunzi Obomi no-UZagula Kule yokuqala

incwadi uNobusi uzibhaqa ekwisiganeko sokuphathwa gadalala nguNgwekazi UJolobe abumbe

umlinganiswa onguNtsele oyinkwenkwe ongumlweli nomhlanguli kaNobusi intombazanana

entle nenomfaneleko UNtsele aphelise ukuphatheka kakubi kukaNobusi

Kwincwadi yedrama Amathunzi Obomi kukho uMaDlomo noonyana bakhe abaphila

ebuhlwempini UJolobe ubonisa uvelwano ngokusebenzisa umlinganiswa oyititshala

engumomelezi walo mhlolokazi (uMaDlomo) Ngenxa yale nkxaso olu sapho luphela luqabela

kwiinkalo zeenzima zalo Kwinovela UZagula kukho uZagula ixhegokazi nentombi yakhe

uNonkungu Batyholwa ngokuthakatha UJolobe ubonisa inkcaso kwiinkolo zobugqwirha

Ngaloo ndlela uyabathethelela ukutyholweni kwabo ngobugqwirha yinxenye yabahlali

UJolobe ukwabethelela uluvo lokuba umntu umele ukuxatyiswa kuba unesidima sakhe sokuba

edalwe engumntu Ngoko ke wonke umntu makaxabiseke ngaphandle komkhethe nokuba umntu

unjani na (194094) Esitsho nje uJolobe ukwabonakalisa kule ncwadi ukungasithandi isizwe

esinobufede nesingahambeli ndawo kwinkcubeko yaso Kwiimfundiso nakwizincoko zakhe

uJolobe ubonakalisa ngokuphandle ukukhathala kwakhe ngentlalo entle yesizwe Unqwenela

ukusibona sikhula siphuma kwizinto zobumnyama ezingasihambelisi ndawo siye phambili Ude

aqononondise ukuba abantu abaluninzi olungafundanga kuyaphi ngokwemfundo yasesikolweni

kufuneka luncedwe lufundiswe ukuze isizwe siphela sifikelele empucukweni nakwinkqubela-

phambili ekumgangatho okwinqanaba eliphezulu

UKwetana (200017) naye uyalungqina olu luvo lusentla apha olukwincwadi kaJolobe yezincoko

okanye yamavo Uthi uJolobe wadiza ukuba abantu baseYurophu abafika apha benza iinzame

zokubacalula abomgquba bakubafumana belambatha ngolwazi olunjengetekhnoloji yaseNtshona

ebalulekileyo kwinkqubelaphambili yesizwe Baqulunqa izimvo zobuqhophololo ngokumalunga

nabomthonyama besithi abantu abaNtsundu balungelwe kukuhlala kwiindawo ezikude lee kwezo

zempucuko yaseNtshona ezingabalungelanga kuba ezo ziseNko naseBhakubha zifanele ubuzwe

babo obusesemva kwanobomi babo ababuqhelileyo Ngokuthetha olu hlobo abaseNtshona

balungiselela iziqu zabo Benzela ukuba ibe ngabo abahlala kwiindawo ezinencum babe bona

5

abomgquba bebekwa kwimiqwebedu enamaziko okuphuhlisa isizwe anqongopheleyo ukuba

akho

12 Isithako sobuNzululwazi-Mlando okanye iBhayografi

USaid unconywa kakhulu ngabathandi boluncwadi lwakhe Kude kwabhalwa nebhayografi

yakhe Noxa kunjalo uAhmad uhlomle kwintshayelelo yencwadi kaSaid ethi The Pen and the

Sword (19947) ngoluvo lwakhe wakhalaza esenjenje ldquoEdward Said Storyrdquo ndash provides

biographical information but barely reveal the linkages between the writer and his life (

UAhmad uvakalisa ukuba sisihlava kwibhayografi engoSaid ukungadakancwa kweenkcukacha

ezilukhonkco lokunxulumanisa imbali engobomi bakhe noncwadi lwakhe UAhmad utsho

kuvokotheke kuba iimbalo zezoncwadi zombhali ziyintlaka noxolo nembali yobomi bombhali

Ubomi bakhe kwanegalelo lakhe ekwakheni isizwe liyakwazi ukudandalaziswa ngabahlalutyi xa

bephonononga uncwadi lwakhe besebenzisa isithako sobunzululwazi-mlando

UMiller (2012) ethetha ngobhalo lwebhayografi ubethelela ngosiba lwakhe elokuba isithako

sobunzululwazi-mlando okanye sembalibomi simalunga nokuqokelela iinkcukacha

kwanokuhlalutywa kwazo ukuze kubenokubhalwa ngobomi bukasingaye UMiller (njengasentla

apha) ukwakhankanya ukuba uphando ngobomi bomntu lungathi lufumane amandla

ngokufumaneka kweembalo ziqondene naye kwakunye noncedo lweenkcukacha ezinokuzuzwa

ngodliwano-ndlebe nabantu abasondele kusingaye ucebisa nokuba kubalulekile ukuba umphandi

aziqaphele iziganeko zembali kwakunye namava obomi omphononongwa ongumbhali awabone

elikhonco eliqhagamshelana nobuthumbu beembalo zezoncwadi zombhali lowo Xa sisongeza

koku kubalulwa kule migca ingentla singacaphula senjenje malunga nesithako sobunzululwazi-

mlando ukuba sikwayi method of studying literature according to which the life and the

personality of the writer are regarded as the determining factor (The Great Soviet Encyclopedia

2010)

Ngokwesi sicatshulwa isithako sembalibomi singasetyenziselwa ekuphononongeni ubomi

nesimo sombhali kuncwadi lwakhe njengamasolotya aphambili

Yena uDenzin kuNyamende (200011) usixelela ngezinto umphandi nomhlalutyi wesithako

sobunzululwazi-mlando anokuziqokelela ze kuzo afumane inkcukacha ezingombhali aphanda

ngazo Iimbalo ezingembali yombhali lowo ziyanceda kuphando ngobomi bakhe amaxwebhu

abonisa ubomi nentlalo yobomi bukasingaye okanye intloko ekuphandwa ngayo athi nawo

atyhile iimeko zobomi ezithe zayiminqantsa eyalatha amaxesha obunzima kwanenguqulelo

6

ezidale utshintsho kubomi bakhe Ebomini bakhe la maxesha eenguqu ahambelana nokuguquka

kwezinto

UDenzin (ngokwasentla apha) ukwabonisa ukuba eminye imithombo enokunika iinkcukacha

ngomntu ekuphandwa ngaye yile ilandelayo Iincwadi zembalelwano amacwecwe abhalwa

ukuchaza umntu akusweleka oko kukuthi umlando wobomi bakhe iidayari iibhayografi ii-

othobhayografi amabali athe ngqo angombhali amava akhe kwanoncwadi lomlomo UDenzin

udize ukuba igama ibhayografi imvelo yalo isuka kumaGrike kwaye isungulwe kumagama athi

ldquobiosrdquo- ubomi no ldquographeinrdquo ndashldquoukubhalardquo uchaza athi ibhayografi yena uyibona ingobomi

bonke bomntu ekuphandwa ngaye kwaye iqulatha iinkcukacha ezinobunyani ngomntu

ekuphandwa ngaye Uluvo lukaDenzin luthi imigaqo yokubhalwa kwebhayografi kubalulekile

ukuba iqatshelwe ekubhalweni ngabantu ababhala ibhayografi Oku ukucacisa ngamazwi akhe

athi ldquohelliphelliphellip the presence of the other can be noted in the writing of a life sex and class and

their implication family beginnings starting- points momentsrdquo

UMqhayi uyahambisana nesi sikhokelo sikaDenzin sikwesi sicatshulwa sisentla apha

sokubhalwa kwebhayografi sokuba kubalulekile ukuvezwa kwesini udidi ngokwasekuhlaleni

kwanemiphumela yoko umnombo neziqalelo zakhe ebomini usingaye lowo UMqhayi

uyaziveza ezi ngongoma zikaDenzin ekubhaleni kwakhe ibhayografi kaJohn Knox Bokwe

kwisalathisi sakhe xa ephefumla esithi ldquoukuvela nokutshona umlibo IDike imfundo

nokuzakha umtshato wokuqala nenzala yawo utyelelo kwelamaNgesi (19721) Kanti

uChalmers noSoga (1971v) xa babequlunqa ibhayografi esihloko UTiyo Soga bayichaphazela

imeko yendlela uTiyo awathi wakhula phantsi kwayo eselula bakhankanya ukuba uyise wakhe

wayenesithembu UTiyo wakhulela kumzi oluhlobo olunjalo

UWeinberg (1994142) naye kwelakhe icala uchaza ngokubaluleka kokubhalwa kwebhayografi

ingakumbi xa iza kuchaphazela ubomi bomntu Ubeka enjenje A biography helps me understand

the lives of others in a new way so that I can understand my own life better

UWeinberg uphakamisa uluvo lokuba ibhayografi inceda umfundi wayo ekuboneni ubomi

babanye abantu ngelinye iliso atsho kwayena gaqa abuqonde ubomi bakhe ngendlela engcono

kuneyakuqala Kulo mhlathi usezantsi sibonisa ubunyaniso bolu luvo Ngokuqwalasela

iibhayografi ezimbini

UHadland (2007) ubhale ibhayografi kaGqirha Nelson Rolihlahla Mandela ongumongameli

wokuqala woMzantsi Afrika wedemokrasi yaza yona i-intanethi (httpenwikipediaorg

wikiJ_K_Rowling 22 November 2013) yasidiza ibhayografi kaJ K Rowling othe wabalasela

7

ngokubhala incwadi edumileyo yakhe uHarry Porter zombini zichukumise uluntu nolutsha

ngolwazi ngokubanzi Ababhali bezi bhayografi zezi mbunguzulu bazoba ubomi bazo utsho

uzibone xa ufunda ziqabela iintaba ezinkulu zeengxaki zobomi ezazithe zinzi kumendo wobomi

bazo Zabe zona ezi mbunguzulu zixhinele ukuya kufika enkululekweni okanye

empumelelweni Kolo hambo lunemiqobo zalwa zabuya noloyiso oluyimbalasane oluchukumise

nobomi babanye abantu batsho bakhuthazeka njengoko bachukunyiswa yi-othobhayografi

kaMandela esihloko sithi Long road to Freedom Le othobhayografi ichukumise abantu abaninzi

abafunda iincwadi batsho bavuseleleka ekuzimiseleni ebomini nokuba sekumnyama

ngaphambili Ubunyaniso boku sibuxhasa ngamazwi kaMarcus (1994142) ldquoA historical being

whose existence is linked to lasting effects is worthy in a higher sense of living in a biography as

a work of artrdquo

UMarcus uyavuma ukuba umntu onempembelelo entle eluntwini ngokubanzi kufanelekile ukuba

kubhalwe ibhayografi yakhe oku ukuxhasile Siyahambisana nale mbono kaMarcus Kungoko

sifikelela kwisigqibo sokuba ibhalwe ibhayografi epheleleyo kaJolobe Wazithimba iintliziyo

zabantu abathi bafunda uNcuthu-maZangwa loncwadi lwakhe athe walubhalela isizwe sama-

Afrika ingakumbi abantetho isisiXhosa Ngezi ncwadi zakhe uyonwabisa ukwanika ubulumko

namava obomi ayimfundiso nakule mihla siphila kuyo Uncwadi lwakhe ludala

inkqubelaphambili ethi isikhokelele isizwe empumelelweni Kwaye izinto azibhalileyo

aziphelelwa xesha Kuzo kusafumaneka iinyaniso ezinkulu nezinzulu eziluncedo ebomini

babantu nakubantwana abasakhulayo

13 Isithako okanye ithiyori engezembali kwakunye nobunzululwazi-mlando

Isithako sembali-bomi okanye sobunzululwazi-mlando silixabiso elikhulu kuncomo-gxeko

nohlalutyo loncwadi lukaJolobe Sinceda ekuvezeni intsusa yobhalo loncwadi lwakhe

kwanobomi bakhe Sidandalazisa intungelwano ekhoyo phakathi koncwadi lukaJolobe nobomi

bakhe obuchatshazelwa ziziganeko zembali kwaneemeko zorhwebo ezopolitiko ezenkolo

yobuKrestu ezoqoqosho nentlalontle yabantu kwaneyakhe intlalo kwilizwe lakhe lokuzalwa

elinguMzantsi Afrika Oku kuhambelana noluvo lwethiyori yezezoncwadi lokuba umhlalutyi

ophonononga uncwadi lombhali esenza ugxekoncomo kumele azivelele ezi nkalo zidwelisiweyo

entla apha (Ryan 2007 26)

Kungoko ke kulo mqulu sibonisa ukuba uncwadi lukaJolobe lunamathelane nobomi bakhe

ngokupheleleyo Luquka phakathi kwezinye izinto iimeko zopolitiko zeli lizwe nezithe

zabuchaphazela ubomi bakhe ubonakalise uvakalelo ngokumalunga nengcinezelo yabantu

abaMnyama ngurhulumente wabaMhlophe ngexesha ebephila kulo Kwakhona uncwadi lwakhe

8

luthe ludakanca amathende obuKristu abekholelwa kuwo njengomfundisi weliZwi kwaye ukhule

kwekhaya elimkhulise ngenkolo yobuKristu Nazo ezinye iinkolo zabantu bemveli akakhange

azijongele phantsi uziphakamisile watsho wabonisa nendlela ababeqhagamshelana ngayo

noThixo onguQamata Oku ukuveza kakhulu kwincwadi yakhe u-Elundini LoThukela (2008)

Kanti ke kwidrama Amathunzi Obomi (1957 1974) ugxile kwinkolo yobuKristu nezopolitiko

Kukho umlinganiswa oyintloko onguMaDlomo Yena nabantwana bakhe banqula uThixo

wamaKrestu Bayixabisile iBhayibhile eyincwadi ethetha ngalo Thixo wabo Yada yanikwa

uphawu lokuba ldquolikhubalordquo lekhaya Kunjalo nje uMadlomo uzinikele kulawulo noncedo

lweNkosi uYesu Krestu Umamkele njengomkhuseli nomphakamisi wakhe

14 IOnomastiksi

UNeethling (2000207) uchaza ukuba i-onomastiksi isebenza ngamagama abantu aweendawo

kwanawaquka ubuhlanga Isibiza onomastiksi uthi sisuka kwigama lesiGrike ldquoonomardquo elithetha

into enye neli lesiXhosa lithi ldquoigamardquo Kwaye uchaza ukuba ionomastiksi sisifundo

sobunzululwazi samagama abantu naweendawo ikwachazwa ldquonjengesifundo sobunzululwazi

esingamagamardquo (Neethling 20051) Ngoko ke ithiyori yeonomastiksi iya kuthi incede kolu

phononongo ekutyhileni amagama kaJolobe kanti kwanamagama awanike abalinganiswa bakhe

kuncwadi lwakhe Kufanelekile kubenjalo kuba ithiyori yezezoncwadi isebenzisa ulwazi

oluphuma kwizifundo ezohlukahlukeneyo eziyakuthi zibe luncedo ekubhalweni kwebhayografi

kaJJR Jolobe Kakade nkqu nebhayografi ichaphazela amacandelo aziindidi ngeendidi

zezifundo (Nyamende 20005)

Umcimbi wamagama eendawo ululutho kwibhayografi kaJolobe Sifumanisa ukuba eBhayi

kwilokishi iNew Brighton kukho isitalato iJolobe Road esithiywe ngaye Kanti kwaneecawa

ezithile zanikwa igama likaJolobe Olu thiyo lusisikhumbuzo semisebenzi emihle kaJolobe Nto

leyo esingenisa kwisifundo ngamagama endawo ekuthiwa yildquotophonymsrdquo Nayo ekwalisebe le-

onomastiksi (Neethling 200013) UNeethling uchaza ukuba amagama abantu ayabandakanyeka

kubuntu kwanesimo somntu Etyatyadula usichazela ukuba amagama ekuthiywe ngawo adiza

indlela ethile abacinga ngayo kwaneminqweno emihle yabo bangabathiyi umqweno wabazali

ngomntwana wabo uye uboniswe ligama abamnike lona kanti ke akwabonisa nendlela

eyamkelekileyo enqwenelwa luluntu ekuhlaleni xa lunika indawo ethile igama okanye lusipha

ubani igama elitsha lumwonga ngemisebenzi yakhe emihle UThipha ecatshulwa nguNeethling

uyakungqina oku ngelithi ldquoby their names you shall know themrdquo (ibid) Ngale ntetho uThipha

uthi ngokuphandle ldquoigama lomntu linguloo mnturdquo

9

15 Isithako sobuNzululwazi Bume-ngqondo

Onke amatiletile enziwa lolu phononongo ajolise ekuphandeni ngembali-bomi kaJolobe equlathe

imisebenzi yakhe Ngoko ke isithako sobuNzululwazi Bume-ngqondo naso sinegalelo

elixabisekileyo kwiingxoxo zoncomo-gxeko lwemisebenzi kaJolobe yezezoncwadi

ngokunxulumene nobunjobalinganiswa Olu phononongo luyabonisa ukuba isimo

sabalinganiswa siyadibana nesikaJolobe njengomntu onenyama negazi kwanemisebenzi yakhe

ebomini bakhe bokwenyani

UKwatsha (200777-78) wenze umsebenzi oncomekayo omalunga nesithako sobunzululwazi

bume-ngqondo Ukhankanya iingcali ezaziwayo ezasungula ithiyori yobume-ngqondo

esisekelwe phezu kwayo esi sithako Ukhankanya ukuba uSigmund Freud waziwa

njengomsunguli wale thiyori kwaye abanye babalandeli bakhe abaphambili nguCarl Jung

noLacan URyan (200792) uchaza ukuba uFreud kuphando lwakhe wabhaqa ingcingane ebizwa

ngokuba yi-ldquoPsychoanalysisrdquo esiyibiza ngokuba yithiyori yobuNzululwazi Bume-ngqondo

USigmund Freud wapapasha ngo ndash 1901 incwadi engale thiyori wayinika isihloko Intepretation

of Dreams URyan (200796) ukhankanya ukuba le ncwadi idiza ukuba uFreud wenza uvukelo

kuyo waphikisa ukuba yonke into ethi ingene engqondweni ikugcino kwicandelo lengqondo

ehleliyo (ubumna) Wangenisa uluvo lokuba kukho icandelo lengqondo eleleyo elingaphandle

kweli liyingqondo ehleliyo Eli candela lengqondo eleleyo linguvimba wokugcina izinto ezininzi

ezinjengodederhu lwamava ethu iimvakalelo kwaneemfuno zethu Amava ethu emihla ngemihla

agcinwe apha aze ngamanye amaxesha abuya ngokwamaphupha Amava ethu obuntwana nawo

agcinwa oku kweefayile kule ngqondo ileleyo Aphinda abuye abe nefuthe kwindlela esicinga

ngayo atsho achaphazele ukubunjwa kwezimo neendlela zokwenza kwethu

Le thiyori siyicacisayo ibaluleke kakhulu ekuqondweni kwezifundo zethiyori yezezoncwadi

Iluncedo olukhulu ingakumbi ekuqwalaselweni kwezimo zabalinganiswa (Freud kuRyan

200792-93) Le ngcingane ibonakala kakuhle ukusebenza kwayo kwiinguqu zezimo zabanye

abalinganiswa kwincwadi yedrama kaJolobe Amathunzi Obomi Ezi zimo ziguquguqulwa

ziimeko zentlupheko Sibona umlinganiswa onguNgxaki ephazamiseka engqondweni ngenxa

yokuba esiya esikolweni ngebhulukhwe enezikroba ebangela ukuba ahlekwe ngabanye

abantwana Le meko azibhaqa ekuyo esikolweni yamjika Wathi engumntwana olungileyo

wangumntu olwayo nabanye abantwana kuba ekhusela isidima sakhe esithotywayo Esi simo

sokudlakazela kwakhe sibangwe kukuba unina engenamali yokumthengela impahla yokunxiba

eyiyo ngenxa yobuhlwempu Le meko yobuhlwempu ikhokelelela ekuthotyweni kwezidima

10

zabalinganiswa abaliqela kule ncwadi Olunye ulutsha kwanabanye abantu abadala bephela

bezizaphulimthetho kuba bezama iindlela zokukuziphilisa njengoMaDlomo othe wasila

wathengisa umqombothi ukuze aphumelele ekuhlawuleni irente yegumbi abahlala kulo akwazi

nokondla afundise nabantwana bakhe

UJolobe kule ncwadi yakhe yedrama udiza impathombi nentlalo yentlupheko yabantu

abamnyama ngexesha localucalulo nengcinezelo yobuhlanga Uyaphumelela ekuduliseni

umsindo wakhe nasekuphimiseleni izizathu zentlungu anayo ngenxa yokungcikivwa kwabantu

abaNtsundu ngemihla abe ephila ngayo yolawulo lorhulumente wegcuntswana

16 Isithako sikaKarl Marx

UBarchelor kuNyamende (200015) uphakamisa imbono yokuba izifundo ngebhayografi

zibandakanya iindidi zezifundo eziquka izifundo zeSosiyoloji Oku kusikhumbuza ngoluvo

olukulo mqulu oluthi uphononongo ngembali nangobomi bukaJolobe kuncwadi lwakhe luquka

iimeko zentlalo ezorhwebo ezoqoqosho nezopolitiko Siphonononga ukuba ezi meko zinafuthe

lingakanani na kwintlalontle kaJolobe Le ndlela yokuhlalutya nokwenza ugxekoncomo

ilungelelana nesithako sezoncwadi esisekelwe kwithiyori nemfundiso kaKarl Marx

UKarl Marx ngumseki wethiyori eyi-Marxism Wazalelwa eJamani Waziwa ngokuba ngomnye

weenkcubabuchopho umntu wembali intatheli kwanomzabalazi omkhulu ekulweleni

amalungelo abantu abacinezelwa ngabasemagunyeni (wikipediaorgMarxism 252012) Le

thiyori yakhe icacisa intlalo yoluntu kumazwe obukhaphitali Ubona le ntlalo ingenabunyaniso

kuba isekelwe uluvo lokuba intlalo yobukhapitali bonke abantu bayalingana Kube kungenjalo

Kukho intlubantu yabasebenzi engaxhamli ubutyebi ebuvezayo Oongxowankulu abaqeshe

abasebenzi ngabo abacinezela intlubantu engabasebenzi abangamahlwempu abaquka

nabasebenza iintsimi ezilalini Aba basebenzi bakwabizwa ngokuba baziiprolethariyathi Ze

oongxowankulu babe kwintlubantu yobubhujwa Uqoqosho lwesizwe lukoongxowankulu

Intlubantu yeprolethariyathi zimpulakaluJaca emazibhukuqe umbuso wobukhapitali ze zilawule

ubutyebi besizwe ngokombono kaKarl Marx

UKarl Marx le thiyori yakhe uyibandakanya noncwadi olubhaliweyo Uncwadi olululo kufuneka

ludandalazise ukungalingani okukhoyo phakathi koongxowankulu neprolethariyathi ingakumbi

abasebenzi elizweni lobukhaphitali Uluvo lwakhe lukhankanya ukuba uncwadi sesona sixhobo

sinamandla ekusasazeni iingcinga ezithile umzekelo imithetho ethile ethi ichaphazele nenkolo

kuqukwe nemfundo namaziko ayo Kanti kwanemifanekiso-bhanyabhanya kwanoomabonakude

bathi badlale indima enkulu ekungqineni ukusebenza kwethiyori kaMarx elizweni (Ryan

2007115) Kwakhona uthi zonke iindawo apho abantu bahlala kuzo bafuna ukuphile Kwaye

11

iimveliso zokutya nemisebenzi isezandleni zabaphathimbuso kwanoongxowankulu Abasebenzi

baphile yimvuthuluka ewa ezitafileni zabaphathimbuso nezoongxowankulu Babe abasebenzi

ingabo abavelisa ubutyebi obuxhanyulwa ngabaphathimbuso noongxowankulu Obu bomi ibe

bobuswele ulingano oluhamba noxhatshazo Kuphele kudaleka ungquzulwano ngenxa yemivuzo

engabanelisiyo abaqeshwa abavelisele abaqeshi babo ubutyebi

Okuthethwa nguRyan ngengcingane kaMarx kubalulekile Iluncedo ekuqondweni koncwadi

lwedrama ebhalwe nguJolobe kuba izoba umfanekiso weentetho zengcingane zikaMarx Le

ncwadi inika umfanekiso wengcinezelo nempathombi yabaqeshwa abamnyama

ngoosomashishini kwanabaphathimbuso boMzantsi Afrika wexesha awayephila kulo uJolobe

Noxa isithako sikaKarl Marx silunceda olu phando ekudandalaliziseni intswelolingano

ngokobuntlubantu obukhoyo kumdlalo Amathunzi Obomi siyaqhwalela ukusinikeni ithiyori

yentswelolingano yobobuhlanga Sele kunjalo umphandi ufumanisa ukuba uJolobe udize izinto

awathi wazibona wazingqina ngeliso lenyama Wayibona intlupheko yabantu baseBhayi

yabantu abaNtsundu ngokubanzi edalwe ngumgaqosiseko ovumela intswelolingano phakathi

komnyama nomhlophe omhlophe onikwe amalungelo athe vetshe kunalowo umnyama UJolobe

waqonda ukuba makayibike le ngcinezelo ngokwebala yaziwe luluntu ngokubanzi [ugxininiso

lwam]

Umphandi uthe wafumana ubunzulu bokucamgca bukaJolobe abuqhusheke kwintethwana yakhe

ethi ldquoKweli xesha siphila kulordquo Ngala magama ambalwa mane ayile le ntethwana ukhanyisele

abantu ngesizathu sakhe sokubhala le ncwadi yakhe yedrama Uyibhale enesingqukru ebindwe

yimeko yexesha awaye ephila kuyo nabantu abamnyama apho abantu abaligazi lakhe

babecalucalulwa kuxhatshazwa amandla abo ngurhulumente owayengahloniphanga amalungelo

anika umntu isidima sakhe Waqulunqa iinkqubo zokuba umntu omnyama abekowana

mgangatho uphantsi angaze avuke kuwo

17 IFeminizimu okanye uKhomokazi

UFriedan (Benstock Shari Ferris noWoods 2002245) baphakamisa ukuphathwa kwabafazi

ngesidima sobuntu njengabantu bonke Baxhaswa ngaba babhali balandelayo uEllmann Gilbert

noGuber de Beauvoir Cixous Friedan kuMoi (198531 57 92 105) Bebonke baphakamisa

kwanenkqubelaphambili yabo Balangazelela ukuba kuphele ukujongelwa phantsi kwabafazi

Bekwafuna namalungelo abo obuntu ahlonelwe Bangavinjwa amathuba emfundo

kwanewemisebenzi kwanokuba bathabathe inxaxheba kurhwebo nasekubeni babe nemihlaba

Kwakho bayakuchasa uxhatshazwa lwabafazi kuba bengabafazi UMoi (198512) uyazixhasa ezi

zimvo zingentla ngokuthi asamele ngeengcinga zombhali ophambili uKristeva owabhala wathi ldquo

12

women demand equal access to symbolic order Liberal feminism Equalityrdquo Le ntetho yazala

ezi nguqu zikhoyo kule mihla yedemokhrasi apho abafazi babonisa igalelo elikhulu

ekuphakanyisweni kwenkqubelaphambili yesizwe soMzantsi Afrika kwiindawo zolawulo

kwanegalelo labo ekuphakanyisweni kwamakhaya

Izimvo zefeminizimu uyaziphakamisa uJolobe kuncwadi lwakhe ngokuthi enze abanye

abalinganiswa abangabafazi babe ngamaqhawe Sinqabile esi simbo sokubhala kubabhali

basebuhlanti

UJolobe wenza uMaDlomo ongumama oyedwa abe ngumhlolokazi Ebuthathaka enjalo

uMadlomo wasuka womelela wakhuthala waboyisa ubuhlwempu ngokuthi azenzele ishishini

elithe lamnceda wabhatala irenti wondla wanxibisa kakuhle abantwana bakhe wabafundisa

benendawo yokufihla intloko noNgxaki wohlukana nokunxiba ibhulukhwe ekrazukileyo Batsho

banesidima ekuhlaleni ekubeni bebe zizinto zokuhlekisa Kanti nomakhulu uZagula

umhlolokazi kwinovela UZagula uthe ebebuthathaka exhaphazeka womelela wazizamela

umsebenzi wazimela wayeka ukuxhomekeka emntwini wohlukana nokuxhatshazwa ngunyana

wakhe

Entla apha sisidizile isimo sombhali sovelwano ngabantu baseTyhini nokubanqwenelela

impumelelo ebomini Oku kumveza uJolobe engumntu wobuntu Yiloo nto uMadolo (20023)

ethethe wathi uJolobe ldquouwahloniphile kakhulu amakhosikazirdquo Ngenene akuthethileyo uMadolo

kuyinyaniso kuba lo mbhali ulilizwi labangenalizwi abanjengabantu besikhomokazi

abacinezelwe ngenxa yesini sabo Umzekelo kumbongo ldquoIgazi lehotyazanardquo lo mbhali

ukhalimela ukubulawa kwentombazana ngebhozo yindlobongela yomfo kungekho nabani

ulamlayo Esi sehlo simasikizi senzeka ngelixesha kuphethe umbuso woganyamelo ophakamisa

ulawulo nelizwi lamadoda ikakhulu Le nkqubo yawenza amadoda amaninzi akabahlonipha

mpela abafazi Kwakhona uJolobe ukhalazela ukungabi nanceba komyeni kaNoJaji nowathi

gqolo ukumxhaphaza wade wenzakala entloko walahlekelwa ziingqondo UJolobe ubonisa

ukuba ngumkhuseli wohlanga kwanowabantu ababuthathaka abaxhatshazwa ngabanamandla

kunabo (19713-22)

Le mizekelo ingentla ibonisa ukuba uJolobe ebehambisana nenkolo yokukhuselwa kwesidima

kwanamalungelo abafazi Ngolo hlobo singatsho ukuba ukuya kuma kumda othile uyahambisana

nefeminizimu elidabi labafazi lokulwela amalungelo abo abawanikwa ngumQulu wamaLungelo

oLuntu (Bill of Rights) Ngenxa yokuhlonipha la malungelo uJolobe ngoncwadi lwakhe ulwela

ubomi obungcono kwanenkqubelaphambili ebomini babafazi njengabantu bonke Ukuqwela ude

adize imisebenzi eluthotho abantu ababhinqileyo abajongene nayo emakhaya Esenza njalo

13

ubonisa ukuba ngaba yinto entle nephucukukileyo ukuba amadoda abancedise abafazi kweminye

imisebenzi babaphungulele imithwalo yemihla ngemihla bubengcono ubomi babo kutsho

nobomi bamakhaya bube mnandi (194014)

18 Intsebenziswano yetekisi nenye itekisi

Eli gama itekisi libhekisa kwizinto ezininzi Ngokwezifundo zethiyori yezezoncwadi igama

elinye elisencwadini lingayitekisi Kanti umhlathi isivakalisi incwadi enjengenovela

ikwayitekisi (Orr 2003 50) Umphandi ufumanise ukuba imisebenzi kaJolobe njengeetekisi

iyathungelana Into ayithethileyo okanye athe wayikhankanya kwimibongo ethile nebonisa

ingcamango ethile okanye ukuvakalelwa kwakhe uyakwazi ukuphinda awucacise loo mba

kolunye uncwadi lwakhe Oku kuthethe ukuba ezi ncwadi zimbini njengeetekisi ezahlukeneyo

ziyasebenzisana Umzekelo kumbongo ldquoUmthandazo wangokuhlwardquo uthetha ngokuba omnye

wabantu uye abeke ldquoikhubalordquo iBhayibhile ngendlela enembeko phezu kwetafile ukuze

umninimzi aqalise ukuqhuba umthandazo wekhaya Kanti kwincwadi yakhe yedrama

Amathunzi Obomi (Jolobe 1974 10) uMaDlomo uthi xa kuza kulalwa akhumbuze

ngokwenziwa komthandazo wangokuhlwa athi makuziwe ne-ldquokhubalordquo lekhaya (iBhayibhile)

Akubuzwa uMaDlomo ngomnye wabantwana bakhe ukuba yintoni ikhubalo uphendula ngelithi

yiloo nto ibazisela ithemba Kanti nakumbongo wakhe ldquoUmthandazo wangokuhlwardquo (Jolobe

193642-45) ubonise ukubaluleka komthandazo ohamba nekhubalo ldquoiBhayibhilerdquo xa kuza

kulalwa

Ngokwengcingane kaOrr (2003 54) intsebenziswano yetekisi nenye itekisi iluncedo

ekuhlalutyweni nasekutolikweni kweetekisi zezoncwadi Kukwanjalo nasekuphicotheni kwethu

uncwadi lukaJolobe kolu phononongo Utsho uvakale ngakumbi kumfundi umyalezo ophuma

kwiincwadi zikaJolobe xa zitolikwa ngokuhlalutya ngentsebenziswanoteksi Oku sikuqaphela xa

uJolobe esebenzisa eli gama ldquoikhubalordquo kwezi ncwadi zimbini zahlukeneyo zikhankanywe entla

apha

UJolobe ufumaniseka engumntu obekhuthalele ukufunda iincwadi noncwadi lwabanye ababhali

abangama-Afrika kanti namaNgesi namaSkotshi Ebenqonomfela neembalo zeZembali

zeZempilo kwaneZibhalo Ezingcwele njalo njalo Esenza oku nje ebephanda nzulu nabanzi

ngomba othile azakubhala ngawo Esenza olu phando wazifumana echukunyiswa yimisebenzi

yabanye ababhali Le nkcukumiso iyabhaqeka kweminye imisebenzi yakhe yezezoncwadi

Kulapho ke ithi intsebenziswanotekisi (intertextuality) ikwabhaqeka khona Umzekelo uBurns

imbongi yamaSkotshi ibhale ngentlakohlaza kamnandi NoJolobe uthe wabhala umbongo

ngentlakohlaza Kulo mbongo kaJolobe kukho ulwimi lwemifanekisongqondweni ehambelana

14

nekaBurns isimntwiso esifanayo Yena uJolobe usisebenzisile isigoci esibalasele

ngemifanekisongqondweni wagqithisa kuBurns ngobakhe ubugcisa nobuchule bokubhala

isihobe UJolobe xa ebonga intlakohlaza usebenzisa isimntwiso esichukumisa iimvakalelo

zovuyo ngokufika kwentlakohlaza Sivuselela iliso lengqondo libone ilizwe lambathiswe ingubo

yobuhle obugqibeleleyo Usizi kubantu nakwindalo alusekho Ubugxwayiba bomhlaba buphelile

Bahlukene nengubo yenkwankca nengqele yexesha lasebusika

Le ngxoxo ingentla apha ibonisa ukusetyenziswa kwentsebenziswanotekisi njengesixhobo

sokuhlalutya kwizifundo zezethiyori yezezoncwadi Kodwa ke usetyenziswanotekisi luthi ukuze

lwenze umsebenzi ofezekileyo lusetyenziswe kunye nezinye izithako zezoncwadi Le

ntsebenziswano iyakudityaniswa ngentyilazwi nezi zithako zidweliswe entla apha Ngokwenza

oku ezi zithako ziyakuthungelana xa kuphononongwa ubomi nembali yombhali kusenziwa

uhlalutyo loncwadi lwakhe Loo ntungelwana ingumtya oya kusetyenziswa ekurhintyeleni

izimvo ngezimvo eziza kuthi zibonakale xa kubangulwa amahlandinyuka obomi bakhe Ziya

kusetyenziswa ngokweenkalo ngeenkalo zolwazi kuba eyona nto iza kujongwa yindlela

ezilobolelana ngayo zincedisana ukuphuhlisa iingxoxo zohlalutyo loncwadi lukaJolobe

181 IDayalojizimu

Ithiyori yedayalojizimu yasungulwa nguMikhail Bakhtin (Abrams noHarpharm 201283)

Wayibhala ngexesha lolawulo lukaStalin eRashiya yobukomanisi obusekelwe kwithiyori

yobuMaksizimu-Leninizimu(Marxism-Leninism) UBakhtin engasekelanga kwithiyori

yobuMaksizimu- Leninizimu yena uyibona inoveli iqulathe iingxoxo ngeengxoxo ezihambelana

neendidi ngeendidi zamazwi aphuma ekuhlaleni Kwezi ngxoxo la mazwi ayaphikisana Uchaza

ukuba ezinye iinoveli zinamazwi agqumelela amanye La mazwi aphuma kubalinganiswa

abakwimigangatho yokuhlala engalinganiyo Umzekelo iziphathamandla zombuso zinelizwi

lazo eligonyamelayo phezu kwelizwi labantu abaphethweyo Ababhali abahambisana nenkqubo

yolawulo logonyamelo babhala iinoveli ezivumela ilizwi logonyamelo longame phezu kwelizwi

labagonyameleyo njengoko kwakunjalo kubabhali baseRashiya ababexhasa

ubungqwangangqwili bukaStalin

UBakhtin uthi inoveli enelizwi elinye elongamileyo elihamba lodwa uninzi lwabantu

abagonyamelweyo abanalizwi ikwimo yoqiqo olunye (monologic form) Iinoveli ezinje bezizoba

intlalo yoluntu engavumeli ukuba abantu bathethe ngokukhululekileyo njengoko kwakunjalo

kwiRashiya kaStalin NgokukaBakhtin zikhona iinoveli ezivumela abantu

babengabakhululekileyo ekunikeni ezabo izimvo Iinoveli ezinje zibonisa isizwe esibantu

bavumelekileyo ukuba bathethe ngokukhululekileyo Kwanendlela yokuphila yeloo zwe

15

yeyekhululekileyo Ezi noveli zinamazwi aphendulanayo ngaphandle kwemiqobo Ilizwi

lomlinganiswa othile limele ilizwi leqela labantu abathile ekuhlaleni Iinoveli ezinala mazwi

aphenduphendulanayo asekuhlaleni zibizwa ngokuba zezempendulwano (dialogic form) okanye

zezinesimo esimazwininzi (polyphonic form)

Yena uBakhtin ukhuthaza iinoveli ezibantu bakhululekileyo Kwakhona ukholelwa ukuba

ababhali nabo mababonise abalinganiswa abanganqgqinelaniyo ngezimvo Oku kungangqinelani

kubandakanya namazwi asekuhlaleni angavaniyo ngezimvo malunga nemiba engenkcubeko le

meko iyenza inoveli ingabi nakungqinelana ngezimvo ide iye ekupheleni (Abrams noHarpham

201285) Kwakhona uBakhtin wazisa oku inoveli ivumela umdibaniso weentlobontlobo

zoncwadi umzekelo kwincwadi enye kudityaniswa ngobuchule amabali amafutshane iingoma

ezinobuhobe imibongo kwakunye neziganeko zesimbo sedrama Kanti kwakule ncwadi inye

kungaqukwa iinkcukacha zobugcisa obuthile okanye zezenzo ezithile ezihambelana nokwakhiwa

kwedayari nebhayografi kwanezeleta zembalelwano Lonke olu ncwadi luzisa kwincwadi enye

olwalo ulwazi nezimbo zokubhala ezahlukahlukeneyo kwaye zithi neentetho zazo zidale

ingxubevange enamandla nedala umoya omtsha UBakhtin (1998320-321) esaleka umsundulo

The novel permits the incorporation of various genres both artistic inserted short stories

lyrical songs poems dramatic scenes biography etc hellip some of these genres could

include would be confessions novel diaries biographies novel-in letters hellip all these

genres bring in their languageshellip and intensify each speech diversity in fresh ways

Le ngcingane kaBakhtin engenoveli ebonisa idayalojizimu idala umdla Kuba kwakuyo le

noveli inamazwi amaninzi kungaqukwa kwanemithandazo Singatsho ke ukuba la masolotya

abonisa idayolojizimu uJolobe uwafake ngempumelelo kwinoveli yakhe Elundini LoThukela

Kule noveli uJolobe umzekelo uqukanise iingoma imihobe izibongo imiboniso yedrama

nezazobe zeebhayografi ekuzobeni inkcubeko nolwazi lwemveli lwesizwe samaHlubi ayephila

intlalo yendebe endala phambili phaya endulo

Imibongo umculo kwanezinye izinto ezibandakanywa yinkcubeko zithi zibe yinxenye equka

unxulumano oluyindibanisela yeendidi zobudlwelane Oku sikuthethayo kuluncedo kolu

phononongo lale noveli Ekuphicotheni le ndibanisela kunceda ekuqondeni umyalezo

neemfundiso zikaJolobe Kwaye ezi ndidi ngeendidi zeejenri ezibumbe inoveli Elundini

LoThukela ezikwazezonxibelelwano zidala umdla nochulumanco kwanokuyolisa kumfundi

UJolobe ugqwesile ukubonisa indibanisela yamazwi ngamazwi awahlukileyo asekuhlaleni

aphendulanayo Ubonisa amandla edayalojizimu ngokuphumeleleyo kwinoveli yakhe Yaye

ukwaphumelele ekuboniseni amandla edrama kwinoveli Elundini LoThulekela

16

Isimo sobumazwininzi sale noveli siyingcingane ebalulekileyo kuhlalutyo loncwadi lwesiXhosa

Sinika umdla nomoya omtsha wokuqondana kwabantu Siveza amandla enkcubeko equlethwe

kulwimi olusetyenzisiweyo nakuncwadi Kwakhona sidiza nobungqwabalala obabufumaneka

kumazwe ayephethwe ngogonyamelo isininzi sabantu singenalizwi Ngokuka-Abrams

noHarpham (201286) uBakhtin uyahambisana nesiganeko ekuthiwa yi ldquocarnivalesquerdquo

ENtshona icarnivalesque yayiba ngumnyadala wokudelela amagunya ogonyamelo Umzekelo

abantu abangenalizwi bebandla laseRoma ngelixa lalomnyadala babevatha izivatho

zeziphathamandla zelibandla Bathi bhazalala ezitalatweni behlekisa ngezinto ezithethwa zezi

ziphathamandla zogonyamelo Babecela umngeni kolo gonyamelo Eli yayilithuba kubantu

abangenalizwi lokujula kude iimbophelelo zemithetho yocwango baphile intlalo abazikhethele

yona okwethutyana (Quinn 200488)

19 Indlela yokuhlalutya kolu phando

Njengokuba sesitshilo olu phando luza kusebenzisa intyilazwi njengendlela yokudibanisa

nokulungelanisa izithako ezihlalutya iincwadi zikaJolobe UDenzin noLincoln (20083) bayibona

le ndlela iquka imimandla emininzi ngokumalunga nophando Kwaye iquka izifundo eziliqela

Ayigxilanga kuphando olunye kuphela kuba inokusetyenziswa nakolunye uphando olusebenzisa

imethodi ekhwalitheyithivi kwesinye isifundo esingesiso esethiyori yezezoncwadi Umzekelo

ingasetyenziswa kuphando olukhwalitheyithivi olumalunga nezemfundo ezesimiyotika

ezengqondo ezefeminizimu ezenkcubeko ezembali nakwezinye iingxoxo zophando ezihamba

ngokwemigaqo eyamkelekileyo kwimethodi ekhwalitheyithivi

Intyilazwi le iluncedo kuphando olungobomi bomntu oluquka amava akhe obomi amabali

angobomi bakhe iifoto zakhe kwaneengxelo ezingaye ezishicilelweyo (Denzin no-Lincoln

200845) Aba babhali bakwanoluvo lokuba intyilazwi ekuhlalutyeni isebenzisa iinkcukacha

ezizindidi ngeendidi zokufuna ukuphanda ulwazi olubalulekileyo ukuze bafumane ulwazi

olunzulu olunokubanceda aqondakale umntu ekuphandwa ngaye (20085) Kwakhona aba

babhali bacasisa ukuba umphandi osebenzisa le ndlela ichazwe ngentla ufana nomntu owenza

ingubo yeziziba ngeziziba Yona yenziwa ngamalaphu amaninzi ahlukekeneyo Kodwa

koveliswa umsebenzi omhle kamva

UDenzin no-Lincoln babeka umnwe kwelokuba umphandi uxhamla intsebenzo yendlela

yophononongo ayikhethileyo okanye ayibona ilungele uphando lwakhe uthi ngoko asebenzise

izixhobo (amacebo) azityumbele ukukrola nokubumba ngobungcali nobungqondi umsebenzi

lowo wakhe wophando Usebenzisa iindidi zezithako zokufumana ulwazi eluncwadini nakuluhlu

lwezinto ezizezinye ezithi zimnike ulwazi ngombhali aphanda ngaye Oku kuhambelana

17

nemethodi yophando ekhwalitheyithivi Bahambisa bathi ukuba umphandi uthe wabona ukuba

amacebo (strategies) athile akalulungeli uphuhliso lophando lwakhe ngokhululekileyo unako

ukuwatshintsha asebenzise amanye amatsha athi gingci kuphando lwakhe (Denzin noLincoln

20088) Ngaphezulu aba babhali babini bathi umphandi umele azi ukuba imethodi

yekhwalitheyithivi yeyentsebenziswano Ngoko ke umphandi oyisebenzisayo uphela enolwazi

olunzulu noluphangaleleyo Okubangela oku kukuba uphando lwakhe lufumana impembelelo

kwintsebenziswano yezifundo eziliqela zamacandelo ngamacandelo olwazi Umzekelo woku

kokokwenzeka kolu phando lwalo mqulu apho kukho ulwazi oluphuma kwezembali kwezesini

kwezobuhlanga kwezobubani kwezenkolo nanjalonjalo Kuloko sisithi olu phando

lukhwalitheyithivi lufana nokubunjwa komfanekiso-bhanyabhanya oyingubo eyenziwe ngeziziba

ngeziziba kodwa kuphele kuphuma umsebenzi omhle obumbeneyo kwanobukekayo

(njengasentla)

110 Uphicotho-ntsingiselo

UDenzin (198956-57) unika icebo elinokuthi lincede ekutolikweni kweenkcukacha ezithe

zafunyanwa ngumphandi ngokunxulumene nobomi bomntu ekuphandwa ngaye Ezinye zezi

nkcukacha ngamava obomi bomphandwa obunamanqwanqwa okukhula angala ixesha lokufikisa

lobuntwana bakhe ixesha lokufikisa kwakhe ebuntwini ibakala lokufikelela kubomi obutsha

bobuntu bobudala kwanenqanaba lokufikelela kubomi obudala Umntu unamava enqwanqwa

ngalinye Kuwo kukho inqwanqwa elibandakanya ixesha lokuqala komntu esikolweni esiya

kufumana imfundo Akho namanqwanqwa ahambelana nexesha lokutshata kwanelo lihambelana

nokungenelela kwakhe kwixesha lengqesho

Ukufumana iinkcukacha ngomphandwa kuquka udliwanondlebe oluthi luxhobise umphandi

ngolwazi olubalulekileyo Ngethamsanqa imigudu yodliwonondlebe eyenziwe nguMahlasela

(1973) kwakunye noScheub (1967) esaphila umbhali uJolobe eBhayi iyakuba luncedo

olunexabiso kolu phando UDenzin noLincoln baphinda bakhankanye ukuba umphandi unako

ukusebenzisa nasiphina isixhobo sophando umzekelo imethodi okanye indlela yophando

engqinelana nophando lwakhe okanye isifundo sakhe (20085) Exhasa olu luvo uNyamende

waseYunivesithi yaseKapa obhale ngebhayografi ethi ldquoLife and works of William Isaac

Wauchoperdquo (2000) kuphando lwakhe lobugqirha ukhankanya ukuba intloko engumntu aphande

ngayo yathi yasweleka ngexesha lemfazwe yeHlabathi ngoko ifane nokuba ibingayintsomi into

yokuba abe ebengenza udliwanondlebe kunye naye Kodwa noko kunjalo wasebenza walugqiba

ngempumelelo uphando lwakhe Wancedwa kukusebenzisa amanye amacebo okuphanda

ngoWauchope Wafumana ulwazi kwii-archives ezinokuchazwa ngokuba zizisele zokugcina

ulwazi olungoncwadi kwanelezinye izinto ezibhaliweyo ngababhali Ezinye iinkcukacha wathi

18

wazifumana kuJeff Opland ongumbhali owaziwayo nonomdla omkhulu ngababhali abangama-

Afrika balapha eMzantsi Afrika

UKendal (1965) uchaza ukuba ukuba intloko ekuphandwa ngayo ngumphandi kudala

yalandulela eli oko kuba nzima kakhulu ukufumana iinkcukacha ezibalulekileyo ngayo nkqu

nokwenza udliwanondlebe Uluvo lukaKendal lunokuba sisizathu sokuba ababhali beebhayografi

abanjengoHadland (2007) kunye noBenson (1994) bathe bakhawuleza ukubhala iibhayografi

ngobomi bukaNelson Mandela kanye ngeli xesha esadla amazimba Oko bakwenze ukuze

bafumane iinkcukacha ezizizo nezinobunyani kwaye bazifumana kanye kwintloko engumntu

abaphanda ngobomi bakhe ukuquka kwanegalelo lakhe esizweni saseMzantsi Afrika

Kwangokunjalo naye uJohnson kuClifford (1962142) uyahambisana nombono waba babhali

beebhayografi bangentla apha Ude yena wayalela uBoswell umfundi wakhe abe emqeqeshela

ubhalo lwebhayografi yakhe ukuba athi gqolo ukubhala iingxelo ngobomi bakhe Oko kukuthi

abenomqulu oyincwadana apho anokuthi agcine izinto ezibalulekileyo zemihla ngemihla

neziquka iziganeko ezibalulekileyo ezinxulumene nobomi bakhe UBoswell wayesenzela ukuba

akwambatha ingubo kaqaqa abe sele ethethe wophela kumbhalibhayografi wakhe Noko kunjalo

uKendal uthi zingasombululeka iingxaki zokuvala izikhewu ezikhoyo ngenxa yokunqongophala

kolwazi angene nalo engcwabeni lakhe umphandwa ekubhalwa ibhayografi yakhe sele bhubhile

Ubanga ukuba zingoyiseka ezi ngxaki ngokuthi umphandi lowo angalufumana olu lwazi

ludingekayo ngokutyelela iindawo ebezithandwa ukutyelelwa ngumntu abaphanda ngaye

Umzekelo uKendal ongumbhali webhayografi ubalisa ukuba yena ngenkqu wathi wenza

uphando ngobomi bokumkani uRichard III Uthi watyelela iindawo apho walwa kuzo iimfazwe

namadabi amakhulu ngamandla equbisana notshaba lwakhe olukhulu uCharles waseBurgandy

Waphinda watyelela kwanetyalike eyathi yakhiwa nguRichard III kwidolophu yakowabo

UKendal ukhankanya ukuba olona lwazi lululo awathi walufumana ngobomi bukaRichard lolo

waluzuza kweezo ndawo ebethanda ukuzityelela lo mphandwa wakhe Olu lwazi lwaba lixabiso

elikhulu kwaye wayeludinga kakhulu Lwamnceda ngaphezulu kunokuba ebecinga ekuqondeni

isimo sombhali onguRichard abe ephanda ngaye Kwakhona uKendal uchaze ukuba wafumana

nesityhilelo samaxesha osizi kwanamaxesha ovuyo awathi wanawo ngexesha lokudla kwakhe

ubomi (1965150-152)

Kanti ke noLeon Edel waba nengxaki ekubhaleni kwakhe ibhayografi kaHenry James UJames

wazitshisa zonke iinkcukacha ezingaye ezazinokuthi zidize ngobomi bakhe ukuze kubelula

ukubhalwa kwebhayografi yakhe Isizathu solu tshiso wayengafuni ukuba kubhalwe ibhayografi

ngobomi bakhe U-Edel wathi wabusebenzisa ubuchopho bakhe Wangena kwiphulo lokuxilonga

19

ngokunzulu imisebenzi eyathi yabalasela kuncwadi olubhalwe nguHenry James Iziphumo

kukuba u-Edel wathi ekugqibeleni waphumelela ukuqulunqeni ngokutsha ubomi bombhali

uJames (Nyamende 200015) UQuinn (200437) wapapasha ukuba u-Edel wavelisa

imibhumbutho emihlanu yemiqulu yebhayografi kaHenry James UWeinstein (1971iii)

kwingabulazigcawu) ubonisa ukuba uHenry James walibala ukuba wakhe wabachazela abafundi

bakhe ukuba umbhali uyaphila kuwo onke amaphepha oncwadi lwakhe athe walukrola nokuba

angazama ukuzifihla ngenyameko kangakanani na

Umphandi kolu phononongo ululandele uluvo lukaKendal Watyelela isakhiwo setyalike apho

uJolobe ube yinkokheli nonyawo-ntle welo bandla nelichazwe nguMahlasela ukuba laba lelona

lawagqwesayo amanye amabandla amaPresbhithari ngenkuthalo nangempumelelo kwilokishi

yaseNew Brighton nakwingingqi yaseBhayi iphela Umphandi wafumana ukhwankqiso olukhulu

namava amatsha ngombhali uJolobe Kolu hambelo waqaphela ukuxatyiswa nokukhunjulwa

okukhulu kukaJolobe yirhamente yebandla awayelikhokela Nangoku lisazingca ngayo

impumelelo yakhe kuncwadi lwakhe uJolobe awathi walubhala Ukongeza abantu beli bandla

bamisa nelitye lesikhumbuzo sakhe ngaphakathi kwesakhiwo seli bandla Kulo kukrolwe

amagama kaJolobe kwakunye namazwi athi ldquoImbongi umqambi wedrama wenoveli

kwanezincokordquo Okunye abakwenzela ukumbulela uMfundisi Jolobe balijika igama lale nkonzo

ebelikho ngaphambili bayithiya igama elitsha elithi ldquoJJRJolobe Memorial Churchrdquo Ngesi

senzo sobulungisa benze isenzo sobuntu sokungalibali ukuthi ldquoEnkosirdquo ngokuhle abakwenzelwa

nguMfundisi Jolobe ngokubeka inkonzo yabo kumanqwanqwa aphezulu yangumzekelo kwilizwe

laseMzantsi Afrika UJolobe owathi wangenisa iinkonzo ezintle zenkqubela-phambili

nasekuhlaleni apho eli bandla lakhe laba luncedo nasekuphakamiseni intlalo yasekuhlaleni

Laphakamisa abantu abahlelelekileyo ngokuthi libancede nangezixhaso zokutya

UJolobe walixhasa ibandla lakhe ngokunikela kulo izinto ngezinto eliphakamisa Le minikelo

yalenza ibandla lakhe liqhagamshelane namaphulo akhe okukhonza uluntu ekuhlaleni apho athe

wanikela nangexesha lakhe ephakamisa iimfundo yezikolo zabantu abaNtsundu Ekuhlaleni

Waphela eBhayi esisinxadanxada kwizinto zecawa Umzekelo waba ngusihlalo wezikolo

eziliqela ngaxeshanye Wayecelwe ngabazali nabahlali ukuba athabathe esi sihlalo

Wawuphakamisa umgangatho wemfundo (Vuyorsquos Journal 2013) Ngenxa yamava

kwanobulumko bakhe wadala phakathi kwabafundi neetitshala umoya wokonwaba nowobunye

Kaloku naye ebengutitshala kwizikolo zemfundo ephantsi ezemfundo yamabanga

aphakamileyo ezikholejini nase-yunivesithi Waza ngoncwadi lwakhe ezikolweni wadala

ulonwabo kumzi oNtsundu ingakumbi kwabantetho isisiXhosa kuba uncwadi lwakhe oluninzi

wathanda ukulubhala ngesiXhosa Ngale ndlela waphakamisa uthando lwesiXhosa kuba utsho

20

ngolwimi oluqulathe inkcubeko yabantu balo Ngale ndlela ube ngumlindi weenkcubeko

nomkhuseli wolwimi lwemveli ukuze lungabhangi Oku kwakujolise ekubeni lungajongelwe

phantsi lugqunyelelwa zezinye iilwimi ezifikayo eMzantsi Afrika[ugxininiso lwam]

Ngenxa yolu bhalo lwakhe uJolobe abantu abaNtsundu baseBhayi bambulela ngokuthiya esona

sikhulu neside isitalato apha kwilokishi yaseNew Brighton sayiJolobe Road Ngesi senzo

babenika uJolobe imbeko ukuze asoloko ehleli ezinkumbulweni zabo Nomphandi wanyathela

kwesi sitalato wayehamba kuso uMfundisi nombhali uJolobe Kwadaleka uchulumanco

nemfudumalo kwanolwazi olutsha oluyinyaniso kumphandi kuba kwibali elibaliswe nguVuyo

intombi kaJolobe ubalise ukuba uyise uMfundisi Jolobe naye wayehamba kwesi sitalato

ngeenyawo ekwaqhuba nemoto yakhe kwakuso Oku kwamnika umphandi intlaninge

yemifanekisongqondweni ngobomi nesimo sikaJolobe Wambona engumntu okwaziyo ukwakha

ubudlelwane obuhle nabantu basekuhlaleni Yaye ebelubhala uncwadi lwakhe

ngokuchukunyiswa zizinto athe wazibona zaphelela zichukumisa ingqondo yakhe (Scheub

196760)

Ulwazi umphandi alufumene ngobomi bombhali onguJolobe ngokundwendwela iindawo

uJolobe owakhe wanyathela kuzo lungqinela ngaphandle kwentandabuzo uluvo lukaKendal

olubethelela ingcamango ethi umphandi obhala ibhayografi yombhali makandwendwele iindawo

umphandwa lowo wayethanda ukutyelela kuzo Esi senzo siyakumnika ulwazi olunqabileyo

angenakulufumana kumphandwa lowo kuba akasaphili

Ngoko ke eli cebo likaKendal limphathele umphandi walo mqulu ulwazi olubalulekileyo

nolutsha Luluncedo nakubafundi abakumacandelo ngamacandelo ezemfundo Luyakunceda

nophando olulandelayo olungobomi bombhali obubeyimfundiso ebantwini nesipho kubantu

ngokubanzi Obu bomi balo mbhali bubenonxulumano noncwadi lwakhe alubhalileyo

kwanesimo nemibono yakhe ephakamileyo yenkqubelaphambili yesizwe sakhe okanye yelizwe

lakowabo

111 Isithako sezezeMbali nobunzululwazi-Mlando

Isithako sezeMbali nobunzululwazi-Mlandu sicaciswa nguBobape kwiSouth African Journal of

African Language (2006149) ngale ntetho ithi ldquoliterary workhellipas a reflection of the authors life

and times of the charactersrdquo Akuthethayo uBopape kukuba uncwadi lombhali lukwasisipili

sobomi bakhe Lutyhila namaxesha athe waphile kuwo kanti kwanobomi namaxesha

abalinganiswa Uhambisa athi ingqokelela yobungqina ngombhali iquka neencwadi

21

zembalelwano zakhe ingabulazigcawu kuncwadi lwakhe kwakunye nodliwanondlebe

(Mahlasela 19733) Zonke ezi ngongoma zithi zinike ulwazi oluphangaleleyo ngobomi

bombhali Ingqokolela enjengale ingentla ingathi yakufumaneka ibe luncedo ekuphicotheni

uncwadi lukaJolobe Ziqondakale iingcinga zakhe kwanezinto ezifihlakeleyo ezingobomi bakhe

Indlela ebephila ngayo yaziwe Igalelo lakhe ekwakheni isizwe liqiqeke Nendlela ebesakha

ngayo ubudlelwane entlalweni ngokubanzi yazeke

USwanepoel (19905) naye ngokwakhe uliphakamisela phezulu eli cebo lokuphanda lika

Bobape Ulibona njengesixhobo esiluncedo kumsebenzi onxulumene nophando kuncwadi Naye

uyibona ilixabiso le ngqokelela yobungqina ethiwe thaca entla apha Ngoko ke iyakuza nolwazi

ekuncediseni ekuhleni amahlongwane uncwadi lombhali malunga nonxulumano lwalo nobomi

bukaJolobe

USwanepoel uqhuba athi eli cebo liyakwazi nokudiza ubudlelwane bababhali kwanezihlobo

zabo usapho lwakhe uhlanga lwakhe kwanobudala bakhe Unika umzekelo ukuxhasa uluvo

athetha ngalo Ubhala esithi kwincwadi kaCharles Dickens ethi Tales of Two cities kudizwa

inkohlakalo eyenzeka kubantu ngexesha le- French Revolution uvukelo lwamaFrentshi Uqhuba

achaze ukuba uKE Ntsane kumbongo wakhe othi Dumedisa Base (Greet the boss) ubonakalisa

unyembo nentlekisa ngeendlela ezithi izicaka zibonakalise intobeko engaphaya negqithe

ukuqonda xa zithetha nabaqeshi bazo naxa zifuna ukwenzelwa ubuntu kwizinto ezithile

ezizidingayo URoberts (200268-69) uyakuxhasa okuthethwa ngababhali abangentla Yena

ubethelela into yokuba incwadi ethi David Copperfield ilibali le-othobhayografi kaCharles

Dickens engenkcazo ngobomi bakhe abubhale ngokwakhe Uchaza ukuba le ncwadi icacisa

ibonise ubomi bukaCharles Dickens ebephila ubomi bokuba sisinxadanxada ngamini zonke

Ikwatyhila amaphupha kwaneminqweno ebenayo ebomini bakhe

URoberts uqhuba athi uncwadi lwakhe uCharles Dickens waluqulunqela ukufezekisa oku

kulandelayo ukuphakamisa intlalondashentle yabantu ukuvuselela ukuziphatha kakuhle kwabo

ukukhuthaza ubuntu phakathi kwabantu nokuchasa imikhwa emibi efana nokuba umntu

abenguhlohlrsquoesakhe acingele ukulungelwa yena yedwa URoberts wongeza elokuba uDickens

kuncwadi lwakhe ubonisa ubudlelwane obuphakathi kombhali namabali akhe Kubomi bakhe

bemihla ngemihla uzamana nokuphila ubomi obububo nobamkelekileyo nobungumzekelo

kwabanye abantu Ufunzele ekwakhiweni kwenkqubela-phambili ekuhlaleni nasebomini bakhe

ukusukela kwixesha lakhe elidlulileyo ukuya kwixesha abephila kulo

Umphandi uyazisekela ezi zimvo zabaphandi zidweliswe phezulu apha Ukwenza oku

ngokubonisa ukuba uncwadi lukaJolobe luya lobolelana neemeko zentlalo ezorhwebo

22

nezopolitiko zalapha eMzantsi Afrika ngexesha abephila kulo Sakuxoxa ngalo mba siqamele

ngobuthumbu bombongo kaJolobe (197494) ldquoUkwenziwa Komkhonzirdquo Imbongi kulo mbongo

ichaza iindlela ezizintlobo ngeentlobo zokungcungcuthekiswa kwenkomo iqheliswa idyokhwe

Iyakrwitshwa iphefumle nzima Konke oku kwenzelwa ukuba ithobele ingqeqesho yokwamkela

imphathombi yayo Ngolu mmelo lwenkomo yedyokhwe emnyama imbongi uJolobe uveza

elokuba inginginya yama-Afrika ithe yacinezeleka namanye athi abhubha phantsi kwengcinezelo

engathethekiyo yorhulumente wocalucalulo

USwanepoel uxhasa uluvo lukaGuerin lokuba isithako sezezembali nobunzululwazi-mlando

sibonisa ubukho bekhonkco elithungelelanisa uncwadi lombhali kwakunye nobomi bakhe

UWeinstein (1971 kwisinikezelo sakhe) walungqina uluvo lukaGuerin kuba uthi uHenry James

wakhe wabhala wathi ldquothe artist is present in every page of every book from which he sought so

assiduously to eliminate himselfrdquo Le nkcazo ikhombisa ngokumhlophe ukuba ubomi kwanesimo

sombhali siyatyhilwe kuncwadi alubhalileyo nokuba sele ezama ukuzifihla yena ngamanye

amaxesha

Ukuphetha siyaphinda sivakalisa ukuba imethodi ebizwa ngokuba yikhwalitheyithivi

(qualitative method) iyasetyenziswa kolu phando kuba ivumela uphicotho ngobomi bukaJolobe

luhambe kunye nentyilazwi xa buqwalaselwa noncwadi lwakhe alubhalileyo Kungoko ke

imisebenzi kaJolobe yezezoncwadi iyakusetyenziswa ngokumandla kolu phononongo

oluyakubandakanya nogxeko-ncomo lwemisebenzi epapashiweyo nengekapapashwa yabanye

abahlalutyi nabaphandi nobomi bakhe Yonke le nquleqhu yeyokufumana iinkcukacha ngembali

nobomi bukaJolobe

UMouton (200199) uvelisa ukuba iinkcukacha ezingembali nobomi bomphandwa

zingafunyanwa nakwiintetho athe wazenza umbhali (umphandwa) kwiingqungquthela okanye

iintlangano zabantu kanti nakwiimbali eziquka yena Nazo zingaluncedo ekufumaneni ulwazi

ngaye Yena uCouzens wongeze wathi ifoto ezinokufunyanwa ngombhali nazo zingathi zivelise

olunye ulwazi olubalulekileyo malunga nombhali olungathi luveze kwaneendidi ngeendidi

zobudlelwane umbhali abenabo malunga nezalamane zakhe usapho lwakhe kwaneziganeko

ezithile ezingobomi bombhali (1985xiii)

Olunye ulwazi lokuvala izikhewu luyakugcwaliswa ngophando olunokufumaneka kwizisele

zoncwadi nakwimizi yemaphephandaba Kanti olunye ulwazi oluphangaleleyo luya kuthi

lufunyanwe kwii-intanethi kwiijenali nakudliwanondlebe Amathala eencwadi aseziyunivesithi

nakwizakhiwo zoluntu anazo iincwadi ezinokuba nolwazi ngembali nobomi bombhali uJolobe

imizekelo yoku yile ilandelayo Ezinye iinkcukacha ezingembali nobomi bukuJolobe sizifumane

23

kwiincwadi ezikumathala ezi yunesithi zilandelayo iStellenbosch iWestern Cape iFort Hare

neNelson Mandela Metropolitan University Ukongeza kwezi nkcukacha zolwazi lungoJolobe

sinqonomfele uphando lukaMbukushe oluphonononga imibongo engeerhayimi yabafundi

abakumabanga abaphantsi (2003) olukaHoza (1999) olungothelekiso lombongo kaJolobe

ldquoUNomhirdquo nombongo kaMema u-ldquoWabulrsquoapho Lawundinirdquo UHoza kulo msebenzi wakhe

uncoma uJolobe ngokuphakamisa iinzwakazi ezingama-Afrika Kanti nencwadi kaOpland

noMtuze (1994) ikhankanya imibongo kaJolobe yokulwa umbuso wocalucalulo UQangule

noKavanagh (1971) nabo bayithathela ingqalelo imibongo kaJolobe ekulweni ucalucalulo apha

eMzantsi Afrika Zonke ezi mbalo zinolwazi olutyebileyo noluluncedo kolu phando lwalo

mqulu

Olunye ulwazi olunegalelo elilulo silufumane kwezi mbalo zilandelayo USatyo (1980)

kumsebenzi wakhe u-Elugayini Van Rooyen (1976) uGerard (1971) Mahlasela (1973) Jubase

(1966) kwakunye nezifundo zophando zobugqirha zikaKwetana (2000) ngencwadi kaJolobe u-

Elundini LoThukela UKwetana ubonisa ukuba uJolobe ubhale le noveli enenjongo yokuchasa

urhulumente wengcinezelo Ugxila ekuboniseni ukuba uburhulumente bemvelo babantu

abaNtsundu babuliqilima kwaye iinkosi zazilawula ngocwangco zazikho kwaneenkundla

zomthetho wobulungisa phambi kokuba bafike abaMhlophe eMzantsi Afrika Ukwakhankanye

ukuba bubuxoki okwabhalwa ngabaMhlophe kwiimbali kwaneengxelo zabo besithi abaMnyama

baseMzantsi Afrika babengenalo ucwango kwintlalo yabo

Abanye ababhali basebenzise nodliwanondlebe ukuze babenolwazi ngeembono zikaJolobe

Udliwanondlebe balwenza noJolobe esadla amazimba Aba babhali baquka uMahlasela (1973)

noScheub (1967) Kanti iintetho zikaKerr (1958169) noNyembezi (1958158) zincoma

inkuthalo kaJolobe ekuphakamiseni izinga loncwadi lwesiXhosa nesizwe nenkcubeko yaso

kwanesizwe esiNtsundu ngokubanzi Kanti nentethongqo kaJolobe (1958) ngenkqu iluluncedo

ekwazini ngoJolobe malunga nonxulumano lweembalo zakhe kwakunye nobomi bakhe

Uncwadi lukaJolobe lubonakele luthungelelena nobomi bakhe kwanenxaxheba athe wayenza

kowakhe umzabalazo encedisa ekulweleni inkululeko Iziganeko nemithetho yocalucalulo

lwabantu abaNtsundu inefuthe elichaphazela imibono yakhe iminqweno kwaneemvakalelo

zakhe ezizintlobo ngeentlobo Isithako sezembali nobunzululwazi sikwanceda ukufumaneni

imbali yokukhula kukaJolobe ngokweminyaka sitsho siqaphele ukuhambelana kwayo

notshintsho ekuqambeni imibongo yakhe yopolitiko (Opland noMtuze 1994115-117) Kwakho

sisinceda ekuphawuleni ukukhula kwakhe kubhalo loncwadi lwakhe nasekubalaseleni

kwimisebenzi yobunkokheli kuba uye kamva ebomini wonyulwa kwizihlalo eziliqela

24

zobunkokheli kwiintlanganiso ngeentlanganiso zababhali boncwadi (Sirayi 1985 Gerard

197177) Wade wacelwa kwimibutho yembumba yeentlanga ngeentlanga zeetyalike ukuba

abeyinkokheli yayo Yiyo naloo nto bathi bazithiya ezinye izikolo neendawo eziphakamileyo

ngegama lakhe umzekelo iJolobe High School elapha eBhayi kwanesitalato sabo esikhulu

eNew Brighton esiyiJolobe Road

112 Ithiyori nesithako sobuNzulwazi-Mlando kwiimbalo zikaJolobe

Lo mqulu ujonge ukuqwalasela imisebenzi yezezoncwadi KaJames James Jolobe

ngokunxulumene nobomi bakhe kwanamaxesha akhe ngeenjongo zokwenza uhlalutyo lwazo

ukulungiselela iphulo lokubhalwa koMlando Kukho ukunqongophala kweebhayografi

kwisiXhosa jikelele (Nyamende 2000) Uncwadi lukaJolobe luthe lwadlala indima enkulu

ekuphakanyisweni kwamanani oncwadi lwesiXhosa nasekuphuhlisweni komngangatho

woncwadi lwesiXhosa kwanasekongezweni kwezinye iindidi zoncwadi ebezingekabhalwa

kuncwadi lwesiNtu Umzekelo uJolobe ungowokuqala ukubhala incwadi yamavo kwanaleyo

yemibongo yabantwana ekuthiwa yirhayimi Kanti ubengowokuqala esiXhoseni ukubhala

incwadi yedrama (Mahlasela 1973 Kerr 1958) Le mizekelo ibonakalisa ukuba abantu

abantetho isisiXhosa bafumana ukondliwa engqondweni ngolwazi olufumaneka kwiincwadi

zikaJolobe ezibonwabisayo kwananjalo

Bakho abaphandi ababhale ngoJolobe kwimisebenzi ethile Naxa kunjalo akubangakho msebenzi

wohlalutyo okanye wogxekoncomo ogxile ekuqwalaseleni uqhagamshelwano olukhoyo phakathi

kobomi bakhe kunye nemisebenzi yakhe yezezoncwadi Kuphando ngoncwadi nombhali

kuphawuleke ukuba iithiyori zaseYurophu azizithatheli ngqalelo izinto ezimalunga nenkcubeko

nembali yombhali Kungoko ke kubonakele kufanelekile ukuba olu phando lwenziwe ukuze

umntu othe wazenza idini ekudaleni inkqubelaphambili kwimfundo elulwimini oluthethwayo

nakuncwadi lwesizwe kuyimfanelo ukuba ahlale ephila kwiibhayografi zethu (Marcus 199442)

Umphandi uye wangenelela kwintlangano enkulu ebizwa ngokuba yi-ALASA eyayibanjelwe

eWUSU emongo wayo wawusithi ldquoClaiming back our heritage through our languagesrdquo wafunda

iphepha elithi ldquoIsithako esingembalibomi bunzululwazi bumebengqondo (psycho-historical

biographical approach) nokubaluleka kwaso ngokubandakanya imbalibomi yombhali kunye

nobudlelwane bakhe nabazali bakhe Uqhube wathi Sikwaqhuba ugxekoncomo loncwadi

lombhali uJolobe alubhalileyo Siyakwenza amavandlakanya ngokunyaniseka kwesi sithako

Sisenza njalo sakunika nemizekelo embalwa ukubonisa amandla aso Kwaye sakubonisa unozala

wobunkcubabuchopho uJolobe abalasele ngabo Nto leyo enqabileyo kwimisebenzi emininzi

yezohlalutyo ebhalwe ngemisebenzi kaJolobe yezezoncwadi

25

Xa sixoxa ngonozala wobunkcubabuchopho bukaJolobe sakuthetha sisingisele kwi novela yakhe

UZagula Sityumba yona kuba uJolobe wabonakalisa ubunkcubabuchopho bakhe ngokuthi

abhale ayipapashe le novela eminyaka ingamashumi mabini ananye Kuyo ubonakalisa inkcaso

enkulu kumkhwa wabaNtsundu wokuthanda ukutyhola ngobugqwirha amaxhegokazi

kwanabafazi ngokubanzi Abatyholwa babulawe noxa bemsulwa Lo mkhuba umbi wokunuka

ngokuthakatha abathile baseTyhini ukhuthaza ukuxhatshazwa ngokwesini sesikhomokazi

UJolobe usebenzise le novela ukubukula olu xhatshazo

Umntu oqiqa kakuhle woqonda ukuba uJolobe ngokweminyaka wayengemdala ukuyaphi kodwa

waba nesibindi sokuchukumisa umcimbi owoyikwayo owawungachukunyiswa nase zincwadini

zesiXhosa kuba abantu besoyika ukuthetha ngezithethe namasiko ayingozi Ubani

ebengenakuyichasa ekuhleni into yokunukwa kwabafazi ngobugqwirha bade babulawe Olu

loyiko laluzalwa kukoyika ukuba umntu lowo azibone seletyholwa ngezenzo zobugqwirha naye

Oku ngenene kubonisa ubukhalipha bukaJolobe obumangalisayo kwanokusebenza kwengqondo

yakhe enengqiqo ephezulu

Inkolo yobuKrestu uJolobe akhuliswe ngayo echaseneyo nemisebenzi yokubulawa kwabantu

ithe yayiyo eyintsusa yokuba abone kufanelekile ukuba akhanyisele abantu ngokuthi azibhale

phantsi iingcamango zakhe kwanenkolo yakhe echaseneyo nemisebenzi enenkohlakalo Ngoko

indlela yokukhula kwakhe idandalazisiwe kule ncwadi kwindlela athe wawubhala ngayo

umyalezo wemfundiso yakhe kwiindawo awayengutitshala kuzo ezazisekude kwinkqubelandash

phambili Kwakhona kumbongo wakhe ldquoIgazi lehotyazanardquo (197122) wayithathela kuye into

yokuba ngumsebenzi wakhe ukuba ngukhala kwanomalusi kwanomkhuseli wabantu babesizwe

sakhe Esi simo sakhe uJolobe sihambelana nokufuza kwakhe igama awalinikwa nguyise elithi

Rhanisi Lithetha unogada okanye umlindi Intombi kaJolobe yabalisa ukuba wathi uyise wayo

irhanisi eminye imisebenzi yalo kukuba ngunogada wekhaya (Vuyorsquos Journal 2013)

UJolobe ukwabonisa ubunkcubabuchopho ngokuthi adale ezakhe izafobe Mve xa ecacisa

kwinoveli Elundini LoThukela ukuba indoda le iyintoni na Uchaza ukuba ibhubesi liyaqwenga

kwaye lifa liqwenga kanti likwayingcongolo kumlambo iThukela Kwaye ingonyama okanye

ibhubesi likhusela amathole esizwe salo abuthathaka Ngoko kwifilosofi okanye kwiingcinga

eziphezulu zenkolo kaJolobe umkhuluwa okanye amadoda uthi ngabakhuseli babantu

ababuthathaka bakomawabo okanye besizwe sabo Kungoko uJolobe athe amadoda amaninzi

awathi ala ukuhlanganyela isigwinta esasibulala intombazanana imvanazana ngamagwala

(197122 23)

26

Le mvanazana yayicela uncedo kuwo lokhuseleko wona akabonisa nceba abonisa ubugwala

Kungoko ke engafanelwanga liwonga lobubhubesi Naye uJolobe ngokwakhe libhubesi

Wazimelisa amajoni oMkhonto Wesizwe kwisakhiwo sebandla lakhe La majoni

yayingamabhubesi ayelwela inkululeko yabantu abaMnyama ababecinezelwe ngurhulumente

wocalucalulo Ayejongwe kukubulalwa ngumkhosi wocalucalulo okanye ukunikwa isohlwayo

esiqatha ziinkundla zemithetho yocalucalulo NoJolobe ngokunjalo wayenokufumana isohlwayo

esiqatha ngokufihla iintshaba zorhulumente wocalucalulo Wayidelela lo nto wazincama wabeka

ubomi bakhe esichengeni ngobugorha Yena wazincama esikwa yimfesana novelwano

wabafihla abantu bakowabo abaMnyama ecaweni endala eyaye ingasetyenziswa kodwa iphantsi

kolawulo lwakhe baba bayasinda njalo (Vuyorsquos Jounal 2013) Amandla nomoya wokulandela

igama lakhe lokuba nguRhanisi umlindi okanye unogada amongamela kwaye ngokuthe ngqo

angqina ukuba imbongi ingukhala wesizwe ililiso lesizwe kwanomlomo wesizwe sayo

(Qangule 1970 Kwingabulazigcawu) Ngesenzo awathi wasenza esikhankanywe apha ngentla

uJolobe wathi wawuphumelelilisa umsebenzi wakhe wokukhonza isizwe Kwakhona kumbongo

wakhe ldquoIgazi Lehotyazanardquo (197122 23) ubomi bukaJolobe bokubonisa inceba

bubonakalisiwe ukuba bunye noncwadi alubhalileyo Luziimbono zakhe neenkolo zakhe

neminqweno yakhe yenkqubelaphambili yesizwe esiNtsundu ukuba siphumelele

Le nkcazo ingentla ibonisa ubulumko nobunkcubabuchopho bukaJolobe obuboniswe kwisimo

nakubuntu bakhe Kumbongo athe wawubhala ngomama wakhe uchaza ukuba unina waye

efundile kwaye enobulumko ekusombululeni iingxaki eziselusatsheni lwakhe Ukucacisa oku

ude athi uJolobe ldquokwakungaziwa ukuxakwardquo xa wayekhona (193678) Le ngxelo ayinika

ngomama wakhe itolika ukuba yena wasifuza isimo sikanina sobukrelekrele bengqondo nesimo

sobuntu sokusiza abantu abacinezelekileyo UFreud kuRyan (2007 93) uyazixhasa ezi zimvo

zingentla kuba wongeza ngokuthi abantwana bathi baziqwalasele izinto ezenziwa ngabazali babo

xa bekhula zize ezo zinto zigcinwe koovimba abayingqondo yabo eleleyo UJolobe umbhali

uchaze ukuba unina wayeyinkokeli kwingingqi awayehlala kuyo Wayebaxabisile abantu

Wayenceda nabantu abagulayo enika izixhaso zokutya kwabahluphekileyo esenza iinkqubo

zokufundisa abafazana nabantu ngokubanzi Wayebafundisa ebaqeqesha kwizakhono zokukwazi

ukuziphilisa baphakame benze ngcono intlalo emakhaya bakwazi nokukhulisa ngendlela eyiyo

abantwana Ngaphezu koko uJolobe uchaza ukuba unina wayekuchasile ukucalucalulwa

kwabantu ngenxa yesizathu somgangatho wabo ubuni babo uhlanga lwabo ibala labo

nangokumalunga neminye imiqangiyelo esondele apho Ngokwenene esi sisingqino esibonisa

ukuba uJolobe ukhuliswe njani na nabazali bakhe kwaye kwaneenkolo athe wazikrola kuncwadi

lwakhe ziyinto enye esisipili sesimo sakhe kwanobomi bakhe kanjalo Olu lwazi lwathi

27

lwalangazelelwa ngumbhali uPatricia Scott (1973v) othe akuwugqala umsebenzi woncwadi

lukaJolobe wakhankanya ukuba kungayinto entle ukuba umntu anganolwazi ngamandla adale

avelisa umbhali onguJolobe onobugcisa obukwisigaba esiphezulu kangaka nonomsebenzi

obonisa isimo esihle nesitsala iingqondo zabantu zikhwankqiswe yindlela abuphile ngayo ubomi

bakhe Le ngxoxo isinika inkcazelo enika isizathu esibangela sokuba abanye abantu bambone

uJolobe eyenye yeenkcubabuchopho zama-Afrika ezithe zazalwa eMzantsi Afrika

Okunye okuthe kwabhaqeka kukuba ulwazi ngobomi bukaJolobe nangeehambo zakhe luthe saa

Yaye akukho msebenzi wobungqondi oqhagamishelanisa ubomi bakhe neehambo zakhe kunye

noncwadi alubhalileyo Kungoko kuye kwabaluleka ukuba kuqulunqwe olu phando olusebenzisa

isithako sembalibomi nobunzululwazi bumengqondo ukuze luze nolwazi nezakhono zokubumba

ibhayografi epheleleyo kaJJRJolobe Ngokwenza njalo sinika umkhombandlela kwabanye

abaphandi nabahlalutyi babe nokuqulunqa iibhayografi ezipheleleyo zabanye ababhali

besiXhosa Kungaphela kusenziwa nezazobe malunga nobomi babo Ingxaki yophando olulolu

hlobo kukunqaba kwezixhobo ezisemgangathweni ezinokunceda kwinkqubela-phambili yalo

Exhasa olu luvo uNyamende (20005) Uthi

There has been no attempt recently to publish a biography on the life of any Xhosa writer

The lives of well ndash known Xhosa writers like AC Jordan JJ R Jolobe and GBSinxo

remain unwritten This hampers any in-in-depth studies as researchers have to contend

with brief sketches of their lives

Enye ingxaki kukuba inqwaba yolwazi ngoJolobe ithe yacimeka Ngamanye amaxesha kuthe

kwafumaniseka iinkcukacha ezingenabunyani Kodwa noko kunjalo kubalulekile ukuba ubomi

bukaJolobe bubenako ukubhalwa kwibhayografi kuba kolu phononongo iinkcukacha

ezinobungqina ngobomi bukaJolobe ziye zafunyanwa Sisebenzise isithako sobuNzululwazi

bezeMbali nobuNzululwazi-Mlando ekufikeleleni kolu lwazi Sisithako esivunyiweyo zizifundo

zethiyori yezezoncwadi

Ngesi sithako kolu phononongo sifumanise inqwaba yobungqina obuninzi obubonakalisa ukuba

ubomi bukaJolobe bubophene noncwadi lwakhe Kwaye sanemizekelo esiyikhupha eluncwadini

lwakhe ukubonisa ubunyaniso boku sikuthethayo Kungenxa yeso sizathu esi sithako sibonakala

silixabiso elikhulu ekwenzeni uphando ngoJolobe njengombhali Ithiyori yobume-ngqondo

(yesayikhoanalisisi) iyahambelana nesi sithako Iphakamisa umgangatho wokuphanda

okukhokelela ekuqulunqeni ibhayografi yomntu ingakumbi eyombhali woluncwadi Oku

kuxhasa ubungqina obuthe babonakala busalatha ubudlelwane bukaJolobe kunye nabazali bakhe

kwakunye nendalo emngqongileyo ekukhuleni kwakhe Lo mcamngco uBopape (2006148-149)

28

unika inkcazelo ngawo That sees literary works hellip as a reflection of the authors life and times

and the life and times of the characters

Ukuxhasa izimvo ezichatshazelwa nguBopape apha ngentla singathi igama likaJolobe leenkobe

uRhanisi kufanelekile ukuba likhankanywe ukuveza amandla alo athe abonakala ebomini bakhe

UThipha kuNeethling (200512) ecacisa ukubaluleka kwegama lomntu uthi ldquoBy their names you

will know themrdquo Le ntetho kaThipha ikwincwadi engesifundo seonomastikisi Uphakamisa

ukuba abantu bayakwaziwa ngefuthe labo ebomini kwanezimo zabo kwanemisebenzi yabo

ngenxa yamagama abo ngamanye amaxesha UJolobe njengerhanisi wayengenako

ukuqanyangelwa kwinto enye nakumsebenzi omnye Uphile ubomi obungxakangxaka obumenze

wabandakanyeka kwizinto eziliqela ebezinganzima ukuba azifeze omnye umntu kuba

zigunyazisa usetyenziso lwamandla aphezulu engqondo nawezenzo Kwaye kubonakala ukuba

bekunganzima ukuba zingenziwa ngumntu nje oqhelekileyo Olu luvo luqatshelwe nguGqirha

Kerr (1958169) owaye eyinqununu kwiYunivesithi yaseFort Hare apho uJolobe wasenza khona

isidanga seBA kuba ukhankankanye ukuba unzima umsebenzi wobuNyawontle

kwanokubangutitshala kwanokuba ngumbhali ovelisa iidazini zoncwadi kuba udala uxinzelelo

olukhulu kodwa yena uJolobe uthe waphumelela kuzo zonke ezo nkalo Le nkcazelo kaKerr

yalatha ukuba uJolobe unesimo esisodwa sobukrelekrele

Kwakhona uJolobe uye waphila ngokwegama lakhe Wabonisa isimo esifana nqwa neserhanisi

Lona liyakwazi ukuphila ngokulula kwiindawo ezisemhlabeni nasemanzini UJolobe ngesi simo

sakhe wayefuze uyise Uyise naye ubenesimo esingxakangxaka njengonyana wakhe Ube

enguMfundisi wecawa ekwangumfama enawo namarhanisi ekwanguye nomfama enemfuyo

Amarhanisi abe eluncedo ngendlela ezininizi Ezinye zazo kukuvusa abantu bomzi xa umzi

ungenelwa lutshaba okanye kufika umntu angamaziyo ekhayeni aye amxwaxwe loo mntu

ngengxolo yawo Naye uyise wakhe umbone uJolobe engunogada kwikhaya lakhe UJolobe uye

waliphila igama lakhe kakhulu akabingunogada kwikhaya lakhe nje qha wangunogada nokhala

wesizwe ngokuthi abhale uncwadi enze neentetho ezithe zayichasa inkqubo yokucinezelwa

kwabantu abaMnyama bakowabo ngumbuso wolawulo lwabantu abamhlophe kweli lizwe

Waphakamisa nelokishi yabantu abaMnyama iNew Brighton wachasa iyantlukwano

kumabandla amaKristu waze wadala ubumbano phakathi kwawo Ezi zimvo nemibono yakhe

uyizoba ngeziganeko ezibanga umdla kumbongo wakhe ldquoAkukho hlelo aphordquo (193656) Lo

ngumzekelo woqhagamshelwano olukhoyo phakathi kobomi bombhali noncwadi alubhalileyo

Okwesibini ixesha lokuphila kwakhe uJolobe ulidiza kwezinye iimbalo zakhe ngamaxesha

abalinganiswa bakhe abaphila kuwo Kumbongo wakhe ldquoUmthandazo Wangokuhlwardquo

29

(193635) uzoba ixesha awayephila kulo engumntwana apho uyise wayethi akhokele usapho

kunyuswe idini lombulelo kuMdali kuze kufundwe iziBhalo eziNgcwele nguyise owayezibiza

ngokuba yena ldquolikhubalordquo lasekhaya UJolobe akukhula naye uvuselela iinkumbulo zokukhula

kwakhe waze wazibhala kuncwadi lwakhe Kanti nakowakhe umzi umthandazo wangokuhlwa

uwuqhubile Akawuqhubanga emva kwesidlo sangokuhlwa xa kuza kulalwa njengakowabo

Yena uye watshintsha ixesha lokuwenza Wawenze nosapho lwakhe phambi kwentsimbi

yesixhenxe phambi kokuba kutyiwe isidlo sangokuhlwa naphambi kweendaba zasenjikalanga

(Vuyorsquos Journal 2013) Kwakhona umlinganiswa wakhe uMadlomo kwincwadi yakhe yedrama

naye umenza ukuba ayenze isiqhelo sekhaya lakhe into yakuba kuqhutywe umthandazo

wangokuhlwa ngenjikalanga kuze kufundwe neliZwi leNkosi Naye uthe xa echaza iBhayibhile

wathi ilikhubalo lekhaya (19741)

Ngeli xesha uJolobe ebengumhlali eBhayi wayibona indlela ababecinezelwe ngayo abantu

abaMnyama apho waza wayibhala kwincwadi yedrama Amathunzi Obomi Kuyo wazizoba

wazenza umlinganiswa ongenagama Lo mlinganiswa ungutitshala wesikolo sesiqhelo aphinde

abe kwangutitshala wesikolo secawe Apha kudizeke imisebenzi kaJolobe kwilokishi yaseBhayi

kuba uthe wafundisa nasezikolweni waphinda wangutitshala ofundise kwisikolo secawe kuba

ebekwanguMfundisi ebandleni lakhe Ebekwahambela abahlali bale ngingqi azibona iingxaki

zabo xa adibane nabo ubuso ngobuso (Vuyorsquos Journal 2013) Kanti nakwinoveli yakhe UZagula

uzizoba eyititshala engumlinganiswa olikholwa elikwayititshala ezama ukukhanyisa kwindawo

esebumnyameni nethi iqaphele iinkolo eziyingozi

Okwesithathu amaxesha amaninzi abantu bathi xa bembona umbhali uJolobe emifanekisweni

bambone enxibe iindondo zamehlo Kanti kwalo mbhali uthe kumbongo ldquoUmthandazo

Wangokuhlwardquo wabonakalisa iinkumbulo zekhaya lakhe ngexesha esemncinane Kuwo

ukhankanya ukuba uyise wayeyikhokela imithandazo yangokuhlwa naye enxibe iindondo

zamehlo Ukwachaza kwanokuba xa uyise efunda ebezifaka emehlweni akugqiba ukufunda

azibeke entloko njengoko naye Jolobe ebesenza ebenxiba iindondo zamehlo Oku kungqinelana

nengcingane kaFreud ecatshulwe nguRyan (200793-96) obhala athi

Significant experiences from childhood remain filed away in the mind and exert

an influence in our thoughts and behaviour as adults It is easy to see how these

ideas might be useful in the study of literature

Ngoko le nkcazo ingentla ibonisa ukuba naye uJolobe uthe akuba mdala wafuza isimo

nenkangeleko kayise omzalayo nangezenzo ezi akuba mdala Oku kukwakhombisa uthando abe

enalo ngaye uyise Le mizekelo ingentla ibonisa ukubaluleka kwesi sithako sembalibomi

30

nobunzululwazi bobumengqondo Siquka ubomi bombhali sidulise nobudlelwane bakhe nabanye

abantu njengoko sibonisile ngobomi bukaJolobe abukrole kuncwadi lwakhe

Ukongeza esi sithako sibandakanya kwanokuqokelelwa kweenkcukacha eziqondene nombhali

Ezi nkcukacha ziquka iileta zombhali iingabulazigcawu kwakunye nodliwanondlebe

kwaneminye imiba equka ingxelo nobomi bombhali kwanexesha lokuphila kwakhe njengokuba

kuchaziwe nguBopape (2006149) Olu lwazi luyakunceda ekutolikweni koncwadi lombhali

uJolobe kwanokuzama ukubhaqa iingcinga zakhe ezinzulu ezicacileyo kwanemiyalezo yakhe

efihliweyo kuncwadi lwakhe Uhlalutyo ngokwekwesithako sobuNzululwazi Bume-ngqondo

nobuNzululwazi-Mlando lunconywe kakhulu nguSwanepoel osibone isisixhobo esikhulu

kuphando olumalunga noncwadi (19905) Ulubona olu hlulutyo luluncedo ekuqokelelweni

kweenkcukacha ezinika nolunye ulwazi oludiza ubukho bobudlelwane phakathi kombhali

noncwadi lwakhe Kwakho esi sithako siyakwazi ukubonakalisa ikhonkco lobudlelwane

malunga nombhali uncwadi lwakhe usapho lwakhe nohlanga lwakhe

UVuyo intombi kaJolobe ubalise ukuba uyise uthe wayeluncedo nakubantu ababesebenza

emzini wakhe bewucoca Wabanceda ukuba babuyela esikolweni bongeze iimfundo yabo

baphakamise izinga labo lobomi kangangokuba omnye wabo wafunda waphela efumana

imfundo yobutitshala Wafumana umsebenzi wobutitshala Wagqibela ngokuba yinqunqununu

kwesinye sezikolo eziPhesheya kweNciba Kanti kwalo Jolobe wenza iindlela zokuba abantu

abahluphekileyo kwilokishi yaseBhayi bancedwe ngokutya Wayebandwendwela abantu

belokishi yaseNew Brighton abanike amacebo okuphila Ezi zenzo zihle zibonisa ukuba uJolobe

wayelandela ekhondweni likamama wakhe owambonisa okulungileyo okufanele kwenziwe

ekukhonzweni kwesizwe (Jolobe 193679-80)

Kanti nenoveli Elundini LoThukela ibonisa isimo sikaJolobe sobunkokeli esisukela kwimvelo

yakhe yasendulo apho inkosi ibisuka ibushiye ubumnandini basebhotwe iyokuvelela abantu bayo

abahlala kwiziphaluka ngeziphaluka zezizwana uJolobe ngaxesha lakhe naye wenza kanye

njengokuba wayesenza unkosi uMthimkhulu ikumkani yamaHlubi (200815) Naye uJolobe

ubonakalise isenzo senkokheli ebaxabisileyo abantu bayo nekhathalayo ngabo kunye nangempilo

yabo Naye ebewushiya umzi wakhe imishini ahle enyuka izitalato evelela abantu Inokuba

yiloo nto esinye sezitrato ezikhulu saseNew Brighton sithiywe ngaye kwathiwa yiJolobe Road

apha eBhayi (Vuyorsquos Journal 2013) Ezi nkcukacha zibonisa ubunganga besithako soMlando-

Mbali ekuhlalutyeni iincwadi zikaJolobe

URoberts (200268-69) ubonakalisa ngamazwi akhe amandla nexabiso lesi sithako

kugxekoncomo nohlalutyo ngokuthi aphawule ngolu hlobo

31

The life and works of Dickens demonstrate the complex inter relations between

his fictionalisation of his life and the lives of others and the process of

recreation of the past his present concerns and the attempt to find a future

moral path

Ngoko ke ngenxa yezi zizathu zikwesi sicatshulwa singentla isithako sohlalutyo kuMlando-

Mbali singasetyenziswa ngokuzithandela komhlalutyi okanye singasetyenziswa njengendlela

yokufuna ukuqonda indlela uncwadi olubhalwe ngayo Kwakhona singasebenza njengesixhobo

sokuphicotha nakwimimandla ngemimandla yezolwazi enjengezobumebengqondo ezenkcubeko

nakwezobugcisa bokutolika iitekisi ngeetekisi zezoncwadi

Esi sithako sifumana amandla amakhulu kwanokunyaniseka kwanokuxabiseka xa sithe

sasetyenziswa ngaxeshanye kunye nemethodi yekhwalithetive eluncedo ekudaleni iingxoxo

ezivakalalyo UDenzin noLincoln (20083) bayichaza le methodi njengesixhobo sophando

nesithi sibandakanye iqela leendidi zezezifundo Bathi umphandi angasebenzisa isimiyotika

Isimiyotika yona isisifundo sobunzululwazi bemiqondiso ekwayinxenye yethiyori yezezoncwadi

Ezinye ke izifundo ezinokusetyenziswa nesisithako zezi ubunzululwazi-zizezi (ethnomenology)

ifinomenoloji (phenomenology) inzululwazi-toliko (hermeneutics) ifeminizimu

ezobumengqondo nezenkcubeko (2008 9) Ifinominoloji yithiyori yolwazi eyamkelekileyo

kuhlalutyo lwezezoncwadi ngokwethiyori yezezoncwadi Yona inzululwazi-toliko yithiyori

ebonisa ukuba itekisi ebhaliweyo enjengencwadi eyinovela ingatolikwa njani ukuze intsingiselo

yayo iqondwe Ngoko ke ezi ndidi zezifundo zidweliswe entla ziyalungelelana nohlalutyo

lwezezoncwadi oluqhutywa ngemethodi ekhwalitheyithivi

Kwakhona kudala umdla ukwazisa ukuba imethodi ekhwalitheyithivi isebenza ngezinto ezihleli

kwisimo sazo ngokobunjalo bazo (ontological status) kwaye ivumela ukutolikwa kwezinto

ngendlela abantu abazibona ngayo (Denzin noLincoln 20084) Iquka izixhobo zokutolikwa

kwanokucaciswa kwezinto ezithi zitsho kubekho iinguqu elizweni liphucuke libe ngcono Le

methodi ikhwalitheyithivi isebenza kuphando lolwazi oluziindidi ngeendidi olubhekiselele

kwimingxilo ngemimgxilo enjengale ilandelayo Imiboniso yezifundo eziphandiweyo iingxoxo

udliwano-ndlebe iincoko iifoto amacwecwe ashicilelweyo kwakunye neenkcukacha

ezigciniweyo oluziinkumbulo (Denzin noLincoln 20084) Intyilazwi yiyo edibanisa

kuphononongo olunye zonke ezi ndidi ngeendidi zolwazi ezikumsebenzi wophando oluqhutywa

ngemethodi ekhwalitheyithivi

NgokukaDenzin noLincoln (20085) kwakolu hlobo lophando umphandi uyakwazi ukusebenzisa

izixhobo zohlalutyo loncwadi Umzekelo aphicothe ukuba umbhali uzisebenzise njani na

32

izafobe kumsebenzi okanye kwitekisi yakhe yezezoncwadi Oko kukuthi umphandi okanye

umhlalutyi akhangele ukuba umbhali ulusebenzise njani ulwimi lwezafobe njengesixhobo sakhe

sokuthumela umyalezo oyintsingiselo kumfundi Ngoko ke umhlalutyi okanye umphandi

unokuzityumbela izixhobo izakhono iimethodi afuna ukuzisebenzisa kuphando lwakhe

Lilungelo lakhe ukwenza olutyumbo kodwa lube luyakuluqhuba uphando ngokwemiqangiyelo

eyamkelekileyo ekwenzeni imisebenzi yobungqondi Olu luvo luthi lwenze umphandi

abengofunde banzi afumane ulwazi oluphangaleleyo nakwezinye iindlela zokutolikwa koncwadi

ezinokuquka umzekelo ulwazi lwezifundo zefeminizimu ithiyori kaKarl Marx kwanezifundo

ezimalunga nekcubeko (Denzin noLincoln 20088)

UJolobe kumbongo ldquoUkwenziwa Komkhonzirdquo (197490) ubonisa inkcaso enkulu

ekuxhatshazweni kwabasebenzi ngoongxowankulu Le nkcaso yakhe ihambelana nethiyori

kaKarl Marx ethi kwilizwe lomkhapitali abasebenzi bamungunywa igazi ngoongxowankulu

Ngoko ke abasebenzi mabaphakame bayilwe le ngcinezelo UJolobe ukhangeleka esabela elo

khwelo Ezifama nasemigodini abasebenzi bayaxhatshazwa UJolobe kulo mbongo wakhe

uvelana naba basebenzi ngokokutsho kukaVilakazi (1965) owathi naye wabhala umbongo

ldquoEzinkomenirdquo okhalimela ukuphathwa kakubi kwabantu abasebenza emigodini oku kungqinwa

nanguAttwell noAttridge 2012609-610)

Kumbongo wakhe uJolobe ldquoUkwenziwa Komkhonzirdquo ubumbe inkabi yenkomo emnyama

elumelo lwabasebenzi abaMnyama abasebenza ezifama nasemigodini abebephethwe kakubi

ngabaqeshi babo ngexesha lorhulumente wengcinezelo noxhatshazo Le ngcinezelo nolu

xhatshazo sizibone kutsha nje kwimigodi yaseMarikana kule mihla sikuyo yexesha

ledemokhrasi Lo mbongo kaJolobe usathetha nanamhla oku Usabonakalisa uvelwano kunye

nabantu abacinezelekileyo naba xhatshwazwayo Uhlaba umkhosi njengokhala neliso lomzi

Uhamba ekhondweni lezimvo zikaFanon (Gugelberger 1985 Introduction) noBreytenbach ku-

Olaniyan noQuayson (2007166) abakhuthaza ababhali ukuba kuncwadi lwabo mabakhathalele

ukubonisa uvelwano nabantu abacinezelwayo apha elizweni Lo mzekelo ubonakalisa ukuba le

methodi yekhwalitheyithivi iluncedo olukhulu kolu phando kuba isasebenzisana nezifundo

zembali nezezopolitiko ezinika ulwazi lokuba uhlalutyo lwethu lungene nzulu ekuphononongeni

uqhagamshelwano phakathi kombhali onguJolobe noluncwadi lwakhe Kutsho kwacaca ukuba lo

mbongo kaJolobe ungumyalezo wezimvo zakhe ngokubona kukho abantu abacinezelwayo

nabaxhatshazwayo eMzantsi Afrika ngexesha awayephila kulo Lo myalezo kubonakala ukuba

wayewusa kwizizwe zehlabathi zonke ehlaba umkhosi Kule ntlabamkhosi wayebonakalisa

inkolo yakhe kwizifundo zikaKarl Marx ezilwa ingcinezelo yokucalulwa nokuxhatshazwa

kwabasebenzi ebasebenza ezifama nasemigodini kumbongo wakhe ongentla pha

33

Kwakhona uJolobe wathi wafunda ngesimbo esisetyenziswa kwisihobe sesiNgesi sokufakwa

kwemvanosiphelo emibongweni Wasibona esisigoci singangqinelani nesihobe sesiXhosa

Wafumana ingxaki ekulandeleni imigaqo yokubhalwa kwemibongo equlunqelwe ukuba

isetyenziswe kulwimi lwamaNgesi ngokunxulumene nokubhalwa kwemvanosiphelo Ngoko ke

singatsho ukuba uJolobe uqhube ngokoluvo lukaDenzin noLincoln esilukhankanye apha ngentla

kuba kuphononongo lwakhe lobhalo lwemibongo yabantwana wafumanisa ukuba isixhobo

sokubhala umbongo ngemvanosiphelo esiXhoseni asilungi asihambelana nemigaqo yolwimi

lwesiNgesi Ayingqinelani nendlela amagama asebenza ngayo kulwimi lwesiXhosa Emva koko

akaphozisa maseko waqulunqa esakhe isimbo okanye isigoci esimsebenzelayo esililungeleyo

ulwimi lwesiXhosa kubhalo lwemibongo yakhe Ngesi senzo uKerr (1958169) noNyembezi

(1958158) bambona uJolobe engumntu okrele-krele nokwalikhalipha elingenaloyiko

lokugxekwa ngabantu ngento elithe layibona ukuba ifanelekile ukuba yenziwe ekuqhubeliseni

phambili imfundo yesizwe esiNtsundu kwanokuba enze elakhe igalelo ekuphuhlisweni

nasekuphakanyisweni komgangatho woncwadi lwesiXhosa

Ngenxa yefuthe leengxoxo nemizekelo enikwe apha ngentla umntu angathi abe nale mibuzo

ilandelayo

1 Kutheni uJolobe athe noko walandela inkolo yobuKristu kodwa abengumhlobo

omkhulu nenkcubeko yebantu abaMnyama Lo mbuzo ukhumbuza indlela lo mbhali

athe wayibalisa ngayo ngochulumanco olukhulu inkcubeko ngexesha lokushwama

kumaHlubi kwibali lakhe elikwayimbali ekwincwadi yakhe Elundini loThukela Xa

ebalisa uthi umshwamo uqhutywa ngezigaba Uthe akufika kwisigaba sokungeniswa

kwenkunzi yenkomo ebuhlanti ingqingwe ngamadoda ngenjongo zokuyibulala

ngezandla ezihlupheza ebonisa ukuba angaluthini na utshaba xa lunokuthi lufike

luhlasele isizwe okanye amakhaya amaHlubi Amadoda abonisa ukuba ayakulibulala

ngezandla kuphela utshaba kungasetyenziswanga imikhonto nezinye izixhobo

Umbhali uJolobe wayichaza indlela amadoda athi asiphutha-phutha ngayo esi silo

Uchaza ukuba amanye amadoda azama ukusicinezela amathatha amanye asitsala

umsila Ikhatywa nokukhatywa ngokungenanceba Kwangelo xesha linye esi silo

sasigxwala ngamandla sibangwa kukoyika kuba sikubona ngeliso laso ukufa

kufikile kuso (2008165) Ngumbono ongathandekiyo lo kwaye uJolobe ukhuphe

undoqo obonisa ukuba amanye amasiko esintu ayenentlonti Kwakhona lo mbono

ubonisa ukuba uJolobe uthande ukuzibeka izinto njengoko zinjalo ukuze umfundi

34

azikise ukucinga azibonele ukuba izinto kumaxesha akudala zazingentlanga ngalo

lonke ixesha nanjengokuba kusenjalo nakule mihla yedemokhrasi

Kwakhona esi siganeko sikhomba ukuba uJolobe ube engumntu onengqondo

kwanesimo esimbaxa esingacuthekanga kuba akagxilinga kwizinto ezintle

nezimnandi zodwa zobomi Ngokubalisa ngendlela eli siko elaliqhutywa ngayo eli

siko kwisizwe samaHlubi uJolobe ubonakalise umdla omkhulu kwinkcubeko

yesizwe sakhe kwanokuba wayeziqwalasela iindlela ezazithi izinto zenziwe ngayo

ekuhlaleni nasemathekweni Nangona ebekhulele ekhayeni lenkonzo nje

ebengahambeli kude kwizinto zenkcubeko ekuhlaleni esakhula Kubonakala ukuba

yena ebethi aye kula matheko apho wayethi azibone izinto azifote ngeliso lakhe

eliyikhamera Yiyo le nto ebenesiphiwo sokuchaza izinto ezithi zenze umfundi

othuke angabi nakuze azilibale iziganeko ezothusayo kuba zitsho zibhaleke

engqondweni Ngalo mzekelo ungentla uwadulisile namaxesha osizi

kwaneziganeko zeembambano apho kuye kufuneke zinqoze iintonga ldquoukuthimba

uxolo ngokumohlwaya umhlaselirdquo ukulungisa izinto Oku ukuthethe ngexesha

lohlaselo lwamaHlubi endlu yaseKunene phantsi konkosi uMahlaphahlapha apho

athi eza awendlu enkulu abonisa uvelwano ancedisa ekududuleni nasekoyiseni

amaNgwane (Jolobe 197685)

Uncwadi lwakhe uJolobe kwakunye nebhayografi yakhe lumbonisa njengomntu

oyinkcubabuchopho ekukroleni iimbalo zakhe nezigcwela iimfundiso ezakhayo

2 Kwenzeka njani ukuba uJolobe abe ngumntu okwakwipolitiki kwanasebuKristwini

kodwa akwazi ukuzifezekisa ezi nkalo zombini

3 Uncwadi lwakhe lunefuthe elingakanani na kwizizukulwana ezilandeleyo

4 Ingaba bekuyakuba kulungile xa umntu esithi uJolobe wayeyinkokheli

eyayinemibono ekwasisicaka esaye siyinkokheli

Ndiphakamisa ukuba le mibuzo ingasentla ichaza iinjongo zolu phando lwesi

sifundo ezizezi

Ukunika ingqwalasela kubomi bukaJolobe namaxesha ache ngokuqwalasela isipili

esiluncwadi lwakhe esibonisisa ubomi bakhe neminye imibandela

Ukubonisa ukutyeba koncwadi oluqanjwe nguJolobe

35

Ukubonisa ubunkcubabuchopho bakhe

Ukuzama ukucwangcisa iinkcukacha ezibalulekileyo ezingoJolobe ukwenzela

abantu balufumane ulwazi ngoJolobe njengelifa labo

Ukuzama ukongeza olunye uncwadi lophando lohlalutyo okanye logxekoncomo

kwiimbalo zobungqondi kulwimi lwesiXhosa

Xa siphetha singabalula ukuba ekuxoxeni kwethu kuye kwacaca ukuba isithako esiphambili

esithe sachongwa lolu phando sisebenzisana kunye nale methodi ikhwalitheyithivi Kubonakele

ukuba isesona sikrweqe sixabisekileyo ekuphumezweni kolu phando Isisixhoba esibalulekileyo

kuba phakathi kwezinye izinto ivumela nophando ukuba sifumane ulwazi kwimithombo

ekwisigaba sengqalo (primary sources or documents) nekwisigaba solwalekelo (secondary

sources or documents) Uncwadi lukaJolobe oluthe lwabhalwa nguye lungaye luyakuthi

luthathwe njengomthombo okwisigaba sengqalo Ze ezingaye ezingabhalwanga nguye sizibalele

ekubeni ziyimithombo yolwalekelo Ukuxhasa lo mba ungentla uMouton (200199) uphakamisa

ukuba iinkcukacha ezineentetho neencwadi zembalelwano ziyimithombo yengqalo Ziluncedo

olukhulu kusetyenziso lwesithako esakhelelwe ukuphicotha imbali nobomi bombhali Kanti naye

uCouzens uthe wamisa ngolwakhe uluvo wathi iifoto zomntu ekubhalwa ngaye zingaluncedo

ekudizeni ulwazi malunga nozihlobo zakhe kwanebuhlobo kunye nosapho lwakhe Ezi zinto

ziyinxenye yemithombo yengqalo Ziluncedo ekufunyanweni kweenkcukacha ezibanzi

nezifunekayo kuphando ngolwazi lomntu olusebenzisa uphononongo olukuphando lwembali

bomi (historical biographical research study) (1985 xiii ngokwasentla apha)

Ukuvala izikhewu ezikhoyo kungafunwa ezinye iinkcukacha koovimba okanye izisele zogcino

lolwazi kwimizi yamaphephandaba nakwiingxoxo zophando lwenkcukacha ezingomphandwa

nakwezinye iimbalo ezingoJolobe Siyavuya ukwazisa ukuba sezikho iincwadi ezibonisa

iingxoxo ezithile malunga noJolobe Apha singathi sikhankanye imisebenzi kaHoza (1999)

Opland noMtuze (1994) Kavanagh noQangule (1971) Bennie (1935) Satyo (1980) noKwetana

(2000) kwanabanye

Le mpophomo- buciko ngokwesithako sezembali kunye nobunzululwazi mlandu ekulo mqulu

isetyenziswa kwimethodi yekhwalitheyithivi ngempumelelo ukubonisa ixabiso elikhulu

kuhlalutyo loncwadi okanye ugxekoncomo loncwadi nasekutyhileni iinyaniso ezifihlakeleyo

ngoncwadi lombhali noluthi ludize ukwaziwa kombhali ngendlela engcono nebanga umdla

kwanendlela esebenze ngayo ukuqondwa koncwadi lombhali nasekutolikweni kwalo ingakumbi

ekuqondweni kwemiyalezo umbhali ayithumelayo kubafundi bakhe kwanakumzi oNtsundu

36

ngokubanzi Kwakhona ithe yadiza neengcinga ezifihlakeleyo zovakalelo kwaneminqweno

yakhe kwanemiba eyezopolitiko eyayigquba ngexesha likaJolobe Wayekhathazwa kakhulu

lucalucalulo nokucinezelwa kwabantu abaMnyama Le meko wayikhankanya nakwezinye

iimbalo zakhe kwaye kulapho iimvakalelo zentlungu yakhe zithe zadizeka khona ngokumandla

37

ISAHLUKO 2

AMAGQABANTSHINTSHI NGOBOMI BUKAJJR JOLOBE

21 Intshayelelo

Iinkcukacha zobomi bukaJolobe eziza kuboniswa kwezi ngxoxo zilandelayo zibalulekile kuba

ziza kongezelela ubungqina kwiingxoxo ezidlulileyo Okwesibini iinkcukacha ezintsha

zizakunxulumanisa ubomi bukaJolobe neembalo zakhe Ngenxa yoko ke sizakuqwalasela ubomi

bukaJolobe ukusukela emva kokuba ezelwe ukuya kuthi xhaxhe ngeli lixa eyinkwenkwana

ekwimfundo yakhe yobuncinci Emva koko sidlulele kwimfundo yakhe elandelayo equka

noqeqesho lobutitshala Sibuye sichaphazele imigudu yakhe yokwandisa imfundo yobutitshala

Ze singene kwintsebenzo yakhe yasebutitshaleni kwanokuba ngumzali opheleleyo Songeze

ezinye izigaba zobomi bakhe ezizakuvelelwa ezizezi ukuntingela phezulu endleleni yakhe

yempumelelo igalelo lakhe esizweni umhlalaphantsi wakhe kwanokudingwa kwakhe luluntu

ukufuduka kwakhe esiyakuhlala Phesheya kweNciba unqulo lwakhe nezinye iinkonzo

imibulelo yabantu neenkumbulo zabo ngaye izinto zeenguqu zenkqubelaphambili ezenzeke

emva kokuba endulukele eBhayi kanti nomyolelo wakhe kwanokunduluka kwakhe ehamba

ewusikelele umzi oNtsundu kuyakuthi kukhankankanywe

UClifford (19623) usixelela ukuba uQuintillian unika amacebo ngokumalunga

nokubhalwa komlando womntu obalulekileyo Uthi kolo bhalo makubandakanywe

la masolotya alandelayo

Izinto ezithe zenzeka phambi kokuba azalwe

Izinto ezithe zaqhubeka okanye ezimalunga naye ngexesha esidla ebomi

Izinto ezithe zenzeka emva kokuba eyibekile inqawa

22 Umnombo okanye intsukaphi kaRanisi Jolobe

UJolobe liHlubi nozwane Bekunqabile ukufane uve abantu kwiintetho zabo ngoJolobe

bekhankanya bencoma abantu bomnombo aphuma kuwo Kunqabile kwanokuva

ukukhankanywa kwesiduko kwanezinqulo ezi zakhe njengendoda enkulu xa kubaliswa

ngemisebenzi negalelo lakhe kuncwadi nakwisizwe sama-Afrika siphela jikelele

Iinginginya zabafundi boncwadi lwesiXhosa ezikolweni zamabanga asezantsi nakwaphezulu

nakwiidyunivesithi ezinamacandelo eelwimi zesiNtu Afrika zisamangazwa bubutyebi obukwi-

misebenzi kaRhanisi Jolobe yezezoncwadi Abafundi bala maziko emfundo ephakamileyo

alandelayo iYunivesithi yaseStellenbosch iYunivesithi yaseKapa iYunivesithi yaseNtshona-

38

Kapa iNelson Mandela Metropolitan Yunivesithi iWalter Sisulu Yunivesithi iRhodes

Yunivesithi neYunivesithi yaseMzantsi Afrika nezinye ngokunjalo basacaphula kwimisebenzi

yezezoncwadi ebhalwe nguJolobe xa bebhala imisebenzi yokuzuza izidanga zemfundo enomsila

Nakumazwe aphesheya koolwandle xa kuqulunqwa iingxoxo zobungqondi kwezezoncwadi

uncwadi lukaRhanisi Jolobe lunikwa ingqwalasela Kanti nabanye abantu abadala basenazo

iinkumbulo ngoncwadi lwakhe oluyolisayo ababelufunda ezikolweni ingakumbi izicengcelezo

zakhe ezazihamba nentshukumo

Nangona esebenze kangaka isaziwa nemisebenzi yegalelo lakhe akuvakalanga kaninzi ebizwa

ngezibongo nezinqulo uJolobe Bekufanele njengendoda xa kuthethwa ngaye zivakale izinqulo

zakhe njengokuba xa kubhekiswa kuNelson Rolihlahla Mandela bekusithiwa futhi futhi

ldquoMadibardquo kude kuqukwe nezamanyange akowabo awandulukayo angookhokho aphuma kubo

ooZondwa ziintshaba nooNdaba nooBhomoyi (Mqhayi 1943)

Lo mba wokunqaba kokubizwa kwezinqulo zikaJolobe undululwa nayingcingane kaClifford

(Ngokwasentla apha) Unqonqozisa ukuba indoda enkulu ethe yenzela isizwe sayo jikelele

izenzo ezinegalelo elikhulu ekuphakanyisweni kwaso ifanelwe yimbeko enochatha wentlonelo

ingakumbi sisizwe sayo Ngolu phononongo sinethemba lokuba kobakho uvuselelo olukhulu

lokumhlonipha uJolobe

23 UJolobe ube yindoda phakathi kwamanye amadoda

Ukuphuma kwendoda iye edabini kukubi ikhusela isizwe loo nto yaziwa njengesenzo sobukroti

kwaXhosa kwaye loo nto ichaza ukuba indoda ifikelele kwizinga elikhulu lobudoda (Jolobe

197484) UJolobe ube yenye yamadoda ayilweleyo inkululeko yeli lizwe wasinda ngezikaSibi

ukuba angaphoswa naye entolongweni okanye asiwe esiQithini ngenxa yokuba ngumlomo

wabathungwe imilomo ngexesha lengcinezelo Imibongo yakhe yokuchasa ingcinezelo nayo

wayipapasha ngo1952 kumaphephandaba apha eMzantsi Afrika kanye ngexesha elibi kakhulu

lokucinezelwa ngamandla kwabantu ngumbuso wocalucalulo

URhanisi Jolobe ebengalwi nje ngoncwadi kuphela ezinye izenzo zakhe bezihamba phambi

kwakhe zimpheleka Umzekelo wadala umqolomba wokufihla abazabalazi ababegqogqwa

kumakhaya abo ngabakwantsasana ababekwiphulo lokubamba abalwa imithetho yengcinezelo

Akaphelelanga apho Wabanika ukutya abantu abalambileyo nabahluphekileyo

Obu butshantliziyo bukaRhanisi James Jolobe bungqinwa nguOpland noMtuze (1994115) Bathi

ngo1952 lo mbhali wapapasha imibongo yakhe emithathu kwiphephendaba uMthunywa Le

mibongo xa umntu eyinqonomfela eyivisisisa injongo nentsingiselo yomyalezo yayo

39

wofumanisa ukuba ijolise ekomelezeni amajoni omzabalazo wenkululeko yomntu oMnyama

kweli lizwe Kwakhona ijolise ekomelezeni isizwe somzi oNtsundu uphela wama-Afrika ukuba

ungatyhafi uthembeldquobabenokholo nethemba lenkululekordquo Ufune bazi ukuba ayisekudanga

igaleleke inkululeko Ukugxininisa kwakhe olu hlobo kubonakalisa mhlophe ukuba uRhanisi

Jolobe wakhumbula ukuba ithemba kwiimeko ezinzima liyaphilisa Ithemba lingamandla

okuxhasa umphefumlo ungaphumi UJolobe ulibona liyinkanunu edudula udano notyhafo kutsho

komelezeke amadolo agevezelayo kubinzwe elutshabeni kanye ngexesha lenkxwaleko

Ubutshantliziyo kwanobukroti bukaJolobe bube kwayingozi kuye babunokumvalelisa

kwesimnyama isisele zijwilwe kude izitshixo kuba eminye yemibongo yakhe ingakumbi le ithi

ldquoImbumba Yolutshardquo (Opland noMtuze 1994116-117) Ibe icace gca intsingiselo yawo

ngokuyichasa ngokupheleleyo inkqubo yengcinezelo yomntu oMnyama Kulo wona kubonakele

ukuba akasecengi kulala phi Kodwa wayethi asinde ngokulambisa kwabakwantsana befuna

icebo lokumbamba ngamandla Ngezi mimi zokuzingelwa kwakhe wayengathandazi nje

wayethetha noThixo ange umbona ngeliso lenyama (Vuyorsquos Journal 2013 Omnye umzekelo

wokunika ithemba kwakhe umzi oNtsundu namaqhawe omzabalazo uye wabhala efunza edabini

kodwa enika nesomelezo kuma-Afrika aqhubeke alilwele ilizwe lawo elilibango lawo

Wakhwaza wathi

Mlindi kuxa liphi na

Ebusuku Wakhwaza

Isifingo sidlule

Ngumsombomvu

Umyalelo uyenziwa

Iyathamba iAfrika (Opland noMtuze 1994116)

UJolobe uyibone ngeliso lomoya inkululeko isiza Oku kwalathwa ngokucacileyo sesi

sicatshulwa singentla Ngenene phantsi koxinzelelo lwezizwe zehlabathi ekugqibelei zenziwa

izigqibo nguMongameli wombuso wocalucalulo uDe Klerk Kwayileka uthethathwano

neenkokheli zakhe kwakunye nesigqeba sikaNelson Rolihlahla Mandela ijoni lenkululeko

nenkokheli yoMkhonto Wesizwe Sazaliseka isiprofeto sikaJolobe nobekwayimboni ube ldquo liliso

lesizwe nomlomo wasordquo (Qangule 1970 ingabulazigcawu) Ngenene waphuma uMandela

entolongweni wanguMongameli wokuqala yoMzantsi Afrika omtsha wedemokhrasi yombuso

wolawulo lwentando yesininzi Yazuzeka inkululeko eyabonwa nguJolobe ngo1952 isiza kude

ingxamile Ngenene yagaleleka ngo1994

40

24 Izibongo okanye iziduko zikaJolobe

Ijoni uNelson Mandela nenkokheli enkulu eyaphuma entolongweni yajika yakhokela isizwe

siphela yayalela ukuba kukhululwe onke amabanjwa oopolitiko Isiduko sayo asiphelanga ukuba

sematheni bambi abantu bambize ngesinqulo sakhe esinguMadiba Zona iimbongi zizikhumbule

zonke izibongo zale ndoda inkulu kwanemisebenzi yayo zayilanda ngamagama okhokho bayo-

ooZondwa ooNdaba nooBhomoyi (Mqhayi 1943)

UJolobe uthe yena wakhunjulwa ngunyana kaJohn Knox Bokwe uGqirha Bokwe othe

wabonakalisa umahluko xa ebebulela umsebenzi kaJolobe oyincwadi yezincoko osihloko sithi

Amavo (1940) Wathi lo msebenzi kaJolobe uphume izandla Watsho wamkhwazi ngezinqulo

zakhe wathi ldquoThukela Nozulu Mpafanerdquo Xa wayesenjenje wayebulela namanyange

akuloRhanisi Jolobe Wayekhumbula enqula nooyise-mkhulu bakhe kwanookhokho bakhe

URubusana (19061911 200242) unoluvo lokuba iziduko ezi zikwahamba nezinqulo okanye

izibongo zibalulekile kuba zikwaquka nezihlwele nezizinyanya okanye okhokho aphuma kubo

umntu kwanokuba zibika umnombo wakhe Umzekelo uRolihlalahla Nelson Mandela ubizwe

ngabantu ngokuba nguMadiba Kanti uMqhayi imbongi yesizwe ibe iyazi kakhulu iminombo

nezinqulo zabantu ingakumbi iinkosi uthe xa ebonga uThembeka Soga ngenxa yobukrelekrele

bakhe kwanokukhonza kwakhe isizwe waquka nookhokho bakowabo nabazala bakhe ooMadiba

wabhala wathi

Umafungwa ngabaThembu - KwaZondwa kwaMadiba KwaHala nakwaNdaba KwaCedume nakwaBhomoyi (Mqhayi 194368)

Kanti ke uVuyo intombi nomafungwashe kaJolobe ungqine okuthethwa nguBokwe apha

ngentla Ubalise wathi ldquoudaddyrdquo wathi yena uzalwa ngooNozulu ooThukela ooMpafane

ooKheswa nooNonkosi Wamxelela ukuba bangamaHlubi ayesuka eNtla esisizwe esikhulu

nesasityebile sibuxabisile ubuhlobo nezinywe izizwe Uthe basuka eNtla kummandla womlambo

iThukela kwaye bafika kweli lizwe ngenxa yemfazwe eyayibizwa ngokuba yimfecane (intsabo)

eyaqhambuka ngenxa yokuba izizwe zisuke zihlaselane Le nkcazo uJolobe awayichazela

abantwana bakhe ingqina ukuba kubalulekile ukuzazi

241 UJolobe nezinto ezenzeka phambi kokuzalwa kwakhe

Umzekelo ibali elagcinwa nguMfundisi uMalgas lithe laluncedo ekwaziweni

kwemvelaphi yomnombo wesizwe saMaHlubi kwanombo wokhokho babantu

bakwaJolobe UMalgas wabulela inceba eyathi yenziwa nguMhlekazi uKumkani

41

uHintsa kumhlaba wakhe ngokuthi akubona amaHlubi exhwalekile mhla afika ezimbacu

kweli lizwe yena wasuka wangumkhuseli wawo xa ayeswantsuliswa ngamaNgwane Lo

Mfundisi uthe amaHlubi ayengakulindelanga ukuhlaselwa kwanokubulawa kwenkosi

yawo enkulu uMthimkhulu Loo nto yadala imbubho enkulu nentsabo yabantu beshiya

amakhaya abo besindisa ubomi neentsapho zabo

UJolobe naye kwincwadi yakhe uElundini LoThukela (1959) uchaphazela ukuba

kubalulelekile ukuba umntu awazi umnombo wakhe nemvelaphi yakhe kwanezinto

zemvelo yakhe Utsho nokuthi amabali abantu athi enze umdla xa esusela kwiindawo

okanye equka iindawo zemvelo yabo (Scheub 196760) Into ethethwa nguJolobe

iyinyaniso kuba umntu ukuyazi imvelaphi yakhe uba nokuzingca ngobubani bakhe

okuzala ukuzithemba Ngoko ke ukubazi abantu azalwa ngabo kwanamanyange

neenkosi namaqhawe namagorha akowabo awathi azibalula ezimfazweni kudala

ihlombe nomoya wobukhalipha ohamba nokwazi ukuba ubuqhawe busegazini lakhe

umntu Oko kunika ilunda kudale umoya wokuzithanda Kunkcenkceshela nomoya

wokulithanda ilizwe umntu azalelwe kulo ndash ubuthandazwe ke obo Umzekelo abantu

abaninzi kule mihla bathi bancedwe yinkqubo ekumabonakude uKhumbulrsquoikhaya

ukuvala izikroba ezibuhlungu empilweni yabo yokungabazi abazali okanye abantu babo

UMfundisi uMalgas uthe wazibalula ngobuthandazwe bakhe ngobuHlubi nangokuthi

abulele ubukhalipha nobuqhawe kwanobuntu obuthe baqhutywa yinceba obathi

benziwa nguMhlekazi uKumkani uHintsa kumhlaba wakhe ngokuthi akubabona abantu

abaNtsundu abangamaHlubi befika bexhwalekile bezimbacu behluphekile athi yena

aba bantu ngabantu bakowabo Inceba yakhe yamlawula kuba akazange avume

kwakhona ukuba baxhatshazwe zezinye izizwe ezifana namaNgwane Wona wawalwa

wawachitha waza yena Kumkani Hintsa waligwiba nomkhuseli nomambesi wabantu

ababuthathaka nabalambileyo wabapha ukutya

25 Intsusa yohlaselo kunye nentsabo yookhokho bakaJolobe

Isizekabani sokuqaleka koku kuhlaselwa kwamaHlubi kukuba wathi ngebhaqo uMthimkhulu

inkosi yamaHlubi wahamba-hamba etyelela izizwana zakhe namaphakathi akhe Kwathi kanti

usondele kakhulu kumda womhlaba wamaNgwane Aza wona amaNgwane ayitolika loo nto

ngokungathi uMthimkhulu namaphakathi akhe ngabantu abaziintlola Atsho kwangoko ahlasela

isizwe samaHlubi singacingele nto Sasingazilungiselelanga kulwa mfazwe AmaNgwane aza

ayingxwelerha kabuhlungu inkosi yawo enkulu yamaHlubi uMthimkhulu eyathi ayakuba

nakusinda kuloo manxeba yasweleka Uhlaselo lwathi lwadala intshabalalo enkulu eyathi

42

yanenwenwa Asaba amaHlubi kuba ayetshiselwa izindlu ethinjelwa kwaneenkomo zawo ezibe

ziyimpilo yabo njengabantu abaNtsundu kakade (Soga 193718)

UJolobe uyayingqina le mbali nenceba eyathi yaboniswa nguKumkani Hintsa ngokuthi abhale

umbongo othi Imfecane noyakuhlala usisikhumbuzo sembali yamaHlubi Ngawo kuya

kukhunjulwa nobomi bukaHintsa inkosi enkulu ngesenzo esikhulu eyasenzayo ngokuthi ibonise

uvelwano nobubele kookhokho bombhali uJolobe ngokubahlangula emlonyeni wamarhamncwa

awayenxanelwe ukufinca igazi labo Loo marhamncwa ngamaNgwane awaye engaphezi ukuthi

gqolo ahlasele amaHlubi nangona uKumkani uTshaka wayewohlwaya aMangwane ngezigalo

ngenxa yeso senzo sokuhlasela amaHlubi KuJolobe uKumkani uHintsa liqhawe azingca ngalo

kwinkosi zamaXhosa UJolobe umbone esisikhumbuzo seenkosi ezazizinkokheli ezikrelekrele

zikhokelwa sisandla sikaSomandla sothando nenceba novelwano ekulawuleni abantu bazo

(Jolobe 1971) UJolobe wachukumiseka zizimo zeenkosi ezinobulumko ubukhalipha

kwanemfesane waza naye wafunda kuzo walinganisa wayinkokheli enjalo Kaloku ithi intetho

yamaXhosa intsimbi ilolwa yenye intsimbi Kwakhona uJolobe uthe wenza esinye isikhumbuzo

kumbongo wakhe apho akhumbule khona uvelwano kanobukhalipha bukaKhwane owaye

eliphakathi elikhulu likankosi uTshiwo Naye uKhwane wabonisa ubulumko nobukhalipha

beenkosi zandulo zamaXhosa nezezinye izizwe Wawubekela ecaleni umyalelo kaTshiwo

owawumgunyazisa ukuba abulale bonke abanukwe ngobugqwirha nokuthakatha Yena

uKhwane wasuka wasikwa yinceba wanovelwano ngaba bantu bagwetyelwe intambo wamana

ebafihla kude lee emehlweni enkosi yakhe Isimanga kukuba basuka aba bantu babesengelwe

ukubalawa baluncedo kwakuvela iimfazwe bancedisa ekukhuseleni isizwe siphela Kwathi

kwakubakho imfazwe uKhwane abantu abafihliweyo basuka babangumkhosi omkhulu bancedisa

emfazweni UKhwane wavuzwa ngesenzo sakhe esihle wawongwa ngesithsaba sobukhosi Waba

yinkosi yaba bantu wabakhuselayo nabathi emva koko basisizwe esitsha babizwa ngokuba

ngamaGqunukhwebe Naye uJolobe uye wafunda kwiimbali zobuqhawe bala makhalipha

angooHintsa nooKhwane Zamchukumisa zamfundisa ukuba naye abafihle abazabalazi

benkululeko yomntu omnyama abebeleqwa bebanjwa bephoswa ezintolongweni Bambi babede

babulawe kabuhlungu ngamapolisa awodwa (special branch) aqeshwe ngurhulumnte

wengcinezelo ukuba ajongane kuphela nabantu abachase umbuso ophethe ngaloo maxesha

Ngale ndlela uJolobe wathi wahamba ngesikhokelo seliZwi awathi walilandela elithi

ldquoUsisilumko umntu othi asindise abantu abaya kubulawardquo (Imizekeliso Isahluko 23 ivesi 11)

Umbhali uSoga (19376) ubalisa ukuba uMfundisi Malgas wathi wabalisa kwiphephandaba Imvo

ngokuchithakala kwesizwe saBambo Esi sizwe sada saza kufika kwilizwe likaHintsa eMpuma

koloni USoga ukhankanya ukuba uMalgas wabulela wabuka inceba eyathi yenziwa

43

nguMhlekazi uKumkani uHintsa kumhlaba wakhe ngokuthi amkele ngezishushu amaHlubi

awayexhwalekile mhla afika kumhlaba wakhe Wasuka yena wangumkhuseli wawo

kuMaNgwane awayebasukela UMatiwane inkosi yaMangwane yayalela umkhosi wayo ukuba

uhlasele amaHlubi Aze amaNgwane awaqubulisa amaHlubi UMthimkhulu iKumkani

yamaHubi wangxwelereka kakubi ngamandla kuba ebengakhange acinge ngakuhlaselwa

namfazwe kuba ilizwe belixolile ngelo xesha lakhe Waphela esweleka Wathi akusweleka aza

amaNgwane athi gqolo ukuhlasela amaHlubi abatshisela zindlu ethimba kwankomo Akazange

abenabancedisi ekulweni amaNgwane kuba umzalwana kaMthimkhulu wathi wazifunela indawo

eLuSuthu phambi kohlaselo lomkhuluwa wakhe Athi ke ayokubika esi sihelegu kuKumkani

uTshaka Waza wawahlasela amaNgwane kaMatiwane athe wona akayeka ukuhlasela amaHlubi

ade azokuwangenisa kumhlaba kaKumkani uHintsa wasizwe samaXhosa AmaHlubi akufika

emBhashe kumhlaba kaHintsa wathumela kuwo amaphakathi ayokuwabuza amaHlubi ukuba

bangoobani na UMalgas uthi aphendula ngazwinye athildquoSiyamfenguzardquo Oko kukuthi

siziimbacu ezifuna uncedo Kwaqalela apho ukuthiwa iimbacu zemfecane ezamkelwa ngenceba

nguHintsa ngamaMfengu

USoga (19379) ubalisa ukuba uHintsa ezimbacu wazamkelela eGcuwa Zazingamawakawaka

Utyatyadula enjenjeldquo UHintsa uqale ngokubambesa kuba abantu babesele behamba ze

wabakhuphela nemihlaba yokuma neenkomo zokusenga ukuze nje namhla kubuye kudityanwe

ngokutsha namaXhosa kuba abantu babe banye kakade kungasekho nabuXhosa koko

kwakoomawokhulu uAdamhelliprdquo Ukwachaza ukuba uHintsa wawumema wonke umzi

wasemaXhoseni waqhuba wathi ldquoPhulaphulani mawaba nezithwala-ndwe Aba bantu ke

iintombi zawo zizekeni ukuze nibe banye nidibane nokuze nabo bangemki buphele

ubumfengu Musani ukubabona begqubeke yindlela ngenye imini ngomso nabo

bayakwambathardquo

UHintsa wayalela nokuba iinkosi zabaMbo maziphume zime zimele ubukhosi bazo Umzekelo

unkosi Matomela wafika wazifumanela umsetyenzana wobucaka wokuba ngumsengi weenkomo

esengela uKumkani uHintsa ezifihlile ukuba uyinkosi Nezinye iinkosi ezazifihlayo zezi

ooNkosi Mabandla Mhlambiso Mthimkhulu Msuthu usoZulu oseTsojane kwanonkosi

uNjokweni UHintsa wagxigxinisa ukuba iinkosi maziziveze zingazifihli kuba zisoyika

ukubulawa Ukususela lo mini wayalela nokuba unkosi Matomela aphumele ngaphandle

athabathe ubukhosi bakhe abuliswe kuthiwe Ah Matomela (Soga 193710)

USoga ubhale wambulela wamncoma uMalgas esithi ldquoUMalgas ngokuzalwa ngumGcaleka

ekungekho nkohliso kuyerdquo Umbulelela imbali engamaHlubi namaBhele athe wayifumana kuye

44

Nathi bantu bale mihla siyambulela uSoga kwakunye noMfundisi Malgas ngokuzigcina iimbali

ezibalulekileyo zobuzwe babantu abaNtsundu ababalulekileyo nabathe bazibalula

ekuphakamiseni isizwe samaXhosa kwanezizwe eziNtsundu ngokubanzi Iimbali zabo zityebile

zivusa umxhelo zibanga umdla zikwanika ulwazi olwakhayo noxa olunye ilelosizi nje

Kwakhona imbali yakhe ibonisa ubulumko beenkokheli zamandulo ezazifunde kwizikolo

zemveli zanikwa nguMdali ubulumko bokulawula ngesidima ngobuntu ngoxolo ngenceba

nangokulikhusela kwiintshaba ngobukroti ilizwe lazo kanye njengoKumkani uHintsa ongcwaba-

lakhe liseMbhangcolo nowafa kabuhlungu ekhusela ilizwe lamaXhosa kumaNgesi awathi

ayinqumla intloko yakhe Ngoko ke makabongwe uKumkani uHintsa isilo sohlanga ngokuba

ngukhala wesizwe kude kube sekugqibeleni Olu luvo lungqinwa nanguJolobe othi uHintsa waba

ligwiba lamaHlubi ngeemini zentshaba zawo Utsho echaza nokuba kwinkcubeko yamaHlubi

ldquoKulungile ngaphezulu ukufa edulini kunokucima amehlo elukhukweni ubungagulirdquo(1959

200882)

USoga wathi gqolo wamana efuna ukwazi banzi ngamaHlubi nobudlelwane bawo namaBhele

Umane efuna ulwazi kuMfundisi uMalgas (IMvo kaJanyuwari ngo1917 Soga 193717) Lo

Mfundisi wamnika uSoga ingcaciso ethe kamva kwabonakala ukuba ithe ayanambitheka

kakuhle NoJolobe oliHlubi ngokuzalwa weza nolwazi kwincwadi yakhe elibali kwanembali

yamaHlubi echaza ukuba amaHlubi akangomaBhele kuphela okwenzekayo kukuba inkosi

yamaHlubi yazeka intombi yamaBhele Oku kuthetha ukuba kukho ubuhlobo phakathi

kwamaHlubi namaBhele kodwa wona ingengomaBhele Isazathu sokuba kuboniswe le

yantlukwano kukuba uSoga usuke waluthakazelela ulwazi athe walufumana waluqonda

ngendlela yakhe ngokuthi ade alupapashe ngokuchazela izizwe ukuba amaHlubi ngabantu banye

namaBhele UJolobe uye njengoko sesitshilo wayilungisa le nyewe kwincwadi yakhe uElundini

LoThukela Kuyo ubonisa nokuba amaHlubi ahlaselwa ngamaNgwane kodwa amaBhele

alandula ukunceda amaHlubi Wona awagxotha kakubi amaHlubi xa ayecela inkxaso kuwo

Esenza le nto nje amaBhele ayejonge inzuzo angayifumanayo kumaxhoba emfazwe UJolobe

ebalini ude achaze nokuba amaBhele athi abumbana ahlanganisana ayimikhosi afana

namaxhalangardquo(Jolobe 200891) Eli bali lokuhlaselwa kwamaHlubi phantsi kwenkosi

uMahlaphahlapha linobunyani kuba libaliswa ngobumjalo balo nguBennie (1935) kwincwadi

yakhe Imibengo

Ingxelo kaMfundisi uMalgas ihambisa ithi

AmaBhele la ngabantu banye namaHlubi UBhele wendisela intombi yakhe uHlubi

kwinkosi yabaMbo kwasekuthiwa inzala yale ntombi ngamaHlubi aphuma kuBhele

45

inkosi yabaMbo ezala uLufelelwenja ozala uSidwabasenkomo ozala uMsi ozala

uMzimkhulu ozala uMaseko ozala uNdlovu ozala uMalunga ozala uDlamini ozala

uMthimkhulu ozala uNgcobo kwindlu enkulu azale uRhadebe kweyasekunene uNgcobo

ozala uDlomo ozala uMashiyi ozala uNtsele ozala uBhungane ozala uMthimkhulu lo

wabulawa ngamaNgwane ukuze kuchithakalwe entla

USoga uthi eli nqaku lisisicatshulwa entla apha linamandla kakhulu xa liphuma kumfundisi

oliHlubi noMbo ngokwakhe ngokuzalwa Utsho esenjenje ldquoMna njengombhali weNtlalo

kaXhosa nanjengomntu othanda ukuzichukusha ndiziqonde iingcambu zobuhlanga bukaNtsundu

ukuba aBambo namaBhele namaHlubi amelwe ukuzalanardquo (193717-18)

251 Imimandla yamaHlubi afika athi tshitshilili kuyo

UPahl (1967 1978263) uvelisa elokuba amaHlubi athi akufika apha eKoloni kwimimandla

yoMneno-Nciba naPhesheya kweNciba athi sa-a a tshitshilili Uchaza ukuba iindawo asemi kuzo

njengesizwe esibumbeneyo nekusathethwa kuyo isiHlubi kuseHeshele eMatatiyele eMount

Fletcher nakwimimandla yakuQumbu naseMount Frere Ukhankanya ukuba wona amaHlubi

ngokwemvelo yawo aphuma eNatala kangangokuba amanye wawo amaninzi aselapho kwaye

athetha intetho eyelenene kakhulu nesiZulu Kwakhona ithe intetho yawo yaphinda yayelela

kwintetho yesiXhosa kodwa u-ldquondirdquo kumaXhosa ngu-ldquongrsquo kumaHlubi UPahl uthi amaHlubi

ayangrsquoangrsquoaza xa ethetha (Pahl 1967 1978263- 264) Utsho enika le mizekelo elandelayo

ISIXHOSA ISIHLUBI

Ndiyahamba

Ndiyabulela

Andibonanganto

Xa ndingekhoyo andikho

Ngrsquoiyakhamba

Ngrsquoiyabongrsquoa

Angrsquobonangrsquo a lutho

Na ngrsquongrsquo ekho angrsquokho

Amanye amaHlubi akoomaNgcobo Cala Tsomo (Scheub 1967) eGcuwa (Soga 1937) kanti

naseNgqushwa (Sirayi 1985)

UBen Mahlasela kudliwanondlebe noJolobe ngo1973 uchaze ukuba uJolobe yena ukhule

ethetha intetho yakhe exubene nesiHlubi Loo ngxelo ibonisa gca ukuba yiyo loo nto kwincwadi

yakhe uJolobe eyinoveli engu-UZagula (1923) athi isiXhosa sakhe sasigcwele zizafobe

zesiHlubi (1973) Le ngxaki uthe wayoyisa ngokuthi rhoqo anyamekele ukusazi isiXhosa wade

wafumana namancedo kaMqhayi awathi angumkhombandlela wenkuthazo emkhokelele

ekubhaleni isiXhosa esamkelekileyo

46

USoga uchaza ukuba abaMbo okanye amaHlubi ayafana namaZulu kuyabonakala aphuma

sinqeni sinye AmaHlubi akuloJolobe azinkosana nawo aphuma ebukhosini bamaZulu USoga

udiza ukuba uMbo noXhosa lo bagazi linye ngokwemvelo yabo yegazi lasebukhosini

kwasendalweni UZulu noXhosa baphuma esinqeni esinye (19372-3) kwaye babufana ngentetho

yabo ayafana namasiko abo entlalo yamandulo UXhosa yena wachithakala kuqala waya

kuzihlalela Kwakho kubonakala kukho ubuhlobo kumnombo wamaHlubi namaZulu IsiHlubi

ngenene sibonakala sisondele kakhulu kwisiZulu sibe singanxaxhanga kuyaphi kakhulu

kwisiXhosa Umzekelo umbhali uPahl (1967264) ubonisa ukuyelelena kwezi lwimi

UJolobe uyamgqinela uPahl kumba wozalano phakathi kwesiZulu nesiHlubi Kwinoveli

Elundini LoThukela ubhala abonise ukuba xa kubuliswa okanye kuthethwa nomntu omkhulu

ongumninikhaya okanye inkosi yesizwe iyahlonelwa kuthiwe ldquoBabardquo ngesiZulu nangesiHlubi ze

kuthiwe esiXhoseni ldquoBawordquo Kuloko umbhali uJolobe ebhale wachaza nokuba isiHlubi

siyelelene kwisiZulu

Kolu phononongo kuye kwabhaqeka imvelaphi yezinqulo zohlanga lwamaHlubi Zisukela

kumagama ookhokho namanyange akuloJolobe Kwakho zikhona ezinye ezisukela kumagama

emilambo emikhulu ehlonitshiweyo kwasendulo ekwimimandla yakwaZulu ngoku Imizekelo

yaloo milambo yile iThukela neMpafana Kungoko ke ezinye izinqulo zamaHlubi zisithi

Thukela Mpafana

26 UJolobe namagama akhe

Ngokwezidingo zolu phando kufanelekile ukuba siphicothe amagama uJolobe athiywe wona

kowabo Anento yokwenza nendlela abe ephila ngayo Iinkcukacha zako konke oku zikule

mihlathana ilandelayo

261 Igama elithi Rhanisi nentsusa yalo

NgokukaNdimande-Hlongwana (200577) noMbovane (199671) Amagama ezilo ezilwanyana

neentaka nezinye izinto aye asetyenziswe ngabazali ukuthiyeni abantwana babo Ngamanye

amaxesha la magama azoba iimpawu zezimo zaba bantwana Umzekelo abanye kuthiwa

ngooNgcuka kanti abanye abanye apha ekuhlaleni kuye kuthiwe ngooNgonogwaja (isiZulu)

okanye ooMvundlana kuba imivundla yaziwa ngobukrele-krele kwanesantya esikhulu xa ibaleka

ayifani namalovane nofuduzwana esithi sive kubaliswa ngabo ezintsomini

UKoopman kuKaschula (2001142-147) uchaza ukuba kuphando lwakhe ngezibongo zeenkosi

ufumanise ukuba kwisiZulu ukumkani uGoodwill Zwelithini kuthiwa ldquongunogwaja

ozikhundlakhundla esinye sesokulala nesokuthamelardquo Le ntetho itolika ikwachaza ubumbaxa

47

bakhe nokwanda kwakhe ekuhlaleni kwanendlela enza ngayo izinto Kwakhona ikwachaza

ubulumko nesimo sale kumkani kuba ifaniswa nomvundla ngokwentetho yesiXhosa Oku

kubonisa ukuba kubalulekile ukuphicotha igama okanye amagama ombhali phambi kokuba

kubunjwe ibhayografi yakhe Ngenxa yoku sakuqala ukuqwalasela igama likaJolobe elithi

Rhanisi ze emva koko senze njalo kula athi James

Eli gama likaJolobe lithi Rhanisi kusenokwenzeka ukuba belisisiteketiso kuqala esithe sakhula

naye UNdimande noHlongwana (200577) bayaluxhasa olu luvo bebethelela elithi abantu

banikwa amagama aziziteketiso ezinje ngezilo ukuquka neentaka Uyabangqinela ngolu thiyo

uRamncwana kuMoropa (199529) Wenza oku kumbongo ITshawekazi elihle xa esenjenje

NguNondwe elibizwa yimbongi

NguSylvia elibizwa ngumlungu

Ngumdakakazi omnyama ongeva sepha

Ngumafungwashe kuyise nonina

Yintwrsquoemehlo alubhelu okwentakazana

Yintwrsquoentamrsquoende ngathi ngusikholimanzi

Kwesi sicatshulwa uRamncwana uteketisa esi sithandwa sakhe usifanisa nentakazana kwakunye

nosikholimanzi Uteketisa esebenzisa intaka Kwangokunjalo igama elithi Rhanisi libonakalisa

ukuba le ntaka ibe iyintaka ethandekileyo kubazali bakaJolobe nenomahluko ngesimo sayo

Uluvo olunje lusekwa nangumbhali uReaske (196660) othi abantu kubalulekile bayixabise

indalo Akuthethayo kusifundise ukuba buninzi ubulumko abafundi bangabufumana

ngokuqwalasela izimbo zendalo Umzekelo kumbongo ldquoUmlambordquo UJolobe ufundisa

ngokubaluleka nangokuba luncedo kwawo kwindalo edinga amanzi nempilo Ufundisa ukuba

kuwo bangafunda ubulumko kwanokuba bazi ukuba bayinxenye yendalo ebangqongileyo Obu

bubulumko bokuphila obumenza umntu indalo ayazi nzulu ngokude abuqonde ubomi bakhe

bubunye nobo bendalo Sakufikelela kule ndawo kutsho kuvokotheke okuthethwa nguReakse

ngentla apha

Xa umntu indalo eyiqonda nzulu ngobulumko uyakwazi ngamanye amaxesha ukufumanise

ukuba abantu abanamagama athiywe ngendalo baye babonise imikhwa okanye iimpawu

zezilwanyana izilo izityalo okanye iintaka njalo njalo njengokuba kukhankanyiwe

nguRamncwana apha ngentla Kanti noJolobe kumbongo wakhe Inyibiba usebenzisa igama

lesityalo esiyinyibiba ukuteketisa isithandwa sakhe esasinguJeanne Nongogo (Jolobe 1936)

Ngolu melo uyateketisa encoma ubuhle bukaJeanne owaye eyinzwakazi entle neyayimhlophe

ngebala Nalo igama likaJolobe Rhanisi lilumelo lobunyulu kwanokucoceka

48

262 Iimpawu zerhanisi ngokunxulumene nesimo sikaJolobe

Irhanisi linomsebenzi ongxakangxaka ekhayeni lomfuyi walo Lichaziwe kwincwadana

yabafundi bamabanga aphantsi apho naye umbhali uJolobe engomnye wabahleli okanye

ababhali Kuchazwe ukuba lithandwa ngenxa yezinto ezibalulekileyo ezithi zifunyanwa kulo

ezizezi Iintsiba zalo ezithambileyo zenza imiqamelelo elalisa kamnandi Inyama yalo

enomahluko ukuba mnandi oku kwanamaqanda alo makhulu kunawe nkuku

Kanti yona intombi kaJolobe uVuyo ibalise ukuba uyise wathi amarhanisi afana nabakhuseli

babantu bekhaya elifuywe kulo Liye lithi kwakusondela umntu othile lakumva ngevumba ukuba

ayingowekhaya lenze isankxwe sengxolo litsho ukuhlaba umkhosi likhwaze ukuvusa abaninimzi

batsho bavuke bakhangele undonakele Ngoko ke singagqiba ngelithi irhanisi ngunogada

nokhala wekhaya Kwangokunjalo uJolobe naye ebengunogada nokhala Uye wayilandela

imisebenzi ebalulekileyo yerhanisi intaka kuba waba ngukhala wesizwe esiNtsundu wasazisa

ngamayelenqe athe enziwa litshantliziyo lombuso wocalucalulo uVerwoerd owaye efuna ukuba

abantu abaNtsundu bemke ezidolophini babuyele emasikweni abo emaphandleni kwintlalo

abayiqhelileyo Wayefuna ukuba isizwe esiNtsundu sivinjwe ulwazi olufumaneka ezidolophini

sibe sisizifede ezingahambeli phambili Waqulunqa iinkqubo zokufeza le njongo Kwilivo

ldquoIsikordquo elikwincwadi Amavo uJolobe(1940) uhlafuna le njece elugcwabevu Ungena kuyo

ngethoni yengcaphuko nonyembo exukusha iinkqubo zengcinezelo ezisongelwe ukuhluphekisa

umntu oNtsundu ngexesha lakhe (Jolobe 1940)

UNeethling (200518) ebhala encwadini engesifundo se-onomastiksi uchaza ukuba siqondene

nendlela abantu abanikwe ngayo amagama abo Le ndlela siyixukushile apha ngasentla Ngoku

songeza kuyo olunye ulwazi oluvela kuNeethling Uthi ufumanise ukuba amagama abantu

abangama-Afrika anentsingiselo Yaye akuvamisanga ukuba amagama abo angabi nayo

intsingiselo Noxa nje amanye amagama abantu baphesheya kolwandle athande ukuswela

intsingiselo kodwa akusoloko kunjalo lonke ixesha Okuthethwa nguNeethling kuyinyaniso

Amagama abantu abaMnyama athanda ukubonisa iminqweno nemibulelo Umzekelo ngeli gama

uMpumelelo abazali banqwenela umntwana lowo abe ngophumlelayo ebomini nozisa

impumelelo ekhayeni ekuhlaleni nakwisizwe siphela OoNomhle aba bavathe ubunzwakazi Eli

linguPumla lelomnqweno wokuba umntwana akufikelela ebudaleni wozisela abazali ukuphumla

Kanti amanye abonisa uvakalelo lomsindo ngokufika komntwana engalindelwenga okanye

ezelwe ngendlela engathandekanga ekhayeni Bavela njalo abanala magama Ndixolele

Nomandithini Fanavele Nobangela UNomfuzo unqwenelwa ukuba afuze umzali ngesimo

Kanti ke njengoko besele sitshilo abanye bathiywa ngezimbo zeentaka okanye izilwanyana

49

(Ramcwana kuMoropa 1995) Bavela njalo ooNondwe aba Eli gama libonisa ubukrekrele

bengqondo nobuhle obunjengobentaka indwe

Uluvo lukaNeethling (20058) malunga namagama anikwa abantu ubhale wathi

In African society the naming of child assumes some particular significance A child

especially in every traditional home is regarded as belonging not only to his emmediate

biological family but also to extended family and eventually to the community

Le nkcazo ikhombisa ukuba kumakhaya abantu abaMnyama ukuthiywa komntwana igama

kuthabatha indawo enkulu kubomi bakhe Umntwana ngokwemvelo yabantu abaNtsundu

akazalelwanga abazali bakhe qha koko ungumntwana wezizalwana zabazali bakhe Kwakhona

ukwangumntwana wesizwe azalelwe kuso Kwaye isizwe sijonge nokutyetyiswa nguye (Jolobe

194038) UJolobe uyalungqina uluvo lukaNeethling kuba uthi umntwana uzalelwe ukuba

aliphakamise ikhaya lakhe kanti uzalelwe ukuba abe negalelo ekuphakamiseni isizwe azalelwe

kuso UJolobe ukhankanya umba ongendlela abantu abamnyama abathiywa ngayo amagama

elizweni labo

Lo mba wokunikwa komntu igama uJolobe uwuchophele nakwisincoko esimalunga nevenkile

yasezilalini (1940 70) Ubhale wathi

Abantu abaNtsundu abaninzi bayoyiswa kukubiza amagama abantu abamhlophe

nangaphandle koko bathanda ukumnika igama lentetho yabo umntu oMhlophe osebenza

phakanthi kwabo

Igama lidla ngokulandela izimbo zomninilo lowo Sixhasa eli banga ngokukhumbuza ukuba

ngokuya bezingekandi kakhulu iintsimbi zamehlo phakathi kwabaNtsundu ubesakuthi omhlophe

ofike enxiba zona kwa-oko kube sekusithiwa nguMehlomane ukubizwa kwakhe Ude achaze

ukuba yena umfo osisiqololwane nengxegeba isiqingqi sendodana ebenganyali ukuzizuzela

igama lokuba nguMafutha Umfo oyindlezana ububele ubesele eyakubizwa ngokuba

nguThandabantu (194070-71)

263 Igama uRhanisi

UJolobe uthiywe ngegama lentaka emhlophe ekuthiwa lirhanisi Le ntaka idalwe yaneminwe

emithathu edityaniswe ngenwebu ukuze ikwazi ukudada ihlale iphile emanzini iphinde ikwazi

ukuphila emhlabeni Ngoko ke le ntaka inethamsanqa Idalwe yanobutyebi kuba akululanga

ukuba ingalamba iswele ukutya ngokulula Kaloku iphila kukutya ekufumaneka emhlabeni kanti

iphile nakukutya ekufumaneka emadamini Iyakwazi nokubhabha ayifani nenkuku yona

50

ingakwaziyo ukubhabha umgama omde Imeko yerhanisi yenziwe yalula kuba lixhamla

inkululeko yokuzikhethela ukuba liphile phi umzekelo apho kukho ubomi obungcono kulo

UJolobe naye ulilandele igama lakhe kuba uye wanjengerhanisi waphila kukuvuna ukutya

kwakhe kwiindawo eziliqela Ebeyititshala kwanoMfundisi-lizwi Njengombhali ebefumana

inzuzo zakuthengiswa iincwadi zakhe Eneneni ebephila ubomi obumbaxa kuba ebenawo

amagxa abanzi nomxhelo wokusebenza kwiikomiti ngeekomiti Ebekho nakwiinkonzo

zokuphakamisa umzi oNtsundu zasekuhlaleni Kwiinkonzo zikarhulumente ebekho Kanti

neenkonzo zecawe yakhe iRhabe ebekwazenza ngempumelelo Ngenene ubomi bakhe bubonisa

ubumbolombili (Nyembezi 1958154)

Uphile ubomi obungxakangxaka Ubomi obunjalo bufuna umntu okrele-krele nonamandla

okusebenza kakhulu Bufuna kwanomntu onesiphiwo esongezelelweyo sokudalelwa ukuba

yinkokheli ngendalo Akakho umntu ongakwazi ukuphumelela zonke inkalo zokuphila

engaphiwango loo mandla UJolobe ebexhotyiswe ngawo watsho waphumelala kumsebenzi

wobutitshala aphinde aphumelele kumsebenzi wobufundisilizwi Ukubonisa oku singabalisa

ukuba ibandla elalikhokelwa nguye lawabetha onke amanye amabandla aseRhabe lagqwesa

ngokusebenza ngempumelelo kwanokubonakalisa inkqubela-phambili laza lanconywa ngokuba

ngumzekelo kwamanye amabandla Kanti nakubhalo loncwadi uJolobe ube etshatshele eqokelela

eqokelele amabhaso endawo yokuqala kukhuphiswano lobhalo-loncwadi minyaka le (Kerr

1958157) Kanti nasekhayeni ube engutata no-daddy othandwayo lusapho Namalungu ebandla

lakhe ebemthanda xa embiza ebesithi ldquoUDaddyrdquo (Vuyorsquos Journal 2013)

264 Ubumbolombini bukaRhanisi Jolobe

UJolobe uphile ubomi bokuba sisicaka sesizwe esikhonza ngandlela zonke nangazo iziphiwo zakhe

zendalo Isimo esinje sihambelena negama lakhe nesimo sakhe esingumfuziselo werhanisi lona ikuba

belingugqirha belinokuphilisa izilwanyana zasemanzini nezasemhlabeni Umzekelo ngulo unikwe

ngentla apha apho kukhankanywe iindawo ngeendawo axelenge kuzo ngaxeshanye kwanokuba

abengumyeni kwinkosikazi yakhe kwanotata kubantwana bakhe nabo abalidinga kakhulu ixesha

lokuba naye nangona izidingo zasesixekweni bezijonge kwakuye ukufezwa kwazo

Ubungxakangxaka begama lakhe loburhanisi bube nefuthe kubomi bakhe Ubonise ubumbolombili

ngexesha efundisa eBible School apho ebengumqeqeshi weetishala waza ngaxeshanye waba

ngumfundisi kwiicawa ezimbini zaseRhabe enye ibikwaNtselemazi iyiJohn Knox Bokwe Memorial

yaze eyesibini yaseFort Beafort iyiDorington Kucaca ukuba yonke le nto uyenze kule minyaka

asebenza eLovedale Noko kunjalo usapho lwakhe lwabaluleka kakhulu kuye Amaxesha amaninzi xa

51

iimeko zivuma wayehamba nalo Wayengathandi ukulushiya ngasemva kwaze oku kwamenza

wasisinxadanxada (Vuyorsquos Journal 2013)

2641 Intlalo yakhe emzini wakhe nokuxakeka nomsebenzi wobhalo

Ukuzama ukuba usapho lwakhe luphile ubomi obusemgangathweni ophezulu wazilahlela ekubhaleni

uncwadi ezenzela ezinye iindlela zokuphila kwakunye nosapho lwakhe Wayevuka ebusuku ahlale

esitadi sakhe abhale uncwadi Kanti nasemini ngamanye amaxesha wayeye azivalele khona ezama

ukuqhubekeka nomsebenzi wokuba ngumbhali Inkosikazi yakhe yayisuka imenze ongekhoyo xa ezo

kufunwa ngabantu kuba imkhusela ukuba angaphazamiseki Ebandleni alikhokelayo njengomfundisi

wayeye afunwe njalo kuba wayetshatshele ekusombululeni iingxaki zamarhamente nasekuwanikeni

iingcebiso mayela neemeko zomtshato kanti nasekuhlaleni wayekwangumlweli wenkululeko yomntu

oMnyama ezichasile izenzo zengcinezelo zabantu ngenxa yebala labo kwanomgangatho wabo (Vuyorsquos

Journal 2013)

2642 Iziphoso zikaJolobe ezinokudala ingxabano ekhayeni

Obu bungxakangxaka bentlalo yakhe babunokudala ingxabano nosapho lwakhe kuba kuyabonakala

ukuba wayengenalo ixesha lokuba nalo ngokwaneleyo Esi simo sibuyelela kwesikayise kuba naye

wayekwenesi simo sonyana wakhe soburhanisi kuba wayebambe iindawo zengqesho eziliqela

ngaxeshanye wayenguMlungiseleli nenkokheli yebandla ekwanguyinqununu yesikolo

ekwangumfama Ixesha awayengaliphosi lokuba nosapho lwakhe lelo lokutshona kwelanga

lokunyuswa kwamadini ombulelo xa kusenziwa umthandazo wangokuhlwa Ubukho bakhe ekhaya

ngeli thuba babunyanzelikile kuba yayibanguye umbingeleli owayenoxanduva lokwenza loo msebenzi

(Jolobe 1936)

Obu bungxakangxaka bobomi bukaRhanisi Jolobe buyakhankanywa nguKerr (1958169) Umncoma

ubukhalipha kwanobukrelekrele bokuthi akwazi ukwenza izinto ezinzima abanye abantu abangakwazi

ukuzenza ngaxeshanye Umzekelo ukhankanya ukuba awululanga umsebenzi wobuNyawontle

kwanokuba umntu abeyitshala ngaphezulu aphinde abengumbhali ovelisa inqwaba yeencwadi UKerr

uhambisa athi yonke le misebenzi idala uxinzelelo olukhulu emntwini kuba ifuna amandla amakhulu

kwaye banqabile ukuba babekhona abantu abanokuyenza yonke le misebenzi ngempumelelo enkulu

UJolobe wabonisa ukuba nesazela esiphilileyo phambi kwezihlwele xa wayewongwa ngamabhaso

okugqwesa ngokuphuma phambili kubhalo loncwadi waba ngumntu ocela uxolo kwinkosikazi yakhe

esivuma isiphoso sokungabinaxesha laneleyo nayoWenza njalo nangezinye izinto zekhaya afedayo

ukuzenza ngokwanelisayo ngenxa yobungxakangxaka bobomi bakhe Wayibulela inkosikazi yakhe

ngokuba ibe luncedo olukhulu kwimpumelelo yokubhala uncwadi lwakhe Uqhube wathi inkosikazi

52

ayikhange ikhalaze nasekhayeni ngokuzinikela kwakhe kuloo msebenzi kwaye yona yasoloko

yabonakala ingumntu oyiqondayo imeko yakhe

Le nkcazelo isentla apha ibonisa ukuba uJolobe ebenaso isazela esihleliyo esimxelelayo ukuba

uphumile emgaqweni wokungaluniki usapho uthando lwakhe olupheleleyo Ngenxa yokuxakeka

ziincwadi Kakade akukwazeki ngamanye amaxesha ukubetha iintaka ezimbini ngelitye elinye Kodwa

ngenxa yemeko yokufuna ubomi obungcono bosapho lwakhe kwanokukhonza isizwe ngoncwadi

lwakhe nokubona ukunqongophala koncwadi lwemveli wathi wanyanzelisa ekudubuleni iintaka

ezimbini ngelitye elinye Kanti nabantwana ngokucacileyo babemlangazelela ngamanye amaxesha

kuba nabo bayakuthanda ukuba bakhe bakuvuyela ukufundiswa imidlalwana nguyise wabo okanye

babe neencokwana naye Obu budlelwane bunje buyabakha abantwana UKerr (2012) uyayixhasa le

ngcinga kuba uchaze ukuba uFrancis Bacon wayekulangazelela ukuba noyise abenexesha naye

abonise uthando kuba naye wayefuna ukusondelelana noyise kuba emthanda

UJolobe uthe wasivala esi sikroba ngokumana elukhupha usapho lwakhe luye kutya kwiindawo

ezizihotele ngamanye amaxesha ukwenza mnandi ekhayeni lakhe Kwakhona intombi yakhe uVuyo

eyayingumongikazi ichaze ukuba uyise wabonisa ukubaxabisa yena nonina owaye engumongikazi

omkhulu kwiziBhedlele ngokungaliphosi ixesha lokubaphuthuma emva komsebenzi kanti

kwanokubaphangelisa wayeyenza loo nto ibe yindima yakhe Ngaphezulu kuJolobe ixesha

langokuhlwa belibalulekile yayilelokuba usapho lwakhe lube kunye luphefumlelane lubukane

EDikeni kwitheko lokuwongwa ngamabhaso empumelelo ekubhaleni uJolobe kumazwi akhe

okubulela wachaza ukuba bona bakuva ikhwelo elibabizayo ukuba bayokuhlangula okanye banike

inkxaso ethile abalanduli bangena endimeni Kungoko yena ethe wenza zonke iinzame ukuya kunika

uncedo kwindawo ezithile isizwe esifuna kuyo uncedo kuba inkolo yakhe ithi akukho mntu uzidlela

ubomi yedwa ngoko ke kufuneka isizwe esiNtsundu senze zonke iinzame siyokunika uncedo

oludingekayo ukuze siphile isizwe siqhubele phambili (1958171)

Le ntetho yakhe ingentla apha iveza intsukaphi yobu nxadanxada bakhe Yambethe intsingiselo

yesimo sakhe esikwigama lesiNtu uRhanisi awalinikwa nguyise Kodwa wafundiswa ngunina

ukukhuthala kuba esithi umntu uzalelwe kwanokukhonza isizwe hayi obakhe ubomi kuphela

(193679-80) Yiloo nto wathi waba ngumntu kwanomthi oxakathe iziqhamo ezininzi Wangumyezo

ngokwakhe kuba abantu bafumana umthunzi kuye bafumana neziqhamo ezingamacebo awakhayo

Kungoko uNyembezi wambabaza uJolobe ngobubunkcubabuchopho bakhe Ngenxa yabo wafunwa

ezindaweni ezininzi ukuba abe ngusihlalo kwimibutho ngemibutho yenkqubelaphambili yesizwe

kumzi waseBhayi Wade wacelwa ukuba abengusihlalo kwiikomiti ngeekomiti ezikolweni

53

zabaMnyama zemfundo ephezulu kwakhona ekwangusihlalo wombutho weetyalike ezimanyeneyo

(Vuyorsquos Journal 2013)

27 Amagama kaJolobe ubomi bakhe noncwadi lwakhe

UScott waba nonxano lokufunda ngokubanzi ngomntu onguJolobe Ngenxa yoko wasebenza

ngoncwadi lukaJolobe waze akugqiba waqulunqa ibhibliyografi engeencwadi zakhe

azipapashileyo Kungoko uScott (1973v) emva kokuqokelela iminyaka ngeminyaka

iinkcukacha ezingoJolobe eziseluncwadini lwakhe wakwazi ukufikelela kula mazwi alandelayo

To understand what a creative artist is really saying it is necessary to know something of

the man himself More biographical facts (sketches) will not give us a manrsquos worldview

but when it emerges in his writing or painting the forces which made him what he is

assume a new significance of commentary on what he is telling us

Olu luvo lukaScott apha ngentla luyinyaniso evunywe nguJolobe ngokwakhe Uthe ethethe

noSchueb kudliwanondlebe naye ngo1967 wacebisa abafundi bakhe esithi umfundi xa efunda

ngenyameko uncwadi lwakhe angathi abhaqe ulwazi olukhulu nolunzulu oluqhushekwe

ngumbhali ngaphakathi kuncwadi Olu lwazi lungakhokelela ekwazini nzulu ngombhali

Umfundi uyakuluzuza ngokunqonomfela nzulu uncwadi lombhali kunaxa efundela nje

ukuzonwabisa

UWeinstein (1971i) naye uyakugqina okuthethwa nguJolobe malunga neenzulu zeemvakalelo

namaphupha ababhali aqulathwe kuncwadi lwabo ngokwabo Kuba naye wathi waxhobisa

abafundi bakhe ngolwazi olufihlakeleyo abanokulufumane xa bezingisa bephanda inyaniso

efihlakeleyo athetha ngayo umbhali ngamanye amaxesha Umzekelo umbhali oyimbalasene

uHenry James wachaphazela waxwayisa abafundi wachaza ngenye indlela yophando ngombhali

Uchaze ukuba kukuthi umfundi azithathele ingqalelo izinto athe wazibhala kuba kuzo kulapho

ulwazi oluninzi lufihlakele khona Amazwi kaHenry wathi uWeinstein wawathathela ingqalelo

waza wawakrola kwingabulazigcawu yencwadi yakhe esithi ldquoThe artist is present in every page

of every book from which he sought to assiduously to eliminate himselfrdquo Into ethethwa

nguWeinstein ithi umbhali ukho kwiphepha ngalinye lencwadi nganye athe wayibhala nokuba

angazama kangakana na ukuzifihla

Ukungqina olu luvo lukaWeinstein uJolobe udize imbali nentsukaphi yookhokho bakhe

kwincwadi yakhe uElundini loThukela ukuba uliHlubi Kwaye usiba lwakhe luyayolisa

ngendlela apha echulumancisayo Lumpompoza neemfundiso ezakhayo lukwathathe ibali

elikwayimbali yamaHlubi lwayenza yabumdlalorha wedrama noko ilelenoveli nje

54

271 UJolobe namagama akhe esiNgesi

UMbovane naye uhambisana nokukhankanywe nguNeethling apha ngentla ngokuthi amagama

ayakwazi ukubonisa iminqweno uvakalelo lovuyo nemibulelo kuThixo (199670-74)

Amagama uJames James luphindaphindo lwegama likayise wakhe uRhanisi Jolobe Lwenzelwa

ukugxininisa umnqweno kayise kaRhanisi Uliphindaphindile igama lakhe ukuze umyalezo wolu

phindaphindo uhlale uhleli engqondweni yonyana wakhe Ngokokubona kwethu uyise kaRhanisi

wayenengcamango nomqweno othi ldquoXa ndindulukile nyana wam uze uthabathe indawo yam

uliphakamise igama lomzi wakowenu uwuphakamise umsebenzi wobunyawontle ubengumalusi

wabantu beNkosirdquo Le ngcamango ingqinwa nguVuyo intombi kaJolobe xa esithi ldquoUtata

wasibalisela wathi wazazi ukuba ubenobizo lobuNyawontle ekukhuleni kwakhe kanye njengotata

wakherdquo Le ntetho ihambiselana noluvo lukaBertolt Brecht (Moi 1985160) othi

Mann ist Mann When you name yourself you always name another

Le ntetho ingqinwa sisithethe sabantu abaNtsundu nesabantu ngokubanzi kwiindawo

ngeendawo xa benika abantwana babo amagama abo bona bazali okanye bebanika lawo

ezizalwane zabo ezibanduleleyo Umzekelo uJames Jolobe onguyise kaRhanisi Jolobe uye

wamthiya unyana wakhe ngegama lakhe wathi unguJames waphinda wamphinda kwangeli gama

linye mhla unyana wakhe waziswa kuye Olu phindaphindo lwegama elithi James lunobunzulu

obukhulu Lugxininisa ukunikwa kukaRhanisi bonke ubuyena bukayise Obu buyena buthe

bamlandela uRhanisi kuba uyise ube engumfundisi wangutitshala waphinda wangumfama othe

waphumelela kwimisebenzi yakhe yonke Bathi nabantwana bakhe bonke bangabafundileyo

lwaza nosapho lwakhe lwaphila ubomi obungcono Kanti naye uRhanisi wangumvundla ozeke

indlela wafana nqwa noyise ngesimo senkuthalo Uyise naye ebenesimo esingxakangxaka kuba

uthe waziphilisa ngeendlela eziliqela zemisebenzi eyahlukahlukeneyo URhanisi naye

wangumfundisi wangutitshala waphinda wangumbhali woncwadi kanti wenza neminye

imisebenzi eliqela ethe yaluncedo kuye kwanasekuphakamiseni abantu basekuhlaleni

kwanesizwe ngokubanzi

272 James ndash lilumelo lwengubo eyambathwa nguRhanisi

Uyise kaRhanisi ngokumphindaphinda unyana wakhe athi nguJames James ngokucacileyo yena

James wayenqwenela ukuba unyana wakhe uJames James Rhanisi Jolobe angene ezihlangwini

zakhe Eli gama alinikwe nguyise liphindaphindiweyo lifana nengubo yakhe athe wagqiba

unyana esimmcinci ukuba nguye oyakuthi ayembathe libe ngamandla okuhambisela phambili

ilizwi likaThixo isibane singacimi endlwini yakhe akunduluka yena Umfundisi uJames onguyise

55

kaRhanisi naye uthe waxelisa uEliya owathi waphosela ingubo yakhe yobuprofeti kuElisha

unyana wakhe ngokomoyaWayesenzela ukuba uElisha ayisebenzise kubizo lwakhe lobuprofethi

xa yena Eliya engasekho apha emhlabeni (OoKumkani bokuqala Isahluko 19 ivesi 20 Incwadi

yeziBhalo eziNgcwele1975380) Kanye njengomnqweno kayise uRhanisi Jolobe uthe

wangumfundisi omkhulu owathi wavelela phantse bonke abafundisi kwibandla laseRhabe

ngentsebenzo yakhe enkulu kwanegalelo lakhe elikhulu ekudaleni inkqubelaphambili

kumabandla ngamabandla aseRhabe Wade waliphakamisela phezulu kakhulu ibandla laseSt

Patricks eNew Brighton apha eBhayi kuba laphela ligqwesa kunamanye amabandla

Ukongeza uRhanisi uthe waphinda wonyulwa wayiModarator yokuqala eNtsundu kwibandla

lePresbytarian Church of South Afrika iRhabe (Mahlasela 197315) Isenzo sikayise kaRhanisi

sokunika unyana wakhe uRhanisi igama lakhe uJames sixhaswa nangokuthethwa nguMbovane

(199671) othi abantwana bathi ngamanye amaxesha banikwe amagama abonisa iminqweno

yabazali babo kubo Umnqweno kayise kaRhanisi waphunyezwa kuba wafuza uyise wahamba

kanye ekhondweni lakhe imfuza yade yagqithisa URhanisi waphiwa ubulumko namandla

ngaphezu kukayise Wasebenza kwindawo yaseDikeni waba ngumkhokeli kwanomfundisi

onempumelelo kumabandla aseRhabe awasebenza kuwo ngaxeshanye elakwaNtselamanzi iJohn

Knox Bokwe eDikeni nelaseDorrington Presbytarian Church eBhofolo Ngenxa yomsebenzi

wakhe omhle oyimpumelelo wakutshintshelwa eBhayi bakhala esimantshiyane abahlali

abaNtsundu nabaMhlophe bezi ngingqi abexelenga kuzo (Jolobe 1958)

273 UJames indoda yokholo ephakamisa imisebenzi yobulungisa

Igama elithi James likaRhanisi lihambelana nqwa neemfundiso zompostile uYakobi (James)

okwangumvangeli Eli bango silixhasa ngesicatshulwa esikwinkolo yobuKristu kwitestamente

entsha (kwiziBhalo eziNgcwele 2004) encwadini ebhalwe nguYakobi (Isahluko 2 ivesi 17)

esithi ldquoUkholo olungenamisebenzi lufilerdquo Oku kuthetha ukuba umntu othi likholwa makangabi

nakuthetha nje kodwa makavelise neziqhamo zobulungisa UJolobe uyilandele imfundiso

yokholo kaYakobi (kaJames) kuba ukholo lwakhe lulandelwe yimisebenzi Nanku eyalela

ibandla lakhe liphe abasweleyo ukutya nanku enika indawo yokuzimela abalweli benkululeko

kwisakhiwo esidala sebandla lakhe laseRhabe ebasindisa kwintshutshiso yabakwantsasana

(Vuyorsquos Journal 2013)

56

274 UJames Rhanisi Jolobe umqhathi

Eli gama lithi James lithetha Yakobi ngesiXhosa lithetha umntu oqhatha abanye Umzekelo

ngokwebali elikwiziBhalo eziNgcwele uIsake owaye enamawele amabini elinye linguEsawu

elinye linguYakobi wathi xa wayezakunduluka emhlabeni wabiza iwele elidala elalixhonti

egama lalo lalinguEsawu elalisoloko likufutshane kuye walixelela ukuba liyokumzingelela

inyamakazi ezindle lize limphekele ukuze alisikelele UYakobi wazirhalela iintsikelelo

ezazizakunikwa umkhuluwa wakhe waza wakhohlisa uyise uIsake ngokuzenza ixhonti

elingumkhuluwa wakhe wakuzifumana wabaleka ekhayeni lakhe kuba esoyika ukubulawa

ngumkhuluwa wakhe (Genesis isahluko-26 ivesi-27 Incwadi yeziBhalo eziNgcwele 197530)

Ngokunjalo naye uJolobe wawuqhatha umbuso wabaMhlophe ngokufihla amajoni ama-Afrika

achase ulawulo localucalulo Lo rhulumente wacinga ukuba ungumfundisi weliZwi ongcwele

gqitha ongenako ukuwukhohlisa UJolobe uphinde akahamba ngeliZwi lesiBhalo

ngokwesicatshulwa esikwincwadi yokuqala kaPetrosi isahluko-2 kwivesi-13 esithi

Wuthobeleni ngoko wonke ummiso ongowomntu ngenxa yayo iNkosi nokuba

ngukumkani njengowongamileyo nokuba ngabalawuli njengabathunyiweyo nguye

bekani abantu bonke Thandani isizalwana uThixo moyikeni

Ngokwala mazwi singagqiba sithi uJolobe kwakufanele ukuba axhase izenzo zenkohlakalo

zorhulumente wegcuntswana Kanti ke yena wenza inceba ngokusindisa abasentshutshisweni

ngenxa yombuso ongenanceba naluthando Wayethobela uthando lukaThixo kunenkohlakalo

yomntu Oku kuthethe into yokuba iBhayibhile le mayifundwe ngobulumko Nanku uThixo

entywilisela elwandle amaYiphutha awayesongele amaSirayeli awathi yena Thixo wawakhulula

kwingcinezelo yaseYiphutha UMzantsi Afrika ubuyintshutshiso neYiphutha phantsi kombuso

wocalucalulo worhulumente wobaMhlophe kubantu abaMnyama ngebala ngexesha lokuphila

lukaJolobe UJolobe wayenqula lo Thixo owakhulula amaSirayeli engcinezelweni Kungoko

naye uJolobe wasindisa entshabalalweni abalweli benkululeko yomntu oNtsundu

Esi senzo sikaJolobe sibonisa ukubaluleka konqulo Lunento oluyenzayo ekucingeni

nasekuziphatheni komntu Olu luvo uJolobe kwincwadi yakhe Amavo (1940) uyaluxhasa

Ubona unqulo lubalulekile kwaye uthi luyamakha umntu Lukwaluncedo ekwakhiweni komoya

womntu kuba uJolobe uthi umntu ungumoya ingqondo nomzimba Ude athi umama wakhe

akazange abavimbe ukutya okondla umphefumlo Oku kutya liliZwi leNkosi eliqhagamshelanisa

umntu noMdali wakhe ngokwenkolo yobuKristu (Jolobe 193679-85)

UJolobe wafundiswa nguyise nonina ukulihlonela ilizwi likaThixo Ngokulandela igama lakhe

uRhanisi abe ngunogada nomkhuseli Wayethobele ilizwi likaThixo xa wayesindisa abalweli

57

benkululeko Kwakho ngokubangumqhathi elandela igama lakhe uYakobi (James) wayehlonele

uThixo ngokuthi enekhola yobufundisi aqhathe umbuso wenkohlakalo ngokugcina abalweli

benkululeko kwisakhiwo esidala senkonzo yakhe Wayisebenzisa ingqondo yakhe ukuhlangula

isizwe singatshabalali athobele umyalelo kaThixo okwiziBhalo eziNgcwele (Imizekeliso

Isahluko 23 ivesi 11) othi

Hlangula abasiwa ekufeni nabajingxelayo besiya ekubulaweni khawubanqande

UJolobe wakhetha ukuthobela lo mthetho kaThixo kunokuba awophule athobele umthetho

womntu wocalucalulo nengcinezelo Ikhwele lobuthandazwe bakhe obusekelwe ekoyikeni

uThixo lamlawula akabinako ukunyamezela ukuba yinxenye yokubulawa kwabantu abaNtsundu

nokutshutshiswa kwabo kakubi kucinywe amagama abo angenzi nto ngaloo nto

Ukhethe ukuwuqhatha umbuso wenkohlakalo ngengubo yobufundisi enxibe nekhola emhlophe

Usebenze kumtshotshaphantsi ldquoundergroundrdquo evathe ezi zambatho zingcwele Wayesebenza

ngeendlela ezifahlekeleyo esindisa kwityalike endala nemiphefumlo engamakhulukhulu

engeyayibhubhile ngondlelamnyama mhlawumbi idutyulwe isweleke Yena wabanika izikhundla

zokuzimela bangafunyanwa ngabazingeli abangamapolisa akhethiweyo (special branch)

angenalusini kuye nakubani na olwela inkululeko yabantu abaMnyama Ngoko ke uJolobe

unogada ukhala kwanomqhathi naye ngokunokwakhe wasinda kwabo bazingeli Isimo senceba

sakhe saba nendima engundoqo kubumbolombili bakhe

Kungoko kubonakala ukuba uJolobe wasonga entliziyweni yakhe ngokungathi Uthi

Unotshe Ndisaphila ndiyakuthi gqolo ukubasindisa abantu abaligazi lam kanye

njengoMosisi owathi wancedisa ekulwiseni umHebhere owayehlaselwa ngumYiphuta

waphinda wabuya waba ngumncedi ekukhululweni kwabo

Naye uJolobe lithe ikrele lombuso kaVerwoerd lawusika umphefumlo wakhe akabi

nakunyamezela wasindisa abantu abathi basuka baziindwayi neembacu kwilizwe labo lokuzalwa

Wacalulwa naye nabanye abantu abaNtsundu ngamandla kunezinye iintlanga kweli lizwe

Abantu abaMnyama baphela bephoswa esiQithini senkwankca yengqele njengooGovan Mbeki

nooNelson Mandela nooWalter Sisulu nooRaymond Mhlaba nabanye oonyana neentombi

zothuthu lweAfrika

Kanye njengeqhawe uKhwane (Jolobe 1971) uJolobe ngexesha lokuphila kwakhe naye

wasindisa amakhulu-khulu abantu ababephawulelwa ukubulawa ngumbuso kaVerwoerd

Wahamba ekhondweni lenduna enkulu iphakathi elikhulu lenkosi uTshiwo inkosi yamaXhosa

58

eyathi ngenxa yokunukwa ngokuthakathwa kwabantu esizweni sakhe wayalela uKhwane ukuba

ibe ngumsebenzi wakhe lo wokumana ehamba nabo ebakhokelela ekufeni okungunaphakade

ngokubatyhalela emaweni bayokuwela ezantsi (Soga 1937 124) Wasuka yena wasikwa yinceba

ngabantu bakowabo wabonisa uvelwano Waza wabafihla wabasindisa kuba ngebabefile

Ngokuhamba kwamaxesha abantu awaba sindisayo bamnyusela bamenza inkosi yabo Wabizwa

ngokuba yinkosi yesizwe samaGqunukhwebe

Naye uJolobe wayeba novelwano ngabantu ababebanjwa bambi bebulawa ezintolongweni kanye

njengendlela awathi wabulawa ngayo uSteve Bantu Biko eswelekela entolongweni phantsi

kongcungcuthekiso elungenambaliso nge-7 kaSeptemba 1977 (Mangcu 201263) Wazibona

engenakunyamezela xa amatshantliziyo angabalweli benkululeko yomntu oMnyama besifa

Wasikwa yinceba Wayalela ukuba icawa endala yaseRhabe ukuba mayingatshixwa ihlale

ivuliwe

Ngesi senzo uJolobe wadela umthetho owawubekiwe ngurhulumente wocalucalulo wokuba

abantu abachasa iinkqubo zakhe zokhuseleko batshutshiswe kanobomi (Gerard 197191-92)

Ngoko ke isenzo sikaJolobe senceba yaba sesobuqhawe Ukuba wayethe wasonga izandla zakhe

wazibona engcwele gqitha akawophula lo mthetho abantu bakowabo ngebabetshabalele

Ngenxa yokubasindisa kwakhe isizwe masizidle kakhulu ngamaqhawe namakhalipha aso awathi

amshiya ngengqondo urhulumente wolawulo lukaVerwoerd anjengonyawontle uRev Rhanisi

Jolobe unogada nomalusi wezimvu ezingabantu bakhe abaNtsundu kwingcuka eziqwengayo

28 Umnombo kaJolobe

Utatomkhulu kaRhanisi Jolobe uHans wayeliHlubi Watshata inkosikazi egama linguLydia

Naye waba kuluhlu lwamaHlubi afumana imihlaba eNgqushwa (Sirayi 19859) URhanisi yena

enika eyakhe ingxelo wachaza ukuba uyise wayengumfundisi kwingingqi yaseCala kwaye yena

wazalelwa kwindawo ekuthiwa kuseNdwe ngo1902 (Scheub 196758) Inkosikazi katata wakhe

yayingu-Emily uNobethu wayeyintombi ezalwa kwamaKhohliso eCala (Mahlasela 19733)

Eyona nto eyayimnika umdla uRhanisi imtsala umxhelo yayindalo entle eyayiphahle le ndawo

yaseCala Uqhuba aphindelele ukuchaza ummandla awayehlala kuwo noyise nabantwana

bakowabo Wawuchulumancisa uneendidi ngeendidi zeentaka ababethi bazizingele

Wayezizingela nabahlobo bakhe URhanisi wabanomdla nakwiindidi ngeendidi zezityalo ezintle

ezineengcambu ezalatha ukuba iyindawo etyebileyo Enye into awayeyithanda kule ndawo

awayehlala kuyo kukuba wayethi aphume namanye amakhwenkwe baye bakhaphele iinkomo

neegusha bengabelusi Ngaphezulu kwezinto azichazileyo apha ngentla eyona yona

59

eyayinobuhle nje obubodwa obuphezulu bendalo yayikukubona iintaba ezintle mgama

zithetshitshilili kwakunye nemilambo emikhulu iTsomo

URanisi Jolobe uchaze ukuba emva kwethuba uyise wakhe watshintshelwa emishini eMatatiele

yityalike yakhe ukuba ayokuxelenga khona kwindawo ekuthiwa yiSpringfield apho abantu

babeziphilela nje ubomi bentlalo epholileyo

281 Ubudlelwane bukaRhanisi nabazali bakhe

UJung uchaza ukuba kukho uluvo lokuba isimo somntwana oyinkwenkwe sithi ngamanye

amaxesha sifumane ifuthe elikhulu elisuka kumama wakhe Eli futhe kuthiwa yi- anima Lihleli

kwingqondo eleleyo Lenza umntwana ambone unina ongoyena mntu umqondayo Kanti

kwangokunjalo umntwana oyintombazana kwingqondo eleleyo yakhe kuye kongama ifuthe

ekuthiwa yi-anumus Lona lifumaneka ikakhulu kubantu abangamadoda Lilawula ingqondo

yakhe itsalekele kwisimo sokuthanda ukufuza uyise ngesimo Ezi zimvo zicacisa ukuba amadoda

kungenzeka angabi ngamadoda ngokugqibeleleyo kwanabantu basetyhini kwangokunjalo (Kerr

2012 Kwatsha 200775)

Kwakhona ngokwengcingane yobume bengqondo abantu baneminqweno ehleli kwingqondo

yabo eleleyo ekufuneka ibe nokutyhilwa okanye iqondwe ukuze isimo somntu sibe nokuqondwa

(Kwatsha 200775-89 ibid) Olu luvo lubonakala lukho luhleli engqondweni kaRhanisi kuba

uVuyo kwibali lakhe ukhankanya ukuba uyise uRhanisi wabaxelela ukuba yena wahlala esazi

ukuba yena unobizo lokuba ngunyawontle Kanti xa sithi sijonge isimo sikaFrancis Bacon yena

wahla ekhula elangazelela uthando lukanina wakhe awayemthanda engenalo ixesha lokubonisa

olo thando kuye yaza ke loo meko yokungalufumani uthando lukanina yenza isikroba esikhulu

ebomini bakhe (Kerr 2012)

282 URhanisi nobudlelwane bakhe noyise uJames Jolobe

UJolobe uRhanisi njengokuba kusekukhankanyiwe ngamandla apha ngasentla wathatha

iimpawu zikayise zenkuthalo nokusebenza ngamandla angaxhomekeki kumsebenzi omnye

ukuziphilisa kwanokondla usapho lwakhe Kwakhona ubonakela ukuba ube emthanda emhlonele

uyise kuba uye walandela ekhondweni lakhe ngokuthi abe ngumfundisi kwanotitshala

ophumelelayo Ootata abaninzi basoloko belangazelela ukuba oonyana babo baliphakamise

igama labo nelosapho lihlale liqaqambile kwaye ukuba banamashishini okanye iinkonzo ezithile

abazithandayo banga oonyana babo bangazilandela Umzekelo ibhayografi kaFrancis Bacon

Kerr 2012) isixelela ukuba uFrancis wamdanisa kakhulu uyise ngokuthi abenguntwana osoloko

ekhathazwa kukuhlaselwa sisifuba ingakumbi akuba kufutshane emahasheni Uyise

wayeshishina ngawo ukuziphilisa Wayenazo nezinja ethanda ukuzingela ngazo Uyise kaFrancis

60

wacaphuka kakhulu akubona ukuba unyana wakhe okuphela kwakhe akunakuze aliphakamise

ishishini lakhe akubhubha kuba impilo yonyana wakhe ingafuni ukuba nanto yokwenza nezinto

azithandayo Oku kwamenza akamnthanda kakhulu njengabanye abantwana bakhe kuba

wambona ebonisa ukuba uyindoda ebuthathaka Ngethamsanqa uyise nonyana bathi babukana

ngamandla kuba omnye kubo uthe wazibona ekomnye Babunjalo ubudlelwane obabukho

phakathi koRhanisi noyise

Ubomi bukaRhanisi bayiphumeza iminqweno namaphupha kayise Waza ngaphezulu unyana

waliphakamisa igama likayise naphakathi kwesinye isifundisi kanti nakwiimbalo zakhe uthe

waliphakamisa igama likayise nelikanina Wababulela ngokumkhulisa bemfundisa bemnika

kwaneengqeqesho eziphilileyo

Uyise kaRhanisi kuyabonakala ukuba nangona wayelondla usapho lwakhe ngokwaneleyo

elufundisa wayenganakuba nalo ixesha elaneleyo lokuba kunye nalo Wayeye axakeke kakhulu

umzekelo elungiselela inkonzo nolawulo lwayo Ngaphezu koko ajongane neengxaki

zamarhamente ezifuna izisombululo Kuthi kulapho afuneke kwiintlanganiso ngeentlanganiso

Kwangokunjalo waye engutitshala kufuneke aqwalasele iinkqubo zokufundisa esikolweni

nokusonjululwa kweengxaki njengoko wayeyinqununu Zazikwajonge yena kwaneemeko

zasekuhlaleni eziquka abazali

Wayekwangumfo okwangumfama oneenkomo neegusha kwanamasimi alinywayo

Wayengumanejala wale fama eqeshe nabancedisi Ngokucacileyo babunqongophele

ubudlelwane obushushu bakhe kunye notata wakhe Nangona waye emthanda ngenxa yokuba

enguyise kodwa wayexakekile engenalo ithuba lokusoloko esekhaya nelokudlalisa abantwana

bakhe Kuyabonakala esi isizathu singentla siphendula umbuzo wokuba kutheni uRhanisi

kungavakalisi budlelwane obuliqilima noyise nangona yena kubonakala ukuba ube emthanda

ephilela ukumvuyisa Ude wambatha iingubo zakhe wangumfundisi wangutitshala

waliphakamisa negama lakhe ekuhlaleni

Inye kuphela into ebethi ayibalise nabethi ayenze noyise kwanosapho lwakhe luphela

ibingumthandazo wangokuhlwa Eli xesha ibilelokunqula uMdali uThixo Uthando lwakhe

ngoyise uye waluzoba ngokunzulu kumbongo wakhe othi Umthandazo Wangokuhlwa Kulapho

athe wayibonalisa indlela awayemgqale ngayo uyise Wambona esisibonelo esingumzekelo xa

emi phambi kwabo ekhokela umthandazo URhanisi uye wabalisa ngezigaba ngezigaba ezithi

ziqhubeke xa uyise eqhuba le nkonzo Kumthandazo wangokuhlwa ekhayeni labo kulapho

babethi thande bamngqonge xa ethabatha indawo yakhe njengenkokheli yekhaya enyusa idini

lombulelo kuMdali Ibingumthandazo osisiqhelo senkqubo yakowabo imihla ngemihla Kukulo

61

mthandazo apho athi uRhanisi abonise ukumqwalasela ngokumthanda uyise kuba ude abalise

nangendlela iindondo zakhe zamehlo wayethi azinxibe ngayo ebusweni kwanokuba wayezibeka

njani na akugqiba ukuyifunda iBhayibhile yakhe athi likhubalo lekhaya lakhe Kwanendlela

awayesifunda ngayo isiBhalo esiNgcwele engagqwidizi nayo uRhanisi uyayikhumbula Ubalisa

nangendlela eyayi ingummiselo wekhaya ukuba nabo bengabantwana babelinikwa igalelo labo

lokuba bafunde ukuthandaza bathethe neNkosi besithi ldquoBawo wethu oseZulwinirdquo Babewenza lo

mthandazo weNkosi akugqiba uyise ukuthandaza

Kodwa eyona nto anombulelo ngayo kuyise ligalelo lakhe ekubondleni nasekubafundiseni

Kwakhona kuyabonakala ukuba uthando lwakhe nokumhlonela uyise lubonakele ngokuthi aphile

intlalo engumzekelo ekuhlaleni kwanokulandela ekhondweni lakhe lezebobufundisi nobutitshala

wade yena wazenza ezi zinto ngokugqithisileyo

Xa sithelekisa ubomi bukaRhanisi nobukaFrancis Bacon sifumanisa ukuba uFrancis waba

nelishwa lokuba angalifumani ithamsanqa elafunyanwa nguRhanisi Jolobe lokuba uyise abonise

umdla kwinkqubelaphambili yakhe ngokumnika namagama akhe UFrancis Bacon walufumana

uthando kwiimpelesi zakhe nakumakhulu wakhe kuphela Bona abazali bakhe bobabini zange

bamnike uthando nakancinane nasekubeni yena wayenesipho sokuba ngumzobi Wazenzela

udumo waphila ngeso sipho noxa nje uyise wakhe engazange abonise luthando nankathalo kuye

wasoloko engumntu ongqwabalala ngakuye ebonisa kuFrancis ukungabi nayo nemizwa le

yothando ekhayeni engenalo nethuba elincinane lokwenza izinto ekhayeni kunye nabantwana

bakhe njengotata kaRhanisi owayebakho kumthandazo wangokuhlwa awukhokele aze adumise

uThixo kunye nosapho lwakhe

Uyise kaFrancis wayexabise ishishini lakhe lamahashe ngaphezu kobudlelwane obububo

nonyana wakhe Le meko ibonisa umahluko phakathi kobomi bukaRhanisi noFrancis Bacon

Obu budlelwane bungafanelekanga phakathi koFrancis noyise kwaba nomphumela

ongalunganga uFrancis wathi ngamhla uthile wenza into uyise angazange ayithande Walala

kunye nezicaka zakhe ezingamadoda waza yena uyise kaFrancis wayalela ezi zicaka ukuba

zimtyabule ngemvubu unyana wakhe Esi siganeko asi zange simonwabise tu kwaphela Kwathi

kulapho oogqirha bafumanisa ukuba uFrancis unesigulo sesifuba (asthma) Sasiye simhlasele

ngamandla akuba kufutshane namahashe Kwamtyhafisa kakhulu oku uyise waze wambona

unyana wakhe engenakuze abenako ukuyithabatha indawo yakhe naninina yaye engenakuze

ayifezekise neminqweno yakhe njengendoda Ubudlelwane phakathi koFrancis Bacon noyise

baba mandundu ngakumbi kwakufumaniseka ukuba uFrancis uthi akusondela ezinjeni abambeka

ee minxi sisifuba Ngenxa yale nto kwacaca kuyise ukuba uFrancis akanakuze ahambe naye xa

62

kuphunywe ingqina nezinja kusiyiwa kuzingelwa iinyamakazi ezindle UFrancis ngoko ke

wamtyhafisa uyise kuba enganakuze abenokuliqhubelisa phambili ishishini lakhe lamahashe

akubhubha kwanezinye izinto abe ezithanda ezinjengokuzingela Waphela uyise emtyhalela

unyana wakhe kude lee kangangokuba unyana wayengathandi ukuthetha ngoyise ebantwini

Wayeye athi nje kuphela ngoyise ldquoHe was a bastardrdquo (Kerr 201286) Oku kuthetha ukuba

uFrancis wayesithi uyise ngumgqakhwe Oku kuthetha kukaFrancis kwakuzalwa sisimo sikayise

sokungamxabisi unyana wakhe owayelufuna uthando lwakhe Ekukhuleni kwakhe uFrancis

waphela etsalekela ekuthandaneni namanye amadoda Oku kubonisa ukuba umqweno kaFrancis

wokuba athandwe nguyise wathi wokungafezeki uFrancis wabonisa isimo esingaqhelekanga

Kubonakala ukuba ingqondo yakhe eleleyo yasivala esi sikroba ngokuthi imnike ithuku lokufuna

ukuphila ngandlela zonke hayi ithuku lokuzungula ukufa kodwa ithuku lokuphila efumana

uthando kwamanye amadoda

Ezi zimvo zingentla zibonisa ukuba ubudlelwane obuphilileyo bubalulekile ekubunjweni

kwesimo sonyana ebomini babantwana Ngoko ke sivakalisa ngoncomo olukhulu ukuba uyise

kaRhanisi Jolobe wazama ukuba ngumzekelo odale inkuthazo nempumelelo kwanokuyithanda

nokuyihlonela iNkosi kubomi bukaRhanisi

283 Ubudlelwane bukaJolobe nonina uMamThembu

ULacan ongomnye wabaqulunqithiyori abaphambili kwezobumengqondo unoluvo lokuba

umntwana xa ekhula uyakuncedwa lifuthe lababandakanyekayo ebomini bakhe ekuzazini

nasekwamkeleni ubuntu nobubani bakhe Kungoko ke igalelo lomama lokuba umntwana abe

nokuzazi ububani bakhe nasekufumaneni uthando libalulekile kwanolangazelelo lomntwana

lokusoloko efuna ukuba nonina wakhe malufezekiswe Kuba ngeli xesha esemncinnane oyena

mntu onefuthe kuye lokwazi izinto nobomi ngumama wakhe (Kerr 2012) Kwangokunjalo

kuyinene okuthethwe nguRhanisi Jolobe ngomama wakhe umaMthembu ukuba ibisoloko inguye

ebesoloko ehamba nabo ebanika uthando Ude athi umama wabo ebakwangumhlobo kubo kuba

ubethi abamamele xa beneengxaki abancedise nasekusonjululweni kwazo (Jolobe193679-80)

63

284 Ubudlelwane bukaRhanisi nosapho lwakowabo

Ubudlelwane bukaJolobe kwakunye nabantakwabo kwanoodade bakhe babubukhulu kuye

Sikuphawula oku ngokumana ebakhankanya ebonakalisa nokubakhumbula kwizinikezelo

zoncwadi lwakhe alubhalileyo Wade wabadwelisa ngokwezana kwabo kwincwadi yakhe

yedrama esenzela ukuba bangaze balityalwe lusapho lwakhe nazizizukulwana zakhe URhanisi

ufundise abafundi bakhe ngokubaluleka kokukhumbula kwanokubaxabisa abazali Akufika

kwizinga lokuyingcamla impumelelo wathi kanye ngoku besadla amazimba bephila ekugqibeni

ukubhala kwakhe incwadi yakhe yokuqala esemncinane emtsha kakhulu eneminyaka

engamashumi ananye ubudala Simva ebonakalisa ukubathanda kakhulu abazali bakhe

kwisinikezelo sencwadi yakhe Amavo (1940) xa esithi kuMa noBawo ndibulela ukundikhulisa

ukundiqeqesha nokundifundisa kwabo

Lo mbulelo kaRhanisi kubazali bakhe usinika ingqondo yokuba ubona udumo lwakhe iludumo

lwabazali bakhe Esi sinikezelo sisikhumbuza ingoma yakwaNtu ethi ldquoNdiliyokoyoko ndinje

ngumamardquo nekwaquka igalelo labazali bobabini ekukhuliseni umntwana ngokuthi babonise

inkathalo kwanothando ekukhulisweni kwentsapho yabo

Kwisinikezelo sencwadi yakhe yedrama ubonakalisa ukukhumbula abantakwabo nodade bakhe

ngokubadwelisa ngokwezana kwabo ngokukaYosefu edwelisa abantwana bendlu kayise Yena

uRhanisi ubhale wathi

Kwabendlu kaBawo- Lennox[James James Rhanisi] Emma Dugard John Angelina

Sarah Bridget Monde Peggy

Ngale ndlela ubonisa ukubaxabisa nokubathanda ekwakhuthaza ubunye obu abukhuthaze

kwizizwe eziNtsundu nakwindlu yoMzantsi Afrika uphela kwincwadi Amavo (194023) xa

esithi ldquoSingabendlu enyerdquo

285 UJolobe nobudlelwane bakhe namakhosikazi akowabo

URhanisi ebenentliziyo enovelwano nothando ngakubantu baseTyhini ezama kangangoko konke

anako ukuba baxabiseke bakhuseleke phantsi kwephiko lakhe Le mvo yakhe yazalwa

kukuqaphela ukuba ngamanye amaxesha kwinkcubeko nezithethe zesizwe liye igalelo labo

lingaxabiseki kangako URhanisi ebekhuthaza ukuba abantu bonke baphathwe ngesidima esinye

sobuntu kubekho ukuhlonelana kuphakanyiswe uvelwano nobuntu Esi simo sakhe sibangele

ukuba alwe ukujongelwa phantsi kwabantu abathile esizweni Ebengazithandi kwaneemfundiso

ezikhuthaza ukujongelwa phantsi kwabanye abantu ngenxa yesini

64

Oku kungasentla apha kwalatha ukuba walilandela igama lakhe lokuba nguRhanisi ongunogada

wosapho lonke lukayise nonina oluquka namakhosikazi akowabo Kunqabe okwezinyo lenkuku

ukuba umbhali akhumbule abantu bakowabo kuncwadi lwakhe ade akhumbule nenkosikazi

yakhe kwanamakhosikazi abakhuluwa kwanawabantakwabo xa ewonke Ubenomoya ochazwa

nguJung xa esithi amanye amadoda anomoya obizwa ngokuba yi-anima obonisa iimvakalelo

zovelwano ezifunyanwa kubantu abangoomama

Kolu sapho lukhulu lakuloRhanisi kuyakhwankqisa ukubona oonyana babakhuluwa bakhe

bethatha iintombi zamaHlubi ikakhulu Oku bonisa iinkumbulo zemvelaphi yabo ngexesha

babesisizwe esinye esibumbeneyo kwimihlaba yeThukela Kwakhona kubonisa ukuba abantu

bakowabo bebenomqweno wokuba umnombo wamaHlubi ungapheli uthi shwaka Kuloko ke

iziduko zamakhosikazi akwaJolobe akuloRhanisi ziziduko ezifumaneka kumaHlubi (Vuyorsquos

Journal 2013)

UJolobe wayezazi iinkqubo zesiNtu Wayelwazi ulwendiselwano ukuba yintoni na

Asikokuthengiswa kweentombi zibe zizicaka zeminye imizi kwakhiwa ukuzalana Yilo nto

wayewaxabisile amakhosikazi oonyana bakwaJolobe Ezi ntokazi zaziziintyatyambo zamakhaya

azo amahle andilisekileyo Zazithandwa zixatyisiwe kumakhaya azo Kodwa zona zathi

ngokuthanda oonyana bakwaJolobe zavuma ukuba zibe ngabantwana bakwaJolobe ngokuzalwa

ngomendo Hayi ngokuba ziye zangathi zithengiswa ngelobola ukuba zibe zizicaka kuba

bezingafunwa komawazo

Ngoko ke ngokukaJolobe abafazana bakowabo bafana nabantwana abatsha abafikela kubazali

babo abatsha ukuze baphuhlise bandise umzi wamaHlubi Yiloo nto uRhanisi engababekanga

kude uye nabo wabaphakamisa wababonisa ukuba nabo banebango kumzi wakowabo Le

nyaniso ingqinwa kukuba uJolobe uthe nabo wabadwelisa ngokwezana kwabo waza akaphelela

apho wabeka ecaleni kwegama ngalinye lo mntu amagama abo abazalwa nawo nabawanikwa

komawabo kwaneefani zamakowabo kwaneziduko zakomawabo Ngaloo ndlela uthe

wakhumbula wahlonela nezihlwele zamakhaya aboabaveliswe zizo ukuze nje babe yintsikelelo

kumzi wakwaJolobe Kanti ke uRhanisi ewadwelisa nje la makhosikazi akowabo komawabo

uwaquka nawo kudumo lwakhe angaze alityalwe aziwe ezizweni Ngoku kubaquka wababonisa

ukubathanda kwakhe kwanokuba bayinxenye yakhe Ewe namagama amatsha abawanikwe

emizini yakwaJolobe uthe wawahlomela kuluhlu lwamagama abo ngembeko enkulu Abantu

ngokubanzi kwanabafundi namhla bafumana nolwazi olutsha olutyebileyo ngokunzulu

obelungafane lukhankanywe ngabanye ababhali ngaphambili malunga noRhanisi nobomi bakhe

namalunga nobomi babantu bakowabo amaHlubi akwaJolobe

65

UJolobe nangona ebefundile nje ebezifunda izinto ezakhayo zeenkcubeko yezinye iintlanga

kuncwadi alufundayo azithabathe azisebenzise ekwakheni nasekuphuhliseni isizwe sakowabo

amaXhosa alwimi abhala ngalo (Kerr 1958) Oku kwenza kwakhe kubonakalisa ingqondo

echubekileyo nengahlalanga ndaweninye ekwazi ukwakha inkcubeko ekwiqondo eliphezulu Le

nto uyibonakalisa nangokwenza isinikezelo senoveli yakhe ebalaseleyo Elundini loThukela

ngendlela engaqhelekanga phakathi kwababhali baseAfrika Unikezela enjenje

Kuwo onke amakhosikazi akowethu - uNokhaya uLinda Makhiwane uMaGambu

uNobandla uJeanne Nongogo uMaRhadebe uNoCivil uClara Mboniswa uMamBhele

uNoLusuthu uEunice Dlomo uMaRhadebe uNosapho uStella Msikinya uMaRhadebe

Akaphelelanga ekubhaleni isinikezelo olu hlobo Wenze okukodwa nokunomahluko ngokuthi

incwadi yakhe Ilitha edumileyo nekwanemibongo yamaqhawe akwaNtu kwanehlekisayo

wayinikezela yona kwisithandwa sakhe jwi nesithe sayinkosikazi yakhe kamva

2851 Ubudlelwane bukaJolobe nenkosikazi yakhe

Jolobe ubhala esi sinikezelo kwinkosikazi yakhe uthi ldquoNguJames J R Jolobe KuJeanne

Buthelwardquo Ngesi senzo umbhali uJolobe ungqina intetho yobulumko yesiNtu ethi ldquoumntu

ngumntu ngabanturdquo Oku kukuthi umntu akafikeleli kwizinga eliphezulu ngenxa yemigudu

yakhe yedwa qha nabanye abantu baba negalelo empumelelweni yakhe Uye afumane inkuthazo

nakwabanye abantu ingakumbi abo baphile kufutshane kuye ngexesha lokuphila kwakhe oku

ukukhankanye kuMavo (1940) Umzekelo woku bubungqina owabuthethayo uRhanisi kwitheko

lomsitho wokuwongwa kwakhe ngeembasa namabhaso ngempumelelo yakhe kubhalo loncwadi

lwesiXhosa Waxelela inginginya ukuba impumelelo yakhe ibe ikhwezelwa yinkuthazo

nenkxaso athe wayifumana kwinkosikazi yekhe uNobandla obethi amseke amlungiselele

amkhusele ekubeni angabi nakuphazanyiswa nto xa athi azivalele esitadi ezamana namathuba

okugqiba ukubhala iincwadi zakhe

Wade wongeza ebungqineni bakhe wathi inkosikazi yakhe ibonise ukuyiqonda imeko

kwanoxanduva abenalo ekuphuhliseni isizwe ukuba sibe noncwadi ukuze sibe sisizwe

esifundileyo nesiphumelelayo Inkosikazi kaJolobe ngoncedo lwayo kumyeni wayo ukuba

abhale ldquoiidazini zoncwadirdquo (Kerr 1958) yathi kanti nayo inceda isizwe siphela UJolobe

uyakungqina oku Uthi ngaphandle koncedo lwenkosikazi yakhe ngewayengazange abe nawo

amandla okuvelisa umsebenzi athe wawuvelisa ewuvelisela isizwe esiNtsundu ukuze

ubelikhuselo lwenkcubeko kwanovimba wayo kwizizukulwana ngezizukulwana zaso Ngoko ke

isizwe singatsho ngazwinye sibulele sithi kuNobandla ldquo Nangomso ephandela enye yenetholerdquo

66

286 UJolobe nebahlobo bakhe abakhulu

Aba balandelayo uBhishop Mater uJulius Mtyobo uMfundisi uGB Molefe A Nzimande

neqhawe uMqhayi ibe ngabahlobo bakaJolobe abakhulu abathe bamxhasa bemkhuthaza

ukuntingela phezulu kumanqwanqwa akhe obhalo luncwadi Kanti nombhali uMama owaye

eyintatheli ngexesha likaJolobe wathi waba ngumhlobo emzini kaJolobe ukusukela mhla wathi

wathabatha iifoto zikaJolobe nenkosikazi yakhe ngomhla ababetshata ngawo behamba

kwizitalato zaseMain Street kwidolophu yaseBhayi

UJolobe akabanga ngumhlobo olibalayo othi akuwaqabela amabakala eleli afikelelisa umntu

empumelweni alibale ngabantu abebeyibambile ileli ezantsi bemgadile bemxhasile ukuba

angawi abetheke kabuhlungu ezantsi phaya-a Yena uthe wayikhumbula wayikhankanya ititshala

yakhe eyathi yamnceda ukuba yaziwe kwaye ingaze ilityalwe elizweni ngegalelo layo

ekuphakanyiseweni kolwimi lwesiXhosa eyamnceda ngandlela zonke imxhasa nangeemali

aweyengenazo yena uRhanisi zokuba ipapashwe Uthe akuphumelela nasemagqabini

wamkhumbula utitshala wakhe uVenerable Archdeacon JK Mather owathi rhoqo wamkhuthaza

ukuba enze ilinge lokubhala incwadi Kwincwadi yakhe u-UMyezo (1936 1974viii) eyaba

yenye yeencwadi zakhe ezathi zabalasela umkhumbule wabhala wathi ldquoKumhlobo

owandiphembelela ukuba ndenze amalinge am okuqala ukubhala onguVenerable Archdeacon

JK Matherrdquo

USEK Mqhayi umkhokeli wakhe naye umkhumbule akusithela anduluke kweli hlabathi uthe

wabhala umbongo ngaye embulela ngokuba wabangumncedi wakhe xa wayedinga umntu

wokubonisa indlela eyiyo yokubhala uncwadi lwakhe ngolwimi olwamkelekileyo lwesiXhosa

(Jolobe 1974 121)

29 Utatomkhulu kaRhanisi eNgqushwa uyise usinga eMatatiele

NgokukaSirayi uyise kaRanisi uJames Jolobe uzalwa nguHans Jolobe iHlubi Inkosikazi yakhe

nguLydia igama Bona ke aba bantu bakhulu babehlala kummandla waseNgqushwa (19858)

Kuyabonakala ukuba wabaphakathi kwalaa qela lamaHlubi emka Phesheya kweNciba lafudukela

eNgqushwa layakuzimela kumhlaba omtsha ngoko kuchazwa nguSoga (1937) Uyise kaRhanisi

wafumana umyalelo kwinkonzo yakhe ukuba athabathe isihlalo sobufundisi eMatatiyele

ngo1912 (Sirayi 19859) Bafikela kwindawo yaseSpringfield ngokukwenkcazo kaMahlasela

(1973) Le mfuduko kayise yayichaphezele imeko yokukhula kukaRhanisi Umzekelo

ummandla waseCala naseNdwe apho uRhanisi wakhulela khona kwakuthethwa ngamandla

ulwimi lwesiXhosa esingcono Kummandla omtsha eMatatiyele uninzi lwabantu lwaluthetha

isiHlubi kwanesiSuthu (Mahlasela19732) Ngokuqinisekileyo imeko enje yenza izinga

67

likaRhanisi lokuthetha kwakhe kwanokucinga ngesiXhosa alibilihle nangona kwabonakala

ukuba yena emoyeni wakhe uyaluthanda ulwimi lwesiXhosa Umgangatho wakhe wokubhala

isiXhosa wehla kakhulu kangangokuba incwadi yakhe yokuqala UZagula yafumana iingxaki

ekupapashweni ngenxa yokuxuba kwakhe isiXhosa nesiHlubi kakhulu

Le mpumelelo yazalwa luncedo lukaMqhayi owamfundisa isiXhosa esihamba ngemigaqo

yobhalo lwaso eyamkelekileyo Kaloku isiHlubi esi lulwimi uJolobe owakhula luthethwa

nguyise kowabo nokuba ebesixuba nesiXhosa

291 Utata kaRhanisi nendlela yakhe yokuziphilisa

USirayi (19858-9) yena unika le mbali ilandelayo ngokunxulumene noyise kaRhanisi ogama

linguJames Jolobe Uchaze ukhankanye ukuba wafunda wabangutitshala owathi wafunda

kwisikolo iBlysthswood Emva koko wabayinqununu kwisikolo seseTsomo Umama wakhe u-

Emily Nobethu wayeyintombi yakwaMakhohliso eCala (Mahlasela 19733) URhanisi

ebethanda ukumbiza umama wakhe ngokuba nguMamThembu (Jolobe 1936) Bobabini abazali

bakhe bebengamaKristu USirayi uqhuba athi uyise kaRhanisi waba ngumfundisi wokuqala

webandla iDutch Reformed Church ngomnyaka ka1900 Wathi kamva waqephuka kweli bandla

ngenxa yekungangqinelani nezinye iinkqubo nezimvo zabongameleyo waza ke wakujoyina

ibandla lamaRhabe waba ngumfundisi kulo ngomnyaka ka1906 kwisithili seseXhalanga apho

uRhanisi wathi wazalelwa khona UVuyo intombi kaRhanisi Jolobe uyayiphikisa ingxelo

kaSirayi ukuba uyisemkhulu wayengumfundisi waseRhabe Ubalisa ukuba uyisemkhulu waye

engumfundisi waseWesile kwaye ingxelo yakhe inobunyani kuba uRhanisi utata wakhe

kumbongo ongembali nobomi bukamama wakhe usazisa ukuba umama wakhe waye eyinkokheli

yamanina ecaweni yakhe apho ababenxiba ibhatyi ezibomvu nefaskoti ezimhlophe kwaye le

yiyiyunifomu yamanina enkonzo yaseWesile

UVuyo uthi utatomkhulu wakhe wayeyindoda enobulumko bokungaxhomekeki kumrhumo

webandla ekondleni usapho lwakhe nasekufundiseni abantwana bakhe Kuyazeka ukuba

imirhumo yabefundisi ngaloo maxesha yayiphantsi Oku kuxhaswa libali likaSinxo kuGerard

(197168) elithi umfundisi waseMthuqwasi uThamsanqa igama owayengahlawulwa kakuhle

libandla awayesebenza kulo waphela ehlupheka kakhulu Kanti ngaphambili waye engutitshala

nosomashishini owathi wanempumelelo enkulu engaswele nto Kodwa wathi ngenxa yephupha

elathi lamkhumbuza umnqweno kayise wokuba abengumfudisi ukuhamba kwexesha wathi

walandela ubizo lwakhe

68

NgokukaSirayi ngoko ke uyise kaJolobe wayilwa into yokuba abesisisebenzi seNkosi

ahlupheke nabantwana bakhe bahlupheke Waza wayisebenzisa ingqondo yakhe ngenkuthalo

waqhuba wangenelela kwiinkqubo zolimo nokufuya waza wanefama yakhe walima wafuya

kwingingqi yaseCedarville (19859) Wafuya impahla emfutshane iigusha zohlobo neenkomo

neenkuku namahashe njalo njalo Le ngxelo isikhumbuza uJolobe encoma umhlambi weenkomo

zakowabo kwi-Indyebo yesihobe (1970) owawuhonjiswe ngeentlobo ngeentlobo zeenkomo

ezenyama ezobisi nezokwenziwa kwemisebenzi kwanezihonjiswe ngemibala emihle kanti

ezinye zimise neempondo Uyise wathi akayeka ukuxelenga njengotitshala wayinqununu

kwisikolo sasemishini eTsomo

292 Inzala kayise kaRhanisi

Umama kaRhanisi uMamThembu wathi wazala abantwana abasixhenxe bathi baba ziititshala

bosixhenxe kodwa yena uJolobe nomkhuliwa wakhe uLennox bathi bona balandela ngqo

ekhondweni likayise baziititshala baphinda babangabefundisi beLizwi (Sirayi 19859)

Kwakhona kuvakala ukuba uyise kaRanisi Jolobe wathi watshata kwakhona kamva akunduluka

unina kaRhanisi Lwaza lwanda usapho lwakhe ngabantwana abathathu (Vuyorsquos Journal 2013)

Ngoko ke kuyabonakala nakubani na ukuba inkuthalo kayise kaRhanisi yokubamba imisebenzi

emininzi ngaxeshanye yathi yaluncedo ngamandla ekukhuliseni usapho lwakhe olukhulu noluthe

lwanda kamva

293 Izinto ezibuhlungu ezehlela uRhanisi Jolobe

URhanisi wathi walahlekelwa ngumkhuluwa wakhe owaye ikuphela kwakhe omkhulu kunaye

ngokonganyelwa ngumsinga kumlambo iTswirika owawuzele uphuphuma (Jolobe 193688)

Mahlasela 1973) Wayeleqa ukufeza idinga awayenalo lokuya kushumayela ngaphaya

komlambo USirayi uthi igama lalo mlambo nguMzimvubu (19859) abe yena umphandi

efumanise ukuba lo mlambo yiTswirika ngokuchazwa nguJolobe kumbongo awubhale

ngokunduluka kukanina kulo mhlaba Umbhali ngoko uluvo lwakhe lulolubalulekileyo Kwaye

ngaphezulu koko kubalulekile ukuva ukuba yena uthini na ngobomi bakhe obuchazwa nguye

ngenene obusuka ekubuphileni kwakhe kwaye esi sifundo siquka ukwazi ngobomi bakhe

kwanonxulumelwano lwalo kuncwadi lwakhe

294 Ukuhlomla kukaGqirha W Vilakazi ngoRhanisi Jolobe

Umbhali uVilakazi uthe waqwalaselisisa isimbo sokubhala kwanezimvo zikaRhanisi Jolobe

Ubhale wathi

69

Lo mbhali isimbo sakhe sokubhala sidiza isimo sakhe sokukhula ngeemfundiso

zobuKristu oku kudizwa zizimvo zakhe nemibono yakhe yokubona ubungcwele kwindalo

kwanokuba isandla sikaThixo siyabonakala nakwizinto ezisingqongileyo (Gerard

197176)

Okuthethwa ngulo mbhali apha ngentla kuyinene Indlela yokucinga ngokwenkolo yobukristu

uJolobe uyifumene kwindlela akhuliswe ngayo nayincance amabeleni kanina Umama wakhe

uye wayiphila impilo yobuKristu ngeehambo nangezenzo ngokuthi abeluncedo ekuhlaleni Kanti

noyise kaJolobe waye engumfundisi wecawe Wafuduka esuka eNdwe apho wayezalelwa khona

waya kuhlala eSpringfield mission eMatatiele ngenxa yokutshintshelwa yinkonzo yakhe Kwaye

ebe efundisa kumabandla akhe obufundisi Inkolo yobuKristu ibe nguMatwa noTotse kubomi

bakhe oko kukuthi ibe zizinto ezimbini ekunzima ukuba zihlukaniswe Kube njalo nakubomi

bakhe uRhanisi Inkolo yobuKristu ayikwazanga ukuba ingahlukaniswa noncwadi lwakhe

alubhalileyo kuba iinkolo neemfundiso zobuKristu zibe bubomi bakhe kwanembali yobomi

bakhe

295 Isimo sikaJolobe sidizwa ziincwadi zakhe

Uncwadi lukaJolobe lubonakala lulunye nobomi bakhe Luvelisa ngamandla ukuba uRhanisi lo

ungubani na Lutyhila iingcinga zakhe ezisekelwe phezu kweemfundiso zokwenza okulungileyo

Olu luvo lungqiniwe nguVilakazi apha ngentla uncwadi lwakhe luqamangelene nobomi bakhe

kwanendlela akhuliswe ngayo Lukwadandalazisa nezinto ezimvuyisayo nezimcaphukisayo

zemisebenzi yobumnyama eziquka nenkohlakalo yabantu kwabanye abantu Umzekelo

imisebenzi kaGqirha Verwoerd yokucinezela abantu abaNtsundu kuba bebaNtsundu ngebala

yayimcaphukisa imhlungisa (Gerard 197189) Uncwadi lwakhe ludiza imibono yakhe

ngenkqubelaphambili yesizwe sakhe esiNtsundu nemveliso yegalelo lakhe elizindidi ngeendidi

Igalelo lakhe kuncwadi luhambelana nezinto athe wazenza ekuhlaleni enceda abantu eBhayi

enceda abantu abangenakutya bafumane uncedo lokutya (Vuyorsquos journal 2013) Uzenze ezi zinto

zintle kangaka eqhutywa naziinkumbulo zikamama wakhe owayenentliziyo yovelwano

yokunceda abantu abahluphekileyo ekuhlaleni ngexesha lakhe (Jolobe 193681)

Kanti nenkolo yakhe yobuKristu kaJolobe ibabazwe nguKwetana (20008) Uthi uJolobe

wathetha kwintlangano eyayivuyisana naye ngokunyuselwa kwakhe ukuba abeyi ldquomoderatorrdquo

isihlalo esikhulu awathi wasinikwa yiCawe yakhe iRhabe Uchaza ukuba kwintetho yakhe

waphakamisa ukuba kunceda ntonina ukuba athi umntu enokutya nempahla yokunxiba

angabelani nommelwene wakhe ambona ehlupheka ebomini kuchazwa ukuba wayenza loo

ntetho kukho nabaphathi abaMhlophe esalatha ingcinezelo yomntu omnyama ekwakhomba

70

ephakamisa inkululeko yakhe ukuba ifike Kwaye le yayiyinkqubo awakhula iphilwa ngunina

ekhayeni lakhe kuba wathi waluncedo kwabahluphekileyo abaphe isonka abalambileyo

(193679-93) Naye uJolobe uthe wamlinganisi unina wazama ngamandla ukuyiphila impilo

yobuKristu ngezenzo hayi ngomlomo nje kuphela

296 Impilo yakuloJolobe neenkqubo zikayise ekhayeni

URhanisi uthe wayiveza indlela yenkqubo yekhaya akhulele kulo yemihla ngemihla obomi balo

obusekelwe ebuKristwini Enye yezi nkqubo ebixatyisiwe nguyise ekwakumelwe yenziwe

likhaya lonke ibingumthandazo wangokuhlwa (193635) Kuyacaca ukuba uJolobe wayigqala le

nkqubo ibisenziwa nguYise ukususela kwasebuncinaneni bakheYahlala ihleli kuRhanisi

ingumfanekiso owazobeka engqondweni yakhe idibene nezinye iinkqubo ezazisenziwa nguyise

kwanenxaxheba yosapho ekufezweni kwazo Oku kungqinwa yinkcazo kaRhanisi yokuba

usapho lwakowabo lonke lwaluye luthi nqwadalala phantsi ngenzolo enkulu aze uyise

alukhokele ekudumiseni uSomandla alandelise ngokubulela ukugcinwa kwalo nguYe Le

ndibano yayiquka oonyana noomolokazana Ukhankanya nokuba bekuthi kwakugqitywa

ukuthandazwa abantwanana abancinane benze umthandazo weNkosi Uchaza ukuba bekuthi

kwakugqitywa kuthiwe saa ukuya kwiindawo ngeendawo zokulala Oku kubonisa ukuba umzi

kayise wawumkhulu kakhulu Le nkqubo ekwangomnye yemithetho yekhaya naye wayilandela

ekhumbula isiko akhuliswa ngalo nguyise (Vuyorsquos Journal 2013)

297 UMamThembu nefuthe lesimo sakhe kuRhanisi

Umama kaJolobe ube engumXhosakazi ozalwa ngabaThembu Uye wanamasu asixhenxe Yena

uRhanisi ube ngowesibini URhanisi umchaza umama wakhe njengenzwakazi eyayintle kakhulu

neyadalwa yahonjiswa ngamehlo amahle Waye engumntu onothando nobubele enobuso

obukhululekileyo URhanisi ude wabhala wathi ngonina ldquoNdalubona nalrsquouthando kuloo mehlo

akho mahlerdquo (1936 79) UJolobe uchazile kwaku-Umyezo (1936) ukuba wafunda kunina

inkuthalo novelwano kubantu abacinezelekileyo nabahlwempuzekeleyo kwanokuhlonela iNkosi

kwanokuba nembeko Wamfuza unina wagqithisa wangophumelelayo ngemfundiso zakhe

URhanisi Jolobe uchaza umama wakhe njengomntu obeyintsika yobomi kubo ekhayeni

UMamThembu ebesoloko ekho yena ekhaya ekhuthele elenza ikhaya libe shushu Uthi babe

namaxesha okulangazelele ukugoduka bemke okwethutyana kwezo ndawo babethi babe kuzo

Unobangeka woku kukuba babeqonda kakuhle baza kufikela kwizandla zobubele nothando

Ukungqina olu luvo lungentla apha uJolobe wabhala umbongo ekhumbule ikhaya lakhe Kulo

mbongo Ikhaya ubonisa uvuyo nochulumanco ngekhaya lakhe apho wayefika kukho umama

71

wakhe nosapho lwakowabo Lo mbongo uchukumisa iimvakalelo zovuyo kowufundayo

osuleleke ngovuyo ayibone into ethethwa nguJolobe xa esithi

Limnandirsquo ivumba lentyantyambo

Kodwa luyolo lobuqholo

Le ndawrsquoizukileyo

Ikhaya

Yincindrsquoemnandi emhlabeni

Kodwa yincasa yobuhlobo

Amazwrsquoezizalwane

Ekhaya

Empumelelweni emhlabeni

Hayi ukuba nabegazi

Bavuye kunye nawe

Ekhaya

Kwidabi lobu bomi kwiinkqwithela

Ndingakholosa ngabani na

Ngaphezu kokwayama

Ngekhaya

Ikhaya lihlathi umqolomba

Hayi ikhaya emhlabeni

Yindawo eluyolo Ikhaya

Lo mbongo kaJolobe awathi umbhali uMama owayeqeqeshwe nguJolobe ukubhala imibongo

wawuthanda waza wawufaka kwincwadi yemibongo yakhe Indyebo kaXhosa (Mama 195110)

Lo mbongo uyingoma emnandi ukwanempinda eyolisayo Kucace mpela ukuba wawuqamba

evuyile ekhumbula ekhaya apho kukho abaziyo nabathandayo abanjengomama wakhe athe

nguMamThembu (193678-87)

UJolobe ubalisa nokuba umama wakhe wayengumama onomahluko Waye engumama kubo

aphinde abekwanguye nomhlobo kubo Uchaza ukuba ebe engumama kubo xa beneengxaki

kwizinto zobomi abahlangana nazo ngamanye amaxesha Bekuba lula ukuthetha ngazo ezi

ngxaki kunina ngokukhululekileyo Unina ebengamjongeli phantsi umntwana oze neengxaki

zakhe kuye Wayezimamela ngomonde akugqiba anike namacebo ukuzisombulula ezo ngxaki

Kungoko abhale wathildquoNguwe umthombo wamacebordquo (193678-82) Oku kuthethe ukuba

wayenezisombululo zeengxaki zabo zonke

URhanisi uthi unina wayengabashiyi ngasemva abantwana bakhe xa kufuneka ehambile

Wayehamba nabo Le nkcazo kaJolobe ngonina izoba ngokuphandle umfanekiso wesikhukukazi

uqobo Sona sisoloko sihamba namantshontsho aso siwatyise siwakhusele nakukhetshe UVuyo

72

naye uthi naye uyise nokuba ubefuduselwa phi na yinkonzo okanye esiya kusebenza ndaweni

entsha ebengabashiyi ngasemva ahambe ebagcinisa ebehamba nabo (Vuyorsquos Journal 2013)

Ngale ndlela uye wafunda izinto ezibalulekileyo ekukhulisweni nasekukhuselweni kwabantwana

ukuze basinde nakwiingcuka eziqwengayo Oko kukuthi izinto eziyingozi ezibangela abantwana

bangabi nampumelelo ngenxa yezimo ezigoso ngamanye amaxesha Isimo sobubele

nesobukhukukazi bukanina sathi sadala ubuhamte emoyeni wakhe akunduluka kuba ubhale

wamxelela unina ngobuhlungu bentliziyo yakhe elihlwili Oku ukuchaza ngala mazwi akhe athi

ldquokukho umoya wobulolo emazantsi ebume bam endingenakuwuchazardquo (193678) URhanisi

akalibalanga ukusityebisela ukuba umama wakhe nangona engumama obebathanda kangaka nje

kodwa ebengayihilizeli ingqeqesho yabo ngokubafekethisa Ebebabonisa indlela efanelekileyo

neyamkelekileyo ebomini babo nasekuhlaleni kangangokuba xa bathe benza into

engamkelekanga kwinkqubo yesimo esilindelwe ngunina kubo babengenwa luloyiko besoyika

neliso elubukhali lakhe kotyeshela ingqeqesho yakhe Babengafuni ukumdanisa unina wabo

ngezimo ezigwenxa Bonke babethi bakucinga ngomama wabo nokukhathazeka kwakhe bakona

zitsho iingcinga zabo zicinge kaninzi ukuphumbuka endleleni kuba bengathandi ukumdanisa

Ngenxa yoku njengabantwana babengathandi ukwenza okungekho mthethweni okuza

kumhlungisa unina wabo

Kwakhona uRhanisi uchaza ukuba umama wakhe wayeyi- ldquoNjengelerdquo eyinkokheli engumama

owayekwangumvangeli ovakalisa iindaba ezilungileyo ebantwini kangokuba abantu baninzi

bathi balufumana usindiso wade wabafundisa nangeendlela abangathi balulwe ngalo utshaba

olungendawo (193681)

Ekuhlaleni abantu abahluphekileyo wayebanakekela kwanabantu abangaphilanga Ude athi

ldquoImandlalo yencwina yayilixilongo elimbizela enkonzwenirdquo (Jolobe 193681) Uqhuba athi yaba

mininzi ldquoimilomo elambileyordquounina umaMamThembu awathi wayifunza (Jolobe 1936 81)

Oku kungasentla kubonisa ukuba umama wakhe wayengakhathalelanga usapho lwakhwe lodwa

kuphele ukuba luphile ngcono wayengumama onobuntu oyixabisileyo nempumelelo

kwanokuphakama kwabantu basekuhlaleni apho naye aphila khona (Jolobe 193681-82)

Kwakhona umama wakhe wayenobuntu engakhethi bani ngebala nangobuzwe nesini ebemnceda

umntu odinga usizo lwakhe nasekuhlaleni URhanisi uthi yayibanzi intliziyo kamama wakhe

ingenamkhethe (Jolobe 193681) Le mbali yobomi bukanina kwanesimo sakhe yimbali

kaRhanisi kubomi bakhe naye athe wabuphila entlalwani yakhe Imfuza yakhe yesimo sikanina

ifanele ukuchazwa ngala mazwi athi ebengumcephe ucandiwe Umzekelo uRhanisi uthe naye

wenza kanye ngendlela awakhula ebona umama wakhe esenza ngayo wade wayiyo

73

ngokugqithisileyo kwisimo sakhe ngokokude abeke nobomi bakhe emngciphekisweni ezama

ukukhusela ubomi babazabalazi benkululeko ngexesha abe ephila kulo Babethi apho

bafunyenwe khona ngamapolisa ngaloo maxesha batshutshiswe ngokungenanceba bambi bade

bafele eziseleni kanye njengokwenzeka kwiqhawe elikhulu lesizwe nelomzabalazo uBantu Biko

elaphatheka kabuhlungu lade landuluka laya kooyise (Mangcu 2012 263) Into yokucalucalula

abantu ngebala kwanomgangatho wabo yayiyinto unina awaye engahambisani tu

kwaphelanoRhanisi Jolobe wayenjalo Kuye abantu bafanelwe kukuphathwa ngesidima esinye

kwanokuxabiseka kuba bangabantu Kwakhona uJolobe uchaza nokuba unina wadala iinkonzo

zokuxhobisa abanye abafazana ngeendlela zokukhulisa iintsana zabo kakuhle emakhayeni

ngempumelelo wabafundisa kwaneendlela ezakhayo kwinkqubelaphambili yamakhaya abo

(Jolobe 193682)

298 Uthando olulodwa lukamama kaRhanisi

UMamThembu wamkhulisa unyana wakhe uRhanisi ngendlela eyathi yamnika uthando

olusisiqinisekiso sokuba uyathandwa ngunina Olu thando lwamenza unina waba kwangumhlobo

nomkhokeli wakhe ombonisa indlela elunguleyo kumahlandi-nyuka obomi Zonke ezi zinto

zamnika isiseko esingaqungqiyo esathi sambumba samakha wabanokuzithemba waluncedo

esizweni nangenxa yesimo sovelwano nokungaphakami athe wakufunda kumama wakhe

Kwakhona ingqeqesho kamama wakhe yamenza wanembeko wathi kwakuyo waluzuza uthando

lukamama wakhe ngokungenamlinganiselo Kwaze oku kwamenza azame ukwenza izinto

zenkqubelaphambili ezingamvuyisayo unina Oku kubonisa amandla okwakhiwa konyana

onesimo esihle esibunjwe ngunina ngexesha umntwana esakhula Oku kubonisa nokuba

umntwana uyayithanda into yokuba kuthiwe hayi kuye anconywe kanjalo akwenza okuhle

ukuze akhuthazeke angaphezi ukwenza okungaphezulu okuhle

Ukuvinjwa konyana ngunina uthando kunemiphumela engemihle engafaniyo neboniswe bubomi

bukaRhanisi Jolobe Le ngcamango siyixhasa ngezinto ezihle ebomini bukaFrancis Bacon

Uphile ubomi bobugxwayiba obulusizi kakhulu ukusukela ekuzalweni kwakhe ukuya

ekundulukeni kwakhe ngo1992 Le meko ichazwa nguKerr (2012) owenza uphando ngobomi

balo mzobi owathi wazibalula kumisebenzi yobugcisa ngokuzoba imizobo enomahluko

neyakhwankqisa abantu kwikhanvasi ikakhulu UKerr ubalula ngamandla ukuba ukuvinjwa

kukaBacon uthando ngunina kuko okwamenzakalisa ngamandla kuba umntwana uyaludinga

uthando lukanina ingakumbi kumaxesha okukhula kwakhe nokuba uyinkwenkwe nokuba

uyintombazana Kwaye loo nto yindalo ethi iboniswe nazizilwanyana zasekhaya kwaneentaka

ezifana nezikhukukazi ezinika uthando nokhuselo kumantshontsho azo ekukhuleni kwawo

74

UFrancis Bacon wathi wakuvinjwa uthando nokhuseleko kwananguyise lo wembala ubomi

bakhe babumbeka ngendlela eyathi yabothusa abazali bakhe Ingqondo yakhe yasivala isikroba

sokutyhilizelwa kude nguyise nonina ngokuthi athande ukuphila intlalo yobumama eyindoda

(homosexual) Babuya abazali bakhe baba neentloni ngonyana wabo Kwacaca ukuba

unobangelo wesimo sakhe kuba abengafumani luthando nakubukwa nakunconywa

nakukhuselwa ngabazali bakhe engamanyelwa naxa ethetha nabo

Uyise kaFrancis wayesoloko engqwabalala ethetha rhabaxa nonyana wakhe kuba engakhange

aphumeze iminqweno kayise ngenxa yesigulo sesifuba esaba ngumngumqobo ekubeni ajongane

neshishini likayise lamahashe kuba wayeguliswa nakukusondela kuwo oku (Kerr 2012125)

Umama kaFrancis Bacon waba ngumama owabonisa ukungabi namdla kunyana wakhe

Wayenomdla kwizinto eziqondene nolonwabo lwakhe yedwa akenza nethuba lokuchitha ixesha

lakhe nonyana wakhe awabe emthanda kakhulu unina owaye emhle Uthe naxa wayethanda

ukwenza imizobo yamanenekazi amahle athwala iminqwazi ebizwa ngokuba zii ldquohatsrdquo ezintle

nanxiba kakuhle njengonina aze abonise unina wayengabonakalisi mdla nakuwuncoma

umsebenzi wonyana wakhe ukumkhuthaza Impelesi yakhe yathi yayiyo efana nomama kuye

ngenxa yothando nobuntu bayo imazelela njengomntwana (Kerr 2012 88)

UFrancis Bacon uthe akungalufumani uthando lwakhe kuyise nakumama wakhe wadideka

kabubi kakhulu engqondweni nasemphefumlweni nasekubumbekeni kwesimo Waphela ethanda

ukulinganisa iimpahla zikanina nezangaphantsi Kulapho wathi wabhaqwa nguyise ngamini

ithile elinganisa ezo mpahla Uyise wathi ngomothuko udano nomsindo wamgxotha ebhebhetha

wamgxothela ngaphandle kwamasango omzi wakhe Wahamba ehlala esithubeni ehamba erenta

kwimizi eqashisa ngendawo yokuhlala Wamana encedwa yimali awayeyifumana kunina

owayekhule kungalanjwa kowabo Waphela eziqhubekela ngokunokwakhe ezibandakanya

nabantu ababezincutshe ekuzobeni ukuphuhlisa isipho sakhe sobugcisa ekuzobeni

UJolobe yena waba nethamsanqa lokukhulela kwikhaya elishushu Umama wakhe wamxhasa

ngandlela zonke zobomi bokuphila emqhubela empumelelweni kwanekamva elihle waza

kanjalo akabi nantloni wamnika nokutya komphefumlo okuliLizwi eliphilisayo leNkosi

Kwakhona uphindile wamfundisa ingqeqesho ethe yahambelana nothando neendlela ezilungileyo

ezibangele uJolobe abhale athi apha ngentlaldquoSasiloyika iliso lakherdquo ekwenzeni

okungafanelekanga Ngale ntetho uRhanisi ungqina intetho ethandwa ngamaXhasa ethi

ldquoIngqeqesho iqala ekhayardquo

75

UBenjamin Carson (1992) othe wangugqirha wonyango ezibhedlela uthe waziwa wahlonelwa

nali lizwe lonke ngobukrelekrele bengqondo ngembeko anayo negalelelo ekuxatyisweni

nsekuphakanyisweni kwezidima zabantu xa bebonke Kwincwadi yakhe uthi ldquoThink Bigrdquo

Ubalisa ngendlela abakhuliswa ngayo nzima ngunina oonyana ababini umninawe nomkhuluwa

Unina wabo walahlwa ngumyeni wakhe owaye engumfundisi Wafumanisa kamva ukuba

unomnye umfazi ebengamazi anabantwana kuye kwaye ungumgulukudu othengisa iziyobisi

izinto ezingekho mthethweni

Umama wabo wayesilwa nabo bakufumna amanqaku aphantsi esikolweni Wayebaxelela ukuba

abadalelwanga okufumana izinto ezisezantsi ebomini Wabakhuthaza ukufunda ukuzimisela

bayilwe intlupheko ngokuzimesela ezifundweni nasekufundeni iincwadi Umzekelo wathi

mababukele iinkqubo zeTV ezimbalwa Bagxile ekwenzeni umsebenzi wesikolo wasekhaya

awukhangela ukuba wenziwe Waza wabamela ukuba baqhelane neziko leencwadi elikufuphi

kubo Benze ubuhlobo nabaphathi balo bafunde iincwadi zibe mbini ngeveki Bazigqibe kwaye

bakugqiba babhale phantsi ngezinto abazifundileyo kwezo ncwadi kuba wayeye awuphonononge

umsebenzi wabo Waza wabayala kanjalo ukuba bohlukane neetshomi ezingenamdla

ezifundweni nezisihamba kakubi isikolo nezingawenziyo umsebenzi wazo UCarson uthi bathe

bebesekugqibeleni emanqakwini ezifundweni bengaxatyiswanga nokuxatyiswa esikolweni

bazibona bekwindawo ephezulu yokuxatyiswa ziititshala ngenxa yokugqwesa kwabo

ezifundweni UCarson uthi babengayithandi into yokuphoswa kwabo ziinkqubo ezininzi

kumabonakude kwanokufunda iincwadi kumaziko eencwadi kodwa kamva batsho baqonda

ukuba iincwadi abathi bazifunde zabongezelela ulwazi oluthe lwaluncedo kwizifundo zabo

ngokubanzi Esikolweni batsho baphela befunde iinqwaba yeencwadi ezibe ngabahlobo benene

ekubaphakamiseni ukusuka kumanqwanqwa asezantsi Basuka baluncedo nasezikolweni abathe

benyukela kuzo kuba bathi baxhobisa abanye abantu ngolwazi ngenxa yefuthe likamama wabo

owathi wala ukuba oonyana bakhe bangahambeli ndawo ebomini kwanokuba babenekamva

elimfiliba Umama kaCarson ufana nqwa nomama kaRhanisi uye othe wamfundisa unyana

wakhe kunye nabantakwabo ukuba bakwazi ukuyuhlula ldquo igolide elithulinirdquo (193679) baphela

bengabafundileyo Ngamanye amagama uJolobe ubonisa ukuba uyazidla ngonina ngokuba waye

engumama owaye esisilumko esinjalo kungoko wada wambhalela umbongo wombulelo

nesikhumbuzo ukuze angaze alityalwe

76

299 Umbulelo kaJolobe kumama wakhe uMamthembu

Umama kaRhanisi Jolobe wanduluka ngomhla we-7 kweyeDwara 1931 UJolobe ubhale

umbongo ngaye ongumfanekiso wengoma nengoma yothando ngomama wakhe Umchaza

umama wakhe ngendlela ebonisa ukumthanda nokumhlonela kangangokuba ude umbongo

awuhombise ngekhorasi okanye impinda kwisitanza ngasinye ethi ldquoMama wam MThembukazi

omhlerdquo

Ukusukela kwisitanza sesibini uwuzobe lomfanekiso ngamazwi akhe ethetha naye ngokungathi

uyambona ekufutshane naye kwaye emva into ayithethayo kuye Le ngcinga kaJolobe ibonisa

ukuba uJolobe ebekholelwa kuvuko lwabafileyo nakuba yona imizimba yona ingekho kodwa

bona bakho bayaphila Ubunyaniso bale nkolo bobokuba iNkosi yakhe ayikhonzayo enguYesu

Kristu yathi yafa yangcwatywa kodwa yavuka inomzimba omtsha onamandla okungena

iingcango zivaliwe Lo mzekelo ube sisiqiniseko kuRhanisi Jolobe sokuba nonina uyamva kwaye

nelizwi lesiBhalo lithi abafe bekuKristu abafi baphila ngonaphakade Le nyaniso ingqinwe

nangoyiNkosi ayikhonzileyo ngexesha lokuphila kwakhe eyathi kwibali lokuvuswa kukaLazoro

ekufeni yathi koodade bakhe ababe dandathekile kukubhubha komnakwabo Yathi yona uLazaro

kafanga Kungoko uJolobe athe wabhala ethetha nonina wathi kuye

Kwamhla mnene ndisafike

Sisandula ukubona

Ukukhanya namathunzi

Wasazisa ukwahlula

Inkwenkwezi eluthuluni

Ndalubona nalrsquouthando

kuloo mehlo akho mahle

ndazi ndingaxelelwanga

ukuba wena ungumama

Intliziyo yafumana

ukuphumla kuwe Mthembukazi

77

Intsunguzi yobumnyama

Ukho wena ukukhanya

Wenrsquoungekho ikhaya laba

Nje ngentlango kuthi sonke

Sisebenza sakhuthazwa

Lolo vuyo ebusweni

Silahleka saloyika

Iso lakho lilusizi

Kwakungaziwa ukuxakwa

Nguwe umthombo wamacebo

Wawuthanda saneliswe

Sithebe sendlu yakho

Akungenxa yoko na ke

Wakhuthala ngolo hlobo

Kanti noko wadlulisa

Kuba akusivimbanga

Oko kutya okukumbi

Kuba ubusazi ldquoUmntu

Akaphili sonka sodwardquo

Sakukhula ke sakwazi

Sakwazi wena ngokupheleleyo

Mthwalindini womnqamlezohellip

Mama wam mThembukazi omhle

78

Imandlal enencwini

Yayilixilongo kuwe

Ikubizelrsquoenkonzweni

Yayibanzi intliziyo

Yakho ingakhethe didi

Baliqela abazuza

Loo Ndlela yeNyaniso

Wawuhamba ngayo wena

Ngezwi elingathandabuzi

Wayalatha bayibona

Obo bomi bakho kubo

Baba yintsika ke yomlilo

Futhi-futhi imilomo

Elambileyo wayifunza

Mama wam mThembukazi omhle

wawuyinjengele yalo

Mkhosi mhle wamanina

Afaskoti zilikhephu

Azibhatyi ziligazi

Oyinambrsquoenkulu eyaala

Ukucombuluka kambe

Amagora oSombawo

79

eLundini lweKhwahlamba

ngaphesheya kweTyinira

Nantso loo ndimbane kambe

Ngomsimbithi isimelela

Abafazi abanentlahla

Yelo Xhwane likaThixo

Abakhethwa kulo mkhosi

Usekweli lingaphantsi

Amafela-ndaweninye

Ewe naloo Kuruseshwa

Aba ke wabafundisa

UkukhonzrsquoinKosi yabo

Kwa nokulwa nolo tshaba

Ngaphakathi nangaphandle

Kwanokuba ngumzekelo

Emakhaye esixekweni

Kwanokusulunga usapho

Nokusiza kwanesizwe

Inxalenye ikwandulele

Kwelo qela lamajoni

Awuwela ke loo mlambo

Mkhulu usemdeni phaya

Namhla niyakuhlangana

Na ekuphumeni ekhaya

80

Naloo nyana wagonwayo

Ngulaa msinga weTswirika

Mama wam mThembukazi omhle

Le migca ikrweliweyo ngaphantsi yalatha ngokuthe gca igalelo likanina kaRhanisi ekhayeni

lakheesizweni nasekuhlaleni Waba negalelo lokuphakamisa isizwe nobomi basekuhlaleni Oku

kungqinwa nguJolobe apha ngentla xa esithi umntwana uzalelwe ukuphakamisa isiqu sakhe

igama lakowabo ikhaya lakhe kwanesizwe sakhe Umfanekiso kamama wakhe uwuzobe

ngeengcamango zamaxesha awaziyo kunene ngomama wakhe Kungamaxesha unina ebephila

naye kunye nabantakwabo noodade bakhe

UJolobe uncedile ngokubhala asazise ngomama wakhe kuba bekungakuze kubekho umntu

onokusibalisela kakuhle ngomama wakhe ngendlela eyanelisayo njengale Ubalisa

ngokukhululeka okukhulu okubonisa ukungabi nazintloni ngokuthetha phandle ngomama wakhe

Ubonisa ukuzidla ngomama wakhe kwaye umbona ebe sisipho esikhulu kuye nakwikhaya lakhe

Kwaye ubonisa kule ngoma yakhe engumbongo embonga nangeemfundiso zakhe ezithe

zamakha wayindoda enkulu ebomini nezimnike isiseko esiqinileyo senkuthalo nokomelela

esimenze umntu ophumelelayo Yiyo loo nto ku-Amavo akhe eyinekezele incwadi yakhe

kumama noyise wakhe wambulela umama wakhe ngokumkhulisa ngokumgqeqesha

nangokumfundisa Umama kaRhanisi wenze umsebenzi omkhulu omhle wakhulisa waqeqesha

unyana wesizwe nothe kamva naye wakhula wayokozela ziziqhamo ezisatyiwa ngabantu kule

mihla ngenxa yemisebenzi yakhe abalulekileyo nequka kwanoncwadi lwakhe athe waluvelisa

Yiloo nto uNyembezi kwitheko likaRhanisi esidlangalaleni wamnomncoma umbhali uJolobe

wathi usisebenzele isizwe sakhe (Nyembezi 1958) Umbongo webali elingomama

uMamThembu ufana nale nto kuthiwa yibhayografi UJolobe ukrole lo mbongo ngobomi

bukamama wakhe ukuze ube lilitye lesikhumbuzo ukuze angaze alityalwe emhlabeni [ugxininiso

lwam]

UJolobe wenze kanye le nto yenziwa nguMqhayi (194343) owathi wabhala ngoCharlotte

Manyi-Maxeke Wabalisa ngobomi bakhe kwanemisebenzi yakhe yamandla ephakamisa isizwe

enceda abantu abahluphekayo kwanabagqitywa ziziyobisi esakha evuselela namakhaya

ngokwenza iinkonzo zokubuyisa amatshipha awaduka ezizweni ewabuyisela emakhayeni awo

Naye uMqhayi umyolelo wokuba wathi makwenziwe ilitye lesikhumbuzo angaze alityelwa lo

mama sisizwe Naye uJolobe ulandelo elokhwelo lukuba bakhunjulwe ooMama bama-Afrika

81

ukuquka umama wakhe ababekho kweli lizwe nemisebenzi yabo esathethayo isakha isizwe

sikaNtu nakule mihla sikuyo

Ekuphethweni kombongi wakhe uRhanisi Jolobe uthetha nomama wakhe esithi ndlela-ntle

emkhumbuza ukuba ngoku uzakuba nethamsanqa lokuhlangana nonyana wakhe omkhulu

uLennox owathi wonganyelwa ngumsinga esiya lishuyela kuqhuba inkonzo ngaphesheya

komlambo (Vuyorsquos journal 2013)

2910 Uncedo loo makhulu nokuxabiseka kwabo kuJolobe

UNeethling apha ngentla uthi umntu akazalelwanga abazali bakhe kuphela uzalelwa nabanye

abantu bendlu bekhaya azalelwe kulo kwanesizwe sakhe kuba naso sijongwe ukuphakanyiswa

nguye noJolobe uluxhasa ngamandla olu luvo (194034) UVuyo ukhe wabalisa ukuba ukufika

komzukulwana wakhe wafumana ubunzima bokuba akhule kakuhle ngenxa yempangelo Uyise

wakhe uJolobe wacela umakhulu kaVuyo ekhayeni ukuba amncede okwethutyane ekujongweni

komzukulwana wabo ogama linguMyezo unyana kaVuyo okwethutyana Ubalisa ukuba

umakhulu wakhe wamnceda uyise nonina kwakunye naye kakhulu kakhulu kuba wakhula

kakuhle umntwana Kule mihla loo mzukulwana kaJolobe nguye ngoku noluncedo ekhayeni labo

kwaye wafunda waligqwetha (Vuyorsquos Journal 2013) URhanisi unconywa ngababhali abaliqela

kwanoBennie ukuba ubhala ngemiba abanye ababhali abathe banqaba kakhulu ukubhala ngayo

Ubhale nangexabiso likamakhulu ekhayeni Oku kubonisa intliziyo ebanzi Rhanisi Jolobe

yokubaxabisa abantu abakhulu abaziziseko zokubakho kwamakhaya kuba inzala ekhoyo

Omnye umzekelo ongoRhanisi Jolobe ubonakele ekuxabiseni umama wenkosikazi yakhe

okwangumakhulu kuVuyo Kuchazwa ukuba wathi wala ukutshintshelwa kwindawo ekude

njengaseKapa ngabaphathi becawe yakhe Wabona ukuba umama wenkosikazi yakhe

angashiyeke engenamntu wokumjonga nokhuseleko lwakhe (Vuyorsquos Journal 2013)

UJolobe usityhilele ukuba iyenkulu indima edlalwa ngoomakhulu ekhayeni nakubababhali

nabazobi njengaye (Jolobe 193617) Umzekelo umakhulu kamakhulu kaFrancis Bacon

uElspeth uthe lo mzukulwana akungaxabiseki kubazali bakhe yena wana wadlale indima enkulu

wamphakamisa ebomini bakhe (Kerr 201288) Kuba yena uye wabonisa uthando

kumzukulwana wakhe akamtyhilizela kude njengabazali bakhe ngenxa yemeko yakhe nezigulo

zakhe kangangokuba uKerr ubalisa ukuba batsho bakheka ubomi bumzobi uFrancis Bacon

ngendlela efanelekileyo kubudlelwane bakhe nabanye abantu Waphinda umakhulu wakhe

wasinkcenkceshela isiphiwo sakhe sokuzoba kuba naye ngokwakhe wayebuthanda ubugcisa

bokuzoba i-art Wade waxhoma imifanekiso emikhulu yeendidi zemizobo yexabiso ezindongeni

82

zakhe ewuhombisa umzi wakhe kuba wawufumile kukho namashishini ezimbiwa (Kerr 2012)

Ngoko uJolobe wenza kakuhle ngokusikhumbuza kumbongo wakhe ngemfundiso yakhe

yexabiso loomakhulu kumakhaya kwanokuba sibaxabise njengokuba naye enza njalo

29 11 UJolobe nemfundo yakhe nomsenzi wobutitshala emaphandleni

Kwingxelo yakhe emalunga nemfundo kaJolobe uSirayi (198512) ubhale wathi UJolobe wathi

waqala amabanga akhe aphantsi eXhalanga waza waya kuqhubeka nawo eMatatiele apho uyise

wathi watshintshelwa khona wade wafikelela ku-ldquoStandard Vrdquo UJolobe noMahlasela banika

ubungqina bokuba uRhanisi Jolobe wathi wafunda amabanga aphantsi eNdwe apho wazalelwa

khona nalapho uyise wayebekwe wangumfundisi wakhona USirayi uqhuba athi Jolobe

wagqithela phambili ngo1916 wayo kwenza ibanga lesithandathu eKeiskama Hoek kuba

eMatatiele izikolo ezinemfundo ethe kratya zazimbalwa Ukusukela apho wenza izifundo

ezazibizwa ngokuba yi -Native Primary Lower (NPL) zokuqeqeshelwa ubutitshala eSt Mathews

College eMthwaku iminyaka emithathu waziphumelela wayititshala evunyiweyo (Sirayi

198512 Mahlasela 19732)

UMahlasela (19732-4) yena uthi uJolobe wayakuqala ukuphangela kwisikolo iMasakala

kwaseMatatiele waza emva koko wathunyelwa eMabhobho apho abantu balapho babesaphila

ngendlela yakudala kakhulu Waziva engathi ufike entlango kuba wayekude lee kubantu

bakowabo kwanendlela ayiqhelileyo nabephila ngayo Le meko yobulolo yamenza wacinga

ngecebiso letitshala yakhe yangaphambili eSt Mathews uMather owamkhuthaza ukuba akhe enze

ilinge lokubhala incwadi Wathi kwangoko waqalisa eli phulo lokubhala incwadi ngenxa

yesithuthezi awaye enaso Wazigcina enento ayenzayo anomdla kuyo Wagqithiselwa kwindawo

ekuthiwa yiLower Mvenyane kwindawo yeseMt Frere kumhlaba wamaBhaca apho abantu bale

ngingqi babethetha intetho ebusiXhosarha esixubene nesiBhaca sikufuphi nakwisiSwazi

Nalapha akuzange kube lula ukuqhagamishelana nabantu kakuhle ngenxa yentetho Kodwa

waqhubeka nobhalo lencwadi yakhe UZagula Yayinokuba nzima impilo nakule ndawo

yamaBhaca kuba umntu omtsha ofikayo uye akruqule abanye abantu xa emana ebuza rhoqo into

angayivanga kakuhle ngenxa yomqobo wolwimi ingakumbi akumana ebuza esithi ldquoPhinda

andivanga ubusithinirdquo Wade wayibhala wayigqiba incwadi yakhe Kodwa wafumana udano

kakhulu kwakubonakala ukuba incwadi yakhe ayikwazi ukuphumelele ukuba ipapashwe kuba

igcwele sisiHlubi nangona yena wayeqinisekile ukuba ubhale isiXhosa Le meko kuyabonakala

ukuba ibangwe kukuba wakhulela kwingingqi ethetha isiHlubi naye eliHlubi Ngoko ke intetho

esisiHlubi yaye imngqongile kuba kucacile ukuba nakowabo kwakuthethwa isiHlubi nangona

yena esithandile isiXhosa Kwakhona isiHlubi siyelelene esiXhoseni Oku kuboniswa nguPahl

83

(1967232) Ngethamsanqa uJolobe wafumana umkhokeli onguSEK Mqhayi othe wamkhupha

kule nyula kuba wabanosizi wamnceda wazilungisa iimpazamo ebezikho yade yaba

nokupapashwa inoveli yakhe

2912 UJolobe nombulelo wakhe ngoMqhayi

Akuziva iindaba zokuwa komthi omkhulu uSEK Krune Mqhayi uRhanisi Jolobe ubone

kusesikweni ukuba awudlulise umbulelo wakhe kowasakuba ngumkhokeli wakhe

kwanomkhuseli nomphakamisi wolwimi lwesiXhosa nobekwayimbongi yesizwe jikelele

(1974121) Wambonga akuziva izingqi zokunduluka kwakhe Wabhala kanye walinganisa

isimbo sikaMqhayi sokwazisa ngegalelo lomntu alenzileyo ekuhlaleni ngokuthi enze

intshayelelo phambi kokuqalisa umbongo wakhe xa abhala ngabantu abakhulu abenze

imisebenzi emikhulu esizweni njengakwenze kumibongo yamakhosikazi angama-Afrika

anjengooThembeka Soga nooMaya Khoboka (Mqhayi 19435468) Nalapha uqale wazisa

abantu ngendima enkulu yakhe ngendlela awathi wasindisa ulwimi lwesiXhosa nenkcubeko

ekutshabalaleni Ubhale wathi

Egameni lababhali beencwadi senza ilizwi lombulelo koPhezu -konke ngobomi balo

mphakathi Indima yakhe kokubhaliweyo ayibanga ncinane ibiyebalaseleyo kunjalo nje

Kule mihla umntu uthi ebeselrsquoesoyisakala kukuswela igazi ancedwe ligazi lomnye

axumeke omelele Ube njalo uMnu uMqhayi kwintetho ebhaliweyo yesiXhosa Kwakukhe

kwabhalwa nguTiyo Soga nooRubusana nooGqoba nabanye koko ngeli xesha lokuvela

kukaMqhayi eso sikhukula sasidambile Intetho ebhaliweyo yayingenamandla kuyaphi

kwisininzi sabafundisiweyo nokuyithetha ngomlomo kwakuqhwalela Kwathi gqi

uMqhayi neencwadi zakhe ngakumbi Ityala lamawele kwakho inguqulelo esabheka

phambili ukususela oko kuba ababhali abakhoyo ikakhulu baphenjelelwe kukuvela

kweencwadi zakherdquo (Jolobe 19361974122-123)

UJolobe lo Mqhayi athetha ngaye entla apha umbonge wathi

Ingqangangqanga yentetho yesiXhosa

Ubharumla ngokwengonyama xa abongayo

Umazwi aluncuthu kwabafundisisayo

Umhlahli ndlela negalelo lokubhaliweyo

Into kaMqhayi iMbongi yeSizwe Jikelelehellip

Umbulelo wokukhumbula ubulungisa awabufumana kuMqhayi owathi yanguye owathi

wazinikela ekumncedeni uJolobe ekulungisweni kweziphene kwincwadi yakhe ukuze ilunge

Uncomo lwakhe ulunonge ngezikweko ezinkulu nezidala umdla nezibonisa ngokucacileyo

imisebenzi leyo ayenzele isizwe somzi kaXhosa lukonwabisa abantu ngemizobo yobuqhawe

bakhe Ebengakhathele kuthandwa xa elungisa into eza kunceda iphakamise isizwe Kwaye

ngobo buqhawe uMqhayi waba ngumzekelo oye wahlala uhleli engqondweni kaJolobe Wafunda

84

womelezwa bubuqhawe bukaMqhayi othe wanjengo-ldquomkhuluwardquo kuye endleleni yobu bomi

akushiywa ngumkhuluwa wakhe uLennox owayengunyana omkhulu kayise kaRhanisi

UJolobe uye wathabatha ingubo kaMqhayi yobuthandazwe neyobukroti neyokubangukhala

NjengoMqhayi naye wazilwelwa iilwimi zesiNtu noncwadi lwaso ukuba ziphuhliswe

NjengoMqhayi walelwa oko Uhambe ngqo ekhondweni likaMqhayi walubhala lonke uncwadi

lwakhe ngesiXhosa njengoMqhayi UJolobe uye wazithatha izixhobo oko kukuthi imikhonto

kwaneenduku zokulwa zikaMqhayi ngokuthi azinikele ekusazini isiXhosa kwanokusibhala

ngokunzulu Kananjalo waza waphinda waqhubeka walulwelwa waluphuhlisa ulwimi noncwadi

lwesiXhosa Umzekelo wazibandakanya ekubhalweni ngokutsha kwesichazimagama sesiXhosa

sasemgangathweni Lwabonakala ulwimi lwesiXhosa luntanganye nolwimi lwesiNgesi

nolwesiBhulu ngomgangatho Kanti kanjalo uthe waluphuhlisa uncwadi lwesiNtu

wabangowokuqala ukubhala incwadi yee ldquorhayimirdquo yabantwana abancinane - Lovedale Xhosa

Rhymes (1957) Kanti wabangowokuqala kwiilwimi zesiNtu ukubhala incwadi yamavo waza

kanjalo wangowokuqala esiXhosani ukwenzela lo umzi incwadi yedrama Ngokulubhala lonke

uncwadi lwakhe ngesiXhosa axelise uMqhayi ubonakalise ukumhlonele ukumxabisa

kwanokumthanda kwanokuzikhumbula izinto ebezisemoyeni womkhokeli wakhe uMqhayi kuba

naye uMqhayi wathi wayinkokheli enobulumko naye nemhlonelayo uJolobe ngoku ube

emncinci kunaye Yiloo nto athi uJolobe kumavo akhe inkokheli ithi ithandwe ngabantu xa nayo

ibonisa ukubathanda abantu bayo ibalwele ibaphakamise bathi nabantu bazinyulele yona

bayixabise (Jolobe 194063) Loo ntambo yobuhlobo kunye noMqhayi yahlala iziinkumbulo

ezintle ezathi zamnika amandla uJolobe okuwenza umsebenzi wakhe wokukhonza isizwe

ngothakazelelo olukhulu kuba esazi ukuba uMqhayi akafanga usaphila umoya wakhe phakathi

kwasizwe kuba uMqhayi njengaye yena Jolobe babe ngamaKristu akholelweleyo kuvuko

lwabafileyo (Jolobe 193688-89) Umzekelo oku kungqinwa kukuba uthi uMqhayi kanjalo

akunduluka umhlobo wakhe onguMaya Khoboka wathi le nzwakazi yomntu wasetyhini iyakuba

yeyona nyibiba intle ngaphezulu kubomi obutsha (Mqhayi 194354)

2913 Iihambo zikaRhanisi Jolobe efuna ulwazi oluphezulu ngesiXhosa

UMahlasela ukhankanya ukuba uRhanisi Jolobe wathi waya kusebenza kwisikolo sasefama

kwisithili saseNyarha kummandla owawusakubizwa ngaloo maxesha ukuba kuse-Ciskei

Wasishiya isikolo nesithili saseMt Frere kuba efuna ukwazi isiXhosa esisiso ngokubanzi

Ubalise ukuba uhambo lwakhe lokufuna ukwazi isiXhosa soqobo lwamzela novuyo olukhulu

olwamdala uchulumanco olukhulu ngamandla ngakumbi akubeva abantu besithili

85

saseBhobhotyane nabaseMankazana besithetha isiXhosa kamnandi ngokusulungekileyo

(Mahlasela 1973)

Le ngxelo ivakalisa ukuba uJolobe wafana nomntu ozalwa ngokutsha Le meko intsha yamdala

ilunda watsho wangumcelimngeni kubantu ababhala isiXhosa kuba wasuka walambela

ngamandla ulwazi lolwimi lwesiXhosa ngokuqhutywa yimibono yakhe yokufuna ukubhala

uncwadi lwakhe ngolwimi lwemveli olusisiXhosa

2914 UJolobe nokunyuka intaba yokufuna imfundo ephezulu

UJolobe wanxanelwa ngamandla okongeza imfundo ebomini bakhe UMahlasela uhambisa athi

uJolobe waqhubeka nezifundo zabucala ezazibizwa ngokuba yiJuniour Certificate waza

waziphumelela waza ngo1926 waya kwenza izifundo zediploma zobunyawontle (Diploma in

Theological Studies) kwiYunivesithi yaseFort Hare Ngo-1927 uJolobe wathi waliphumelela

nebanga leMatriki waza waqhubekeka phambili nezifundo zeBA

2915 Imibono emihle kaGqirha Kerr kwimpumelelo kaJolobe nabahlobo bakhe

KwiYunivesithi yaseFort Hare isiXhosa uJolobe wenza izifundo zeBA Wachonga ezi zifundo

zilandelayo eZembali (History) eZobunzululwazi ngoluntu (Anthropology) eZengqondo

(Psychology) eZezopolitiko (Politics) eZezilwanyana (Zoology) isiNgesi kwakunye neZezimo

(Ethics) (Mahlasela 19733) UGB Molefe noA Nzimande bangabahlobo abaphambili

bakaJolobe bengamaphuthi ahlathinye indlela le babevana ngayo Inqununu yeYunivesithi

uGqirha A Kerr wathi wenza into entsha waveza amathuba okuba izifundo zobubunyawontle

zibembaxa ngokuthi zixutywe nezifundo zeBA Wakhuthaza wacebisa uJolobe nabahlobo bakhe

ukuba bangawaphosi amathuba anje okuxanda kulwazi lokufuna imfundo Bathi balithabatha

icebo likaGqirha Kerr (Sirayi 1985) UJolobe nabahlobo bakhe ooMolefe nooNzimande bathi

baluthakazelela olu daba lutsha baza baqalisa ukuzimisela ukwenzeni ezi zifundo

2916 Iingxaki zokunyuka intaba uJolobe nokuthweswa isidanga eFort Hare

Emva kweeveki ezimbini uJolobe nabahlobo bakhe bafumana ingxaki enkulu bakuzama

ukuntingela phezulu ekuya entabeni yempumelelo Isizathi sesi Bafumanisa ukuba abakwazi

nokuba nomtyhi wokuphefumla kubomi babo ngangendlela olwathi lwabanzimela ngayo olu

hlanganiso lwezifundo Baza bayigwadla le nyewe beza nesisombululo sokuba bazibeke phantsi

izifundo zeBA baqhubeke nezifundo zobufundisi kuphela Kwathi kanti bachukumisa ingwe

emsileni kuba uGqirha Kerr waba nomsindo ogqithisileyo nowaba kwiqondo eliphezulu Waza

wabagqagqanisela esithi baphume baphele e-ofisini yakhe ngokuthi athi yena efuna ukuba

babengabefundisi bokuqala abanezidanga zeBA kwibandla laseRhabe Ngoku bona aba bafana

86

bamxelela ldquoimfitshimfitshi nendebelefele engenantsingaphirdquo eyabonwa nguMbovane kwincwadi

uNdixoleleni (20051) Wabangxolisa ngendlela eqatha ebaxelela ukuba yena ebenenjongo

eziphezulu ngabo (Sirayi 198512) Wababona bengabantu abangenambulelo gqitha kuba

belahla ithamsanqa belinikwa Bagqiba ekubeni bafe namthanyana Baphela bezimisela kunzima

kunjalo Baqonda ukuba mabawe bevuka kude kulunge USirayi uthi uJolobe wazimbambazela

ezomeleza ngala mazwi alandelayo

Life is a struggle

Where there is a will there is a way

Cowards die many times before they meet their death

Perseverance prevails

Kuyacaca ukuba uxinzelelo ababekulo yayilolunzulu UJolobe imbongi yatsho yacinga nzulu

ngemeko eyayikuyo ifuna icebo lokuphumelela yatsho yakhumbula nge-ldquokati yakowabordquo

ekucaca ukuba wayethi ayijonge imikhwa yayo yokuzingela kwanonyamezelo nomonde lwayo

ekufuneka ibe phantsi koxinzelelo ukuze ibambe ixhoba Umzekelo kufuneka ihlale ithe qwa

inganikezeli Kuye kufuneke ijonge ixhoba ingaliphosi ukuze ifumane inzuzo saneliswe isisu

sayo esilambele inyama yempuku okanye yentaka UJolobe watsho wachukumiseka wafumana

amandla kwesi silwanyana sinobulumko singanikezeliyo Watsho waqamba umbongo othi ldquoIkati

yakowethurdquo (Jolobe 1936 11) Lo mbongo ungekati asixelela ngayo uJolobe usityhilela ukuba

uJolobe ube eyithanda ldquoimfuyo kayise nemfuyo yakowabordquo nayo iyindalo ebalulekileyo ebomini

bakhe esakhula kuba kwimibongo eliqela ubhale exelele abafundi nangemfuyo le yakowabo

Umzekelo ubhale imibongo ethi inja yakowethu Umqhagi wakowethu Ihashe likabawo njalo

njalo Ubhale ngezinto zenene ebomini bakhe ezichukumise umphefumlo nengqondo yakhe

(Scheub 1967) Kulo mbongo wazuza ubulumko bokuba kanene ukuze esi silwanyana siyikati

silibambe ixhoba kufuneka singawasusi amehlo aso kulo Sozuza ekugqibeleni saneliswe

Wafunda nokuba umzamo wobomi nenzuzo yempumelelo zombini ezi zinto ngamaphuthi

ahlathinye athi ahambe nezi mpawu zilandelayo umonde inyameko uzingiso ithemba ukholo

nokusebenza ngokuzimisela Ekugqibeleni iminqweni kaJolobe nabahlobo bakhe yahlawulwa

ngamabhaso amahle nemincili Imizamo yabo nokunganikezeli kwabo kwabasebenzela Bathi

nabo kamva bangeniswa kumnyhadala wabathweswa izidanga kwiyunivesithi yaseFort Hare

2917 Iimpembelelo zokubhala ziqale njani

Ngexesha esenza ubutitshala eMthwaku uJolobe ititshala yakhe u-Arch-deacon Mather

yaphawula ukuba unesiphiwo sokubhala kwanokwazi ukuzichaza izinto ngendlela enomahluko

nebanga umdla Waza ke wamkhuthaza ukuba abenento ayibhalayo Le ngcamango yathi

87

yaphenjelelwa ngamandla kukusuka omnye umfundi ogama linguEnoch Guma owathi wabhala

incwadi egama lingu-Nomalizo Yapapashwa yafundwa nangabafundi Esi senzo sanconywa

kakhulu esikolweni samzela nodumo

UJolobe nabahlobo bakhe uGuybon Sinxo Julius Mtyobo kunye noRev Father Gawe bathi

benza iqumrhwana elithile abathi balibiza ngokuba yi-The Witenagimot Oku kwenza

kwavuselela iitalente okanye izinto abaneminqweno kuzo UJolobe yena waba nomdla

ekubhaleni iivesi zemibongo (Jolobe 1958 170 Mahlasela 19733 Sirayi 198514) Abanye

bazikhethela amacandelo amabali nomculo nezinye izinto abanokuthi babemdla kuzo Baza

benza izigqibo zokuba bamane besenza umhlangano apho umntu ngamnye angathi abonise into

ayivelisileyo (Jolobe 1958170) Ezi ziphumo zenkqubelaphambili zibonisa ukuba iititshala

ezifundisayo ziluncedo olukhulu ekuphuhliseni iitalente zabafundi kuba zidlala indima enkulu

ekuvelisweni kweendidi ngeendidi zezakhono kubafundi kuba ngabo abathi bababone kamsinya

apho bathi batshatshela khona Naye utitshala uMather wathi wasibona isiphiwo sikaRhanisi

Jolobe sesakhono sakhe kubhalo loncwadi ngaphambi kokuba yena nabazali bakhe basibone

Kwakhona oku kufundisa ukuba abantu abatsha bangathi xa benokudibana nabantu

abaphumeleleyo abanomdla ekuphakanyisweni kwabo zingaphuhliswa iitalente zabo ingakumbi

xa bethi banyameke banganikezeli ngenxa yeengxaki abazifumanayo endleleni eya entabeni

yempumelelo kanye njengokuba uJolobe wanyamezela wazingisa akatyhafa ekufumaneni ulwazi

lwesiXhosa esiphezulu nemfundo ephezulu kanjalo Ekugqibeleni wauphela engumbhali

ophumrsquoizandla Isizwe somzi wasemaXhoseni sazingca ngamandla ngaye Ngokunjalo

kwanomzi wesizwe esiNtsundu ngokubanzi Umhlobo kaJolobe onguGuybon Sinxo naye waba

ngumbhali weencwadi nemibongo Enye ithi UNojayiti wam Kule ncwadi uzibalula ngesimbo

soburharha nokubulala abafundi ngentsini Yena uJolobe wazibalula ngobhalo lwemibongo

Umyezo neendidi zoncwadi olunjengedrama nezincoko Wathi wathi wangumntu wokuqala

kuncwadi lwesiXhosa ukubhala udidi loncwadi oluzizincoko (Gerard 1971) Kanti yena uJulius

Mtyobo walapha eBhayi wathi wazibalula ngesipho sokuqamba amaculo (Mahlasela 19736

Sirayi 1985)

Ubuhlobo benene bubonakaliswa nguJolobe ngokuthi enze imibulelo emihle kuBishop Mather

Yimibulelo emikhulu engegalelo lakhe ekumkhuthazeni abe ngumbhali weemncwadi Oko

okwenze kwisinikezelo sencwadi yakhe Umyezo nethe yanconywa ngamandla sisizwe

nanguGW Bennie ngokuba kumgangatho ophezulu xa kuthelekiswa noncwadi olwalubhaliwe

ngaloo mihla Kwakhona umphandi uthe wakuyithelekisa nonwadi olubhalwa nguWordsworth

noBurns wayibona ikumgangatho wazo ngesimbo ukubhalwa kwazo kwanangezafobe

ezibunjwe kwindalo kuba nabo bebengabathandi bendalo Kwakhona imibongo

88

enjengentlakohlaza iinyibiba amabhabhathane imilambo kubonakela kukho intambo

yobudlelwane obuphilayo phakathi kwemibongo kaJolobe neyaba babhali bakhankanywe apha

ngentla bezizizwe zamaNgesi namaSkotshi Oku kubonisa ingcingane kaOrr (2003)

yentsebenziswanotekisi (intertextuality) Ingcingane ebonisa ubudlelwane obiphilayo phakathi

kwenye itekisi kwanenye itekisi Umzekelo phakathi koncwadi lukaJolobe noncwadi lwababhali

abangentla apha Kukho ukuyelelana okukhulu kubhalo lwemibongo yabo Umzekelo oku

kubonakala gca ingakumbi kumbongo ldquoIntlakohlazardquo obhalwe nguJolobe kwanemibongo

engendalo ebhalwe ngabo

Le nkcazo ingentla ingqina ukuba ubhalo athe yena uJolobe wazimisela ukulubhala luncwadi

olukumgangatho ophezulu kuncwadi lwesiXhosa olunganakuze lujongelwe phantsi xa

kuthelekiswa nezinye iilwimi elizweni liphela kuba uJolobe ube ezimisele Ngoncwadi lwakhe

waphekela umzi kaNtu ukutya okusemgangathweni nokunesongo nokuncomekayo okude

kwanconywa nguBennie apha ngentla oliNgesi Le nkcaza yangqinwa nguJolobe xa ephakamisa

izinga eliphezulu lembalo ezibhalwe apha e-Afrika engafuni ukuba zidelelwe zezinye iintlanga

Kwintetho yakhe ethe gqolo wamxelela uScheub owayebononakalisa ukulithandabuza izinga

loncwadi lwase-Afrika kunolwaseYurophu (196763) ukuba kuncwadi lwase-Afrika lwemveli

kwanolubhalwe nguye ukuba lusemgangathweni olinganayo nolwaseYurophu

Ithandazwe lase-Afrika uJolobe wamnika uScheub (196761) le mpendulo ithi akukho mahluko

phakathi koncwadi olubhalwe ngama-Afrika nolubhalwe eYurophu xa umntu ewuqiqa kakuhle

umsebenzi woncwadi ukuba kukuthini na Kwinkolo yakhe yena umsebenzi woncwadi

kukwakha isizwe salo Umsebenzi walo ayikukonwabisa nje ikwakukufundisa Kwakhona

ngokwefilisofi okanye ingqiqo kaJolobe imfundiso ebhalwe ngumbhali kuncwadi ibuyela

ekuhlaleni nasebomini babantu Umzekelo ngoncwadi olubhalelwe bona batsho bafumane

ulwazi bakhule engqondweni nasemoyeni Baphela bekhuthazekile benze izinto ezakhaya

batsho bahlanguleke ekwenzeni izinto ezibuyisela umva isizwe Ngaloo ndlela batsho balumke

babengabaphumelelayo

2918 UJolobe ijoni lenkuleko yomntu omnyama

UJolobe uthe wabonisa ubuthandazwe kubantu besizwe esiNtsundu esisengcinezelweni phantsi

kombuso wocalucalulo ngenxa yebala laso nangenxa yokuba bengabemi bemvelo baseMzantsi

Afrika Ubonisa uvelwano kwanokuvinjwa kwabo amathuba amahle enkqubelaphambili Konke

oku ukubonakalisa kwiincwadi zakhe zemibongo nakwidrama ethi Amathunzi Obomi naku-

Amavo Kanti uKwetana (2000) ukhankanya kwisifundo sakhe sophando ukuba u-Elundini

89

loThukela ukwayincwadi ekwazoba upolitiko lukaJolobe oluchasa impatho nolawulo lombuso

woburhulumente wabaMhlophe ekufikeni kwabo kweli lizwe

Olu luvo lungentla lungoJolobe ongumphumamkhosi olwela inkululeko yomntu oNtsundu

USirayi (198515) exhasa ukhankanya ukuba uJolobe kwa-esesesikolweni eMthwaku waba

nobuhlobo neetitshala ezinjengoRev Canon James Calata waseKaradokhwe nowayephakamisa

umbutho we-ldquoBlack Conscousnessrdquo Waziwa ngokuba ngumfundisi owaye eyichase kanobomi

ingcinezelo yabantu abaNtsundu kwilizwe lemvelo yabo Umama kaJolobe uchazwa ngunyana

wakhe ukuba ube naye ube engumntu oyichasileyo kakhulu ingcinezelo kwanokucalulwa

kwabantu kwasekhayeni azalwa kulo Ngoku ubuhlobo bukaJolobe nabefundisi

abanjengoMfundisi Calata kwamhlupheza ukuba ayimele inkolo yokuthiya ucalucalulo lwabantu

abaMnyama kuba bemnyama kwilizwe labo lemvelo elilibango labo ngokudalelwa kulo

2919 Igalelo elenziwa nguJolobe eFort Hare

Akufika kwiYunivesithi yaseFort Hare uJolobe wazibandakanya nezinto zenkqubelaphambili

Ude athi uJolobe le Yunivesithi yayiyunivesithi yengqalo yeziseko zenkqubelaphambili kaJolobe

(Sirayi 1985 Gerard 1971) Ngo-1928 kunyaka wakhe wokugqibela kwizifundo zobufundisi

(Theology) wangenela ukhuphiswano loncwadi olwaluququzelelwa liqumrhu i-Society for the

Propergation of Christian Knowledge (SPCK) elalikhuthaza inkqubelaphambili yoncwadi

nenkolo yobuKristu Incwadana awayibhalayo ethi Indlela ezimbini yaphuma phambili waza

wafumana ibhaso Yathi yapapashwa kamva ngo1930 (Sirayi 198515)

Kwakhona ngo1931 isincoko uJolobe awathi wasibhala esasisithi ldquoThe Prospects For A Native

of South African After Completing A College Course Of Work And Service Among his Own

Peoplerdquo naso saphuma emagqabini waza wazuza ibhaso ngaso (Sirayi 198516) Le nkuthalo

kaJolobe yokubhala uncwadi yaphenjelelwa nanguGqirha Kerr owaye eyinqununu yaseFort

Hare UJolobe ubalisa ukuba le nqununu yayithi izifunde iimbalo zakhe esidlangaleleni

kwiindibano zabafundi kwaye oko wakubona ukuba kuyamvuyisa kumenza umdla Ngoko ke eli

linge lokukhuthaza uJolobe lamhlupheza (Jolobe 195870) (Kerr 1958169) noNyembezi

(1958) Waxelela abantu ukuba uJolobe uthe ldquowanomkhwardquo wokuthi rhoqo ayokuqokelela

amabhaso kukhuphiswano lobhalo loncwadi Esi santya sokuqokelela amabhaso rhoqo iminyaka

ide ilandelelane kwamomeleza kwamnika ilunda kwanokuzithemba ngakumbi xa ebona ulwimi

lwentetho esisiXhosa ethe waluqonda ekugqibeleni asuka amakhwiniba ebe enawo

ngamphambili

90

2920 UJolobe inkokeli nombhali udala ubumbano lwamahlelo

UJolobe waye engumfundi eFort Hare eyinkokeli kwi-Student Christian Movement

waphakamisa umbono wokumanyanisa amahlelo ngamahlelo ephelisa umkhethe nokucalulana

kweenkonzo kumaKristu

USirayi (195816) uchaphezele ukuba uJolobe wathi wazibandakanya nequmrhu labafundi

eliphakamisa inkolo yobuKristu Uqhuba athi uMnu ZK Mathews owathi kamva

wanguNjingalwazi kwicandelo leeLwimi zesiNtu wabonisa ukuluchasa uluvo lobudlelwano

okanye indibano yamabandlangamabandla kwiintlangano zeenkolo Ngcingane leyo

engakhuthazi nkqubelaphambili nobunye bamabandla ngamabandla Olu luvo lokucalucalulwa

kwamabandla lwamcaphukisa uJolobe waza kwangoko wantingela phezulu wajoyina umbutho

kaZwelonke owawubizwa ngokuba yiStudents Christian Association (SCA) Ngo1928 wathi

wonyulwa ngabafundi wenziwa uSihlalo wawo ngomnyaka ngo1929 USirayi uqhuba athi

iimbalo zikaJolobe ezibuchasileyo ukuzingca ngamabandla zibonisa iminqweno namaphupha

akhe ukulangazela kwakhe ubudlelwane nobunye bamabandla Ukubethethelela uluvo lwakhe

uJolobe wabhala wabonisa ubungozi bokucalucalulana kwamaKristu Wabonisa ukuba iNkosi

yawo abayilandelayo enguYesu yabafundisa ubunye nokuba bathandane baxabisane Ezi

mfundiso uzibhale njengencoko kuncwadi lwakhe Amavo (1940) kwisihloko esithi ldquoUkuzingca

ngebandlardquo kwanakwimibongo yakhe engamaphupha akhe enjangale ldquoAkukho hlelo aphordquo

(1936) nakumbongo ldquoIphuphardquo (1971)

UJolobe kule mizekelo ingentla uphakamisa uthando ubunye imbeko nokungaziphakamisi La

mathende kwinkolo yobuKristu azizezona mbasa zifunekayo nezakhayo kwinkolo yobuKristu

Izinto ezichasene nala mathende uJolobe uzizobe ngemifanekiso eyoyikisayo yamarhamncwa

athi azame ukuqwenga amaKristu angahambeli ndawo ekufikeni ldquokwibhotwerdquo athenjiswe lona

(1) Olunye loncwadi uJolobe alubhalileyo ikakhulu ngesiXhosa

Luninzi uncwadi oluthe lwabhalwa nguJolobe kwanamaphepha kwanezitolikelwe esiXhoseni

zisuka kwezinye iilwimi Ziquka ezi zidweliswe apha ngezantsi

Incwadi Indawo nonyaka wopapasho Okubhaliweyo

Thuthula

Isikhokelo

Sabashumayeli

Nabafundi Bezibhalo

Stockwell London 1938

Lovedale Lovedale

Press1938

Translation of his epic

poem ldquoUThuthulardquo

Translation amp adaptation

of E Grantrsquos Guide for

91

Amavo

Umyezo 2nd ed (with

editional Poems)

Poems of an African

Xhosa Grammatical

Terminology

Ibhayibhileinto

Eyithethayo Nenjongo

Yayo

Izifundo Zesikolo

seCawa Zomzantsi

Afrika Zekota

ldquoTraining of the African

Ministry the Situation

in the Ciskeirdquo SA

Umyezo (3rd ed) (With

editional poems)

Ukuphakama Ukusuka

Ebukhobokeni

Izicengcelezo

ZaseDikeni

Iintsomi zikaAesop

Henderson Xhosa

Readers

Wits Univ Press

JHB1940

Wits Univ JHB 1944

Lovedale Press

Lovedale 1946

Lovedale Press

Lovedale 1948

Methodist Publ House

CT 1948

South National Sunday

School Assoc Port

Elizabeth 1948

Lovedale Press

Lovedale 1949

Wits Univ Press JHB

1951

Wits Univ Wits Univ

Press JHB 1951

Lovedale Press

Lovedale 1962

Lovedale Press

Lovedale 1953

Lovedale Press

Preachers and Bible

Students

Essays

Poetry

Translations ndash

Jolobersquos four

poemsTranslations ndash

Jolobersquos four poems

translation of E Grantrsquos

The Bible Itrsquos a

Meaning and purpose

The Teachers Guide

Article

paper

Poetry

Translation of B T

Washingtonrsquos Up from

Slavery

Poetry

Translation of Aesoprsquos

fables

Reader

Translation of Guide to

92

Impilo - ntle

Indyebo yesihobe

(compiled by JJR )

UMayaAmahlandinyuka

Umyezo (4th ed) with

additional poems)

Amathunzi Obomi

Imigodi kakumkani

uSolomoni

Ibali leBhayibhile

ELundini LoThukela

Ilitha

ldquoThe Authorrdquo in SA

Outlook 89

Lovedale 1954

Lovedale Press

Lovedale 1955

APB Wits Univ Press

JHB 1956

APB Wits Univ Press

JHB 1957

APB Wits Univ Press

JHB 1957

APB Wits Univ Press

1957

APB Wits Univ Press

JHB 1958

APBWits Univ Press

JHB1959

Christian Publ Co

Roodepoort 1959

APB Wits Univ JHB

1959

APB Wits Univ press

JHB 1959

African Authorrsquos

Conference

Attridgeville Pretoria

1959

Health For Adults

Poetry (anthology)

Translation of W Bonsels

Maya - The Adventures

of a Bee

Poetry

Drama

Translation of HR

Haggardrsquos King

Solomonrsquos mines

Translation of JL

Hurlbutrsquos Story of the

Bible

ProseNovel

Poetry

Paper

Olu luhlu lwezi mbalo zikaJolobe lubonakalisa kakuhle elinye legalelo lemisebenzi likaJolobe

ekongozeni uncwadi lweendidi ngeendidi lwesiXhosa kuma-Afrika kweli lizwe Kungoko

93

uNyembezi wathi wakhuza wancoma uJolobe ngamazwi avakala ngolu hlobo ldquoMfundisi

siyabulela umzamo omhle uwufezile wokukhonza isizwe sakhordquo (Nyembezi 1958158) Igalelo

likaJolobe lingqinwe ziintlobo ngeentlobo zeenkcubabuchopho zezifundiswa ezisuka

kwiintlanga ngeentlanga zingqina zithetha into enye ngemveliso yakhe athe wayenzela isizwe

sakowabo esingama-Afrika ingakumbi abantu abangamaXhosa Kucace gca ukuba abantu

abantetho isisiXhosa elulwimi abhale ngalo ikakhulu uncwadi lwakhe ngabantu ebebekufutshane

entliziyweni yakhe

USirayi kwakunye noScott (1973) benza esi sicwangciso ngesiNgesi bebonisa imipapasho

eyenziwe nguJolobe ngolu hlobo lulandelayo

Incwadi Indawo nonyaka Okubhaliweyo

1 Umyezo

Izifundo Ngentlalo

Kwizikolo

ZabaNtsundu

Sifunda IsiXhosa

Izifundo Zempilo Std 5

amp 6

A New Concise Xhosa

ndash English Dictionary

put into standard

orthography

Wits Univ

Press JHB

1936

Juta amp Co Cape

Town 1962

Via Afrika Cape

Town 1962-3

Longmans Cape

Town 1963

Lincroft Books

Pietermaritsburg 1965

Poetry

Translation of AD

Doddrsquos Social Studies

in Lower Primary

Schools

Reader

Translation of GP

Lochnerrsquos Health

lessons

Transcription

94

Ulutya (edited by JJ R

Jolobe

UJohn Knox Bokwe

ibali ngobomi bakhe

Introduction has been

translated by JJ R

Translation of S

Nyembezirsquos Ulutya

Lovedale Press

Lovedale 1972

Translation of

S Nyembezirsquos

Ulutya

Biography

210 UJolobe nomsebenzi wakhe eTranskei 1920 ndash 1923

USirayi noMahlasela babalisa besithi uJolobe walugqiba uqeqesho lwakhe njengetitshala

ngo1919 eMthwaku waza wayekusebenza eMatatiele phakathi kwamaHlubi kwisikolo semfundo

ephantsi iMasakala Wathi kamva wafuduselwa ukuba ayokusebenza kwingingqi yaseMabhobho

kamva wagqithela eLower Mvenyane kummandla wamaBhaca eMt Frere

UJolobe kudliwanondlebe noMahlasela umchazele ukuba abantu baseMabhobho babephila

ngendebe endala Babetshele kwiinkolo zakudala Imeko enje yamtsho wakhumbula uBishop

Mather owakhe wayititshala yakhe eyayimana ukumkhuthaza ukuba abhale incwadi (Sirayi

198519-20) Ezi ngongoma zisityhilela ngokuzalwa kwencwadi kaJolobe eyinovela UZagula

Olu luvo lungqinwa kule ncwadi nguJolobe xa ebalisa ngobomi belali ekwakugquba kuyo

iinkolo zobugqwirha ezinobungozi Kwakutyholwa nabantu ngokuthakatha Ukhanyiso

oluyimfundo nenkolo yobuKristu lwalufana nesibane esimlilo ulonzizayo Inkqubelaphambili

inqongophele

Kule noveli uZagula ayibhale eseTranskei ubumbe umlingwaniswa (okwanguye) oyititshala

efika kule lali isebumnyameni Yona izisa ukukhanya okuyimfundo nolwazi oluphelisa umoya

weenkolo ohamba neengozi zokusolana kwabantu ngobugqwirha ofukanywe kukumonelana

kwabantu Ngokwenza oko le titshala iphelisa iinkolelo ezidala imbubho kwanokwenzakaliswa

kwabantu ngezi zityholo zobugqwirha Le mizamo yeenguqu zobulumko eziza nale titshala

idiza ubunkcubabuchopho bukaJolobe kwanesimo sakhe esikwincwadi yenoveli ayibhale

esemtsha eneminyaka eyi-21 ukupapashwa kwayo Kule noveli athe wazibumba wangomnye

wabalinganiswa Wangulo mlinganiswa ungutitshala ulwa nokutyholana kwabantu

95

ngobugqwirha Kodwa lo mlinganiswa uyititshala akamnikanga gama Wenze njalo

nakwidrama Amathunzi Obomi apho wazibumba waba yilaa titshala ingenagama ikhuthaza

abafundi baye esikolweni bangancami kwanokuba baye nakwisikolo secawe ngeemini zeCawa

Kwincwadi yedrama yakhe le titshala ikwayititshala engumKristu yesikolo seCawe iphinde ibe

yititshala yesikolo semfundo Le titshala ingumlinganiswa ikwayiyo kwanomfundisi

njengakubomi benyaniso abe ebuphila uJolobe evelela abazali belokishi yaseBhayi

nabahlolokazi oomama obabodwa ukuba bangatyhafi kuzakulunga kwaye mabathi gqolo ukusa

abantwana babo esikolweni seCawe bakhuthale nasesikolweni Abonise nokuba ngenye imini

bayakuphakanyiswa yimfundo yesikolo kwaye nokuya kwabo esikolweni seCawe kunceda

nabazali ekwakhiweni kwezimilo ezintle basinde ezintolongweni nakwizenzo zobundlobongela

Olu lwazi lwenza umntu abone ngokumhlophe ukuba uJolobe ubekrelekrele eyile nto kuthiwa

yingqondi Oko kukuthi inkcubabuchopho umntu onobulumko nokwazi ukwenza izinto

zamandla ngaxeshanye zibe yimpumelelo zonke zonwabise nesizwe asibhalelayo ngaphezulu

Ikwangumntu onesakhono esisodwa sokubhala esiphezulu Ebekwangumntu oneziphiwo

zokwenza izinto ngendlela enomahluko kwanomntu oqhubelisa phambili ulwazi olwakhayo

noluphumelelisa nakwezemfundo

211 Intsebenzo yakhe eCiskei 1924-1925

UJolobe wagqiba ekubeni awuphuhlisa owakhe umgangatho wolwimi lwesiXhosa ukuze akwazi

ukusibhala kakuhle asithethe nakakuhle Waya kusebenza kwisikolo sasefama eNyarha

kwingingqi yaseKhobonqaba UMahlasela (19733) uthi uJolobe ubalise ukuba

wakhwankqiswa yindlela emanandi abantu baseBhobhotyane nabakwaMankazana ababesithetha

ngayo isiXhosa besithetha ngokuzingca okukhulu kulo mmandla wamaNgqika

Kwakhona uMahlasela ubalisa ukuba uJolobe ube esoloko enephupha lokuqhubela phambili

enxanelwe imfundo ukuze kuphuhliseke izinga lemfundo yakhe Ngoncedo lomfundisi uRevd

W Bald waseRhabe waphumelela ibanga leJC Ngo1928 uJolobe wabhala incwadana ethi

Indlela ezahlukeneyo Indawo yaseBedford ibaliswa njengendawo eyaba nomtsalane kuJolobe

ngenxa yendalo entle Kulapho wabona khona intyantyambo eyinyibiba iphakathi kwezixhobo

kuba kakade iNyarha ikummandla onamatye amakhulu yaye kulapho uJolobe wathi wahlangana

nondofa wakhe intombi yakwaNongogo uButhelwa igama (Sirayi 198521)

UJolobe waya kuba ngumhlohli kwisikolo soqeqesho-befundisa (Lovedale Bible School)

Wasebenza kuso kwade kwangunyaka we1949 Ukunqongophala kweemali zentlawulo

yabahlohli kwabanga ukuba ayeke ukuxelenga kwesi sikolo Ngethamsanqa wathi wafumana

96

umsebenzai kwisikolo soqeqesho zititshala eLovedale Training Collage apho wathi wafundisa

izifundo zesiNgesi nezokusebenza kwengqondo yabantwana kwanemethodi yokufundisa

ubutitshala (Sirayi 198521)

UJolobe bekusele kuchaziwe apha ngentla ukuba wabangumfundisi wala mabandla aseRhabe

alandelayo iJohn Knox Bokwe Memorial kwaNtselamanzi neDorrington Church yaseBhofolo

Waba ngomnye wee-chaplains zaseVictoria Hospital uSirayi wakhankanya okhankanywe apha

ngentla uchaze ukuba uJolobe wabalilungu lala maqumrhu alandelayo

PCSA General Assembly Committee for relations with Bantu Presbyterian Church for

1944- 1946

Kerk Session of the Lovedale Institution Churches since 1938

PCSA General Assemblyrsquos Committee for Union Churches for 1944 ndash 1946

Health Society ndash was its honourary Secretary and Treasurer for 1948-1949

Xhosa language Committee for 1949- 1959

Senate for Lovedale Missionary institution for 1953 ndash 1955

Lovedale Governing Council for (1954 ndash 1955

Department of Educationrsquos Xhosa Language and Literature Committee responsible for

revising Xhosa orthography in 1955

Waye kwalilungu le LovedalendashPress and the South African Outlook Commitees (Jolobe

1958 170) (Sirayi 1985 22)

Yayingumbono kaMqhayi noJolobe ukuba lungafi ulwimi lwesiXhosa lwemveli lubhange

lugqunyelelwe zilwimi ezifikayo kweli lizwe labo lokuzalwa Umzekelo bobani aba babhali

bathi bazibhala incwadi zabo ngesiXhosa besilwa ukucinezelwa kolwimi noncwadi lwesiNtu

basebenzela ukuba kungafundwa incwadi lwesiNgesi kuphela Lathi eli phulo lokuphuhlisa

imfundo yabantu abaMnyama lafikela ezandleni zikaJolobe ezinganamikhinkqi Laba

nokuphumelela ngenxa yonkuthalo kwanokuzinikela enkonzweni yokukhonza isizwe esiNtsundu

siphakanyiswe kanye ngokuthethwa ngumhobe wesizwe i-Afrika othi ldquoMaluphakanyiswe

uphondo lwayordquo UJolobe kubonakala ukuba waphila ngaphakathi kwakhe lomyalezo

nomthandazo wesizwe Wawulandela ngezenzo Wayiphakamisa ibhanile eluncwadi lwakhe

umbhali uJolobe Wasisebenzisa nesiphiwo sakhe sokubhala wanga ufunza edabini lempumelelo

esithi ldquoPhambili ma-Afrika imfundo sisixhobo sale mihla sokuziphilisa Huntshu Phambilirdquo

212 Izifundo neCumenical

USirayi (198531) ukhankanya ukuba uJolobe ube enomoya wothando omenza aququzelele

izinto zenkonzo Uthi wathi wavakaliswa umnqweno ongaphakathi wentliziyo yakhe kwiphepha

ekuthiwa yi-Zambia Church Press Agency (1974) apho avakala esithi owona mnqweno

usentliziyweni yakhe kukudala ubumbano ngokuthi kubekho intlangano yoonyawontle bemvaba

97

ngeemvaba apho Olu luvo lungathi lushukuxwe khona Kwakhona kwakweli phepha

kuvakaliswe eli phupha lakhe lingentla ngala mazwi alandelayo

He (Jolobe) still hopes to see the

Day when all churches will not only

Work together but enjoy organic

Union as well

UJolobe wathi wasebenzela ukufezekiswa kwalo mnqweno wakhe ungentla wobumbano

lwamaKristu eemvaba ngeemvaba Wonyulwa kwiYunivesithi yaseFort Hare ukuba abe

ngusihlalo weSCA (Student Christian Association) ngo1928ndash1929 Uthe nasemva kokuba

eziphumelele izifundo zakhe ngo1931 waqhubekeka nokuphumeza womnqweno wakhe

wobunye bamabandla ngokuthi aphikele ukuba lilungu lwalo mbutho Waza ngo-1936 wanyulwa

wayakumela yonke iAfrika equlethe amasebe eSCA endawo ngeendawo kule ngingqi

kwintlangano kazwelonke eyathi yabanjelwa eMysore kwilizwe lase-India

Kwakhona wathi wanyulwa wangunoBhala noNondyebo weCiskei Missionary Council

Umsebenzi walo mbutho wawuquka umanyano lwamakholwa Ngo1959 wabuya weza

kuxelenga eBhayi eqhubeka neenkonzo zakhe zobufundisi Kwangalo nyaka wajoyina

intlangano yeemvaba ngeemvaba eyathi yabizwa ngokuba yi- Interdominational African

Ministersrsquos Association of South Africa (IDAMASA) Lo mbutho injongo yawo ephambili

yayikukudala ubudlelwane nentlonelwano yamabandla ngamabandla (Sirayi 198531)

Kubalulekile ukwazisa ukuba uJolobe wakhe wanguMongameli wombutho obizwa ngokuba

yiCape Midlands Region Akaphelelanga apho ngo1966-1969 uJolobe uphinde wanyulwa

wanguMongameli jikelele wombutho IDAMASA (Sirayi 198532)

213 Ibali likaVuyo ngotata wakhe uRhanisi Jolobe

UVuyo intombi kaJolobe nomafungwashe wakhe ubalise ukuba uJolobe wazalelwa eNdwe

ngomhla wama-25 kuJulayi 1902 wasweleka ngoMeyi ka-1976 wangcwatyelwa eMthatha

2131 Abazali azalwa ngabo

Uqhuba abalise ukuba uyise uRhanisi uzalwa nguJames Jolobe owayengumfundisi waseWesile

Umama kaJolobe igama lakhe ngu-Emily elesiNtu nguNobethu ozalwa kwaMakhohliso

kwisizwe sabaThembu Uchaze ukuba utotomkhulu wakhe ongutata kaRhanisi Jolobe yena

igama lakhe yayinguHans bona bahlala eNgqushwa (Vuyorsquos Journal 2013 Sirayi 1985)

UVuyo ukhankanye ukuba uninzi looJolobe lufumaneka eTsomo bambi eMatatiela Kwakhona

uyise uJolobe umchazele ukuba utata wakhe wayenomzi efuyile iinkomo eCala waza kamva

98

wafuduka esiya kwenza umsebenzi wobufundisi eMatatiele apho Lwathi lonke usapho lwakhe

lwanyanzeleka luye kulo mmandla mtsha axelenga kuwo

UVuyo uqhube wathi emva kwethuba uyise kaJolobe utatomkhulu wakhe wathabatha

umhlalaphantsi waya kuhlala eBrandford Uhambisa athi babethi bamtyelele khona kunye

nabazali bakhe beyokumbona kwaye waye enobubele kubo bonke abazukulwana bakhe

Ukhumbula ukuba wayeye athi xa enzelwe ikofu kusasa enzelwe ngeza komityi zinkulu kakhulu

kuba waye engathandi ukuqala aphunge yedwa Wayenesithethe sokumana eyigalela esosareni

ngezavenge aze amane ephungisa yonke loo milonyana mincinane yabazukulwana bakhe

UVuyo usakhumbula ukuba oomolokazana emzini katatomkhulu wakhe babethi

batshintshiselane ukwenzela utatomkhulu wakhe ikofu kusasa

UVuyo naye kwelakhe ibali uyangqina esithi uyise wakhe uJolobe umbhali wababalisele ukuba

babesuka eNtla besisizwe samaHlubi Bathi bawushiya ummandla wokuzalwa iThukela ngenxa

yeemfazwe

Kuyakhumbuleka ukuba kwincwadi yakhe uJolobe ethi Amathunzi obomi (1957) uye

wayinikezela kubantwana bendlu kayise xa bebonke wabacwangcisa ngokulandelelana kwabo

wenjenje Lennox Emma Dugald Angelina John Sarah Bridgett Monde noPeggy Kwakhona

uVuyo usichazele ukuba umama katata wakhe uNobethu Emily wazala abantwana abasixhenxe

abangaba ULennox (Rhanisi okanye James) Emma Dugald Angelina John Sarah

Akusweleka umama katata utatomkhulu watshata umfazi wesibini owaye bizwa ngokuba ngu-

Mem Yena wabeleka abantwana abathathu abelekelane ngolu hlobo uBridgette uMonde

noPeggy Ubalise kwanokuba umkhuluwa kaRhanisi uLennox watshata uLinda Makiwane

isiduko uMagambu U-Emma waza wanguNkosikazi Mzozoyana UJolobe yena watshata

uMarhadebe uJeanne Buthelwa Nongogo u-Angelinah yena wanguNkosikazi uJafta

UVuyo intombi kaJolobe ubalise enika imbali yokuba uJohn watshata uEunice owayeyintombi

yakwaRhadebe nowathi wazala abantwana ababini abangamawele waza wasweleka emva koko

Abo bantwana bafunda baza babangoogqirha Emva koko uJohn wazeka enye inkosikazi egama

layo linguStella nayo ibe izalwa kwaRhadebe UStella yena akazange abenabo abantwana

USarah yena wathi wendela kwaMashologu emaBheleni UBridgette yena uchaze ukuba

usaphila Ukhankanye ukuba utatomncinci wakhe uMonde waye engumzabalazi omkhulu

nomlweli wenkululeko yomntu omnyama phantsi kombutho iPAC

99

2132 Izinto ebezithanda uRhanisi Jolobe

(i) Ukutya abekuthanda

Amasi nemifuno Umvubo wesonka namasi waye ewuthanda kakhulu Wayethi akugqiba

ukuwutya athande ukuthoba ngamasi oqobo Kwakhona waye eyithanda imifuno neziqhamo

(ii) Amaqegu akhe

Amaqegu yayizizithuthi awathi wazisebenzisa kwiihambo zakhe nabe ezithanda Esokuqala

yayilihashe lakhe Waza wathenga isithuthuthu Wayezithanda ezi zithuthi Waza kamva

wazithengela imoto ekwakusithiwa yi-Ranger Kwaza kwagaleleka eyona moto eyayisefeshinini

ekuhlaleni ekwakusithiwa yiMazda Wazikhuphela yona ebhokisini kwaye waye eyithanda

kakhulu

(iii) Ingoma UVuyo ubalise ukuba utata wakhe uJolobe ebeyithanda ingoma kakhulu

nangona yena ebeliyilo nje Isimanga kukuba ebemva umntu oyilozayo ekwayaleni aze

akhuthaze ukuba ancedwe Ingoma yakhe ebeyithanda kakhulu ukuyicula ikwiculo laseRhabe

kunamba-94 Liculo elithildquoNdimthanda uMkhululi wam owandizela noxolo phakathi kwam

noThixo wamrdquo Thina bantwana bakhe besilihlonele kakhulu eli culo lakhe abethanda ukulicula

nathi ekhaya

(iv) Ubunye bekhaya nomthandazo wangokuhlwa

Isidlo sangokuhlwa waye thanda ukuba sityiwe lusapho lonke luhlale etafileni kuba kusasa

nasemini abantu benza amaxhashixhashi ukuya esikolweni nasemisebenzini kunzima ke ngoko

ukuhlangana Kanti sona isidlo sangokuhlwa nesasemvakwemini ngosuku lweCawa uJolobe

ebethanda zityiwe kunye etafileni ukuze usapho luphefumlelane ngemiba ethile Enye into

uJolobe ebe engumntu wocwangco Ixesha ebelixabisile Ebethanda ukwenza izinto kuselithuba

Ethanda nokuba usapho lwakhe lube nexesha lokuphumla Umzekelo ubesiphangelisa

asiphuthume ngexesha mna nomama esibhedlele Umzi kaJolobe ubupheka ngoMgqibelo

kungaphekwa ngeCawa Okanye ebeye ayalele ukuba kungaphekwa aze asuke alukhuphe usapho

lwakhe lutye ehotele alonwabise

100

2133 Utyalo lweembewu zobuthandazwe kulutsha

1) Esikolweni Inkqubo zolawulo ezikolweni apho ebexelenga kuzo

Ubuthandazwe bukaJolobe bufana nobukaMoses eYiputa butyhilwa zezi ziganeko zilandelayo

Babungumlilo obomvu ovuthayo ongacimiyo ezibilini zakhe Waphakamisa ukuzazi kwanokuba

bangoobanina abantwana abafundisayo

UVuyo uqhube wabalisa wathi ngexesha uyise ayititshala wayesithi uluhlu lwamagama

abantwana kwirejista yakhe alucwangcise ngamagama abo emvelo neefani zabo

Ebengasebenzisi amagama esiNgesi xa ebiza abantwana abafundisayo Ubesithi xa umntwana

efuna ukusebenzisa igama lesiNgesi uJolobe ambuze athi Umama wakho xa ekubiza ekhaya

ukubiza ngelo gama nardquo Umzekelo ldquoIngaba uthi ldquoBeatricerdquo- Umntwana aphendule ldquoHayi

titshala uthi- Pumlardquo ldquoNantso ke indlelardquo Atsho ke utitshala uJolobe

2134 UJolobe ujongwe yintolongounceda unceda abazabalazi benkululeko yama-Afrika

Ngexesha localucalulo kwakukho amapolisa awayesaziwa kwiilokishi ezinje ngaseDuncan

Village eMonti ngokuba sisi -special branch Loo mapolisa ayesithi akuva ukuba abantu abathile

baziwa njengabazabalazi aphande ngabo kwaneendawo abahlala kuzo baze bathi bakubafumana

babavalele ixesha elingaqingqwanga Inkoliso yolutsha yayisithi shwaka ingaphinde ibonwe

Abantu abaninzi babhaca bawashiye amakhaya abo bahamba bencathama ezindaweni ukwenza

iingxoxo neentlanganiso zabo Ezi ndawo kuzinyelwa kuzo zazibizwa ngokuba ziindawo

zomtshotshaphantsi (underground) Babehlala kuzo besindisa ubomi babo UVuyo ubalise

kwanokuba uyise naye waphoseka kancinci ukuba angavalelwa entolongweni wayesengozini

kuba abakwantsasana bathi bandwendwela inkonzo yakhe eshumayela bafika ebalindele

washumayela loo mini ngodlwabevu lwentshumayelo baphela bemamela intshumayelo ekucaca

ukuba yachukumisa imiphefumlo yabo sisakhona sakhe esabamba umdla wabo bahamba

bengathi abazazi ukuba bebeyokwenza ntoni na eCaweni kaJolobe UVuyo ubalise ukuba igalelo

likayise ibe lelikhulu ngokuthi abonise uvelwano nomanyano ekulweni inkululeko nengcinezelo

yomntu oMnyama ngenxa yomyalelo awawunikayo ebandleni ukuba icawe endala yesaRhabe

eyayiphantsi kolawulo lwakhe nengingqi yakhe ihlale ivuliwe Kucaca ukuba ngale ndlela

wayelungiselela abazabalazi ukuze babenendawo yokuzimela xa besukelwa lutshaba

101

2135 UJolobe ubonisa uthando ungcwaba ulutsha olungahambi cawa

Uqhube wakhankanya ukuba abanye abefundisi babethi bale mpela ukulungcwaba ulutsha

obelungayihambi inkonzo xa abazali balo befuna uncedo kubefundisi ukuba lufihlwe

lwakubhubha ngenxa yeemeko zobomi Yena uJolobe ngokukaVuyo wazinikela ukwenza

inkonzo enesidima yokulungcwaba ngesidima kuba kuye lwalubalulekile eluthanda enovelwano

waza wamana ukubonisa inceba kulo Kubonakala ukuba wayezikhumbuza iliZwi lesiBhalo

elithi ldquoBavumeleni abantwana beze kumrdquo Akuthethayo uVuyo kuyinyaniso kuba enkonzweni

eyayikhokelwa nguJolobe isentle nanamhlanje nesaphethwe kakuhle kunene kukho umfanekiso

omhle eludongeni obonise umalusi ephethe isagweba sakhe ekunye nezimvu zakhe zisitya ingca

kumadlelo aluhlaza kufutshane nomfula opholileyo Kubonakala ukuba uJolobe ebeluhlonele

ubizo lwakhe Loo nto yamenza wahlala ebaxabisile bonke abantu abadala amaxhego

oomakhulu kwanabantu abatsha kuba ebazi ukuba bazizimvu zakhe Oku kubonisa

ngokumhlophe ukuba ebeluphila ukholo lwakhe

Kanti nabantu abaselayo ebengabajongeli phantsi ebebonisa ukubaxabisa nabo abamkele

ecaweni UVuyo ukukhankanya ukuba uyise ebesithi emva kwenkonzo ayalele inkonzo ukuba

luphiwe ukutya kuba efuna ukuba lungemki lulambile UJolobe ubonise isidima esikhulu

kulutsha ngokubanzi wabonisa ukuba nalo lubalulekile

2136 Umyalelo onzima nokugaleleka kwe ldquoBantu Educationrdquo kwimfundo yabaMnyama

UVuyo usazise ukuba kwathi nje kuvakale isindululo semfundo yomntu oMnyama (iBantu

Education) kweli lizwe wacaphuka kakhulu uJolobe utata kuba wayeluthanda uhlanga lwakhe

oluNtsundu Wazixelela ukuba akazokuba sisixhobo sokusetyenziswa ekudaleni ngakumbi

ingcinezelo nasekuthobeni umgangatho wabantwana bama-Afrika Urhulumente woMzantsi

Afrika wagunyazisa inkqubo yocalucalulo lwabantu abaNtsundu enyanzelisa ukuba abaMnyama

bafundiswe imfundo ephantsi kuneyezinye iintlanga Wathi kwangako uJolobe wayeka ukuba

ngumfundisintsapho kwisikolo awayefundise kuso Akazange ayithathe nemali yakhe yepenshele

yexesha leminyaka eliqela awathi wayisebenza exelenga phantsi kweSebe leZemfundo

2137 Ukushiya iinkonzo yobutitshala ezikolweni

UJolobe wathi kwangako wayeka ukuba ngumfundisintsapho kwisikolo awayefundise kuso

Akazange ayithathe nemali yakhe yexesha leminyaka eliqela awathi wayisebenza exelenga

phantsi kweSebe leZemfundo Kwangoko wabhala incwadi eyazisa ngokuwushiya kwakhe

umsebenzi wobutitshala Wayithi thaca kwiSebe lezeMfundo laloo maxesha akathatha naloo

mali ebekwa elugcinweni yepenshele Ngokucacileyo uJolobe wazixelela ukuba akazokukwazi

102

ukunyanzelwa ngetshova ukuba afundise abantwana nolutsha olungama-Afrika akowabo

imfundo engezantsi kunale yena awayifumanayo Waqhubeka nobizo lwakhe lokuba

ngumlungiseleli kwanomsebenzi wobuNyawontle olwalulubizo lwakhe kakade ngaphambi

kogabadelo lwentswelobulungisa yokucalucalulwa ngamandla kwabantu abaMnyama

Apha sibona igqange lomlilo lobukhalopha nobuthandazwe uvutha ngaphakathi kuJolobe kanye

ngokufanayo nomlilo wobuthandazwe kwikroti uMqhayi owathi yena wathi wala kwema ngaye

ukuba anyanzelwe liZiko LeMfundo ngexesha lakhe ukuba afundise abantwana abaNtsundu

izifundo zembali ezingeyonyaniso ezimalunga nobuzwe babo abe yena Mqhayi ebazi poqo

ubuzwe nembali yamaXhosa Watsho wazibeka phantsi iintambo zobutitshala Ezinye zezi mbali

ngokuqinisekileyo wathi waziva koobawo bakhe Umzekelo uMqhayi waye eyimbongi yesizwe

ebonga iinkosi kwaye wasoloko ehlala nazo kuba uyise wayeliphakathi lasebukhosi beeNkosi

kwakunye nabanye abantu abakhulu (Mqhayi (1974) Gerard 197153) Loo nto yabangela

ukuba abengoyaziyo iminombo kwanezibongo zeenkosi amaphakathi amakhulu kwanezihandiba

ezingabantu abakhulu ababekekileyo Umzekelo uye wabonga UThembeka intombi kaSoga

intombi yasebukhosini wathe yinjengele ngenxa yobuqhawekazi bakhe ekuphakamiseni kwakhe

isizwe nangezixhaso zokutya nemfundo

Wathi uzalwa kwaBhomoyi kwaCedume kwaZondwa kwaNdaba ebaThenjini Wade wabonga

neTshawe laseBritane walixelela ukuba iyaxaka inyaniso eliza nayo kweli lizwe

neliyishumayelayo yokuba athi xa esiza kumkani aphathe ibhotile yotywala liyidibanise

nombhaxa kwakunye neBhayibhile (Mqhayi 194359Gerald 197161)

2138 Izinto ebengazithandi uJolobe

i) Ukuphoswa kwengqeqesho ebantwaneni ngabazali

UNomvuyo umchaza uJolobe njengomzali obengadibani nomntwana ongenambeko Ekhayeni

ebengazange wayisebenzisa intonga ukweluleka umntwana kodwa xa ethe waphuma

emgaqweni into ebeyenza yile Ebembizela e-ofisini yakhe amnike isitulo ahlale aze ke athethe

naye ngendlela efanelekileyo Umntwana ebephuma kuloo ofisi elila ezidanele kwaye

neenyembezi eziphethe ngezandla ngokungathi ubethiwe ngenxa yamazwi oluleko ebethi

uJolobe awasebenzise xa ethe wophula imigaqo ebekiweyo yekhaya Umntu xa athe wabizelwa

e-ofisini ebengabuye ayiphinde into ayenzileyo UJolobe ebelubona luyimfuneko ululeko

lomntwana Ebembona umzali ongamelulekileyo okanye ongamqeqeshiyo umntwana wakhe

njengomzali ongamthandiyo umntwana wakhe kuba uyakuphela eyingxaki esizweni Kuyacaca

103

ukuba ngokukaJolobe umntwana ufanele ukuba abelibhongo elivuyisa abazali nesizwe sakhe

nangona abanye abantwana baye banxaxhe nje

(ii) UJolobe nokungabuthandi kwakhe ubumdaka nobuvila

UVuyo ubalise ukuba uyise uJolobe ebengabuthandi ubumdaka Ekhayeni labo bekubakho

nabantu abancedisayo ukugcina ikhaya licocekile ngaphakathi nangaphandle Nabo babelicoca

ikhaya labo URhanisi ukhulele ekhayeni apho umama wakhe ube ekhuthele ekhuthaza ucoceko

ekhayeni nentlalo entle yobomi boxolo Olu luvo luchazwa kumbongo wakhe ongomama wakhe

(Jolobe 193679-89) Kwaye unina ubeqhuba inkqubo zokuxhobisa amakhosikazi ngolwazi

lokugcinwa kwamakhaya emahle kwanempilo yamakhaya intle inempumelelo UVuyo uthi

abazali bakhe bakhuthaza ukuba bonke abantu basebenzisane ekwenzeni ikhaya licoceke

kungabikho misebenzi yabelwa abantu abathile kuthiwe abanye abanakuyenza into ethile Lo

yayingumthetho wekhaya (Vuyorsquos Journal 2013)

Ezi mbono zide zondela engqondweni kaJolobe kuba uthe xa ethabatha inkosikazi wathabatha

inkosikazi efana nomama wakhe onothando nokhutheleyo nongumongikazi ophakamisa intlalo

yococeko empilweni yakhaya nangokubanzi Ngoku siyabonakala isizathu sokuba abantwana

abakhulayo ebenzele imibongo yokuthanda ucoceko babuthiye ubuvila nobumdaka neempukane

iintakumba iintwala iincukuthu kungokuba ufune bakhule bekhuselekileyo kwizifo babesisizwe

esiphumelelayo (Jolobe 1970 1957)

Ngaphezulu inkonzo awayikhokela elapha eBhayi esentle isacwebezela umgangatho

ngokuphathwa kakuhle kwayo ibonise imizila yeendawo ezintle apho uJolobe ebeshumayela

khona aphinde anika neemfundiso ezakhayo kunye nenkosikazi yakhe

(iii) UJolobe nokungathandi kulityaziswa UVuyo ubalise wathi ldquoUDaddy ebengathandi

ukuhamba emisa aphazanyiswe xa eseluhambeni eqhuba imoto Sasimazi ngoko ke Sasiye

sikhawuleze ukuya ngasese xa siza kuhamba naye siyokubetha amanzi phambi kokuba sikhwele

emotweni ngaloo ndlela sasisebenzisana nayerdquo

2139 UJolobe nochaso lwempathombi kwabantu baseTyhini

UNomvuyo ubalisa ukuba bona bengabantwana bakaJolobe abazange bababone unina noyise

bexabana phambi kwabo Kwakhona abazange bambona nakanye ephakamisa isandla

kwinkosikazi yakhe UVuyo ubalise wathi umfana othile wathi wabetha umakazi wakhe owaye

engudade bomama wam Wacaphuka utata kakhulu wenza into ngaloo nto Loo mfana wafumana

ukwelulekwa wazithoba wacela uxolo UVuyo Ukhankanye ukuba mama wakhe ebemthanda

104

uyise emxabisile Xa ebesenza izinto naxa athatha izigqibo uyise uJolobe ebeye athethathethane

nenkosikazi yakhe Kanti nabantwana bakhe ebehlangana nabo ave nezabo izimvo ngezigqibo

azithathayo

21310 UJolobe nomtshato wakhe nenenekazi lakwaNongogo

Umtshato kaJJRJolobe nenkosikazi yakhe waba ngonyaka ka1936 Basibalisela ukuba

wawumkhulu kakhulu WawungoLwesibini ezintsukwini Bathi kwamisa iimoto kuba

babehamba eMain Street eBhayi Umtshakazi wayenxibe ilokhwe entle emhlophe notata emhle

ecaleni kwakhe Abafoti besiStudio sakwaFrik eBhayi abazange bazibambe bathatha iifoto

zomtshato Umbhali uMama bachaza ukuba owathi waqeqeshwa nguJolobe ekubhaleni imibongo

wayekho eyintatheli efota nokufota Emva koko wathi wabhala inqaku kwiphephandaba

elimnandi ngomyeni nomtshakazi abathe bagqwesa ukuba babahle oku kwanendlela

ababekhangeleka ngayo ngaloo mini yomtshato Usichazela ukuba loo ngxelo intle yadala

ubuhlobo obukhulu phakathi koMnumzana uMama kunye nosapho lwasekhaya Waza wamana

ukutyelela abazali bam Nabantu bendawo yokufota yakwaFrik nabo emva komtshato bathi

bazisa uluntu ukuba uMfundisi uJolobe ube etshata nentombi egama linguButhelwa

yakwaNongogo engumongikazi

UJJRJolobe noButhelwa basichazela ukuba babonana kakhulu e-Dikeni apho wayesenza khona

izifundo zokonga kwisibhadlele-eLovedale umama wam uButhelwa ehlala kwamalume wakhe

uGqirha DDT Jabavu Babalisa ukuba uMalume wakhe wayenokholo kuJJR kangangokuba

wayede amcele ukuba amgadele umzi wakhe xa engazokubakho

21311 Usizi lwabantu mhla walishiya iDike esinga eBhayi ngo1959

UVuyo ukhumbule ukuba uJolobe nenkosikazi yakhe bathi bafudukela kwakhona eBhayi

ngo1959 abantu basekuhlaleni eLovedale bakhathazeka kakhulu bakwaziswa ngolu fuduko

kukaJJR Jolobe nobonwe eyintsikelelo enkulu kwingingqi yabo kwanokushiywa kwabo

yinkosikazi yakhe eyayingumongikazi omkhulu Igalelo likaJolobe kule ngingqi kukuba ube

nguMfundisiliZwi efundisa esikolwni iLovedale Bible School nakwiTraining Department yesi

sakhiwo Ebengaphelelanga apho ebekwangumfundisi ekhokela namabandla amabini emnye

aseRhabe kwaye engumfundisi ophumelelayo nogqwesileyo kubhalo loncwadi

Kuvakele ukuba naye unkosikazi uJolobe naye uthe wanegalelo elikhulu kwisithili saseLovedale

ingakumbi iLovedale Hospital Kwesi sibhedlele kulapho wathi waphumelela izifundo zabaqala

ubungokazi waza wenyukela phambili wangumongikazi opheleleyo nobhalisiweyo ngo1937

Ngo1941 uye wafumana ithamsanqa kwakhona lokonyuselwa ukuba abe ngumongikazi

105

ophezulu obizwa ngokuba nguSister Ngaloo ndlela wathi waphakathi koomongikazai bokuqala

eMzantsi Afrika ukufikela kweli nqanaba Ngo1951 wathi waphinda wanyuselwa wawela waya

kwenza izifundo eziphezulu kunyango lwesifo iTB Wathi wathiwa jize ngesatifikethi

sokuphumelela izifundo zakhe waza wabuyela kwakhona kweli lizwe ngomnyaka ka1952

Wanyulwa wangumhlohli kwizifundo zokonga kwesi sibhedlele sedolophu yaseDikeni Noko

kunjalo abantu bebuhlungu ngokushiywa kwabo ngabantu ababathandayo bathi babanqwenelela

impumelelo novuyo kwingingqi abaya kukhonza kuyo (The South African Outlook October 1st

1959)

21312 Uthando lukaJolobe nolwenkosikazi yakhe

UVuyo Jolobe unike le ngxelo idala umdla Wathi

UJolobe utata ebemthanda kakhulu umama inkosikazi yakhe kangangokuba ebeye

amphathele izinto ezimnandi xa avela edolophini Umama ebethi asiphe kuloo mphako

singabantwana bakhe Phakathi kwawo ebangayishiyi itshokolethi ebeyithanda kakhulu

kunye nentlanzi umama Umama ebemthanda utata kakhulu embekile emkhusela ukuba

singamgxoleli thina bantwana simphazamise xa abhala esitadi Utata uJolobe

ubeluthanda usapho lwakhe ade alukhuphe alutyise eziholetele xa emi kakuhle ngezinye

iimini uluphumze ezimbizeni Kwakhona utata wayithengela inkosikazi yakhe

ayithandayo imoto entle kakhulu waza umama wabangomnye wabafazi bama-Afrika

ambalwa ayeneemoto ngezo mini Abantu babeye bambuke xa eqhuba kuba wayemhle

efaneleka enowonga Wayenxiba kakuhle umama ezithanda afake ikawusi ldquoinylon

stocking kunye nelipstic elinenekazi Wayesisibonelo kumanesi aqeqeshwayo esibhedlele

ethandwa nangamalungu ecawa ngobubele

UVuyo uthi utata wakhe umbongo ldquoInyibibardquo wawuqamba ngenxa yokuthabatheka bubuhle

bukamama wakhe Ubalisa ukuba naye wayemthanda kakhulu unina Ngobuhle waye

eyinzwakazi emanzrsquoandonga ecikiziwe Ibala lakhe lalimhlophe kanye njengenyebiba emhlophe

ethanda ukunxiba kakuhle ethanda nokunxiba imibhaco yakwaNtu ngamanye amaxesha xa esiya

edolophini ekuthanda nokuthunga enomatshini wokwenza impahla

UMahlasela ubalise ukuba wayeye aye emzini womhlobo wakhe uJolobe eyokuqonda ngezinto

ezithile kumbhali noMfundisi Ubalise ukuba inkosikazi kaJolobe yayiye ibonise Ubuntu

nobubele emzini wombhali uJolobe azive naye emkelekile (1973 Isinikezelo) Yiyo loo nto

uJolobe wayeyithanda kakhulu kangaka-bubuntu bayo Oku kwathi kwadala ukuba amthande

ngaphezulu umongikazi oyinkosikazi yakhe kunye nabo bonke abongikazi besibhedlele

106

saseDikeni apho inkosikazi yakhe yayixelenga khona inguMongikazi omkhulu nohlonitshiweyo

Olu thando lwamdala uqambo wabonisa ixabiso labomongikazi esizweni Wabhala wathi

Amaganyana akhe lo mntwana wemfesane

NguNokunyamezela Nonceba Nobulali

NguNongqikelelo Nobubele Novelwano

NguNokuthembeka Nokuphapha Nobuchule

UmOngikazi

Kwintlungu zemizimba evikivekileyo

Obakhe ubuchule buba nengqikelelo

Unesibindi nenceba Ekuphatheni kwakhe

Izandla zibe ngathi buboya ukuthamba

UmOngikazi

Kwabaxakwe kukutya umqalrsquo ungaginyi

Ubafunza ngamajelo oqhoqhoqho ngomonde

Ujongrsquoukuhlangula bungabalekrsquoubomi

Uzingisa amaxa ajokise imihla

UmOngikazi

Lo mbongo ungentla uqanjwe nawo nguJolobe waza kwakhona umbhali uMama

wawuxokomezela kwincwadi yakhe yemibongo awathi wayipapasha ngo-1951 kwincwadi yakhe

ethi ldquoIndyebo kaXhosardquo (195112) Wonke ubani angangqina ukuba lo mbongo ungumzekelo

woqhagamshelwana loncwadi lulaJolobe kunye nobomi bakhe athe wabuphila kwaye ungqina

ekuthethileyo le mbongi kuScheub (196758) kuba ezantsi kwesihloko salo mbongo uthi

Abongikazi uJolobe ubhale lombhalo wazisa abafundi bakhe ldquoUmhobe ondululwe kukubona

ukusebenza nokuziphatha kwabongikazi besiBhedlele saseLovedalerdquo Ngokungathandabuzekiyo

uVuyo nonina bayabandakanyeka

107

21313 Ubudlelwane bukaVuyo nabazali bakhe

UVuyo wasibalisela ukuba umbongo kaJolobe othi ldquoUmbongo webhadirdquo wawubhala kuba

elindele ukuzalwa kwam uthi wathi kumama wam uMaRhadebe ogama linguJeanne ukuba uye

wabeleka umntwana oyinkwenkwe okanye intombazana igama lakhe iya kuba ngu-ldquoVuyordquo

ldquoNgenene ndakuzalwa wathi ndinguVuyo kuba esithi ndiluvuyo lweliso lakhe Igama elipheleyo

lam ngu ldquoVuyolwelisolamrdquo ngamanye amaxesha xa undibiza ngesiduko sakhe athi

ldquoMakheswardquo

Akuthethayo uVuyo kwenza umdla kuba uJolobe ugcobile kakhulu kulo mbongo

ngokundwendwelwa lelibhabhathabe limakhwezi khwezi iingubo zalo ngobuhle neli mzisele

uvuyo nochulumanco kuba uye wayihombisa ngempinda-mqolo eyingoma emnandi egxininisa

ivakalisa olu vuyo xa isithi ldquoVuyo lweliso lamrdquo ekupheleni kwezitanza ngazinye UJolobe ube

engumhlobo omkhulu wam esithi ndiyintonga esekhosi kuye

UVuyo ubalise ukuba yena wayefuna ukuba nguGqirha kodwa umama wakhe

owayengumongikazi omkhulu wabona ukuba angangumongikazi omkhulu ngokubona isakhono

sakhe sokuthanda ukonga Waza ngenxa yakhe wawela kwicala lokuba abengumongikazi

oqeqeshiweyo

UVuyo ukhankanye ukuba bobabini abazali bakhe bayiphakamisa kakhulu imfundo bonke

abantwana babo babangabafundileyo Ukhankanye ukuba babangabantwana abathathu kubazali

bakhe Owesibini ongumfana ogama linguFikile uye wabaligqwetha waza owesithathu

oyintombazana ongu-Ayanda yena wabangugqirha osebenza Phesheya kolwandle

Babanomzukulwana ogama linguMyezo ongunyana kaVuyo owathiywa nguJolobe ngegama

lencwadi yakhe ayithandayo ldquoUMyezordquo U-Litha ibelelinye igama lakhe lesibini athe waliphiwa

ngumakhulu wakhe uNobandla nalo ligama lencwadi yakhe yemibongo eyonwabisayo ldquoIlithardquo

UMyezo naye ufunde waligqwetha Omnye umzukulwana obe embekile utata ethandwa

ngutatomkhulu wakhe uJolobe nguWonga Jolobe ongunyana kaFikile nobe emthanda kakhulu

utatomkhulu wakhe nodadebobawo wakhe uVuyo Yena wabangusomashishini omkhulu apha

Bakho baliqela nabanye abazukulwana bakaJolobe abaphumeleleyo

(i)Umvuzo wam ndakwamkela Vuyo uyabalisa wathi

Ukwamkela kwam zonke iinyanga umvuzo kwindawo endaqala ukusebenza kuyo

ndandiyisa imvulophu yam yomvuzo kudaddy kwisistadi sakhe injalo

ndingayiqhaqhanga Wayethi abulele aze ke uyise abulele ahambe ngemoto

108

ayekundibhatalela onke amatyala am Aze ke abuye ayifake imali eshiyekileyo

ayibuyisele emvulophini andinike ndiyisebenzise ngokuzithandela kwam enye ndiyivale

(ii) Uqhagamshelwano lukaJolobe nomafungwashe wakhe uVuyo

NgokukaVuyo ubalise wathi utata wayenesiphiwo sokundazi xa ndingaphathekanga kakuhle

kwindawo endikuyo okanye xa kukho into embi endehleleyo Unina wakhe uJeanne wamxelela

ukuba ubethi xa elele athethe ebiza igama lakhe yena Vuyo UVuyo ukuxhasa elibango ubalise

elibali

Kwathi ngenye imini ndixelenga ebusuku kwesinye isibhedlele Ndathi xa ndiphuma

ndigoduka kusasa ndabona imoto kamama ipakishwe kwindawo ezipakishwa kuyo ezinye

iimoto Ndathi ndosothuswe yileyo Tyhini Nanko umama ephuma ngobungxamo esiza

kum Wathi nje akufika kum akazange athethe zinto zininzi Wandicela qha ukuba

ndikhawuleze ndikhwele sigoduke kuba ndiyafuneka ekhaya Ndaqonda kwangoko ukuba

kukho undonakele Endleleni umama wam wandichubela iindaba yokugungaphili

ngamandla kukatata kwaye akanawo namandla kwanalo okutya Ndathi nje ukuba

ndingene endlini andibone wathi ldquoTyhini ufikile Kwatsho kwalungardquo Wathi

bekusithiwa ebengasatyi watsho wanomdla wokutya akuninikwa

(iii) UJolobe ngutata omamelayo kwanomhlobo kubantwana bakhe

UVuyo ubalisa ukuba waqhubeka ukuncokola noyise Wabonakala efumana amandla Wathi

akunikwa ukutya watsho watya bekusithiwa akasatyi Uthi ezi zinto zazisoloko zithi zakuhla

zimana zibamangaza yena nonina Atsho esoleka ngala mazwi

Enye into endandiyithanda kakhulu kutata kukuba utata wayeliqonda igama elithi ldquotatardquo

okanye ldquodaddyrdquo intsingiselo yalo ukuba iyintoni na umzekelo ngulo Ndandiye ndithi

ndakuba nengxaki ndiye esitadi sakhe ndicele ukuthetha naye ndibuze okanye

ndimbalisele nangantoni na endifuma ukuyiqonda kuba u ldquodaddyrdquo waye mamela aze

andinike amacebiso aphilisayo Utata wayenelizwi elimndi elithambileyo xa ethetha

Kanti nabafazana befemeli bezizalwana efemelini yethu babeye bayo kukhalaza ku

ldquodaddyrdquo bakungaphathwa kakuhle ngabayeni babo kwaye amadoda efemeli ayemoyika

embekile engathandi ukungqubana naye emazi kanjalo Wayethi u ldquodaddyrdquo bakufika

athi mabenziwe bahle balungiswe neenwele zifrerhwe banxityiswe kakuhle babebahle

okwenene abafundise ukuba baziphakamise bahlale bebahle bangavumi ukuphatheka

kukubi Weyethi ayilwele impatho entle yabo nabo bemthanda kakhulu Olu luthando

lukamama kutata nolukatata kumama

109

21314Umhlalaphantsi kaJolobe

Intombi kaJolobe uVuyo ibalise ukuba uJJRJolobe wakhetha ukuhlala Phesheya kweNciba

(Transkei) eMthatha akuthatha umhlalaphantsi wakhe kuba wabona iyeyona ndawo izolileyo

kuba wayefuna ukuphumla EBhayi ngenxa yokuba esaziwa gqitha wabona ukuba akanakuze

akwazi ukuphula kakuhle Kwakhona wabona enganakukwazi ukuthi hayi angabancedi abantu

xa besiza befuna uncedo kuba bemazi ukukhathala kwakhe ngabantu abacinezelwayo mihla le

Kanti naye wayesoloko ehleli emngciphekisweni kuba ewuchasa umbuso wenkohlakalo ocalula

abantu bagazi lakhe abaNtsundu Waqonda ukuba makagokude abuyele kwingingqi awazalelwa

kuyo nalapho amaxabiso okuthenga umhlaba aye ephantsi umzekelo kunaseBhayi

21315 UJolobe wakhela usapho lwakhe umzi

UJolobe ube enobulumko neliso lokhozi lona libona intlanzi kude emanzini luhlasele ngethuba

Ubezibona izinto zisekude aze azilungiselele

Wathi wakubona ukuba impilo yakhe iyophuka ngokuhamba kwexesha emva wacinga

ngokukuthatha umhlalaphantsi wakhe Wakhawuleza wakhangela indawo epholileyo apho

angathi achithe kuyo umhlalaphantsi wakhe nosapho lwakhe Kwakhona wayenenjongo

zokuzakhela owakhe umzi ungowakhe kuba amaxesha amaninzi ebeye ahlale nosapho lwakhe

emishini kwimizi yeenkonzo apho ebehamba esiba ngumfundisi khona

Wathi wafuna ikontraka enokuthi yakhe indlu yakhe wade wayibhaqa awayibona

isemgangathweni Yaqalwa indlu yakhe ngo-1972 phambi komhlalaphantsi wakheWathi

wayinika imiyalelo yokuba ikhawuleze ukwakhiwa indlu igqitywe kwisithuba seenyanga

ezintandathu Wasebenza ngamandla ekwakhiweni kwakhe saza nathi sisebenza safaka isandla

ngamandla simncedisa nangemivuzo ngokuchwayita okukhulu Waza wayalela nokuba

umphamdle wayo uhonjiswa uqatywe ngepeyinti emhlophe luze lona uphahla lwayo lona

lubemnyama

Indlu yakhe ngenene yagqitywa kanye ngexesha alixeleliyo kwaye intle Kwabonakala ukuba

utata yindoda yamazwi ayo Waza wayifakela netanki lamanzi leli xesha lale mihla elenziwe

nemateriyeli yeplastiki ukulungiselela xa kuthi kumke amanzi usapho lwakhe lungasweli manzi

Wayifakela isitovu esihle kakhulu samalahle neenkuni Sasiyelelene kweziya zee-Welcome

Dover ukuze indlu isithe yonke xa kubanda nasebusika Kodwa wathi wenza sibekhona naso

isitovu esikhulu sombane Wathi kuba ezithanda iintyantyambo nemifuno kakhulu waba nazo

ezizintlobo ngeentlobo esitiyeni Waze wanqonqozisa ukuba ikhaya libe nayo imithi yeziqhamo

eluncedo kuphuhliso lwempilo yomntu kuba zikhusela nezifo kwangokunjalo

110

Yaba yindawo ekufutshane kanye apho umntu angathi abenako ukuhamba ngeenyawo ukuya

edolophini enkulu uMthatha ukuze abantwana bakhe bakwazi ukuhamba ngokulula ukuya kuyo

bangaxhomekeki kwizinto zokukhwela ezinje ngeebhasi njalo-njalo

21316 UJolobe uyilungiselele indawo yokunduluka kwakhe ngethuba

Yathi ngokuhamba kwexesha lakhe lokuphila yatsho nempilo yakhe yophuka kangangokuba

bekuye kubenzima ukuhamba imigama emide Waza ngaminazana ithile wabuza umbuzo uVuyo

awambona eyintonga yakhe esekhosi umbuzo owamkhwankqisayo Wathi

Vuyo ntombi yam yeyiphi indawo oyibona ingaba yefanelekileyo ocinga ukuba umsebenzi

womngcwabo wam ungaqhutyelwa khona

UVuyo wacinga nzulu waza wabuya nempendulo wathi Yi - Anglican Cathedral Church

Daddyrdquo Kaloku uVuyo wayethanda ukumbiza utata wakhe ldquoDaddyrdquo Uyise waphendula

ngelithi ldquoOwu kulungile ke

Oku kuzalisekisa awakubhala kumbongo wakhe uJolobe othi ldquoAkukho hlelo aphordquo

21317 UJolobe utyelela ibandla laseBhaptizi

UVuyo ukukhankanyile apha ngentla ukuba akufika eMthatha uJolobe impilo yakhe yaye isihla

ngokuhla kangangokuba kube nzima ukuya kweyakhe inkonzo iRhabe ethe qelele Kodwa

ngenxa yokuba wayeyithanda indlu yeNkosi ngamhla uthile waya kunqula kwibandla

laseBhaptizi elikufutshane apho kumzi wakhe oseMthatha

UVuyo ubalisa ukuba uyise waqonda ukuba makafike mva ngabomi inkonzo sele iqalile

Wangena waya kuhlala emva phaya ukuze angatsali amehlo abantu Kodwa abantu bale nkonzo

bahle balikrobela elo qhinga lakhe Uyise ubalisele usapho lwakhe ukuba wabona sekufika

amadoda amakhulu emcela ngentobeko amnika imbeko ukuba anyukele ngentla ayo kuhlala

kwindawo ebekekileyo abathe bambekela yona Bathi kanjalo bazala luvuyo olukhulu

kukuhanjelwa ngumntu omkhulu onjengaye ebandleni labo Oku kubonisa ukuba abantu beli

bandla bazibona bethamsanqalekile besikelelekile bubukho bakhe phakathi kwabo

21318 Ubuthandazwe babantu abaMnyama naselukhukweni lokufa

UJolobe ubathandile abantu bakowabo abalibala lakhe eliNtsundu abathe batshutshiswa

kabuhlungu bambi bade bazimbacu elizweni labo

111

Imeko yokuphatheka ngokungenakuxabiseka kwabo ibe imvisa ubuhlungu Enye into ube

enomninawa wakhe owaye engumzabalazi omkhulu kwaye ubomi bakhe babusoloko

busengozini kwaye oku kwakumkhathaza

UVuyo ubalise ukuba ngo-1976 uyise wathi esekhukweni lokufa waboniswa izinto zexesha

elizayo nangokwakuza kwenzeka kulawulo lwedemokhrasi Waqononondisa ukuba luyeza

kwaye luzakwenzeka umzekelo ngothethathethwano nangezivumelwano zomgaqosiseko

oqulathe umGomo wamaLungelo UJolobe uthe elele esibhedlele ekwikhuko elinzima lokufa

ebambekile kodwa wanamandla okwenza amazwi okugqibela kubantu abaNtsundu Unike

umyolelo wenkuthazo womeleza isizwe sakhe wathi ldquoInkululeko ikufutshane kukhulu ngoku

kunexesha elingaphambilirdquo La mazwi angqina awakuthetha kumbongo wakhe wezezopolitiko

othi ldquoOsemboniselwenirdquo apho athi ldquoisifingo sidlule sekumbovurdquo ldquongumsobomvurdquo ldquoumyalezo

uyenziwardquo (Opland noMtuze 1994116)

Le nkuthazo uVuyo ubalise ukuba uyise uyithethe kumaqela ngamaqela abantu ababemana

besiya kumtyelela ngexesha ebebambekile esibhedlele kucaca ukuba esendleleni elishiyayo eli

lizwe Ubomelezile ebaxelela ukuba yona inkulululeko iyeza uyaziva izingqi zayo ziqalisa

eMthatha Kwakhona UJolobe uye wazilungisa iingqondo zeenkokheli nabantu ukuba bahlale

beyilinde njani na inkululeko Ubafundise ukuba bathabathe isixhobo esiyimfundo babe sisizwe

esifundileyo kuba yakufika inkululeko kuzakufuneka bathabathe iindawo zabo kulawulo lwaso

kwaye kuza kufuneka babesisizwe esindilisekileyo nesiqeqeshiweyo Ngolu hlobo uthe wakwazi

ukuthuthuzela anika ithemba kwisizwe nemiphefumlo ephelelwa ngamandla ukuba ingatyhafi

iqule ihlale ithembile kuba inkululeko ekudala ilindelwe yona iyafika ngaphandle

kwentandabuzo nokuba ifike yena sele endulukile UVuyo ubalise ukuba uJolobe uthe ngo-1976

elele esibhedlele ekwikhuko elinzima lokufa ebambekile kodwa wanamandla okomeleza isizwe

21319 Ukunduluka kwakhe uRhanisi Jolobe

Nangomhla wokunduluka kwakhe uVuyo Jolobe ubalise athi Wathi utata kukho nabanye

abantu becawe ababekho ukuza kumvelela waliphakamisa ilizwi lakhe wathi

Iphi nale kwayala icula kamnandi apha ecaleni kwam Ma ingaphazu mayiqhubeka

icule

Waza emva koko washumayela ngokungathi use pulpitini Emva koko waza wathandaza

wabasikelela ebomeleza wasisikelela isizwe esiNtsundu Emva kwethuba wayibeka inqawe

112

Kanti kwixesha elingaphambili uVuyo uthi uyise wamnika umyalelo emcela ukuba akunduluka

ikhaya ligcinwe kakuhle lisemgangathweni lingachithakali xa bona bengasekho nonina Waza

wacela uMfundisi Mateza ukuba aze abengamehlo akhe amjongele ikhaya xa kukho imicimbi

efuna ukusonjululwa

Uqhuba athi uVuyo abazali bakhe bobabini mhla banduluka wayekho wabonga kwaye nguye

owabavala amehlo Uyise wamnika umyalezo wokuba aligcine ikhaya labo lihlale liqaqambile

bakungabikho bona

21320 Umngcwabo katata uRhanisi Jolobe

UVuyo ubalise ukuba uyise uRhanisi Jolobe inkonzo yomngcwabo wakhe yaqhutyelwa

kwicawe i-Anglican Cathedral Church eMthatha Wathi walishiya eli gada ngomhla we-9

kuMeyi ngo1976 Intombi kaJolobe uVuyo ibalise ukuba umngcwabo kayise wabamkhulu

kakhulu kakhulu kuba iimvaba ngeemvaba zabakho ziphume ngamandla zizokukhunga zisithi

ldquoNdlela-ntlerdquo kutata Zonke zahlangana Anglican Cathedral Church eMthatha Kuyabonakala

ukuba zonke iinkonzo ezazilapho zabangumfuziselo wehlelo elinye elibumbeneyo

ebelinqwenelwa nguJolobe[ugxininiso lwam] ukuba onke amaKristu abentliziyonye kungabikho

kujongelana phantsi kwamanye athandane njengokuba iNkosi yawo inqonqozise yatsho

(Yohane isahluko 17)

Ukhankanye ukuba umama wakhe uJeanne Nobandla Jolobe yena wanduluka ngo-23 kaJulayi

ngo-2003 Nawo umngcwabo wakhe waqhutyelwa kwakwinkonzo i-Anglican Cathedral Church

ngomhla we-31 Julayi 2003 Yena wazalelwa eHerschel eBluegums

221 Ubudlelwane obunzulu bukaJolobe noThixo wakhe

UVuyo usixelela ukuba uyise uJJRJolobe wayenobudlelwane obunzulu noThixo wakhe

uSomandla Wayechitha ixesha elininzi oko kukuthi iiyure ezininzi ethandaza Ebengathandazi

nje ebethetha noThixo njengoMosisi webali elisebhayibhileni owayethethe noThixo Izinto

ebezibhala ebecela ngazo isikhokelo nobulumko namandla eNkosini ukuze zibe nokuchukumisa

ubomi babantu zibe yintsikelelo okanye zinike isityhilelo okanye ziyolise Akubalisayo uVuyo

kuyaxhaseka kuba uMhleli wephephandaba laseNatala (Jolobe 197090) Wabonakala

ephanjanisiwa yimibongo kaJolobe yezezopolitiko eyamvuselela emoyeni wakhe nasemxhelweni

wakhe Yamnika ithemba namandla okuba ayibone inkululeko yomntu oMnyama ifanele ukuba

ifike ingakumbi kwindlela imbongi uJolobe yathi yawubhala ngayo umbongo wayo othi

ldquoUkwenziwa komkhonzirdquo (1974111) Lo mhleli wephephandaba lakwaZulu wachumiseka

113

wancoma ukuba imisebenzi kaJolobe kumele ukuba ifundwe ngabeSuthu amaZulu

kwanangabanye abantu

222 UJolobe nezinto ebezimdala uqambo

UJolobe ngokukaNomvuyo Jolobe ebebhala ngezinto ekubonakele ukuba yayizizinto

ezazikufutshane nentliziyo yakhe zichukumise Umzekelo uthiye umzukulwana wakhe

amthandileyo ebangwe luvuyo waza wamthiya ngegama lencwadi yakhe UMyezo wathi

nguMyezo Okubonisa ukuba ukufika kwalo mzukulwana kwamchukumisa wambona esesinye

sesiziqhamo ezintle zasemyezweni olikhaya lakhe Lo mzekelo ungentla usisibonelo esicacileyo

ukuba uncwadi lukaJolobe luyintambo enye lukwasisipili esalatha ubomi bakhe namava akhe

obomi UVuyo ubalise wathi uyise ubethanda ukukhuthaza umoya wovelwano nowobunye

nomoya wentsebenziswano

21323 Elokuqukumbela

UBoswell kuClifford (1962125) usinika amacebo okubhala ibhayografi awawafumana

kuJohnson umqeqeshi wakhe UJohnson umakhwekhwetha nowaye ehlonelwa ekubhaleni

iimilandu yabantu okanye iibhayografi ngexesha lokuphila kwakhe OoBoswell aba ababe

ngabafundi bakhe wayebayalela ukuba kuphando lwabo olumalunga nokubhala ibhayografi

yomntu kubalulekile baziqaphele izinto ebezisemoyeni womphandwa lowo Kwakho baphande

ngaye kwaneendawo ebethanda ukuzityelela kwaneendawo ebephuma ayokutya kuzo afunde

namaphepha aphunge neziphungo zakhe kuzo Xa yena Johnson ebebhala ibhayografi yomntu

ebethi athumele abathunywa bakhe bayokuphanda ngamandla ngomntu azakubhala ngaye

bangazishiyi ezondawo ebezithanda umphandwa benze njengoko selekuchaziwe entla apha

Ngolu hlobo babefumana iinkcukacha zenene nezidala umdla kwanezichulumancisayo nebezithi

zibonakalise ubuyena ngandlela zonke ngomntu azakubhala ngaye Wathi kufuneka bamazi

kakuhle lowo baza kubhala ngaye

Olu phando nalo luza nolwazi olunexabiso obelunqabile ukufumaneka kwanokuba lwaziwe

Uninzi lwalo lwafumaneka kwibali elibaliswe nguVuyo Ibali lakhe lidale umdla omkhulu Libe

lelichulumancisayo ingakumbi libaliswe ngumntu obehlala naye kwanomntu obe esenyongweni

kaJolobe nobe emthanda uyise noyise eyithanda intombi yakhe Eli bali libe luncedo olukhulu

ekwazini ngobomi bukaJolobe Libe sesinye siziseko zokwenziwa kolu phando kuncwadi

lwakhe ngokumalunga nokunxulumana kobomi bukaJolobe noncwadi lwakhe alubhalileyo

Ngoko ke ulwazi lukaVuyo luxhobise olu phando ngolwazi olunamandla Latsho lacaca gca

ngakumbi igalelo likaJolobe ebomini bakhe abuphilileyo bokuphakamisa isizwe Lithe nalo

114

langqinwa nakuncwadi lwakhe Kungoko ke kungathiwa uncwadi lukaJolobe yimveliso yobomi

bakhe Kanti nezinye iintetho ezimalunga noJolobe ezikhankanywe nguKwetana nguKerr

noNyembezi kwanezinye iimbalo nazo zibeluncedo kakhulu ekuqaqambiseni ulwazi ngobomi

bukaJolobe obumatwe kunye noncwadi lwakhe

115

ISAHLUKO 3

UHLALUTYO LWENOVELI ELUNDINI LOTHUKELA

31 Intshayelelo

Kwesi sahluko kuza kwenziwa uhlalutyo lwenoveli esihloko sithi Elundini loThukela Uphicotho

lunxulunyaniswa nezimvo zeengcali zesithako sezeMbali nobuNzululwazi-Mlando Uphicotho

olunje lulilinge eliphathekayo lokubhala umlando okanye ibhayografi kaJolobe Incwadi

engumlando wombhali ilixabiso elikhulu kuba idiza ulwazi olufihlakeleyo olunobulumko

obuqhushekwe ngumbhali kuncwadi lwakhe Olu lwazi alufane luchukunyiswe okanye

kuthethwe ngalo ngababhali nangabaphandi abaninzi abaphande ngoncwadi lukaJolobe

Siyakuthi kolu phononongo siluveze olu lwazi lungobomi bukaJolobe ngenkqu

nolukwachaphazela kunye nesizwe azalwa siso esingamaHlubi Ngalo olu lwazi sakutsho

sikwazi nokulungisa okungeyonyaniso okubhalwe ngembali yamaHlubi kwaneyamaXhosa

ngokubanzi

Sibona kubalulekile ukuba silungisiwe esi siphene sibhaliweyo silahlekisa uluntu ngembali

nenkcubeko yamaHlubi Sakubonisa ukuba uJolobe usilungise ngoncwadi lwakhe Wathabatha

ubugorha bukaMqhayi kuba naye uMqhayi wathi wenza uqhankqalazo olulolwakhe

Wakhalazela imbali engeyonyaniso ebhalwe ngesizwe sakhe esingamaXhosa eyapapashwa

kwiincwadi zezembali kwiSebe lezeMfundo ngexesha lakhe Ootishala abaseluqeqeshweni

babefundiswa le mbali yobuxoki ukuze bona bayikhuphelele ebantwaneni ezikolweni Yena

uMqhayi wala ukufundisa abantwana besikolo ulwazi lobuxoki olu qhankqalazo lwakhe

lwamenza wabushiya ubutitshala kuba esala ukufundisa into ayaziyo yena ukuba ayiyiyo

inyaniso abe yena eyazi inyaniso ngesizwe azalwa siso kwaneenkosi zakowabo awaye ehlobene

nazo oku kufumaneka kwincwadi kaMqhayi ethi UMqhayi waseNtabozuko (1974) Ngenxa

yoku kwakwesi sahluko sakujonga ukuba wenze ntoni yena uJolobe ukukhusela ukubhanga

kwembali kwanenkcubeko yamaHlubi UScheub (1967) noMama bakhe bavakalisa olunye udaba

olungemnandi lokufa koncwadi lwemveli ngexesha wayephila kulo uJolobe Ngoko ke kwesi

sahluko kuza kujongwa ukuba migudu mini lo mbhali uJolobe ayenzileyo yokunika umongo-

moya kuncwadi lwemveli lwesiXhosa evuselela esenzela ukuba lungafi Inoveli Elundini

LoThukela iyakusinika iingongoma zokuxhasa iingxoxo zethu Kuzo siyakubonisa ukuba

uJolobe uyenzile imigudu yokuba uncwadi lwemveli maluqhubele phambili luhlale luphila

kuncwadi lwakhe ulubone luxabisekile kuye kwanakwisizwe esiNtsundu ngokubanzi ukuquka

izizukulwana ezizayo Ubone kubalulekile ukuba zihlale zinovimba wolwazi olilifa lazo nazo Le

116

noveli Elundini LoThukela ingomnye woovimba belo lifa Yaye ibonakala ingeyondlela

iqhelekileyo yokubhala inoveli yesiXhosa

Olu bhalo lwenoveli ngohlobo olutsha uJolobe uxoxe ngalo kudliwanondlebe awayenalo

(Scheub 1967 60) Exoxa noScheub waphakamisa ubhalo lwenoveli olutsha ekwabonisa

ngokubaluleka kwamabali asemakhaya Wadiza ukuba kukho amandla afihlakeleyo kumabali

asemakhaya Kuloko ke kule noveli Elundini LoThukela kuza kuthi kujongwe ukuba wenze

ntoni okanye simbo sini na athe wasisebenzisa ukuphakamisa amabali asemakhaya anegalelo

ekuphuhlisweni kobhalo olutsha lwenoveli

UJolobe akayifihlanga kuScheub into yokuba le noveli yakhe Elundini LoThukela uyakhele

kule ngcamango intsha Uyichaphazele into yokuba le noveli iziziqhamo zeembono zakhe

ezimalunga nenkqubelaphambili yobhalo oluphezulu loncwadi lwesiXhosa kwicandelo lobhalo

lweprozi yanamhlanje Uyibone inamandla atsalayo adala umdla Njengombhali obe ekhuthele

uyibone itsalela enzulwini yophando lwenoveli oluchulumancisayo

Kolu qambo lwale noveli yakhe wenze indibanisela yezinto ezininzi ukutsala umdla womfundi

Ubumbe imbaliso yezezoncwadi esebenzisa imbali yenene yesizwe Yimbaliso ekwasisele

senkcubeko yesizwe namasiko nezithethe zamaHlubi Watsho wavusa neenkosi ezandulukayo

zaya kwelemilowo wazibuyisa wazenza zaphila okutsha zaphakathi kwesizwe zenza izinto

ezikhwankqisayo nezivuyisayo Obu bugcisa abusebenzisileyo ngokungathandabuzekiyo budale

ilunda ingakumbi kubukhosi bamaHlubi ngokuthi umzekelo avuse ezi nkosi zilandelayo

zamaHlubi uMahlaphahlapha uDlomo uNtsele kwanamaqhawe awo Kanti kwanaye

uBhungane uvusiwe Kwaneenduna ezinkulu zemikhosi yokulwa zamaHlubi zivusiwe

zahambahamba kweli bali ziyathetha-thethana njalo

UJolobe uye wayididiyela imbiza yebali lakhe le noveli wongeza nenkcubeko nembali

yamaHlubi kwakule ncwadi yakhe Uquke kwaneziganeko ezibanga uvuyo nobumnandi Kukho

nemifanekiso-ngqondweni yentsini neyemikhwazo yochulumanco Kukho neziganeko apho

amadoda acele kwabasicatyana bebalekela ukuzaphula izinqe luloyiko Yonke le nto itsho

umfundi avuseleleke uthando lwenkcubeko kwanele mbali emnandi emalunga nookhokho bethu

kwisizwe esiNtsundu

Indlela ayikrole ngayo le noveli itsho ithontsize amathe obumnandi obuphuma kucwambu

lolwimi lwesiXhosa asisebenzisileyo Watsho ngaso wenza into entle ebuntamborha elukwe

yayinto enye edibeneyo equka izithethe namasiko abaliswa ngohlobo lwamabalana

aphumrsquoizandla ukuyolisa oku ngenxa yokusebenzisa izangotshe ezityebileyo ezikhatshwa

117

sisigama esivokothekayo kwanolwimi lwezafobe olungqathuva Waza amabalana wawaphuhlisa

ngeencoko eziphakathi kwabalinganiswa ezonwabisayo nezimenza umntu ahlale ethe qwa

angaphelelwa mdla ekumameleni nelizwi eli lombalisi

Ngenene umfundi utsho ayibone idrama engumangaliso ngesimbo sakhe sokuyila iingxoxo ezithi

zilandelwe ziintshukumo ezinkulu Oku kubanga umfundi ange uyibona ngeliso lenyama into

eyayiqhubeka ngenxa yesakhono sakhe sokubalasela kuchongo lwesigama esivuthiweyo esithi

sizifanela iindlela iziganeko nezehlo ezenzeka ngayo Atsho umfundi oyaziyo imbali inkcubeko

neziduko zamaHlubi avuseleleke umoya wovuyo Atsho abe nehlombe ingakumbi xa esiva

uJolobe echaza ukuba imikhosi yamaHlubi emfazweni yayisithi xa igwaza ngomkhonto kutshaba

yayiwuphosa ilandelise ngezinqulo neziduko zamaHlubi Isenza njalo yayikhusela isizwe sayo

Ihlombe lokuzingca komntu ukuba ungubani na ezalwa ngoobani na lo mbhali uJolobe uthe

walibonakalisa ukubaluleka kwalo ingakumbi xa umntu ezingca ngabazali bakhe azalwa ngabo

nabathe bamkhulisa kakuhle UJolobe ukukhankanyile ukuba akukho nto imbi xa umntu ezingca

ngobuzwe bakhe ukuba loo nto akeyenzi ukujongela phantsi abanye abantu (194030)

Ibali lenoveli eElundini loThukela lithe lathandwa kumzi oNtsundu kakhulu ngokubanzi Le

ncwadi ngokwayo ichongwe yayenye yeencwadi ezikumgangatho ophezulu nebhalwe

nangobugcisa obuphezulu Iye yalufumana olu ncomo kwintlangano ye ldquoBook fair ebibanjwe

apha eBhayi ngo-2013 Kukhankanywa ukuba ikudidi lwencwadi ekuthiwa ngamangunda

(classics) kuncwadi lolwimi lwesiXhosa Oku kubonise ukuba uJolobe xa wayebhala le noveli

wayenga hambisixesha engabhali kuba kusithiwa kuyabhalwa Kakade akukho ukubhala nje

kuba kubhalwa UMao-Tse-Tung kuGugelburger (198550) uyasingqinela xa esithi

There is nohellip such a thing as art for arts sake art that stands above classes art that

stands against independent politics

UMao-Tse-Tung uthetha malunga nomba wokubhalwa koncwadi Uphakamisa ukuba akukho

bali libhalwe nje okanye imisebenzi yobugcisa eyenziwa nje kungekho njongo ithile Le ntetho

isentla ivakalisa uluvo lokuba umntu usenokubumba umsebenzi othile kanti uvakalisa iimbono

ezithile zakhe ezifihlakeleyo Umzekelo yena ubhalele ukuphelisa imimoya edubaduba uxolo

NoJolobe unazo ezakhe iinjongo zokubhala le noveli Eyokuqala ibe kukuba wathi wabona

ukuba kukho ukungazi kakuhle ngamaHlubi Ngoku ke le noveli yenza loo nto ivala eso sikroba

Uyibhale ngeenjongo zokwazisa ngemvelaphi yamaHlubi kwaneminombo yeenkosi zawo

118

kwanembali yawo Kwakhona ngale noveli wazisa ngamasiko kwanezithethe zawo eziquka

inkcubeko yawo kubantu abangawaziyo kakuhle Umzekelo kuthe kwabonakala ukuba kukho

ukubhidaniswa kwezinto zokuba amaHlubi ngamaBhele UJolobe njengethandazwe ube

kwangunogada wamaHlubi

Ngoko ke lo mbhali ubone kulungile ukuba ayilungise loo nto ukuze izizwe zifumane ukhanyiso

zingahambi ebumnyameni zazi ngemvelo yawo Le meko uthe makayilungise kuselithuba Ngesi

senzo ulungiselele izizukulwana ezilandelayo zibe nokuyazi inyaniso Kakade uJolobe waziwa

ngokuba ngumntu othanda ukuzilungisa izinto kuselithuba hayi ngomzuzu wokugqibela (Vuyorsquos

Journal 2013) noKerr (1958169 Nyembezi 1958157)

Kwakhona kwale noveli uyenze yalibali elikwasisixhobo esitsha sokuvuselela ukuba izinto

zemvelo oko kukuthi inkcubeko noncwadi lomlomo lwemveli olunjengezibongo lungafi

ngokuthi aluqhusheke kuyo esilwa imibiko yokuba uncwadi lwemveli luyafa ngokweengcinga

nemibono yabanye ababhali abanjengoMama kuSchueb (1967 60)

Ngaphandle kokuphakamisa amaHlubi nembali yawo enye injongo yakhe ibe

kukuphakamisa ulwimi lwesiXhosa nenkcubeko kwanoncwadi lwesiXhosa kuba wathi

kwasekuqaleni kobhalo lwakhe wazikhethela ukubhala ngolwimi lwesiXhosa Ngemini

yetheko lokuvuyisana nombhali uJolobe ngogqweso lwakhe kubhalo loncwadi

nasekuphakamiseni umzi oNtsundu wenza intetho evula ingqondo ababhali besizwe sama-

Afrika Wathetha ngokubaluleka kobhalo loncwadi lwemveli kwanamabali asemakhaya

ethu wathi

No nation can produce literature for another It is Africans alone that can meet this

crying demand ldquothrough writing (Jolobe 1958171)

Nangoku ebhale nje le noveli uElundini loThukela uzamana nokuba kungasweleki luncwadi

olukumgangatho ophezulu kumzi kaNtu Kwakhona ngokubhala le noveli yakhe injongo yakhe

ikwakukongeza uncwadi lwemvelo Injongo kaJolobe yokubhala le ncwadi kukuzama

ukuphakamisa uncwadi lwemvelo luqhubele phambili lungagqunyelelwa zezinye iilwimi

ezifikayo kweli lizwe lude lubhange

Ngaphezulu le noveli uyibhale yasisisele solwazi esiqulethe imbali yeminombo yeenkosi

zamaHlubi kwanovimba wamasiko kwanezithethe zawo ukuze zingaze ziduke ngokuhamba

kweminyaka ngokungabhalwa kolwazi olubalulekileyo lwemvelo yabantu kuncwadi lwabo

119

32 Ukubaluleka koncwadi

UJolobe apha ezantsi uvakalisa izimvo zakhe ezimenze watsaleleka ekuthandeni ubhalo

loncwadi Amazwi akhe abonise ukuba ayimpuphuma yeemvakalelo zakhe kwanamava akhe

kubhalo loncwadi angaphakathi Amava akhe okubhala kwakhe nathe amomeleze ekuthandeni

kwakhe ukubhala uwabeka ngala mazwi

Through writing we can depict our aspirations and frustrations We depict our ambitions

and our disappointments We can describe our humour and griefs We can describe our

way of life and our way of thinking to the delight and edification of our people (1958171-

172)

Ngolu luvo lungentla uJolobe udiza izimvo zakhe ezibonisa ukubaluleka kuye kobhalo luncwadi

Umzekelo ube engumntu obenganamazwi made ekuthetheni ngomlomo (Vuyorsquos Journal 2013)

ngokubhala uncwadi kubonakala ukuba ubethi afumane ithuba lokuthetha okungaphakathi

kwakhe Yiloo nto esithi ngokubhala sithi sikwazi ukuchaza iminqweno yethu kwanezinto

ezisicaphukisayo nezingasonwabisiyo Sidize amaphupha ethu ukudana kwethu izinto

ezisibanga intsini kwanezisibanga usizi Sidandalazisa nendlela esifuna ukuphila siphathwe

ngayo

Kule ncwadi yakhe Elundini LoThukela udiza kanye ezi mvakalelo zingentla Kanti

nakuncwadi lwakhe ngokubanzi ezi zimvo zakhe zingentla uzigxininisile Umzekelo kulo

msebenzi wakhe kule noveli utyhile iimvakalelo zakhe zokungoneliseki ziinkolo zikaTB Soga

(19379) ngokumalunga nendlela awabona ngayo amaHlubi Ngale ncwadi uthe wabona ukuba

makazandlale kakuhle izimvo zakhe zokuwazi kwakhe amaHlubi kuqhuqheke ukungazi kuvele

ukukhanya Uzamele ukususa umoya wokuthi khunubembe kwamaHlubi ngokuthi yena Jolobe

adale udlamko ngokuthi ayichaze gca indlela yamaHlubi yokuphila ngesixhobo esiyile ncwadi

Yiloo nto kudliwanondlebe lwakhe noScheub (1967) ukhankanye ukuba angathi umfundi xa

enokuzifunda ngokunzulu nangokuziqonda iimbalo zakhe afumane imigodi yolwazi kulo

Ngoko ke siyabulela kuJolobe Ukuba ebengabhalanga walungisa izinto ngesingazange sazi nto

thina bangayaziyo imbali nentlalo yamaHlubi Ngaphezulu kubaphandi abathe babhala

ngemisebenzi kaJolobe akavakalanga othe wachukumisa ezi nzulu zithethwa nguJolobe ezikule

ncwadi yakhe esizi hlafunayo kulo mqulu namhla

120

33 Inoveli nonxulumano lwayo nembalibomi kaJolobe

Kwesi siqendwana sakwenza ugxekoncomo lwenoveli Elundini LoThukela ngenjongo

yokuxilonga ubukho bonxulumano phakathi kwayo nembali nobomi bukaJolobe Isiseko sayo le

njongo kukuba inoveli le ingamaHlubi abe noJolobe eliHlubi Sakuqala sive ukuba uTiyo Soga

uthini na ngamaHlubi

331 Imbali kaSoga ngamaHlubi

USoga uthethe ngokungathi uwubizela umzi wakwaNtu embizweni ukuba athabathe uluvo

lwakhe ngendlela entsha athe watyhilelwa ngayo ukuba amaHlubi la kuthe kanti ngobani na

Uthethe wathi

Sinani ke sakuvumelana ldquosonkerdquo thina mzi oNtsundu ngento yokuba kuthe kanti akukho

nto ingamaHlubi enyanisweni Kuba la maHlubi sithi ngawo ithe kanti ikwangamaBhele

(Soga 193718) [ugxininiso lwam]

USoga uthetha into engenabunyani kakuhle ngamaHlubi kuba enolwazi olufutshane ngawo

Indlela uSoga athetha ngayo ibonisa ilizwi loganyamelo kwaye ubonakala ezama ukuba babe

baninzi abantu abamlandelayo lingabi nakuvakala ilizwi labanye abantu abonukuthi baluchase

uluvo lwakhe

Le ndlela ayisebenzisayo yobhalo loncwadi lwakhe ichaswa kakhulu zizimvo zikaBakhtin Uthi

abanye ababhali kuncwadi lwabo bathi balubhale lubonakale ukuba lwenzelwa ukuvakalisa

amazwi neenkolo zabo abaziphakamisayo ukuze amazwi abanye abantu angavakali ingakumbi

abantu abacinezelweyo (Abrams noHarpham 2012 85-86)

Umbono kaBhakhtin sakuwusebenzisa kolu gxekoncomo ukuphicotha sibonisa ukuba kutheni

sisithi uSoga uluvo lwakhe ngamaHlubi aluyonyaniso ncam yaye lologonyamelo

33 11 Ingcingane kaBakhtin nelizwi likaSoga loganyamelo

Intetho kaSoga ibonisa ugonyamelo nendelo Ilizwi lakhe elithi ldquoakukho nto ingamaHlubirdquo

alilindelanga elinye ilizwi lempikiso Lifana nelizwi likaStalin owayelawula eRashiya ngexesha

awayephila ngalo uBakhtin phantsi korhulumente wogonyamelo Ngelo xesha uBakhtin

wafumanisa ukuba eRashiya kukho nababhali bamabali abathi babonise ugonyamelo kuncwadi

lwabo Umzekelo ukhankanya ukuba kuncwadi lukaTolstoy isimo soganyamelo sombhali

kuncwadi lwakhe siye siqapheleka kanti kuncwadi lukaDostoevsky ongumbhali naye uthe

wabonisa inkululeko yabalinganiswa kuba bathi bavumeleka ukuvakalisa amazwi abo neendlela

zabo zokucinga

121

UBakhtin ugxininisa ukuba incwadi yebali ayikwazi ukuba ibe necala elinye kuphela Ukuba

kunjalo kukho ilizwi loganyamelo elingafuni amanye amazwi aphethe ezinye iinyaniso

Kwincwadi echase ugonyamelo umbhali uveza nabanye abalinganiswa abathi babonise ukuchasa

izimvo ezithile Kwakhona ubonisa ukuba ibali lithi liquke apha kulo nezinye iindidi ngeendisi

zentetho ezisukela kwizinto eziliqela kanti nakwinkcubeko kwanomgangatho womntu Ayinjalo

incwadi ebhalwe nguSoga esithe sacaphula kuyo entla apha Iyincwadi engayivumeliyo intetho

ekhululekileyo evela kwabanye abantu

Le ncwadi kaSoga inguzwinye (monologic) ayivumeli mazwi athethayo kodwa ephendulana

engavani ngezimvo Ayifani nale noveli kaJolobe Elundini LoThukela enabalinganiswa

abavumelekileyo ukuba bathethe ngokukhululeka Bayakwazi ukuthetha nangezinto

abangazithandiyo nezingabakholisiyo ekuhlaleni Isimo senoveli enjalo ibizwa nguBakhtin

ngokuba ingumazwi-aphendulanayo (dialogic)

USoga kwincwadi yakhe akavumelanga mazwi aphendulayo ephikisa eli lakhe Alikho ilizwi

elivela kumaHlubi lokuba angoobani na wona Amazwi etekisi yakhe awasebenzisileyo abonisa

ugonyamelo kuba amaHlubi umzekelo wona akatshongo ukuba angamaBhele Kwaye nentetho

kaMfundisi uMalgas ebonisa ukuhlobana kwaMabhele namaHlubi ngokwendiselana uSoga

akayiseso Kwasuka kwathi cwaka emva kweso sibhengezo sikaSoga akwabiko bani uthethayo

achase uluvo lwakhe kuba ude wathi ingcaciso ekhutshwe nguMfundiso uMalgasi inobunyani

kwaye akukho nkohliso kuye Ngala mazwi uSoga ubonise ukuyivala imilomo yabantu kuba xa

umntu enokuphakama aphikise okuviwe kwaqondwa nguSoga ebeya kukhangeleka engumntu

ongenambeko kuba kuthethe uMfundisi othetha inyaniso

UMacherey (Moi 198594) uthi ldquocwakardquo akalunganga Inkolo yakhe ikhuthaza ukuba abantu

bathethe kuba ukuthula kwabo kwalatha ingcinezelo yabo kwanoloyiko Kwaye naye u-Eagleton

(199634) uthi abantu abazibona becinezelekile basuke bathule kuba bebona ubomi babo

busengozini xa benokuthetha bachase intetho yomntu osemagunyeni aphezulu kunabo

Ngokoluvo lukaMacherey okholwa ekubalulekeni kokusetyenziswa kwengcingane kaMarx

kuhlalutyo lwencwadi uthe ucwaka nezikhewu ezishiywe zingavalwanga kuncwadi kubalulekile

ukuba umhlalutyi woncwadi ayidulise into efihlwe ngumbhali ngazo Yena uJolobe kolwakhe

uncwadi wawuvula umlomo wakhe wazisa ngenyaniso eyiyo ukuba amaHlubi akangamaBhele

Ngokwenza oko uJolobe uphikisana noSoga ngokuphandle esidlangalaleni

122

332 Ingcaciso kaGqoba ukuba amaBhele asingomaHlubi

UJolobe wathi ngophando lwakhe olunzulu ngesizwe samaHlubi wafumana imbali eyabhalwa

nguWiliam Gqobha owathi wadiza ukuba amaBhele asingawo amaHlubi aye esisizwe

esasimelene namaHlubi Ngaminazana ithile unkosi uMahluphahlapha waya wahlaselwa

ngamaNgwane AmaBhele ala ukunika uncedo kumaHlubi kaMahlaphahlapha Asuka wona

axhoba ezungula ukuzuza ubutyebi kwabafa emfazweni Umzekelo uGqoba ubalisa ngesenzo

samaBhele encedisa amaNgwane uthi

Avela amaBhele sele ebongana kade ekwicala lamaNgwane Kuthe kwakuba njalo wathi

uMahlaphahlapha ibandla likaNtongayivikwa malihambe ngaphambili amanye

arhawule usapho neenkomo amaBhele agxothwa ayokufakwa emakhaya Kwachithwa

yonke into kaloku kwathinjwa neenkomo yaziintuli (Bennie 193517)

UJolobe uye wantshatshela ekunongeni ibali lakhe libe nomdla ngezinto eziyinyani Uye

wayisebenzisa le mbali kule noveli yakhe wade wabonisa ukuba amaHlubi ayesithi xa ehlasela

utshaba agwaze ngemikhonto ezithutha ngezinqulo zookhokho bawo kwaneenkosi

zakomawaboldquoInyaniso iyakusikhululardquo lutsho uluvo lukaJolobe (194054)

333 Ingcaciso kaJolobe ebalini lakhe igxininisa ukuba amaHlubi asingomaBhele

UJolobe ubhale wathi

Ngokuzaliseka kwamaxesha kwafika ezingqondweni zabantu abalungileyo babona ukuba

izinto azimanga ngendlela ezifanele ukuma ngayo xa umntu waseAfrika wayethengiswa

ngokwenkomo endaweni yentengiso kwilizwe laseMerika Basuka bazamela ukuba izinto

mazime ngendlela efanelekileyo (Jolobe 194054)

Naye uJolobe wathi wabona ixesha lifikile ukuba alungise abonise inyani esaphila ukuze

izizukulwana zingahlali ekungazini kude konakale izinto Wenzela ukuze nabafundi bazi

kakuhle ldquoukuba amaHlubi asingomaBhelerdquo

UJolobe yena ubalisa kweyakhe incwadi egxininisa okuthethwe nguGqoba Uthi amaHlubi endlu

yasekunene ahlaselwa ngamaNgwane idabi lalinzima AmaNgwane emaninzi ngamanani aza

adudulelwa kwimida yasemaBheleni AmaHlubi athi ebecinga ukuba amaBhele angaphuma

awancedise edabini asuka wona axhoba awahesha amaHlubi okomshologu abonakalisa ukuba

ajonge inzuzo anokuthi ayifumane kubantu abanokuthi bawiswe edabini Athi amaHlubi

asekunene ayakufuna uncedo kunkosi uDlomo kundlunkulu Uncedo lwathunyelwa phantsi

komphathimkhosi uNtlabane Oyiswa amaNgwane kwathinjwa neenkomo zawo Imikhosi

yamaHlubi idibene yathi yahlasela imikhosi yamaBhele ngokuthi bekulindelwa ukuba ibe ngawo

123

anika uncedo Asuke wona abeyinxenye yeentshaba ngenxa yokuba egxothe amaHlubi kakubi

edinga uncedo kuwo Le ngxelo UJolobe uyibeke ngale ndlelaldquoAmaBhele athi angenelwa

ohlwaywa ngokuphatha kakubi abantu awayejonge ukusabela kuwo Kwathinjwa kuwo

amakhulu athile eenkomordquo (Jolobe 200896) UJolobe uye wambulela ngamandla uGqobha

ngokuba lusizo ekucacisweni kwenyaniso naye ngolwakhe uncwadi

34 Ubunkcubabuchopho bukaJolobe ekulweni ingxelo engayonyaniso ngembali yamaHlubi

UJolobe wenze into entsha yokulungisa imbambano ngendlela entle nephucukileyo ebonisa

ukuba ungumntu ocingayo kakhulu Indlela athe wazisombulula ngayo iiyantlukwano

neembambano ibonisa isipho sakhe sobunkcubabuchopho

Apha kolu phando sincomeka kakhulu isithako sezembali nobunzululwazi-mlando Siluncedo

olukhulu ekuboniseni ubudlelwane bukaJolobe noncwadi lwakhe kuba kule ncwadi ube nako

ukuzichasa iintetho ezingeyonyaniso ezipapashwe nguSoga encwadini yakhe UJolobe ngale

noveli ubonise ukubumela ubuzwe bakhe Ubonakalisa ukuzithemba kuba uthetha ngolwazi

alwaziyo oluyinyaniso nolukwiimbali zookhokho bakhe namakhalipha eenkosi

ooMahlaphahlapha

UJolobe ukwabonisa ukuba kumaHlubi inkcubeko yawo isisiseko sobomi bawo Afundiswe

yona ziinkosi zawo ezinobulumko eziphakamisa uthando lobuzwe babo Kungoko ade athi

uJolobe ide yasisithethe kumaHlubi into yokuhlonelana ingakumbiu ukuxatyiswa kweenkosi

(Jolobe 20084) kuba indoda enamandla kumaHlubi bekulindeleka ukuba iyithabathe indawo

ibe ngumkhuluwa incede abantu bakowayo ababuthathaka ibahlangule elutshabeni (Jolobe

200892) Ude wenza umzekeliso wakhe uJolobe odize ubulumko namava akhe obomi nothando

lwakhe lwesizwe azalwa siso kuba uth isandla sasekunene sakuhlatywe ngameva sibangulwa

sesinye isandla Ngoko ke amaBhele athe azidulisa ngesimo sawo ukuba akazazi izithethe

zamaHlubi ezifana nesi singentla sokuba sakwenzakala isandla sasekhohlo esasekunene

sihlangulwa sesinye

Ngokuqinisekiyo uJolobe wathi wabona ukuba abantu bangaphela bengazazi ukuba bangoobani

na xa besuka banikwe amagama angeyonyaniso Wabona ukuba oku kungadala ukuphithikezwa

kweengqondo zabantu baphele belandela amasiko neenkolo ezingezizo ezabo Ngaphezulu koko

kubonakele nakumntu wonke ukuba uSoga akakhange enze uphando lunzulu Umzekelo khange

abize imbizo yamaHlubi namaBhele akhe azivele kuwo ukuba angoobani na kanye kanye Yena

uSoga ube engumXhosa ongenalwazi lunzulu ngamaHlubi UJolobe uhlala esithi ldquoInyaniso

iyakhululardquo (Jolobe 194054) Ngoko ke ngale noveli yakhe ukwazame ukuxhobisa abantu

ngolwazi olululo

124

35 UJolobe nguThukela

Isihloko sale ncwadi sikwasisinqulo sakhe uJolobe Sinxulumene nemvalaphi yabantu bakowabo

amaHlubi Isinqulo sikaJolobe nguThukela Esi sinqulo sisusela kumlambo iThukela Ngoko

kungathiwa abantu lsquobayimilamborsquo Ubungqina bentombi kaJolobe bunamandla ekwaziseni

ukuba uyise uRhanisi Jolobe ube engumni na Kudliwanondlebe ibalise ukuba uyise wabaxelela

ukuba bona bangamaHlubi ooThukela ooMpafane ooKheswa ooNonkosi ooNozulu ababesuka

eNtla Naye kwincwadi yakhe yeziduko uMakuliwe utsho uyakungqina oko ukuba ooThukela

ngooNozulu ikwangooMbangubo (Makuliwe 199758)

Kanti umntu othe wamchaza kakuhle wambulisa embonga kakuhle ngezibongo zakhe uJolobe

ibe nguGqirha uBokwe kwingabulazigcawu ekwincwadi kaJolobe yesibini ethi Umyezo Uthi

uJolobe unguNozulu uMpafane uThukela Kubonakele ukuba abantu abaninzi bebengamazi

isiduko sakhe uJolobe kuba ebesithi enkonzweni yakhe bonke abantu baziziduko zakhe Utshilo

umama obengumrhamente wenkonzo yakhe Kucacile ukuba uJolobe ebefuna abantu bazibone

bebalulekile kungabikho abangathi babhekeliswe kude Bekunqabile ukuba ubeve ababhali

bembulela bembonga ngeziduko zakhe njengoko enzile uSatyo yena othe unguMNywabe

URubusana yena ungumCirha ngokuchazwa kwakhe kwincwadi kaRubusana uZemkrsquoinkomo

Magwalandini (Rubusana 19062002) NakuJolobe kumele kube njalo

UMahlasela (19733) ubalula ukuba uJolobe uthe akugqiba izifundo zakhe zeBA kunye

nezoqeqesho lwakhe lobuNyawontle eFort Hare inkonzo yakhe iPresbytarian Church

yamthumela ukuba aye kuxelenga kwindawo yaseNatala

e-Escort Kulapho athe wawubona khona umlambo omkhulu iThukela watsho wakhumbula

imbali yemvelaphi yabantu bakowabo abangamaHlubi ababa ngabaphambukeli kwilizwe

lamaXhosa ngenxa yeemfazwe ezathi zazala iinkcithakalo neentsabo yabantu Izizwe zasuka

zavukelana nezinye izizwe

Le noveli Elundini loThukela inika isityhilelo esikhulu ekwazini ngombhali uJolobe Itsho

umfundi azi inkolo kaJolobe akhuliswe ngayo yenkcubeko yamaHlubi Idiza imbali yobuzwe

bukaJolobe phambi kokuba azalwe Imbali engookhokho bakhe neenkosi azalwa zizo Idiza

kwenembali yelizwe lasentla apho amaHlubi ashiye khona amagquba azo Idiza kwaneenkosi

zakowabo ezinkulu nezihlonitshiweyo ngabantu bakowabo ezikhoyo nakwizinqulo zawo Idiza

ilizwe leentaba ezisengamaphawu endawo yayimise khona imizi yookhokho bakhe-iintaba iBusi

iVungatyeni neLenjana kwanemilambo emikhulu apho ooyise-mkhulu bakhe kwanoomawo-

mkhulu bakhe babesikha besela khona amanzi ngengqayi zabo kwimilambo iThukela iMpafane

Olu lwazi lubalulekile ekuhlalutyweni koncwadi lukaJolobe kuba uthi umbhali weebhayografi

125

uClifford (1962) iimbali neziganeko ezathi zehla phambi kokuba umbhali azalwe zibaluleke

kakhulu xa kufunwa ukwaziwa ngobomi bombhali noncwadi lwakhe

36 Isihloko sencwadi yakhe sisinqulo sikaJolobe

Isihloko sale ncwadi kaJolobe sikhomba lee kwiintaba zoLundi apho kufunyanwa khona

umlambo iThukela Eli gama lale noveli kaJolobe Elundini loThukela lisusela kwezo ntaba

zoLundi nakumlambo iThukela (Scheub 196760) Ngokwenkcazo yezikweko ezihlekisayo

zikaHermanson (199511) uthi abantu bakhe benziwe izinto ezikhwakqisayo umzekelo izinto

ezingenamphefumlo Benziwe amanzi nemilambo emikhulu neyothusayo kanye njengesi

sihloko sale noveli esikhomba amaHlubi siwabalande ngezinqulo zabantu bakuloJolobe

ooThukela Esi sihloko sibakhombisa apho bathi badalelwa khona kwimihlaba ekuhamba

kunyalasa kuyo ngesidimakakazi esikhulu umlambo omkhulu iThukela Abantu bathe benziwa

imilambo ndash ooThukela

Le noveli uJolobe uyixonkxe kanye ngebali elisekwe kanye kwintlalo yabantu azalwa ngabo

amaHlubi Kwaye le ncwadi inomtsalane kubafundi kuba ekhankanye izinto abazaziyo nezinye

zazo ezikhoyo kwimbali zezinye izizwe eziNtsundu Kwaye esi simbo sikhuthazwa

sikwathandwa nguWa Thiongrsquoo (1981) Siyamkholisa kuba siquka namabali asemakhaya

kuncwadi lutsho lwenze umdla kumfundi Esi simbo sinika inkqubelaphambili kubhalo loncwadi

kuba sibonakalisa ubudlelwane phakathi kwabantu neemeko zobomi babo Kwakhona esi sithako

sezembali nobunzululwazi-mlando sikulungele ukuhlalutya incwadi eyinoveli sitsho

sidandalazisa ukusetyenziswa kolwimi nenkcubeko yama-Afrika ekwakheni ibali

37 Intsusa yenkcukumiseko

UJolobe exelenga e-Escort wathana gaga nomlambo iThukela owathi wamenza wathabatheka

watsho wathunakala akuwubona umlambo omdibanisa nezinqulo zamagama abizwa ngawo

Wachikumiseka wabhala wakhumbula nzulu ngeendawo kwaneziganeko zokwenzekayo

kookhokho bakhe Wabona ngeliso lengqondo kwaneendawo ababehlala kuzo ngaphambili

phaya kwaneemeko ezathi zabahlela ezinjengemfazwe Ibali lale noveli ke ngoko liyinzala

yokuchukumiseka kwakhe uJolobe ngeli lixa esebenza kummandla womlambo iThukela

Iingcinga zakhe neenkumbulo zakhe zatsho zaya endulo wakubona ngengqondo ukwaphuka

kwesidima samaHlubi ngenxa yeenzima zobumbacu Ngokubhala le noveli wayezama icebo

lokuvuselela amaHlubi angalibali ukuba angobani na Ukwadala intuthuzelo ebuseyisela

nesidima sawo novuyo lwawo Olu luvo lubonakaliswa kukuba le noveli uyibhale

ngochulumanco olukhulu Wayenza ibali lakhe eliquka nemvelo yamaHlubi ebandakanya

iinkosi zawo ubuntu bawo nenkcubeko yawo

126

38 Iimvakalelo zikaJolobe ezifihlakeleyo ezibonisa ukuxabisa amaHlubi

Ezinye iinjongo zikaJolobe zokubhala le noveli kukubonisa uvelwano nenceba Ungumfo

wovelwano nenceba ethanda ukuphakamisa isidima sabo bonke abantu abacinezelekileyo

nababonakala bebuthathaka NamaHlubi athe akwimeko enjalo ngesenzo semfecane eyathi

yabakhuthuza ubutyebi nesidima sawo ngenxa yohlaselo lwawo ngamaNgwane ngebhaqo

engalindelanga

Eli bali liyintuthuthuzelo nesomelezo kumaHlubi xa athi asuke omnye wabo kubo abhale izinto

ezintle ngawo Abhale ekhumbula nookhokho bawo elizweni lokuphambukela emva

kokubunzima athe abufumana Baphela bezimbacu kwilizwe lokuphambukela Bafumana

iinzima zokuphila kwilizwe elikude nalopho babevela khona Eli bali kule noveli libonakala

ngokuphandle linika amaHlubi isidima nethemba lokuvela komsobomvu ebomini bawo Lidala

kwanemvuselelo ebomini babo

Eli bali lithe latyhila isimo sikaJolobe sobumbolombili sokutshintsha isimo sosizi enze yena into

entsha neluvuyo kwisizwe samaHlubi kwanakwisizwe samaXhosa athe naso wabhala esandisa

uncwadi lwaso nenkcubeko yawo ngokwawo kuba ulwimi ekubhalwa ngalo lukwathwele

inkcubeko yesizwe solo lwimi kubhalwa ngalo

Kule noveli uJolobe usebenzise ubumbolombili bakhe Ubetha iintaka ezimbini ngelitye elinye

Ucacisa ngenkcubeko aphakamise nesidima samaHlubi Aphinde ngaxeshanye aphakamise

nesidima samaXhosa ngokuxabisa ulwimi lwawo kwanenkcubeko yawo Kakade ulwimi

ekubhalwa ngalo uncwadi luqulethe inkcubeko yabantu balo (Wa Thiongrsquoo 1981) Ngokubhala

kukaJolobe olu hlobo ubaphathela abafundi ulwazi olubanzi nanzulu ngamaHlubi namaBhele

kwanemida yawo yobuhlobo Yaye usombulule iimbambano ebezisoloko zikhona malunga

nembali yamaHlubi nobubani bawo ingawo namaBhele

Kule noveli umbhali uJolobe udize iimvakalelo zakhe zangaphakathi ezibonisa ukuwaxabisa

kwakhe amaHlubi ngokuthi abumbe ibali elimnandi ngawo Atsho kwelo bali enika ulwazi

ngeemfazwe nawamaqhawe amaHlubi Ukwanceda izizwe ezingawaziyo amaHlubi ngemvelaphi

yawo ngokuzinika iinkcukacha eziyinene Kubonakala ngoko ke ukuba wenza iinzame

zokuphakamisa isidima sawo amaHlubi kwanenkcubeko yawo ehamba nezinto ezisentliziyweni

yawo Kuloko enze umbulelo kuKumkani uHintsa othe wabuyisa isidima samaHlubi ngokuthi

abe ngumkhuseli wawo awanqomele awambese awanike nemihlaba ibe yeyawo Kutsho

kwacaca ukuba yiyo nale nto athe wasithanda isiXhosa nobuzwe baso[ugxininiso lwam]

Wazimisela ukubhala ngaso nasekubeni silulwimi lukamama wakhe uMamThembu intombi

yaseCala athi xa embonga ngentlonelo ldquoMThembukazi omhlerdquo

127

39 Ubudlelwane phakathi kwenoveli Elundini loThukela kunye noJolobe

Ukuphicotha uncwadi usebenzisa isithako sezembali nobunzululwazi-mlando kuluncedo Esi

sithako sinamandla okutyhila ubukho bobudlelwane phakathi kombhali noncwadi lwakhe

kangangokuba kuthi ngamanye amaxesha kubonakale ukuzalana phakathi kombhali kunye

nabalinganiswa abaqulunqileyo apho kuthi kufumaniseke aba balinganiswa bamele amalungu

osapho lwakhe okanye izizalwaena zakhe

Le noveli kaJolobe u-Elundini LoThukela ithe yagqwesa ukubonisa ubudlelwana obuliqela

phakathi kombhali uJolobe kunye nabantu besizwe sakhe amaHlubi Ubonisa ukubathanda

kwanokubaxabisa emoyeni wakhe kuba nabo bangabantu bakowabo kwanegazi lakhe Oku

kudizeka ngale ndlela

Zininzi izinto ezihlanganisa ubomi bakhe athe wabuphila kunye nobabantu bakhe obubuthumbu

bale noveli yakhe Kwaye kuyaqondakala ukuba iintsusa nenjongo yokubhala kukaJolobe le

ncwadi kukuba ubomi bakhe kunye nale ncwadi bunye Ibalasele ngembali yamaHlubi nokufika

kwawo kweli lizwe laseKoloni

Ubungqina bentombi kaJolobe bunamandla ekwaziseni ukuba uyise uRhanisi Jolobe ube

engumni na Kwincoko yakhe nomphandi ubalise ukuba uyise wabaxelela ukuba bona

bangamaHlubi bangooThukela ooMpafani UJolobe uchazwa lilungu lenkonzo yakhe umama

uKawa othe uMfundisi wabo uJolobe kwicawa yaseRhabe eNew Brighton babengasazi isiduko

sakhe Ube engathandi ukuphakamisa iziduko kuba ebesuka athi bonke abantu kwibandla lakhe

baziziduko zakhe Oku kubonakalisa ukuba uJolobe ube enobulumko kwinkqubo yenkonzo

yakhe bokufuna bonke abantu bazive bexabisekile kuye kungabikho abangathi basondezelwe

kufutshane abanye babhekeliswe kude ngenxa yocalucalulo oluthi ngamanye amaxesha lubekho

ngenxa yeziduko Abaziduko zithile bazibone bebukulwa ngabanye

Kanti kukhankanyiwe ukuba uGqirha Bokwe kwingabula-zigcawu yo-Umyezo incwadi

kaJolobe yemibongo nezibongo wambulisa embonga kakuhle ngezinqulo zakhe uJolobe esithi

Nozulu Mpafane Thukela Bekunqabile ukuba ubeve ababhali bembulela bembonga ngeziduko

zakhe uJolobe olu hlobo

310 UJolobe nobuthandazwe

UJolobe ngokubhala kwakhe le noveli udiza umoya wobuthandazwe okuye obuthe bamenza

wabhala ngabantu azalwa ngabo abangamaHlubi Unekhonkco nabo ngembali ulwimi lwabo

unqulo inkcubeko yawo kwanamabali amanandi athe wawava amalunga namaqhawe

kwanookhokho bakhe obawoomkhulu bakhe kwanezinto ezobuhlungu azathi zabahlela

128

ngexesha leemfazwe (Bennie 1935102) Zonke ezo zinto zithe zahlala zihleli emoyeni wakhe

nangona wabonakalisa ukulithanda ilizwe lakwaXhosa ilizwe lezizalwane zookhokho bakhe

ngoko kutsho kukakumkani uHintsa Kodwe igazi kule noveli liye lajiya kunamanzi UQangule

(1979121) uchaza ngobuthandazwe

Patriotism is derived from the Latin word ldquopatriardquo meaning onersquos native country hellip it

arouses many emotions feelings and sentiments such as loyalty to onersquos land of birth and

uncontrollable sense of attachment to onersquos country a sense of state of prepadness to

sacrifice and even die rendering duties to onersquos country

Lo moya wobuthandazwe umoya wokulilwela ilizwe lakhe umntu ukhankanywa apha ngentla

wabonakaliswa kubuthandazwe bukaMqhayi (1914) ngokuthi kwinoveli yakhe Ityala lamawele

aphakamisa isidima seenkosi zemvelo esiphezulu nolawulo lwazo kwanemigaqo ebalulekileyo

eyayilandelelwa kwiinkundla zazo zamatyala kanye nezingahlukanga kakhulu kwiinkundla

zamatyala ezithe zasetyenziswa ngabalawuli abamhlophe kweli lizwe ekufikeni kwazo Ezi

zimvo zingentla kubonakala ukuba isimo sobuthandazwe sihamba nokhalipho amaxesha

amaninzi Umzekelo uMqhayi ngobukroti wadulisa izenzo ezigwenxa zokungathembeki

kwabaphathi abaMhlophe abahambela kweli lizwe loMzantsi Afrika abanjengeTshawe

laseBritane nelimele ubukumkani baseBritane obathi mhla buqala ukuthatha ilizwe lamaXhosa

bathumela abefundisi Ngoku kwakhona kutyelelo leTshawe laseBritane kweli lizwe lityelela

lihamba nezihandiba zalo liphethe iBhayibhile nebranti bexhagwe ngamajoni axwaye imipu

(Mqhayi 194359)

Kwangokunjalo uJolobe uthe wanesimo esifana nesikaMqhayi sobuthandazwe kuba naye

kwimisebenzi yakhe yemibongo emalunga nezezopolitiko wayidulisa imikhwa yabantu

abaMhlophe yengcinezelo yabantu abahluphekileyo Wayigxeka kanobom impathombi eyenziwa

ngabaqeshi kubantu abaMnyama abasebenza ezifama nasemigodini Wabalilizwi elivuselela

umoya wethemba nokholo Watsho kumbongo wakhe ldquoEmboniselwenirdquo wathi iyeza

inkululeko ayikho kude (Opland noMtuze 1994116)

Le noveli ibonisa ubuthandazwe kwanokunyaniseka kumaHlubi ngokuthi uJolobe awabophe

ngale ncwadi ngezinto ezibuhlungu ezithe zawehlela Ubonakalisa ukuba imvelo yawo

ayilibalekanga iyakuhlala ikhunjulwa kwizizukulwana ngezizukulwana zawo ngenxa yokuba

asuka azibona eselizweni lokuphambukela engenandawo nazinkomo namasimi okulima ekubeni

babenento yonke bezizityebi befuyile bengaceli nto mntwini kodwa ngenxa yeemfazwe

nohlaselwano lwezizwe eNtla asuka adibana neemeko ezinzima ezinye zawo zabadala

ubuhlungu Kananjalo isenzo sakhe sokubhala le ncwadi sisenzo sokucacisela abantu abangaziyo

129

ngembali nemvelaphi yamaHlubi kwanenkcubeko yawo kwanokukhumbuza amaHlubi ukuba

basukaphi besuswe yintoni na

311 UJolobe uhambisana nezimvo zikaMqhayi kukhuselo lwezinto zemveli

Xa siphicotha le noveli sifumanisa ukuba uJolobe uhambisana nezimvo zikaMqhayi kukhuselo

lwezinto zemveli UMqhayi ngokucaphuka wabhala inoveli Ityala lamawele Ngokwenza oko

wayesazisa umzi oNtsundu ngokujongelwa phantsi kwenkcubeko nolawulo lweenkosi zizizwe

ezifikayo eziMhlophe kweli lizwe lemvelo yakhe Wazimisela ukulungisa le ndelelo Wabonisa

ukuba nazo iinkosi zamaXhosa okanye ezabantu abaNtsundu zazinabo nazo ubulumko

bokulawula izizwe zazo Zazikwazi ukusombulula kwiinkundla zamatyala iimbambano ezazithi

zibekho kwintlalo yabantu bazo Yiloo nto enza isaziso kule ncwadi esazisa ngeenjongo

zokubhalwa kwayo esithi

Kweli balana ndizama nokubonisa ukuba inkosi asinguyena mgqibi wezinto yedwa

njengoko izizwe ziba zona kunjalo kuthirdquo(Mqhayi 1914Ingabulazigcawu)

Apha uMqhayi kuyabonakala ukuba kwathi kwakho izigxeko ezivela kubalawuli abaMhlophe

ukuba ulawulo lweenkosi eziNtsundu ukuba bezingenacwangco kulawulo lwazo kwaye zinika

izigwebo ezingenabungqina Ngoko ke ngokubhala inoveli ITyala lamawele uphikisa izimvo

ezingenabunyani zabantu abacinga ukuba bazi gqitha ngolawulo lweenkosi ngokugqibeleleyo

ngaphezu kwabantu bemveli beli lizwe Uqhube wathi

Intetho nemikhwa yesiXhosa iya itshona ngokutshona ngenxa yeLizwi nokhanyo

olukhoyo oluze nezizwe zaseNtshonalanga oonyana bakaGogi noMagogi (1914

Intshayelelo kwi-ITyala Lamawele)

Ngale ntetho ingentla uMqhayi ukhusela ulawulo ulwimi uncwadi kwanenkcubeko yesizwe

samaXhosa Ikhwele likaMqhayi lobuthandazwe libonisa ubugorha bakhe ekukhuseleni ilifa

lesizwe samaXhosa kwakunye nelifa lezinye izizwe zemvelo zeli lizwe

Uluvo lukaMqhayi lungqinwa nanguKwetana (2000) othi uJolobe kanye kule noveli yakhe

Elundini loThukela naye uphikisa uluvo olunxaxhileyo lweenkokheli ezafika zisuka eNtshona

zahambisa izinto ezingezo nyani zokuba kwizizwe eziMnyana kwakungekho cwangco kulawulo

lweenkosi malunga nabantu ezibakhokeleyo Ukhankanya ukuba uJolobe yena ubhale

waziphikisa ezo ntetho ngendlela alibalisa ngayo ibali elingembali yamaHlubi

Akuthethayo uKwetana kuyinene kuba uJolobe uyibonisile indlela unkosi uDlomo athe

wasilawula ngayo isizwe samaHlubi ngoqilima nangocwangco esebenzela ukuba isizwe sime

130

siphumelele siphile Naye uJolobe kule noveli yakhe Elundini LoThukelo uxhasa uluvo

lukaMqhayi ngeli bali lakhe limnandi Kodwa enye into lingqina ukuba iinkosi zazisebenzisa

ubulumko bazo kulawulo lwabantu Inkosi uDlomo kule noveli uJolobe umenze wangumntu

ongqongqo nophakamisa imbeko intsebenziswano nokugcinwa koxolo ekuhlalisaneni

kwamaHlubi nezinye izizwe ezimeleni nazo kodwa ukuba ziyabahlasela uthe kubalulekile

ukuba uxolo ngamanye amaxesha lugcinwe ngokuba kusetyenziswe izigalo (197685)

Umbuzo ngulo Ingaba ukhona umntu ongenalunda ngobuzwe bakhe kwanemvelaphi yabazali

bakhe nookhokho bakhe UJolobe naye nangona ebhale ikakhulu esilwa ingcinezelo

ngeengcinezelo yezizwe eziMnyama ingakumbi isizwe samaXhosa kodwa ukubonisile

ukusixabisa kwakhe isizwe samaHlubi

Le noveli inika umdla iyimvuselelo yeenkumbulo ngeenkosi namaqhawe amaHlubi

(namaqhawe amaXhosa kanye njengokwenziwe nguKumkani uHintsa kulawulo lwakhe

ngobulumko nenceba) ayelawula isizwe sawo ngocwangco ngokhuseleko nobulumko ebonisa

inkcubeko nequka amasiko nezithethe zamaHlubi Le ncwadi ikwazoba kwenendlela ayeziphilisa

ezonwabisa ngayo kumaxesha akudala kulawulo lweenkosi

Le mvuselelelo yile yokuba uthathe iinkosi ebeziphila yena wazivusa wazenza ezihleliyo

ngokuthi azenze kule noveli abalinganiswa abanye babo babenamagama nezimo zabantu begazi

nenyama Aba balinganiswa ubenza bathethe benze intshukumo bahambe bazingele baphume

amaphulo balwe amadabi baxabane balwe kuvanwe kwenziwe imitshato ubukhosi bendiselane

kube ziziyolo neziyunguma Umzekelo wako konke oku uqalela kwimbali enikwe nguSoga

(193717) apho abalisa ngeenkosi nemvelo yamaHlubi kwanokuzalana kwawo namaBhele

Unike ingxelo enikwe nguMfundisi uMalgas kwiMvo (193717-18) kaJanyuwari 1917 esithi

UHlubi iBhele wendisela intombi yakhe kwinkosi yabaMbo kwase kuthiwa inzala yale

ntombi ngamaHlubi aphuma kuBhele inkosi yabaMbo ezala uLufelelwenja ozala

uSidwabasankomo ozala uSiqhanyana ozala uMowu ozala uMuhuhu ozala uMhlanga

ozala uMsi ozala uMzimkhulu ozala uMseko ozala uNdlovu ozala uMalunga ozala

uDlamini ozala Mthimkhulu ozala uNgcobo kwindlu enkulu ozala uRhadebe

kweyasekunene uNgcobo ozala uDlomo ozala uMashiyi uzala uNtsele yena ozala

uBhungane ozala uMthimkhulu lo wabulawa ngamaNgwane ukuze kuchithakalwe eNtla

UJolobe ubonisa iinkumbulo zakhe ngeembali zookhokho bakhe abafika kwilizwe likakumkani

uHintsa besuka eNatali ngenxa yeemfazwe zemfecane ezabenza iimbacu bathi bebenemihlambi

yeenkomo nemizi baphela bephuceka baziimbacu Umzekelo uthe kweli bali lakhe wazivusa

iinkosi ezinkulu zamaHlubi Wavuselela ubuzwe bamaHlubi wavusa unkosi uNgcobo nonkosi

uNtsele bazithabatha izikhundla zabo zolawulo kweli bali lakhe alenze ngokubonakalisa

ukuyivuyela into ayenzileyo yokubakhumbula nabo abantu azalwa ngabo kuba ubonakalisa

131

uthakazelelo kwanomdla omkhulu ekulibaliseni kwakhe nokuthe kwachukumisa nomfundi naye

wafumana uchulumanco

Kule ncwadi uthe wakhankanya kanye imvelaphi yeenkosi zamaHlubi kanye njengembali

eyinyani echazwe nguMfundisi uMalgas olihlubi loqobo Uphinde wandula wenza inkosi

yamaHlubi kweli xesha lale mbali yakhe yangunkosi umhlekazi uDlomo uyise wakhe yabe

inguNcobo UDlomo lo uthe wanonyana onguMashiyi othe wasweleka eshiya oonyana bakhe

abathathu kunye nomnye onguNtsele othe wavelela ukuba yinkokheli enobulumko nenobuntu

nekhalipha lemvelo negcwele yimbeko enkulu nentlonelo nengazibandeziyo xa kufuneka

ikhusele abacinezelweyo ukubadalela uxolo nesidima Le nkosana ithe ibingeyo yendlu enkulu

kodwa ngenxa yentlonelo nobukhalipha kwengqondo yaxatyiswa yathandwa sizizwe kwaphela

ibayiyo ephatha isizwe samaHlubi ngexesha lelimbali yamaHlubi ezotywe kule ncwadi Oku

mangalisayo nokuchulumancisayo kukuthi uNtsele lo azale unyana ogama linguBhungane kanye

ngokomnombo weenkosi zamaHlubi ochazwe apha ngentla ngokwengxele edizwe nguMfundisi

uMalgas Kanti uthe walivusa neqhawe lenkosi nethandazwe unkosi yamaHlubi unkosi

uMahlaphahlapha elalwa ngamini ithile likhusela isizwe lingena mkhosi mkhulu ungako kodwa

lwasebenzisa ubulumko nobukhalipha laphumelela ukuwohlula amaNgwane kaMatiwane aphela

ebabeleka abasicatyana abuyela umva agoduka (Gqoba kuBennie 1935104-107)

312 Ikhwele likaJolobe nekhwele likaMqhayi ekuphakanyisweni kweembalo zesiXhosa

UJolobe (194026) uphakamisa ukuba akukho nto imbi ekubeni umntu abenekhwele ngobuzwe

bakhe kwaye yinto entle leyo ukuba ikhwele lakhe alithi lizijongelise phantsi ezinye izizwe

Oku ukubhale ngala mazwi akhe athi

Akufuneki na kanene umntu azingce ngobuhlanga Akukho mntu ulichasileyo ikhwele elihle

Yonke into inomlinganiselo wayo kwizinto eziphathelele ebomini besizwe kulinganiswa ngalo

mlinganiselo ubalulekileyo wokuba kanene into leyo ilinganiswayo iyasakha na isizwe iyasichitha

kusini na Ukuba ikhwele lobuhlanga ldquolelisakhayo nelisibumbayordquo isizwe alichasiwe ngoko

ldquoezo zinto ezisekelezele ukuhlumisa nokubumba isizwerdquo esiNtsundu azichasiweKodwa

ubuhlanga obuphakanyiselwa ukudiliza isizwe namalinge amahle awenziwayo ukuba sihlume

simanyane sibe namandla masazi ukuba apho ke abulungile

USEK Mqhayi uhambisena nolu luvo lungentla lubekwa nguJolobe lokuba kubalulekile ukuba

abantu bazikokose izinto ezingumkhombandlela wobuzwe babo inkcubeko yabo kwanolwimi

lwabo Uthe walandela wawuthanda umbono kaRubusana (1906) wangenisa inoveli yakhe

iTyala lamawele (1914) apho wathi wabonisa umgangatho owawuphezulu kulawulo lwenkundla

zamaXhosa kwanenkcubeko yawo ngexesha lookhokho bakhe Uthe wabonisa ukuba

132

wawungohlukanga kwiinkundla zolawulo olufike nabamhlophe kweli lizwe Watsho nokuthi xa

ingaphakanyiswa inkcubeko nolwimi noncwadi lwesiXhosa amaXhosa aya kuphulukana nelifa

lawo eliyincubeko yawo

UTB Soga uthe wongeza kuncwadi nenkcubeko yamaXhosa naye eqhutywa lelo khwele

lobuthandazwe Wabhala Indyebo yamaXhosa (1937) Kanti yena uJohn Henderson Soga

wakrola ngesiNgesi efundisa izizwe kwangenkcubeko nobuzwe bamaXhosa kwincwadi yakhe

ethi ldquoThe AmaXhosa Life and Customs (1932) Lona eli thandazwe lingumbhali uRubusana

wabhala kwangale nkcubeko nembali yamaXhosa kwincwadi yakhe Zemkrsquoinkomo Magwala

Ndini (1906) Yena wakhethe ukwahluka kwabanye ababhali akavuma ukuyibhala ngesiNgesi

esenziwa likhwele Wafuna ukukhe abhalela abantu bakowabo incwadi yakhe ngesiXhosa kuba

enenkolo yokuba ingaguqulelwa esiNgesini

Enye yezinto eyabangela uRubusana abhale le ncwadi kukuba weva umfo omhlophe

kwingqungquthela yentlanganiso ethile ethetha ngokukhululekiyo umbiko ombi wokuba isizwe

esiNtsundu asinaluncwadi (Attwell noAttridge 2012326) Kanti naye uCouzens (1985) uthetha

into enjalo yokuba wachazelwa ukuba abantu abaNtsundu abanancwadi Wothuka ukubhaqa oko

kungamampunge

UJolobe naye ngenxa yobuthandazwe wagqiba ekuyibhaleni le noveli ngesiXhosa Wayefuna

ukubonisa ukuba kukho ukuzalana phakathi kwamaHlubi nanamaXhosa Wayekwadala

ubuhlobo phakathi kwamaHlubi namaXhosa Abantu abangamaXhosa bayivuyele le ncwadi

ngokutyeba kwayo Ibakhumbuza kwaneembali zawo Atsho aqaphela ukuba amasiko nezithethe

zamaHlubi namaXhosa ziyazalana zahluka phaya naphaya Kakade ibisoloko iyinjongo kaJolobe

ukwakha ubumbano phakathi kwabantu Ukuze isizwe simanyane sihlume singaphulukani nelifa

laso eliyinkcubeko ukuba iqulethe ulwimi lwaso noncwadi lwaso kwanembali yaso (Wa

Thiongrsquoo 198116) Ikhwele lothando lobuzwe naye uJolobe liye lamqhuba waqonda ukuba

makabhale inoveli Elundini LoThukela ukuze imbali nobuzwe nenkcubeko yesizwe azalwa siso

igcinakele ezincwadini ingaze ibe nakulityalwa ibeyinzuzo nakwizizukulwana ngezizukulwana

Ezi ncwadi ingakumbi ekaSoga (1937) zembali nenkcubeko yamaXhosa zikhankanywe apha

ngentla zinika inkcazelo ngezithethe namasiko aquka ezi zinto zilandelayo Unqulo

ukuhlonelwa kwabantu imbeko enkulu enkosini izithembu ukwenda kwenkosazana

ukulobolisa umtshato isiko lokwalusa amakhwenkwe imigidi ingoma ingwe ukubonga

iphulo iinyamakazi inamba ukubaluleka kweenkomo utshongo ukukha amanzi nabaseTyhini

ukutshaya kwanokugwada kunye nezinye izinto eziliqela

133

Le noveli kaJolobe njengokuba bekusekutshiwo apha ngentla isisisele solwazi ngamasiko

nezithethe zamaHlubi Isisipili esinika umfanekiso ocacileyo ngembali yawo indlela ayephila

ngayo ngexesha lolawulo lweenkosi mandulo kwanendlela ezazihlonelwe zixatyiswe ngayo

Ibonisa nezinto ebezithandwa nebezingathandwa Izinto ebezizintloni nehlazo bezingathandwa

sisizwe samaHlubi Kwizinto ebezithandwa enye yazo uJolobe asibonise yona lusongo

lwentsimbi ezintle apho intombi ixelelela umfana ukuba ldquoimthandilerdquo njengoko wenzayo

uNobusi ngomhla womsitho walwamkelo lukaNtsele nabanye abafana bebuya esuthwini

313 UJolobe uthando lwakhe lweenkosi zamaHlubi

UJolobe uthando lwakhe lweenkosi lumenze wenza into engaqhelekanga wazivusa iinkosi

zamaHlubi emangcwabeni kwibali lakhe le noveli Umzekelo unkosi uMthimkhulu

uMahlaphahlapha unkosi uDlomo kaNgcobo unkosi uNtsele kaMashiyi noBhungane ubenze

abalinganiswa Bayakhahlelwa Bathetha benze izinto ezidala umdla nezonwabisayo

neziphilisayo kubafundi bakhe

Olu phononongo ngamanye amaxesha lufumanise kukho ukuzalana phakathi kombhali kunye

nabalinganiswa abaqulunqileyo Akuphelelanga apho Kuye kwabhaqeka ukuba aba

balinganiswa bamele amalungu osapho okanye ezizalwana zakhe Le noveli kaJolobe Elundini

LoThukela iyagqwesa ekuboniseni ubudlelwana obuliqela phakathi kombhali uJolobe kunye

nabantu besizwe sakhe Umzekelo njengokuba sele kukhankanyiwe apha ngentla oku kudizeka

ngale ndlela

UJolobe wenze umlinganiswa wakhe oyintloko yangunkosi Dlomo Lo mlinganiswa umele

inkosi yesizwe sakhe engasekhoyo eyayiphila ilawula amaHlubi Yena wenza iinkumbulo ngayo

ngokuthi ayenze umlinganiswa okwanqulwa ngezithakazelo zeenkosi zamaHlubi Uphinda enze

uNtsele abengumlinganiswa ongumzukulwana wenkosi uDlomo Kanti nakwibali lenyani udala

iinkumbulo kwaneemfundiso zokuba kwazeka ukuba uNtsele wayeyinkosi eyayiphila

ingumzukulwana kankosi uDlomo Yena uyise kaNtsele inguMashiyi ebalini nangokwembali

yenyaniso yamaHlubi

Kwakhona uzoba lo mlinganiswa unguNtsele naye eyinkosi enkulu yamaHlubi UOpland

noMtuze bayangqina ukuba uNtsele wayeyinkosi enkulu yamaHlubi Batsho besithi

uMbhangubo noKhesa bafika emaHlubini besisizwe kusalawula uNtsele Yaza intombi yaba

bantu yendela kuBhungane Kwaza ngayo kwazalwa uMpangazitha kaJobe Bahambisa besithi

UNtsele kaMashiyi wazeka intombi yesizwe yamaNgwe kwaMazibuko waza ngayo

wazala uBhungane inkosi yodumo ethandwayo ngamaHlubi apha ekuhlaleni

134

kangangokuba abanye abantu bade bathiywa ngokuba bangooBhungane kucaca ukuba

kukhunjulwa yena ngabantu (199443)

UNtsele umnxibise isimo sakhe yena Jolobe gaqa kuba uNtsele ngumntu okhutheleyo umntu

ohambisanayo nembeko nentlonelo kwanomntu okhuthaza ubumbano Kwakhona ngumntu

okhathalayo nobonisa uvelwano nenceba kubantu abacinezelweyo kwanababuthathaka

abanjengabantu baseTyhini nekusoloko kulula ukuba bathi ngamanye amaxesha bafumane

ugonyamelo kumanye amadoda

Zininzi iindlela zobudlelwane eziphakathi koJolobe nale noveli ezithe zadizeka Zidizwe

sisithako sezembali nobunzululwazi-mlando USainte- Beuve kuSwanepoel (19904) waseFransi

uthi esi sithako sibonisa ubudlelwane obuliqela malunga nombhali ngokwezingongoma

zilandelayo umbhali kunye nosapho lwakhe uhlanga lwakhe iminyaka yakhe izinto ezithe

zenzeka phambi kokuzalwa kwakhe kwanezinto ezithe zenzeka emva kokuzalwa kwakhe

314 UJolobe nomlo wokulwa ukufa koncwadi lomlomo nezibongo nenkcubeko nolwimi lwemvelo

Kudliwanondlebe uScheub athe walenza kunye nombhali uMama efuna ukuqonda

ngenkqubelaphambili yoncwadi lwemvelo kwanezibongo uMama uphendule wathi

The tradition of iintsomi and izibongo is dying Irsquom sorry that we are losing all this great

treasurehellipBut today we donrsquot get anything except those that we get from the white

people And we donrsquot even get true izibongo that we used to get from old people Those

are fast disappearing and we have nothing in their placehellipThe reason that we lost them

is that we have no books written during that time Our people the majority of them are

westernized

Ngale ntetho ingentla uMama ukholelwa ukuba uncwadi lomlomo ukuquka izibongo luyafa

alusenamandla kule mihla ngokubona kwakheUJolobe (Scheub 196760) eluchasa olu luvo

lukaMama yena zisuka nje uthe

I do not think the oral tradition is dying Where there is still a set up of chiefs and loyalty to

appreciation of royal houses you will find the Imbongi royal poet shouting the praises of

his chiefhellip you will find the oral tradition alive in the courts of chiefs and in the rural homes

where a person likes to praise his own what he loves perhaps an ox of the home because it

is venerated because it is the oldest As long as the are chiefs and headmen yoursquoll still have

poets rising up to praise them You would not find as much oral tradition in such urban

areas as New Brighton as you would in rural areashellip the tradition of telling intsomi is dying

because it is not used

UJolobe (njengasentla) ubuye wongeza wathi

In some respects there is continuity between oral tradition and written literature The

material of the story is perhaps from the background of your people ndash and with that it is

with a change we have learned how to supply even plot Now that is a new thing with our

stories although it has a way of making it interestinghellip And yet I find that the greatness of

135

the story of the people is that you return to indigenous background more and more are to

the life of the people I have attempted that in Elundini laseThukelahellipI used something that

is historical and reconstructed it in order that it might be a continuous story Much of that is

still to be done - even Jordanrsquos book it used the background of court life with all its

problems at the sametime incidents that are traceable in the history of Mpondomise The

trend of development must be in that line ndash coming back to the life of the people This still

has to be exploited in urban areas it has to be exploited even in the country and in the past

history of the people

Ngokuqhutywa likhwele lobuthandazwe malunga nale ntetho ingentla yombhali uMama

obonakele engenamava kakhulu malunga noncwadi nezinto eziqhubekayo emaphandleni kuba

ekhulele yena ezidolophini kuphela uJolobe uphikise wakhankanya ukuba uncwadi lomlomo

alufanga kwaphela lusekho luyaphila alufanga kuba yena uye wanolwazi olubanzi kunoMama

kuba elubona luseqhubeka kwiindawo ezisemaphandleni ingakumbi kwiindawo ezineenkosi

Nalapha ezidophini kwakubakho inkosi uthe iye ibongwe kumatheko athile Kwakhona yena

ubone ukuba lunakho ukuvuselelwa kwaye yena kolwakhe uncwadi uyaluvuselela

315 Inkcubeko kuJolobe iyinxenye yobomi bakhe

UJolobe ngenxa yothando lwakhe lwenkcubeko ekhayeni lakhe kukho iingqayi ezintlobo-

ntlobo (Vuyorsquos Journal 2013) UJolobe akathanga ngenxa yokuba enguMfundisi wezeliZwi

ayibone inkcubeko yakhe ingeyiyo inxenye yobomi bakhe Inkcubeko yakhe uyibone iyinxenye

yobomi bakhe Inkcubeko yomnntu iqulethe ulwimi lomntu unqulo amasiko izithethe nezinye

izinto ezisetyenziswayo ezamkelekileyo zokuphila kwabantu Iquka neemfundiso kwenembeko

elindelekileyo kubo bonke abantu basekuhlaleni ukusukela komncincinane ukuya komkhulu

Enye injongo nombono obusemoyeni wakhe neminqweno yakhe athe wayiphumeza ngokubhala

le ncwadi kukuba efuna ukwandiswa koncwadi lwemveli oluphakamisa ngamandla inkcubeko

yabantu abaNtsundu Wakhetha ukubhala ngolwimi lwesiXhosa ukuluphakamisa kunye

nenkcubeko yesizwe samaXhosa nakhule sithethwa nanguMama wakhe umThembukazi okhulele

kwingingqi yaseCala kodwa noko kunjalo akazange awalibale amaHlubi nenkcubeko yawo Lo

mbhali kucace mpela ukuba uye wasithanda isiXhosa kuba kwizikolo ebefunda kuzo esakhula

bekufundiswa isiXhosa nangona kowabo isiHlubi besithethwa sikwalolunye ulwimi lwakhe

kuba eliHlubi Kwaye isiXhosa sakhe saxubana nesiHlubi Oku kwabonakala kwincwadi yakhe

yokuqala UZagula Isizathu sokufuna ukuphakamisa uncwadi lwesiXhosa sichazwe nguMama

apha ngentla xa athi amabali ebekho ikakhulu ngexesha lakhe lakudala ibe ingamabali esiNgesi

Kucacile ukuba le meko yadala ikhwele kuJolobe Wazimisela ukwenza umahluko axelise

umkhokeli wakhe uMqhayi ophakamise ulwimi lwemveli nenkcubeko yesizwe esiNtsundu

136

316 Ukubaluleka kolwimi lwesiHlubi nesiXhosa lukwayinxenye yenkcubeko yesiZulu nesiXhosa

Ngobunkcubabuchopho bakhe uJolobe udibanisa isiHlubi isiZulu kwakunye nesiXhosa kule

noveli kuba kuba ezilwimi zisetyenzisiwe Ngokwenza oku ufundisa ukuba izizwe ezibini

ngangaphezulu zingaphila kunye ngoxolo zihlonelane ngeenkcubeko neelwimi zazo kuba

inkcubeko yesizwe iyinxenye yobomi babantu baso kwaye uJolobe uluphakamisile uluvo lwakhe

oluthi ldquosingabendlu enye (194023)

Yiyo loo nto umbhali uWa Thiongrsquoo (198110-16) ecacisa ukuba ulwimi olusetyenziselwa

ukubhala uncwadi luyintambo ethwele inkcubeko yesizwe sabantu balo Uqhuba athi inkcubeko

ithi igqithiselwe okanye igcinwe ngamabali omlomo noncwadi kwaye inkcubeko iqulethe

iindidi ngeendidi zezinto ezenziwayo nezinconywayo kwanezinto ezingakhuthazwayo

kwanezikhuzwayo kwisizwe esithile

Inkcubeko yomntu iqulethe ubuyena bomntu apho athi akwazi ukuzazi nokuzahlula kwabanye

abantu Kwakhona uthe walubona ulwimi olusetyenziswa kuncwadi lungaqulethanga inkcubeko

nje yodwa ulubone luqulethe kwanembali kwanobudlelwane babantu nabanye abantu kungoko

umbhali uWa Thiongrsquoo achaze ukuba wathi wakhathazeka kwakucaca ukuba kwisikolo

esasilawulwa ngabasekumathanga amaNgesi ulwimi lwakhe noncwadi lwemvelo lwakhe

lwasuka lwajongelwa phantsi lwaza lwanqunyanyiswa ukuba luthethwe Oku kwalatha

ukungaxabiseki kwesizwe sakhe kuhlanga olwathe lwangenela ulawulo lwelizwe labo

Ngokudibanisa amagama esiHlubi namagama esiXhosa uJolobe ebe evala loo msantsa ingabi

ngathi akaluxabisanga ulwimi lwesiHlubi kuba ebhale uninzi loncwadi lwakhe kwanale noveli

yakhe ngesiXhosa Kwakhona esi simbo sikwadiza ubumbolombili bukaJolobe obusukela

kwigama lenkcubeko yakhe elithi Rhanisi Oku kufundisa ukuba umntu angaphila azisebenzise

neenkcubeko zeendawo ahlala kuzo kodwa angayijongeli phantsi eyeyakhe inkcubeko

nebubuntu bakhe ayixabise[ugxininiso lwam]

317 UJolobe uvuselela amabali emveli omlomo

UJolobe akakuvumanga ukuba amabali anjengeentsomi nezibongo ukuba ziyafa fi Ubonise

ukuba kubalulekile ukuba kubhalo olutsha zibhalwe zixutywe kumabali Kuba amabali asekwe

ngolo hlobo ayakusakha isizwe nobubani baso Akuthethayo uJolobe kuyinene Izinto

ezixatyisiweyo kwaNtu ezinjengokuziphatha kakuhle ubuntu intsebenziswano ubunye

ziqulathwe kumabali athi ancede izizukulwana ezitsha zitsho zazi ngezinto zakomawazo

ezinjengezafobe namaqhalo nezaci ezithwele imfundiso enkulu kwanezilumkiso Le ncwadi

yakhe Elundini LoThukela uyiqulunqele ukuphakamisa inkcubeko yabantu abaNtsundu

ingakumbi amaHlubi ukuze ihlale ikroliwe kuncwadi lwakhe ingabi nakufa Wenze kanye le nto

137

yenziwe nguSoga (1937) noSoga (1931) kwanoRubusana (1906) abathe babhala ukuba imbali

kwanenkcubeko yasizwe samaXhosa igcinakele ibhaliwe Ezi ndlela zokukhusela izinto zesizwe

noncwadi lwaso lugcinakele kwaye lupapashwe ziluncedo

318 Ukubaluleka kwamabali asemakhaya kwiindawo zabantu bawo

Ezi zinto zimbini isakhiwo nobuthumbu bale noveli Elundini LoThukela zakhelwe kwimbali

nenkcubeko yamaHlubi Kwimbaliso yale noveli ufake neembali ezinobunyani ezichaphazela

iziganeko ezathi zehla kwisizwe samaHlubi waza wanonga ngeendidi zenkcubeko yamaHlubi

Ubonisa nezigaba zokwenziwa kwamasiko kwanezithethe zawo Waliphotha ibali lakhe ngazo

zonke izinto ezenza umdla novuyo kwibali lakhe ukwenzela ukonwabisa isizwe kwaziwe ukuba

amaHlubi angabantu abanjani na besukaphi na Wazisile nangokudaleka kwanangokutshintsha

kwegama elithi aBambo lijike njani na ukuze isizwe kuthiwe ngamaHlubi nje UJolobe uthe

wadiza ukuba kwanokuba angoobanina ngokukhankanya uluhlu lokulandelelana kweenkosi

ezinkulu zazo ngokweminombo yazo

Bekukhankanyiwe ukuba uJolobe uthi kuphando lwakhe uye wafumanisa ukuba amabali athi

abenamandla xa equka amava abo ngobomi atsho anamathele ezingqondweni zabantu

angabinakucimeka lula (Jolobe kuScheub 196760) Kuchazwa kwanokuba athi atyebe zizinto

abazaziyo ezibakhayo ezinjengobuzwe nobuntu babo kwanezinto ezibachukumisayo nabathi

bafunde kuwo izinto ezinjengonkcubekoukuziphatha ukuhlalisana kakuhle kunye nanye abantu

Uqhuba athi la mabali avuselele ukwakhana kwabo intsebenziswano kwanomoya wovelwano

kwanobulumko Yiloo nto athi ifilosofi yobomi bohlanga nempucuko yesizwe ithi ihlwayelwe

kwakhona kwisizwe ngamabali aso ukuze siphinde sikhule siqhubele phambili

Olu luvo lukaJolobe luvakaliswa ngumbhali uWa Thiongrsquoo othi amabali esizwe anamandla

okusakha lusibumbe isizwe ngosetyenziso lolwimi lwemvelo noncwadi lwaso oluqulathe

inkcubeko yaso elilifa laso ukusuka kwiimbali zookhokho babo nakwiindawo abakhulele kuzo

UWa Thiongrsquoo (198110) uhambisa athi bathi bengabantwana beva amabali omlomo amnandi

abathe bawabaliselwa ngabantu abadala bakomawabo La mabali athe ahlala ngaphakathi kwabo

batsho bawathanda Bawabona la mabali enamandla okubomeleza ekulweni iingxaki abathi

badibane nazo kubomi babo bemihla ngemihla Uqhube wathi bathi balinganisa nezanga

zokulwa zamaqhawe akula mabali abathe bawabaliselwa Batsho balinganisa la maqhawe bazuza

olwabo uloyiso nokukwazi ukulwa ezabo iingxaki okanye iimfazwe zobomi ngokusebenzisa

ubulumko abathe babufumana kula mabali abaweva kumabali akomawabo

138

Okunye kuthe kwababonakala ukuba kweli bali lakhe uJolobe lithe ladala umdla kangangokuba

ubonakela echulumancile evuyile kakhulu naye ngokwakhe Ulivuyele kuba ufumene ithuba

lokukhe abhale ngezinto ezinxulumene nemvelo yabantu akowabo Umzekelo uthe wasebenzisa

nesigama esibonisa ithoni yovuyo nochulumnco kuba uthethe ngezinto azaziyo neziyimbali

yooyise bakhe Kwakhona le noveli yakhe yeyona ithe yagqwesa ngendlela athe wasebenzisa

ngayo indidi zezimbo zokubhala eziliqela waquka kwanesigama esityebileyo sesiXhosa nezafobe

ezidala uvuyo kwanokuhleka Kungumdla kumfundi akufundiswa ngokwakhiwa kobunye

besizwe kwanendlela esithe isizwe sakhiwe ngayo phantsi kwemigaqo yenkcubeko yaso

esayifumana kwasendalweni yokhokho baso Umbhali uWa Thiongo edandalazisa iimvakalelo

zakhe zokuchukumiseka ngamabali asuka kumabali akowabo uthe

I was born into a large peasant family Father four wives and about twenty - eight

children I also belonged as we all did in those days to wider extended family and to the

community as a whole

We spoke Gikuyu as we worked in the fields We spoke Gikuyu in and outside the home I

can vividly recall those evenings of story-telling around the fireside It was mostly grown-

ups telling the children but everyone was interested and involved We children would

re-tell the stories the following day to other children who worked in the fields picking the

pyrethrum flowers tea-leaves or coffie beans of our European and African landlords

The stories with mostly animals as the main characters were all told in Gikuyu Hare

being small weak but full of innovative wit and cunning was our hero We identified with

him as he struggled against brutes of prey like animals lions leapards hyena His

victories were our victories And we learnt that the apparently weak can outwit the

strong We followed animals in their struggle against hostile nature-drought rain sun

windhellipa confrontation often forcing them for forms of co-orperation

We were also interested in their struggles among themselves particularly between beast

and the victims of prey These twin struggles against nature and other animals reflected

real -life struggles in the human world

Not that we neglected stories with humans beings as main characters There were two

types of characters in such human-centred narrativesthe species of truly human beings

with qualities of courage kindness mercy hatred of evil concerned for others and man

-eat ndash man and two - mouthed species with qualities of greed and selfishness

individualism and hatred to what is good for the larger co-operative community Co-

operation as the ultimate good in a community was a constant (theme) It could unite

human-beings with animals agaist ogres and beasts of preyhellip

We therefore learnt to value of words for their meaning and nuances Language was not

a mere string of words It had suggestive power well beyond the immediate and lexical

meaning Our appreciation of the suggestive magical power of language was reinforced

by games we played with words through riddles proverbs transpositions of syllables

or through nonsensical but musical arranged words So we learnt the music of our

language on top of the content The language through images and sysmbols gave us a

view of the world but it had beauty of its own The language of our immediate and wider

community and the language of our work in the fields were one

139

And then when I went to school a colonial school and this harmony was broken The

language of my education was no longer the language of my culture (198110-11)

Okubhaliweyo ngentla apha nguWa Thiongrsquoo kwalatha ukubaluleka kwamabali asemakhaya

Amabali asemakhaya anexabiso kuba aqulathe ulwimi lwemveli lwabantu Uwabona

ekwaqulathe kwanenkcubeko yabo kwanendlela abazonwabisa ngayo nethi ibenze bazive

mnandi ngayo Akukhankanyileyo kuxhaswe nanguNelson Rholihlahla Mandela Uthe xa umntu

ethethe ngolwimi lwakhe sukuba ethethe emphefumlweni wakhe kwaye oko kumvisa kamnandi

Kule ncwadi uJolobe akangombalisi nje ukwayititshala efundisa iinyaniso ezinkulu

ezichukumisa umxhelo kwanamagolongxa engqondo atsho umntu aqiqe akothuswa nguJolobe

ngamagama amatsha nezikweko ezitsha ezothusayo nezivuselela umxhelo zidale uchulumanco

Kutsho kucace ukuba uJolobe linyange elinamava nobulumko kuba nanku edala izikweko

ezitsha zimtsho umfundi abe kwilizwe elitsha lamagama anqabileyo nanambithekayo Kukho

nezafobe ezichukumisa umxhelo zinentshukumo erhawuzelisa amakhwapha nezidala uhleko

nogigitheko olukhulu Oku kubonise ukuba uJolobe ngandlela zonke uluthandile waluxabisa

ulwimi lwesiXhosa waluphakamisa ngale noveli wade wavuselela ubhalo olutsha lwenoveli

yesiXhosa

3181 Inkolo kaJolobe namabali akhelwe emakhaya emveli

UJolobe ufuna ukuphakamisa uncwadi olwakhelwe kumabali akhelwe kuncwadi lwemveli

lwabantu balo nendawo yabo nenkcubeko yabo Unqwenela ukuba olubhalo luye kwizinga

eliphezulu eliyakuthi libe nomahluko Elo bali litsha libe likwayimbali yabantu njengoko enzile

kule noveli eyikwa yimbali engamaHlubi azalwa ngawo

Le noveli ufune ukuba ibe kwizinga eliphezulu ibange umdla kubantu nesizwe ebhalelwe sona

kanye njengendlela yombono kaWa Thiongrsquoo okhankanywe apha ngentla Naye uphakamisa

ukuba uncwadi inoveli kungakuhle ziqulathe namabali esizwe sawo kwaneeembali nenkcubeko

yesizwe sabantu sawo ukuze abafundi besizwe bangapheli besazi incwadi zaseNtshona kuphela

eziphakamisa ulwimi lwaseNtshona uncwadi kwanenkcubeko yamazwe aseNtshona

ezinjengoncwadi lwesiNgesi

UJolobe ubethelela elokuba amabali asekelwe kwintlalo yabantu athabatha indawo nomtsalane

kubafundi kwaye usithandile esi simbo asibone uWationgo sinamandla sinika umdla kumfundi

Esi simbo sinika inkqubelaphambili kubhalo loncwadi kuba sibonakalisa ubudlelwane phakathi

140

kwabantu neemeko zobomi babo Sikwabonisa ukubaluleka kwesi sithako sezembali

nobunzululwazi-mlando kwinkqubelaphambili yokusetyenziswa kolwimi noncwadi

nenkcubeko yama-Afrika

3182 Ixabiso lamabali asuka emakhaya

UJolobe uthe wazithethela ingqalelo izimvo zikaWa Thiongrsquoo malunga nokubalululeka kolwimi

nenkcubeko namabali asuka emakhaya Wazisebenzisa kanobomi ukonwabisa kwanokufeza

injongo yakhe yokuphuhlisa uncwadi lomlomo lungabhubhi Lo mbhali olithandazwe uWa

Thiongrsquoo (198116) iimbono zakhe zifana nezikaJolobe ngokumalunga nokuphuhliswa

kwamabali noncwadi lwesizwe kuba ukhankanya ukubaluleka kolwimi kumabali asekhaya

Language any language has a dual character it is both means of communication and a

carrier of culturehellip and has history of many nationalities (198113) To control a

peoplersquos culture is to control their tools of self ndash definition in relationship with others

Ngale nkcazelo ingentla lo mbhali ubonisa ukuba ukunyathelelwe phantsi kwenkcubeko yabantu

kukuqhobosha izixhobo zabo abathi bazichaze ngazo ukuba bangoobani na phakathi kwabanye

abantu

UWa Thiongrsquoo (198116) uphinde waqhuba wagxeka ukujongelwa phantsi kwenkcubeko yama-

Afrika ngexesha lokuphatha kwamakoloniyali elizweni lakhe wathi

The most important area of domination was the mental universe of the colonised the

control through culture their dances religions history geography education orature

and literature and conscious elevation of the language of the coloniser

Lo mbono ungentla wokulwa ukugqunyelelwa kwenkcubeko yabantu abaNtsundu naye uJolobe

uhambisana kakhulu nawo Uwubona ubalulekile Yiloo nto le ncwadi ikakhulu iphakamisa

inkcubeko yesizwe samaHlubi kwaneyesizwe samaXhosa athe wabhala ngolwimi lwawo

319 UJolobe ngamabali akhe ulungisa iinkolo ezingeyonyani

Uthi umbhali uMama amabali awayexhaphakile ngexesha labo yayingawesiNgesi UJolobe yena

ubona amabali ethu ingawona abalulekileyo kuthi kuba aphakamisa inkcubeko yethu Umzekelo

ukolusa umphumo imibongo imiculo imixhentso umlo wentonga iphulo ileqe iimfazwe

umtshato nokulobola Ngawona abalulekileyo

Ukulandwa kwamaHlubi nguSoga nomlo wosiba kaJolobe nemveliso yoElundini LoThukela

zizipili nobungqina bobuthandazwe bukaJolobe Kucaca mhlophe intlungu yakhe yaba yintlungu

awahlala enayo kodwa engayithethi Abantu babengamazi nokuba liHlubi Kungoko kule noveli

141

yakhe ezama ukucacisa iingxelo ezingentlanga ezenziwa ngumbhali uSoga kwimizamo yakhe

yokwazisa abantu ngamaHlubi UJolobe apha wenza into ethethwa nguNkosi Dlomo xa ecela

indlu enkulu kufanele ukuba ithi yakuhlaseleka indlu yasekunene iphakame inike uncedo wathi

kufuneka isandla sasekunene esihlaselwe ngameva sibangulwe sesinye isandla UJolobe wenza

loo nto apha ngezantsi ngendlela esitheleyo kodwa yena akathethi esidlangalaleni njengoSoga

Kubonakala ukuba wagqiba ekubeni aphendule okubhalwa nguSoga ngamaHlubi esithi

amaHlubi ngamaBhele kweyakhe incwadi yakhe Intlalo yamaXhosa (1937) UJolobe oliHlubi

ubonisa umahluko phakathi kwamaHlubi namaBhele kweyakhe imbali engamaHlubi awaziyo

nalilo loqobo Uzibeka izinto ngendlela eyinyaniso azazi ngayo Usebenzisa ubunkcuba-

buchopho bakhe akakhwaza esidlangalaleni nakumaphephandaba Wazibhala encwadini yakhe

eyinoveli izinto angangqinelaniyo ngazo noSoga Oku ngangqinelani wakubeka ngendlela

efihlakeleyo Akakuthi pahaha athethe ngqo ngako kubafundi benoveli yakhe UMacherey

(Moi198594) uyahlomla malunga nokubekwa kwezimvo ngolu hlobo

In the significant silences of a text in its gaps and silenceshellipIt is the silences which the

critic must must make lsquospeakrsquo The text is as if it was ideologically forbidden to say

certain things

Ngale ntetho uMacherey ukhuthaza ukuba ababhali mabazidize izinto ezifihlakeleyo eziluncedo

ekuqondweni kwento umbhali ayithethayo neza kuthi ibe lunedo olukhulu noluxabisekileyo

ekusonjululweni nasekulungisweni nasekunqandeni umzekelo ububi bungaqhubeli phambili

Kwaye oku kungadala ukuba isizwe singakheki nabantu abacinezelweyo bangakhululwa

kwingcinezelo yabo Bafe behleli kuba engaziwa unobangela

320 Amahla-ndinyuka kaJolobe okuzingela ukwazi isiXhosa

UMahlasela (19733) wazisa ukuba isiXhosa sikaJolobe siye sosuleleka asasulungeka ngenxa

yokukhulela kwakhe eMatatiele apho ikakhulu abantu balapho bathetha isiSusuthu nesiHlubi

Ezi lwimi zimbini zaba nefuthe elikhulu kwisiXhosa sikaJolobe Imeko yakhe yaba mandundu

xa eqala ukusebenza Wathunyelwa eMount Frere ukuba aye kusebenza khona IsiXhosa apha

sasithethwa sixubene nezinye iilwimi zezinye izizwe Wayefundisa kwisikolo esibizwe ngokuba

yiMabhobho apho isiXhosa ebesithethwa besingumxube wesiBhaca nesiXhosa kwanesiSwazi

Wayekwingingqi enengxubevange yeelwimi Wazibhaqa elilolo ngenxa yokuba engaluqhelanga

olu hlobo lolwimi lwesiXhosa

Wazama ukusilwa isithukuthezi ngokubhala inoveli ngolwimi lwesiXhosa elandela ingcebiso

zikaArch Bishop Mather utitshala wakhe owathi wambona ukuba unesiphiwo sokubalisa

142

kwanokugqwesa ekuchazeni umfanekiso wento abalisa ngayo Wasuka umsebenzi wakhe athe

wawubhala ngolwimi lwesiXhosa awabi ngosemgangathweni Wasuka uMqhayi wabonisa

inceba wabangula loo meva ukuze ibe nokupapashwa (Jolobe 19733) Olu velwano noncedo

lukaMqhayi lwamchulumancisa lwamqhubela phambili wangathi ngumntu obethwe

eluphondweni ukufuna ukwazi isiXhosa esisiso Wathi kamva wanikezela ileta kubaphathi

beMfundo yokuyishiya loo ngingqi yaseMout Frere kuba ingamhambiseli phambili kumaphupha

akhe okukwazi ukulubhala ulwimi lwesiXhosa olukumgangatho ophezulu Kwakhona naye

uJolobe uthe wachaza ukuba isiXhosa sakhe sathi saxubana nesiHlubi nangona engachazanga

ukuba uliHlubi Kodwa inyaniso ihlala ihleli kuba uyise omzalayo ube eliHlubi ngoko ke

bekuthethwa isiHlubi nesiXhosa kwikhaya akhulele kulo eliseCala emaXhoseni apho unina

wakhe onguMthembukazi wazalelwa khona

UJolobe uthe wagaleleka kwelakwaNgqika wafumana umsebenzi eNyarha kwisikolo esisefama

kummandla waseBhobhotyane nakwaMankazana Apho wafika abantu abangamaXhosa ale

ngingqi esithetha isiXhosa ngendlela ekhwankqisayo singaxutywanga nasiBhaca nasiHlubi

kwakunye nasiSuthu Umzekelo abantu bale ngingqi intsha afike kuyo uJolobe waye nokuthi

babethetha isiXhosa esinencasa Walangazelala ukuluthanda ulwimi lwesiXhosa kwanokuba

alusebenzise kanye njengoMqhayi othe wabonakalisa umoya wobukhuluwa kuye

kwanowobunkokheli UMqhayi wamkhuthaza uJolobe walandela emva kwakhe Ngoncedo

lukaMqhayi walufumana ulwazi lokusithetha kwanokusisebenzisa ngcono isiXhosa

Akaphelelanga apho waqhubela phambili efunana nolwazi oluthe chatha lokwazi isiXhosa

noncwadi lwaso Wathi wasongeza njengesifundo kwizifundo zakhe zesidanga kwimfundo

ephezulu kwiYunivesithi yaseFort Hare ngo1932 (Mahlasela 19733)

321 Iziqhamo zeehambo zikaJolobe zemfuna-lwazi lwakhe lwesiXhosa

Le noveli kaJolobe Elundini loThukela isisibonelo sokuluthanda ululwimi lwesiXhosa

ngendlela engenambaliso Ubhala ngentlalo yamaHlubi nemvelaphi yawo ngolwimi lwesiXhosa

esisulungekileyo Oluxube nenkcubeko yamaHlubi ebanga umdla yenze umfundi acinge abone

ukuba uJolobe uzame ukubetha iintaka ezimbini ngelitye elinye Wonwabisa amaHlubi aphinde

onwabise kwakunye nesizwe samaXhosa ngaxeshanye Ngoko ke sakujonga indlela athe

walusebenzisa ngayo ulwimi lwesiXhosa ngendlela ephakamileyo ngokusebenzisa izagwelo

zokuthetha kwanezafobe nezifanekisozwi ezidala imifanekisongqondweni ekuboniseni

izenzeko ezothusayo Kwangaxesha linye uphakamisa ukugcinwa kwenkcubeko

kwanokubaluleka kwayo Wenzela ukuba ukuphuhlisa ukubaluleka kwamabali esekhaya

akhelwe kwinkcubeko yabantu bayo abangama-Afrika emvelo

143

La mabali asekhaya aquka uncwadi lomlomo nenkcubeko Uwaxuba nesimbo esitsala umxhelo

esiyingxoxo (idayalogu) kwanesokubalisa athe uJolobe wasisebenzisa kanobom ukugcina

abafundi bedlamkile besemdleni bebona abalinganiswa ngeliso lengqondo bethethathethana

bebaleka betyhwatyhwa luloyiko Baphinde kwabona baqine izibindi balwe bazincame ekulweni

notshaba oludubaduba uxolo lwabo Baphinde kamva babonwe behleka bagigitheka bonwabile

Zonke ezi ntshukumo zenzekayo zihamba nengxoxo ziyidrama epheleleyo Kuba kwidrama

kufuneka izenzeko zibonwe ziqhubeka zisenziwa eqongeni zikhatshwa sisimbo sengoxo (Zulu

2008 14) Akukho mahluko ungako kwidrama eyakhiwe kwinoveli kuba abafundi bayazibona

iziganeko zisehla kwiqonga lengqondo Kanti ke nokuyithanda kwakhe inkcubeko nemvelo

yomntu oMnyama ngendlela ephumrsquo izandla kubonisa ubuthandazwe bakhe

Indlela abalisa ngayo umbhali uJolobe ukusebenzisa isiXhosa ngolwimi oluphezulu esonwabisa

isizwe ngokubanzi kubonisa inkokheli elugadileyo lungathi shwaka ulwimi lwemveli abhala

ngalo Umzekelo abanye abafundi abasuka eAngola beze kufunda eNMMU babalisa izinto

ezikhwankqisayo zokuba ulwimi lwabo lwemvelo aluthethwa kangako kwilizwe labo kwaye

nakumaziko emfundo alufundiswa Lunqongophele kanjalo uncwadi lolwimi lwabo lwenkolo

Isizathu soko senzeka mhla ilizwe labo lathi lathi lanqotyolotywa ngabantu baseYurophu

amakoloniyali abangamaPhuthukezi Kulawulo lwawo lwelizwe labo bagunyazisa ukuba

kusetyenziswa ulwimi lwawo lungaphakanyiswa olwemveli lwabaNtsundu baseAngola Ngaloo

ndlela bathi bazibulala iingcambu zobuzwe babo ulwimi lwabo kwakunye nenkcubeko yabo

Babulala kwanokuzingca kwabo ngelifa labo abashiywa nalo ngookhokho babo

Iziphumo zoko kukuba namhla ezikolweni nakwimfundo ephezulu ulwimi lwabo lwamveli

alufundiswa kwanoncwadi lwabo ngokunjalo kufundiwa uncwadi lwesiPhuthukezi ikakhulu

kanti nezinye izifundo zikwafundiswa ngesiPhuthukezi Le yintlungu yembali engenakulize

ilibaleke le yahlela esi sizwe sabantu abaNtsundu bemvelo yase-Angola UWa Thiongrsquoo

wangeza wacacisa ukuba ulwimi lwaseYurophu luphakamisa ulwimi lwelo lizwe laseYurophu

Luphakamisa nenkcubeko yalo imbali yaso kwanobuzwe babantu beso belo lizwe Le

yintlungu enkulu egqithe ukuqonda abathe abantu bemvelo bazibona bekuyo Baqhuba abathi

abafundi base-Angola isizwe sabo kule mihla siyazama ukulungisa izinto kodwa akululanga xa

ulwimi lungathethwa nokuthethwa nasemakhayeni abo ingakumbi kwiindawo zasezidolophini

Bathi ulwimi lwabo lwemvelo luthethwa ngabantu basemaphandleni abambalwa abakude lee

ezidolophini apho bahlala khona

Kungoko sinombulelo omkhulu kuMqhayi noJolobe ngokuthi bayinqande ingozi yokulahlekelwa

kwesizwe esiNtsundu kweli loMzantsi Afrika bubutyebi baso obukhulu nobulilifa laso UMqhayi

144

ulandelwe nguJolobe kumlo wakhe wokhusela ulwimi lwemveli lwesiXhosa Kulo mgudu

wakhe walandelwa ngamaZulu ooVilakazi nabeSuthu Nabo batsho baluphakamisa ubhalo

loncwadi lwabo ngolwimi lwemveli hayi kuphakanyiswe isiNgesi sodwa Ngobugagu bala

matshantliziyo uMqhayi noJolobe esizidla ngawo nabo bafundisa ubugagu abeSuthu namaZulu

(Attwell noAttridge 2012)

UJolobe igagu uzingele ngothando ukukwazi ukubhala ngolwimi oluphezulu olonwabisa

abafundi bakhe Kule noveli ubumbe iziganeko eziyolisayo ngolwimi lwesiXhosa esinesigama

esiyolisayo nesikhatshwa sisimbo sedrama esidala umdla nochulumanco Kwakhona kule noveli

ingxoxo zakhe azisebenzisayo zikwabonisa nokuguquka kwezimbo zabalinganiswa

okukhankanywa nguBakhthin ukuba kwibali lenoveli akusoloko kukho ilizwi elinye

njengakwincwadi ebhalwe nguSoga (1937) apho kuvakala ilizwi lakhe eligonyamela amanye

amazwi ade angabonakali okanye angavakali kuthuleke kuthi tu Kanti kule ibhalwe nguJolobe

inoveli akho amazwi amaninzi aphikisanayo ngemicabango Ngokucacileyo akho nakwabonisa

ukuluchasa ugonyamelo ngokuphakanyiswa kwezimvo zabanye abantu bexhamla inkululeko

yabo Olu chasano lwezimvo ludala ungquzulwano olubalulekileyo kakhulu ebalini Ludala

umdla Lutsalela umfundi enzulwini Lubanga abafundi baqhubele phambili balifunde ibali

baligqibe Olu bhalo luhle lukaJolobe lusisiqhamo sokulufunda alwazi ulwimi lwesiXhosa

alubhale ngezagwelo ezimnandi adandalazise ngokukodwa ezi ziganeko zilandelayo umlo

weentonga ukuhlaselwa kwabazingeli bamaHlubi ngugqoloma ukuqubisana kwabo nenyoka

enengcwangu imamba emnyama nohlaselo lwabo ngamarhancwa anomsindo aziingonyama

Kukho nesiganeko somlo wentonga Ususela kwingxabano ephakathi koNgwekazi noNtsele

UNgwekazi udelele uNobusi wamhlazisa kulutsha kuba esithi linqenerha elingakwazi kuthwala

ingqayi UNtsele wangenelela ethethelela uNobusi Le drama ihamba ihambe ngengxoxo

eshushu iye yakhokelela ekuphakanyisweni kwamakhwapha ebangwe nguNtsele othe

wakhalimela uNgwekazi umkhuluwa ukuba ohlukane nokundyukula uNobusi intombazanana

esakhulayo engekabi namandla nengakwaziyo kakuhle ukuthwala ingqayi

(a) Umlo wentonga

UJolobe uchaza ngobomi bobuntwana bakhe apha ngentla Waye engumalusi wakhulela kuqala

eCala Apho wayethi kunye namanye amakhwenkwe baqhube imihlambi yeenkomo

kwaneegusha bazikhaphele emadlelweni apho wayethi azive kamnandi onwabele ubomi

bobumalusi kuba babuneengenelo kuye alibone ilizwe elihle notyani obuluhlaza

kwaneentyatyambo ezihombise umhlaba Abuke kwaneentaba ezimgama Kanti kwaneemilambo

wayethanda ukuyibuka inomtsalane kakhulu esi dwadwalala sikhulu sinamandla sendalo

145

umlambo enjengeTsomo Uchaza kwanokuba babe namaxesha okuzonwabisa benze imidlalo

yokukhuphisana kusetyenziswa umlo wentonga abancinci befundiswa ngendiza ezomileyo

(Jolobe 197423) Uphinde wasichaza isimo sakhe kumbongo wakhe wenkolo othe

ldquoUmnqamlezordquo ukuba yena ukhule ezazi amandla akhe kwaye inkolo yobuKristu enemithetho

ethi makanikezele esinye isidlele ngesinye xa egezelwa ngumntu yayimnzimela gqitha Uchaze

ukuba yena ukhule ezazi ukuba unamandla kwaye engelilo igwala umzekelo uJolobe ubalise

ukuba wakhe wakhathazwa lelinye itshivela ldquoukusukele loo mini lahlala lilumkilerdquo kwaye yena

wayenentliziyo yezingwe (Jolobe 197137) Oko kukuthi engelogwala elikhalipha

elingazoyikiseliyo

Kanti nakule noveli utshilo ukuthi maxa wambi uxolo kuye kufuneke lulondolozwe ngezigalo

ukuluphuthuma (Jolobe 197685) Usetyenziso kwesigama izagwelo zokuthetha

kwanenkcubeko yesiHlubi ukuquka eyesiXhosa ukubonisa kumlo weentonga athe walukrola

ngale ngxoxo ehamba nenkcazo yombalisi ngokwengcingane kaBakhtin

Kungasemlanjeni UNgwekazi uthe watyhola unoBusi ngobunqenerha Waza watyhola noNtsele

ukuba ngubafazini kuba encedisa le ntombazanana UNtsele uchazwa nguJolobe ekhule yedwa

kunina wakhe othe akamqhelisela wamfundisa ukuba unyana wakhe angabinamsebenzi

awucalulayo akwazi nokuya kukha amanzi emlanjeni Ingxoxo iqale ngale ndlela

(Ukuzithethelela kukaNtsele ebhekisa kuNgwekazi kuboniswe ngolu hlobo lulandelayo) uthi

UNtsele Amanye amavila athi akunqena umsebenzi awuphephe ngokumana ewucalula esithi

kukho owamakhwenkwe kukho nowamantombazana (Jolobe 200823)

UNgwekazi Amanqenerha eentombi wona akho

UNtsele Yithi tu Ngwekazi kha uncokole izinto zamakhenkwe uyeke ezamantombazanardquo

UNgwekazi Utsho kubani

Waphendula UNtsele wathi Andazi wumbi ukhe wathethaUkuba ufuna ukuphakamisa

amakhwapha makungabikho apha phakathi komzi Masitshonele ese apha (Jolobe 200823-24)

UJolobe uchaza ukuba amakhwenkwe amaHlubi anento ebengayithandi Kunene inkwenkwe

ezenza umfazi (Jolobe 200824) UBakhtin (Abrams noHarpham 201286-87) uyahambisana

nesimbo sokubalisa sikaJolobe sokusetyenziswa kwesimbo sedrama kwinoveli yakhe

Ukhankanya ukuba kwinoveli ingxoxo ihamba nenkcazo yokwenzekayo Nalapha uJolobe wenze

loo nto iingxoxo zakhe kule noveli zikhatshwa yinkcazelo emfutshane Azifani ngqo

nakwincwadi elungiselelwe idrama yoqobo Kwakhona uBakhtin uthi kwingcingane yakhe

yedayalojizim kwinoveli uchaza ukuba iyakwazi ukudiza amazwi ogonyamelo nabonisa

ukuphathwa kakubi kwamaqela ajongelwe phantsi Nalapha kule noveli uJolobe naye

146

usebenzisa isimbo sikaBakhtin Usebenzise ingxoxo ngolwimi lwesiXhosa alwenze lwatsala

umdla ophezulu wabafundi nolubonisa umoya wongquzulwana lwezimvo

Isigama nezafobe nentshukumo athe umbhali uJolobe wayisebenzisa kulo mlo yephezulu

Inkcubeko izotyiwe ngale nkcazo ingentla kwesi siganeko uJolobe uzoba umlo weentonga

Ubonisa iintshukumo ezikhawulezileyo zokukhutshwa kweentonga nokugalela okubambisa

amazinyo Ekwadala ukonwabisa ngaxeshanye Umzekelo umbhali uchaze wathi

Ahlanganiseleni amakhwenkwe ngephanyazo ekhwaza esithi ldquoYizani kubukela

uNgwekazi ebetha inkwenkwe Weza selequle wagqiba uNgwekazi ezithe wambu

nangesithandelo sempithizelo yamakhwelo nemigqumo ngokungathi kukuza

kwesiphontsholobe Kusaqala nje wenza isivuthevuthe umfo kaMashiyi omkhulu

uNgwekazi kwacaca kuso sonke isikhwenkwe ukuba umnininiwa wakhe ukuba akemanga

kakuhle wagoqa uyakucholwa elutywamba

UNtsele waye kwazi kakuhle ukuhlanganisa zitsho kwasithukuthezi kwanga kudala Ukhe

wafikwa embanjeni uNtsele ngenxa yokuvula ithuba UNtsele uye walukhuthaza kuba

ebona ukuba luthande ukugxalathelana qha anqophe ngokuvala ngokuhlanganisa enze

uqilima

Ziye zatshintsha izinto akubona ukuba utshaba luyanxapha ngoku waqala ngoku

ukulukhetha iindawo aziqondileyo wada wamana eziphindaphinda Uzingise kanobomi

emana ukutsho ndaweninye kwada kwacaca nakwisihiba ukuba izinto zithambekile

Abakhwezeli batsho bathanda futhi ukulikhankanya igama likaNtsele UNgwekazi ngoku

wayesele eyindyidilili kube ngelo xesha athe wafikwa entanyeni kwaqala ngoku kwavela

igazi baqiniseka ukuba intshatsheli namhla iwileYabe le incinci kuxa ikhupha iimfihlo

zobuchule bokubethwa kweentonga kuba waba ngagalela watsho

Isigama esichongiweyo sesikumgangatho ophezulu Sibonisa sazoba imifanekisongqondweni

evuselela umxhelo kwaneemvakalelo zovuyo nosizi ngokwenjenje ldquoAhlanganiselana

amakhwenkwe ngephanyazo ekhwaza esithi ldquoYizani kubukela uNgwekazi ebetha inkwenkwerdquo

Kwesi sicatshulwa singentla imifanekisongqondweni yeliso ixutywa kunye nomfanekiso ndash

ngqondweni wendlebe wokuva amazwi abalinganiswa bencokola ngolwimi lwesiXhosa olubanga

imifanekiso ebangela uthando lolwimi noncwadi lwaso ngenxa yokuphuma izandla ngesakhono

esiphezulu sosetyenziso lolwimi kwakunye nenkcubeko

Kwakhona nakule ndlela abalisa ngayo umbhali uJolobe ngokwakhe usizobela umfanekiso-

otsala uchukumisa amadlu ngesakhono sakhe sokubalisa okwenzekayo xa uNgwekazi

wayeyingwe ukuvutha umsindo Usibonisa nendlela ekuqulwa ngayo ukulungiselela umlo

weentonga ngumntu onolwazi ekuwenzeni Uchaza sitsho sibone ngenene ngeliso

okwakusenzeka atsho nomfundi abeyinxenye yokwenzekayo ngenxa yosetyenziso lwesigama

esidala unxunguphalo nomdla Umzekelo usebenzisa isigama esithi ldquoWeza selequle wagqiba

uNgwekazirdquo ldquoezithe wambu nangesithandelo ldquosempithizelo yamakhwelo nemigqumordquo

147

UJolobe usebenzisa isifanekisozwi ukuqaqambisa ulwazi lokukwazi ukulwa kwanokuqula

Ukwabumbe umfanekiso webhanyabhanya ngesi sigama solwimi lwesiXhosa ngokuthetha

ngempithizelo nemigqumo yamakhwenkwe Oku kudala ihlombe lokuphakanyiswa

kwenkcubeko nendlela amakhwenkwe aye ezonwabisa ngayo kwintlalo yabantu abaNtsundu

Ukwazoba kwaneendlela zokululekana ekwakuthi kwenziwe zona ukudala intlonelwano kuliwe

umoya wendelo kumakhwenkwe ajongelwa phantsi ngamakhwenkwe agonyamela amanye

Ezinye izagwelo eziqaqambisa umfanekiso webhanyabhanya zezi ldquongokungathi kukuza

kwesiphontsholoberdquo ldquoKusaqala nje wenza isivuthevutherdquo Esi sagwelo sokuqala sisifaniso

esiqaqambisa ngokucacileyo okwenzekayo okutsala umdla womfundi anamathele kwincwadi

ayifundayo Esi sesibini sakhiwe kwisifanekisozwi yee vuthuvuthu Siyila

umfanekisongqondweni weliso umfundi ebona ukufika kwesaqhwithi esikhulu Umbhali

uchonge igama elikhulu elimbaxa eliyintshukumo elalatha ukudubadubeka koxolo ngophanyazo

oluza nezinto ezimbi ngokwenza amatshe okuqengqa ugoqo Yiloo nto umbhali esikhapha esi

senzo ngokuthildquoumfo kaMashiyi omkhulu uNgwekazi kwacaca kuso sonke isikhwenkwe ukuba

umnininiwa wakhe ukuba akemanga kakuhle wagoqa uyakucholwa elutywambardquo

(b) Isiganeko somlo wemamba nabazingeli

Imbali yemamba nabazingeli ibonakalisa usetyenziso lolwimi ukonwabisa abafundi

kwanokuphakanyiswa komgangatho wolwimi uJolobe alusebenzisa ekubhaleni le noveli

Ukwabonisa ukuba uyibhalele ukuba ibe kumgangatho nomoya ophezulu Lukwabonisa nomoya

wochulumanco lombhali UJolobe ubonakalisa ukonwaba kwakhe xa ebebhala eli bali

libandakanya imbali yakowabo kwakunye nobomi abaziyo athe wabuphila kwiindawo ezithile

njengesiganeko somlo wentonga esivuselela iinkumbulo zakhe esemncinane esalusa iinkomo

Ezinye izifanekisozwi zibanga unxunguphalo noloyiko oluphezulu ngeli lixa amadoda ejongwe

kukufa okuza nemamba irhamncwa elingenanceba Kule ncwadi uJolobe uye wagqwesa

kwisimbo sakhe sokubhala ngokusebenzisa izifanekisozwi ezithi ziyibonakalise gca indlela into

eyenzeka ngayo ngokukhawulezileyo Uzisebenzise zaphumelela zayiqaqambisa into

ayibalisayo satsho seva ngeendlebe imilozi yemikhwazo yemamba isenza izimbo zayo zohlaselo

lotshaba lwayo olungumntu Loo mini satsho sayibona ingca ende yedobo saziva iintetho

zamadoda ecebisana ngeendlela zokusaba Ezi ndidi zemifanekiso azizobileyo zenze imifanekiso

ekungelulanga ukuba abantu babenokuyilibala kwaye nento abachazele yona kweli bali lakhe

lenoveli bangahlala beyibalisela nezizukulwana zabo Kwanesiphiwo esiyolisayo sikaJolobe

148

sidala ihlombe Umzekelo lo mboniso ongathi ngumfanekiso webhanyabhanya nodala ihlombe

uwuchaza ngolu hlobo

Ngenye imini iqela elithile lalicanda edotyeni elinengca ende engangengqolowa

echumileyo Lathi xa liphakathi kukude phambili kukude ngasemva leva into engathi

likhwelo Athi amadoda akusinga-singa wathi umntu ldquoNantso imambardquo Umphathi

wephulo wathi makugotywe iintloko umntu achwechwe enze amatshe ukubaleka Yeka ke

ibe lugqatso amadoda ukusaba yasuka imamba yangathi ngumoya lo ukukhawuleza

seyingathi iyabhabha ukuza kubo Umsila se ungathi sisabhokhwe esi seyimana

ukuzibhijabhija izibuthe izisonge izijule phambili kucacile ukuba isemsindweni

ngamakhwelo eyabe isiza izikhuthaza ngawo edabini elo Ifike kuloo ndawo babe kuyo

yadlula ngezantsana yaza yathi yakuqonda ukuba seyingaphambili yayiphakamisa

intloko kwakhona yafuna ngamehlo Ithe yakuqonda ukuba bangasemva baye besinga lee

ngoku yajika yabaphuthuma seyingathi sisitshingitshane esinamandla ukucanda idobo

elo aye amadoda ebile ezizithukuthuku zinkcenkceza ngokungathi ngamanzi aphuma

embhobheni wamanzi ontunjaninzi kambe ke ubomi bobuphi umntu wathi edinwe

enjalo ukuba ithemba linye kukubalekaYadlula kufutshane kakhulu ngoku kwacaca

ngokumhlophe ukuba kukho eya kuphuma naye kube ngeli xesha athe umphathi wephulo

uNkebeza wamemeza ngezwi elikhulu wathi ldquoInguqu maHlubi masife sisilwa

njengomntu omnyerdquo Athi amadoda lawo ebethe saa ahlangana enza imbumba Ijike

kufuphi isenza imilozi ephithizelisayo yamila ngomsila phantsi yaza yathi ngephanyazo

yanga iyabiya ukubajikeleza abantu abo Yathi xa kanye ikulo maci (amacebo) wathi

umntu ldquoGalelardquo UNkebeza izingela elinamava wayitsho lsquonkuursquo emva kwentloko apha

ngegqudu elinzima wathi kanti uyosele

Esi sifanekisozwi lsquonkuursquo sibonisa amandla aso nomdla omkhulu Sithe savelisa ekubaliseni

amandla nendlela isiganeko esenzeka ngayo Sidale umdla omkhulu Satsho wanga umfundi

udibene nesimbo sedrama apho izinto zithethwa ziphinde zenziwe eqongeni abantu bebukele

Unjalo ke lo msebenzi kaJolobe Udala uvuyo kumaHlubi nakumaXhosa nakwisizwe esiNtsundu

siphela ngokuthi athi ngamabali akhe azisuse azibhekelisele kude lee iimbambano udano nosizi

Kodwa yena asuke adale uxolo imivuyo kwanokugigitheka kubantu bonke Esi siXhosa

sisetyenziswe kwezi ziganeko ezinongwe ngedrama kwakunye nesimbo sencoko sibe

sesiphezulu Sibe sesisulungekileyo nesihlwabisayo nesiLuncuthu maZangwa Siqulathe

inkcubeko yesizwe esiNtsundu ngokubanzi Kanjalo sixhobisa umzi kaNtu ngolwimi lwemvelo

ngokuba mnandi kwanokuba nencasa kwalo luphilisa ingakumbi lwakusetyenziswa ngumntu

oluthandayo noluphilileyo

UJolobe ngesi siganeko usinika umyalezo wenkuthazo kwabafuna ukuphumelela baqhubele

phambili balulwe notshaba njengale mamba irhamncwa lamathafa Ukwanika le mfundiso

ilandelayo yamandla nequlathe inkcubeko ekumbongo wakhe othi ldquoUmanyano ngamandlardquo

nobonisa ukuba xa abantu bemanyene benza izinto ezinkulu (193630)

(c) Iziganeko sokuqubisana kweengonyama eziqwengayo namadoda angabazingeli

149

UJolobe usixelela ngenye yamadoda ebone ingonyama yalumnkisa amanye (ldquoWathi umntu

Libhubesirdquo) Udlule ayichaze le ndibano yabazingeli neengonyama enjenje

Kwabakho othile othi malingabulawa wathi kanti utsho mva izikhali seziphakanyisiwe

Lafa ligragrama libubula Bahle baqaphela ukuba basemqolombeni weengonyama

Wawuthetha umhlola umntu watsho uNgwekazi ldquoNingahamba nonke Mna ndihleli apha

kuba besize kuzingela iingonyama saye sikuzo ngokurdquo Kwathi kusaxoxwa le ndawo

wavakala umgqumo owatsho kwabanda umchachazo Yayise ibonakala inkunzi isiza

iphala Umphathi weqela elo wathi makumiwe phakathi komlilo nomqolomba baphahle

isango lawohellip umoya waba bujika wasinga ngakwicala eyayivela ngakulo ingonyama

Yanduluka apho ke indaba kuba yathi yakuliva yakulisezela igazi lethole layo yafika sele

ilugcala-gcala umsindo neengcwangu Yathi nqumama ngaphaya komlilo isithe jaa

isingci izibhexesha amacala ngomsila kukho nokubetha ngawo phantsi apha itsho

ngesandi esingathi sisibhulo umgqumo wona sewungathi ziindudumo Kwathi kusenjalo

kwavakala ukububula okuthile ngasemva esangweni lomqolomba yababumkhulungwane

le nto Yathi yakuyiva le nto ingonyama yabetha yawudela umlilo kuba yabe ilelinye

ithole elo Yawutsho wamnye umtsi yaya kuthi gxididi phezu kwethole elifileyo yalijoja

Yagquma kwashukuma nomhlaba lowo babemi phezu kwawo amanye amadoda

ankwantya atyhwatyhwazela izitho zifana nemicinga yengca emanzi

Yaba seyibuthuma yaza yatsiba ngokotolo ukuza kubo koko ifike selwakhiwe uthango

lukaNgwekazi yaya kuthi folokohlo phezu kwemikhonto leyo eyatsho yangena enyameni

Kodwa imijubalazo yayo yathi yathanda ukududula wonke umntu owabe esendleleni yayo

idlikidla loo mikhonto eyabe injengeentsiba zencanda kuyo yathi kanti imazi seyibuyile

yaza yaziphosa phezu kwakhe (uNgwekazi) ngomgqumokazi owaba ngathi ngoweshumi

lonke lamarhamncwa abetha amadoda awayethe thwanga luhlaselo lwenkunzi afuna

amathuba okusaba Yakuba imwisile yamfuna ngamazinyo igquma ngalo lonke elo xesha

Wamemeza esithi mayibinzwe ngamanye amadoda lawo kodwa asuka agilana ukuphuma

emqolombeni kuba ngalo gama ayesele ebandezelwe kuwo apho Umemeze ebuza ukuba

ayamshiya na Uthe akutsho lazincama itshawe uNtsele lajika Labuya liphethe umkhonto

wodwa kuba amakhaka babephulukene nawo koluya hlaselo nodudumo lokuqala Inge

iyeva yamyeka uNgwekazi yajongana nolo tshaba lutsha Uhlangene nayo xa ijikayo

waza wayibinza watsho phakathi kwemikhono watsho wanyanisa naxa yamgila naye

waya kuwa Wanga akenziwanga nto umkhuluwa wakhe kuba wathi nje ukuba imnike

ithuba wancothula umkhonto kuleya yabe ijubalaza iqhawuka inkunzi wafunza kwimazi

150

leyo wayosela nayo emva komkhono amadoda ayedinwe ngokungathi ebabaleka ugqatso

(1959 197666-68)

Kwisiganeko sesithathu nalapha usebenzisa ibali elihamba nencoko efundisa ngelinye isiko

lamaHlubi lokuphuma iphulo lokuzingela iingonyama Nalapha uJolobe usebenzisa iindidi

zemifanekisongqondweni eyile

Eyokujoja- ldquoyakuliva yakulisezela igazi letholerdquo ldquoelifileyo yalijojardquo

Eyeliso- ldquoYayise ibonakala inkunzirdquo ldquosele ilugcala-gcala umsindo neengcwangurdquo

ldquoisithe jaa isingci izibhexesha amacala ngomsilardquo ldquoankwantya atyhwatyhwazelardquo

ldquoizitho zifana nemicinga yengca emanzirdquo ldquowancothula umkhontordquo

Ebonisa imitsi- ldquoinkunzi isiza iphalardquo ldquowamnye umtsi yaya kuthi gxididi phezurdquo ldquoyaza

yatsiba ngokotolordquo ldquoijubalaza iqhawuka inkunzirdquo

Eyokuva ingxolo nesandi- ldquoLafa ligragrama libubulardquo ldquowavakala umgqumordquo ldquongesandi

esingathi sisibhulordquo ldquoumgqumo wona sewungathi ziindudumordquo ldquokwavakala ukububula

okuthilerdquo ldquoyababumkhulungwane le ntordquo ldquoYagquma kwashukuma nomhlabardquo

ldquoyaziphosa phezu kwakhe (uNgwekazi) ngomgqumokazirdquo

Eyokuphatha nokubanda -ldquoowatsho kwabanda umchachazordquo no- ldquoyamfuna

ngamazinyordquo

Usebenzisa imifanekisongqondweni emininzi ukuzoba imfazwe phakathi kwabazingeli

neengonyama Le mifanekisongqondweni itsho kucace ukuba abazingeli aba ngamagokra

Amagama okubumba le mifanekisongqondweni uwachonge ngobuchule obukhulu ukuze adale

idrama enkulu nemilo ekhwankqiswayo phakathi kwabantu namarhamncwa awoyikekayo

Ukrole imifanekiso eneengonyama ezinengcwangu kwanezinomsindo ziphanjaniswa ikakhulu

kukubulawa kwethole lazo xa zona bezisayo kuzingela Nalapha uJolobe usebenzisa

izifanekisozwi (ldquoisithe ldquojaardquo ldquoisingcirdquo ldquofolokohlordquo) ezenza imibono emikhulu eyothusayo

nezandi nezenzo ngendlela edala amadlu

322 Uphuhliso kobhalo ngokutsha lwenoveli kulondolozo lwenkcubeko yesizwe

Le noveli ihlalutywayo equka nogxekoncomo lwayo yenza kanye le nto ichazwa kwesi

sihlokwana singentla apha Iyinoveli egqithisa umyalezo nemibono kaJolobe yokulondolozwa

kwenkcubeko igcinwe encwadini ngamabali anika umdla erhwebesha uthando loncwadi

kwanobuzwe babafundi abaNtsundu ngokubanzi ingakumbi abafundi abangamaXhosa kuba

ubhalele bona ikakhulu Ubhale ngesiXhosa esiphakamisa inkcubeko yabo Kule noveli ude

151

wasebenzisa iilwimi ezimbini isiHlubi kunye nesiXhosa eziqulethe iinkcubeko zazo Kwakhona

le noveli kaJolobe Elundini LoThukela ilandela ikhondo nesikhokelo sikaWa Thiongrsquoo ozimvo

zakhe ngolwimi noncwadi lwalo zikhankanywe ngentla apha

Injongo neminqweno yakhe athe wayiphumelelisa ngamandla kukufundisa ngenkcubeko

yamaHlubi kwanokuyigcina equka amasiko nolwimi nezithethe zingabhangi akusithela Kule

noveli ugxile kulamsolotya alandelayo enkcubeko

Ukwalusa amakhwenkwe umphumo ukubonga imibongo yabantwana imiculo imixhentso

umlo weentonga iphulo imfazwe umtshato nelobola yenkosazana ngawona abalulekileyo

Amaphulo ebesenziwa ngamadoda odwa (Jolobe 200878) Akayishiyi indaba yokuziphatha

kakuhle ngokwamkelekileyo entlalweni yabantu abaNtsundu Imbeko yinxenye yenkcubeko

yabo Umzekelo ukubulisa ngembeko omnye umntu nokuba akumazi Kanti kwabanye abantu

abaMhlophe ikhangeleka ingaziwa into yokubuliswa komntu adibana naye endleleni bengamazi

UJolobe ufundisa wabonisa indlela iphulo elalisenziwa ngalo kwanokuba iinyamazana

zazizingelwa zibulawe njani na Umzekelo zazindululwa zisukelwe zibalekele ezintabeni

ziphele zingakwazi ukunyuka iintaba zibulawe lula ngamabhunguza ngentonga xa zizama

ukuhla Kanti amahlosi neengonyama bezizingelwa zona kuba kufunwa ukwambesa indlu

yenkosi ngezikhumba zazo Kanti neenyoka beziye zibulawe zisiwe komkhulu USoga yena

kwinkcubeko yamaXhosa uthi umfo othe wabulala inyoka ezinqabileyo ezinjengemamba

ebisiwa komkhulu iqinise inkosi nomzi wayo Lo mfo bekuthi yakufa inkosi naye abulawe ukuze

agcine inkosi Kanti noonyana bakhe bokuqala nabo bebegcinwa babulawe kwakufa inkosi

Igqirha lolugxa bekuhanjwa nalo ukuze kubotshwe kuphiliswe abenzakeleyo kuhlaselo

lamarhamncwa asendle Bekuhanjwa nabafazi kwaneembiza kuphekwe ikhuthu (inyama

ebandayo) namazimba Abafazi babenceda ngokukha amanzi Bekusakhiwa namaphempe ukuze

kubekho iindawo zokulala ehlathini Singatsho ukuba ngale ncwadi umfundi ufumana imfumba

emyoli yolwazi olutyebileyo oluchulumincisayo noluvula iingqondo azi ngezinto ezichaphazela

inkcubeko yabantu abaNtsundu UJolobe uzenza ezi mfundiso ngobunkcubabuchopho

323 UJolobe nebali lakhe ngamaHlubi likwayimbali yamaHlubi

Imbali yenkcithakalo yamaHlubi ibhalwe yapapashwa nguSoga (19376-7) ngoncedo

lukaMalgas Wabhala wanika le ngxelo ilandelayo

Inkcithakalo yabaMbohellipEyonambangi yokuchithakala kwezizwe kukufa okanye

ukubhadwa kukaMthimkhulu ngamaNgwane UMthimkhulu inkosi yabaMbo unyana

wendlu enkulu kaBhungane wesuka namaphakathi akhe wathabatha uhambo phakathi

kwesizwe sisikhulu kanjalo nje Sikwalithemba sezinye izizwe intaba imiwe ngamaHlubi

eyokuqala kuseBusi eyesibini eKhuphe eyesithathu kuseVungatyeni eyesine

152

kuseNdimeni ize imilambo ibe liThangeni ibe liLenjana athabatha amantla oThukela

kunye neMpafana Uthe kanti sele esemdeni wesizwe samaNgwane Eva amaNgwane

ukuba ukwalapha uMthimkhulu othuka Inkosi yamaNgwane eyayilawula ngelo xesha

inguMatiwane unyana kamaSumpa Asuka amthabatha njengentlola amaNgwane

uMthimkhulu amhlasela bekungabangakho ngxabano ngaphambili ngaphandle

kokusunduzana kobukhosi nje kodwa Uyothuka uMthimkhulu umzi akuwo selrsquourhawulwe

ngamaNgwane ngobusuku Yenzakala ke inkosi kolo hlaselo Afa kakhulu namaphakathi

athi naseleyo azindlazi kwakho kuzo iintathambana eziyokubika kuTshaka

kaSenzangakhona

Esi sicatshulwa sisentla apha siyinxenye yembali yamaHlubi Ibalulekile kolu phando

olusebenzisa kuphicotho lwaso isithako sezembali nobunzululwazi-mlando esiphonononga

unxulumelwano lombhali noncwadi lwakhe Sikwadiza neemeko zezopolitiko zamaxesha abe

ephila kuwo umbhali Ukuhlalutywa kwale noveli kusincedise ekuvezeni isimo iminqweno

neembono zombhali wayo onguJJR Jolobe

324 UJolobe nenkcazo yemvelo yegama lamaHlubi

UMalgas (Soga 1937) usichazela ngokudaleka kwegama ldquoHlubirdquo Uthi uBhele wendisela

intombi yakhe kwinkosi yabaMbo ezala uLufelelwenja ozala uSidwabasenkomo ozala

usiQhanyana ozala uMowu ozala uMuhuhu ozala uMhlanga ozala uMsi ozala uMzimkhulu

ozala uMaseko ozala uNdlovu uMalunga ozala uDlamini ozala uMthimkhulu ozala uNgcobo

kwindli enkulu azale uRhadebe kweyasekunene uNgcobo ozala uDlomo ozala uMashiyi ozala

uNtsele ozala uBhungane ozala uMthimkhulu lo wabulawa ngamaNgwane ukuze

kuchithakalwe nje (Soga 19376 Jolobe 197616)

Uhambisa athi kwakucaca ukuba uNkosi Ngcobo wendlu enkulu akanamandla okuvelisa imbewu

kwathiwa ngemvume yakhe neyesizwe makaveliselwe abantwana ngumninawa wakhe wendlu

yasekunene ogama lakhe linguRhadebe Kuye kwazalwa unkosi uDlomo ongundlu-nkulu othe

yena wazala uMashiyi (uDlomo ngulo uJolobe amsebenzisa kweli bali njengenkosi yamaHlubi

awakhokelayo)

UJolobe yena kweyakhe inkcazo ngokudaleka kwegama u ldquoamaHlubirdquo uqhuba athi abantwana

abazalwa phantsi kukaRhadebe bazibiza ngokuba ngoolamaHlubi kuba bezibiza ngegama

likanina wawo Asuka onke amaHlubi alandela indlu enkulu athi nawo angamaHlubi Ngale

mbali yamaHlubi kwanebali lakhe uJolobe ucacisa ebonakalisa ukuba amaBhele athe azalana

ngokwakhiwa ubuhlobo ngokwendiselwa kwentombi yawo uLamaHlubi kunkosi Ncobo inkosi

yabaMbo ajike kamva

153

Kanti nangengxelo eyinene oko kukuthi eyinyaniso iyangqina ukuba ubuhlobo buthe benzeka

phakathi kwamaBhele namaHlubi ngenxa yokwendisela intombi yawo uLamaHlubi kwinkosi

yaBambo (193717-18)

UJolobe uthe waphinda wayitywina waqinisela into yokuba amaBhele la ayingawo amaHlubi

Ukungqina oku ngesiganeko apho amaBhele athi ala ukunceda amaHlubi Umzekelo kwibali

lakhe uJolobe umbalisi ukhankanya ukuhlaselwa kwamaHlubi ngamaNgwane Kweli dabi

amanani omkhosi wamaHlubi aba nganeno kunenyambalala yomkhosi wamaNgwane Ebalini

lenoveli Elundini LoThukela ubalisa athi unkosi uDlomo undlu-nkulu wathi kungalindelwanga

wafikelwa ngumbiko okhawulezileyo wokuba enze uncedo axhase indlu yasekunene yamaHlubi

ephantsi konkosi uMahlaphahlapha kuba ihlaselwa ngelo xesha ngamaNgwane Amanye

amabutho kaMahlaphahlapha athi alwa ekhusela isizwe sawo kumkhosi kaMatiwane

wamaNgwane Ekuthe ngenxa yokududulana kwamabutho umkhosi wamaHlubi wona wafika

ngasemideni yamaBhele UJolobe uthi athi amaHlubi endlu yasekunene ebenethemba lokuba

amaBhele la ebenokuthi abancedisa asuka wona abatshikelela abagxotha oku komntu egxotha

umshologu Unkosi Dlomo wendlu enkulu yamaHlubi wathumelise umkhosi wakhe ukhokelwa

nguMphathi-mkhosi uNtlabane ehamba namabutho angabafana abatsha abasandulukubuya

entabeni apho athe enziwa amadoda anikwa neemfundiso novavanyo lokukhusela isizwe sawo

kutshaba ngokwenkcubeko yamaHlubi Wagaleleka umkhosi wendlu enkulu wadibana

namabutho endlu yasekunene kwaliwa adudulwa amaNgwane eswantsuliswa aleqwa Azibeleka

iinyawo agoduka ahluthwa ixhoba lamawaka eenkomo abe ehamba ezirhwaphiliza ezizweni abe

ehamba ezihlasela AmaBhele wona ala ukwenza ubuntu kubamelwane babo abangamaHlubi

bathi bawohlwaya ngokuswela ukubonisa inceba bawathimbela neenkomo eziliqela

Le nkcazo yeli bali likaJolobe ihambelana nembali eyinyani enikwe nguWilliam Gqoba othe

wabalisa ngobunyani besiganeko esehlela amaHlubi Uchaza ukuba umaHlubi ngenene

ahlaselwa ngamaNgwane aze athi ngokusunduzana afika emideni yamaBhele AmaBhele asuka

afane neentshaba kumaHlubi kuba athi axhoba ejonge inzuzo yobutyebi angayifumanayo

kumaxhoba awileyo angamaHlubi (Bennie 1935107) Kwakhona uRubusana kwincwadi yakhe

naye uyangqina ukuba amaHlubi ayemelene namaZizi namaBhele ngakumlambo uThukela

(Rubusana 1906 noSatyo 2006)

Ngoko ke le ngxelo yombalisi uJolobe ibonisa ngokuphandle ukuba amaBhele ibe

ingengomaHlubi qha ibe izizihlobo zamaHlubi ngokwendiselana iyayiphika intetho kaSoga ethi

amaHlubi manye kunye namaBhele

154

325 Ubunkokeli bukaJolobe ludiza isimo sakhe nembali yabomi bakhe

Ubunkcubabuchopho obenziwe ngumbhali uJolobe bobuphume izandla Ubonisa ukuba ngosiba

lwakhe uyakwazi ukulungisa iimbambano Ubonisa ukusebenzisa ingqondo yakhe Ukwabonisa

kwangosiba lwakhe iimfazwe ziyakwazi ukuliwa kukhuselwa uxolo nesidima somntu kubekho

nokuhlonelana UJolobe ukwazile ukubonisa kule noveli ukuba uxolo ukuhlonelana nokhuselo

lwesidima siyinxenye yenkcubeko yakwaNtu Yincutshe ekwakheni amabalana akwinoveli

aneziganeko ezibonisa oku Zonke ezi zinto zithi nca enye kwenye ngokwanelisayo

nangokuyolisayo Oku kudala le noveli ibe kumgangatho ophezulu Isisixhobo esinexabiso

nesingaluncedo kuphando malunga nokubhalwa kweencwadi ngodidi olutsha kwaye isimbo

sikaJolobe singaluncedo olunokusetyenziswa nakuhlalutyo lwezinye iilwimi zezinye izizwe

Ukongeza le noveli ikwabonisa isimo sobunkokeli bukaJolobe obu bufana nqwa nobenkosi

ekhathalayo ngabantu besizwe sayo kanye njengokwenziwa ngunkosi uMthimkhulu owathi

wabona kubalulekile ukuba aphume aye kuvelela izizwana zakhe ezifana nezimvu angumalusi

wazo nakhathalayo ngazo kanti naye uJolobe ubonisa uvelwano ngezinto ezabahleleyo waqonda

ukuba makenze into ngako oko (Jolobe 19366) Ngesi senzo uJolobe sokubonisa ukubalwelwa

kwanosiphakamisa isidima sabantu bakowabo kwalatha inkokeli ekhathalayo Esi simo sithe

samenza walibhongo nasekhayeni lakhe nakubantu azalwa nabo oodade bakhe Olu thando

lwakhe lwabonakala ngakumbi akungabikho Umzekelo olu luvo lukhankanywa yintombi

kaJolobe uVuyo Ubalise ukuba omnye woodadeboyise zange afune ukukholwa akuva ukuba

undulukile ubhuti wakhe kuba ebengumkhuseli wabo amaxesha amaninzi enguye

kwanomncedi wabo kwiimeko zobomi Ubalise ukuba udadeboyise lowo wathi wamlandela

ngokukhawuleza naye wanduluka

Indlela yophando yokwenza olu phononongo ibe yeyekhwalitheyithivi echazwa nguDenzin

noLincoln (2008) Le methodi ivumela ikhuthaze olu phando ukuba lungaquka nosetyenziso

lwamabalana kwaneziganeko ezithile okanye imbali Zonke ezi zinto zibalulekile kolu

phononogo kwaye ziluncedo ekutolikweni kwentsingiselo yento ethethwa ngumbhali

woluncwadi okanye yomyalezo awugqithisa ebantwini Kungeso sizathu uluvo lwaba babhali

bangentla apha lubonakela luluncedo ekucacisweni kwanasekuqondweni kwento ethethwa

nguJolobe umbhali kule noveli yakhe Uluvo lwabo lusisixhobo esisebenzisekayo nesilixabiso

Lukhokelela kwimpumelelo yophononongo lolu phando kuncwadi lukaJolobo nobudlelwane

balo kubomi bakhe Lukwamkela nogxekoncomo lwezinye iincwadi ezibhalwe ngegalelo

likaJolobe esizweni kwanobomi bakhe ebebuphila Kwakho olu ngxekoncomo lubandakanya

noncwadi lukaJolobe lukhuthaza usetyenziso lwamabalana ukucacisa uluvo lombhali lube

nokuqondakala gca

155

326 UJolobe uncwadi lwakhe luyinto enye naye

UJolobe kumbongo wakhe Imfecane ubonisa usizi lwenzima namahla-ndinyuka amaHlubi

Ubonisa uvelwano kuwo UliHlubi naye Uzoba usizi olunzima lodwa olwehlela amaHlubi Ude

athi intlungu ababekuyo yadala akwabiko kuhleka nangoma emilonyeni yabo Ngoku pha kule

noveli yakhe udala imifanekiso yokuhleka uvuyo oluphezulu oludala impiliso kuba apha

ekuhlaleni kukho inkolo yokuba ukuhleka kudala impilo kumntu abesoloko esentlungwini

Uncwadi lukaJolobe ludiza ubomi bakhe neemeko ezithe zagquba ngokunxulumene

nobudlelwane nakhe nabantu bakowano amaHlubi Afikelwa ziintlupheko kwanokuthotywa

kwesidima sawo Ngoku ngale ncwadi uyawavuselela amaHlubi ephakamisa nesidima sawo Le

noveli kaJolobe ibonisa ukubaxabisa kwakhe ookhokho bakhe ubuzwe bakhe imbali

nenkcubeko yamaHlubi phakathi kwezinye izizwe

Kwakhona ngale ncwadi ucacisela abantu abangazi nto ngembali yamaHlubi kunye neenkosi

zawo Yaye ibali lale ncwadi linabo nobunyaniso kwindawo ezithile Umzekelo uJolobe udulisa

ukungangqinelani kwakhe nezinto ezibhalwe ngesizwe samaHlubi kwincwadi kaSoga ldquoIntlalo

kaXhosardquo (19373-5) apho ezinye zazo ezithe zabonisa ungquzulwano lwezimvo kunye noJolobe

kuba eliHlubi

327 U-Elundini LoThukela udiza isimo sovuyo sombhali uJolobe

Eli bali uJolobe kuyabonakela kakuhle ukuba walonwabela ukulibhala kwakhe eli bali lakhe

Naye ukhe wazivuyisa wazivisa kamnandi Ulibhale ngomoya wakhe wonke nangovuyo

nochulumanco Oku kubonakalisa ukuba wenza into ebekukudala efuna ukuyenza Walixuba

nokuhleka okukhulu kwanangeziganeko ezibonisa uchasaniso nezidale unxunguphalo

oluphezulu ezihamba nemisindo nosizi kwezinye iindawo Waphinda wanazo iziganeko

ezonwabisayo ezibangale ukuba amadoda abalekele ukuzophula izinqe Umzekelo kuhlaselo

lwabazingeli zizilo zasendle

Le incwadi yakhe ikakhulu isisimbo somoya wovuyo ukusuka ekuqaleni ukuya ekupheleni

iluchulumamanco Uyibhale ngokungathi uthildquoNgoku ndiliHlubi ndithetha endikwaziyo

nendikuve kumanyange akowethurdquo Ubonakalisa ukuyazi ngokumangalisayo inkcubeko nembali

yamaHlubi Umntu angatsho ngokuthandabuzekiyo ukuthildquoUhili uphumile ezingcongelwenirdquo

Le ntetho isetyenziswa ngamaXhosa xa ekwekwa ukuba into ebe ifihlakele okanye ingaziwa

kakuhle namhla nje iyaziwa

156

Kwakhona iye yathandeka kakhulu le ndlela yophando Ibonisa unxulumano olukhoyo phakathi

kobomi bukaJolobe noncwadi lwakhe Idulisa

iinzulu zemfihlelo kubomi bakhe kwanamaxesha abalinganiswa abaphila ngawo Kwaye itsalela

umphandi enzulwini (Bopape 2006149) atsho afumene ulwazi olutsha oluluncedo ekuqondweni

kolu phononongo nasekuphakamiseni

umgangatho wophando Ibanga ukuba umphandi abe nemibuzo efuna iimpendulo Umzekelo

umphandi amane ezibuza imibuzo kutheni ethetha ngolu hlobo nje uJolobe Ngenxa yoko

aphande ngamandla ukuzama ukufumana ezi mpendulo

Le ntetho ingentla iyaxhaswa nanguSwanepoel (19895) Ukhankanya ukuba ukuhla kwempilo

kaSMMofokeng umbhali webali ledrama likaSenkantana kwabonakela ukuba kuchaphazela

isimbo sokubhala kwakhe kuba sabonakalisa umoya wosizi nokudakumba okwathi

kwaqhagamshelane nempilo yobulwelwe bakhe

Kwakhona imibuzo ithi kamva iphenduleke ngokuthi umphandi ajonge ubomi bombhali aphinde

ajonge uncwadi lwakhe ngokubanzi aphele ebona ukuba umbhali usisipili soncwadi lwakhe

kwanoncwadi olu alubhalileyo lukwasisipili esidiza ubomi bakhe iimvakalelo zakhe umzekelo

umoya wakhe wovuyo ophezulu Ude abengathi umphandi uyaliva ilizwi lakhe lovuyo livakala

ezindlebeni Olu luvo luthe lwabonakala amaxesha amaninzi kule ncwadi yakhe Elundini

LoThukela ingakumbi apho abalisa ngeziganeko zabukroti Uzibalisa ngamandla aphezulu

obugcisa kude kubonakale ukuba umbhali naye ukuwo lo mlo ngenkqu

Kwakhona oku ukudiza ngezenzo zakhe eziliqela ngexesha abe ephila kulo UJolobe ebelikroti

elasinda kancinane ekuvalelweni ngaphaya kwezitshixo ngenxa yeentetho zakhe zobuthandazwe

egxeka ingcinezelo yorhulumente wabalawuli abaMhlophe beli lizwe Babephethe kakubi ama-

Afrika omgquba abe naye engomnye wabo

Kwakhona esi sithako sidulisa isimo sikaJolobe esidizwe luncwadi lwakhe ukuba umbhali ube

elikroti ngokwakhe engelilo igwala Kubonakala ukuba wafuza amaqhawe akowabo oonkosi

uMahlaphahlapha (Bennie 1935103-105) Oku kudiza imfuza yabantu bakowabo bemvela

azalwa ngabo kuba kumbongo wakhe Ikholwa kwi Ilitha (Jolobe 197136) udize ukuba

ungumntu owaziyo amandla akhe emlweni AmaXhosa ubunyani besi saci ayabungqina gqina

ukuba athi ldquoUmntu yinkosi ukuzazirdquo Oku kunagaquka ubugcisa abaziyo kumlo weentonga

(Jolobe 2008)

UJolobe kule noveli udizeka ukuwathanda kwakhe amaHlubi azalwa ngawo Olu thando

lwamenza abhale umbongo Imfecane (Jolobe 19749) Kuwo uyawateketisa athi ldquoamaHlubi

157

amahlerdquo Oku kubonakalisa uthando nosizi oluphezulu kwintshutshiso awathi ayifumana

Ubonakalisa ngawo lombongo uvelwano olunzulu xa amaHlubi ayebandezeleka ngokunzima

kumaxesha ookhokho bakhe besukelwa ngamaNgwane ade awuwela umlambo wakowabo

iThukela engathandanga

Uwenze lo mbongo wasisikhumbuzo semvelo yakhe kwanokuba ayesuka phi na nathe kuwo

wazoba kwanobuhlungu obubangwa ziimfazwe eziphuca abantu ubutyebi babo zidala

uphazamiseko engqondweni nasemphefumlweni Kanti naye uFanon (1986) wayiqaphela indlela

abafazi namadoda abathi bahlungiseke okanye bangxwelerheke kakubi ngayo ziimeko zemilo

kwiindawo ababehlala kuzo kwanokulahlekelwa kwabo yimizi yabo kwanobutyebi babo Oku

kwenza ubomi bube nzima kubo babe zizisulu zokuphatheka kakubi kubantu abangenavelwano

kuba bahlala besemaxhaleni okungaphatheki kakuhle kukuswela kwanokuhluthwa uxolo

lwangaphambili

Kanti abanye xa befika kwezinye iindawo becela usizo lokhuseleko bathi bamkelwe ngabanye

abantu abanenceba Kodwa kuba abantu bengafani abanye kuthi kubenzima ukwenza Ubuntu

yiloo nto ukumkani uHintsa wagunyazisa ukuba benziwe Ubuntu kumaHlubi Kanti naye

uMalgas kwincwadi kaSoga uthe wakungqina okuthethwe nguJolobe ngokuchaza ukuba

ikumkani yathi yakhupha umyalelo kumaXhosa ukuba awamkele amaHlubi azizizalwane zawo

Naye ngokwakhe uHintsa wawambesa Wayalela ukuba banqonyelwe iinkomo (Soga 193710)

328 Umlo wokhuselo loncwadi nenkcubeko

UMqhayi (1914) unefuthe lobudlelwane kubomi bukaJolobe kumhlobo wakhe UMqhayi ubhale

ngokuphakanyiswa kwenkcubeko noncwadi lwesiXhosa alubona lusifa lucinezelwa kukufika

kweelwimi ezintsha ezivela eYurophu Oku kuqaphela kukaMqhayi kwamqhubela ekubhaleni

inoveli yakhe ethi Ityala Lamawele ekhuthaza ukugcinwa kwenkcubeko yamaXhosa ihlale

ilondolozekile kuncwadi olubhalwayo Wabe uMqhayi ngale noveli ekwazama ukwandisa

uncwadi lwesiNtu ekwakubonakala ukuba luyanqongophala ngenxa yokonganyelwa lifuthe

lolwimi lwesiNgesi Iimfundi eziNtsundu zazithe phithi lulo

Naye uJolobe ngokubhala le noveli uhamba ekhondweni likaMqhayi lokuphakamisa imbali

inkcubeko ulwimi kwanoncwadi lwemvelo lomntu oMnyama eMzantsi Afrika Ebebangwa

ngumoya wobuthandazwe obumatwa nesimo sobomi bakhe sokuba ngunogada Kwakhona

uJolobe uphinda athi akubona ukuba ababhali ooMqhayi (1914) ooRubusana (1906) nooJ H

Soga (1932) noTBSoga (1937) balenzile olwabo uncwadi lokulondoloza inkcubeko

yamaXhosa wazinika ukukhalipha ngokuthi angene kwelo phulo naye wavelisa le ncwadi iyile

noveli Elundini LoThukela

158

Yena wenza into entsha eyinoveli enomahluko Wenze ibali lakhe laquka imbali yamaHlubi

Walenza labufana noncwadi lababhali ooSoga bona ababhale ngembali nenkcubeko yamaXhosa

Kodwa eyakhe incwadi wayenza yaba yencomekayo yagqwesa lee kuncwadi lwesiXhosa kuba

uthe yena kwibali lakhe wadibanisa inkcubeko nembali yamaHlubi wayifaka kumabalana

awahlukehlukeneyo akha ngawo le noveli Wawanonga ngezafobe ezincamisileyo nezinika

imifanekisongqondweni engakwaziyo ukulibaleka lula ngendlela ethe yayolisa

La mabalana akhe anika imiyalezo emikhulu neenyaniso ezingenakuphikwa ukufundisa oku

Umzekelo uJolobe uthetha inyaniso enobulumko xa esithi ldquoisandla sokunene esihlatywe

ngameva sibangulwa sesinyerdquo (2008 197685) Le nyaniso umntu angathi ayitolike ngeendlela

ngeendlela kwaye ikwabonisa ubunye bamaHlubi obufana nentambo edibanisa iintsapho

kwanobudlelwane bamanye amaHlubi nabanye ezizweni zawo Ngoko ke le ntetho iyimfundiso

eyakha isizwe siqhubele empumelelweni Kwakhona le mfundiso yinkuthazo yobunye athe

umbhali uJolobe wabuphakamisa nakwimibongo yakhe ekhuthaza intsebenziswano

kwanokuxabiseka komntu kuba umntu ngumntu ngabanye Le mfundiso uJolobe oliHlubi

wayifumana kubazali bakhe

329 Uchongo lwezafobe eziphezulu ezingaqhelekanga neemfundiso ezinkulu

Le noveli Elundini LoThukela ikakhulu umbhali wayo uJolobe uyenze yaphakamisa kakhulu

ukubaluleka kokusetyenziswa kolwimi lwenkobe nenkcubeko yesiNtu Ekuyakheni kwakhe

usebenzisa izimbo zokubhala eziqela ezidala umdla wokusetyenzisa kolwimi lwesiXhosa

ngendlela ephumrsquoizandla Ziyakhwankqisa kumfundi osithandayo isiXhosa kuba uzisebenzise

ngendlela ephezulu Usebenzisa iindidi ngeendidi zezafobe kwaneentlobontlobo zamabalana

ayolisayo ahlungisayo oyikisayo afundisayo nanika ulwazi

UJolobe uyiphakamisile inkolo yakhe yentsebenziswano ekumbongo ldquoUmanyano ngamandlardquo

(1974193629) uyiphindile kwangentetho yakhe ebuqhalo ethi isandla esihlatywe ngameva

sibangulwa sesinye isandla (Jolobe 200885) kule noveli uyifundisa ngamandla

intsebenziswano

Yona le noveli ayiyonoveli nje engephi Igcwele bubuqheleqhele bezimbo zokubhala eziliqela

eziqaqambisa iintsingiselo zemixholwana ngemixholwana Mxholwana ngamnye uchaza

ucaciswe ngolwimi oluthile lwezafobe ezifanele wona ngokweqondo eliphezulu lokucinga

okuxhobisa umntu ngobulumko Ikwanguvimba weembali zabantu abaNtsundu Ineendladla

ezigcine amasiko nezithethe nezagwelo zokuthetha eziphumrsquo izandla

159

330 UJolobe nothando lwakhe lwenkcubeko

Apha ngezantsi kuza kuthi kuxovulwe indlela uJolobe ayithanda ngayo inkcubeko Sakubonisa

ukuba kule ncwadi yakhe ayibhalileyo ukuba ubomi bakhe bokuthanda inkcubeko obuthe

bamatwa kunye noncwadi lwakhe alubhalileyo

Kule ncwadi yakhe Elundini LoThukela ubonakalisa ngendlela eyothusayo nemangalisayo

ukuba kuthe kanti ungumntu oyithandayo inkcubeko Olu luvo lukhankanywa nayintombi yakhe

ebonisa ukuba emzini wakhe kukho iingqayi ezintle ezizintlobo ngeentlobo ezenziwe ngoluthi

ngelitye kwanezenziwe ngodongwe olutshisiweyo umphandi uyakungqina oko Kwaye

bezihonjiswe ngemikrolo emihle nekudidi oluphezulu Kubonakala ukuba zazimkhumbuza

ngemvelo yakhe yookhokho bakhe kunye namabali ookhokho bakhe Umzekelo kumbongo

wakhe ldquoUcamngco ngengqayirdquo kwincwadi Ilitha (197119) uJolobe ubalisa ngezigaba apho

iingqayi zaziye zitshiswe ukuze zomelele zikwazi ukusebenziseka Ude wakhankanya

kwanokuba abafazi kudala babesikha amanzi ngeengqayi bezisebenzisa ukuphelisa unxano

lwamadoda amakhulu Kule noveli uJolobe ukubonisile oku kwisigaba apho uNtsele anceda

uNobusi akwazi ukuthwala ingqayi yakhe yamanzi

Oku kuthanda kukaJolobe inkcubeko kungqinwa naziindidi zeengqayi ezintle emzini wakhe oku

kutyhila ukuhlangana kobomi bakhe benyaniso kwanoncwadi lwakhe

Ngoko ke injongo yolu phando iyaphumeleliswa ngokutyhilwa bubungqina obufumaneka

kwingxelo engobomi bukaJolobe benyaniso Bubonisa ubudlelwene obukhoyo phakathi kobomi

bukaJolobe noncwadi lwakhe Mnye noncwadi lwakhe alubhalileyo Uncwadi lwakhe

lukwaziinkumbulo zakhe kwanezinto athe wazithanda nakwinkcubeko yakhe waza wazikrola

phakathi kuncwadi lwakhe Olu phando xa kunjalo luphumelele ekuboniseni ukufunyanwa

kolwazi oluluncedo ekubhalweni kwebhayografi yakhe

331 Usetyenziso lolwimi oluphezulu kumaleqe nakwisiko lomshwamo

Le noveli uJolobe uyikrole ngomoya ophezulu nochukumisa iingcinga nomxhelo womfundi

Uyibhale ngesiXhosa esisiso ecacisa kwanezinto ezibalulekileyo kwintlalo yamaHlubi

Sihonjiswe ngolwimi olutyebe ngemifanekisontelekelelo yokuva ingxolokazi enkulu yovuyo

neentswahla yeentsini kulandele ukuhalalisa kwanokuduma kwebandla lamadoda abukeleyo

Lulwimi olumtsho umfundi abe nomdla kwinkcubeko yabantu abaNtsundu

Esinye isigama sibonisa intshukumo enkulu nendanduluko nokuyiyizela kwabafazi ngamandla

okubangwa luvuyo olukhulu abanalo kuba befuna ukubona ukuba yeyiphi eya kuphuma

phambili inkabi yenkomo Kwinkcubeko yakhe uJolobe isiko lokushwama lalikhatshwa

160

lukhuphiswano lweenkomo zamaleqe Zonke ezi zinto ezingenkcubeko yamaHlubi uzichaza

ngesimbo sakhe esiphezulu sokubalisa ebhalela abasisizwe samaHlubi kwanamaXhosa

ngenjongo zokuyolisa

Kolu bhalo lwakhe uxhobisa abafundi nangeemfundiso ezakhayo Ukwamfundisa nangendlela

yokuphila kwamaHlubi kusetyenziso lwamasiko awo kwanezithethe zawo Uzibalisa

ngokonwabisayo neembali zemihla yamandulo Kwisiko lokushwama kwisigaba sesithathu salo

uchaza ngeenkomo zamaleqe UJolobe ngenene uluzobile uvuyo Apho umntu abona

ldquougxudululu lweenkomo ezizimbalekirdquo zikukhuphisana ngokuya kufika kuqala komkhulu

Usebenzisa isigama esitsala iingqondo ange umfundi ulubona ngamehlo enyama olo gxudululu

Kuzobeke engqondweni yakhe umfanekiso ongenakulibaleka Uzoba ukwenza ngokwemincili

kwababukeli ngezikhuzo nezagwelo zokuthetha ezidiza uvuyo olukhulu lwabantu ababonakala

bengathi bangenwe lugezo olu Lo mbhali uwunonga umsebenzi wakhe ongesi siganeko

ngezikhuzo ezidala ihlombe nezafobe nangezifanekisozwi nemifanekisongqondweni emikhulu

engenakuze akhohlwe umfundi ukuyikhumbula Mve kuJolobe (2008166) xa esithi

Amakhwenkwe ayesele ethe ntshwee esangweni lobuhlanti phaye kuvakala amagama

ldquoLixhaka lakowethu eliyardquo Wambi ayesithi ldquoYinkabi elunga yakomkhulu leya

uHobhosherdquo Le nto yanga yibhola ephuma kwizandla ngezandla emdlalweni

wombhoxohelliple nto yayidala ihlombe elingaka yayi kukuza kweenkomo zamaleqe Zasuka

kumgama oziimayile ezintandathu zibaleka ugqatso lokuya ekhaya komkhulu Ngoku

zazisele ziwela ezibukweni Abantu bema ngeenyawo babonga abanye bephikisana

nabanye ngeyona iyakuma kuqala enkundleni Watshayelela umfazi akayeka Kwathi xa

zinyukayo ezimbini zasoloko zikunye zibambene ilunga lempohlolo lakomkhulu

uHobhoshe nexhaka lakwaNkunkushe uMpila egama linguDungule ixhaka elibomvu

Abantu bahlulelana kubini abanye besithi ldquoHobhoshe Hobhosherdquo abanye besithi

ldquoDungule Dungulerdquo Hayi ke yaba yenye ke naleyo yokungena kwezo nkabi ekhaya

phofu uHobhoshe wema kuqala enkundleni (kwiinkomo ezizinkabi ezingamakhulu

amabini) Laduma ibandla lihalalisa zabonga iimbongi kwayeyezela abafazirdquo Apha

uchaze ngokucacileyo ngenkcubeko yemvelo yakhe

UJolobe entla apha uzoba ukuma kwezinto xa kusenziwa ileqe Ulizoba ngesigama esona

siphezulu sesiXhosa esinencesa esiluNcuthu maZangwa nesiquke izagwelo zokuthetha

ezizindidi ngeendidi ezinamandla okuqaqambisa intsingiselo nokuvuselela imizwa (Jafta

198633) Kwaye kwakwesi sigama kuqukwe izikhuzo imikhwazo iingxoxo zokuxambulisana

kuphikiswana amagama achulumancisayo adala ivuso umzekelo athi ldquoLaduma ibandlardquo

ldquowayiyizela umfazi akayeka zahalalisa iimbongirdquo Nesinye isigama esibalulekileyo uJolobe

usisebenzisile ukutsala umfundi ahlale ethe qwa ebambekile eqhubeka ukufunda le noveli

Imfanekiso ngenene yeliso kwanentshukumo idaliwe zizilo ezibalekayo nangamakhwenkwe

adlokovayo Abafazi abatshayelelayo ngeetyali zawo bezirhuqa phantsi kwanokuphakama

161

kwamadoda eduma nawo yimincili esalathalatha kwezi nkunzi ezibongabonga Oku kudala

iinkumbulo ezintle nezimnandi nakwisizwe sakwaNtu ngokuqinisekileyo Kanti inokuba nabo

abafana babekho ababetha amakhwelo bevityozisa bebonga ezi nkabi sebe phethe neminqayi

kokungathi bengaqhuba bacule neengoma ldquooosomagwazardquo babethane nangeentonga kube luyolo

ngamatshamba abangwa yimincili nemivuyo ngokuphumelela kugqatso lweenkomo

zakomawazo Konke oku kudala ulonwabo olungasokuze lulibaleke lula engqondweni yomfundi

ngosetyenziso lwesimbo esiphezulu sobaliso sentetho esisiXhosa esidala ayibone into

yokubaluleka kwenkcubeka equka indlela yokuhlala esizweni atsho naye osuleleke asithande

Nawo la mabali awenzileyo uJolobe amdale iinkumbulo ezimnandi Uthe wenza into entsha

yokufundisa kwanokwazisa ngenkcubeko yesizwe sakowabo kule ncwadi yakhe Ngesi simbo

sokubalisa uJolobe uphakamisa izinto zemveli nezibongo zakwaNtu Umzekelo uJolobe

ukhankanya ukuba kwabakho abantu abathi benza izibongo bebonga iinkunzi zakomawabo

bambi beyiyizela abafazi abayeka besiva iimbongi ukubonga kwazo zihalalisa Ngenene

uziqhushekile ezi zinto zemveli eziquka inkcubeko kule ncwadi yakhe Oku kungqina ukuba

yena akayiboni inkcubeko noncwadi lwemvelo lomlomo lusifa Nangoku yena apha usuke

ngokweengcamango zakhe ezimsebenzelelayo waluqhusheka kule noveli yakhe kanye ebukula

uluvo olungentla lokuba izinto zemveli eziquka izibongo ziyaphelelwa

Kwakhona nakwisiganeko esikwalapha ebalini lakhe kwitheko lokwamkelwa kwamakhwenkwe

abe esesuthwini umlinganiswa wakhe ophambambili uNtsele umenze wabonga uyisemkhulu

wakhe unkosi uDlomo phambi kwezinye iinkosi ezazihambele Nasemtshatweni kankosi

uNtsele kubekho iimbongi ezithe zambonga uNkosi uDlomo isilo sohlanga kwakunye nonkosi

uNtsele ngodlwabevu lwezibongo

332 UJolobe njengotitshala ufundisa ngenkcubeko yamaHlubi ubonisa ukuba ngumntu gqibi

UJolobe kule noveli ingakumbi kwesi sigaba ufundisa ngezinto ezibalulekileyo kwintlalo

nangenkcubeko kumaHlubi Uyidize ngale nkcazo ilandelayo

(a) Isiko lokuhlonela nokubaluleka kwalo kumaHlubi

Uthi eyona nto eyayixatyisiwe yinkosi yamaHlubi uDlomo ngumntu ohlonelayo Ngokwenkolo

yayo ukuthobela kuhambelana nokuhlonela isiko okusekeka phantsi kokufunda ukuthobela

(Jolobe 200812) UJolobe ukhankanya ukuba kwingqeqesho kankosi uDlomo

Ukuzalwa tanci okanye ukuzalwa kakhulu kwakungathethi nto kangako Kwakunjalo

nasesizweni siphela Sasisitsho ukuthi asinakho ukubeka umntu ongqondo iphambeneyo

nanini na ngenxa yokuba engumntwana wegazi okanye ngenxa yokuzalwa

162

tancihellipPhambili phaya uphawu oluphambili kumlawuli yayibubukhalipha ukukrota

ezimfazweni Inkokheli yayizibalula ngezo ndawo Igwala lalingazelwe nto

Lalingafumane lilandelwe (200819)

Kuyavuyisa ukuva okuthethwa nguJolobe ukuba ikroti kumaHlubi lalide lidalwe ngabom kuba

lingazokukwazi ukonwaba phakathi kwamadoda angamakroti UJolobe naye kubomi athe

wabuphila ubonisa isimo sobukroti Umzekelo uthe walwela umama wenkosikazi yakhe ukuba

ashiyeke yedwa engenamkhuseli abe yena nenkosikazi yakhe beyokusetyenziswa ezindaweni

ezisemagqagaleni ezikude naye Kuchazwa ukuba wathi wawala umyalelo wenkonzo

omgunyazise oko Kwakhona uthe wakhusela abantu amaxesha amaninzi ekubulaweni

nasekuvalelweni entolongweni ngurhulumente wocalucalulo Ngoko okuthethwa kule noveli

kuyinyaniso ukuba igwala kumaHlubi lalingabukwa tu kulindelwe izenzo zobuqhawe kumadoda

amaHlubi

UJolobe ubonisa ukubaluleka kwembeko kwiinkosi nakumaphakathi azo kwanokuba nayo

inkosi kubalulekile ukuba ibe yenembeko kubantu bayo UJolobe ubonisa ukuba unkosi uDlomo

waye naye eyinkosi enembeko enentlonelo nabe inika isidima kubantu bayo abayibusayo naxa

ibabulisa ibulise kakuhle ngembeko iphinde ifune nokwazi ngeyabo impilo kuqala

nokuphatheka kwabo Ngale mizekelo yembeko ekule noveli uJolobe ufundisa kubantu beli

xesha abangaziyo ukuba inkosi ibikhahlelwa njani na ibuliswa njani na kuthethwa njani na

nayo

(b) Isiko lokushwama (ngexesha lokulawula kukankosi uNtsele itheko lakhe lokuqala

elibalulekileyo labaseKwindla)

UJolobe ufundisa ngesiko lokushwama ngendlela edala umdla kwanokhwanqiso xa eyichaza

ukubaluleka kwalo kwanokuxabiseka kwalo esizweni samaHlubi Kubonakela kwanakwizizwe

zaseNtla ukubaluleka kweli siko lokushwama Umzekelo umfo wakwaNdlovu waseZimbabwe

owayesenza izifundo zophando kwizifundo zobugqirha kwiYunivesithi iStellenbosch wachaza

ngembali yelizwe ahlala kulo Ubalise ukuba ukumkani uMzilikazi walwa namaphakathi akhe

kuba ethe aliqhuba isiko lokushwama engekho yena nkosi yawo Ukhankanya ukuba athi abona

isivuno sivuthiwe emasimini kwaye inkosi ingabuyi eluhambeni lwayo Baliqhuba eli siko

Inkosi yafika kanye emva kwalo yabohlwaya kakhulu abaphinda balibone ilanga Esi senzo

sibonisa ngamandla ukuba mandulo eli siko lalixabisekile nakwezinye iindawo kanye

njengakwisizwe samaHlubi Ukuqhutywa kweli siko kwakuhamba nomgidi wokungcanyulwa

kolibo komkhulu ngamabutho okulwa Liquka izigaba ngezigaba zokwenziwa kwalo Umzekelo

ukubulawa kwenkunzi yenkomo ngezandla kuhamba neli siko yaye kuyothusa

163

Kwesi siganeko uJolobe ubonisa intlonti enkulu eyayisenziwa kwinkunzi yenkomo xa

kwakufuneka ibulawe ngezandla Ingathi uJolobe ngekhe wathi xhungu akazibalisa izinto

eziyintlonti nezimanyungunyezi ezenziwa kule nkabi yenkomo kuba enguMfundisi Kodwa oku

kubonisa isibindi kwanokukhalipha kukaJolobe nobukhali bakhe ekugqaleni izinto zenkcubeko

namasiko esiNtu

Kwakhona esi senzo sibonisa ukuba uJolobe ube engumntu gqibi Izinto ezintle nezimbi

nezothusayo kuncwadi alubhalileyo ubone ukuba mazidizwe zaziwe njengoko zinjalo kuba

zalatha indlela akhule ngayo kwanendawo nesizwe akhuliswe phantsi kwaso esinamasiko

angamasikizi Ubalisa ukuba kwakhethwa inkunzi yenkomo eyayibabazwa ngoburhalarhume

nangeengcwangu neyathi yangeniswa ebuhlanti Uthi

Yangena iphunguphunguza ifuna undikho ngokungathi iyaqonda ize ebandezini

lokupheliswa kobomi bayo Watsho kwakanye umhlekazi wathi ldquoNantso ke mabandla

asekhaya khanibonise ukuba ningaluthini na utshabardquo UNtlabane walatha abafana

abatsha amahlosi wathi lelawo namhlanje ldquoagibiseleka kuyo amadoda elo butho

engaphethe zikhali ehamba nje ngezandla ngokwesiko laloo ndima yetheko yathi

ithimbisa ayiwela amadoda amanye ayibamba amanye ayibamba ngeempondo wambi

ayibamba ngamanqina Yaba lidabi elingelincinane elo Ayipheqa intamo ibhonga

ngokoyikekayo bezama ukuyicima ingabikho Bambi bayivala amathatha ngentende

zezandla bayifuthanisela Ekugqibelani ngamaci amaninzi anjalo bada bayoyisa

bayibulala bengakhange basebenzisa zikhali nantambo Yahlinzwa ke yaza inyama

yatyiwa ngamakhwenkwe nezinja Akukho mntu uyindoda wayeyitya inyama yenkunzi

yetheko lokushwama (20081976165)

Ngeli siko uJolobe ukwabonisa ukuba kwizizwe eziNtsundu yayinganqabanga intlonti eyenziwa

ngokungenamlinganiselo kubantu nakwizilo naziinkosi ezilawulayo

(c) Isithethe sokubulisa kumaHlubi sihamba nokuhlonelwa kwenkosi mandulo (20086-7)

USoga uchaza ukuba inkosi bezingayifuni indelelo eza kuzo Eluntwini bekusenziwa ingqeqesho

malunga nokukhahlelwa kwenkosi kwanokubuliswa nokuthetha nayo Ibisisithethe ukuba

zihlonitshwe ngokukhahlelwa Yiyo loo nto uHintsa wathi maziphume ziyeke ukuzimela iinkosi

zamaHlubi ukuze zikhahlelwe kakuhle kuba aziyikubulawa UHintsa wazamkela mhla zafika

zisabele kumhlaba wakhe ngexesha lemfecane (Soga 1937)

Izibongo nezinqulo zeenkosi zamaHlubi zenziwa nasemfazweni UJolobe ubalisa kwincwadi

yakhe ngokubaluleka kweziduko nezinqulo zamaHlubi Xa kusemfazweni amaHlubi ebethi xa

164

esilwa ngemikhonto namakhaka amemeze nezinqulo zeenkosi zawo Esi senzo sibonakalisa

ukuba bebezihlupheza ngamaqhawe awo awabandulelayo

ldquoA Dlomo Ncobo Mthimkhulu Dlamini Malungardquo UDlanga yindlela le akhahlele ngayo

inkosi yakhe unkosi uDlomo xa ebezekunika ingxelo yomsebenzi amyalele ukuba awenze

Ubhala athi uJolobe ldquokuvakele isibuliso kude kufuphi Abalindi phaya bamise izikhali

amakhaka ahlokoma umphathi wabo wamabutho wavakalisa esithi ldquoZaziserdquo NdinguDlanga

umphakathi ndize kumhlekazi ngemicimbi yesizwe ldquo uvakele esitsho Lowo wabe ememeza

Wayinikwa indlela waya ngasenqugwaleni Uphindile watsho ngomtyangampo ukubulisa kwade

kwavela uNtlabane iphakathi elikhulu kwanomphathi mkhosi wesizwe samaHlubi wathi

makangene wafika wachopha ngasemnyango ngasekhohlo uJolobe ukwasebenzisa isimbo

sedrama etsala umdla esazisa ukubuliswa kwenkosi kumaHlubi Kuboniswe ngolu hlobo

UDlomo ldquoSakubona Dlanga (utshilo umhlekazi eqondele phantsi)

UDlanga ldquoYebo Baba sakubona mhlekazi wena kaNcobo kaMthimkhulurdquo

UDlomo ldquoInjani impilo Dlangardquo

UDlanga ldquoHayi Baba sisekho mhlekazi Unjani umntwanrsquoenkosirdquo

UDlomoldquo Sikho Dlanga Aqhuba njani amakhwenkwe Dlangardquo

UDlangaldquoHayi Baba aqhuba kakuhle onke mhlekazihellip

Le yindlela yokubulisa kwephakathi Likhwaza liyinqule inkosi yalo xa lisondela endlwini

yenkosi Libonakalisa ukuhlonela kwayo inkosi yalo kwakunye namabutho ayigadileyo Nayo

ngokwayo inkosi yamaHlubi ithe yabonisa intlonelo kwiphakathi yalinika imbeko yalo yabonisa

ukuba inkokeli ifanele iphile ibe sisibonelo esihle abantwini bayo ibeyintlonipho ihlonele

nabancinane kuyo Ngokuqinisekileyo esi simo sidala nokuthandwa kwayo Esi simbo senkokeli

enentlonelo sibaliswe nguVuyo intombi kaJololobe ngoyise Ubethi xa ehamba esitalatweni

abulise nakwigquba lamakhwenkwe adlula kulo lidlala amadayisi nakubantu adibana nabo

endleleni ngembeko enkulu kwaye ube ethandwa ngabantu kuba la makhwenkwe ebethi

awameme aye enkonzweni yakhe Ayalele ukuba makaphiwe ukutya Kwakhona ubalise ukuba

yena uyise ebengakhethi ebethi xa kusweleke kwala makhwenkwe ebengahambi nkonzo

awangcwabe awenzele isidima sawo nembeko yawo Uchaze ukuba ebengawabukuli ngelithi

akahambi nkonzo Esi simo samtsho wathandwa waxatyiswa uyise Nabo abanye abantu ngoku

bathanda ukumbiza uJolobe ngokuba ngu ldquoDaddyrdquo ekuhlaleni kwilokishi yaseNew Bright

eBhayi

UJolobe ukhankanye ukuba amatshawe obukhosi bukankosi uDlomo athunywa eMangweni

Afika apho enxanwe kakhulu Afuna imithonjana aze abhaqa umthombo apho kwakusele kukho

iintombi ezazikhelelela ingqayi zazo Kwafuneka benze ekusesikweni bazibulise ngendlela

efanelekileyo yabafana bamaHlubi Akhwaza ldquoOloyi Oloyirdquo Atsho amatshawe ukuhamba

165

ngomgca njengesithethe sendlela sokubulisa iintombi Athi akugqiba acela amanzi awaphiwa

Zathi xa zihamba iintombi abafana abangamatshawe bavala indlela benza udonga ukuba iintombi

zikhethe ezimthandayo umfo Intombi uNobusi yakhetha uNtsele wabe uNtsele engasakhumbuli

ukuba ngulaa Nobusi waye qhele ukumnceda amthwalisa ingqayi yamanzi esemncinci Ngoku

uNobuso ukhulile kodwa yena usalukhumbule uncedo lukaNtsele nangona uNtsele engasamazi

yena Yiloo nto intetho yamaXhosa ilumkisa isithi ldquoUnyawo alunampumlordquo

Kwakhona uJolobe kwakule noveli ubonisa uNgwekwazi edumbrsquointloko ngulaa Nobusi waye

emphethe kakubi esemncinci engumntwana UJolobe uyafundisa ukuba unkosi Dlomo wafundisa

ukuba umntu ongenantlonelo nembeko akasokuze akheke ebomini (Jolobe 200818) Le ntetho

yenye yezimvo ezingaphakathi kuJolobe kuba kukhankanywe apha ngentla ukuba ubede abulise

namakhwenkwe la adlala amadayisi esitalatweni engawajongeli phantsi Kukhankanywe ukuba

wayeye awangcwabe akubhubha engawabhebhethi athi abengahambi eCaweni yakhe Kanti

nangemihla emikhulu wayeye awameme ayaleze kwanokuba inkonzo yakhe ingabayeki

bahambe belambile bengaphiwanga kutya Le indlela yesimo sikaJolobe ibonisa indlela yesiko

lamaHlubi eliphakamisa imbeko ephezulu kubantu ekuhlaleni kanti nakowabo umama wakhe

wabafundisa kwaloo mbeko (193679-83) Kungenxa yoku uJolobe athe wababulela kakhulu

bobabini abazali bakhe ngokuba bemfundisile baza bamqeqesha

(d) Ukubaluleka kwesiko lokwaluka kumaHlubi

UJolobe uyibhale le ncwadi yakhe kanye engumfundisi wecawe Usixelele nangokubaluleka

kwesiko lolwaluko kumaHlubi kumaxesha akudala nakwixesha lakhe Kwangokunjalo uJolobe

usafundisa ukuba kumaHlubi ukuba isiko lokwaluka libalulekille kwinkcubeko yawo

nangexesha awaye ephila kulo Ngoko ke ngale ncwadi uyawakhumbuza amaHlubi ngamasiko

abalulekileyo wawo

UJolobe ukhusela isiko Ubonisa gca kule ncwadi yakhe ukuba ulwaluko olu lufana nesikolo

semfundo yesizwe apho abafana abatsha baphekwa khona ukuze bazi ngobuni babo nemvelaphi

yesizwe sabo kuba ngomso ngabo abaza kuba ziinkokeli neenkosi Ngokucacileyo inkosi

engawaziyo umnombo wayo nobuzwe bayo ingaba yehlazekileyo ngenene Yiyo le nto ebhala le

mbali wenziwa luthando lwakhe lobutishala Nalapha ngale noveli ukwafundisa ngamasiko

akowabo ukuba naye ungubani kwanobuzwe bakhe Bubo ke obu asiphakela bona kule ncwadi

yakhe

Yiloo nto naye uMqhayi wathi walimela isiko lokwaluko lendlela yakowabo yasemaXhoseni

kanye njengokuba uJolobe esenza apha kule ncwadi yakhe UMqhayi wala ukuba avumele

166

abaphathi becawa yakhe ukuba beme endleleni yakhe angayi kwisikolo sokwaluka Kungokuba

wabona ililungelo lakhe nesiko lakhe ukuba akwenze oko Kwaye wabona uza kuphulukana

nelifa lakhe eliyinkcubeko yakhe awayishiyelwa ngookhokho bakhe noomakhulu noobawo

bakhe abakhulu Isiko lakowabo lokwaluka walibona libalulekile ekumenzeni indoda phakathi

kwamadoda akowabo Oko kukuthi ngokukaJolobe abe yingonyama nomkhuseli wesizwe sakhe

kumarhamncwa aqwengayo Wabona ukuba akazokukwazi ukusiphakamisa asincede asilwele

isizwe sakowabo kwanenkcubeko yaso ukuba uthe wazichaselisa kude kuso (Gerard 197156)

[ugxininiso lwam] Wade waxolela ukusikwa ecaweni nasesikolweni esasiphantsi kwecawe

nangona waye eyilangazelela imfundo nje

Yiloo nto uJololobe ngentla apha indoda yingonyama yona ifa iqwengwa kuba nayo iqwenga

NoMqhayi waxolela ukusikwa ecaweni ukuze abumele ubudoda bakhe ndash obuthetha ukuba lijoni

kwanokuba ngumkhuseli wesizwe sakhe asithandayo esingamaXhosa

Ngale ndlela wafundisa iCawe ukuba akho amasiko alungileyo kwinkcubeko yamaXhosa

angachaswanga sisiBhalo nabubuKristu Umzekelo isithethe samaXhosa sokwenza ubuntu

kwanovelwano ebantwini nesaphakanyiswayo ziinkosi zamaXhosa ezingooHintsa nooKhwane

zizinto ezinconywa nasisiBhalo esi Ngoko iimbono zikaJolobe noMqhayi oku kukuthi umoya

olungileyo umoya ongacinezeli abanye abantu nophakamisa uxolo inkqubelaphambili uthando

lwabantu kwanelizwe labo ezo zinto xa zizonke zizukisa uThixo kwaye zibonisa unqulo

olululo Kuyabonakala ukuba yiyo nale nto iziphathamandla zathi zabona kamva ukuba

mazimbuyisele uMqhayi esikolweni aqhubeke nobomi bakhe bokuthanda imfundo ukuthanda

inkolo yakhe yobuKristu nothanda lwakhe lukaThixo kwanothando lwakhe lelizwe lakhe kuba

edalwe walithandazwe eliphilele ukulwela liphakamisa impumelelo yabantu balo hayi

ingcinezelo yabo

Utshilo naye umfundisi uJolobe (194089) ku-Amavo akhe wathi isiko elakhayo neliqhubelisa

phambili intlalo entle yesizwe maliphakanyiswe kodwa amasiko athi akhokelele kwimbubho

nokuphazamiseka koxolo namasiko ajongela phantsi isidima noxolo lwabanye abantu anjalo

makalahlwe afe fi kuba ayatshabalalisa akakhi

Umzekelo umntu akakwazi ukuyilahla imvelo yakhe kwanokuba uzalwa ngoobani na phi na

Kwangeli bali naye uJolobe ubonisa ukuba xa ungumKristu kwanokuba nguMfundisi akuthethi

ukuba zilahle izinto ezilungileyo nezikwayimpilo nezakhayo kwaneziphakamisa umoya

ldquowobunturdquo Yiloo nto uJolobe engumlomo womlinganiswa wakhe ophambili uNtsele nathe

wamzoba wamnika isimo sakhe yena Jolobe UNtsele uphile ngokwenene isimo sikaJolobe

esiquka isimo sothando nokuhlonela iinkosi zemveli Oku kutyhilwe nakukuvuselela kwakhe

167

izibongo zomthonyama kule noveli yakhe Umbumbe uNtsele wakwayimbongi njengaye

wamenza wayibonga inkosi yasizwe samaHlubi yakowabo uDlomo

Wayilandelisa ngeminombo yeenkosi zakowabo Wayibonga eyidibanisa kwanemilambo

yelizwe lakowabo nokudale ukuba ngezo zibongo uhlahlambe wonke umzi wamaHlubi

ume ngeenyawo ngomhla womphumo wamakrwala angamatshawe Waxakaniseka

Wagcwala lihlombe

UJolobe uqhuba athi

Waduma umzi wahlokoma akuqala ngokubonga intaba iBusi ephahle ummandla

wamaHlubi wagqithele kwimilambo emikhulu iThukela eseza amaHlubi Walanda

neminombo yeenkosi ezibalulekileyo kumaHlubi Waza wenza umtyatyadulo

wayikhahlela ikumkani ngezi ldquobongordquo zamaHlubi (Wathi)

Bayethe Somabandla kukhahlela amaHlosi

Sifunzele kumxhelo wobukroti siphile

Jelo lamanyange ngqayi yokusesikweni

Mbumbi wezizwekazi themba leziBhushwana

Mthombo-mde wabo oNcobo lukhozi oluntsiba

Lugogo lomthakathi kade bedendebula

Nkunzi ebala lihle lithe tyaba emhlana

Bayethe Somabandla kukhahlelrsquoamaHlosi (200836)

Umbhali uJolobe naye ubonakala ethabathekile Uvuyo lwakhe luzotywe kwisigama sakhe

esinamandla sothando oludize ukuzonwabela kwakhe izinto abalisa ngazo ezimnika

uchulumanco lutyhilwa yindlela athe waluzoba ngayo uvuyo akulo oludale imifanekiso

emikhulu yeliso kumfundi xa eqhubeka ebalisa esithi

Waya kuhlala phantsi (uNtsele) labe selrsquoimi ngeenyawo lonke ibandla Amadoda

amakhulu selemana ukunqwala njengokuba wayemana ukuwisa ngezikhali ekupheleni

kwamabinza entetho Wathi ekuyekeni kwakhe abantu banga bangenwe lugezo

Bahlahlamba batsho ldquongohlwahlwane olude lwesaqhwaberdquo ngenxa yokunandipheka

kocengcelezo lwakhe ezintliziyweni zabantu

Umbhali uchaze ukuba unina (kaNtsele) umaMbambo waba ngathi ukwelinye ilizwe kugcwala

kukuvuya

168

Olu vuyo lungaka luviwe ngulo mama ngenxa yonyana wakhe owenza izinto ezintle kwisizwe

sakhe lukhumbuza amazwi kaJolobe kumbongo wakhe ldquoUNoSuthurdquo ongumama kaTiyo Soga

apho uJolobe akhankanya ukuba lo mama wenza okuhle ngengqeqesho yakhe entle

yokumkhulisa kwakhe uTiyo nowathi kamva waphumelela wasiphakamisa isizwe samaXhosa

kwimfundo nakubomi benkolo yakhe yobuKristu Wade wangumfundisi wokuqala kwisizwe

samaXhosa Ubhale le nkuthazo kubazalikazi xa bebonke besizwe wathi

Okrakraza usana ubopha imbeleko Udumo lonyana ludumo lomzalikazi wakherdquo

(Jolobe 197110)

Olu luvo lungentla lokuba oonyana neentombi ezithi zenze izinto ezintle esizweni sazo zithi

ziphakamise abazalikazi babo kuba naye uJolobe ezithetha nje ezi nyani ziinyani zamava akhe

kuba naye uthe wamvuyisa unina wamzela nodumo ngothando lwakhe nangengqeqesho yakhe

nangokumfundisa kwakhe ngexesha esaphila Umzekelo uJolobe uthe incwadi yakhe yokuqala

UZagula (1923) wabhala isinikezelo sayo ebulelela unina noyise Ubone kubalulekile ukuba

nabo baziwe ekupapashweni kwayo Ngaloo ndlela batsho nabo bafumana ukwaziwa ngaphezulu

abazali bakhe Bazuza nesidima esikhulu nokuhlonelwa ngabantu ngemveliso yabo entle

evuyisa bona kwanesizwe ngokubanzi Kodwa le noveli yesibini ibonisa ukukhula okukhulu

kukaJolobe Ungumakhwekhwetha ogqwesileyo wombhali onamava kubhalo lwenoveli

nololuncwadi lwesiXhosa ngokubanzi Nale yakhe inoveli (inovela) yokuqala UZagula

ilibhongo kuncwadi lwesizwe samaXhosa nakumzi oNtsundu ngokubanzi

Ngale ncwadi Elundini LoThukela kutyhileka isiseko sendlela uJolobe akhuliswe ngayo

kowabo nethe yamenza wazibona ngayo izinto kwiihambo zakhe zobomi Kubonakala ukuba

uthe makazibeke phantsi izimvo zakhe ayibhale le ndlela yoqeqesho lwakhe afundise nolutsha

olusakhulayo ngoku enethuba lokuyenza loo nto Uthe makalushiye namava obomi axhasa

intetho kaNtsele apha ngentla ebonise ukubaluleka kwembeko okanye intlonelo Oku uthe

wakwenza ngokubhala lo mbongo wakhe ulandelayo ufundisa ngembeko osihloko sawo sithi

Imbeko

Kuhlonela uluntu luphela

Kuzithoba komkhulu ngokuzalwa

Kukuzindila emehlweni abantu

Ungahleki intrsquoengaziwa mntu

Kubulisa ngembeko omaziyo

Ongabakhwazrsquoongabaziyo

Nokunceda oxakekileyo

Kumamela xa kuthethewa nawe

Kukuphendula xa kubuzwa kuwe

kukungxengxeza kambe wakona

169

Ngezimnandi ungabi namona

Kukucenga xa ufuna into

Kubulela xa unikwa izinto

Bubuso obuhle naxa uthunywayo

Nantso ke imbeko koyifunayo (195723)

UJolobe uphumelele kule noveli yakhe ukuphakamisa inkcubeko ulwimi imbali zomlomo

izibongo kwanemigcobo yawo amabali amaqhawe esizwe sakhe samaHlubi kumaphulo

okuzingela kwanasezimfazweni Umzekelo kukhuphiswano lweenkomo zamaleqe ukwenze oku

ukuphakamisa ukuxabiseka kolwimi lwemvelo nenkcubeko yesizwe efumaneka kuncwadi

lwaso nekuthi kulo ngamanye amaxesha kufumaneke kwaneembali neminombo yabantu

bakwaNtu UJolobe uboniso ukuba uncwadi lwakhe ingakumbi le noveli yakhe ikwalilifa labantu

abaNtsundu nekuzotywe kuyo ubuntu babo abashiyela lona Ikwaqulathe nembali nolwazi

abalushiyelwa ngookhokho babo kwasekubunjweni kwezizwe

333 UJolobe ukhuthaza iinguqu nobhalo loncwadi olutsha

UJolobe kudliwanondlebe lwakhe kunye noScheub ngo-1967 uye wamcacisela uScheub

ngokubaluleka kwamabali Uthe enza umdla kakhulu kuncwadi lemveli Uqhube wathi

ngamabali aphuma ebantwini nakwinkcubeko yabo athi achukumise abantu bangabinako

ukuwalibala kuba achaphazela kwanobomi babo Uluvo lwakhe luvakala kakuhle ngala mazwi

akhe xa esithi

The oral tradition is not dying There is continuity between oral tradition and written

Xhosa literature The material of the story is still perhaps from the background of your

people ndash and yet with a change we have learned how to supply even a plot Now that it is

a new thing which was not the main thing with our storieshellip but now you have to

manufacture a plot in which you are learning from another culture And yet I find that the

greatness of the story of the people is that you return to the indigenous background more

and more are true to the life of the people I have attempted that in Elundini

laseThukelahellip I have used something which is historical and reconstructed it in order

that it might be a continuous story Much of this is still to be done (Scheub 196760)

Ezi zimvo ziphakanyiswa nguJolobe apha ngentla zingqina isimo sakhe esinconyiweyo

ngababhali ooKerr sokuba ungumntu osoloko ethanda ukudala izinto ezintsha eziphakamisa

isizwe Khona ngoku intetho yakhe apha ngentla ibonisa akuba ungumvuseleli nomnikibomi

weembalo zomlomo zemveli ukuba zivuswe Uzamana nokuba zifumane amandla

zinkcenkceshelwe zingafi nakwezinye iindidi zoluncwadi olubhalwayo Ngolu bhalo lwakhe

lutsha unika inkuthazo nakwabanye ababhali abaya kuthi balandele ekhondweni lakhe

kuphuhlisolobhalo loncwadi lweelwimi zesiNtu

Oku ukubonisa ngokwakhe kule noveli yakhe ngokuthi athi iimbali zomlomo azive

ngoobawomkhulu bakhe kwaneembali zamaqhawe namakroti esizwe azididiyele azibumbe zibe

170

yinto ebumbeneyo etyebileyo yemveliso entle Uvuselela iimbali amabali kwanenkcubeko

yesizwe ngendlela entsha efundisayo iphembelela ngokutsha uthando lobuntu babantu nemvelo

yabo nakwimihla esikuyo

Kwakhona esi simbo sitsha athe wasisebenzisa siphakamisa izinga loncwadi lwesiNtu nemvelo

yabantu nenkcubeko yabo kuba ziyahlangana UJolobe wenza kanye le nto yenziwe kuncwadi

lwesiNgesi olubhalwe nguShakespeare kwincwadi Macbeth Apho kuthi kuqalwe kuchazwe

isimo sentlalo sendawo ezehla kuyo izenzeko kumazwe aseNtshona Oku kuthetha ukuthi aba

babhali baphakamisa amabali aseNtshona nenkcubeko yakhona Malunga nalo mba ungentla

uWathiongrsquoo uthe wakunyhasha ngamandla ukungaxatyiswa koncwadi nolwimi lwemveli

kwanenkcubeko yalo ngamanye ama-Afrika nawabona enganankathalo ngenkqubelaphambili

nokuphuhliswa kwanokwakhiwa kwesizwe siqhubele phambili ngankalo zonke Olu luvo

luxhaswe nguMqhayi noJolobe noSinxo noYalimanisi noonoMgqwetho itshantliziyo

elingqinwa Opland (20071) Bona aba bakhetha ukuphakamisa ulwimi lwemveli isiXhosa

batsho bahluphezeka kwanooWallet Vilakazi abathe baqalisa ukuphakamisa isiZulu nooMfolo

nabo baqalisa ukuphakamisa isiSuthu ngenxa yombiko owenziwa nguMqhayi wokuba

makulunyukelwe ukubhanga kweelwimi zemvelo nenkcubeko yazo (Masilela kuAttridge

noAttwell 2012 330)

Kanti naye uWa Thiyongrsquoo ithandazwe lomAfrika ulwele ukuphakanyiswa kweelwimi sase-

Afrika kanye njengoMqhayi noJolobe Wathi wangena kwiingxoxo ezishushu ekhalazela

ukungaxabiseki kweelwimi zabantu abaNtsundu kwanoncwadi lwazo apha eAfrika kuba kwathi

ngokuhamba kwamaxesha umntu omnyama akakhuthazwa ukuba ayixabisa inkcubeko yakhe

ngenxa yokufika kwamaKoloniyali nefuthe logunyaziso lweelwimi zawo kwizizwe zaseAfrika

Lo mbhali uqhuba athi amaKoloniyali agunyazisa uncwadi olubhalwe ngolwimi lwabo

oluqulethe nenkcubeko yabo ukuba lufundwe ngabantu abaMnyama ezikolweni kulawulo lwabo

Umzekelo kwafundiswa uncwadi looShakespeare nooGoethe nooBalzaz nooTolstoy

nooGorky nooBrecht nooSholokov kunye noncwadi looDickens Lonke olu hlobo loncwadi

luqulethe inkcubeko nembali yamazwe aseYurophu apho amaKoloniyali ayevela khona Ngoku

umntwana womntu oMnyama kwafuneka axabise inkcubeko yobantu abaMhlophe yemvelo yabo

kuneyakhe (Wa Thiongrsquoo ku-Olaniyan noQuayson 2007295) Isikhalazo sikaWa Thiongrsquoo

siyavakala nakule mihla yedemokhrasi Umzekelo nakwezi mini sikuzo kwamanye amakhaya

nakwezinye iintsapho zabantu abaNtsundu ekuhlaleni kanti nakwamanye amaziko emfundo

akakuboni tu ukuxabiseka kolwimi lwemveli noncwadi lwaso Lujongelwa phantsi ulwimi

noncwadi lwemveli Kuphakanyiswe iilwimi noncwadi lwezizwe zaseNtshona nenkcubeko yazo

Ezemveli iilwimi azibonwa kuxabiseka nangabantu aba bazo kwaye oku akuthandeki kudala

171

iintloni kuba amaNgesi wona anentetho ayiphakamisayo ethi ldquoCharity begins at homerdquo Le

ntetho iyinyaniso ithi ldquoQala uxabise izinto ezintle zakowenurdquo Kuba izenzo ezinje zifana

nokuba umntu omnyama ajongele phantsi ibala lakhe elimnyama adalwa enalo Kungcono xa

zonke iilwimi zixatyiswe ngomlinganiselo omnye ngokulinganayo

334 Ukugqwesa kosetyenziso lwesimbo sedrama

UJolobe kule noveli usisebenzisile isixhobo sokubumba itekisi yedrama esiyincoko

yabalinganiswa okanye yabadlali Esi simbo sisixhobo sokubhala idrama sidala incasa kubaliso

lwebali UNyembezi (1958157) ubalula ukuba uJolobe ube elusebenzisa ulwimi lwesiXhosa

atsho kuvokotheke esebenzisa nabalinganiswa bakhe batsho ngeentetho ezidala umntu

alonwabele ulwimi lwesiXhosa kwanendlela ekuchazwa ngayo izinto Ngesi simbo sedrama

asisebenzise ngamandla kule noveli umbhali uJolobe uchukumisa umdla womfundi akonwabele

ukufunda le noveli Kanti nesigama athe wasichonga ngokukodwa amaxesha amaninzi kwesi

simbo sedrama sithi siwuvuselele umxhelo wabafundi bale noveli UWa Thiongrsquoo naye uthe

wakuphakamisa ukuxabiseka kobuncwane bokusetyenziswa kweelwimi namagama ngobugcisa

obuvuselela iingqondo zabafundi kuncwadi lwemveli

We therefore learnt the value of words for their meaning and nuances Language was not a

mere string of words It had suggestive power well beyond the immediate and lexical

meaning We played with words through riddles proverbs transpositions of syllables or

through nonsensical but musical arranged words So we learnt the music of our language on

top of the content The language through images and symbols gave us a view of the world

(198116)

Kwakhona apha ngentla lo mbhali uWa Thiongrsquoo ukhankanya amandla okubaluleke kwesigama

esisetyenziswa kulwimi lwemvelo nakuncwadi lwalo ukuba lunamamdla amakhulu ekugqithiseni

imiyalezo kwanenkcubeko yesizwe Kanti lukwadala noyolo lokuziva izandi zemagama

ezibeleke iindidi ngeendidi zeentsingiselo ezidala kwaneengoma ezimnandi endlebeni

zakubekwa ngobugcisa

Kwakhona uJolobe ubonisa ngokuthe gca ukuba abantu ekubhalwe ngolwimi lwabo

baxabisekile Kwaye nesidima sabo siyaphakamiseka Umzekelo kule noveli abafundi bafumana

isiHlubi esiqulethe inkcubeko yamaHlubi nolwimi olusetyenziswa ngabantu bakowabo Uphinde

wasebenzisa nolwimi lwesiXhosa nalo oluqulethe luphakamisa kwa inkcubeko yamaXhosa

apho athe wazalwa khona eNdwe waphinda wangumalusi wemfuyo eCala Obu bubulumko

bokuzisebenzisa zombini ezi lwimi kubonisa ingqondo yakhe ephaphileyo yesimo esimbaxa

ekuyolisweni kwabafundi ngandlela zonke kuncwadi lwakhe alubhalayo

172

Okunye okukhwankqisayo uJolobe usebenzisa amagama esiHlubi ebalisa ngembali yamaHlubi

kodwa ayibhala ngesiXhosa Oku luphawu olubonisa ubunkcubabuchopho bukaJolobe Ngale

ndlela ubonisa ukuba ezi zizwe ziyazalana UJolobe ngale ndlela uphembelela ubunye

noxolelwaniso Olu luvo lukwaphakanyiswe nguWa Thiongrsquoo (198116) ochazwe ngentla apha

noxhasa ukubaluleka koncwadi nolwimi nenkcubeko Ukhankanya ukuba ulwimi luyakwazi

ukubonisa umahluko phakathi kwezizwe kodwa luphinde lubonakalise neendawo apho

lubonakalisa ukuzalana kwazo uthi

Language carries culture and culture is carried particularly through orature and

literature carries the entire body of values by which we come to perceive ourselves and

our place in the worldhellip How people perceive themselves affects how they look in their

culture at their politics and their social production of wealth and their entire

relationship with nature and other beings

Esi sicatshulwa sibonisa ngokubaphandle ukuba ulwimi lunendima enkulu ekuphileni kwabantu

elizweni Luqulethe inkcubeko yesizwe kwaye lenkcubeko ithi ihanjiselwe phambili ngamabali

omlomo kwanoncwadi Zonke ezi zinto ziqulathe izinto ezibalulelekileyo kwisimo kwanentlalo

elindelekileyo neyamkelekileyo kwisizwe eso nethi isincede kwanathi bantu ukuba sizazi ukuba

singoobani na kwanokuba sizingce ngeendawo zethu zemvelaphi yethu kwanobuntu bethu

phakathi kwezinye izizwe Oluvo lukaWa Thiongrsquoo luhambisana nezizathu zokuba uMqhayi

noJolobe balilwela ilungelo lokuba uncwadi lwesiXhosa luxatyiswe luqhutyeliswe phambili

(Masilela kuAttwell noAttridge 2012 328)

UWa Thiongrsquoo (198116) uchaza ngokubaluleka kolwimi nenkcubeko yabantu bemvelo yabo

equkwa kumabali abo amabali abantu aquke imvelo yabo nethi ibanike amandla okuphila

kwanokulwa iimiqobo yemihla ngemihla ethi ibavalele ngamanye amaxesha kwindlela yabo

esinga empumelelweni Kwintetho yakhe noScheub uJolobe uthi wenze loo nto Usebenzise esi

simbo kule noveli yakhe Elundini LoThukela Sibanga umdla sitsale neengqondo zabafundi

Kwakhona sidala amabali amakhulu kuba asuka kwimvelaphi yabo Ude akhankanye nebali

likaJordan (1940) ukuba nalo linayo indawo enjalo yokwakhelwa kumabali endawo abantu

abasuka kuyo Apha kuElundini LoThukela wenze kanye eso simbo ephuhlisa inoveli yakhe

kangangokuba ude wongeza ezinye izinto ezintsha ebezingafane zenziwe kwinoveli Wenzela

nokunika igazi elitsha kubhalo lwenoveli kwanokukhusela ukuduka koncwadi lwemveli

Ukongeza uJolobe ukwakhankanye ukuba kukho ingenelo kwanefuthe elitsha lobudlelwane

phakathi koncwadi lomlomo lwemveli kunye noncwadi olubhaliweyo Uqhube wathi umbhali

uyakwazi ukuluvuselela alunike ubomi uncwadi lomlomo lwemveli ngokuthi aluqhusheke

kwalapha kwibali lakhe litsho lifumane ubomi (Scheub 196760)

173

Indlela kaJolobe yokuquka izinto ezintsha kubhalo lwale noveli yakhe kukwahambisana

kwanesimo sakhe sobumbolombili ngokudalwa Akakwazi ukuhlala ejongene nento enye

usoloko engumntu ongqondo yakhe inemibuzo utshilo uGqirha Kerr othe wakhankanywa apha

ngentla Ngoko ke isimo sakhe sendalo sokuba ngungqondongqondo nemfunalwazi simbangele

ukuba abengumphandi ogqwesileyo nombhaqi wolwazi olutsha noluthe lwaphakamisa izinga

lobhalo loncwadi lwesizwe sabantu abaNtsundu ingakumbi kumzi kaXhosa nolwimi lwawo

Ukutsala umdla kwisimbo sakhe esitsha sokubhala inoveli nathe wasiphuhlisa ngokuxuba

ngamandla isimbo sedrama kwinoveli ngokuqinisekileyo abantu abayaziyo inkcubeko

yamaHlubi ngokubanzi bathe baziva bechulumancile kakhulu kuba beve lo mbhali ethetha

ngezinto zakomawabo abazaziyo kwaye zibachukumisa kanye njengokwenziwe nguJordan

(1940) nothethe ngamasiko kwanezinto zesizwe saseMpondomiseni nezaziwa kakhulu ngawo

Ngale ndlela uthe wawenza aziva kamnandi onwaba ngamandla Olu luvo luxhaseka kumazwi

kaRolihlahla Mandela owathetha wathi xa umntu ethethe naye ngolwimi lwemvelo oko kukuthi

equka nenkcubeko namasiko akhe loo mntu uthetha ngentetho eya entliziyweni yakhe

UJolobe ngokucacileyo ngale noveli ubone ukuba naye makawakhumbule amaHlubi

kwanolwimi lwawo kwanenkcubeko yawo equlethe iphakamisa isidima sawo kule ncwadi

yakhe uElundini LoThukela esihloko sayo siquka isinqulo sawo esingu ldquoThukelardquo Singanaba

ngalomba senjenje Isimbo sokusebenzisa kwakhe incoko yabalinganiswa okanye yabadlali

bedrama sidlala indima enkulu ekwazisweni kwabanntu ngobukhulu benkosi yamaHlubi

kwanokubaluleka kwenkcubeko kumaHlubi nequka isiko lokwaluka kuwo Oku ukwazise

ngomlomo womlinganiswa wakhe uDlanga olikhankatha labakhwetha abangabazukulwana

benkosi uDlomo Eli phakathi libulise inkosi yalo ngembekokazi enkulu ngolwimi lwemvelo

yamaHlubi laqhubeka lamazisa ngezinto ezibalulekileyo kubomi bentlalo yamaHlubi Kulo

mzekelo wale ngxoxo likhahlele labulisa lanika ingxelo lathi

UDlanga A Dlomo Ncobo Mthimkhulu Dlamini Malunga

UDlomo Sakubona Dlangahellip

UDlanga Yebo Baba sakubona mhlekazihellip(2008 19766)

Kanti nakwincoko kankosi Dlomo kunye nesanuse sakomkhulu umbhali uJolobe uphinda

asebenzise amagama esiHlubi apho inkosi ifuna ukwazi kwisanuse ukuba indoda le iyintoni na

UDlikiza unike ingxelo yokuba indoda le iyintoni na ngokwamanyange ndash inkcazo yakhe iqulethe

amagama esiHlubi Zulu ndash apho achaza ukuba indoda yingonyama ibhubesi Oku ukuchaza

ngala mazwi

UDlikiza unika impendulo kwinkosi yakhe uDlomo uthi ldquoBabardquo asazi ldquoluthordquo thina

kodwa amanyange wona kambe athi indoda yingonyana ldquoibhubesirdquo mhlekazi

ikwayingcongolo kumlambo iThukela (20089)

174

Esi senzo sobhalo lukaJolobe singqina ubulumko bobunkcubabuchopho bendlela akrole ngayo le

ncwadi elibali-mbali Kanti nombono wakhe wokusebenzisa isimbo sedrama kwingxoxo yakhe

kwezi lwimi zombini kutsala ingqondo yomfundi ikuqonde ukubaluleka kolwimi lwesizwe

nenkcubeko yaso Lo mbhali walatha kwanokuba zombini ezi ilwimi apha kule noveli zilixabiso

elikhulu kubantu bazo Zibuyisela isidima sabantu ebantwini baso Ziphakamisa

kwanokuxabiseka kwabo kwaneembali zabo Zikwakhulisa ubuthandazwe ngaphakathi emoyeni

wabo Zibakhumbuza ukuba bazalwa ngoobani na besuka phi na

335 Amagama kumaHlubi azizinqulo aziziduko

Le noveli iyimfundiso ngokuba ibonisa ukuba iziduko ezi zakheka njani kwanezinqulo

kumaHlubi Lo mba sakuqala siwuqwalasele ngokuma kweenkosi zamaHlubi kuba izinqulo

zawo zinento eninzi yokwenza neenkosi zawo Umzekelo isinqulo sawo esithi Bhungane

sisukela kwinkosi yawo enguBhungane UBhungane ozalwa nguNtsele Kwalo Bhungane wazala

uMthimkhulu inkosi enkulu eyalawula ngobulumko neyayithandwa ngamaHlubi Inkcithakalo

yamaHlubi yaqala ngexesha lokulawula kwayo ngokuthi ibulawe ngamaNgwane

Okuthethwa entla apha kuyadibana nathe uJolobe wakubhala Nalapha kule noveli yakhe uNtsele

unike unyana wakhe igama elinguBhungane Oku kutyhila ukuba amagama eenkosi ajike abe

ziziduko emva kokufa kwenkosi Oku kudala ukuba umntu atsho acinge ngokutsha akubhaqa

ukudalwa kwenkcubeko yabantu abaNtsundu Ukujika kwegama lenkosi libe sisiduko asinto

yenzeka kuphela kumaHlubi nakwezinye izizwe ezintsundu iyenzeka KumaXhosa kwakukho

inkosi egama layo linguTshawe (Soga 1937) Kodwa kwaphela kusithiwa abantu awathi

wabakhokela babizwa ngokuba ngooTshawe Kanti nalapha kumaHlubi kule noveli

umlinganiswa uDlanga iphakathi likaDlomo lithi xa limkhahle unkosi Dlomo lithi Dlomo

Ncobo Mthimkhulu Dlamini Malunga Amagama athe uDlanga wawalandelisa emva kwelika

Dlomo ngawezinyanya zamaHlubi Ngokunxulumene negama uBhungane nezinqulo zakhe

uRubusana (190637) uchaza ukuba ufumene izinqulo zamaHlubi kumagama eenkosi zawo

Akuthethayo kungqinwe yile mizekelo yezi zinqulo zilandelayo

UBhungane Ntsele inkosi yamaHlubi

NguBhungane wamakhulukhulu

NguSothondoshe indlu undlubo zamilrsquoedlweni

Yintlabathi yiNdi noThukela

UOpland (199886) uyalungqina uluvo lokuba iziduko ziyadaleka ngamagama abantu kanti

ngokunjalo nangamagama eendawo Uqhuba athi ldquoumntu sisiduko sakherdquo Oku kudala umbuzo

othi kanti abantu aba bawazuza njani amagama abo xa amagama aphinda abe ziziduko Ukuzama

ukuphendula lo mbuzo sakwenjenje U-Opland ukhankanya ukuba uJH Soga (1932) wazisa

175

ukuba amagama abantu amaxesha amaninzi bawafumana kubazali babo neemeko zeziganeko

ezithile kwanezinto ezithile zendalo ziba yintsusa yamagama abantu yaye amagama abo

ayakwazi ukuchaza nezimo zabo UOpland ukwavakalisa ukuba abantwana amagama abo

akwabonisa inkcubeko yabo ekuhlaleni kanti akwabonisa nenkangeleko yokumila kwabo

Olu luvo lokuba iziduko zasemaHlubini zisuka kumagama eenkosi ezabandulelayo lubonisa

ukuba amagama azo ahlale ehleli ebakhumbuza ngobukho bezi nkosi ngokungathi ziphakathi

kwabo Kwakhona amagama amaHlubi asuka kumagama emilambo emikhulu iThukela

neMpafane Oku kungqina ukuba amaHlubi athi awulandela umbono owabonwa nguJHSoga

(1932) wothiyo lwabantu ngemilambo kwaye le yeminye yeminqweno yabazali babo

UOpland uthi isizwe sizihombisa ngokuthetha izibongo zaso Kwakhona uthi kumaXhosa

amagama ezibongo zabantu aquka amagama amadoda abafazi abantwana ookhokho kwakunye

namagama eenkosi (199890) Uqhuba athi kanti namagama ookhokho beso sizwe nawoodade

babo athi afumaneke kwizibongo Namagama eendawo nawo abakho kwezo zibongo

Okuthethwa nguOpland kubonakala kuyinyaniso kuba kuxhaswa nanguJolobe ngenkqu kuba

isiduko nezinqulo zakhe nguThukela noMpofane kwaye la ngamagama emilambo emikhulu

nebalulekileyo kumaHlubi AmaHlubi akuzibiza ngezi zinqulo atsho acinge ngale milambo apho

ookhokho bawo babesela khona amanzi kunye neenkomo zabo Atsho acinge apho izizwe

zamaHlubi zaziphila khona mandulo kwaye amanyange amaHlubi asafumaneka khona

kwimimandla yoThukela unanamhla oku (199886)

Iziduko namagama amaHlubi asetyenzisiwe nguJolobe kubalinganiswa abakule noveli Elundini

LoThukela Oku kubonisa ubunyani bebali likaJolobe Kanti uMfu WG Rubusana (1906) no-

Opland noMtuze (199442-43) bachaza ukuba amaKhesa ooMbangubo bazalwa nguVilwana

Bakhankanye ukuba babengabemi phakathi koMpafane noThukela Baxabana bodwa

ngamabango Bafika emaHlubini kusalawula uNtsele Yaza intombi yabo uMakhambehlala

kaSiwezi yendela kuBhungane ngayo uzele uMpangazitha kaJobe Iziduko zala maHlubi

zibongeka ngolu hlobo

NgabakwaKhesa

Ngabakwakhungwa ngogongolo

Entla neMpafane neThukela

Abacwengrsquoinga ngudade boNkosi

Bacwenga bandrsquoukususela

AbaNgunrsquoabahle bakwaNoZulu

BakwamThathambi ngeliphezulu

Lona ladlrsquoumntu alabekwa mlandu

Amachumanrsquoamahle

Eza amacocobela njengokwindla

176

Labutshelezi njengelitye lomfula (Opland noMtuze 199443)

Kwesi sicatshulwa imbongi ityatyadula ngeziduko zakuloJolobe Kule noveli yakhe

uyazivakalisa iziduko nezinqulo zakowabo kodwa ukhethe ukubalisa ngendlela efihlakeleyo

evakalisa ngembali yesizwe sabantu aphuma esinqeni sabo amaHlubi Kwaye akwenzileyo

kuyancomeka kuba namhla abafundi nesizwe usishiyele ilifa lolwazi olulixabiso elikhulu

noluthe lwanika ingcaciso lwakhanyisela ngemvelaphi kaJolobe neyookhokho bakhe

kwanamabali obo kwanembali yabo

Olu phando ludiza ulwazi oludala umdla kule noveli Lulwazi olube lungacacanga kodwa luthe

lwenziwa lwacaca ngobugcisa bokucinga obunamandla bukaJolobe obonisa ubunkcubabucho-

pho ekukroleni kwakhe le ncwadi yakhe

336 Ubukhuluwa bukaJolobe buhamba kwanobuthandazwe

ldquoUbukhulu kukukhusela omncinci nobuthathaka Inkulu engayenziyo loo nto ayifanelwe

bubukhulurdquo (Jolobe 200896) La mazwi athethwe ngumlinganiswa oyintloko uNtsele

Uwathethe ebonisa ukuba bekulilungelo labo bona ndlunkulu ukukhusela indlu yasekunene

yakuhlaselwa lutshaba olungamaNgwane Naye uJolobe ngale ncwadi enye yeenjongo zayo

kukuba imbali yamaHlubi nenkcubeko yawo nayo ibe ikroliwe kwiimbalo zakhe ingabi nako

ukuduka Kwakhona enye injongo yakhe kukuthuthuzela amaHlubi nawo akhe ahleke

agigitheke enyunjazwa ngamabali akomawabo awaziyo anamandla Ezinye zeenjongo zakhe

kukuvuselela amaHlubi awanike ithemba kwiimeko ezinzima zobomi athe adibana nazo aye

engazange azi ukuba angaze abe kuzo Ngale ndlela ubonisa uvelwano nawo kuwo

UJolobe ebengumntu ongathandi ukuzigwagwisa kwanokuphakamisa ubuhlanga ngokwesimo

sakhe Ebengasiphakamisi isiduko sakhe ngaphezu kwezinye Elinye lamarhamente enkonzweni

yakhe libalise lathi uMfundisi uJolobe ebesithi bonke abantu enkonzweni yakhe baziziduko

zakhe engafuni kubekho abantu ababhekiselwa kude ngenxa yobuhlanga Kule ndawo

luyangqineka uluvo lomrhamente wakhe kuba ebeyimela into abe eyithethile kumavo akhe xa

esithi ldquosingabantu abanyerdquo (Jolobe 194023) Kule noveli yakhe ingembali yamaHlubi nalapha

akazivezanga ukuba yena uliHlubi Kodwa uyavakala ukuba uthetha ngezinto ezidibene nobomi

bakhe nqo Indlela nomoya abalisa ngawo wochulumanco nolonwabo lwakhe luvakele kwatsho

kwabonakala ngokuphandle ukuba uhili uphumile ezingcongolweni kuba uJolobe uvakala ngathi

uthi ldquoNgoku ndithethe ngezasekhaya apha izinto Ndingqina endikwaziyo nendikuvileyordquo

Nangona ebengathandi ukuphakamisa ubuhlanga nje uJolobe kodwa ubenenkolo ethi ayiyonto

imbi into yokuzazi imvelaphi yakhe umntu Kubonakala ukuba ubone ukuba ikhwele elinjalo

177

lokuyazi imbali yakhe umntu litsho limhlupheze Umzekelo utsho aphakame nokuba ebe

namadolo agevezelayo butsho busabe ubugwala atsho azibone naye enjengegorha kuba

ekhumbula amagorha eenkosi namaqhawe akowabo awathi alwa awisa imithi emikhulu

ngamaxesha emfazwe nohlaselo omeleza nabatyhafileyo babe nethemba baphila ekubeni

bebelinyaziwe kanye njengokwenzeka kumaHlubi ngexesha lentsabo

Ikhwele lobukhuluwa lithe lamongamela njengokuthethwe ngentla apha Naye ubone ukuba

enze isenzo sokumbambazela kwanokuvuselela amaHlubi angatyhafi ngenxa yeenkxwaleko

zobomi athe adibana nazo ezibuhlungu ezabahlela ngebhaqo Ngoko ke uthe wabona

kubalulekile ukuba aphakamise abantu bakowabo abathe bacudiselwa ziimeko zobomi abanike

ithemba naye ngokwakhe akhe azivise kamnandi abalise ngezakowabo izinto ezimchukumisayo

zimphilisa Emva kwethuba naye uJolobe ubone kubalulekile ukuba naye azivise mnandi

nakumoya wakhe

Ukungqina le nyaniso uthe eli bali lencwadi yakhe uElundini loThukela walibhala ngomdla

omkhulu Lidala uvuyo nokuhleka kanti zikho kwaneendawo ezidala intshukumo enkulu

kwiziganeko ezithile ezidalo uloyiko umingimingi nonxunguphalo olukhulu Eli bali liyile nto

kuthiwa sisiyolisi senene

Le noveli imfumbathisa umntu ngolwazi olwakha ingqondo umzimba kwanomphefumlo Kanti

ngaxeshanye iyamtyebisa umfundi ngembali yamaHlubi atsho azi ngokuzalana kwezizwe

Umzekelo amaHlubi amaXhosa namaZulu aphuma sinqeni sinye ngokokutsho kukaJolobe

noSoga ngokwenkcazo enikwe ngentla apha Eli bali libonisa kwanemvelo yakhe

kwanomnombo weenkosi aphuma kuzo uMthimkhulu uMashiyi noNcobo kwanookhokho

bakhe Likwaqulethe imbali yamaqhawe amaHlubi

Ngoko ke uJolobe kule noveli uphumelela ukubonisa ubukhuluwa ngokuthi nawo amaHlubi

awamele awaphakamise angabi nantloni ngawo Nawo uwashiye ewenzele imbali emnandi

ebhalwe nguye uqobo kanye njengokuba ooJordan nooSoga nooRubusana nooMqhayi benzile

babhala imbali eziphakamisa imbali nenkcubeko yesizwe samaXhosa

337 UJolobe nesimo sobukroti sokulungisa izinto zomzi oNtsundu

Isimo sokhalipho sidulisiwe yile noveli yakhe uJolobe ngokuthi ayimele into efuna ukulungiswa

Angayiyeki iqhubekele phambili ukuze izizukulwana ziphele zisiba nolwazi olungeyonyaniso

UJolobe namhla uyilungisile into yokuba amaHlubi ngamaHlubi akangomaBhele kwaye

amaBhele ngamaBhele kodwa kukho ukuzalana ngenxa yokwendiselana

178

UKerr (1958169) naye wongeza olwakhe uluvo wachaza ukuba uJolobe ube engumntu osoloko

enengqondo enemibuzo ezama ukuphendula izinto ezizisa izisombululo Kwakhona ube

engumnntu osoloko efuna iindlela ezintsha zokudala iinguqu eziphuhlisa inkqubelaphambili

nasekuhlaleni hayi kuncwadi nje qha lodwa Kwakhona obu bukhalipha bakhe bungqinwe

nanguNyembezi (1958158) xa esithi

Jolobe has shown himself to be a brave man a man who was not afraid to stick his neck out

for fear of criticism a man who was not afraid of experimentinghellip In Rev Jolobe we have a

man who is obviously fully convinced of the great might of a the pen in the task of uplifting

his own people

UNyembezi udiza ngokuphandle ukuba uJolobe uphile impilo yobukroti Oku kuxhaswa

nakukuba kwathi kwabonakala nakuyise mhla kuzalwa uRhanisi Jolobe wabona ukuba kuzelwe

ldquounogada wohlangardquo nomlweli walo Yena uJolobe ubone iluxanduva lwakhe ukulwela intlalo

engcono yoxolo kubantu bonke kwanedala inkqubelaphambili yabantu besizwe esiNtsundu Ube

yindoda enobulumko Akabalibalanga nabantu azalwa ngabo ubakhumbule njengokuba

oluphononongo lubhaqe oko kule noveli yakhe

338 UJolobe nesimbo esitsha sebali

UMqhayi wenze umsebenzi omhle kwinoveli yakhe Ityala lamawele Usebenzisa izimbo ezenza

umdla Njenge zixhobo zokuyila le noveli usebenzisa iingxoxo ezitsala umdla zikho

kwanezibongo zembongi yakomkhulu akazishiyanga nezafobe ezidala imifanekiso emikhulu

etsala umdla womfundi Kanti naye uJordan kweyakhe inoveli INgqumbo Yeminyanya

uyasisebenzisa isimbo seengxoxo ezidala uchulumanco Zicacisa ngomdla into ethethwa

ngumbhali Waphinda walenza ibali lakhe laquka iindawo ezaziwa ngabantu namasiko abo Oku

kusenze isigoci sakhe sokubhala sincomeke kakhulu

Yena uJolobe uye wathi chatha Uye wantshatshela ngokuthi ayenze inoveli yakhe ibe ntsha ibe

yindibanisela yemixholo ngemixholo namabali ngamabali kodwa konke oku kwabunjwa

kwayincwadi enye Watsho wagqwesa ngesakhono sakhe sokuyila inoveli yobhalo olutsha

Uyenze yalibali kwanembali yamaHlubi enzulu nengqinekayo engentlalo yendawo eyinyani

Yindawo apho amaHlubi awaye akhe ahlala kuyo Usebenzise isimo sendawo sentlalo

nesexesha ngendlela efanelekileyo Watsho ngesakhiwo sebali elikholelekayo Nanamhla oku

intsalela yamaHlubi yakhe imizi yawo kummandla apho kusame khona iintaba ezinjengeBuzi

kunye nemilambo enjengeThukela yelizwe lookhokho bakhe ababeseza khona imihlambi

yeenkomo zabo

179

UJolobe uqwela nangokuthi iinkosi ezinjengoonkosi uDlomo zawo amaHlubi ezaziwayo

ezinkulu zivuswe emangcwabeni zenziwe abanye babalinganiswa kwibali bakhe Uzenze

zahamba hamba phakathi kwabantu Uvuse nooNtsele ooMahlaphahlapha nooBhungane Kanti

nezinye inkosi zithe zakhankanywa ziyinxenye yebali Umzekelo unkosi uMashiyi nonkosi

uMthimkhulu bayakhankanywa kwanendima yabo abayidlalayo ebalini lakhe uJolobe

Ngaphezulu koko usebenzisa amasiko aphezulu amaHlubi okuphuma kwamakhwenkwe

namatheko nokwamkelwa kwawo kuzizipho nemivuyo Zonke ezi zinto ziyabaliswa ngolwimi

oluphezulu oluqulethe izafobe nemifanekiso ekunzima ukuba ingalibaleka kangengendlela

ekhwankqisa ngayo

UJolobe kubonakela kule noveli yakhe ukuba uwakhuphe onke amaci akhe esimbo sakhe

sokubalisa agqwesa ngaso Wayikrola inoveli yakhe ukuze ibe libhongo lesizwe esiNtsundu

Umbono wakhe ibe kukuba ibe lilifa lezizukulwana ngezizukulwana naxa yena sele sithele

zifumane ukonwatyiswa yiyo Kwakhona uthe wazizoba ngokukhwankqisayo iziganeko

ezahlukeneyo ngovuyo olukhulu waxuba kwanoloyiko olukhulu kwiindawo ezithile edala iindidi

ngeendidi zovakalelo ukonwabisa abafundi bakhe ingakumbi kwiinkomo zamaleqe

nakwiziganeko sokusukelwa kwabazingeli bamaHlubi lirhamncwa elingenanceba imamba

emnyama kwanesiganeko sesiko lamaHlubi lokubulala kwenkunzi enkulu yenkomo ngamadoda

ngezandla kuphela kungekho zikhali ngendlela enenkohlakalo kungekho lusizi

Umfundi angathi azibuze imibuzo ngamanye amaxesha ukuba umfundisi weliZwi leNkosi wathi

wakwazi njani ukulibukela isiko elimasikizi lokubulawa kwenkunzi yenkomo ngokumasikizi

kangaka intlontwa La ngamava esimo sakhe sokuhlala ezingela ulwazi olunzulu ngento

azakubhala ngayo Umzekelo yiyo nale nto wathi wagqwesa ngombongo wakhe othi

ldquoUkwenziwa komkhonzirdquo kuba uthi wazibonela ngawakhe amehlo indlela inkabi yenkomo

eqheliswa ngayo idyokhwe kabuhlungu kungaboniswa lusizi nanceba

Olu luvo lungqinwa nguKerr noNyembezi abathi uJolobe waye elikhalipha ethanda ukuzama

izinto ezintsha nezenza umdla neziphuhlisa ulwimi noncwadi lwesiXhosa (Nyembezi1958158)

Kanti uKerr yena uncome umkhwa kaJolobe wokuba ngumntu osoloko esendleleni yokufuna

ulwazi Oku kwalatha ukuba uJolobe ube eyimfuni yolwazi lokuphucula umgagangatho

woncwadi lwakhe njengokuba enze njalo kule noveli yakhe Elundini Lothukela UKerr

(1958169) ulwazi lwakhe ngoJolobe kwanesimo sakhe sokunxanelwa izinga eliphezulu

lokuphuculwa kwembalo zakhe ulubeka ngala mazwi akhe alandelayo wathi

IsiXhosa as a literary medium is a young language and those who employ its words and

speech forms in work or play must still be experimenters discovering new modes of

180

expression which will best match the speaker the subject and the audience Though still in

his prime Mr Jolobe has been publishing work in a variety of forms in his own language for

thirty-five yearshellip ldquoSuch a variety of literary efforthellip not only demonstrated a remarkable

degree of mental energy but is a strong testimony to a versatile and questioning mind

Okuthethwa nguKerr ngentla apha kudiza isizathu sokuba kube kunokuthiwa inoveli kaJolobe

Elundini LoThukela izigqwesile ezinye iinoveli ezikhankanywe apha ngentla Isizathu soko

siduliswe nguGqirha Kerr ngokuthi lo mbhali ebethi ehleli nje kanti ukwintlanganiso nesiqu

sakhe ezamazamana neendlela zokuvelisa ulwazi olutsha aveze iindlela ezintsha zolwazi

kwakunye nemixholo engakhange ibe ithe yavelelwa ngabanye ababhali ngendlela yena athe

wayivelela ngokuchukumisayo UJubase (ANS (S) 226) Ukuxhasa le nyaniso ingentla upapashe

olu ncomo lulandelayo ngomsebenzi omhle wosiba lobhalo lwakhe

Jolobe is a successful author The elegance of style and depth of imagination coupled

with a wide vocabulary are amongst his outstanding attributes

Uncomo lukaJubase luyaxhaseka kakhulu kuba lubhekiselele kumsebenzi omhle oligalelo

likaJolobe kubhalo loncwadi lwesiXhosa Lubonakala kule noveli yakhe athe wayakha

yakwizinga eliphezulu nangokuyinonga ngendibanisela yemixholo neentlobo ngeentlobo

zeentetho neengxoxo ezithe zangqinelana noluvo lwengcingane kaBakhtin okhankanyiweyo kulo

mqulu Ngokwale ngcingane le noveli isisonwabiso esinomahluko kuba apha kuyo iqulatha

iintlobo ngeentlobo zoncwadi kwanezinto ezidiza ubudlelwane babantu nabanye abantu izimo

zabo kwanendlela yentlalo yabo ekuhlaleni

Kwakho le noveli kaJolobe ibonisa ubunyaniso bengcingane kaBakhtin (Abrams noHarpham

2012) ethi inoveli iyakwazi ukubonisa iindidi ngeendidi zamazwi akuthetha-thethwano oluquka

nezinto zenkcubeko yabantu Oku kudala umdal kumfundi atsho ayonwabele inoveli

Ngoko ke le noveli kaJolobe ayisiso isonwabisa nje kodwa kuphela ililifa eliqulethe inkcubeko

kwanembali yamaHlubi kanye njengokukhankanywe nguWa Thiongrsquoo apha ngentla malunga

nokubaluleka koluncwadi olubandakanya amabali asemakhaya Ubalula ukuba loo mabali

angolwimi lwabo bantu aqulatha inkcubeko yabo intlalo yabo imbali yabo kwanamabali abathe

bawabaliselwa ngabantu abadala bakomawabo Ngendlela abhale ngayo uJolobe abantu bathi

kumabali akhe bafumane ubulumko Bafumane amandla okumelana neenzima zobomi

kwaneengxaki ezikhangeleka zinokubongamela Bazuza amandla kuwo amabali asemakhaya

aquka namabali ezilwanyana ezisoloko zijongene nokubulawa ngamarhamcwa amakhulu

Kwakhona uWa Thiongrsquoo apha ngentla uphakamisa ukuba uncwadi olwakhelwe kumabali

181

asekhaya luyakwazi ukuquka iindawo nesimo sentlalo apho abantu namabali abo athe akhiwa

kuyo nequka namabali omlomo nokubaluleka kwawo nolwimi nenkcubeko yabo ithi ihlangane

kumabali asemakhaya ibe yinto enye

Ngoko ke uJolobe ngale noveli yakhe ubone ukuba naye makakhe awabhalele nawo amaHlubi

awakhumbuze ngezinto zakomawabo namabali akomawabo abawaziyo nezinto abazaziyo

ezibanyumbazayo zibahlekise Ufune ukubakhumbuza ukuba azi ukuba angoobani na

kwanokuxabiseka kwawo nemvelaphi yawo eyimbali yabo equka kwanenkcubeko yabo nelilifa

labo ukuze ingaze iduke Ude wenzela nabantu abangawaziyo amaHlubi ukuba azi namhla

kakuhle ngawo UJolobe wenze kanye njengokwenziwe nguRubusana kwincwadi yakhe ethi

Zemkrsquoinkomo Magwalandini Kuyo ubhale imbali yamaXhosa nenkcubeko yawo

kwanangeenkosi zawo ezinkulu evuselela umzi kaPhalo Naye uJolobe uhambe ngqo

ekhondweni lakhe Nawo amaHlubi waba nento athe wawenzela yona Yiyo loo nto incwadi

yakhe esihloko sayo sisithi Elundini loThukela wayibhalayo nje Kakade kwayena kuqala

nguThukela

Le noveli kaJolobe inje ngokuba kuchaziwe ngumbhali uWa Thiongo ngasentla apha Ibali lakhe

linamandla lakhelwe kwisimo sentlalo sendawo sabantu bakowabo abakhulela kuyo Abantu

bathi babubone ukuxabiseka kwamabali abhalwa ngababhali abalumkileyo nabanovelwano

ngeenzima abantu abathi bazifumane kwiinkalo zobomi kuba amabali abo athi akwazi

ukubaphakamisa abomeleze abanike kwanokuxabiseka kuba abhalwa ngabantu abazaziyo

neendlela zabo zokuphila Amabali anjalo athetha entliziyweni yabo ingakumbi

kwakusetyenziswa ulwimi nezafobe nezagwelo zokuthetha zenkcubeko yabo

UJolobe wenze kanye loo nto wasebenzisa ubunkcubabuchopho bakhe Wabhala ibali

eliyikwayintuthuzelo kumaHlubi athe afumana ukungxwelerheka ezimfazweni nokungaqondwa

kakuhle aphuceka kwanesidima sawo esi ngenxa yendlala kwanokungaziwa kakuhle ukuba

angoobani na bevelaphi na UJolobe kule ncwadi ubetha iintaka ezimbini ngelitye elinye ebonisa

ubungxangxaka besimo serhanisi Wathuthuzela wawavuselela wawahlekisa amaHlubi

waphinda wawonwabisa nawo umzi kaXhosa ngebali eliyindibanisela yemixholwana eyolisayo

nethe yedala ubumnandi beli bali elikwayimbali yamaHlubi nathe walibhala nangesiXhosa edala

ubumbano

Ngoko ke akukho bani unakho amkhalazela uJolobe athi wenze umkhethe Uwenzele okuhle

ngesisazathu esihle amaHlubi kuba ingabantu azalwa ngabo Ulandele isithethe samaHlubi

esiphakamisa ukubaluleka kobukhuluwa Kule noveli ubonisa ubukhuluwa nobuntu

ngokuvelana kwakhe nawo ewomeleza Nawo amaXhosa uphinde wawenzela okuhle

182

waphakamisa uncwadi lwemveli lwesiXhosa oluzise udumo kwakwisizwe samaXhosa abhale

ngolwimi lwawo nolukwaqulethe inkcubeko yawo nawo ngokwawo

UJolobe unegalelo elikhulu kakhulu kubhalo loncwadi lwesiXhosa Elinye laloo magalelo

kukusebenzisa izimbo ezintsha eziliqela zokuphuhlisa ubhalo lwenoveli olutsha Olu bhalo

ulunonga lube nencasa ngandlela zonke Uzame ukuvelela imixholwana ngemixholwana

engezinto ezahlukeneyo esenzela ukuhla amahlongwane lo mxholo umkhulu Umzekelo iimbali

eziquka amaqhawe abazingeli nohlaselo lwabo ngamarhamncwa asendle umlo wamaHlubi

kunye namaNgwane awayedelela amaHlubi nokoyiswa kwawo uthando ileqe imilo yeentonga

umshwamo ulwaluko nokunye okukhwankqisayo kuchukumise nomxhelo Konke oku uJolobe

ukwenzela ukonwabisa abafundi boncwadi lwakhe ukusuka kumaHlubi ukuya kumaXhosa

kwanesizwe esiNtsundu ngokubanzi kuba uye wasebenzisa neelwimi eziliqela isiHlubi isiZulu

nesiXhosa

339 Iinjongo ezifihlakelayo zikaSoga kubhalo lwencwadi yakhe

UJolobe naye usebenzisa eyakhe incwadi ukubopha amaHlubi ekungxolisweni kwawo nguSoga

esidlangalaleni abantu bonke besiva ngokuba betyholwa ngentswelombulelo kuba amanye awo

akhalazela ukungaphatheki kwawo kwezinye iziphaluka athi afikela kuzo ekwamkelweni kwawo

ngukumkani uHintsa owagunyazisa ukuba aphathwe kakuhle anqonyelwe neenkomo aboniswe

ubuntu

USoga uthi kwakucaca ukuba amanye amaHlubi anezikhalazo zokungaphatheki kakuhle abika

kwanokuba anikwa imithinto kwaneenyama zeentamo zeenkomo (Soga 193798) Utsho

ewakhumbuza amaHlubi ephela ukuba afika apha eKoloni engenayo ldquonenkukurdquo Wakhankanya

ukuba akakuchasi ukuba akhonziswa Kuba azifunela imisebenzi yokwalusa impahla

yamaXhosa abangabasengi Ngolo hlobo lokukhonziswa ayethi afumane intlawulo

ngemisebenzi yawo aze ahlume Kwakhona yabe ldquoibilisiko lengqeqesho ethile kumaXhosardquo

ukuba onke amahlwempu ngaphandle komkhethe ngezo mini abizwe ngokuba zizixhwitha-

ntamo ngokokutsho kukaSoga Kwaye ukhankanya ukuba indoda engenankomo yayingazelwe

nto Yayiqeqeshwa ngale ndlela ukuze isebenze ibe neenkomo zayo ngamaxesha awayephila

kuwo (Soga 1937100) Watsho walikhupha phandle ilizwi litsolile ukuba amaHlubi athe

abonakalisa ukungabi nambulelo (Soga 193754)

Ingxaki kumbhali uSoga akuvakali kule ncwadi yakhe ukuba wazinika uxanduva lokuba

waphuma waya ekuhlaleni wenza udliwanondlebe nabahlali aqonde ngokungathandabuzekiyo

into eyinyaniso ngengeyonyaniso Kusenokwenzeka ukuba zikho iindawo apho amaHlubi

angazange aphathwe ngovelwano kuzo kuba abantu abafani abanye abakuphiwanga ukubonisa

183

ubuntu kwabanye Umzekelo nalapha eMzantsi Afrika bakho abantu abasuka kumazwe

angaphandle abakhalazele ukuphathwa kakubi kakhulu ngabahlali baseMzantsi Afrika USoga

wathethelela umzi wakowabo ngobuntu bawo wakhombisa ukuba amanye amaHlubi wona

akazange emke aye eNgqushwa Oko kubonise ukuba wona lawo ngenene aye onwabile ukuhlala

kwimimandla kaHintsa Ngale ndlela oku kukhombisa ukuba aye ephethwe kakuhle Kwaye

amanye aphela esiba luncedo ebukhosini angamaphakathi eenkosi zamaXhosa (Rubusana 1906

Rubusana noSatyo 2002208)

USoga waphinda wapapasha ukuba amaHlubi afika engenanto kodwa anduluka sele enamawaka

amabini nangaphezulu eenkomo awathi ezinye azizuza ngokunqonyelwa ngokomyalelo

kakumkani uHintsa owakhuthaza isizwe samaXhosa ekwenzeni ubulungisa ngokubonisa ubuntu

kumaHlubi USoga uthi amanye amaHlubi ldquoazikrwiphilizardquo nezo nkomo zenqoma aye

ezibolekiwe oko kukuthi adibanisa nezamaXhosa emka nazo ukuya eNgqushwa kwisiza sawo

esitsha (1937100)

Kodwa umntu naye angabona ukuba yabakho inyaniso yokungeneliseki kwamanye amaHlubi

Idizwa kukusuka amanye ayokuzihlalela kweminye imimandla enjengaseNgqushwa Kwakhona

isikhalazo sikaSoga siquka kwa inkcubeko yakhe yesizwe samaXhosa Kwincwadi yakhe

uchaza ukuba ibisisithethe samaXhosa ukuba izinja ezingamachule ekubambeni iinyamakazi

beziye zinikwe ubisi ekuthiwa ngumthinto zide ziphothulelwe kwaye abanye abafazana babeye

babethwe ngamadoda abo akungazivubiseli izinja zokuzingela Kuyaqondakala namhla ukuba

umntu ofikayo xa engaziqondi kakuhle ezinye izinto ezenziwa kwezinye izizwe uye abhidwe

yinkqubo nentlalo yabantu bendawo entsha kuba uSoga uthi amanye amaHlubi afuna nemithinto

le kweminye imizi eyayibekelwa izinja

Imbali ngamaHlubi ibalulekile ukuba ikhankanywe kolu phando kuba ugxekoncomo olu kulo

mqulu luquka nembali echaphazela nobomi bombhali kunye noncwadi alubhalileyo Lunika

ulwazi oluphangaleleyo noluxabisekileyo olukhanyisela abantu bayazi inyaniso ngembali equka

ubomi bukaJolobe kwanembali yeziganeko neembambano eziquka ubomi bakhe phambi kokuba

uJolobe azalwe Ababhali abakhankanywe ngentla apha abatshatsheleyo xa kubhalwa ngobomi

bomntu bathi iimbali ezinje ngezi zingentla zibalulekile ekwazini nzulu nangookhokho bomntu

azalwa ngabo

Ngenxa yeemeko ezafunyanwa ngamaHlubi nokuphatheka kakuhle kwanokungaphatheki

kakuhle kwawo siyabonakala namhla isizathu sokuba uJolobe uphakamisa ubumbano xa esithi

ldquoSingabendlu enyerdquo (Jolobe 194023) Siyabonakala kwakhona kwanesizathu sokuba

184

aphakamise ngamandla inceba novelwano kubantu abacudiswa ngabanye abantu Isizathu sokuba

agxigxinise kwezo zinto kungokuba zakha ubuntu

UJolobe unolwazi lokwazi ukuba kunjani na ukungaphatheki kakuhle ingakumbi xa umntu

engenanto Amava obomi amakha waba nobulumko bokwazi ngobudlelwane babantu nabanye

abantu Siyaqondakala namhla isizathu esamenza wafunda ukucela indawo kwimizi yamaHlubi

ngexesha awaye ngutitshala kwindawo ezikude zasemaXhoseni ezisemaphandleni Kunokuba

waye elumkele ukungaphatheki kakuhle okanye wayesoyikisela ukwenza izinto ezingathi

zibaphazamise abanye abantu abangamaXhosa abe yena engekazazi

UNeethling (2000209) uchaza ukuba amanye amagama athi anikwe abantu aye abonise

ukungaxabiseki kwabo okanye ukucalulwa okuthile Umzekelo igama elithi ldquoBanturdquo

lalisetyenziswa ngurhulumente wocalucalulo xa wayecinezela abantu abaNtsundu Eli gama

lalisayamanisa umntu oNtsundu nabona bantu bakumgangatho ophantsi kweli lizwe kwanabantu

abangafanelwanga kukuhlala ldquokumadlelo aluhlazardquo awabonwa efanele abantu abaMhlophe bona

bodwa (Gerard 197189) Kungoko uJolobe wathi waluchasa ucalucalulo lwabantu kuncwadi

lwakhe nakubomi bakhe ngenxa yobuhlanga ngesini kwanangebala Yena walwela isidima

esinye esifanelekileyo kubantu bonke Waphakamisa intlonelwano yabantu

kwanokuphakanyiswa kwembeko nobuntu kwimpilo yabantu emakhaya kwanasekuhlaleni

340 Ukuphetha

UJolobe kubomi bakhe nakuncwadi lwakhe amaxesha amaninzi ubonisa ukuba nombulelo

ngenceba abantu bakowabo abayenzelwa sisizwe samaXhosa kuba naku wathi wasithanda

isiXhosa wafungela kwanokusazi Ubhale noncwadi lwakhe oluphakamileyo kanye njengale

noveli Ngaloo ndlela uphakamise esi sizwe singamaXhosa esamkela amaHlubi akowabo

ngezishushu izandla Wasenza sikhulu sahlonitshwa ezizweni ngoncwadi lwaso olutyebileyo

Kungqine noNjingalwazi Nyembezi okhankanywe ngentla apha owadanduluka wathi ldquoMfundisi

usenzele lukhulu isizwe sakoweni samaXhosa ngokuphakamisa ulwimi lwawo waluphakamisa

uncwadi lwasordquo(1958158)

UJolobe ekuqaleni kwesi sahluko uphakamisa ukubaluleka koncwadi Kule ncwadi yakhe

yenoveli uye wayimele into ayikhankanyileyo kwinkcazo yakhe ngokubaluleka koncwadi

ukuquka alubhalileyo Uthe ngoncwadi (ngamabali ethu) sithi sidize ukudana kwethu

nobuhlungu nosizi lwethu Ukhankanye ukuba ngamabali sithi sidize uloyiko lwethu

kwanemisindo yethu kwizinto ezingasiphathi kakuhle Uphinda athi kwangamabali ethu sithi

sibonise ukuvuya kwethu kwanendlela yethu yokuphila esizikhethela yona UJolobe ukhe wathi

ukuba asiwabhali amabali ethu ngubani ozakusibhalela akukho mntu uza kusuka eTshayina azo

185

kusibhalela amabali ethu Kwaye akukho sizwe singaze sibhalele esinye isizwe amabali aso

UJolobe uthethe wenza Wayakhela inoveli yakhe kumabali asemakhaya amalunga nendlela

yokuphila kwamaHlubi Kwakhona ngaxeshanye lo mbhali ubonise indlela amaHlubi aye ephila

ngayo nasaphila ngayo kwezinye iindawo kule mihla sikuyo Umzekelo amaHlubi

asakhankanywa ngokuthanda ukuzingela ngokutsho kukaJolobe (1940140) nakule mihla Eli

bali limdale umdla omkhulu uJolobe naye ngokwakhe Limnike amandla okubhala le noveli

ngochulumanco olukhulu kuba ubhala ngobuzwe bakhe kwanendlela yokuphila kookhokho

bakhe mandulo Oku kumdale ivuso lokubhala watsho ngenoveli egqwesileyo

Akuthethileyo kuyinene kuba kule noveli uthe wawaphakamisa ngamandla amabali asemakhaya

Ubonakela eluvuyela uqambo lwakhe Uvuyo lokubhala kwakhe ludiza umoya oziimpumphuma

zovuyo olungaphakathi Uyavakala umoya wakhe uphezulu Ingathi uyibhale kukudala

elangazelela ithuba lokuzibeka phantsi ingcamango zakhe ebezigcwele kumoya wakhe

Le ncwadi ilufezo lweminqweno yakhe Iyenye yeencwadi awakhe wazonwabela ukuzibhala

Kwaye ngale noveli ebezonwabisa naye yena siqu nangona ebesonwabisa nabafundi boncwadi

lwakhe nje Ebesonwabisa nesizwe azalwa siso samaHlubi Njengomntu ombaxa ngokwegama

nangesimo sakhe ebe esonwabisa kwanomzi kaXhosa kuba uzalwa ngumXhosakazi unina

Naye uzazi ekwangumXhosa Yiyo loo nto wahamba ehamba ewela imilambo neentaba elambele

ukwazi isiXhosa esiluNcuthu-maZangwa Wancedwa nanguMqhayi ldquoumkhuluwardquo wakhe

nomkhokeli wakhe kubhalo lwesiXhosa noncwadi lwaso kwanenkcubeko yaso Waphela ebhala

isiXhosa esinamasi antubululu anengqaka emnandi

186

ISAHLUKO 4

IITHIYORI NEZITHAKO EZISETYENZISWE KWIMIBONGO

41 Intshayelelo

Kwesi sisahluko kuyakuthi kwenziwe ugxekoncomo lwemibongo ebhalwe nguJolobe Kulo kuya

kuthelekiswa le mibongo nobomi bakhe ngokuthi siphande ngobukho bobudlelwane phakathi

kobomi bakhe nemibongo le Kuya kusetyenziswa isithako sezembali nobunzululwazi- mlando

Injongo ephambili kukuzama ukufumana ulwazi oluluncedo ekubhalweni kwembali yomlando

kaJolobe UJolobe yimbunguzulu yombali ekufanelekileyo ibe nebhayografi yayo epheleleyo

Mininzi imibongo ebhalwe yimbongi yosiba enguJolobe ngoko kunganzima ukuyiphonononga

yonke Nomthamo wolu phando awunako ukumelana nomsebenzi ongako ukuba mkhulu

Kuyakuthi ngoko kuqwalaselwe imibongo echongiweyo kwenziwe ugxekoncomo kwezi ndidi

zilandelayo zemibongo emalunga nemiba yezezopolitiko eyenkolo engovelwano lwamaqhawe

aziinkosi kwisizwe esiNtsundu eyendalo neyeenkumbulo zikaJolobe Yonke le mibongo

iyakuthi ijongwe ukuba inabudlelwane buni nobomi bukaJolobe nakwigalelo lakhe ekuhlaleni

Kuya kuxavathwa nale miba ilandelayo ubunkcubabuchopho bukaJolobe obuthe bababazwa

ekubhalweni koncwadi lwakhe nenxaxheba yakhe ekuphakanyisweni kwenkcubeko yesizwe

esiNtsundu Ezingxoxweni kuya kuphendulwa umbuzo wokuba uJolobe uhlangana njani

nokuzibandakanya kwakhe nemiba yezezopolitiko akugqiba ukuba ngumfundisi-liZwi

42Uluvo lukaJolobe nokubaluleka koncwadi

USchueb (196763) uzame ukuqonda kuJolobe ukuba uncwadi olubhalwe ngolwimi lwesiNtu

lukwizinga elingakanani naxa kuthelekiswa nolunye ubhalo loncwadi olubhalwe zezinye

iintlanga okanye amazwe aseNtshona UJolobe uye wayichasa ngokuphandle into yokujongelwa

phantsi koncwadi lwama-Afrika Uphendule wathi

There is no difference between aesthetics of the West and the aesthetic of Africa when you

think that the end of all literature is to enrich the life of the community and of the people

And that enrichment will go back to the philosophy of the people It either laughs at

something that is undesired or it brings into relief the good elements of the philosophy which

is involved in the life of the people That is why I say it goes back to what is common with all

people that they love to enhance which is good and beautiful and perhaps to try and

decrease hellip what is bad and what is ridiculous hellipthe implication of these writings that they

will perhaps discover mines of information because even a line of poetry will open up new

vistas if itrsquos studied properly

Le ntetho ingentla ithethwa nguJolobe ityhila ukubaluleka koncwadi athe walubhala Umzekelo

umhleli wephephandaba laseNatala owathi wachukumiseka umxhelo wakhe nomoya wakhe

187

wakhuthazeka ngemibongo awathi wayibhala uJolobe ngo1952 Waphela ememeza ukuba

uJolobe ungomnye okungathiwa ldquoungumbhali wesizwerdquo kuba iimbalo zakhe kubonakala ukuba

ziyawuphilisa ziwomeleza wonke umzi oNtsundu wama-Afrika Ngenxa yeso sizathu

kuyakufuneka zifundwe ngamaZulu kwanabeSuthu kanjalo UJolobe unike le mpendulo yakhe

emalunga nenkcukumiseko yakhe ekubhalweni kwemibongo yakhe (Jolobe 197091)

43 Ukubaluleka kophononongo oluquka imbali nobomi bombhali

Kukhe kwakhankanywa ukuba olu phando luzakusebenzisa isithako sezembali nobunzululwazi

mlando esibandakanya ugxekoncomo lomsebenzi kaJolobe ekayukuthi kulo kuboniswe

uqhagamshwelano lwakhe nomsebenzi wakhe

USwanepoel (19984) ukhankanya ukuba uncwadi ludiza ubunjani bombhali lukwasisipili

esidiza inkangeleko yombhali iingcinga zakhe kwanesimo sakhe Ngamanye amagama

lukwayinxenye yombhali Lukwadandalazisa ubomi namaxesha umbhali aphile ngawo Ngoko

ke uSwanepoel uhambisana nolu phando lwethu luphonononga ubudlelwane phakathi kombhali

onguJolobe noncwadi lwakhe Kwangale ndlela yophando kuthi kube nako ukubandakanyeka

kweenkcukacha ngombhali malunga nosapho lwakhe nokuba ungumni na engowaluphi na

uhlanga maxa wambi kuthi kudizeke nexesha leminyaka yakhe yokubhala kwakhe uncwadi

lwakhe Ngaphezu koko ithi idize nexesha lakudala ababephila ngalo ookhokho bombhali

kwanentsukuphi yabo

Obu bungqina bukaSwanepoel buxhaswa sisenzo esenziwa nguHenry James owathi waqhusheka

umlilo kuzo zonke iinkcukacha ezinokwenza kwazeke ngaye Wazitshabalalisela ukuba kungaze

kubekho mbali ngobomi bakhe Nokuba ubani angazama ukuyibhala angafumani zinkcukacha

zibhaliweyo ngaye nokuba lonzame ingaze yenziwe nangubani na Kodwa iinkcuba-buchopho

ooLeon Edel amatshantliziyo neengcali zoncwadi zathi zatsalwa ziincwadi ezabalaselayo

ezibhalwe ngu Henry James Bathi baziphendlaphendla ngobunono Kuphando lwakhe uEdel

waphela evelisa imibhumbutho yeencwadi ezingebhayografi kaHenry James (kuQuinn

200437) USwanepoel wongeza kuQuinn ngelithi kubalulekile ukuba uqhagamshelwano

lomsebenzi kwakunye nembali engobomi bombhali luthi xa luphandwa kubandakanywe

kwakunye nesimo sentlalo samaxesha awaye phila kuwo (19985)

USwanepoel uqhuba athi kanti neenkcukacha ezinokufunyanwa nakwezinye iincwadi

zingaluncedo ekuboniseni isigaba sexesha leminyaka ebephila kuso kwaye nemifanekiso

ingalulutho ekwazini amava akhe obudala ekubhalweni koncwadi lwakhe Uchaze ukuba kuninzi

okungafumaneka kuncwadi lombhali umzekelo izinto ebeziqhubeka ekuhlaleni ewayezichasa

kwanezo zaziwuvuyisa umoya Olu lwazi lushukuxwe ngentla apha lubonisa ngokuphandle

188

ukubaluleka kwalo ngobomi bomntu ekuphandwa ngaye kuba lungadala ukhwankqiso luze

kwaneenkcukacha ezintsha eziyakuthi umsebenzi womphandi ziwubeke kwinqanaba

eliphakamileyoIsizathu soko kukuba kungatsho kwaziwe iziganeko ezingonobangela

beenkcukumiseko zokubhalwa koncwadi ngumbhali Kwaye ezi nkcukacha zintsha zingalulwazi

olutsha olungahle lumphilise nomfundi woncwadi lwakhe umbhali lowo Atsho nomfundi

afumane amava avela kubomi bombhali akwazi ukumelana nemiqobo umbhali awayoyisayo

aphethe esenza nangaphezulu kunaye kuba ezuze imvuselelo kumbhali afunde uncwadi lwakhe

Olu hlobo lophononongo siluphetheyo ngoku alukho lula kuba umphamdi kufuneka aphande

nzulu ngobomi bombhali ukuze abe nolwazi oluphangeleleyo ukuphumelelisa iinjongo zakhe

Kunqabile kakhulu ukubona umsebenzi apho ababhali benza ugxekoncomo lomsebenzi

wombhali nabathi bagxile ekuboniseni umsebenzi wombhali uyinto enye nobomi athe

wabuphila Umphandi kolu phononongo uzakugxila kule ndawo abanye bathe abafikelela kuyo

Kambe abanye bazama bafanisa phaya naphaya bambi baqikelela kakuhle kwindawana ezithile

(Kwetana 2000 Sirayi 1985) noxa nje babonise ukungaqiniseki bengathiza

Umzekelo uSirayi (1985) xa ejonga umbongo ongomalusi kaJolobe uthi usenokuba uJolobe

wayengumalusi [ugxininiso lwam] abe yena uJolobe eyicacise gca into yokuba ukhulele

emaphandleni kwaye eCala wayesalusa impahla namanye amakhwenkwe kwaye ukuhlala

kwabo ezindle kwamenza wawonwabela umsebenzi wokuba ngumalusi kuba wafumana ulwazi

ngendalo nangempilo yasendle iintaka izityalo (ingcambu kwaneziqhamo neentyatyambo

zasendle) bezingela nezilwanyana Ngoko ke umbongo awubhalileyo uJolobe usisongezelelo

sembali yobomi bakhe Ukwayimveliso yolwazi awathi walufumana engumalusi kunye namanye

amakhwenkwe apho edlelweni apho bebadlala nemilo yeentonga abancinci bezingela iimpuku

neentaka (Scheub 196758) Ukungqina okuthethwe apha ngentla umphandi ubhaqe ukuba

uJolobe ude wachaza ngokuphandle ngobomi bakhe athe wabunambitha ebuntwaneni bakhe

kunye namanye amakhwenkwe

USwanepoel uthi uqhagamshelwano lombhali neemeko zentlalo athe waphila phantsi kwazo

zibalulekile Zikwadala intsusa okanye izinto ezibangele ukuba abhale ngombongo kuqukwe

nexesha lokuphila kwakhe Olu luvo luquka kwaneenkumbulo zombhali Umzekelo umbhali

uJolobe apha wathi ezinye iinkumbulo ngobomi basemaphandleni zathi zanamathela zagcinwa

kwiindladla zolwazi engqondweni yakhe zaza zayimbangi yokuba aqambe imibongo ngazo

njengembongo Imimoya Kwakhona uJolobe kwiphepha lo-Ukwazisa kwincwadi yakhe

UMyezo (1936) wazise abafundi bomzi oNtsundu uphela ingakumbi umzi kaXhosa ukuba

bangene kumyezo wemibongo yakhe Udize ukuba kumyezo wakhe kukho iziqhamo ezimnandi

189

ngokuyolisayo kwaye imibongo yakhe uye wayiciciyela ngamandla ukonwabisa umzi oNtsundu

athe makawenzele izinto ezimnandi njengezinye iimbongi ezenze oko zisenzela abantu

bakomawazo Ubhale wathi

Mzi wakowethu nantso incwadi ndiyibeka ezandleni zenu Igama layo kuthiwa Umyezo

Niyazi ukuba umyezo yindawo apho kukho imithi yeziqhamo zeentlobo ngeentlobo abathi

abantu bekhaya bangene futhi kuyo ukuqhawula amaqakamba kumthi nakulowa

Le ncwadi ke ngumyezo weengoma ezigama limbi kuthiwa zizibongo Ndiyiyaleza kumzi

kaNtu ngokubanzi nakwindlu kaXhosa ngokukodwa kubanumzana besizwe

nakumakhosikazi andilekileyo kumanene namanenekazi kwiimfundi ezidlulileyo

nakwiimfundi eziphele kweyesiXhosa imfundo nakumlisela nomthinjana ndithi nanko

umyezo Khaningene nihamba-hambe kuwo Mhlawumbi umntu angachola nto

inandiphekayo angathi ayithande isiqendwana mhlawumbi ingcinga nenkumbulo

evuselela ezamhla mnene okanye evula ucango olutsha

Bendingebi ndiyifezile injongo yeli nqaku ukuba bendingathi ndipheze ndingenzanga zwi

lombulelo kuMnu W G Bennie obesakuba yingangalala yabaHloli bemfundo

yabaMnyama aba kwiPhondo laseKapa ngoncedo lwakhe kwiindawo eziphathelele

kubhalo olutsha lwesiXhosa nakubaMnumzana iNcutshe uCM Doke MA DLitt

noJD Rheina Jones MA ngokuvuma ukuba le ncwadi ibe koluhlu lweencwadi

ezikhethiweyo ezishicilelwe kwisishicilelo seUniversity ezibizwa ngegama elithi The

Bantu Treasury (Indyebo kaNtu) kokubhaliweyo Kwaba bathandekayo bathandi beAfrika

nosapho lwayo ndithi ldquoNangomso

JJR J

New Brighton

Port Elizabeth

NgeyoMqungu 1936

Kukho le ingcingane ekuthiwa yithiyori yolwamkelo (Reception theory) efana nethiyori

yolwamkelo lomfundi (Reader-Response Theory) Le ngcingane ibabazwa nguHans Robert Jaus

imalunga nendlela abafundi abalubona ngayo uncwadi oluthile olubhalwe ngumbhali

ngesigabaxesha (period) UJaus usebenzisa isibiza ekuthiwa sisikhawulo sezilindelo (horizon of

expectations)xa ebhekiselela kwiseti yemigaqo okanye imiqangiyelo athi umfundi ayisebenzise

ekuphicotheni iitekisi zezoncwadiOku kuthethe ukuba ngesigaba esithile sexesha lezembali

abafundi baye baluphendle iitekisi zezoncwadi bekhokelwa yile migaqo okanye yile migqalisela

ibekiweyo Oku kuthethe ukuba itekisi ethile yezezoncwadi ayikuhlala inentsingiselo enye

okokoko Kungoko kubalulekile ukwazi ukuba abafundi abafunda iitekisi zezoncwadi ezithile

zombhali othile bazibona njani na ngexesha elithile lezezembali (Abrams noHarpham

2012336)

Ngenxa yolu luvo lungentla oluthe lweza nolunye ukhanyiso singatsho ngokupheleleyo ukuba

aba babhali bangentla basenze safuna ukwazi ukuba bona abafundi boncwadi lwemibongo

kaJolobe nabahlobo bakhe bayibona ngesiphi isikhawulo sezelindeleko imibongo yakhe ekwi

190

ncwadi Umyezo ngexeshasigaba lezezembali ababephila ngalo Ukufezekisa lo mnqweno wethu

sakuqwalasela intetho kaWG Bennie kwingabulazigcawu yale ncwadi xa esithi

Ukuze siqhubele phambili isizwe kufuneka sibeneenkokheli ezilumkileyo micimbini yonke

ngokukodwa ke kwizinto eziphathelelene nokuqabuka kweengqondo nokwakheka

kwezimilo zabantu abasiso Kwizizwe ngazinye ezithe zada zaphucuka iingqondo

nezimvo zabantu zaphenjelelwa zacokiswa ikakhulu zizibongo nemihobe yeembongi

ezabonga izenzo ezintle zabonga neenganga zakowazo zavakalisa nezona zimvo

zityhulu neziphakamileyo zivuselelayo nezilifaneleyo ixesha elo lazo NakwaXhosa

apha kwaye kungekho nto inamandla okubachukumisa abantu kunamandla ezibongo

zeembongi ibitsho kulile namadoda nobefudula eligwala angabi sabukhathalele ubomi

bakhe

Ngoko ke kuluvuyo kum ukuba ndiyigabulele izigcawu le mbongi ivela kwelakwaXhosa

kule minyaka iphelileyo yaza yanenzela nina sizwe sikaXhosahellip Abangenayo kulo myezo

boxhamla iziqhamo ngeziqhamohellip elowo wotya azithandayo

Wofumana umntu kule ncwadi imihobe esingethe izinto eziphakamileyo zonqulo

nezesizwe eyovusa ingqondo imcingise umntu oyifundayo Umfo obotshwe

ngamakhamandela obuhlelo ucukuceza unqulo lwabamnqula uThixo ngendlela yabo

eyahlukileyo kweyakhe wofanelwa ngumbono wokuwela kwamahlelo emLanjeni

Asikuko nokuba kuyinto elungileyo ukuba imbongi isibonise ubuhle nokufaneleka

kwezinto ezithi mhlawumbi zideleke kuthi thina bantu balibele kukujonga phantsi

saxelesa indoda eyazinikelayo ekuwunguleni ldquoimicinga neentsasa nothuli lomgangathordquo

enDlwini yomTyhileli ingaboni ukuba kukho isithsaba ngentla kwentloko yayo

esinikwayo

Ngokwenjenje kwakhe umFundisi lo wethu wenze esiXhoseni apha into eyenziwe

ngooWordsworth kwelamaNgesi nanguBurns kwelamaSkotshi nangabanye into

yokuhombisa imicinjana yasekhaya yasendle eyemihla le ngokuyambathisa ingubo

yokufaneleka nothando Wandisa ubuntu novelwano phakathi kwabantu Elandela

emkhondweni weNkosi Yethu eyazukisa umhlolokazi olihlwempu nomalusi wezimvu

nabantwana neentaka neenyibiba zasentilini

Ndiyayiyaleza kakhulu le ncwadana ndisithi zithengeleni ukuze nimane nizihlwabisa

ngokuyiphinda-phinda nangaphezu koko nikhuthaze umbhali wayo ldquoNingadinwa

nangomso banumzana

WG Bennie

Ezi zimvo zivakaliswe apha ngentla nguBennie malunga nesihobe sikaJolobe esiku-Umyezo

zisinika uhlobo lwesikhawulo lwezilindeleko sexesha lezembali awaye ephila kulo

Kwakulindeleke isigogci sembongi yosiba siqulathe oku kulandelayo izimvo ezityhulu

neziphakamileyoimicimbi yonqulo nedla isizweizimvo zobulumkouzukiso lwendalo nokutyala

ezintliziyweni zabafundi isimo esihle sobunkokheli eyiyo enobuntu enovelwano nenothando

Ezi ngongoma zidweliswe apha aziphakamisayo uBennie zisitsho isihobe sikaJolobe sibe

kumgangatho ophezulu Yaye ngawo lomqulu uJolobe ubonakalise ukubaxabisa kwakhe abantu

bomzi wabantetho isisiXhosa kuba ekhethe ukubhala uncwadi lwakhe ngolwimi lwesiXhosa

191

kuba naye ebenako ukubhala ngezinye iilwimi zasemzini axelise uHIE Dhlomo

kwanooChinua Achebe nooSenghor ekuchazwa ukuba bangabantu abamnyama abazalelwe

eAfrika abathi bakhetha ukubhala uncwadi lwabo ngeelwimi zaseNtshona (Wa Thiongrsquoo 1981)

AsingoWG Bennie kuphela obona uJolobe engumbhali okumgangatho ophezulu UNyembezi

(1958158) wathetha wathi kuJolobe

Mfundisi you have done much for your people and for your language

La mazwi uNyembezi wawabhekisa kuJolobe kwitheko lukumbulela ngokubhala kumgangatho

ophezulu iindidi ngeendidi zoncwadi zolwimi lwakhe lwenkobe eluphakamisa UNyembezi

wamphakamisa uJolobe phambi kwezihlwele kwanababhali abaNtsundu esithi igalelo lakhe

kubhalo loncwadi lwesiXhosa libe leliphumeleleyo kumzi oNtsundu ngokubanzi

Ngoko ke ezi ntetho zemibulelo zinikwe nguBennie nanguNyembezi zibonisa ngokumhlophe

ukuba umzi oNtsundu wavuyiswa nawo wonwatyiswa waphinda waphakanyiswa phakathi

kwezinye izizwe kweli lizwe loMzantsi Afrika ngoncwadi lwakhe uJolobe ukuquka

kwanokuphakanyiswa komzi weAfrika uphela Ngegalelo lakhe kuncwadi lwemveli uJolobe

uthe waluphakamisa uphondo kwanodumo lwe-Afrika xa abanye ababhali abaNtsundu bathi

bakhetha ukuphakamisa kuphela iilwimi zaseYurophu Ngokuphakamisa ezi lwimi baphakamisa

iinkcubeko zezizwe ezithetha ezi lwimi (Wa Thiongrsquoo 198116) Ubhalo loncwadi lwemveli

kwanokuphakanyiswa kwalo nguJolobe kubonisa ukuphendulwa komthandazo ongumhobe

wesizwe weli lizwe owaqanjwa nguBen Sontonga

Siwubona umzi wasemaXhoseni ungobabalweyo ngesi senzo sikaJolobe sokubhala ngolwimi

lweenkobe esebenzisa isakhono sakhe esiphezulu sokubhala egqithisela eluntwini imiyalezo

ephilileyo ngemibongo yakhe UJolobe ukwabonakalise ekubhaleni kwakhe ukulilandela igama

lakhe elinguRhanisi Ligama lentaka eliphila ubomi obundidi-mbini emhlabeni nasemanzini

liphumelele kunjalo nje Ngoko ke naye uJolobe uthe wazazi ukuba yena ukwanguye umXhosa

ekwalilo kwaneHlubi Ngele ndlela ube sisilumko esifune ukuphila ubomi obubanzi

ekusikhonzeni isizwe esiNtsundu Le ndlela aphile ngayo imenze wangophumelelayo macala

onke

44 Uhlalutyo lwemibongo yezezopolitiko

Imibongo yezezopolitiko kaJolobe iquka Ukwenziwa komkhonzi okwincwadi kaJolobe

(Umyezo 1974111) Kanti Opland noMtuze (1994115) kwincwadi yabo bathe bayinika

192

imibongo kaJolobe yezezopolitiko isihloko esithi ldquoUJJR Jolobe Inkululeko (1952)rdquo Baqhube

basazisa isizwe babhala bathi

Ngaphandle kwencwadi yakhe edumileyo ethi Umyezo (1936) uJames James Ranisi

Jolobe (1902-1976) wayekhe wabhala le mibongo mithathu eyathi yapapashwa

kwiphepha-ndaba Umteteli nakwelithi Umthunywa ngowe-1952 Umbongo wokuqala

othi Abakhululi besizwe usikhumbuza izimvo zakhe ezifihlakeleyo Kuyabonakala ukuba

imbongi le yagqiba ekubeni izandlale ngendlela esithileyo izimvo zayo nakulo umbongo

naxa ingxam yale mibongo inye Le mibongwana ijoliswe kwimeko yezopolitiko kweli

lizwe

Lo mbongo neminye elandelayo ungqinelene nesimo uJolobe awasifunda kumama wakhe

umamThembu owayengahambisani nokucalucalulwa kwabantu kwanokucinezelwa kwabo

ngenxa yomgangatho isini kwakunye nebala labo Waye engumama onobuntu novelwano

kubantu abacinezelekileyo Akufumanisa ukuba kukho abantu abasengxakini ebephakama

alishiye ikhaya lakhe aye ekuhlaleni aye kubanceda Ngokuqinisekileyo wayengumnikithemba

nentsika kubantu besithili sakhe Le nyaniso ibhalwa nguJolobe ngala mazwi athi ngomama

wakhe

Imandlalo enencwina

Yayilixilongo kuwe

Ikubizelrsquoenkonzweni

Yayibanzi intliziyo yakho

Ingakhethe didi (ugxininiso lwam)

UFreud kuRyan (20073) uthi Significant experiences from childhood remain filed away in the

mind and exert an influence in our thoughts and behaviour as adults

Uluvo olungentla lukaFreud lubonakala nqo kubomi bukaJolobe kuba ekukhuleni kwakhe naye

uthe wahamba ekhondweni labazali bakhe ngesimo Wathabatha isimo sabazali bakhe

ingakumbi esikamama wakhe Wasilandela kakhulu ebudaleni bakhe Umzekelo uJolobe yena

uye wagqithisa kunina ekulweni ingcinezelo yabantu Uhambe walilizwi labacinezelweyo naye

nangezenzo nasekupapasheni izenzo zenkohlakalo ngesixhobo esiluncwadi lwakhe Umzekelo

ude waguqulela esiXhoseni incwadi Imigodi kaSolomoni apho inkosi yabantu abaNtsundu

uThwala wathi wanenkohlakalo kwanomsindo ogqithisileyo kangangokuba kude kwabalulwa

ukubulala nabantu aba bayo kanye njengebali likakumkani uTshaka (Haggard 1963190)

Ngokutolikela le ncwadi esiXhoseni wayefundisa elumkisa ukungalungi kokuba abantu

abaNtsundu bacinezele abantu babo kwanezizalwane zabo kuba le nkosi nayo yathi

ekugqibeleni yabulawa Ngemibongo yakhe yezezopolitiko uphinde nalapha wakwiphulo

lokulwa ingcinezelo yabantu abaMnyama becinezelwa ngurhulumente wabantu abaMhlophe

193

ofike wacalucalula wacinezela abantu abaNtsundu kweli lizwe ngexesha lokuphila kukaJolobe

(Opland noPeter Mtuze 1994 116-117)

441Ukwenziwa komkhonzi

ldquoUkwenziwa komkhonzirdquo (1974111) uJolobe uwubhale lo mbongo ukunika intuthuzelo

kwanokuchasa ingcinezelo yabantu abaNtsundu Uwubhale ngenxa yokundululwa ziimeko

zezopolitiko ezazigquba phantsi korhulumente wocalucalulo ngexesha awaye phila kulo

Abasebenzi ingakumbi basezifama nasemigodini babephethwe kakubi betyatyulwa kabuhlungu

bengenakukhalaza ngempathombi Umntu ochasa umbuso worhulumente omhlophe wayeye

afumane intshutshiso enkulu okanye abulawe njengokwenzeka kuSteve Biko (Mangcu

2012262) Bambi babevalelwe emjiva okanye baphoswe esiQithini iRoben Island Uyakucacisa

oku uMandela kwincwadi eyinxenye yeencwadi azibhalileyo (Mandela 2010xiii)

UWarren noBrooks (1965269) bathi iimbongi zisebenzisa ulwimi olunamandla noluthi

luzamazamise iimvakalelo zabantu ngenxa yesigama esichukumisayo Nakulo mbongo uJolobe

wenza inkatyana yenkomo yalumelo lwendoda esentsha ephilileyo efumana utshutshumbiso

kumqeshi wayo Iqheliswa ukuba ithobele impatho yomphathi wayo obonakalise ukungabikho

kwenceba kuye Ngenxa yamava akhe uJolobe okuhlala emaphandleni uthe wazibona iindlela

zoqheliso lweenkatyana ukuba zitsale amakhuba zilime iintsimi emaphandleni apho ebehlala

khona esakhula

Ekuchazeni kwakhe ngempathombi eyenziwa kwinkatyana yenkomo ubonakele ethetha ngento

ayaziyo kunene nawathi wayibona waza wavakalisa ulwazi lwakhe olungenantandabuzo lwento

athetha ngayo Ngokuqinisekileyo kuyabonakala ukuba wayekhe azibone nendlela ezazithi

ziphathwe ngayo ngabaninizo beziqeqeshela ukuba zenze imisebenzi enzima Yiyo le nto

asabenzisa isivumelanisi sentloko u-ndi esimkrwelileyo ngaphantsi amaxesha amaninzi kulo

mbongo Uwuvula ngala mazwi akwisitanza sokuqala

Andisenakuzibuza ukuba ndisithi kunjani na

Ukukhanywa yintambo yedyokhwe emqaleni

Kuba ndizibonele kwinkabi yomqokozo

Ubumfama bamehlo busukile ndagqala

Kuba ndikubonile ukwenziwa komkhonzi

Kwinkatyana yedyokhwe

UJolobe uzobe inkatyana emnyama yenkomo njengesikweko nakwanjengomelo lomfana

ofumana intshutshiso kungekho mlamleli UDobyns (1996138) wongeze wathi xa isikweko

sisetyenziswa njengesikweko nakunye njengomelo sithi sibenamandla amakhulu ukutsala umdla

194

wabafundi kwanokutsala iingqondo zabantu bacinge nzulu ngentsingiselo yokuthethwa

ngumbhali Oku kuyinene kuba uJolobe ukuzoba kwakhe inkatyana yenkomo emnyama kudala

umdla Kuchukumisa ingqondo yomntu atsho abenengxoxo engqondweni yakhe ukuba kutheni

engazobanga ebomvu nje okanye enebala elimdaka okanye emhlophe nje kodwa wanqopha

wazoba enebala elimnyama

Intsingiselo yalatha ngqo ukuba uJolobe walathe imeko yokungcikivwa komntu oMnyama nqo

hayi owelinye ibala Okuthethwa yimbongi kungumyalezo ovusa abantu abaMnyama bazi

ngeemeko zephulo lokucinezelwa komntu oMnyama nangabaqeshi bencedisa umbuso

wocalucalulo ophakanyiswa ngurhulumente

Imbongi isebenzise iintlobo ngeentlobo zemifanekiso-ngqondweni eyeliso eyentshukumo

neyendlebe Ngayo izoba usizi lwemeko ekwakuyiyo Ikwazoba iimvakalelo zosizi ezitsalela

umfundi enzulwini yokucinga atsho awubone umfanekiso wentlungu eyenzeka kumsebenzi

Ngesigama athe uJolobe wasikhetha ngokukodwa uzoba intshutshiso ekwiqondo eliphezulu Lo

mfanekiso wentlungu yokutshutshiswa komntu oMnyama ubonisa ungcikivo olukwiqondo

eliphezulu kule miqolo ilandelayo

Umqolo-19 Irhintyelwe ngeentambo zayidla entloko

Umqolo- 40 Ime bhuxe kukudinwa kungekho luvelwano

Umqolo-31Yajubalaza izama ukuqhawula

Umqolo-36 Ibe ngasadalala yalunywa emsileni

Umqolo-20 Yangxoliswa yakhatywa (Injongo kukuba ithwale idyokhwe)

Umqolo-32 Yabethwa ngeziniya

Umqolo 41 Kunyenyiswe kancinci ukuba iphefumle

Umqolo-42 Kwabuya kwaqiniswa ibulawa umoya

Umqolo-40 Yasitsho esikrakra isililo ibhonga

Umqolo 33 koko kuthiwe ldquoBethardquo

Ingxolo yamazwi neyesikhalo ithe yavakala kolu ngcikivo ayinakunyamezeleka

UJolobe uchaza ukuba yabe isempilweni kuba uthi ldquoyabrsquoigudile izalelwe inkululekordquo

(kwisitanza 2 umqolo 1) Oko kukuthi ibiphilile isempilweni ikhululekile isiya apho ithanda

khona Ngoku ibanjiwe lihluthiwe ilungelo layo lenkululeko Iphila intlalo yongcungcutheko

irhintyelwe ngeentambo

195

Yonke le mifanekiso-ngqondweni isentla apha iyayiphuhlisa intsingiselo yalo mbongo Kwaye

umelo lwenkatyana yedyokhwe luphumelele ekuwuphakamiseni lo mbongo ube kwizinga

eliphezulu lobugcisa bokubhala Kwaye imifanekiso-ngqondweni ayichongileyo uJolobe ibhenca

inkohlakalo ethe yenziwa kubantu abaMnyama

UJolobe ngexesha lakhe waluchasa ngokuphandle ucalucalulo nengcinezelo yabantuWanefuthe

ebantwini batsho bathabatheka bachukumiseka ziintshukumo zakhe zezezopolitiko Umzekelo

umhleli wephephandaba ldquoInkundlardquo wambulela uJolobe ngokubhala lo mbongo Wathi iimbono

zakhe azibhalayo ziyakha kwaye zonke izizwe eziNtsundu amaZulu nabeSuthu banyanzelekile

ukuba bazifunde iimbalo zakhe (Jolobe 197050) Nabanye babhala bembonga bevuya kukubona

ubukroti bukaJolobe ethethelela abantu abaMnyama Kakade le mbongi yabonakala iwazi

umsebenzi wobizo lwayo Imbongi ngumsebenzi wayo lowo ukuba idize izinto ezingalunganga

Ingukhala kwaneliso lomzi ivelana neentlungu kwaneencinwa zesizwe sayo Ngokubika

esizweni ulwamvila lotshaba le mbongi ibonakele ngenene ililo iliso lesizwe (Qangule 1970

kwingabula-zigcawu) Kanjalo ngalo mbongo uJolobe uyathuthuzela ekwabonisa ukuba unabo

abacinezelweyo Uyabazisa ukuba abalityelwanga Ngoko ke ungumniki-themba Kanti

ukwanguye nomkhuseli wabacinezelweyo

UJolobe ngumfundisi kwenzeka njani ukuba angene kwidabi lwenkululeko alwe ingcinezelo

Njengomfundisi ufunzele ukuyiphila inkolo yakhe yobuKristu ethi ldquoThanda ummelwane wakho

njengoko uzithandardquo (Jolobe 1971) nakumbongo ldquoIsililo sikandlebenderdquo nakwisiBhalo -

UYohane umvangeli isahluko16) Eli lizwi limenze wangumfundisi ozabalazele inkululeko

yomntu omnyama ngamazwi nangezenzo Ube ligorha lomfundisi ongumzabalazi okhaliphileyo

Uye walandela amagorha anjengeenkosi neenkokheli ooKhwane abathi babonisa ukhalipho

novelwano kubantu abacinezelwayo ngabasemagunyeni

Wathi wabafihla abantu abebephawulelwe ukubulawa baphoswe emaweni ngenxa yokutyholwa

ngobugqwirha (Jolobe 197135) UJolobe umbone uKhwane eyinkokheli kwanendoda yoqobo

eyafana nengcongolo kumlambo iThukela kuba wathi wabonisa uvelwano nothando

kwanokubaxabisa abantu besizwe sakhe Kanti noSekhome wesizwe sabeSuthu ube yinkokheli

ebonise kwa esi simo sikaKhwane esikhankanywe nguJolobe sendoda elikroti kodwa iphinde ibe

nobuntu ibonakalise uvelwano kubantu bayo xa bebehlaselwa lirhamncwa ingonyama Yena

wathi waligwiba kubo (Jolobe 197114)

Naye uJolobe uhambe ekhondweni lezi zithwalandwe wabonisa ukuyithiya ingcinezelo Wasuka

waligwiba kubantu baseBhayi apho ebehlala khona indawo abhale ngayo kwincwadi yakhe

yedrama Wababona bezizisulu sokutshutshiswa babulawe kuba besilwela inkululeko yomntu

196

omnyama Wabonisa uvelwano ngokuyalela ukuba isakhiwo esidala esingasetyenziswayo

senkonzo yakhe singatshixwa sihlale sivuliwe Ngokuqinisekileyo weyelungiselela abantu

bakowabo abachasa umbuso wocalucalulo ngexesha lakhe Aba balweli benkululeko basuka

bazimbacu elizweni labo lokuzalwa Baphatheka kabuhlungu begqogqwa kumakhaya abo

ngobusuku nangentseni kanye njengoko kwenzeka kuWinnie Madikizela Mandela ngo1961

owathi watshutshiswa ngokuthi avalelelwe endlwini angabinakuhamba ngenkululeko aye apho

athanda khona (Mandela 199425)

Kanti kwenzeka ngokunjalo nakuNelson Mandela namaqabane akhe omzabalazo awathi achasa

umbuso wocalucalulo lwabantu eMzantsi Afrika nawathi agwetyelwa ubomi nge-12 June 1964

avalelwa esiqithini kwabhadakazi eRobben Island (Hadland 200712) Bambi abantu babesuka

baduke njengooThabo Mbeki nabanye abazabalazi Baqhwesha balishiya eli lizwe bazabalaza

bengaphandle lee kwalo

Kubonakala ngokuthe gca ukuba lo mbongo ldquoUkwenziwa komkhonzIrdquo uJolobe wawubhala

ebonisa ukuba ume kunye nabo babandezelekileyo Ngalo mbongo unika amazwi enkuthazo

nethemba wade komnye umbongo wakhe ldquoOsemboniselwenirdquo waprofetha wathi inkululeko

ikufuphi ldquoisifingo sidlule sekumbovurdquo UBreytenbach (Olaniyan noQuayson 2007166) uthi

abantu bathi bafumane amandla ngeembalo ezibhalwa ngababhali abavelana nabo

kangangokuba ude athi bathi ababhali aba babe ngumnxeba wobomi kubo Bathi ngoko

balangazelele ukuva ukuba iinkokheli ezingababhali zithini na ngeemeko zezopolitiko

kwanengcinezelo yabantu abahluphekayo nabatshutshiswayo

UJolobe ichaziwe (apha ngentla) into yokuba ubebebhala ngezinto ezithe zachukumisa umoya

wakhe Ngokucacileyo ubalise ngamava akhe angezinto awazalama ngeliso lenyama

okwenzekayo njengoko wayeyibona elalini inkatyana yenkomo xa yayiqheliswa ukutsala

idyokhwe ukuze iqhele imisebenzi enzima ngokutsala imithwalo ilime namasimi imncede

ekumngeniseleni ingeniso nobutyebi umphathi wayo kwaye inkatyana eyalayo ingeniswa

kwiintlungu ezingaphaya kwembaliso Ubonise ukuba kukwanjalo nokwenzeka kumntu owalayo

ukuthobela umbuso wocalucalulo kwixesha lakhe Kanye njengokutshutshiwa kukaWinnie

Madikizela Mandela nokubulawa kabuhlungu kwamaqhawe esizwe ooMxenge nooRuth First

(Mandela 199425 Hadland 200712)

Imbongi ifune ukomeleza amagorha nabalweli benkululeko yomntu oMnyama ngexesha

lengcinezelo yabantu abaNtsundu Yayiqinisekile inkululeko yona bayakuyizuza ngomso

kwaye imixokelelwano egcwele igazi labanye babo ebatyabulayo iyakuba yimbali Iyakuba

197

yimiboniso kwiimiyuziyamu Ihlale njengemiqondiso yonyameko nokunganikezeli kwabo

kwimibono yabo emihle

Kwakhona ngalo mbongo imbongi ichukumisa iingcinga kwaneemvakalelo zosizi ebantwini

ukuba babe nombono weenzima zamagorha omzabalazo nezabanye abantu abathi babanjwa beva

ungcungcuthekiso kabuhlungu benganekuzilwela Le meko yayinzima kakhulu ebomini babantu

nakwisizwe Yayisonzakalisa emoyeni nasengqondweni kuba abantu abatshutshiswayo

babeswela abakhuthazi nabomelezi ngamanye amaxesha Oku kuthetha kungqinwa nguNelson

Mandela kwenye yeentetho zakhe apha eMzantsi Afrika Uthi babesomelezwa nanguBrenda

Fassie ngeengoma zakhe awaye ezicula ekhuthaza inkululeko yamaqhawe omzabalazo ngeli

xesha wayevalelwe esiQithini

442Umbongo wezezopolitiko ldquoOsemboniselwenirdquo

Kulo mbongo ldquoOsemboniselwenirdquo (Opland noMtuze 1994116) uJolobe uphumelele

ekuluzobeni usizi lomntu ocinezelwayo ngabachasi benkululeko yomntu oMnyama Usizi

lubhalwe kulo mfo kwiindawo zonke zomzimba wakhe nakwindawo le atshutshiselwa kuyo

Imbongi yenzela ukuba umfundi azibone izenzo zenkohlakalo ezazisenziwa kumajoni

omzabalazo awayethi abanjwe atshutshiswe okanye abulawe kabuhlungu UJolobe uzoba lo

mbono wenkohlakalo ngesigama esinamandla sosizi esitsho umfundi agcwale lusizi ngokunga le

nkohlakalo yenziwa ngoku phambi kwakhe

Ubona umfo obotshwe inyawo nezandla uthungwe umlomo watywinwa ngeseloteyipu umfo

umzimba ugcwele yimivumba uligazi yimityabuko ulithonti nenyididi kukubila nobumdaka Lo

mbono ulusizi utsho sibuqonde ubunyaniso obupheleleyo bokuba ngenxa yentshutshiso yabantu

abaNtsundu iinyembezi kuJolobe zazisuka zizihlele ezidleleni angabi nakuzibamba (Vuyorsquos

Journal 2013) Zazibonakalisa ukuvelana kwakhe nentlungu awathi wayibona ngeliso lenyama

okanye awathi wayibaliselwa ngabantu ababekhe batshutshiswa kabubuhlungu ezintolongweni

ngumbuso wocalucalulo lwabantu abaMnyama kwilizwe labo

Ngamaxesha oo-1952 zazizininzi izenzo zogwayimbo lwabantu abaNtsundu ababelelwa

inkululeko (Opland noMtuze199419) Bambi babephoswa eziseleni bambi bagwetyelwe

intambo NooMandela kwityala lakhe nabahlobo bakhe ekwathiwa bangcatshe umbuso

wocalucalulo basinda cebetshu entanjeni UMandela wayenxunguphele kakhulu kuba ecinga

ukuba yena nabahlobo bakhe babeza kugwetyelwa intambo kodwa bagwetyelwa ukuba

batshutshumbiseke esiQithini ubomi babo bonke (Hadland 200712)

198

Umfanekiso ozotywe nguJolobe kulo mbongo uqhiphula umbilini Isigama esiphezulu akrole

ngaso udandetheko lo umfo olibanjwa otshutshiswayo sisigama esizoba intlungu kuphela Lo

ngumfanekiso wentlungu enkulu ingakumbi ekuqaleni kwalo mbongo Lo mfo umchaza

njengenzwana ezolileyo nangona isekungcuncuthekisweni nje nangona ithe yakumila kumbi

ngenxa yemizila yegazi lokutyatyulwa nangokubotshwa izandla okugqithisileyo ngokokude

ibotshwe nomlomo lo wembala Kubonakala ukuba abatshutshisi benzela ukuba angaviwa mntu

nokuba lo mfo angakwazi ukukhwaza acela uncedo ahlale yedwa kweso sisele simnyama

awaphoswa kuso Kuthathwe kwada kwathathwa kwanelungelo lakhe lokuthetha akhwaze

abantu Kodwa into asele nayo nathe wazixelele yona kukuba azole kwimeko akuyo ajonge

ngaphaya kwayo enethemba analo lokuhamba kwakhe asinge enkululwekweni apho kungekho

mntu onokuze ambophe ngamatyathanga Kwakhona ngoxolo analo ubonakalisa ukuba yona

inkululeko iyakufika kamsinya kunjalo nje

UAbrams (1999 182) uthi ababhali bemibongo basebenzisa isigama esidala imifanekiso etsala

umdla nethi idale iindidi zovakalelo ebantwini Le mifanekiso ithi ihombise umbongo wombhali

Ikwahamba nezikweko ezidiza intsingiselo epheleleyo yombongo wakhe Umzekelo imbongi

imzobe lo mfo wangumfanekiso wentlungu ehambisa umzimba UParini (2005 23) uthi

imifanekiso ibanga imizwa yovakelelo yaye ikwanceda ekuqondweni kombongo Kwakhona uthi

ikwadiza kanjalo neengcinga ezingaphakathi zombhali UJolobe uphumelele kulo mbongo

ukuzaziseni izizwe ngokubanzi entama inkohlakalo eyenziwa kumabanjwa ezezopolitiko

kumbuso wocalucalulo lwabantu abaMnyama eMzantsi Afrika

Isishwankathelo sombongo

UJolobe kulo mbongo ubonakala ethetha ngelinye lamaqhawe okanye ijoni ekucaca ukuba lathi

lazinikezela ekulweni inkululeko yomntu oMnyama weli lizwe Isizathu sokuba sitsho kukuba

inkcazelo enikwe lo mfo nguJolobe ifana nqwa nenikwa indlela amaqhawe omzabalazo ayethi

aphathwe ngayo kakubi entolongweni Umzekelo uBantu Biko owathi wangcikivwa

kabuhlungu esilwela inkululeko yabantu abaMnyama wala kwaphela ukunikezela kuba

wayeqinisekile inkululeko le ayitshutshiselwayo iyakufika (Mangcu 2012262) NoJolobe

wayenale ngqondo ikuBiko oliqhawe elasweleka lisakhonxiwe likwimeko embi kakhulu

evalelwe yedwa esiseleni Kanye njengoko kunjalo kwimeko kaBiko uJolobe usichazela kulo

mbongo wakhe ngomfo obotshwe izandla wade wathungwa nomlomo Ngokuqinisekileyo lo

mfo njengoBiko waba nokholo lokuba inkululeko iyakufika nangelakhe igalelo lokuzinikela

kwakhe ekulibangeni ilizwe lakowabo kumbuso wocalucalulo ukuze abantwana bakhe nesizwe

sakhe siphela siyizuze siyixhamle inkululeko kamva nangeyakhe imigudu

199

Kwisigaba sokuqala salo mbongo imbongi inika umfanekiso weqhawe nejoni elilwela inkululeko

yalo elingavunyelwayo nokuba lithethe ngayo UJolobe umbumbe lo mfo ngezichazi ezidala

unxunguphalo zitsala umfundi aqhubele phambili ukuwufunda umbongo (Abrams noHarpham

2012 169) Olu sizi lwalo mfo luboniswa luzobe intlaninge yemifanekisongqondweni ebangwe

ngala magama alandelayo akrwelwe ngaphantsi awachonge ngokukodwa ukusibonisa athe

wakubona ngeliso lakhe lomoya

Umfo othe cwaka othungwe umlomo izandla zibotshiwe ombonakalo yoyikekayo

ozolileyo ojonge kwikamva ovuyo lwaluvangwe nosizi ldquouxolo luxutywe ngentlungurdquo

La magama ayila umbono wosizi sitsho sikhumbule ingoma ethi ldquoInyembezi

zingayimthombo namhla kodwa uvuyo luqinisekile ukufika kusasardquo Kwibali

leBhayibhile kwincwadi Isityhilelo umpostile uYohane ekwisiqithi sePatimo

waboniswa imibono yezinto eziya kuthi zenzeke ngokwenkolo yobuKristu Nalapha

kungqineka oso sehlo sathi samehlela naye uJolobe kuba kulo mbongo wakhe ubhale

wathi ldquoNdabonardquo kwisitanza sokuqala Ngoko ke ubhale ngombono owathi

wawuboniswa ngokucace gca ngale nzwana yomfo Le ndlela owavezwa ngayo lo

mbono yakwenza kwalula kuye ukwabelana ngawo nabantu bomzi oNtsundu Obu

bungqina balo mbono wakhe ububeka ngohlobo olwenza umntu acingisise xa uJolobe

ewuvula umbongo ngelithi ldquoNdabonardquo kwesi sitanza silandelayo

1Ndabona umfo ezolile

2Ondele kumwonyo wekamva

3Ethe cwaka ethungwrsquoumlomo

4Izandla zibotshwe ngobhedu

5 Imbonakalo isoyikeka

6Uvuyo luvangwe nosizi

7Uxolo luxutywe nontlungu

8Idini elithozamileyo

9Ukuvulrsquoamatyrsquoentliziyo

10Ukuhluphezrsquootyhafileyo

Isigama krwelwe ngaphantsi sidiza intshutshiso ephezulu sidala umfanekiso wosizi Umzekelo

kumqolo 3 uJolobe uthetha ngomfo othe ldquocwakardquo no-ldquoethungwe umlomordquo Umfundi

unokuzibuza umbuzo othi umfo othungwe umlomo uzakuthethe njani UJolobe umbhali

usebenzisa igama u-ldquocwakardquo kwakunye nebinzana u-ldquoethungwrsquoumlomordquo antsingiselo ibufana

Olu lugxininiso oluphuhlisa ukuba lo mfo usembandezelweni Ukwilizwe leentshutshiso apho

aswele nenkululeko le yokuthetha

Kumqolo-4 ldquoIzandla zibotshwe ngobhedurdquo- Ubhedu lumelo lokunqaba kosindiso Lo mfo

usemakhamandeleni obukhoboka Akawaxhamli amalungelo obuntu bakhe awatywinwayo

200

kumQulu wamaLungelo oluntu (Bill of Rights) ziziZwe ezimaNyaneyo ngowe1948 UMzantsi

Afrika walandula ukuzimanya nalo mQulu usenzela ukuba ngokomthetho waseMzantsi Afrika

kungabikho solotya liwunyanzela ukuba uhlonele amalungelo abantu abaMnyama Noxa kunjalo

abantu abaMnyama babefuna ukukhululwa okanye ukusindiswa kwingcinezelo eyaqulunqwa

yavunywa ngumthetho waseMzantsi Afrika

Kwisigaba sesibini ldquosikubonardquo kumqolo we-11 nowe-12 imbongi iye yatshintsha ukubhala

yathi

11 Ndabona ethunzini ngasemva

12 Kumi impuluswa yenzwana

Ngoku uJolobe imifanekiso-ngqondweni yenkohlakalo nosizi uyiyekile Umfo obethe mpatsha

mphatsha olusu elusizi ephuma igazi emanxeba esentlungwini umveza emhle ngokuthi ldquoKumi

impuluswa yenzwanardquo Uyekile ukuthwaliswa idyokhwe yentshutshiso Ube engumfo othe

cwaka onomvandedwa onzima ethungwe umlomo Izinto ngoku ziguqukile Lo mfo uJolobe

umbonisa ngoku efumene ubomi obutsha Wonwabile uncumile akukho loyiko namaxhala

iinyembezi zosulwe Umlomo obe uthungiwe uvuliwe Ebengenalungelo lakuthetha achase

ingcinezelo akuyo Ngoku uxhamla onke amalungelo aphakanyiswa ngumQulu wamalungelo

Ilizwe likhululekile Uzuze uloyiso ekugqibeleni Kuloo mlomo kumpompoza namazwi ovuyo

Nembongi iyangenelela kuvuyo loloyiso lwenzwana Nayo iyakhwaza ngochulumnco

nangendanduluko yoloyiso ithi

20Intyantyambo yenkululeko

21Inkcenkceshelwe ngomgudu

22Ngegazi nangokubandezelwa

23Kwabanjengawe gorhandinirdquo (Opland noMtuze 1994117)

Esi sicatshulwa silapha ngasentla salatha ukuba uJolobe ube ebhala imibongo ukuzithuthuzela

naye nakwintlungu awayeyiva engonwabanga ngokubulawa kwabantu nolutsha lwesizwe

esiNtsundu ngenxa yokulwelwa inkuleko yesizwe sabo Ngoko ke uJolobe ngalo mbongo

uwenzile umsebenzi wakhe wokuba ngukhala wabalilizwi labacinezelweyo abathi benziwa

abanalizwi ngexesha lakhe Abantu abasezintolongweni uJolobe ubabonakalisile

bengananzwanga Basuka babangabangaziwayo kuba kufunwa balityalwe Ukungqina olu luvo

uMandela (19943) ubhale wathi

Prison robs you of your freedom it attempts to take away your identityhellip as a freedom

fighter and as a man one must fight against the prisonrsquos attempt to rob one of these

qualities

201

Ngoko nale ngxelo ingentla apha kaMandela ibonisa ukuba abantu abasezintolongweni kufuneka

baboniswe ukuba abalityelwanga UJolobe naye wabonisa inkxaso kumajoni enkululeko yomntu

oMnyama ezintolongweni Wabonisa ukuba baya kuhlala bekhunjulwa ngumzi we-Afrika

ngexesha lamathunzi obomi awaye ephila kuwo ngexesha localucalulo lomntu oMnyama

Kumbongo ldquoongomlindirdquo olandelayo uJolobe uza nokutshintsha kwezinto Utyhila izinto

Usebenzisa incoko esisixhobo sokubumba idrama Wenjenje ukubhala

Ndeva ilizwi lisithi

(Umbanjwa) ldquoMlindi kuxa liphi na Ebusukurdquo wakhwaza

(Umlindi) Isifingo sidlule

Ngumsobomvu Ukuza

Kwemini sekumbovu

Umyalelo uyenziwa

Ungekho kuyalindwa

IyathambrsquoiAfrika

Ithemba lengomso

Luqeqesho Kuyasardquo

Le ngxoxo yaba babini umbanjwa nomlindi ityhila iimfihlelo Yingxoxo ephakathi kombanjwa

nomlindi obekelwe ukuba agcine umbanjwa Imbongi ibonisa isakhono sayo ekukwazini

ukubhala ngokuthi axube nesimbo sencoko ukutsala umdla wabamfundi bakhe ngeenjongo

zokuba bayiqonde intsingiselo yento athetha ngayo kwanomyalezo awugqithisayo ebantwini

abaNtsundu abhalele bona ikakhulu Apha kule ncoko imbongi idiza iingcinga zayo

ezingaphakathi Kwakhona imbongi yenza umsebenzi wayo wokomeleza isizwe sibe nokholo

kwimpumelelo yemibono yaso

UJolobe (194063) ubhale kwilivo lakhe Inkokeli wathi

Inkokheli ekhathalayo ngabantu bayo nasisizwe sayo ithi iphakame izame ngandlela

zonke ukusomeleza isizwe sayo nabantu bayo ngexesha lobunzima babe nokholo lokufika

empumelelweni yabo

UJolobe njengembongi ekwayinkokheli kwesi sicatshulwa sibhalwe ngesiXhosa sisentla

ubonakalisa ukuba ngesigabaxesha owayephila ngaso kwakubakho amaxesha athile

entolongweni umlindi angenwe ngumoya wombanjwa naye alangazelele ukufika kwenkululeko

Oku kungqinwa sisicatshulwa esisentla apha umbanjwa abuza kumlindi ixesha kuba kubonakala

ukuba ukuba ukumwonyo wesisele esimnyama Noko kunjalo unge angalazi ixesha lemini ukuba

kusebusuku na okanye kusemini na

202

Umlindi uphendula ngalo moya usembanjweni noxa esazi ukuba umbanjwa ubanjelwe ntoni na

Wenzela ukuba umbanjwa azi ukuba naye mlindi unemibono kwaneembono ezinye kunye

nombanjwa Obu budlelwane bubangele ukuba asuke ngoko umlindi angoyiki ukudiza

iimvakelelo zakhe zovuyo ekudala naye ezilindile Usuka umlindi waqhubeka waloqa wamxelele

ngeendaba zethemba elikhulu ukuchulumancisa umbanjwa amgadileyo uthildquoIAfrika iyathamba

ithemba lengomsordquo Ngale ndlela umbhali uJolobe uvakalisa iingcinga nemibono yakhe

ngendlela ethile eyakha imibono yovuyo yokubona kukho uguqulelo lwezinto elizweni ngenxa

yokuliwa kokucinezelwa nokucalucalulwa komntu oMnyama owaye ephethwe ngokwekhoboka

Ufanele ukuvuya kuba yena ube engomnye wabo abaNtsundu ababephathwe njengemakhoboka

elizweni labo Le mpatho yayingamonwabisanga imgqiba umxhelo Oku wabhala ngako nakwi-

zincoko zakhe esithi kubuhlungu ukuba umntu aphile impilo yobukhoboka elizweni lakhe

angabinamalungelo okuya apho athanda ukuya khona anikwe imiqathango yemithetho

eqhobosha amalungelo akhe okuzilawula kwakhe nempilo yakhe (1940 52-53)

Ngalo mbongo uvakalisa imibono yeminqweno yakhe eyalatha ukuvuyele kwakhe ukubona

amanye amazwe abantu abaMnyama abe phantsi kwengcinezelo yamakoliniyali nawo

ephumelela ekuyilweleni inkululeko yawo bayifumana Kungoko athi i-Afrika iyathamba Olu

lolunye uphawu lokuba kulo mbongo ubona kungekudala uMzantsi Afrika uyithi xibilili ingubo

enzima yengcinezelo

Ukuxhasa olu luvo lungentla lokuba abalindi abathile babethi nabo babe moyamnye

nabazabalazeli benkululeko yomntu oMnyama Umzekelo kwingxelo eyathi yenziwa

nguRolihlahla Mandela evalelwe entolongweni wenza ibali elifana neli lichazwa nguJolobe kulo

mbongo UMandela uchaza ukuba bathi bevalelwe belele esiseleni ebusuku kwavakala umntu

ekhwaza engaphandle ebetha engomba ifestileni akahoya Kodwa wathi wakukhwaza igama

lakhe uNelson waphakama waya kuye kanti ngomnye wabalindi Kodwa lo yena

wayengoweBala Wayeqeshwe ngumbuso wocalucalucalo ukuba agade yena Rolihlahla

nabahlobo bakhe awaye ebanjwe nabo Waqhubeka wamazisa ngokwehlele inkosikazi yakhe

uWinnie othe waxabana walwa nomagosa ocalucalulo kuba bathi bafudusa umyeni wakhe bamsa

kwenye intolongo bengamxelelanga ukuba bamsa phi na kwaye oko kwamenza waphula

nemithetho awaye egwetyelwe yona naye kuqala

Lo mlindi akugqiba uncokola noMandela wamnika ukutya owayemphathele kona yayizonkana

ezifakwe izinongo ezimnandana zilungiswe kakuhle kamnandi kunye necuba awathi yena

walinika abahlobo bakhe kuba wathi akatshayi (Mandela 1994 17-18) Nalapha kulo mbongo

uJolobe udiza isenzo esikwanjalo Ubonisa ukuba amaqhawe angamathandazwe athe agqitha

203

ezinzimeni ngamanye amaxesha afumana inceba kubalindi abanovelwano Ukuba akunjalo

inceba ithi ibe kude ixele ithamsanqa afumane impathombi eqatseleyo macala onke Kwakhona

uJolobe ukwabonisa imizamo enzima athi amaqhawe enkululeko agqithe kuyo

Amazwi awakrole kulo mbongo athi ldquoIsifingordquo ldquokuyasardquo ldquongumso bomvurdquo abonakalisa ukuba

uJolobe ngokungathandabuzekiyo wayeqinisekile inkululeko izakufika kwaye uyibona

ingenakubuyela umva Wayesenza kanye njengokuba ikhuthaza inkolo kaMarx Ibeka elubala

ukuba abacinezelwa mabaphakame bawubhukuqe umbuso wabacinezeli NoJolobe wayesenza

loo mvuselelo ngokubhengeza izenzo zentlondi kumabanjwa omzabalazo asezintolongweni

nasekuhlaleni Esenza njalo nje ube engumntu ofundileyo ombaxa ngesimo nangokuphila

kwakhe (Kerr 1958157) Wasebenzisa amandla osiba lwakhe nolwazi awathi walufumana

kwizifundo zakhe zezopolitiko zaze zaxubana nezenkolo ukuchasa ingcinezelo yomntu

oMnyama Zonke ezi zifundo ziyabonakala kuncwadi lwakhe Zaba zizixhobo zokumnika ulwazi

olubanzi lokulwela impatho engcono yesizwe esiNtsundu Ngale mibongo yakhe yezezopolitiko

ukwafundisa uthando novelwano kubantu abacinezelweyo nabasezintolongweni ngenxa yezenzo

zokulwela intlalo engcono yabantu babo

443 Imbumba umbongo wezezopolitiko nobudlelwane bawo nobomi bukaJolobe

Kulo mbongo Imbumba uJolobe ukhangeleka okungathi uthildquoMayihle eyehlayo inyuke

enyukayo namhlardquo Ingathi wayesele efunge wamunca iintupha esithi ldquoMandithethe ngoku

ndinexesha ndiwugqithise umyalezo wam wothando nomsebenzi omhle kulutsha kuba ingomso

ayisililo elamrdquo Imbangi yokuba sitsho kukuqaphela ukuba kulo mbongo uJolobe uthetha

phandle engakhwelanga cingweni Ngokwemeko yexesha awayephila kulo ngawo lo mbongo

wayebeka ubomi bakhe esichengeni Indlela awubhale ngayo yayinokumenza avalelwe

entolongweni Wathetha ngqo ukuze kuve nosinkatshelayo isiXhosa esi ukuba uthini na

Kulo mbongo umoya wakhe uvuyiswa kukuphuma komkhosi wolutsha usinga edabini uthabatha

indawo yalo esizweni Kakade ngumsebenzi walo ukukhusela ilizwe lookhokho balo neenkosi

zalo Lulandela emkhondweni weenkosi ezinkulu zakwaNtu ezifana noHintsa owalwela eli lizwe

ekhusela abantu bakhe Ekugqibeleni wabanjwa wanqunyulwa intloko ngamaNgesi aya nayo

eNgilane Noxa kunjalo uvuyo lona lukho kuba phaya eMbhangcolo sisekho isikhumbuzo seli

thandazwe esakhiwa ukukhumbula ubomi bakhe nemisebenzi yakhe yobukhalipha nobuqhawe

Lo mbongo yeminye yemibongo engokuzabalaza kukaJolobe eyabangela ukuba abekwe elisweni

elibukhali ngabakwantsasana Ngenye imini kwafika izithunywa zombuso wocalucalulo

ezingamapolisa awodwa (special branch) Zamfikela esenkonzweni eshumayela Zangena

204

zingxamile ziphethe iincwadana neentsiba zokubhala Zifike zahlala phantsi zamamela

ngobunono zijonge ukuba yintoni na le azakuthi ayithethe echasa umbuso wocalucalulo

UVuyo enaba ngeli bali ubalise ukuba uyise waqhuba yena washumayela wangathi akakhange

ababone Watsho ngeyona ntshumayelo ichulumancisayo washumayela loo mini kwamdaka

iisali Baphela abo becuphi bezivala iincwadana ababeziphethe Bamamela udlwabevu

lwentshumayelo elabatsho babonakalisa ebusweni babo uchulumanco olusezintliziyweni zabo

kwanokuvuselelwa komoya wabo baphela behlaziyekile ldquobazalwa ngokutshardquo bahamba xa iza

kuphuma icawe bangathi bebelibele nokuba bebezokwenza ntoni na kakade (Vuyorsquos Journal

2013)

UJolobe ngalo mini wabonakalisa ubugokra Zange othuswe bubukho babo becuphi

Ebengabuthandi ubugwala Wade wabhala wathi kowabo kumaHlubi igwala belingathandwa tu

kangangokuba umlisela wakowabo wawuzikhuthaza ngokuthi kungcono umntu afele edabini

kunokokuba acinywe amahlo elukhukweni kuba ngokwenza oko igama lakhe liyakukhunjulwa

kumaqhawe esizwe athe asilwela asikhusela Ingxam yoku uyiva kulo mbongo ulandelayo

1Umlisela we-Afrika

2Umthinjana wesizwe

3Ulibo olumkhitha

4Abantwana bothuthu

5Balibanga ngezenzo

6 Ilizwe lokuzalwa

7Ookhala beli duli

8Amadela konwaba

9Afikelwa ngumbono

10Wenkululeko yomntu

11Kanye ngexesha lethu [ ugxiniso lwam]

Kulo mbongo ukhuphe iinzulu zembilini zovakelelo lwakhe ngokwenza inkuthazo kumlisela

nomthinjana wolutsha lwama-Afrika uJolobe awubona ufana nomkhontomkhonto wesizwe

amajoni esizwe Uyaluvuselela lusinge edabini Lulwele luthimbe inkululeko yelizwe lalo Ude

kumqolo-3 ancome nebala lwalo elimnyama esithi ldquoUlibo olumkhithardquo[ugxininiso lwam]

Uvakalisa ukuba lulutsha olunebala elihle elimnyama olungamadela-kufa Uyaluvuselela

elubonisa ngokuphandle ukuba inkululeko le ilibango lalo lokuzalwa kwilizwe lookhokho balo

Kumqolo-11 uJolobe xa esithildquoKanye ngexesha lethurdquoukuchaza ngokuthe gca engankwalambisi

ukuba kolu lutsha abhekisa kulo uyazibandakanyaYiloo nto kumbongo

Osemboniselwenikumqolo wesine esithi ldquoNgumsobomvurdquo alekele kowesibhozo ngelithi

ldquoIyathambrsquo iAfrikardquo Ubhala ekhuthaza ulutsha kumbongoImbumba ukuba lulwele inkululeko

205

abe yena eyiva inimba yokuzalwa kwayo Uyimbongi eyimboni ebhala igcobile inovuyo

isenziwa kuko okuhle akubonayo kusiza kusondela

Esi siprofetho sokukhululeka komzi oNtsundu kungekudala ungena nzulu kuso kule miqolo

ilandelayo

Okwalanywe lulutsha

Akusayi kucima

Ngumlilo ethanjeni

Ophemba intliziyo

Ivuthe ngeAfrika

UJolobe kulo mbongo ubona inkululeko (Okwalanywe lulutsha) isiza nokuba kumnyama entla

(Akusayi kucima) kuba imikhosi ngemikhosi yamajoni okulwa alulutsha ayisayi kubuya mva

iqalile nje (Ngumlilo ethanjeni) Iyakumatsha iqhubele phambili ukulibanga ilizwe lalo

(Ophemba intliziyo-Ivuthe ngeAfrika) Urhulumente wocalucalulo lwabantu abaMnyama

akanakuze abe nako ukulunqanda ulutsha luqalile nje Luyakulwa loyise luyiphakamisele

phezulu ibhanile yoloyiso

Kwesi sicatshulwa sisentla apha sibona uJolobe oyimbongi eyimboni ekwalijoni nekhalipha

lemfazwe elifuze amakhalipha eenkosi zemvelo zakowabo ooMahlaphahlapha nabaphathi-

mikhosi abangooNtlabane abenze abalinganiswa kwinoveli Elundini loThukela

UJolobe naye uliqhawe lembongi elazimisele ukuyilwa ingcinezelo ngosiba lwayo Kolo

mbongo ubehlaba umkhosi evuselela ukuliwa kocalucalulo ngenxa yebala Amagwala ebexolele

ukwamkela ukucinezelwa ngenxa yokuba nentaka uwangxolisile Amadoda abe enentandabuzo

akabanga nakusinda ngenxa yamandla entetho yale mbongi Apha utsho ngengoma yokomeleza

umkhosi ophuma usiya emfazweni Lo mbongo wafana negwatyu Intlabamkhosi nobukhalipha

yindlela akhuliswe ngayo kwinkcubeko yakowabo ngemfundiso ethi ldquoIndoda libhubesi lona

lifa liqwengardquo (20089) Le ntetho iye yamhlupheza uJolobe ebomini bakhe Wayiqonda ukuba

iyinyaniso kuba ngokwenkolo yamaHlubi indoda ingumkhuseli wosapho lwayo nesizwe sayo

kwaye iyabongwa indoda efele dabini lude usapho lwayo luphiwe neenkomo kwaye indoda

eligwala kumaHlubi ilihlazo elingafunwa nokubonwa (Jolobe 200819761695-96)

NakumaXhosa kunjalo Nankuya uMqhayi kumbongo wakhe ldquoUMendirdquo (Mqhayi 1943 Jolobe

197481) ebonga amadoda awathi azinikela edabini aphuma aya emfazweni ayakukhusela

ilizwe lawo i-Afrika

Kanti noJolobe kuGerard (197174) ulungqinele uluvo lukaMqhayi umhlobo wakhe Naye

uJolobe uthe wawabonga loo madelakufa kumbongo wakhe othi ldquoUkuwa kwamagorha eMantla

206

eAfrikardquo (Jolobe 197481-85) Ukhankanya ukuba ukuphuma kwendoda isiyakulwa imela

isizwe sayo sisigaba esikhulu eso esinika udumo kubomi bobudoda (Jolobe 197481) UJolobe

kumavo awabhalileyo inkolo yakhe uyicacisile gca ukholelwa ekubeni umntu akazalelwanga

usapho lwakhe lodwa kuphela uzalelwe nokuba abeluncedo nakwisizwe sakhe naso siphiliswe

ngaye (194083) Uthethe watsho waquka kwanabadungudelisayo beluva ubizo Ubangxolisile

Wabanika isiprofetho esisiyalo nesilumkiso Wabazisa ukuba abasayi kuze bonwabe bebona

isizwe sabo sitshabalala ngenxa yokuba besinyathela isazela kwanokuxhasa kwabo ucalucalulo

Ngeso sizathu ukhuthaze amadoda aphethwe yingevane nafuna ukuba ngoodukrsquoengceni ngenxa

yokulawulwa yintandabuzo ukuba nawo aqine eme ayilwele inkululeko yomzi oNtsundu

Uwafunze edabini wenjenje

Ungawakha umkhanyo

Umxhelo wokugweba

Sohlala isizungu

SikaJona umthunywa

Owafulathela ubizo

UJolobe uyawabonga amadodana aphumayo wanga uwabona ngeliso lenyama ematsha ejonge

edabini Uyawanqula ewabulela ewabonga ngamazwi othando esithi

Kulindelwe izenzo

Kubathandi besizwe

Huntshu Mafa-nankosi

Huntshu Mbumba yoLutsha

Ngenene ubhalile uJolobe apha Ngokwenkcubeko nentetho evakalayo emaXhoseni kungathiwa

uwasusile amaphepha lo mbongo uvusa nehlombe kumfundi olithandazwe Ukuba wayethe

wawenza phambi kwezihlwelwe zabantu ekhomba la madodana aphuma umkhosi abafazi

ngebabengabanga nakuzibamba ngebakhala abanye baqhwaba izandla bambi bayiyizela

behlahlamba bephosa namabhayi phantsi luvuyo bengakwazi ukuzibamba (Jolobe 200836)

Ngokuqinisekileyo wathi wakupapashwa kumaphephandaba Umthunywa noUmthetheli

amatshantliziyo omzabalazo angumthinjana nomlisela weAfrika akuwufunda atsho afumana

amandla nokuzithemba kuba uJolobe ebaxelele ngokucacileyo ukuba benza okusesikweni

ngokukhusela nangokulilwela ilizwe labo nenkululeko yabo kanti nawo amadolo agevezelayo

atsho aqiniswa ngamazwi okhalipho lukaJolobe Apha kuzaliseka intetho ethi ldquointsimbi ilolwa

yenye intsimbirdquo

UJolobe ithandazwe nekroti ebenako ukudala amanye amakroti ngelizwi lakhe Nokumkani

uSolomoni uthi ilizwi linamandla okudala (Nelson 2003) Nalapha kulo mbongo uJolobe wenza

207

kakuhle uthetha njengekhankatha lolutsha Ngokwenza oko wabeka nobakhe ubomi bakhe

esichengeni Wayenokutshutshiswa agwetyelwe ukungcatsha umbuso phantsi kwemithetho

yorhulumente wocalucalulo

Ukubhala ngesiXhosa kube sesinye isixhobo asisebenzise kunene ukulwa ingcinezelo yomntu

oMnyama kuba asingabo bonke abantu abalwaziyo ulwimi lwesiXhosa Ube nokukwazi

ukulusebenzisa olu lwimi ekupapasheni iintlondi zombuso wocalucalulo Namaphephandaba la

Umthetheli neMvo zabantsundu uwasebenzisile Ngoko ke ngolu lwimi ulumkise wafundisa

umzi oNtsundu ngezinto eziyingozi nezibalulekileyo kuwo Yena abone kufanele ukuba uzazi

ngexesha abe ephila kulo Esenza oku ufune ukuba nabo babebenekhwele lobuzwe Utshilo

nakwincwadi yakhe Amavo ukuba yinto entle ukuba umntu abenekhwele kwanokuzidla

ngobuzwe bakhe nangelizwe lakhe kodwa oko kungenzelwa ekujongeleni phantsi ezinye izizwe

okanye abanye abantu (194026)

Singabuya sibalule elokuba uJolobe ubeyimbongi elikroti nelithandazwe kwanomlweli

wenkululeko yomntu oNtsundu Ezi zimo azimenzanga waphuma kubizo lwakhe lokuba

ngumfundisi weliZwi Zonke izipho zakhe zamsebenzela Kulo mbongo wakhe usebenzise

ubungqondi nobulumko bakhe ngendlela ehambisana nengcingane kaOrr ebizwa ngokuba

yintsebenziswanotekisi (intertextuality) esiyichazileyo sayicacisa kwisahluko sokuqala salo

mqulu Umzekelo wayo kulo mbongo kukuthi uJolobe azekelise ngomfo uJona oseBhayibhileni

xa esithi

Sohlala isizungu

SikaJona umthunywa

Owafulathela ubizo

UJona wathunywa nguThixo ukuba aye kuthetha nabantu abaza kubhujiswa ngenxa yokungeva

nokreqa kwabo kuMdali wabo Yena wala wabaleka akuqiqa ngentlalo yobubi obabusenzeka

eNineva waza wafumana isohlwayo esikhulu awathi akabinako ukusilibala wade wabhala ngaso

Kungoko ke esi sicatshulwa siyitsho itshintshe ithoni yombongo ithande ukuba

yeyomfundisilizwi oyala abantu ukuba bathathe indlela yobulumko Yena uJolobe uyenza le nto

ekwiqonga lezezopolitiko noxa ebonga nje Ngale thoni yobufundisi ungxolisa abantu abala

ukulilwela ilizwe labo kuba bebonisa intandabuzo njengoJona ukuba abasokuze bonwabe Xa

esenjenje uJolobe uvelisa ubumbolombili bakhe kuba kuye ubufundisi bebungumtya nethunga

nokuba ngumlweli wenkululeko yabantu abaNtsundu

Elokugqiba le mibongo yenkululeko ikhankanywe apha ngentla ithe yaba zizixhobo negalelo

likaJolobe lokulwela inkululeko yakhe neyesizwe sakhe esiNtsundu Kwakhona le mibongo

yakhe iphumelele ekudandalaziseni iimeko zentlalo zamathunzi obomi alusizi entshutshiso

208

kumbuso wokucalula abantu abaMnyama Amathunzi okuphathwa kakubi kwabantu

abaMnyama emisebenzini efana neyokuphangela ezifama nasemigodini kumbongo Ukwenziwa

komkhonzi Kanti nakumbongo womfo othungwe umlomo nohluthwe ilungelo lakhe lenkululeko

lokuthetha ngokukhululekileyo nelokuya apho afuna ukuyakhona

UJolobe ngumfuziselo womfundisi Ngumfundisi wokholo oluhamba nezenzo zemisebenzi

emihle Usifundile isiBhalo wathathela kuye izenzo zobukroti ezikumabali aso Usithandile

wasamkela isimo sikaDavide sobuqhawe nobuthandazwe Wabulala uGoliyathi ekhupha isizwe

sakhe kwingcinezelo yamaFilistiya Wasithabatha nesikaMosisi sokukhulula amaSirayeli

ebukhobokeni kwisandla sikaFaro eJiphethe Naye uJolobe wabangumzabalazi okhulula abantu

abaMnyama njengoko kuchaziwe kwacaciswa entla apha Ebe liqhawe negorha elingenadyudyu

Wafunda nokuzibetha iintonga ngexesha engumalusi njengoDavide emaphandleni Kwaye

uzichaze ngokwakhe ukuba waye enamandla Ukhankanya ukuba umfo othile wamcaphukisa

emazi ukuba unamandla walucela uxolo babuya baxolelana (Jolobe 197131) amaXhosa athi

nawo ldquoUmntu yinkosi ukuzazirdquo

Lo mbongo usentla apha ngokwawo uthe wabubonakalisa ubudlelwane phakathi koncwadi

lukaJolobe nobomi bakhe Ludulisa iimvakalelo zakhe iingcinga zakhe neminqweno yakhe

ngesizwe sakowabo asinqwenelela inkqubelaphambili nempumelelo Kuloko ngexesha ebephila

ngalo lengcinezelo ebeyibukula engafuni isizwe sakhe siyamkele kuba ibisenzelwa babe sisizwe

esisidodo esingehambeli ndawo Kungenxa yezi zizathu zingentla athe wabubeka ubomi bakhe

naye esichengeni walilwela ilizwe loMzantsi Afrika naye apha ngalo mbongo kuba

wayenokuvalelwa ngezi mbono zakhe azazise ngokuthe gca zichase umbuso wocalucalulo

obulawula ngexesha lakhe

Xasi siqukumbela singalubethelela uluvo lokuba isithako sezembali nobunzululwazi mlando xa

sisetyenziswa kwimethodi ekhwalitheyithivi siluncedo olukhulu ekuboniseni ubukho

bukaJolobe kuncwadi lwakhe alubhalileyo Uphicotho loncwadi lukaJolobe kule mihlathi isentla

lube yimpumelelo ngenxa yokusetyenziswa kwesi sithako kule methodi Lutsho yacaca

intsingiselo ekwiimbalo zikaJolobe ebezixovulwa kulo mhlathi

45 Imibongo engenkolo nobudlelwane bayo nobomi bukaJolobe

Le mibongo kaJolobe ilandelayo ingenkolo yakhe yobuKristu Idiza kwanobudlelwane bakhe

noThixo wakhe Noko kunjalo kodwa ithe yaquka ikakhulu kwaneemeko zezopolitiko zoMzantsi

209

Afrika omdala Kule mibongo uye wabhala nemithandazo yakhe ebonakalisa ukukhathazeka

ecela amandla kaThixo angenelele alwele umntu oMnyama kubabandezeli bakhe ukuze

inkululeko yakhe ikhawuleze ifike Eminye imibongo yeneemfundiso zokuphelisa

ucalucalulwano ngokobuhlelo bamaKrestu Yena waphilelela ukukhuthaza umanyano okanye

ubumbano nokuphakanyiswa kwesidima sabantu ngokufanayo

451 Akukho hlelo apho

Lo mbongo ldquoAkukho hlelo aphordquo (197464 usesinye sezixhobo zakhe sokulwa umoya

wocalucalulwano olugquba phakathi kwamabandla obuKrestu Ukhuza enqanda lo moya kwesi

sicatshulwa silandelayo

Nanko kugaleleka owoMkhosi (umtu) woSindiso

Nayrsquo enxibe ezimnyama

Eqhoboshe ibhatyi yakhe

Yayakuthi ga entanyeni

Ethwele umnqwazi

Obungathi yikepusi

Ebeleke igubrsquoemhlana

Watsho ewela emsingeni

Othe wakhulula intambo

Lemkrsquoigubu lehlrsquoumlambo

Nawrsquoumoya wawuthatha

Loo mnqwazana Akubanga

thuba lide naloo bhatyi

Yakhululeka yathi shwakahellip

Akubangakho

Nasithunywa sambuzayo

Ngaloo mnqwazi naloo bhatyi

Nangegubu elo lakhe (197464)

UJolobe ubonisa iiyantluko zangaphandle eziphathekayo phakathi kwamabandla athi amakholwa

acalucalulane ngazo noxa enqula iNkosi enye Ezi zinto zezi umqwazi (umqolo wesihlanu-

noweshumi elinesibini) ikepusi (umqolo wesithandathu)ibhatyi (umqolo wesithathuoweshumi

elinesithathu noweshumi elinesixhenxe) negubu (umqolo wesixhenxeweshumiweshumi

elinesithathu nowamashumi amabini anesine) Ezi zinto azingenisi mntu ezulwini Azibuzwa

nokubuzwa ezulwini xa umntu efika apho (imiqolo ye-18 nowe-19) Azinanto yokwenza

nobungcwele bomntu Izambatho neminqamlezo abantu abathi bayijingise ayibalulekanga

kangako Okubalulekileyo sisimo esifanelekileyo sokuba ngumzekelo wokuzama ukulinganisa

iNkosi abayilandelayo benyanisile Makungacalucalulwani ngamakholwa ngenxa yeendlela

abathi bayikhonze okanye bayinqule ngayo iNkosi yabo Kwakhona kulo mbongo ubonisa ukuba

bonke abantu baxabisekile bayafana phambi kwayo Lo mcabango wakhe wawungqina kuba

ngexesha lomhlalaphantsi wakhe ehlala eMthatha

210

Ngaphambili kwesi sifundo sophando kukhe kwakhankanywa ukuba ngenye imini uJolobe waba

nothando lokuba ayokuba nobudlelwane namanye amaKristu Waza waya kwinkonzo iBaptizi

ekufutshane nomzi wakhe kuba eyakhe inkonzo ikude apho Akazange aziphakamisa wangena

kwelo bandla wayo kuhlala emva Basuka abaphathi belo hlelo bavuya kakhulu bakuhanjelwa

ngumntu ongaka ukuba mkhulu onguJolobe bazibona besikelelekile

Esi senzo sihambisana nalo mbongo Akukho hlelo apho kuba uJolobe wathi wazibona eyinto

enye nabo eBaptizi kuba aba bazalwana bebenqula le Nkosi naye ayithandayo nayikhonzayo

Kanti akuphelelanga apho uJolobe uye umsebenzi wakhe womngcwabo wenzelwa ecaweni

enkulu eMthatha ekuthiwa yi-Anglican Cathedral Church akabe ebiza inkonzo yakhe athe

wayikhokela iminyaka ngeminyaka Onke amaKristu athi ahlangana apho kunye nala wenkonzo

abe engumkhokeli wayo apha eBhayi (Vuyorsquos Journal 2013) Esi senzo senziwa nguJolobe naxa

engasekhoyo nje sithe sawuzukisa lo mbongo ngendlela ephezulu kuba uthe wakuphila athe

wakubhala kanye ebomini bakhe benene wakungqina nasebantwini ukuba ngenene ldquoAkukho

hlelo aphordquo

Kwakhona isiganeko esikhulu esathi samehlela uJolobe ebutsheni bakhe sabutshintsha ubomi

bakhe Saba kukushiywa nguLennox umkhuluwa wakhe owaye emthanda Naye waye

engumfundisi kwanotitshala ULennox wemka nomlambo xa wayesiya kufeza idinga lokuya

kushumayela ngaphesheya kwawo Wazama ukuwela umlambo kanti namhla akawuqondanga

ukuba uzalise kakhulu Kwatyhileka engqondweni kaJJRJolobe ukuba umlambo ufana nesango

lokuya kungena kubomi obungunaphakade ngokwenkolo yobuKristu

Ngoko ke kucaca ukuba wawabona amaza omlambo enamandla ebonakala efana nezikhephe

ezithi zimnceda umntu awelele ngaphaya komlambo Nawo ke amaza omlambo kwangokunjalo

athe angabakhaphi babantu kulo mbongo bayakufika kumzi omkhulu-ibhotwe elikhulu leNkosi

yeenkosi apho zifika khona zisulwe khona iinyembezi namaxhala abantu abebenawo Athi

shwaka kanye njengokwenzeka kulo mbongo Umzekelo abantu babonwe ngaphesheya

komlambo emva kokuba umsinga ubawelisile Babonwa sebevuya beyinto enye ebumbeneyo

kungekho zingxaki namithwalo ababebesinda-sindeka yiyo ngexesha bebesaphila emhlabeni

ngokwenkolo yobuKristu ekrolwe yazotywa nguJolobe ngosiba lwakhe kulo mbongo othi

ldquoAkukho hlelo aphordquo

Esi sityhilelo singentla apha uJolobe usibonise wasizoba ngokuyolisayo ngokusebenzisa isimbo

sedrama etsala umdla womfundi ngamandla kuwo wonke lo mbongo Esi simo sakhe sokubhala

usiqaqambise ngesigama esiqulathe iingcinga ezinzulu zikaJolobe malunga nobuKrestu ezimi

olu hlobo umlambo uwubonise wayindawo apho abantu bafika bakhulule khona uze umlambo

211

ngamanzi awo uthi ubancede ubahlambe bacoceke bahlaziyeke babebatsha Kwakhona lo

mlambo kulo mbongo wenza okothusayo kumakholwa angena kuwo Uthatha izambatho

namagubu neminqamlezo azilahle kude Emva koko umwelise umntu aye ngaphesheya apho

kulinganwayo khona

UJolobe kulo mbongo usibonisa nenkolo yakhe yokuba lukhona uvuko labafileyo kwanokuba

abafi abafe bekholelwa kwiNkosi ayikhonzayo ukholelwa ukuba baya kuvuka Oku

kusikhumnbuza mhla unina walishiya eli UJolobe wathetha naye engasekho kweli gada esithi

uzakuhlangana nonyana wakhe othe ldquowagonwardquo kumlambo iTswirika Nalapha uJolobe uthetha

ngothando Uthe iliza lamgona Iliza walimntwisa walinika isidima somntu onothando Ukugona

sisenzo sothando oko kukuthi ube ngothandiweyo Lamkhulula idyasi zakhe ukuze angene

angasindwa kobu bomi butsha angena kubo Ngoko yiyo loo nto apha kulo mbongo wakhe

bonke abantu abaphethe iimfumba zamatikiti ecawa amaculo iminqamlezo iikepusi iintambo

amagubu needyasi zisuka ezo zinto zilahlwe kude kuba kufuneka bangeniswe becocekile

beziinzwakazi neenzwana ezikhululekileyo ezingenazibophelelo ezingapheliyo

UVuyo naye uyibalisile imbali engotatomkhulu wakhe owaye engumkhuluwa kayise uJolobe

owathi wonganyelwa ngumsinga ezama ukuwela esiya ngaphesheya komlambo ukuya kufeza

idinga nenkonzo ngaphesheya komlambo Yaba yimini yokugqityeliswa kwakhe esaphila

lusapho lwakhe Abantu baqondiswa yidyasi yakhe bakuyibona idada phezu kwamanzi

omlambo Le mbali ingqinwa nanguBen Mahlasela (19733)

UFreud kuRyan (2007) kwingcingane yakhe uthi abantu banengqondo eleleyo apho zigcinwa

khona izinto ezithe zenzeka ezibuchukumisileyo ubomi babo ngamanya amaxesha zibadale

ubuhlungu Ezi zinto ziselugcinweni zithi kamva zenziwe zibe njengamaphupha Le ngcingane

yenza sikutolike okwamehlelayo uJolobe ukuba inokuba kamva kweza kwakhona kuye

njengamaphupha Indlela awasweleka ngayo umkhuluwa wakhe yahlala ihleli waza wamana

ezithuthuzela ngemizekelo emininzi ekhoyo kwisiBhalo nakumaculo amaKristu ethethe ngokuba

umntu xa esiya kubomi obungumnaphakade uthi awele umlambo Ngoko ke kuye umlambo lo

ukwaluphawu okanye isimboli yesango okanye ucango lokuwelela ngaphaya kobu bomi kobo

obunganaphakade

Esi sehlo kubonakala ukuba sahlala simchukumisa siphila emoyeni wakhe Wahlala ecamngca

ngaso efuna intsingiselo yaso kuba umfo wabo naye waye engumfundisi ongumKristu njengaye

Wathi wakusifumana isityhilelo wawufumana umqondiso weziganeko zabantu ngabantu abawela

umlambo bexhabashile kodwa ingxaki yabo xa bebonke babekhathazekile benemibuzo yokuba

212

bangawela njani na besindwa yimithwalo nje UJolobe kucaca ukuba wathi waneliswa

sisityhilelo semibono ephupheni wacaciselwa nakwingqiqo yangqondo yakhe

Waqonda ukuba makabhalele umzi oNtsundu nawo uzuze kwisityhilelo asifundileyo ukuba

izinto zonqulo nengxabano zakungafani kwamahlelo kwanokujongelana phantsi nokucalu-

calulana kwamakholwa ngenxa yeyantlukwano kunqulo lweNkosi enye akubalulekanga

okubalulekileyo yintlonelwane nothando nokwazi ukuba ldquobangabantu abanyerdquo Kufuneka bonke

belandele umzekelo weNkosi yawo onke amaKristu UJolobe uqonde ukuba makawacacisele

amaKristu ukuba kwikomkhulu eliphezulu akufunwa bunewunewu nazinto ezingaluncedo

ukungena kwibhotwe leZulu leNkosi uYesu Okubalulekileyo kukuba bambathe ubulungisa

beNkosi uYesu

Kulo mbongo isigama asichongileyo uJolobe sinamandla atsalayo Enza umntu awufunde lo

mbonbo ngenxa yokusetyenziswa kolwimi loqobo olunambithekayo nalunonge ngolwimi

lwezafobe nezagwelo zokuthetha ezivakala kamnandi endlebeni yomfundi Umzekelo

imifanekiso-ngqondweni yeliso eliqela kulo mbongo idala ukuhleka ngendlela uJolobe awuzobe

ngawo umfanekiso womntu oqhoboshe ibhatyi obeleke igubu onxibe umnqwazi Zonke ezi

zinto zibonisa uburharha bombhali nokonwabisa Imifanekiso ndash ntelekelelo yentshukumo nayo

nayo idala isiyolisi Idale isimbo sedrama apho izinto zibonwayo ngeliso ziqhubeka zisenzeka

Nayo yongeza uvuyo kulo mbongo Umzekelo kanti ukumka kwegubu namanzi kwanekepusi

nako kutsale umdla womfundi nokuhleka okubonisa uburharha bombhali uJolobe

Lo mbongo wale mbongi uyeminye yemibongo ethe yagqwesa phakathi kwathe wayibhala

Ubaluleke kakhulu nakwimibongo engenkolo yobuKristu kwaye ngawo uJolobe uthe wazitsala

iingcinga zabantu bale nkolo zatsho zacinga kaninizi Zafumana iimfundiso ezinkulu

nezityhilelo athe waxwayiswa ngazo abantu uMfundisi nembongi uJolobe

Kwakhona ngalo mbongo uthe wadiliza iindonga ebezithe zinzi phakathi kwamabandla

namanye naphakathi kwabazalwane nabanye abazalwane kuba naye ngokwakhe

nasekuhambeni kwakhe emhlabeni washiya eyiphilile imfundiso yesityhilelo awasityhilelwayo

Kuhle ukuyithetha into yokuba uJolobe unduluke eyifundisile indlela eyiyo neyenene Uthe

ngokukhalimela ucalucululo emabandleni kwatsho kwabakho ukuhlonelana kwamabandla

nakoomabonakude kwiinkqubo zooRebecca Malophe kuba amaKristu ayasebenzisana

nakwimiculo Akukho kujongelana phantsi ngazambatho nazinkqubo zokunqula Namhlanje

kubonakala uMzantsi Afrika omtsha wamakholwa azamayo ukuphila inkolo enye yobuKristu

apho kubonakala intlonelwano nenkuthazo nobunye bamabandla ngenxa yegalelo likaJolobe

ekuphuhlisweni ngokutsha kwenkolo yobuKristu ngokubonisa kwakhe indlela ekufanele ukuba

213

ahambe ngayo apha ekuhlaleni Kungoko nabanina angabona ukuba likhulu igalelo likaJolobe

nakwiinkalo zobuKristu kwanjengokuba lilikhulu igalelo lakhe kwezezopolitiko

kwanezemfundo Le mbongi yenze umsebenzi omhle wokuba ngukhala wesizwe esiNtsundu

ngokusikhokelela empumelelweni yoqobo singalambathi nganto kwezasekuhlaleni

nasekutyetyisweni kwezasemphefumlweni

452 Ikholwa

UJolobe uwubhale lombongo ukubonisa ukuba kwakungelulanga ukusabela ubizo lwakhe lokuba

nguNyawo-ntle Uchaza ubunzima bokuthwala umnqamlezo kufuneka unyamezele usenziwa

izinto ezibuhlungu ngabanye abantu ezinjengendelelo ngamanye amaxesha athi umntu ezama

ukuhamba indlela yobuKristu afumane ukulingwa nokunyeliswa ade umntu abeyinto

yokuhlekisa kude kufuneke anikele nangesinye isidlele akubethwa kwesinye Konke oku

kuthethe ukuba kufuneka ubani anyamezele iintshutshiso eziyinxenye yemigomo namaxethuka

obomi bakhe Into eyayibonakala inzima kuJolobe Kumbongo ldquoIkholwardquo (Jolobe 197137)

uthetha ngobu bunzima esenjenje ukwenza

Ndakha ndayekela ndoniwe litshivela

Ukusuka loo mini lahlala lilumkile

Lizithiba ngohloni liwazi amandla am

Sekhe ndasukelana kwiinkundla zakowethu

Sibambene nothile bavutha ubutshaba

Ukususela loo mini sathetha ngobuhlobo

Elowo ethembisa ukuncama okuthile

Yadaleka imvano ngokubethwa buhlungu

Kwesi sicatshulwa uJolobe ubika iimbilini zakhe njengekholwa Uzoba iinzima azifumana kule

hambo yenkolo yobuKristu Isigama nezafobe azisebenzisayo sibanga umdla sichukumisa

neengcinga Woniwa litshivela kodwa akaphindezela (umqolo wokuqala) ebonisa ubuKrestu

obunothando olungenampindezelo Wathi noko ezazi ukuba unamandla okuloyisa wasuka

wayekela kuba ngokwenkolo yobuKrestu wayesithi uyavavanywa Ubona indlela yokuphila

ngobuKrestu inzima kufuneka umntu athembele kuThixo kuphele hayi ukuthembela kwawakhe

amandla kuphela

UJolobe ubonakalisa apha ukuzazi isiphiwo sakhe kwanesimo sendalo yakhe ukusukela

ebutsheni bakhe umzekelo ebetha iintonga kubonakala ukuba kwakungekho mntu umelana

naye Kodwa waloyisa utshaba ngokubonisa uthando (Ukususela loo mini sathetha ngobuhlobo)

Waphetha esoyisa ngokunikezela esinye isidlele (Yadaleka imvano ngokubethwa buhlungu) Oku

kubonise ukuba akululanga ukuyigcina imithetho elishumi ngawakho amandla Kufuneka ucele

214

iNkosi ikuncede ukwazi ukunyuka amaqhina ale ndlela ngamandla ayo kuba yena ngawakhe

amandla akanako ukukwazi tu ukulingena iZulu Isizathu esinye esiyingxaki kukuba akakwazi

ukumelena nomntu ofika angabonisi mbeko umzekelo umntu onesigezo okanye odelelayo kuba

yena uyakwazi ukuzilwela akakwazi ngoko ukumelane nomthetho omxelela ukuba makavume

umntu ambethe esidleleni amyeke angenzi nto ngaloo nto inzima loo nto kuye Kwakhona

akanako ukukwazi ukuyeka abantu baxhaphaze usapho lwakhe kuba yimfanelo yakhe ukuba

abengumkhuseli walo

UJolobe apha uthetha inyaniso kuba akakwazanga ukungabalweli abantu besizwe sakhe

esiNtsundu sixhatshazwe kabuhlungu nangurhulumente wabaMhlophe wocalucalulo ngexesha

abe ephila kulo wenze into ngalo nto Wabalwela wanika inkxaso kwimibutho elwela inkululeko

yomntu omnyama

Ngalo mbongo uJolobe athe waphalaza izikhwazilima zakhe neengxaki zakhe kwindlela yenkolo

yobuKristu Uthe womeleza namanye amakholwa ukuba anganikezeli ayilahle inkolo yawo

ngenxa yezilingo ezithi zime endleleni zizama ukubakhupha endleleni yabo nakwinkolo yabo

abathe bazikhethela yona ngokunokwabo nelilungelo labo kwihambo yabo yobomi babo

Ukhuthaza ukuba bazame nokuba kunzima bathi chu bangululahli ukholo lwabo nethemba labo

bacele amandla eNkosini njengokuba naye wenza njalo wacela amandla oncedo lwayo

453 Makubekho ukukhanya

Kulo mbongo ldquoMakubekho ukukhanyardquo (197430) imbongi ibone ukuba izisebenzise zonke

izixhobo zayo zokulwa impathombi nokucinezelwa kwabantu abaMnyama Ngoku iqonde ukuba

makhe isebenzise isikrweqe esingumthandazo icele koPhezukonke emnqulayo UJolobe

wakhuliswa ngomthandazo ngabazali bakhe Waphela ewazi amandla omthandazo nokusebenza

kwawo ukuwisa iindonga neentaba eziziyimiqobo kubomi babantu Olu luvo luxhaswa

nguJolobe kumbongo wakhe othi ldquoGquma barhwaqela indlovu enomxhakardquo (1936) apho

adandalazisa iziganeko eziliqela apho iNkosi yakhe ayichaza njengenawo ldquoonkerdquo amandla

Ucalucalulo lwabantu abaMnyama walilwa ngemithandazo noxa nje wayesebenzisa usiba

lwakhe KuThixo ucele amandla angaphezu kwawabantu Ucele noncedo lukaSomandla

aphakame awukhulule umzi oNtsundu iAfrika iphela Ngamandla aKhe oyise ingcinezelo

yoburhulumente wocalucalulo lwenkohlakalo UJolobe ube elikholwa elikholelwa ukuba

undonakele kufuneka uliwe ngandlela zonke nomthandazo uqhubeka ungayekwa (1940116)

kuba engawathandabuzi amandla akhoyo kuwo

215

Kulo mbongo unika indanduluko ethildquoMakubekho ukukhanyardquo Uqhuba ekhalimelaldquo isithoko-

thokordquo sobumnyama Moya oyiNgcwele asifunqule siduduleke siyokuwela kude ukuze kuvele

ilizwe elitsha nalapha eMzantsi Afrika

Ubonakala uJolobe ekruqukile bubumnyama obucinezelayo Ngoku ubhenela nakumandla

angaphaya kwawabantu Ukholelwa kumandla anamandla angaphezu kwawabantu Oku

ukukrola ngolu hlobo

1Sithokothokondinrsquoesibumnyama

Oko wawuneke loo maphiko akho

Kumanzi enzonzobilrsquoenjalo

Babungabonwarsquoubuhle bezwe ncam

2 Wada ezinzulwini uMoya wafukama

Waza wathrsquouYise ldquoMakubekhrsquoukukhanyardquo

Isikhuselo sakrazuka apho

Le ndalrsquointle yaphandla amehlo

3 Nakubumnyamrsquoobugubungelayo

Njengokubrsquoilizwe mgama lihambela

UkubrsquouMoya ngokufukamileyo

4 Nakuwe Mninikwazi kwakholeka

Ukuba ukukhanya makubekho

Akuyi kutyhileka mazwe matsha na[ugxininiso lwam]

UJolobe usebenzisa isigama nolwimi lwezafobe ezichukumisa iimvakalelo zosizi Usebenzisa

nomelo olutsala umdla womfundi Luchukumisa ingqondo yomfundi atsho acinge ukuba

imbongi izama ukuthini na ngezi simboli okanye olu melo olunamandla Umzekelo

isithokothoko silumelo lobubi nenkohlakalo (Heese noLawton 1988 Pretorious 1989) ehamba

neendidi ngeendidi zempathombi yabantu abaNtsundu ezenziwa ngurhulumente wocalucalulo

Kanti ldquoukukhanyardquo kulumelo lwethemba inkqubelaphambili inkululeko novuyo

kwanempumelelo Ezi zafobe zinamandla zichukumisa imizwa neemvakelelo zovelwano nosizi

eyayiluva imbongi ingonwabanga kukungaphetheki kakuhle kwanabantu bakowayo isizwe

esiMnyama

Elokugqiba uJolobe uthe wangukhala ldquononogadardquo wabacinezelekileyo akahlala athi tu

angenzinto ngalo nto Nalaphe kulo mbongo ulwa ngenye indlela ldquouyathandazardquo uthandazela

isizwe kwanaye ukuze ukwazi nokubanika ithemba abantu omeleza nokholo lwabo Ngale ndlela

uzame kwanokuba banganikezeli bayikhalale iNkosi ngenxa yokubandezeleka kwabo kuba

ibingumsebenzi wakhe ukuzomeleza iigusha zakhe Kuyezeka ukuba kulindelekile ukuba

umalusi weegusha njengokuba waye enguye eseyinkwenkwana ezonzakeleyo nezibuthathaka

216

azame ukuzibopha kuba ezithanda iigusha anikwa ilungelo lokuzinanakelela Nalapha kulo

mbongo uJolobe ubonisa ukuba uyazikhathelalela abonise ukuba uyabathandazela ethandazela

nesizwe esiNtsundu ukuba ukukhankanya okuyinkululeko kufike kuvele inguqulelo ezintle

kwanamazwe amatsha enomgaqo siseko omtsha ophakamisa isidima esilinganayo sabantu bonke

kanje njengokwenzekileyo kurhulumente omtsha womtsha woMzantsi kule mihla sikuyo

Intombi kaJolobe uVuyo ithi uyise wayengathandazi nje waye ethetha noThixo Oko kukuthi

waye esazana naye enobudlelwane naye Kungoko imithandazo yakhe yokholo esekelwe

kumandla eNkosi yakhe yaphendulwa ngokugqithisileyo Kwaye isizukulwana sakhe kunye

nomzi oNtsundu ngokubanzi uxhamla iimpendulo zemithandazo yakhe kunye namanye

amakholwa awaye ethandaza ngexesha lakhe UJolobe waye ekholelwa bubukho bukaThixo

oyiphendulayo imithandazo xa abantu becela bezingisile bemthemba Waziva izingqi

zokugaleleka kwayo inkululeko ngo1976 ngelixa logwayimbo lwabafundi eMzantsi Afrika

uwonke uzanyazanyiswa Wabaxelela abantu eselukhukweni lokufa ixesha lokunduluka kwakhe

emhlabeni wathi sele lifikile yaye nenkululeko akusekudala ifike

UBurns (akukho nyaka wopapasho) imbongi yamaSkotshi kwimibongo yayo iyibhalalile

imithandazo yayo Ithe yabhala neengoma ibhalela yona kunye nesizwe sakowayo amaSkotshi

Kanti naye uJolobe kulo mbongo uthe wacela iNkosi ivelele i-Afrika izise ukukhanya

baphakamiseke abantu bayo Lo mbongo ufana nomhobe wesizwe saseMzantsi Afrika u ldquoNkosi

sikelelrsquoiAfrikardquo okwangumthandazo othandazela ukuba uThixo ashenxise konke okubi eMzantsi

Afrika usale usikelelekile

454 Isililo sikaNdlebende

Lo mbongo ldquoIsililo sikaNdlebenderdquo (197471) ungenkolo yobuKristu uphinde ube

ngowezezopolitiko Kwezezopolitiko ulwa ukucalulwa kwabantu kwanokucinezelwa kwabo

ngabasemagunyeni nabakulawulo lwelizwe

Imbongi uDon Lee kuWatts (198991-92) uchaza ukuba imibongo le nayo inenxaxheba enkulu

ekulweni iimeko zengcinezelo nangona ingasebenzisi zirhuluwa namikhono yekati nje kanti

nayo inawo amandla aphembelela inkululeko yabacinezelweyo kwanabathinjiweyo Uqhuba athi

imibongo kumaxesha athile ityhilela abafundi okanye abantu ngokubanzi ngongquzulwano

neziganeko ezakhe zabakho kubomi nentlalo yabantu besizwe Ezo zimvo zinje zimalunga

neemeko zezopolitiko Kwakhona uDon Lee imibongo uyibona inako kwanokunika iinkumbulo

ngeenkosi okanye nangamaqhawe esizwe awathi azibalula kumadabi okanye ezimfazweni

Umzekelo uJolobe ukhumbule ubulungisa bephakathi uKhwane owaye ephantsi kwenkosi

eyayibaculula ibabulale ngamandla abantu ababethi banukwe ngobugqwirha esizweni sayo Yaza

217

yawunikela lo msebenzi kuKhwane ukuba ababulale bangabikho emhlabeni Ngokusikwa

yinceba lona eli phakathi lenza indlela yokubafihla emehlweni engqumbo yenkosi Baza kamva

basuka aba bantu balusizo olukhulu esizweni siphela Babangumkhosi owabanamandla ngexesha

lemfazwe (Jolobe 1971)

Kwakhona ukuxhasa uluvo lwakhe uDon Lee uhambisa athi imibongo inako ukusetyenziswa

njengezixhobo zovukelombuso kuba ngayo umbhali uthetha ngeemvakalelo zakhe

ezimhlungisayo kwaye le mibongo ithi ibe namandla amakhulu avuselelayo ahlala ehleli

ezingqondweni zabantu Kanti kwale mibongo inako nokukhuthaza abantu baqhubeke

bayilwelwe ingcinezelo yabo

UWatts (1989 160) uthi uSerote usoloko eyichaphazela intlalo embi ebebehleli ngayo abantu

belokishi yase-Alexander kuncwadi lwakhe Kulapho ikakhulu wakhulela khona kanjalo

kwiminye yemibongo yakhe ude akhankanye agxigxinise kwindlela ethoba ngayo isidima imeko

yentlalo yale lokishi nakubomi babo Ubhale imibongo echaza ngengcinezelo yabantu nolutsha

lwase-Alexander eRawutini apho abantu abaMnyama badudulelwa khona batsho bahlupheka

abahambela ndawo Okuthethwa nguSerote apha kufana nqwa nokucaciswa nguJolobe

ngekamva elimfiliba labantu ingakumbi lolutsha oluMnyama lwelokishi yaseBhayi

ayikhankanye kwincwadi yakhe idrama Amathunzi Obomi ngenxa yokucinezelwa ngumbuso

wabaMhlophe ngexesha lakhe

Imbongi uJolobe nqwa nembongi uSerote kumbongo ldquoIsililo sikaNdlebenderdquo (193666)

ukhuthaza abantu abaMnyama ukuba bangayiphumelelisi imizamo yokwenziwa inxenye

yezixhobo ezisetyenziswayo ekucinezeleni abanye abantu ingakumbi abantu abaMnyama

abalibala labo Uzibona izenzo ezinjalo zikhuthaza esibi sona isikhalo sentlungu esifana nqwa

nesikhalo esibi sikaNdlebende UJolobe uthi ucinga ukuba esi silo uNdlebende sathi senziwa

buhlungu kakhulu yimpathombi kwixesha elithile ebomini

Uphinda akhuthaze abantu ukuba bakhuthale bafunde basebenze nangezandla zabo bayilwe

ingcinezelo yabo baziphakamise kodwa bathembele nakumandla oMdali kwaye bamthande

bazi ukuba unako ukubanceda abalwise nakumadabi abathi bajongane nawo mihla le angaphezu

kwawabo UJolobe ugqithisa la mazwi enkuthazo esizweni ngexesha lengcinezelo Wawakrola

ngobugcisa obuphakamileyo obuchukumisa umxhelo wathi

Phakamisrsquoingalo yakho Afrika

Khangela phezulu nyana kaNtu

Intliziyo yakho mayinabe

Kukhrsquoeyenye na inkululeko

ThandrsquouMdali wakho nomelwane

218

Zondelelrsquo imfundo usebenze

Ngamhlrsquouthile wovuna isiqhamo

Unganako na ukuthulula

Ungakhange uthe eselweni

Umntu oza nolutho kuni apha

Ngothi ldquoSebenzani ndinincederdquo

Lowo uthi ldquoNalu uncedo ese aphardquo

Uthi ldquoNdincede ndisithele aphardquo -

Intlanti zamadoda ziphelile

Ngokhotha-bexathula abanjalo (197479)

Ubudlelwane phakathi kwalo mbongo nombhali uJolobe buya bonakala Indlela athetha ngayo

kuvakala ngokumhlophe ukuba kuthetha umntu onguMfundisi wobuKristu nowenza

intshumayelo emi epulpitini efundisa elumkisa ibandla ngezinto ezenza abantu babe zizidodo

bangahambeli phambili nesizwe ngokunjalo ngenxa yokuzibandakanya kwizinto eziyingozi

ezidala usizi Kwakhona ukhomba kwanezinto ezintle ezizizenzo zobuntu eziqhubelisa phambili

abantu nesizwe

Imfundiso yembongi yevuselelayo Ubonise ukuba uyinkokheli enobulumko eyakha isizwe

sama-Afrika ukuba sithandane sincedisane sihlonelane kuba ngaloo ndlela siyakuba sifezile

ukuwugcina umthetho omkhulu nomyalelo weNkosi othi ldquoThanda ummelwane wakho

njengokuba uzithandardquo Lo mthetho ukhuthaza Ubuntu

455 Indlovrsquo enomxhaka

kulo mbongo ldquoIndlovrsquoenomxhakardquo (1936 197463) ubetha enjenje

UGquma-barhwaqele iNdlovu enomxhaka

Ulitye lenyengane umandla makhulu

Bhubesi lakwaYuda gquma bankwantye

UloMoya uphumla kumaza olwandle

Ulochithrsquoubumnyama kuvelrsquoukukhanya

Ugquma-barhwaqele iNdlovrsquoenomxhaka

Imbongi kwesi sicatshulwa igcobile ilizwi layo liphezulu kakhulu Oku kudizwa

nayindanduluko enkulu ecacise ukuba ukonwabele oku kwazisa ngobukhulu beTshawe iNkosi

uYesu Wenza kanye laa nto yenziwa ziimbongi xa zibonga iinkosi zilandelisa neminombo

yazo kwaneziganeko kwiimbali zazo Ezi mbongi zithi zibabaze kwanezango zobukroti

zeenkosi ezimfazweni ezazizela nodumo nokoyikwa kwanokuhlonelwa okukhulu

Le mbongi uJolobe njengoMfundisi-Lizwi ozifundileyo iziBhalo iyawazi umnombo weNkosi

yayo Ibonisa ekukwazini ukubonga iNkosi uYesu Kristu imlanda umnombo wayo

ngempumelelo Imbonga njengenkosi yothuthu Isebenzisa izixhobo zesigoci sokubonga

219

kwembongi yomthonyama Ikwagxininisa ibabaza ubukhulu bale Nkosi ngezafobe ezibonisa

ubunganga bayo endalweni obushiya ingqondo yomntu

Le mbongi ilibonga iQhawe lamaqhawe ngokuchulumancisayo Ibonga amandla alo okudala

ihlabathi ngelizwi kuvele ukukhanya bugqotse ubumnyama Litshawe eloyikwa nabubumnyama

Kungoko lixabiseke ngokugqithiseleyo UJolobe ngokwenza enjenje ulinika umfaneleko walo

eliwufanelelyo Uyalihombisa iqhawe ngezilo ezikhulu nezikhankanywa ngamandla

kwinkcubeko yakwaNtu izilo ezinkulu ezinjengeengonyama neendlovu nezihlonelwayo

zisoyikwa kwizizwe eziNtsundu kanti nasezizweni jikelele

UJolobe ngale ndlela yokubonga iNkosi yakhe ubonisa ukuba yena ngumntu omnye nenkcubeko

yesizwe sakhe nemvelo yakhe esuka kuNtu ngoko akazokutshintsha abe yenye into angeyiyo

Yona inkolo yakhe yobuKristu imi ikwaquka amava akhe obomi kwanezezemfundo

Akayichasanga inkcubeko uyibona iyinxenye yobomi bomntu nendlela aphile ngayo nathe

wakhuliswa ngayo Kodwa yena ulumkisa akhuthaze ukuba abantu bawashiye amasiko

angakhiyo asibuyisela umva isizwe namanye awo abangela imbubho nezigulo kwanokusolwa

kwabantu ngezinto zokuthakatha bade abanye abantu baphathwe kakubi babulawe kabuhlungu

Ukhuthaza abantu baqhubeke namasiko asakhayo isizwe nasiqhubelisa phambili siphumelele

Ngoko ke kuJolobe inkcubeko yabaMnyama iyinxenye yobubutyebi babo

Lo mfanekiso weli qhawe liyiNkosi libongwa ngendanduluko enkulu ukhatshwa

yimifanekisongqondweni yeliso ekhwankqisayo echukumisa neemvakalelo zovuyo Inika umntu

ulwazi olutsha nathe uJolobe walifumana ngokutyhilelwa nguThixo

Izafobe zezikweko zokutyhilela umfundi olu tyhilelo imbongi inalo ngeNkosi yayo

zisikhumbuza izafobe ezihlekisayo zikaHermanson (199511) apho abantu bajikwa babezizinto

ezinomphefumlo kwanezingenamphefumlo Umzekelo apha iNkosi yakhe uJolobe uyizobe

yazizilo ezinkulu iingonyama neendlovu ezinomphefumlo ndash okuzoba ukuba iNkosi yakhe

inamandlakazi amakhulu ngokwezilo ezoyikwayo nezihlonitshiweyo yiyo yonke indalo ezindle

nangabantu bonke emhlabeni nangenxa yobungozi bazo zakubanomsindo okanye xa zithe

zacunukiswa Kwakhona ukwayibonisa iyimibane Abuye ayizobe ililitye into engenamphefumlo

(Hermanson 1995)-isikweko apha esibonisa umntu enokomelela nokungagungqi kwamandla

kwakhe

Ezi zikweko zihombisa ziqaqambisa lo mbongo ziqulethe nentsingiselo kwanomyalezo

wembongi Utsho ucace gca kuqondakale ngokupheleleyo ebantwini ukuba le mbongi iqhayisa

ngobungangamsha nokongama kweli Qhawe neTshawe kwindalo iphela nekwilizwe liphela

220

ngokwenkolo yakhe Kubhaqeke ukuba uJolobe (197471) lo mbongo uwukrole wasisikweko nje

xa uwonke ngesigama esikhwankqisayo nesisodwa Le nyaniso idizeka kwesi sigama singe

zantsi xa athi

Ulothetha ngelizwi kuvele kuvele indalo

Ulophatha ngesandla kuvele ubomi

Ulonika indyebo abuye ahlwempuze

Ulomthandi womthetho ohlwaye umkreqi

UDuma- barhwaqele iNdlovrsquoinomxhaka

Kwesi sitanza singentla ubonisa ubukhulu obungenambaliso beli Tshawe ngezafobe nje zodwa

Ukhankanya ukuba lithi lakuthetha kungaphindi kuthethe mntu kuba isuka nendalo ilulame

ithobele imiyalelo enikwa lilo Obu bunganga bunje busikhumbuza ngeemini apho abafundi

bakaYesu bambona ehamba phezu kolwandle kodwa akatshona kuba amaza olwandle

ayemlulamela avuma ukuba abe lukhuko okanye imethi ebomvu yalo ahambe phezu kwawo

amnike imbeko

UJolobe ukwasikhumbuza ngesiganeko samhla uthile iTshawe uYesu lalisenqanaweni liphumle

lilele Kwasuka ngesiquphe kwavuka isaqhwithi sesivondoviya somoya elwandle sazamana

nokuba inqanawa ifune ukuzika Ngokoyika ukufa abafundi bavuse eli Tshawe uYesu bathi

kulo ldquoakukhathali sisifa njerdquo Wasuka uYesu wawukhalimela umoya onamandla wathi kuwo

ldquoYithi tu cwakardquo Ngoko nangoko kuthiwa umoya wazola kwabakho noxolo olukhulu Abafundi

bakhwankqiswa kanobomi ukuba babehamba noYesu onamandla angaka nohlonelwa nayindalo

Ngokwenkcazo kaJolobe kulo mbongo ucacisa ukuba indalo yonke kanti nabantu ngokunjalo

abakwazi ukungaqubudi xa ebayelela Umzekelo abafundi bakhe bathi babulaleka iintsuku

ngeentsuku beloba iintlanzi bengabambisi nto Kodwa lathi lakufika iTshawe uYesu kubo

labayelela ukuba bakhwelelisele enzulwini Bathobela Yasuka iminatha yabo yafuna

ukuqhaqheka ngenxa yeentlobo ngeentlobo zeentlanzi abazibambayo

Lo mqondiso ungentla ngokukaJolobe ungqina ngobunganga bukaYesu Yaye nendalo le

iyaqubuda kuye kude kube ngonaphakade Kuba iTshawe lakoyisa uqobo lokufa njengoko

igunya lolawulo linikwe lona ezulwini nasemhlabeni Walibonakalisa eli gunya nangokuvusa

uLazaro entsuku zintathu ebhubhile esengcwabeni Wabuya wadla ubomi uLazaro Yiloo nto

imbongi uJolobe icacise kwamhlophe ngobungangamsha namandla eTshawe eliyiNkosi

ayikhonze ngexesha abe ephila ngalo Uyayizukisa kulo mbongo Uyambesa ngesigama sezafobe

ezixandileyo nezintsokothileyo Utsho ngesiXhosa esikumgangatho ophezulu esinezagwelo

zokubonga ezisetyenziswa ziimbongi zomthonyama

221

UJolobe uwunika lo mbongo isingqisho esihamba ngamanyathelo esihobe somthonyama

Ufikelela kwesi singqisho ngempinda esemiqolweni ethi ldquoGquma barhwaqele indlovu

enomxhakardquo Le mpinda-mqolo inika lo mbongo ubungoma nobunye benjongo yawo

ekukudumisa uYesu Kristu iNkosi yakhe Yindumiso yobukhulu namandla eli Tshawe alibona

lingoyiswa nto neliphakamisa ubomi babantu ekuhlaleni nasebugxwayibeni ide ithathe iintsizi

zabantu ibanike imivuyo

Ukuphetha le mbongi inguMfundisi uJolobe kulo mbongo wayo ifundisa abantu ngamandla eli

Tshawe Umzekelo ibakhumbuza ukuba yonke indalo kwasekudalweni kwehlabathi yamamela

imiyalezo yamandla eliZwi layo ngoko ke ngokwenkolo yayo akukho zinto ingaxakwa zizo

ezisebomini babantu nobesizwe jikelele

46 Imibongo engamaqhawe kwimbali yakwaNtu

UJolobe uye wakhuthazeka wachukumiseka ziimbali zabantu abaNtsundu kwanezamaqhawe

eenkosi ezikhaliphileyo nezilumkileyo Iinkosi ezifana noHintsa noKhwane noKhama

wabeTswana Ezi Nkosi ngamaqhawe Zazibaxabisile zibakhusela abantu bazo Naye uJolobe

wafunda iindlela zazo wazilinganisa Wabonakalisa ukuzingca kwakhe ngazo ngokuthi azibonge

Kungoko kule mibongo ingezantsi abonga ancome ubuhle bazo bangaphakathi nobuhle bengqiqo

yazo Zabonisa ukuba zizizifundiswa zemfundo ephezulu zingayanga ezikolweni zemfundo

esekelwe kwizikhokelo zaseNtshona Zizizifundiswa zemfundo yemveli

461 Imfecane ndashumbongo ongeqhawe uHintsa

Lo mbongo-mbaliso ungesenzo sobuqhawe esenziwa ngukumkani uHintsaUJolobe uwuvula

ngale miqolo

Malibongwe iTshawe ukuzenza igwiba

Akananza bumbacu akoyika vukelo

UJolobe ubonisa ukumthanda nokumxabisa kakhulu uKumkani uHintsa ngobulumko

nangobugokra bakhe nangovelwano awathi walwenzela isizwe sakowabo amaHlubi xa esithi

Malibongwe iTshawe ukuzenza igwibardquo UHintsa akazange awavuyelele amaHlubi

njengamaBhele awathi kuhlaselwa amaHlubi ngamaNgwane aza wona asuka awahesha

ewabhebhetha amaHlubi awaye ekhokelwe ngunkosi uMahlaphahlapha nangona aye

engabamelwane bawo asuka wona axhoba elungiselala ukuzuza amaxhoba anokuthi awe

edabini Ezi nkcukacha sizibonibisile kwisahluko esingentla xa besisenza ugxekoncomo

lwenoveli kaJolobe Elundini loThukela

UHintsa la maHlubi ayehlaselwa eleqwa ngamaNgwane wasuka wawamkela kwilizwe lakhe

lamaXhosa Yiloo nto uJolobe athi uHintsa ldquoAkananza bumbacu akoyika vukelordquo

222

Njengembongi wenza lo mbongo ldquoImfecanerdquo ube lilitye lesikhumbuzo ngeli qhawe uHintsa

angaze alitywalwe zizizwe zamaXhosa namaHlubi nazizizwe eziNtsundu ngokubanzi ngobuntu

owabenzela amaHlubi esengxakini Wabonisa ubuthandazwe njengoKhwane

Heke Kuhle ukuba uJolobe aphakamise ubulumko benkosi neenkokheli zabantu abaNtsundu

(hayi ezaseNtshona kuphela) abonise ukuba nazo iinkosi mandulo kumaXhosa njengoHintsa lo

zazinobulumko ngokungathi zaziyile esikolweni semfundo ephakamileyo kuba zazinobulumko

nobunkcuba-buchopho bemveli ezibuphiwe nguMdali bokukwazi ukulawula izizwe ngesidima

nangembeko kwanokukwazi kuhlonela abantu zibonisa uvelwano nakwezinye izizwe

ngokubanzi ezimelene nazo Kwaye isekho inkolo yokuba zisekho nanamhla ngokuqinisekileyo

ezinye zinkosi neenkokheli ezisenobulumko obunjalo bokuxabisa abantu bazo ngokubaphatha

ngesidima esihle nangondileko hayi ngokuxabisa amanani abantu kuphela (194030) Kungoko

uJolobe ewuvule lombongo Imfecane ngamazwi okubulela uHintsa ngobuntu awabubonisa

kumaHlubi ngelixa lenkcithakalo yezizwe ezisuka eNtla zikhutshwa neengcambu kwiindawo

ezazahlala zakhile kuzo ngokuhlaselwa zizizwe ezazinoburhalarhume ezazihamba zithimba

iinkomo nobutyebi bezizwana ezincinane Ezo zizwana zaba zimbacu kunye namaHlubi

ngamaZizi namaBhele zala ukuba phantsi kwamaNgwane zakhetha ukubhacela ndaweni zimbi

siyichutyelwa le mbali evunywa nazizifundo zezembali nguJolobe kwinoveli yakhe Elundini

LoThukela Le ntsabo uphinda uJolobe ayicukushe kumbongo Imfecane enjenje

Yindimbane yentsabo amadoda nosapho

Iimbacu amafaca iinkomo sezathinjwa

Ngasemva kusisisi izixeko luvundu

Kumkhondo wemfecane kusele amagquba

Yinkungu engqondweni limpampam ngaphambili

Ngezi ziqwengana zamagama zithi ldquo limpampam ngambilirdquo ldquoYinkungu engqondwenirdquo imbongi

izoba umfanekiso wokuphelelwa lithemba kwabantu ingakumbi xa behluthelwe konke

ababenako nezindlu zabo ziluvundu nje kuphela Beva ubuhlungu nodandatheko olukhulu

kukuba bathi njengemini enye bazibona bengamahlwempu neembacu kwabhadakazi apho

kungekho nceba Esi sehlo senzeka kumaHlubi siyelelene nqwa nesenzeka kubukhosi

bamaXhosa wona azibona engenayo nale yokusenga inkomo ngenxa yombono kaNongqawuse

ngokuchazwa kwanguJolobe kumbongo iNgqawule (197440)

Ngale ndlela uJolobe udizela abafundi ukuba lukho ulwazi oluninzi abafundi abanokuthi

balubhaqe okanye baluvumbulule ukuba banganomdla kuncwadi alubhalileyo noncwadi

nakuncwadi olulolunye Bangafumana ubulumko nokhanyiselo ezingqondweni zabo bacacelwe

223

ukuba imbongi okanye umbhali uthini na kwaye intsingiselo yakubhalileyo ibhekisele entweni

na (Scheub 1967 62)

UJolobe kulo mbongo Imfecane uphumelele ukuyicacisa imeko yeenzima amaHlubi

ayejongene nazo Kodwa amaHlubi enethemba lokuphila ala ukuba phantsi kwabacinezeli

bawo amaNgwane Olu luvo lungentla lungqinwa nguJolobe kuElundini loThukela apho

aphakamisa ukuzixabisa kwamaHlubi xa esithi amaHlubi akazange abe zizicaka zayo nayiphina

inkosi (2008)

Le mbali uyipheleke ngale mifanekiso ekulo mbongo etsala umdla nebanga iimvakalelo zosizi

nezibambisa amazinyo kuba imbongi ichaza ukuba amaHlubi kwakulindeleke ukuba abe

nokuhlaselwa zizilo zasendle ngeli xesha beleqwa ngasemva ziintshaba zawo Le meko uyichaze

wathi

Yaba nenzimrsquoindlela ldquokufohlwardquo koozindada

Bawela imisinga yamanzrsquoanamagama

ldquoBahlafuna iintsizirdquo ldquoisonka seenyembezirdquo

Ukuhlafuna ldquoisonka seenyembezirdquo kuthetha ukuba iimbacu zazilala zivuke zikhwiniswa yindlala

ziphinde zivuke isesesayizolo Le ndlala uye ayizobe cacileyo

Baphelelwa lutshongo bafunzela kudaka

Zajacekrsquoizambatho banxibrsquoingca yasendle

Ukufihla ubuze ngomhla wembandezelo

Babindeka bakucinga ngendyebo yangaseNtla

Baphela bebhenela ekuzihluthiseni ngodaka emva kokuhlafuna iintsizi isonka seenyembezi

(ldquoBaphelelwa lutshongo bafunzela kudakardquo) ngokwenziwa ziintshaba ngabom Kakade abantu

xa bengenaqhinga limbi elililo baphela besitya izinto ezingatyiwayo ngabantu kuba befuna

ukulibona ilanga nangomso Oku kubonisa ukunyamezela amaHlubi ayenako nokomelela

Zajaceka zaphela neempahla zabo zezikhumba baphela bezambathisa ngengca

(ldquoZajacekrsquoizambatho banxibrsquoingca yasendlerdquo) bezama ukufihla ubuze babo ngelixa

lembandezelo iintliziyo zibuhlungu imivuyo yeendyebo beyishiye kwelaseNtla Oku kungqinwa

nguJolobe xa esithi ldquoakubangakho ngoma emlonyeni wabo ngezo minirdquo Zaabuya iingoma

zemivuyo yelaseNtla akufumana ukhuseleko kuHintsa ldquoOmaphiko abanzirdquookufihla iindwayirdquo

Olu sindiso lwenceba lukaHintsa kumaHlubi uJolobe unaba ngalo ngosiba esithi

Omaphiko abanzirdquo okufihla iindwayi

Akananza bumbacu akoyika vukelo

Waluphatha ngofefe ngemini yophanziso

Uhlanga lwasemzini kumasango akowabo

224

Ngesi sikweko sikrweliweyo uJolobe uzoba uNkosi uHintsa ngobungangamsha bamandla

nobulumko obukhulu Isimo sakhe senceba nemfesana awavathiswa ngeso ngoseNyangweni

nguMdali imbongi ikhomba ukuba abantu bawabona amandla kwanobukho boMdali Batsho

bakholelwa ukuba waye esetyenziswa nguMdali uKumkani uHintsa ukuba abe sisandla sakhe

senceba Ngokuthi ldquoOmaphiko abanzirdquo kukwabonakalisa ukunyuselwa kwewonga likaKumkani

uHintsa kuba esi sisafobe esiye sinikwe inkcazelo yenceba ebanzi yoMdali equka ukhuseleko

olufumaneka phantsi kwamaphiko akhe Kwaye olu luvo lufumaneka nakwindumiso-91

kaDavide (Nelson 2003)

UJolobe ulibulele ithamsanqa awathi amaHlubi alifumana kunye nezinwe izizwe phantsi

kobuntu bukakumkani uHintsa kuba wathi wayalela ukuba isizwe sakhe sibaphe ukutya

banqonyelwa neenkomo kwenziwe ubuhlobo kunye nabantu abangekude kwigazi labo Wayalela

kwanokuba baphathwe ngobuntu ngokwesiko lamaXhosa

Isenzo esenzeka kumaHlubi sibufana nesenzeka kwisizwe samaXhosa kuba nawo akhe

agaxeleka kwiinzima ezinkulu mini aqubisana nendlala enkulu eyabangwa ngamaphupha

kaNongqawuse Kwale mbongi ikubalisile okwehlela nesi sizwe kwakulusizi Isizwe sithwaxwa

yindlala engenanceba Uninzi lwancama lwawashiya amakhaya kwanemizi yawo lwasebela

kubantu ababehlala emideni yabo Apho nawo anikwa iinkinkqa zokutya ukugxotha iphango

UJolobe uchaza kwanokuba nakumaXhosa kwakukubi kuba amathambo abantu bawo abafela

endleleni ayemhlophe qhwa emimangweni ingawaboyisakala ukuhamba imigama emide ukuya

kufuna uncedo Esibalisa esi sihelegu uthi sasisibi kangangokuba kwasweleka kwanomngcwabi

wokungcwaba abafi kuyintsabo nje umntu esindisa isiqu sakhe (Jolobe 197154)

Imbongi inika imfundiso enzulu kulo mbongo ldquoIMfecanerdquo nalo uthi ldquoINgqawulerdquo Le mibongo

mibini isenza sikwazi ukuthelekisa okubi okwehlela amaHlubi namaXhosa Zozibini ezizihelegu

zifundisa ukuba into embi ithi ihle ngamanye amaxesha emntwini engayilindelanga apha

ebomini kodwa okubalulekileyo kukuba abantu baphakame banganikezeli kuba imini azifani

nabo baya kuhleka ngomso Bangathi baphinde bavuyiswe ngokuncedwa ngabanye abantu

abangahlekisiyo ngezehlo ezibuhlungu zabanye Olu luvo luthi abo babonisa ubuntu kwabanye

mabaqhubeke nokubonisa uvelwano bangadinwa kuba nabo ngexesha labo lobunzima bangahle

bancedwe ngabaya bantu babebanike uncedo Kuloko iintetho zobulumko zamaXhosa zingqina

zisithi ldquoIsandla sihlamba esinyerdquo ldquoInxeba lenye indoda alihlekwardquo Ezi ntetho zobulumko

zakwaXhosa zibalulekile zilumkisa zixwayisa abantu ngolwazi nangokwakhana

225

462 Ubugora bomoya (Iqhawe uKhwane)

Le mbali ikulo mbongo Ubugora bomoya (Jolobe 197135) ingesenzo sobuqhawe

bukaKhwane Yimbali yobuthandazwe eyinyani eyathi yenzeka Yiloo nto uJolobe

njengembongi wenza lo mbongo waba lilitye lesikhumbuzo ngeli qhawe ukuze lingaze

lilitywalwe sisizwe samaXhosa nasisizwe esiNtsundu ngokubanzi Yena kuqala uJolobe ulijoni

neqhawe elililweleyo ilizwe lakowabo macala onke Ngoko eli qhawe uKhwane lelinye

lamaqhawe neenkokheli zesizwe ezathi zabukhuthaza ubukroti bakaJolobe waze naye wahamba

ngobukroti ekhondweni lazo esakha isizwe Kungoko uJolobe naye kubalulekile ukuba kubhalwe

imbali engobomi bakhe ukuze ibe sisikhumbuzo Kwaziwe ukuba ubomi bakhe wabunikela

njengedini ekuphakanyisweni kwesizwe sakowabo esiNtsundu

UJolobe naye wathi wasindisa abantu abaMnyama engebabebulewe ngexesha lombuso nenkolo

yobuKristu athe wazama ukuyiphila ethi ldquoThanda ummelwano wakho njengokuba uzithandardquo

Naye wabonisa uvelwano nangokukhumbula amaqhawe eeNkosi ooKumkani uHintsa kunye

noKhwane basindisa abantu ebengababefile uJolobe wathi wabonisa uvelwano nesibindi

zokujamelana nokufa kusinde amawaka abantu kusindiswe nosizi lwezizalwane

engezazilahlekelwe zizihlobo

UJolobe wafundisa ngalo mbongo kwaye usafundisa isizwe esiNtsundu nezizwe zonke zoMzi-

oNtsundu ama-Afrika nanamhla oku ukuba indoda le iyintoni na Imbongi ibonisa ukuba

umsebezi wendoda kwisizwe ngokubanzi nakusapho lwayo kukuba ibe ngukhalo nomkhuseli

walo kwanesizwe Ude athi uJolobe ldquokufanele ukuba ikhusele nababuthathaka abantu

kwanabacinezelweyo ukuze isizwe singabhangi sife ikhona indoda (19769) Lo mbongo

kaJolobe ngumbono owaphilwa nguMzilikazi owayisebenzela ukumkani uTshaka emthimbela

amawakawaka eenkomo kodwa eli qhawe lakhumbula ukuba liyakufa lisisicaka lisebenzela enye

ikumkani emcinezelayo Lakhumbula ukuba uyise walo naye waye eyinkosi Laqonda ukuba

abantu balo bayakuba ngamakhoboka unaphakade ukuba akabameli abakhulule Wenza

umcabango omhle wovelwano ngabantu bakowabo kanye njengoKhwane Layiqhawula intambo

yobukhoboka Laqhawula Laphumelela Labumisa ubukhosi bukayise

UKhwane iphakathi lenkosi Tshiwo elathi labonisa ukuba lithandazwe nelibonise ukufikelwa

lukhanyiso nempucuko lagqitha inkosi yalo eyayisa bopheleleke ebumnyameni benkolo

kwanamasiko anobungozi azizibulala-sizwe Kuba inkosi yamana ibulale abantu bayo Abantu

bayo abathi banukwa ngoosiyazi ngobugqwirha yasuka yona yaxabisa umntu yaxabisa

imiphefumlo neentsapho ezingena mkhuseli UKhwane wamana ebafihla waxola ukubeka ubomi

bakhe esichengeni kuba wayesenokuntanywa ngabanye abantu abulawe kodwa yena wamemela

226

ingqiqo yakhe waphulaphula isazela sakhe wenza okuhle Olu luvo nguJolobe uyalungqina

ngamazwi obunkcubabuchopho bakhe nawabonise ubunyange bakhe esizweni kwanobulumko

kumbongo Ingqawule (197148-49) xa athi

Ungqino lwempazamo

Ligqibrsquoothingazayo

Afulathelrsquoingqiqo

Ngelize

Lugqale kathathu

Wandule ukulwenza

Ilizwi lasenyangweni

Engqina ngala mazwi angasentla apha uJolobe ufundisa ukuba kubalulekile ukumamela isazela

esithetha ngaphakathi kuwe sisalatha inyaniso ekwenziweni okulungileyo kunokoyika abantu

nabasemagunyeni kunye nentandabuzo kuze kusale kubhubha abantu abamsulwa

Izithako nezafobe zohlalutyo ezisetyenziswe kolu gxekoncomo lwalo mbongo kaJolobe zitsala

ingqondo zabafundi zabaxwayisa ngolwazi olwakhayo kwanoluyolisayo

UmkhwazoldquoLimkile limkile limkilerdquo sisandi sempinda kwizitanza zalo mbongo Sisandi

sengoma yemivuyo esiwenze waphakama lo mbongo wadala uchulumanco Salatha ukugoduswa

ngovuyo kwenduna enkulu yesizwe ukuba iye kuphumla ngoxolo UJolobe ubhala athi

ldquongelalibulele lona lasindisardquo Ngeso senzo sihle iphakathi uKhwane wathi wenyuselwa

ngesenzo wabayinkosi yamaGqunukhwebe kwaChungwa kwaKama kuba aba bantu

wabasindisayo bajika bangumkhosi onamandla owathi weyisa iintshaba ezazihlasela unkosi

uTshiwo Basuka bambusa bacela ukuba abe yinkosi yabo

Kumqolo-35 uJolobe umkrole uKhwane ngesikweko esinamandla wathi yi ldquoyidayimami

ukubengezelardquo oku UJolobe umbone ejike walilitye elinqabilayo nelinexabiso ngokwenkcazo

yezikweko zikaHermanson (1995112) apho wabona abantu bejika ngamanye amaxesha babe

zizinto ezinomphefumlo kanti ngamanye amaxesha bajikwe babezizinto ezingena mphefumlo

Ngoko ke noJolobe umbone uKhwane esaya kuba nomzimba ongafiyo oyakuhlala uhleli

ubengezela uxelisa idayimani ngenxa yokuqaqamba kwezenzo zakhe ezichaze ubukhulu bakhe

Kwakhona ngesi sikweko ubonisa kwanokuba uKhwane uyakuhlala ekhunjulwa ezintliziyweni

zama-Afrika kuba yena wathi wafumana ukhanyiso njengoKhwane noJolobe lokulwa

ingcinezelo nevela kubantu abamnyama ngamanye amaxesha nenjengokuba ichazwe nanguSoga

(1937124) apha ngezantsi

Umqolo-2 ldquoElaqhawula intambo yesikordquo Ucacisa ukuba abantu babebanjwe ngamakhamandela

okungazi oku kukhalinyelwe nguJolobe kwinoveli yakhe uZagula apho akhalimele ukutyholwa

227

kwabantu ngokuthakatha baze emva koko babulawe kakubi ngokuhlaselwa Oku kusenzeka

nakule mihla yempucuko nangona uKhwane naye wathi walikhalimela eli siko awalibona

linentlonti kangangokuba uSoga wabalisa wathi lalifana necekwa nabani na enokuba

seqashisweni lokunukwa ngomso ingakumbi ukuba uthe wangophumelelayo kanye

njengoGubevu induna yaseluSuthu nayo eyathi yanukwa ngokuthakatha kuba inemihlambi

emikhulu yeenkomo Yasuka yalishiya elokuzalwa layo yayakuzimela kude lee nenkosi yalo

Umqolo-4ldquoLithobelrsquoisazelardquo ubonisa ukuba uKhwane ngenxa yesazela sobuntu uthe wakhetha

ukuguqa kuso asithobele kunokuthobela inkosi yakhe eqhubeka ibulala abantu besizwe sakhe

Yena uKhwane ethobele esi sazela wabasindisa ngokubafihla kude lee ebusweni benkosi

UJolobe umbone uKhwane eli litye idayimani Lilitye elinqabileyo exabisekileyo elomeleleyo

nelinqwenelekayo nelifunwayo kwizizwe ezininzi Oku kuthetha ukuba uKhwane ube sisipho

kwisizwe sakwaXhosa Ube eyinkokheli ngenene kuba ebenazo zonke iimpawu zenkokheli

echazwa nguJolobe kwinoveli yakhe u-Elundini loThukela ngokwesithethe samaHlubi UJolobe

kule noveli uthetha ngomlomo kaDlikiza uthi indoda eyinkokheli kufuneka ibe yingonyama ibe

yingcongolo kuba inkokheli kwesi sizwe kufanele ukuba ibe neempawu ezalatha obu bunkokheli

buchazwa ngokobuHlubi

Isafobe esithi uKhwane yindwalutho yombuso wenceba simfanele Siqaqambisa iinjongo

zikaJolobe zokuphakamisa ukuxabisana ukuhlonelana nokuvelana kwabantu Siye kwakhona

saphumelela ukuqaqambiseni ubuhle nobunzwana bukaKhwane athe wamfanisa nedayimane

ebengezelayo ilitye elomeleleyo elingaphelelwayo kwaye lilixabiso elizingelwayo elizweni kuba

libubutyebi kubantu balo

Kwakhona uJolobe uphumelele kwanokubonisa isimo uKhwane abenaso ubulumko

kwanobuntu novelwano Kanye ebe yingcongolo kumlambo uThukela uKhwane ngokokubunjwa

kwakhe uJolobe embongweni ngezenzo zakhe ezintle kwanobukhalipha bakhe ukuze angaze

alityalwe

UKumkani uHintsa nonkosi uKhwane nonkosi uKhama yimizekelo yeenkokheli ebonakalisa

ukuba inkokheli kufanelekile nakanjani na ifunyanwe ineempawu ezinjengezi zilandelayo

ibelikroti ibe nobulumko ibaxabise abantu bayo ixolele kwanokubafela ngamanye amaxesha

Naye uKhwane wayenokubulawa yinkosi xa wayenokubhaqwa ukuba wayesaphula umyalelo

wayo

Lo mbongo ubugokra bomoya ufana nqwa nombongo ongenkosi uSekhome kaKhama iqhawe

labeSuthu Nalo lathi lazincama ngenxa yokuxhalatyiswa kwabantu bakowabo yingonyama

228

eyamana ifika ekuhlaleni iqwenge iinkomo zabo Nalo eli kroti neqhawe lazincama lancama

obalo ubomi laxhoba lemka lodwa ngobusuku lagagana nayo Kwaqubisana ibhubesi elingumfo

wom-Afrika kunye nebhubesi elisisilo Yalwa ngobukhalipha loo nzwana yabuya ithwele ufele

lwaloo ngonyama Wabonisa isizwe sakowabo ukuboyisela kwabo batsho baphile ubomi

obungcono bayifumana inkululeko yabo

UJolobe uthe wawathanda amakhalipha eenkokheli neenkosi kuba naye kuye liyabonakala igazi

lobukhosi Naye ude waxelisa unkosi uMthimkhulu owathi wahlaselwa wabhubha esemsebenzini

wokuya kuvelela ukuba izizwana zakhe ezingamaHlubi ziphila njani na UJolobe iinkosi

ezinovelwano nezibaxabisileyo abantu bazo uye wazithanda kakhulu Uthe wazilandela izenzo

zazo ezintle UJolobe kanye njengoKhwane noSekhone wenze loo nto wasindisa abantu

bakowabo ebeka nobakhe ubomi esichengeni baza ekugqibeleni bayifumana inkulukeko ethe

yalidini lomnikelo wakhe elibonisa uthando lwakhe nabantu bakowabo abaNtsundu ngokubanzi

Obu bunkokheli uJolobe uthethile ngabo ku- Amavo kwisincoko esithi ldquoInkokelirdquo (194063

Kweli livo uJolobe ufundise ukuba inkokheli ithi ukuze ithandwe ngabantu bayo ibonakalise

ukubakhusela kwanokubalwela kwanokubaxabisa kwanokubaphakamisa Uqhuba athi inkokheli

ayifuni kulungelwa yona yodwa kodwa ixhinela nasekulungelweni kwabantu bayo ibabonise

nendlela ezingenza ubomi babo bubengcono baqhuqheke baphakame Le ke impilo uye uJolobe

wayiphila ebomini bakhe Yiloo nto kuchazizwe apha ngentla ukuba uJolobe mnye kunye

noncwadi lakhe alubhalileyo kuba lusisipili sobomi athe wabuphila Naye njengoKhwane

uJolobe uphile intlalo yokukhonza isizwe sakhe bade wanyuselwa wabankosi ngabaa bantu

awabasindisa ekufeni Kungoko ethetha apha ngento ayaziyo yokuba inkokheli ifanele ibe njani

na

UJolobe uzithandile ngokungazenzisiyo iinkosi ezingamathandazwe nezinobulumko nokhalipha

kanye njengoMqhayi nowathi wamthabatha njengomkhuluwa wakhe kwanomzekelo wenkokheli

nathe wathanda ukuba njengayo wajonga kuyo wafunda kuyo isimo sayo sokukhalipho wabuka

nokuthanda kwayo inkcubeko kwanesizwe sayo nembali yaso Nale inguKhwane inkokheli

ubulumko bayo bubonakalise umntu ochubekileyo oqeqeshekileyo nomntu onemfundo ephezulu

noxa kungavakali ukuba zazikho izikolo zemfuziselo yaseNtshona ngexesha layo Kodwa

uJolobe wayithanda ngaphezulu kuba yabonisa isimo sokumxabisa kwanomthanda usoMandla

kanye njengoMqhayi kuba isazela sayo esingaphakathi sasiphilile ingasinyathelanga

Kwakhona esi sikweko uJolobe amnike sona uKhwane ldquoidayimani ukubengezelardquo sisikweko

esineentsingiselo ezininzi ezinzulu kumntu ocingisisayo ukuba kuthiwe yintoni na nguJolobe

ngaphambili kwincwadi yakhe u-Elundini loThukela Ngoku apha ubonisa ukuba ukuba kukho

229

namadoda asuka ldquoabezidayimanirdquo ukubengezela ngezenzo zobulungisa Kuba zibuxabisile

ubomi babantu ngokubanzi ingakumbi abasekucuthekeni okukhulu nabaphantsi kokuphile

nokufa Iidayimane ngamatye athandwa njalo ngabantu kuba umsebenzi wawo kukuthanda

ukubengezela edala uvuyo oku kweenkwenkwezi Kwaye neenkwenkwezi ezi ziyathandwa

zishiyana ngokubengezela kwanangobukhulu bazo Naye uKhwane wabonwa nguJolobe eyiloo

nkwenkwezi ebengezele ukugqitha ezinye ngenxa yobulungisa bakhe Ngoko ke lo ngumbongo

ubalisa ngembali nobomi bukaKhwane uvuselele isizwe ukuba angaze alityalwe ngezenzo zakhe

ezintle Lo ngumbulelo wakhe kubantu abahambe phambi kwakhe abangumzekelo ekwakhiweni

kwesimo sakhe sokuba afunde kubo ukuba liqhawe kwanenkokheli elikhalipha nekhathalayo

ekusikhonzeni isizwe sayo

Elokuphetha kulo mbongo uJolobe onguMfundisi weliZwi Umzekelo kulo mbongo ubonise

uKhwane enze kanye into ebhalwe esiBhalweni kwiMizekeliso kaSolomoni (Isahluko 24

ivesi11) apho kubhalwe kwathiwa ldquoHlangula abasiwa ekufeni nabajingxela besiwa

ekubulaweni khawubanqanderdquo

Nalapha kulo mbongo uJolobe ubonisa ukuba indoda ingumkhuseli wobomi kwanenyaniso

yobuzwe besizwe sayo kuba iye ngamanye amaxesha inyanzeleke ibonise izenzo zobukroti

ibeke nobayo ubomi esichengeni kuba izama ukusindisa imiphefumlo yabantu bayo kwanobomi

bababuthathaka abangakwazi ukuzikhusela Naye njengebhubesi waphakama wavikela abantu

kanye njengokuba uKhwane noSekhome benzile

UJolobe isimo sakhe kwanomsebenzi wakhe ekuhlaleni uyabonakala kuba ubeyititshala

eneemfundiso kwanenkokeli enobulumko Ngoko ke lo mbongo uphumelele ukubonisa

ubudlelwane bawo nobomi bukaJolobe kuba intsusa yokubhalwa kwawo isukela

kukuchukunyiswa kwakhe bubukroti benkosi uKhwane Isimo sakhe sibe sisimo senkokeli

ethandiweyo nguJolobe nathe naye walandela intliziyo entle yayo

47 UJolobe nemibongo engeenkumbulo zakhe zobuntwana nemibongo yabantwana

UJolobe ukhankanya ukuba yena waye eyithanda indalo ekukhuleni kwakhe emaphandleni

eCala-indalo enjengamadlelo amahle aluhlaza iityatyambo kwaneentaka Indalo entle

yayimvuyisa Kwaye wayethi xa ekhaphela imihlambi yenkomo neegusha ehamba namanye

amakhwenkwe akuthakazelele ukubona imilambo emikhulu neyathi yamdala uqambo novuyo

enjengomlambo iTsomo Ukhankanye kwanokuba wayeye akuthande kwanokubukela iintaba

zikhangeleka mgama zintle

230

Ezi nkumbulo zibe zizinto ezizezinye ezithe zasisiseko sokuyithanda kwanokuyibuka kwakhe

indalo emgqongileyo waza wabhala imibongo ngayo Kungoko siyakuthi sijonge ubudlelwane

bukaJolobe noncwadi lwakhe oluquka imibongo engeenkumbulo zakhe zobuntwana nemibongo

yobuntwana Kaloku uJafta uthi kwisihobe umbhali ukhupha iimbilini zakhe nolwimi lomxhelo

kwaye imibongo ikwasisihobe esikwafana neengoma ezibhalwe ngenxa yokuchukumiseka

kweengqondo yombhali nethe yaqhubela ekubeni iingcinga zakhe azibhale (Jafta 19961)

USirayi (19858) ubalisa ukuba uyise kaJolobe waye engumfama weemfuyo kowabo

kwakulinywa namasimi UJolobe izinto ezazithi zitsale iliso lakhe kwanomdla wakhe esakhula

zizo ezathi zamenza abhale ngazo (Scheub 196758) Umzekelo lo mbongo ungezantsi

ngumbongo weenkumbulo zakhe engumalusi ubomi obuthe wabhala ngabo

471 Umalusi

Kulo mbongo ldquoUmalusirdquo (19363) uJolobe ubalisa ukuba ngumalusi yenye yezinto abezithanda

ebutsheni bakhe Ude athi ubomi bokubangumalusi bumanandi baziwa kakuhle ngabakhe baba

ngabelusi Kulo mbongo imbongi ikwisimo esiphezulu sovuyo kuba ibalisa ngomsebenzi

ibiwuthanda Itsho isixelele ngezinto ebezithi ziyonwabise izinto ezazimonwabisa nawathi

wazifunda kubomi bokuba ngumalusi zezi

Ukufunda ngobomi bezityalo umzekelo ezinjengeentyatyambo imithi yeziqhamo

kwaneendidi zeengcambu

Ukukwazi ukuxonkxa iinkomo namahashe neenkweli zawo ngodongwe namaphupha abo

bokunqwenela ukuba neyabo imfuyo

Ukukwazi ukuthiyela iimpuku kwanentaka bakwazi nokuba nezi zakhono zilandelayo

ukuchana intaka ibhabha ngesagweba emoyeni

Ukukwazi ukufunisa iinkomo ezidukileyo edlelweni ngokusebenzisa uphungu-phungu

Ukukwazi ukwenza iminqwazi ngemisingizana ukukwazi ukubetha iintonga

kukhuphiswano lwemilo kudlalwa

Ukukwazi ukufumana iziphungo zomalusi uJolobe azibiza ngokuba zizapholo

Ukuzazi iindidi ngeendidi zeengcambu zemithi kwanendlela yokuzingela-

Ukwazi nangokubonisela indlu yentaka nolwazi lokucula iingoma zomalusi

UJolobe kulo mbongo wenza kanye laa nto wayithetha kuScheub esithi uncwadi lomlomo

oluquka inkcubeko yesiXhosa alufi Yena usebenzisa ubuchule bakhe aludibanise kuncwadi

lwakhe Oko kukuthi yena ulinika umphefumlo omtsha ukuze inkcubeko yesiXhosa ihlale

inambithwa sisizwe sivuselelwa sigcotyiswa ngezinto ezililifa lazo Injongo yakhe ephezulu

231

yembongi uJolobe kukugada ukuba iinkcubeko neelwimi ezifikayo kumaxesha amatsha

zingalusingeli phantsi uncwadi lwemveli kwanenkcubeko yalo

Khona ngoku apha kulo mbongo inkcubeko idlala abantwana kwangoku njalo nembali

neengoma zolutsha olwaluzonwabisa ngazo emadlelweni kungeka yiwa ezidolophini ngabanye

ababhali abanjengoMama othe yena wakhulela edolophini kwaye wanembono yokuba uncwadi

lomlomo lwesiNtu luyafa noluquka inkcubeko yalo Lo mbongo udala ihlombe novuyo

Kumfundi usisele solwazi Uvula ingqondo yabafundi ibe banzi bazi nangobuzwe obu babo

Imboni eyimbongi yosiba uRhanisi Jolobe ibafundisa ukuba bazidle ngeembali eziyincamisa

zootatomkhulu noomakhulu babo Ufuna bangazi kuphela ngeembali zamaFrentshi zamaNgesi

zamaDatshi namaPhuthukezi nezamaBhulu bengazi nto ngezabo Kulo mbongo ldquoUmalusirdquo

uJolobe ukwaxwayisa nabafundi bazi ngokubaluleke komalusi nemisebenzi yakhe nokubaluka

kwakhe ekukhuseleni nasekujongeni imfuyo ebihlala ibubona butyebi babantu abaNtsundu Kule

migcana ilandelayo usinika umfanekiso wezinye iingoma ababezicula ebuntwaneni besalusa

Hee luweyo ziphina iinjova

Phungu-phungu ziphi iinkomo

Kwesi sicatshulwa siva ingxolo yezandi ebisenziwa ngooJolobe ebuntwaneni besalusa Isinika

imifanekisongqondweni yokuva iingoma zokuzingela iimpuku nokufunisa ngeenkomo

ezilahlekileyo Zonke ezi zandi zibonisa uvuyo nomoya wembongi kwaye ziqaqambisa into

ethethwa yimbongi equka imidlalo yokuzonwabisa koomalusi abangamakhwenkwana edlelweni

Lo mbongo ukwanika imifanekisongqodweni yentshukumo ephakamisa inkcubeko yabantu

abaNtsundu nayo ngokwayo Umzekelo Ukuxonkxwa iinkomo nehashe nomkhweli

amakhwenkwe esebenzisa udongwe ukubumba imfuyo yamaphupha abo kuxonkxwe nenqwelo

nesipani kulayishwe umthwalo Kanti nokuhlokoma kweentonga abalusi bezonwabisa ngomdlalo

womlo weentonga kudala imifanekisongqondweni ebange umdla kulo mbongo Atsho umfundi

abengathi uyakubona ukuzikhupha kwawo iintonga egalela ehlanganisa ngokubukekayo Konke

oku kuphakamisa inkcubeko yabantu abaNtsundu

Elokuphetha imbongi iphumelela ukubonisa intsusa yokubhalwa kwayo lo mbongo Ngenene

uzinkumbulo zobomi bakhe zobutsha bakhe engumntwana kwanezinto ezazimonwabisa kakhulu

kubomi bokubangumalusi Olu qambo lukaJolobe luphumelele ukubonisa ubukho bobudlelwane

phakathi koncwadi lwakhe nobomi bakhe

232

472 Inja yakowethu

Kumbongo ldquoInja yakowethurdquo (193633) imbongi umoya wayo ugcobile kuba ithetha

ngomhlobo wayo osenyongweni nonyanisekileyo kuye UJolobe waye enenja enkulu emzini

wakhe awaye eyithanda kakhulu uVuyo esakhula ubalise ukuba yaye ingumhlobo wakhe

omkhulu (Vuyorsquos Journal 2013) Kanti naye uJolobe phambi kokuba uVuyo azalwe ubalisa

ukuba naye waye enomhlobo owaye yinja yakowabo Lo mbongo ubonisa ukuzalana kwalo

mbongo kunye nobomi bukaJolobe ngexesha lakhe lokukhula inja uyibone isisilwanyana

esingumhlobo wekhaye nesinokuthenjwa Ethetha ngale nja yokukhula kwakhe uthi

Ndisiza ihlangabeza

Amehlo ayo rsquoafuna awam

Umsila ubungezela

Ndiyiphulula intloko

Le nja abonga ngayo kwesi sicatshulwa iyenye yemfuyo kayise abonise ukuyithanda kakhulu

wade waqonda makangalibali ukubhala ngayo ayikhumbule nayo kwimibongo yakhe kuba

ekhumbula amaxesha okukhula kwakhe isisihlobo sekhaya sakhe Uchaza kwanokuba

ikwalixabiso elikhulu nakumalusi emsebenzini wakhe kuba apho ahamba khona uhamba nenja

yakhe kunye nentonga yakhe yokwalusa (19363) Kulo mbongo uJolobe ngothando lwakhe

lokuyixabisa inja ufundisa kwanendlela yokuba inja le inganakekelwa njani na ihlale

isempilweni Wazisa kwanokuba ilixabiso elikhulu ekugadeni ikhaya lakhe nasekuncedeni

ekujongeni impahla yakowabo yexabiso

UJolobe ubone ukuba makabazise abantwana abakhulayo ngalo mbongo wenja yakhe abase

kumazwe eendawo abafundi abazaziyo ezinjengamakhaya abo nabo Ngale ndlela uthe wenza lo

mbongwana waluvuyo kubantwana abasakhulayo Ulazisile negama lale nja ayibongayo

nengumhlobo wakhe osenyongweni -ldquouNgqoqordquo Usizobele nobudlelwane bayo kunye naye

UVuyo ubalise kwanokuba kowabo abazali bakhe babe nenja eyaye inkulu ingumgcini wekhaya

kwaye naye uyise wayeyithandla kakhulu (Vuyorsquos Journal 2013)

UJolobe kulo mbongo uchonge nesigama sothando apho athe wasenza nathi sayibuka le nja

Sitsho sawubona umfanekiso wayo Salubona nothando lwakhe kuyo kwanothando lwayo kuye

aluzobe ngala mazwi othando alandelayo ldquoNdisiza ihlangabezardquo ldquoAmehlo ayo rsquoafuna awamrdquo

ldquoUmsila ubungezelardquo ldquoNdiyiphulula intlokordquo

La magama amenza umfundi akonwabele ukunqonomfela lo mbongo UBrooks noWarren

(1965273) bathi imifanekiso ithi ngendlela ezotywe ngayo ngumbhali ichukumise iingqondo

zabafundi ibenza bawonwabele umbongo Le ngcaciso ingqinwe nangababhali u-Abrams

233

noHarpham (2012169) bathi imifanekiso ithi idale neemvakalelo ezizintlobo ngentlobo zovuyo

kwanothando nokuhleka Kwaye ezi mvakalelo zithi zisulele nabanye abantu kutsho kubo kusale

umoya wovuyo woxolo nothando olubonakalisa ukuba kukho ubudlelwane phakathi kwabantu

kwanezinto abazithandayo Umzekelo kanye njengoJolobe imbongi nenja yakowabo kulo

mbongo wakhe bethandana

Xa siphetha singatsho ukuba uJolobe umbhali usifundisa ukuba izilwanyana zingabahlobo bethu

kwaye indalo esingqongileyo thina bantu ibalulekile (Reaske 196643) ingakumbi xa sibonisa

uthando kwanokuyixabisa Ukongeza umbhali ubonisa ngokubanzi ukuba uthando lubalulekile

ukuba lubonakaliswe zizenzo ezinyanisekileyo njengobudlelwane benja nomniniyo

473 Iinkomo zakowethu(nobubudlelwane bazo nombhali)

Imbongi ithe yachukumiseka luthando lwemfuyo yakowayo yaze yabhala ngayo imibongo enje

ngale ilandelayo ldquoIhashe lakowethurdquo ldquoIhagu yakowethurdquo ldquoIkati yakowethurdquo ldquoUmqhagi

wakowethurdquo ldquoInja yakowethurdquo kodwa ibonakalisa kakhulu kwanoukuzithanda iinkomo

zakowayo yade yabhala nombongo othi ldquoIinkomo zakowethurdquo

Ubudlelwano balo mbongo noJolobe bukho kuba ukhule uyise engumfuyi weenkomo Naye

ukuchazile oko ukuba ebengumalusi kwindawo entle enamadlelo amahle emaphandleni eCala

Ngalo mbongo ubonakalisa ukuzithanda kwakhe iinkomo zakowabo wada wanemifanekiso yazo

nangeli lixa emdala waza wabhala ngazo Ubalisa ukuba iinkomo zakowabo bezintle zizindidi

ngeendidi bezimdala uchulumanco kuba ude azichaze imibalabala emihle exubileyo ezazinayo

Uchaze kwanemisebenzi yazo eyahlukileyo eluncedo kwinkcubeko yesizwe sabantu

abaNtsundu kanti nakwimicimbi yabo Ukhankanya kwanokumila kwazo kwanemikhwa

eyothusayo ezinye zazo ezithe zayibonisa Umzekelo inkunzi yakowabo ibe inamatshamba

agqithisileyo abonisa ukuba yiyo ekhonyayo kwanomkhuseli womhlambi kayise Lo mfanekiso

weenkomo zakowabo uwuzobe ngesigama esidale uvuyo nesenza umfundi ayibone imifanekiso

yeliso kwanemifanekisongqondweni yentshukumo eyolisayo Uvuyo lwembongi ngeenkomo

zakowayo uluzobe ngala mazwi alandelayo

Hee Zabuya ezakowethu

Zinamhlotshazana unkqenkqeza phambili

Ukhamanzi ngophondo

Kwesi sicatshulwa kuvakala ilizwi lenkwenkwana igcwele luvuyo olubonakaliswe sisikhuzo

ldquoHeerdquo Sisikhuzo esalatha uvuyo nothakazelelo olukhulu lubangwa kukubona okuhle

okuqhubekayo kokuthi gqi kogxudululu lomhlambi omhle weenkomo zakowayo Umbhali naye

ugcobile usenelunda ngeenkumbulo zomhlambi omhle kayise owawukudidi oluphezulu Isigama

234

asichongileyo simnandi kuba utsho wabonwa lo mhlambi nangumfundi ngeliso lomoya uJolobe

uwuzobe ngochulumanco lo mfaneleko weenkomo zikayise uchaza ukuba uquka

-Inkomo emhlotshazana nenkqenkqeza phambili

-Inkunzi ehamba emva nemana igquba isiphula izicithi

-Inkatyana ezimnyama zenyama

-Ezimbovu ukudalwa

-Ezilunga umhlambi wokukhunga

-Ezincokazi zibomvu mhlophekazi

-Ithokazi elintusi elinesisu esintusi

-Inalakazi elintsundu elichokozwe buvundu

- Enkonekazi ebomvu ehlophe emqolo ibomvu lsquo

-Inkatyana engqabe kube Iwaba elimhlophe kumphakathi ogophe

-Ibhadikazi nemazi ekralakazi

-Impemvukazi nemazi emthuqwakazi empondo zazo ziqukumba ngokwendlwana

yeenkumba

Le mifanekisongqondweni yeliso ingentla athe uJolobe wayizoba ibonise ngokuphandla ukuba le

mbongi uJolobe ngumntu onomdla kwiinkomo UJolobe ubonisa nesimo sakhe sokuyithanda

inkcubeko yabantu abaNtsundu ngokuthi akhankanye ukubaluleka kweenkomo kwimicimbi

yomzi kumaxesha athile Ngalo mbongo le mbongi ikwayititshala ifundisa ulutsha ngemisebenzi

yeenkomo nokubaluleka kwazo emakhayeni kuba uthe wazithanda wazithi nqampu namagama

azo Ubone ngoko nabo abafundi bangazidla bazithande izinto zakomawabo zemvelo yabo

bangahlazeki phakathi kwabanye abantu abanolwazi ngeenkomo zakomawabo kwaye oku

kungabanceda bakwazi ukwenza neengxoxo ngeemfuyo esikolweni nakwizincoko zabo

Ulixabiso elikhulu lo mbongo kwaye ubonise nentlalo ephilwe nguJolobe kwaye ulubonise

ngempumelelo unxulumano loncwadi lwakhe Lo mbongo ukubonise ngokucacileyo ukuba

ngenene ulwimi olusetyenzisiweyo ubhalo loncwadi lukwaqulethe nenkcubeko yabantu balo

kwanentlalo yabo kwanembali yesizwe sabo neyamakhaya abo kwimihla ngemihla (Wa

Thiongrsquoo 198119) Kungoko uWa Thiongrsquoo aphakamisa ukuba uncwadi lwemveli lubalulekile

kwaye lunengenelo enkulu kwisizwe esiNtsundu kuba abafundi bafunde ngeenkcubeko

zesiNgesi zooShakespeare nooDickens nooWordsworth neyamaFrentshi kuncwadi olubhalwe

ngezilwimi

235

Lo mbhali ukwabonisa ukuba kuba kubi kakhulu xa abafundi bama-Afrika engazi nto tu

ngenkcubeko yookhokho babo kwanokungakhathaleli ukuxabisa kwanolwim olu lwabo kodwa

bankqenkqeze phambili ekwazini iilwimi neenkcubeko zamazwe zaseNtshona Bambi bazidle

kakhulu ngolo lwazi Bambi bade bajongele phantsi iintsikelelo zabo ezi zikulwimi lwabo

kwanenkcubeko yakomawabo nequlethe kwanabali abo emveli Kungoko wathi umbhali

nethandazwe uSEK Mqhayi (Attwell noAttridge 2012330) walandelwa nguJolobe ekuyilweni

imbhubho yolwimi nenkcubeko yesizwe esiNtsundu ingakumbi efumaneka kuncwadi lwemveli

lwesiXhosa Balwelwa ukuba lungagutyungelwe luncwadi lwezizwe zaseNtshona neelwimi

kwaneenkcubeko zazo Bobabini aba babhali kwanamanye amathandazwe athe asishiyela isizwe

neendladla zoncwadi lwesiXhosa lwemveli apho abantu bangathi bayokufumana ukutya

kwengqondo baphilise nemiphefumlo yabo ngolwazi oluchulumancisayo nolwakhayo kanye

njenga kulo mbongo kaJolobe olilifa lwesizwe esiNtsundu Ufundisa nangeentlobo zeenkomo

kwanokuxabiseka kwazo kwimicimibi yesizwe namakhaya

474 Ihashe lam lomdomngwe

Ithoni yombongo ldquoIhashe lam lomdongwerdquo (1957 17) izoba umoya ogcobileyo wembongi

UVuyo ubalise ukuba uyise wababalisela esithi esemtsha wayesebenzisa ihashe xa esiya

ezindaweni efundisa nasezikolweni emaphandleni phambi kokuba ebe nemoto Kulo mbongo

uneenkumbulo ngelo hashe Wenjenje ukuthetha ngalo

Yimpuluswa emnyama

Umcwangcele oxhama

Menye ukwesilika

Wakuhlala emhlane

Iphala ngesithonga

Izingisrsquoukuqhuqha

Eli hashe ulichaza kwanendlela le liphala ngayo ngamendu aphezulu xa libaleka (ldquoIphala

ngesithongardquo) Ulizobe layinzwana enomkhitha (ldquoYimpuluswa emnyamardquo)Ubonisa nendlela

alithanda ngayo kwanendlela alixabise ngayo Uyalityisa kwaye elipha namanzi Lakubila xa

belibaleke uthi yena uthi alisule umqolo (Jolobe 195714151617) Ubonisa nezinto anga

abafuyi bamahashe bangazenza ekuphatheni kakuhle amahashe Lo mbono walo mfanekiso weli

hashe lakhe laliyiminqweno yamaphupha akhe obuntwana ukuba abe nehashe eliyinzwana elihle

naye njengoyise akuba mkhulu Kulo mbongo ulibumbe ngesigama asikhethele uncomo

kwanokudala umoya wovuyo (ldquoUmcwangcele oxhamardquo ldquoMenye ukwesilikardquo)

Imifanekisongqondweni yeliso idale umdla kulo mbongo nomfanekiso wehashe eliyinzwana

entle alizobe ngala magama alandelayo ldquoubumpuluswardquo balo nobu menye-menye balo Uzoba

236

ukumenyezela kwebala lalo elimnyama okutsala amehlo abantu abalibukayo Nayo

imifanekisongqondweni yentshukumo ivakalisa amendu okuphala kwehashe xa libaleka

ngamandla Kanti nengxolo yokuqhuqhu kwalo liphala kamnandi Ezi zandi zivakalisa izandi

zovuyo endlebeni yomfundi othi abenomfanekisongqondweni wehashe elidlamkileyo

nelisempilweni Le mifanekisongqondweni ikwadiza ukuthanda kwakhe indalo nezilo zasekhaya

Elokuphetha le mbongi ngalo mbongo ifundisa ukuba kuhle ukuba abafuyi bezilo zasekhaya

baziphathe kakuhle kuba nazo zinomphefumlo Nazo ziyakuthanda ukuthandwa nokuxatyiswa

Ngolo hlobo nazo zithi zibonwabise abafuyi kanye njengeli hashe lamaphupha neminqweno

kaJolobe liphala liqhuqhu kamnandi lisonwabisa umninilo UJolobe usebenzise isiXhosa

esimnandi ukuchaza uvuyo lwakhe nesibanga umdla simtsalele umfundi enzulwini yokucinga

Sikwadala imifanekisongqondweni yeliso kwaneyentshukumo ebukekayo edala amadlu

ukubukeka oku eyenziwa ngamendu eli hashe Njengoko besebetshilo ababhali uAbrams

noHarpham (2012169) bavakalise ukuba imifanekisongqondweni inamandla okuchukumisa

umfundi abenomdla ingqondo yakhe inamathele kokuthethwa ngumbongo Olu luvo luyenzeka

xa ubani efunda lo mbongo wehashe ilihle likaJolobe

48 Imibongo engenkuthazo nothando lwezempilo nococeko nokulwa izifo

UJolobe isimo sakhe sidizeke kakhulu kuncwadi nakwimibongo ayibhalileyo Uthando lwakhe

lococeko lube lolugqithisileyo Kusababazwa nanamhla ukuba inkonzo yakhe awayeyikhokela

apha eBhayi eNew Brighton isagcinwe icwebezela unanamhla oku Kusakhunjulwa iimfundiso

zakhe zokuphakamisa ucoceko oluhamba nempilo entle Ebekhuthaza nokugcinwa kwemizimba

isempilweni ngokuliwa kweentsholongwane iintshaba zempilo yomntu

481 Iziqhamo

Imbongi uJolobe kulo mbongo ldquoIziqhamordquo (19578) igcobile kakhulu Lo mbongo uwuzobele

iintsana ezidlamkileyo nezisakhulayo Ubonga athi

Ntakana emyezweni

Le ndawo elizweni

Ikutsala ngani na

Woyincama ngani na

Bubomi iziqhamo

Ziyimpilo iimvamo

Zigxotha oomitshetsha

Noogqirha ngokutshetsha

Ubudlelwane bakhe uJolobe nalo mbongo budizwa yile ngxelo ilandelayo Kwiindawo athe

wahamba wayakuba ngumfundisi kuzo wanqonqozisa wacela ukuba kwimizi athe wayifunelwa

237

yinkonzo ukuba ahlale kuyo nosapho lwakhe ibe kumgangatho ofanelekileyo Phakathi kwezo

zinto athe wazinqonqozisa bubukho bomyezo ukuze usapho lwakhe luhlale lusempilweni

(Vuyorsquos Journal 2013) Nalapha kulo mbongo ukhuthaza ukuba abafundi bahlale besempilweni

ngokutya iziqhamo kuba uthi ldquoZiyimpilo iimvamordquo

Kulo mbongo weziqhamo imbongi isebenzise isimbo semibuzo nempendulo esidala ingxoxo

okanye idayalogu (ldquoIkutsala ngani nardquo ldquoWoyincama ngani nardquo) Esi simbo usebenzisela

ukuba abantwanana bakwazi ukumana belinganisa la mazwi awadalileyo kwezi ngxoxo ukudala

uvuyo UJafta (199632) ubonisa ukuba esi simbo sibanga umtsalane Sibanga umfundi

abenomdla wokufuna ukwazi ukuba yintoni na le nto kuxoxwa ngayo kangaka Lo mbongo

udala ulonwabo Kwakhona uJolobe udale umbono womfanekiso womyezo oqhelezela ziindidi

ngeendidi zeziqhamo apho kukho intaka equqa ibuyelela ude ayifake imibuzo ethi ldquoNtakana

emyezwenirdquo ldquoLe ndawo elizwenirdquo ldquoIkutsala ngani nardquo Lo mbuzobuciko ngowokugxininisa

ukuba le ntakazana ayipheli emyezweni kucaca ukuba izuza ulutho kwiziqhamo iquqa ibuyelela

UJolobe ube engutitshala obefundisa ngezempilo ezikolweni Ude waguqulela esiXhoseni

incwadi yezempilo ekhuthaza ukulandelwa kwemithetho yezempilo kwanasekutyiweni kokutya

okunempilo okunjengeziqhamo nemifuno Ngoko kuyacaca ukuba intsusa yobhalo lo

mbongwana onomxholo ololu hlobo ikwakhuthazwe nazizifundo abe ezifundisa abafundi

esikolweni engutitshala ekhuthaza impilo entle kubafundi nakumakhaya abo

Ngokubhala imibongo elolu hlobo ubone iluxanduva lwakhe ukunika inkuthazo kwisizwe ukuba

sazi ngokubaluleka kokuba sitye ukutya okunempilo okuyimifuno kwaneziqhamo ukuze sihlale

sisempilweni sikhuselekile kwizifo nakwezibangwa kukutya ukutya okungayiphakamisiyo

impilo entle yomntu

UVuyo ubalise wathi uyise uJolobe wakhuthaza ukuba emzini wakhe kubekho nemithi

yeziqhamo ukulungiselela intsapho yakhe ibe sempilweni (Vuyorsquos Journal 2013) Kanti

nakowakhe umzi uwenzile umyezo uJolobe Kulo mbongwana wabantwana wenze incoko

emnandi edala uchulumanco ngesimbo sedrama ngengxoxo phakathi kwembongi nentaka

kumyezweni weziqhamo

Lo mbongwana ngumbongo ovuselelayo Intaka apha ingumnikilwazi Ulwazi abanye abantu

abangenalo njengembongi le eyathi yafundiswa yazuziswa iziyalo nezikhokelo kumava eentaka

ngokubaluleka kweziqhamo UJolobe ukhankanye ngentla ngexesha engumalusi wathi

wabanomdla ekwazini ngeentaka nobomi bazo kwanasekwazini ngobomi bezityalo kubomi

238

basemaphandleni Abanye abantu abanalo ulwazi olungasindisa abantu kwizifo nasekufeni

Yiloo nto athi uWordsworth (umhla wopapasho awukho) kumbongo wakhe ongenyibiba uthi esi

sityalo samxelela ukuba ukuba angathi abenomdla ayiqwalasela indalo luninzi ulwazi angathi

alufumane kuyo Oku kubonisa kwanokuba iimbongi zendalo zithi zifumane nezityhilelo zakuba

kunye nendalo kutsho kuvuleke amazwe amatsha olwazi

UJolobe kulo mbongo usebenzisa isigama kwanolwimi olumnandi nolulula ukulungiselela

iingqondo zabantwana abasakhulayo Kwaye nemifanekisongqondweni uyakhe yadala umdla

nochulumanco kubo kuba usebenzise ezi zafobe zilandelayo isimntwiso - imbongi ithe yanika

isidima esiphezulu intaka impawu zomntu kuba iyathetha ithetha nembongi kwaye ibonakala

isisazi kwanengqondi ifundisa umntu osuke wangumfundi ofundiswa ngenene ngendalo

Umbuzo umntu awusebenzisileyo mde kanti impendulo enikwa yintaka ithe ngqo ukhwankqisa

UJolobe usathethe laa nto athe wayithetha kuScheub nombhali uMama kuScheub (196760)

bona bathi uncwadi lomlomo kwanezibongo luyafa Yena Jolobe ukuchasile oko kuba uthe

nalapha kwiincwadi zemibongo zakhe njengakule ncwadi yemibongo yaseDikeni wabona kukho

amathuba amatsha angathi awasebenzise ngokuthi aziqhusheke iimbalo zomlomo

ezibuntsomirha kanye njengokuba enzile kulo mbongwana wakhe wabantwanana

Okwenziwa nguJolobe kwalatha ubunkcubabuchopho bakhe kwanobuthandazwe kwaye uhamba

ekhondweni lomhlobo wakhe uMqhayi akamlliballa naxa engasekhoyo kweli gada

Akwenzileyo uJolobe nakuthethileyo kuyinyaniso kuba khona ngoku lo mbongwana ubanga

uchulumanco kwanovuyo ngalo lonke ixesha ufundwa Oku kwenze lo mbongo ubemtsha rhoqo

Umzekelo ukuva iintakana zithetha nabantu kuyavuyisa kudala nohleko kanjalo Kanti uJolobe

unawo nombongwana wabantwanana apho intaka icenga indoda engumgawuli ukuba

ingawugawuli umthi kuba uyindlu yabantwana bayo Yaphinda yamcebisa imnika ulwazi lukuba

yambonisa kwanokuba imithi inamandla okuzisa nemvula Ngoko ngenene esi simbo sembongi

sokuvuselela uncwadi lwemveli lomlomo sidala uvuyo kwaye sisonwabiso kubafundi

abancinane abawonwabelayo amabalana ezilo neentaka zasentsomini

UJolobe njengetitshala nombhali uphumelela ngalo mbongwana ukufundisa abantwanana

nabafundi abadala ngokuphila ubomi obuqhubelisa phambili ubomi nobunqwenelekayo

Kwakhona imfundiso yembongi uJolobe ibhekise nakwisizwe siphela ithi kubalulekile ukutya

iziqhamo nemifuno kuba la ngamachiza emvelo ukuze sihlale siphephile siphilile

239

48 2 Ukutya okondlayo

Ubudlelwane phakathi kobomi bukaJolobe nombongo othi ldquoUkutya okondlayordquo (195710)

uyakuthi aqwalasele ezinye iimbalo zakhe umzekelo ezingezezempilo Uguqulela esiXhoseni

incwadi yezempilo ukuze abantu bakowabo abaNtsundu bafumane ulwazi lokutya ukutya

okuluncedo nokwakhayo Kule ncwadi ukhankanya iindidi zokutya okondlayo

okunezakhamzimba Kuyo kukhuthazwa ukuba abantwana bazifumane izimbiwa ezifunwa

ngumzimba ezinjenge-calicium nee-phosphates Kuchazwa ukuba zakha amathambo omeleleyo

anempilo

Kanti nolu hlobo lulandelayo lokutya kuchazwa ukuba lubalulekile ekwakhiweni komzimba

inyama iintlanzi amaqanda isidudu isonka esimdaka isonka samasi imidumba eyomileyo

iimbotyi nobisi Zonke ezi ntlobo zokutya zibonwa ziluncedo emathanjeni nasemazinyweni

Kanti ne-codliver oil kubalulekile ukuba umntu afumane icephe yonke imihla kuba iluncedo

olukhulu emathanjeni nasemazinyweni (Groenewald unyaka wopapasho awukho36) Kodwa

ke zonke ezi ntlobo zezakhimzimba nezimbiwa ezibalulwe entla apha ziyafumaneka kwimifuno

ngemifuno Kuloko ke uJolobe kwesi sicatshulwa silandelayo sombongo ldquoUkutya okondlayordquo

ugxininisa kukutya okuyimifuno okondlayo okuyimfuneko kuba uthi kona kulula ukufumaneka

kuba abantu basenokuyilima nasezigadini zabo baphile Egxininisa uthi

Hayi ubumnandi bemifuno

Izidlula zonke izivuno

Ikhawuleza iye egazini

Isinika intlahla ngemini

Imbongi apha igcobile kakhulu ithi ldquoHayi ubumnandi bemifunordquo Uvuyo lwayo lolwenene kuba

inezakhamzimba nezimbiwa ezifunwa ngumzimba Yiloo nto ibonga imifuno enempilo

ngokungathi ubonga into ephilayo enjengomntu Imbongi imemela abantu ekuqwalaseleni

imifuno ekubonakala ukuba uyibona phambi kwakhe isesitiyeni ivathe amagqabi amahle

asempilweni ukukhephuza oku Ukubona le mifuno imihle esitiyeni kubonakala ukuba kumtsale

umxhelo watsho wabhala lo mbongwana ngovuyo olukhulu Uwuzobe umfuno engumhlobo

womfino wona uzikhulelayo nje ngesigama esilula esilungiselelwe abantwana Uwukrole

ngochulumanco olukhulu noluthi lumosulele kwanomfundi wakhe xa esiva ukuba imifuno

okanye imifino le ldquoIkhawuleza iye egazini isinike kwanentlahla ngemini

Xa siqwalasela esi sigama singasentla asichongileyo esinolwimi lwezafobe

kwanemifanekisongqondweni singatsho ukuba senza umfundi abe nemifanekiso yeendidi

ngeendidi zemifuno emihle phambi kwakhe enjengesipinatshi iminqathe iimbotyi neminye

240

Ngokuthi imifuno ldquoIkhawuleza iye egazinirdquo imbongi iyinike isidima esiphezulu sesimntwiso

Isidima esinikwa abantu bona bakwaziyo ukwenza izinto ezenziwa ngumntu umzekelo ldquoihamba

ikhawulezerdquo UJolobe ukwabonisa abantwana abasakhulayo ukuba imifuno nemifino inako

ukuba nemitsi yokukhawuleza iphilise yondle igazi atsho umntu akhawuleze abe nentlahla Esi

simbo sesokonwabisa abantwana kwanokuba bayiqonde into ethethwa yimbongi

49 imibongo yokuliwa kwezifo nenkuthazo yempilo entle

UJolobe ubonakalisa ukuba ungumntu othanda impilo entle emzimbeni kwanokuliwa kwezigulo

ezithi zihlasele abantu ngenxa yeentsholongwane Uthe ngoko wabhala imibongo ngenjongo

yokukhuthaza ucoceko ndaweni zonke apho abantu abahlala kuzo ukuze basinde kwizifo Le

mibongo ilandelayo ibonisa ukukhathalela kwakhe isizwe esiNtsundu siphela Iligalelo lakhe

lothando lokulumkisa abantu ngezithwalikufa eziduba uxolo kwintlalo yomntu Ikwathwele

iminqweno yakhe yemihla ngamakhaya

491 Umbongo Ucoceko

Bekusekukhankanyiwe ukuba imbongi uJolobe ibe ingutitshala ofundise ezikolweni Kuzo

wafundisa nezifundo zempilo entle kwanokuzigcina kwabantwana bephephile kwizifo

nasezingozini ezinokuthi ziluhluthe uvuyo lwabo kwanobomi babo Ngothando lwakhe

lokhuseleko lwabantwana bakowabo wathi watolika incwadi yesiNgesi wayisa esiXhoseni

ekhuthaza ezempilo wathi

Bubuxelegu ukuyiyeka inkunkuma ifumane ihlale egumbini lokuphekela okanye kwibala

langasemva Le nto ikhangeleka kakubi isuka ibe nevumba elibi kunene elirhaxayo

ezimpumlweni Ivumba elo libiza iimpukane nezinye izinambuzane kuze oko kungcola

kube yindawo yazo yokuzalela Isuka ke imbewu yokufa kwanezifo isasazwe lula zezi

mpukanerdquo (Groenewald umhla wopapasho awukho36)

Uqhuba acebise kwanokuba umgqomo wenkunkuma kufuneka ubenesiciko Ngokutsho ubonisa

ukubaluleka kococeko emakhayeni nasekuhlaleni Ngoko ke kumbongo ldquoUcocekordquo (195729)

kwisitanza sokuqala usixelela ukuba ucoceko maluqale emzimbeni womntu Uthi xa ebeka oku

Coceka emzimbeni

Uqale ezinweleni

Kuse elunyaweni

Nakosemfihlakalweni

241

Kuyaqapheleka ukuba uJolobe lo mbongo uwuqambe waba yingoma emnandi ekulula ukuba

ingagcineka engqondweni yabafundi Apha ngasentla obu bungoma ubuyila ngemvanosiphelo

yesandi esingu- eni Le mvanosiphelo isisimbo sokuphinda-phinda Aphinde enze uphindaphindo

oluyimpinda ekupheleni kwesistanza ngasinye Ezi mpinda-mqolo ziyikhorasi yengoma

ayiqambileyo uzizobe ngolu hlobo lulandelayo

Kwisitanza -2 Coceka empahleni

Kwisitanza- 3 Coceka engqondweni

Kwisitanza -5 Coceka entlalweni

Kwisitaza -5 Coceka ekuhleni

Kwisitanza -6 Coceka ngococeko

(Imfundiso yembongi)

Oluxeli mfezeko

Elindelwe lilizwe

Enokwakha isizwe

Umfanekiso ongaphathekiyo wococeko uwuzobe waba yingoma emnandi esenzela ukuba

ucengcelezwe lula ngabantwanana abafundayo kwanokuba ungalinganiseka lula kwintshukumo

zokulinganiswa ngabafundi budlala Igama ldquococekardquo uliphindaphinda kwizitanza ngezitanza

esenzela ukugxininisa umyalezo wokubaluleka kococeko esiqwini somntu ekhayeni lakhe

ekuhlaleni elizweni nasesizweni Olu phindaphindo lukwadala ubunye bentsingiselo

embongweni lukwawenza umbongo uvakale kamnandi ezindlebeni ukonwabisa abafundi

ngezandi ezimnandi

Lo mfanekiso wococeko ngumfanekiso wento engaphathekiyo Kanti uthi uAbrams noHarpham

(2012169) nezinto ezingaphathekiyo umbhali uthi ngobuchule bakhe asebenzise isigama sakhe

azenze zibe zezinokubonwa ngeliso le ngqondo apho kutsho kudaleke nemifanekiso-ngqondweni

ebonisa lo mfanekiso ungaphathekiyo Ngokococeko lobuqu umfundi utsho abone iindidi

zamalungu omzimba kwaneendawo agxininisa ukuba zicocwe Ugxininise kwaneendawo

ezinjengamakhwapha iindawo ezifihlakeleyo UJolobe ufundisa ukuba umntu awuthande wonke

umzimba wakhe uwonke awukhusele kwizifo

Impinda-mqolo ikwezi zitanza zilandelayo isitanza-2 3 4 5 6 nazo ziqhubeka ziphakamise

olu coceko luchukumisa umdla womntu ngokuthi umntu atsho azibone ezi ndawo zibalulekileyo

kufuneka zingaphoswa zicociwe UJolobe ukwazoba intlaninge yemifanekiso-ngqondweni

ingakumbi umfanekiso-ngqondweni weliso esenzela ukuba zithi thaa ezi ndawo zomzimba

zalathwe ngutitishala nombhali ngexesha lakhe nakweli ixesha sikulo

242

Kulo mbongo uJolobe uzobe ubomi bovuyo oludalwa kukubona ilizwe elihle eliqaqambileyo

ngokwemitha yelanga apho abantu baphilileyo nabakhuselekileyo Kweli lizwe umntu ubona

imifanekiso yeendawo ezinjengezi iimpahla izindlu iimandlalo izitya nezitalato Kweli lizwe

lamaphupha kaJolobe kukhuthazwa nendlela yokucinga ecocekileyo nelungileyo engenakukruna

ingxwelerhe abanye abantu Yindawo apho kukho uthando kangangokuba akukho kubona

maphepha amdaka angoongqikana nankunkuma engekho migqomeni Umbongo Ucoceko

uJolobe uwenze wakwayingoma wasisiyaleli esigxininisa uluvo lwakhe naluphakamisileyo

ebomini bakhe emzini wakhe nakusapho lwakhe Umzekelo umzi kaJolobe ucoceke

ngamandla Kanti kwanecawa eNew Brighton eBhayi abe eyikhokeka imigangatho yayo

isacwebezela imenyezela unanamhlanje Kuyabonaka ukuba ebengashumayeli iliZwi nje lodwa

ubeyixuba intshumayelo kwanezifundo zempilo Kubonakala ukuba umnqweno wakhe

ibikukuba baphile ubomi obukhuselekileyo nakwizifo zasemoyeni Bacoceke nangaphandle

ezindlwini zabo nakwiindawo zenkonzo kwanasekuhlaleni bahlale bephephile kwizifo

eziqubulayo ezibakho ngenxa yokungathobeli imithetho nemigaqo yezempilo

UJolobe uluxhasile olu luvo lungentla kumavo akhe (194067-79) kuba uthi inkokeli

kubalulekile ukuba ibe yefundileyo ibe nolwazi ukuze ikwazi ukukhokelela umdilili wabantu

abangakhanyiselekanga nabo bakubone ukukhanya okukhulu Uhambisa athi kufuneka

inkokheli izame amathuba okuba abantu bayo bebe ngabafundileyo ngokubakhokela ibaxhobisa

ngolwazi olwakhayo kanye njengokuba uJolobe enze njalo kumbongo ldquoUcocekordquo efundisa

Nakwenye imibongo yakhe unika iimfundiso ezakhayo ebhalela isizwe

492 UMnumzana uMpukane

Esi sinambuzane impukane uJolobe usibumbe sanguMnumzana wenene Ukhankanya ukuba xa

umntu elijonga eli nene lisoloko lizicoca lizivuthulula kodwa ngaphakathi kwengqondo yalo

liphilela ukuba ngumsasazi weembubho nokufa kwabantu ngenxa yeentsholongwane

elizisasazayo Ngoko ngokulinika iwonga lokuba nguMnumzana Mpukane wonwabisa abafundi

edala ukuba bahleke batsho baphele yintsini kodwa ngaxeshanye utsala iingqondo zabo zazi

ngobungozi bayo

UJolobe kwilivo lakhe ldquoIsikordquo nakwanelinye elithi ldquoUkoyikardquo (194089101) uchaza ukuba

abantu abaNtsundu baye boyike kakhulu besoyikiswa kukubulawa nokuthakathwa kanti

abazijongi izinambuzane ezizithwalikufa Abakugqumi ukutya kwabo Kwincwadi yakhe

yezempilo ekhankanywe apha ngentla kukho umfanekiso apho impukane ithe yabeka amaqanda

amaninzi ekutyeni abantu bengayiqondi lo nto Kungoko uJolobe athanda ukusityhilela

243

ngobungozi bempukane kwesi sicatshulwa silandelayo sombongo lsquoUMnumzana uMpukanerdquo

(195724) ngale ndlela

Kukho nene lithile lithanda itafile

Ngulaa Fly kaMpukane

Uzitsho ngobunene ukanti unesiphene

Imikhwa nokungcola womdela wakumhlola

(Imbongi iqhuba isibonise imisebenzi nemikhwa yokungcola yeli nene) ithi

Uzingxala ngeetyhefu angaziphi nekhefu

Undwendwela emzini atsho ngende intsini

Ebawelrsquo ezimnandi ncama akazinqandi

Wohlanza ukungcola nisale naloo nkohla

Kulo mbongo uJolobe uyalela abantwana ukuba balugqume ubisi nokutya zigxothwe iimpukane

ngosetyenziso lwesibulala zintsholongwane esibizwa ngokuba yiDDT Ngale ndlela

ukwabayaleza kwanokuba babaxelele abazali babo ngezimbo zoochwenene abaziimpukane

ukuze basinde kwizifo emakhaya nasekutyholaneni okubangwa nazizinambuzane ezizithwala

kufa

Umfanekiso womfo oyimpukane omntwisiweyo udala umdla kwaye uzotywe yimbongi

ngendlela uyolisa kakhulu ukudala nokuhleka ngendlela le athe wawunika ngayo igama

lesiNgesi wamenza umnumzana Eli gama likwadiza isigqebelo Kutheni esithi esi sinambuzane

ngu ldquoMr Flyrdquo kodwa akawakhuthazi amagama umzekelo esiNgesi asemzini kubafundi

abangama-Afrika esikolweni Olu luvo lukhankanyiwe nguVuyo ngoyise uJolobe apha ngentla

Lo mbongo ugcwele imfundiso nokuyolisa ingakumbi ngendlela awuzobe ngayo umfanekiso

womfo kaMpukane Isigama esichongiweyo ngokukodwa kunye nolwimi lwezafobe

nemifanekiso -ngqondweni le mbongi izisebenzisile ngamandla ukudala usiyolisa Isimntwiso

imbongi usisebenzise sagqwesa esi safobe ekwenzeni umbongo uqondakale kuba fundi kwaye

bonwatyiswe ngale mizekelo Uyizobe yalinene ngenkangekeko kodwa inene elingenambeko

nelikwanezizimo zilandelayo zothusayo itsho ngesiqhazolo sentsini emzini okubonakalisa

intswela-mbeko umntu umntu ongugqada-mbekweni Linene eli lihlazo elingakwaziyo

nokuzibamba ngokubawa

Konke oku kungasentla kukrwela umgca kwisigoci sikaJolobe esikudidi oluphakamileyo

Isigama sakhe asichongileyo sitsala umdla womfundi abe nomdla xa impukane isimntwiso

nangokunikwa amagama amatsha obuMnumzana ldquoMrrdquo enza umdla kulo mbongo kuba

impukane ayenzi mdla akuthandeki kwanokuthetha oku ngayo ayifani neenyosi ezivelisa ubusi

obuluncedo ebantweni kwaneembovane eziyi simboli nophawu lwenkuthalo kubantu

244

UJolobe kulo mbongo uyancomeka kakhulu ngokusebenzisa ubuchopho ngokunika imfundiso

eyakhaya ukusindisa abantu bakowabo kwizigulo kwanasekufeni ukuhamba neentsholongwane

Kwakhona akukhankanyile ukuba iDDT mayisetyenziselwe ukubulala iimpukane inkukuma

nobulongwe bezilwanyana zasekhaya bugutyulwe

Xa sivala singabalula ukuba le mbongi ithetha into enkulu emayigcinwe engqondweni sisizwe

eyile ithi abantu boyikiswa naziintaka ezi zikaMdali ezizikhalelayo ebusuku ezifana nezikhova

ezizingela iimpuku ebusuku kuba iyindalo yazo leyo aziboni emini kude kumana kutyholwa

abantu baseTyhini nabafazana ngemisebenzi yobubi (Jolobe 192368) babe bengamhoyanga

oyena mbulali omkhulu othwala izifo uMnumzana uMpukane

493 Umkhosi weencukuthu neentakumba

Besekusele kutshiwo apha ngentla ukuba uRhanisi Jolobe ungunogada wekhaya nomkhuseli

wesizwe kwiintshaba zaso ulandele igama lakhe uRhanisi ngobumbolombili Nangawo lo

mbongo ldquoUmkhosi weencukuthu neentakumbardquo (195720) uhlaba ikhwelo esindisa isizwe

kwimbubho ethwelwe zizinambuzane ezinjengeencukuthu neentakumba eziyingozi

nezingayityhefa impilo yaso Eli khwelo ulihlaba ecacisa wakrola wenjenje

Ndibona imikhosi ehlala izizitshozi

Ungonwabirsquo uhleli nobuthongrsquounganeli

Injengele sisibhukubhuku uBug kaNcukuthu

Kwanongenakudakumba uFlea kaNtakumba

Ezi zinambuzane iincukuthu neentakumba athetha ngazo kulo mbongo nazo njengeempukane

akuthandeki ukuthethe ngazo azintlanga nokubantle nemisebenzi yazo mibi Kodwa uJolobe

ubone kubalulekile ukuba azikhankanye nazo afundise ngazo kwimibongo yakhe Iinjongo zakhe

kukuba nabantu basinde ekufeni kuba ulwazi oluncinane luyingozi Imbongi isebenzisa isimbo

soburharha ukonwabisa nabafundi ikwafundisa kanjalo Izoba umfanekiso woburhalarhume

beencukuthu neentakumba Zifika emntwini zingumkhosi zimhlasele ngokumfikila zimfimfithe

negazi lakhe

Isigama esikhetheliyo imbongi sibanga umdla omkhulu nasebantwaneni Siwenza loo mbongo

ube njengomdlalo webhanyabhanya ngentshukumo esemagameni abanga ukhwankqiso

Umzekelo imbongi izoba uhlaselo lwezi zinambuzane ngendlela yokumatsha okwamajoni

okanye zichwechwela ukuhlasela umntu ziphinde zizimele zithi nca ezindaweni ezithile Zibuya

ziphinda zihlasele ngamandla igaqa lomntu elikhulu kangaka zakuba zizincinane kangaka zona

245

Ngale ndlela zikhombisa ukuba nezibindi ezinkulu nezimnyama ezigcwele ububi kuphela

kwaye akukho luxolo kuzo Zikwabonise kwanokungamoyiki kwazo umntu

UAbrams (1999 121) uthi isigama esikhethwe ngokukodwa ngumbhali sithi sidala imifanekiso

ekwankqisayo nebanga kwanochulumanco olubanga nomdla kubafundi Isigama esinjalo

sikwaqhubelisa phambili ekuqondweni kombongo Kanti kwa esi sigama sikwabanga ukuba

umfundi aqhubele phambili ekuwufundeni umbongo kuba etsalwa ngamandla endlela imbongi

ewasebenzisa ngobukcuba buchule amagama ekukrolweni kombongo wayo Kanye njengokuba

imbongi uJolobe iphumelele kuchongo lwesigama sayo esichukumisa iingqondo sokuthanda

ukonwabisa abafundi bomsebenzi wakhe ingakumbi kwiminbongo yakhe ngokubanzi

kwanayibhalele abantwanana Ngesi safobe udala umdla nolonwabo kukhulu kwimibongo

yabantwana msebenzi uJolobe

Kutheni imbongi izinika ezi zinambuzane amagama esiNgesi Impendulo kukuba ifuna abantu

nabantwana bacinge Ifuna bangonwabeli umbongo nje wodwa ifuna neengqondo zabo zithathe

inxaxheba zibe yinxenye yombongo bakhule engqondweni bavuleke namehlo engqiqo

Kwakhona ukusebenzisa namagama esiNgesi kumbongo kubakhumbuza abantwana nangezinye

iilwimi Wongeza ulwazi lwabantwana ukuze bazi ukuba impukane yi- fly intakumba yi flea

incukuthu yi-bug ngesiNgesi Ngokuqinisekeleyo uJolobe ufuna ukuba ezi zinambuzane

azikhankanyileyo abantwana bazi ukuba zibizwa njani na ngezinye ilwimi abazifundiswayo

esikolweni Ngeso senzo uJolobe ubonisa intsebenziswano yolwimi lwesiXhosa nezinye ilwimi

ngobulumko kwiphulo lakhe lokwandisa ulwazi Umzekelo ude wabhala isichazimagama kamva

kwezi lwimi zimbini zikhankanyiweyo ezama nokwandisa ulwazi kwingqondo yomfundi ngeli

xesha onwatyiswayo ecaleni

UJolobe ubekhe abonise ukuba nomsindo ngamanye amaxesha ngokucinezelwa kwabantu

abaNtsundu ngenxa yebala abalilo kunye naye Olu luvo lungenza abone uJolobe ebona ezi

zinambuzane zifana namanye amakoloniyali afika amfikila abantu abaNtsundu ababi nakuzola

ku-Amathunzi Obomi idrama yakhe Esi simo sakhe sesomntu gqibi Kangoku akakhange

azifihle izinto ezibalulekileyo abone ukuba isizwe kubalulekile ukuba sizazi nokuba azithandeki

Ufune ukusishiyela isizwe imiyalezo yakhe sihlale silumkile esixwayise ngeentlobontlobo

zolwazi sihlale sisizwe esikhaliphileyo Olunye ulwazi afuna isizwe sibenalo lelokuba sibe

nobunzulu ngendlela iincukuthu neentakumba ezimhlasela ngayo umntu

Unika obu bunzulu bohlaselo lomntu ngemifanekisongqondweni Ngoweliso uzoba imikhosi

yeencukuthu neentakumba ezihlala izizitshozi (Ndibona imikhosi ehlala izitshozi)

246

Esi simntwiso sicacisa isimo sezi zinambuzane ukuba zihlala zinoburhalarhume zifuna undikho

Zihlasela ngaxeshanye apho zilifumene khona ixhoba ngokungena nceba Ngoko ke le nkcazo

itolika into ebikwa ngumbhali yokungabi nanceba kwazo

Kwakhona umfanekisongqondweni wencukuthu athi iyinjengele wenza uthelekiso olubonisa

ukuba lo Mr Bug kaNcukuthu ungoyena uyingozi noyena ungoyena unamaci okwazi ukuhlasela

nonamandla ngaphezu kwentakamba ekumfimfitheni igazi lomntu Umfanekiso wentshukumo

uwuvakalise ngesigama esithi ldquoungonwabirdquo okudiza ukugqushalaza komntu ohlaselwa yile

mikhosi emini kwanasebusuku inzolo uxolo nenkululeko yakhe nayo ihlaselwe Isiphumo

kukuba naye ahlasele ngokungena nceba ngesiqhushumbisi iDDT UJolobe usibone siyincutshe

ekutshabalaliseni imikhosi yezinambuzane ezizithwalikufa

UJolobe uphumelele kubhalo lwakhe lwemibongo echulumancisayo neyonwabisayo neyakha

isizwe Lo mbongo uyonwabisa uxhobisa abantwana nabantu ngokubanzi ngolwazi

kwanokuphila ubomi obunempilo ephezulu Ukwadiza izinto uJolobe ebengazithandi ezilwa

elangazelela intlalo entle yabantu abaNtsundu Yiyo le nto athi kumbongo ldquoUcocekordquo abafundi

nabalawuli besizwe sangomso mabafunde ukucoceka ndaweni zonke babengabaphumelelayo

(Jolobe 195729)

410 Imibongo kaJolobe ngokuphakanyiswa kwenkcubeko

Inkcubeko uJolobe uyibona iyimvelo yokuphila yomntu oMnyama Uyibona ikwalilungelo lakhe

nendlela athi azikhethele yona yokuphila equka umzekelo ukuziphatha kwekhaya lakhe

ukuziphatha kwesizwe akhulele kuso kwanokuhlalisana nabanye abantu ngoxolo La mathende

okuhlala uJolobe uwaxabisile yaye uyawaphakamisa

Le mibongwana ingezantsi iphakamisa imbeko kwakunye ne nkuthalo uyibhale ngesigama

esilula nesonwabisayo esisebenzise kuso izandi zemvanosiqalo Umbongo ukwaziwa ngokuba

ngumbongo ngezandi Imvanosiphelo kwakunye nezinye izandi ezifanayo eziphindaphindanayo

ziye zidala ulonwabo ngamanye amaxesha phofu zibe zigxininisa umyalezo okanye imfundiso

nenkuthazo ethile kwizinto ezibalulekileyo ezakha isizwe siphumelele Ukubaluleka

kwenkcubeko ukuzobe ngezandi ezivakala kamnandi

411 Imbeko

UJolobe (195723) kulo mbongo uyacaca ukuba uyititshala Apha uyafundisa indlela abantwana

bangakhula behlalisana ngayo kakuhle nabanye abantu ngokubonisa imbeko Mve xa ethetha

ngembeko esithi

Kukuhlonela uluntu luphela

Kukuzithoba komkhulu ngemvelo

247

Kukuzindila emehlweni abantu

Ungahleki intrsquoengaziwayo mntu

Kubulisa ngembeko omaziyo

Ungabakhwazi ongabaziyo

Nokunceda oxakekileyo

Kumamela xa kuthethwa nawe

Kukungxengxeza kambe wakona

Ngezimnandi ungabi namona

Kukucenga xa ufuna into

Kubulela unikwa into

Bubusrsquoobuhle naxrsquouthunywayo

Nantso imbeko koyifunayo

Uphindaphindo lwemvanosiqalo ekuqaleni kwemiqolo ngesandi u-ku lugxigxinisa ukubaluleka

komba ethetha ngawo imbongi Kanti olu phindaphindo lukwadale ingoma emnandi endlebeni

yomntu omameleyo Kanti nabantwana baluthakazelelayo kakhulu uphindaphindo kuba lufana

nomdlalo kubo lubenza bayikhumbule lula into abayixelelwayo besonwatyiswa kanjalo

Uphindaphindo luyanconywa nguOkpewho (199217-72) Ukhankanya ukuba lunceda ekudaleni

ukonwatyiswa kwabantu Lukwatsala iingqondo zabo Uqhuba athi abantu baphela belinganisa

iindawo ezinekhorasi nasengomeni eculwayo nakumabali omlomo athi abe neendawo

eziphindaphindwayo

UOkphewo (199272) wongeza athi uphindaphindo umbhali ulwenzela ukugxininisa umba

okanye oluvo oluthile Ukwavakalisa ukuba lukwadala uchulumanco kwaneemavakelelo zovuyo

Kanti naye uJolobe ulusebenzisa uphindaphindo kanye ngale ndlela ikhankanywa ngulo mbhali

ungentla Imvanosiqalo u-ku uyisebenzisela ukudala ulonwabo kwanokugxigxinisa imiba

ebalulekileyo kwinkcubeko ngokunxulumene nembeko ekuhlaleni

Imbongi uJolobe ngokuqinisekileyo indlela yokuziphatha kwanokuhlonela nabanye abantu

wayizuza ngamandla kumama wakhe Umama wakhe wayengadibani nabantwana abaphuma

endleleni yengqeqesho yekhaya Waye ephakamisa kwanokuziphatha kakuhle kwabo ekuhlaleni

naphakathi kwabantu Uqonde ngoko ukuba izinto awathi wazifundiswa kowabo nezithe

zangamava akhe kubomi bakhe makaziphakele nabantwana abasakhulayo besizwe esiNtsundu

ukuze babe sisizwe esesiphumelelayo nesinesimilo esibukwayo UJolobe wafundiswa kokwabo

ukuyihlonela imbeko Le mfundiso yakowabo iyavela kwindlela awubhale ngayo lombongo

Uyabuncoma ubukho bayo emntwaneni kuba bakumqhubelisa phambili empumelelweni

Uwukrole ngamazwi anomdla naqulethe ubulumko Uwukrole umfanekiso wembeko ngezandi

ezimnandi zemvanosiqalo zemvanosiphelo nezinye iimfanozandi eziyolisayo

248

UJolobe imbeko ebenganqweneli nje kuphela ukuba umntwana abenayo ebeyinqwenela

nakubantu abakhulu kuba naye ebenayo eyibonakalisa UVuyo ubalisa ukuba waqaphela ukuba

xa ehamba noyise uJolobe wayethi uyise angalibali ukubabulisa abantu Umzekelo ukhankanya

ukuba xa adlula kwindoda enkulu ngobudala kunaye wayethi xa eyibulisa ldquoMolo Bawordquo Uthi

wayebonisa imbeko kubantu abakhulu abanike isidima nokuba akabazi Kanti ukhankanya

nokuba uJolobe ubewabulisa ngembeko kanti nawo namakhwenkwe adlula kuwo ezizigqubu

esitalatweni Ubalisa ukuba waqaphela izinto ezininzi kuyise ezamakhayo nawathi wazigcina

Ezo zinto zininzi uJolobe uziphokozela isizwe kuyo le nkulungwane siphila kuyo

Lo mbongo ugcwele luphindaphindo lwezandi ezifanayo Ukwagcwele ziimfundiso zikaJolobe

ezakha abantwana abasakhulayo kwanesizwe siphela Uphumelele ukubonisa ubudlelwane bakhe

nesimo sobomi bakhe kwanendlela akhuliswe ngayo kwikhaya eliphakamise ukubaluleka

kwembeko kwanokuhlalisana kakuhle nabanye abantu Ngoko ke uJolobe uphumelele

ukuphakamisa inkcubeko yesizwe esiNtsundu ngawo lo mbongo

412 Ukukhuthala

Kumbongo wakhe Imbeko uJolobe ukhuthaza ukulondolozwa kwembeko neyinxenye

yenkcubeko yethu Nalapha kulo mbongwana Ukukhuthala (19579) umbhali ukwaphakamisa

inkcubeko yomzi oNtsundu ngokuphakamisa inkuthalo le iphakanyiswayo emakhayeni

amaninzi nakwimizi apho buthiyiweyo ubuvila UJolobe ubaliswa ngabantu abaninzi ukuba

ebesisikhuthali Ubezibandakanya nemisebenzi emininzi efuna ukusebenzela ukuphakamisa

isizwe sakhe esiNtsundu ngandlela zonke Umzekelo uKerr noNyembezi abakhankanywe apha

ngentla bamqhwabela izandla uJolobe ngenkuthalo yakhe ede yamkhokelela ekukuveliseni

iindidi ngeendidi zoncwadi noxa nje ngaxeshanye aphinde abe nguMfundisi kwanotitshala

Kuyacaca ukuba inkuthalo ibisegazini kuJolobe Le meko yakhe yamtyhalela ekubeni abhale

umbongo Inkuthalo Echula ukunyathela wabhekisa esizweni

Abantrsquo abafutshanana

Abantu abamnyamana

Bathwele imithwadlana

Bacimbe nemicingana

Obalawulayo bayamva

Balungiselelrsquoikamva

Gqalrsquoimbovane ulumke

Ubuvila de butyumke

Umfanekiso wakhe wenkuthalo uwuciciyela ngobuchule ebokhulu Usebenzise isigama

asichonge ngemfezeko enkulu Usinonge ngemvanosiqalo etsholoza kamnandi Kanti

nemvanosiphelo u-ana ekupheleni kwemiqolo yenza njalo Imbongi uJolobe itsho ngezandi

249

ezidala ingoma emnandi endlebeni yomntu owuva lo mbongo ufundwa ngokukhwazwa

Kwakhona uwutsho lo mfanekiso wenkuthalo wabukeka wanomtsalane ngesigama

esikrweliweyo ngaphantsi sawo esidala uchwayito kwanomoya wenkuthalo Esi simbo

sochongo lwamagama afanelekileyo nathe ngqo sitsho sikududulele kude ukudangala Imbongi

iwuzobe ngohlobo oludala umdla lo mbongwana umfutshane oku kwezi zinambuzane athetha

ngazo nazo zidalwe zamfutshane nazithandileyo Kubonakala ukuba wazipha ithuba wazigqala

ezi zinambuzane zizimbovane zawuchukumisa umoya wakhe watsho waqamba lo mbongwana

wabantwanana kuba ebuka ukuqukeza kwazo zisebenza zichwayitile Waqonda ukuba

makabhalele abantwanana abancinane abanike inkuthazo ekwayinkcubeko yabantu abaNtsundu

ukukhuthala oku Umfanekiso wenkuthalo uwuzobe ngamazwi amanandi akhatshwa

yimfanozandi imfanosiqala nemfanosiphela ebungomarha endlebeni yomntu omameleyo

oyithandayo imibongo xa ifundwa ngokukhwazwa

Lo mbongwana awufuni nokuba ube ucalucalulwa ufanele ukuba ubekwe njengoko unjalo ukuze

uhlale ufundisa usisipili sokuba umntu kufanele ukuba asebenze azise iziqhamo eluntwini

nasekhayeni nesizwe siqhubele phambili Ulubethelele olu luvo uJolobe kwilivo lakhe Intsapho

xa esithi umntu akazalelwanga ukuba aziphilise nje yedwa kodwa uzalelwe ukuba nesizwe

siphile ngaye (Jolobe 194083) Imifanekisongqondweni yeliso idale uvakalelo lovuyo xa ubona

iimbovane zithwele imithwadlana nemicingana zisihla zinyuka zingxamile zisebenzela isizwana

sazo Oku kukwadale umfanekisongqondweni wentshukumo echukumise iimvakalelo zovuyo

ngeemfundiso ezifumaneke kumzekelo wenkuthalo yeembovane nentsebenziswano

Indlela athe uJolobe wawubumba ngayo lo mbongo yencomekayo Ngendlela azisebenzise

ngayo iimfanosandi Umzekelo imvanosiqalo nemvanosiphelo atsho loo mbongwana wagqwesa

ukuba luNcuthu-maZangwa UHiraga (2005127) ethetha ngezandi uthi imvanosandi iluncedo

kakhulu iyakwazi ukudala uvuyo kumbongo oluphuhlisa intsingiselo yento ethethwa ngumbhali

Lo mbongo noJolobe uthe uwuhombise ngeemvanosandi ezidala ulonwabo

Umfundi angathi abuze umbuzo athi kutheni imbongi uJolobe ikhethe ukuthetha ngeembovane

ezimnyama nje zikhona ezinye eziyeminye imibala ukuquka nezibomvu nje Lo mbuzo

ungaphenduleka Imbovane ezimnyama uzikhethe ngesizathu kuba zimnyama kwaye zilumelo

lwabantu abaMnyama abakhutheleyo abawuvuyisayo umphefumlo wakhe kuba bona

bayazizamele bazakhele ikamva elingcono nokuba imeko zinzima ngamanye amaxesha abahlala

phantsi kwazo kodwa bona abanikezeli behla benyuka bezama imizamo emihle

Bona basoloko bezama kanye njengokuba wenza njalo esaphila Ukuxhasa olu luvo kumbongo

ongenkatyana yenkomo emnyama ngebala nexhatshazwa ngabaqeshi kwindawo zeengqesho

250

ngexesha lakhe lokuphila apho abasebenzi babengenalizwi bephathwa ngenkohlakalo ngexesha

lobandlululo lomntu omnyama Wathi umfanekiso wentlungu yabo wawuzoba kumongo wakhe

owabalaselayo othi ldquoUkwenziwa komkhonzirdquo othe waqwalaselwa apha ngentla kwimibongo

yopolitiko kaJolobe

Elokuphetha uJolobe ngokuzoba iimbovane ezimnyama ubonise umoya wobuthandazwe obe

wongamile ebomini bakhe enganakuzinceda kuba abantu abaMnyama ngexesha lakhe baye

bengaxatyiswanga bengabukwa nangabasemagunyeni Yiyo loo nto ebethi akufumana ithuba

ababonge ababuke abantu bakowabo abasisizwe esiNtsundu ade abanike inkuthazo

kwinkxwaleko zabo njengakulo mbongo wakhe apho ancoma abantu abaMnyama abakhutheleyo

nabasebenzisanayo nababonisa ubuntu komnye nomnye

Ukuba uJolobe ebenganekuzinika ithuba lokubabuka abancome abantu abaMnyama abalibala

lakhe ngubani obeza kukwenza oko Wenza okukholekileyo emoyeni wakhe ukuba nabo

abanike isidima nothando abantu bakowabo Eso ldquosisimo sobukhuluwardquo nathe wasikhankanya

ukuba sibaluleke kakhulu ingakumbi ekuphakanyisweni kwabantu ababuthathaka

nabacinezelwayo oku kukhankanywe kwisahluko sesithathu sesifundo sophando

411 Imibongo kaJolobe ngendalo

Umbhali uBennie apha ngentla uchaza uJolobe njengembongi engumthandi wendalo Ngoko ke

sizakuqwalasela ubudlelwane obuphakathi kwemibongo yakhe engendalo nobomi bakhe

kwanentsusa yokubhalwa kwale mibongo ilandelayo ichongiweyo

4111 Imimoya

Lo mbongo ldquoImimoyardquo (197118) idulise uthando lukaJolobe lomculo okanye ingoma UJolobe

uchazwe nguVuyo njengomntu oyithandileyo ingoma kakhulu Imibongo yakhe uninzi lwayo

ayibhalileyo nechukumise umxhelo kwanomoya womntu ibe ingothando oluhamba nezandi

ezibungomarha Ibonakala ikwiqondo eliphezulu le mibongo ayibhale yaba bungomarha Kwaye

uninzi lwale mibongo uyihombise ngekhorasi ekwabizwa ngokuba yimpindamqolo kanye

njengaku ldquoUmbongo webhadirdquo okwangumbongo wothando nanjengoko kunjalo kumbongo

Inyibiba Kanti nemibongo engabantu abathandileyo uyibhale yaba nezi mpawu Kulo mbongo

Siya kuqwalasela ezi mpawu sithetha ngazo ezizakuthi zisincedise ekuboniseni ukuba lo

mbongo udibene nothando lwengoma lukaJolobe UMhlobo Jadezweni ongumhlohli wakhe

wafundisa abafundi wathi umbongo ngumbongo ngezandi Oku kuyangqineka kuba izandi

zomoya ezisetyenziswe nguJolobe zidale umbongo oyingoma kwaye uzi zobe ngesigama

esimnandi esikwiqondo eliphezulu Ingoma yakhe emnandi yemimoya uyiqambe wathi

251

Uzolile

Mpepho yelenga-lenga

Kuphephezelrsquoisaphephe

Uthetha ngokusebeza

Ukuzazisrsquoubukho bakho

Zamazamisrsquoumxhelo

Mpepho yefingo somso

Ndikuve undiyalela

Uzolile

Uyacula

Moya wasebusika

Udiza lugwali lakho

Ugqobhozrsquoembandeni

Esililini ndikuva

Uvuma emgubasini

Umhobe otshazisayo

Uyacula

Yindumasi

Ukuvuthuza kwakho

Sivunguvungu sasentla

Yimithi amaxilongo

Uhadi luphahlakazi

Endlebeni yinzwinini

Olawulayo uyala

Ngesandi sendanduluko

Yindumasi

Zizabhengu

Ezandulelrsquoulophu

Kulo mbongo umbhali umoya wakhe ukwisimo esiphezulu sovuyo nochulumanco oluphezulo

ngenxa yokukhwankqiswa kukubhaqa iindidi ngeendidi zengoma ezimnandi ezenziwa zizandi

zomoya Zimnandi zimyoli zitsho kamnandi ezindlebeni zakhe Ngoku kulo mbongo

uyasikhweba ukuba nathi singcamle esi sakhono umoya onaso sokukwazi ukusebenzisa iindiza

imigubasi namaphahla uqamba umculo Kwakhona uJolobe nalapha ubhala ephakamisa izinto

zabantu abaNtsundu ababezisebenzisa kwinkcubeko yabo ukudala umculo Yiloo nto athi uWa

Thiongrsquoo okhankanywe apha ngentla uncwadi lwemveli olubhalwe ngolwimi lwemveli

lubalulekile lunamandla okufundisa ngenkcubeko yesizwe salo kwanembali yaso

Iziganeko ezimalunga noJolobe nokubhalwa kwalo mbongo zisukela ekuyithandeni kwakhe

indalo kwakunye nomculo okanye ingoma Uthe wabhaqa ukuba indalo iyakwazi ukudlala

umculo ochukumisa umoya wakhe UVuyo ubalise ukuba uyise uJolobe ubewuthanda kakhulu

umculo eyikhuthaza ingoma kangangokuba wayezikhuthaza kwaneekwayala eziculayo

252

enkonzweni awaye eyikhokela Isimanga sesi sokuba yena ebengakuphiwanga ukucula kamnandi

uthi ubeyiloza

Oku kubonisa phandle ukuba ube eyiphiwe ingoma ngaphakathi emoyeni wakhe Nanku ebalisa

ngeengoma ezimnandi zomoya Olu luvo luxhaswa nakukuba uVuyo ukhankanya kwanokuba

ebethi xa iikwayala beziqeqeshwa ecaweni amve msinya umntu oyilozayo kwanendawo apho

kuyilozwe kuyo yikwayari Ebethi acele ukuba ilungiswe loo meko

Abanye ababhali bakhe baziphiwe ezi zinto zombini kuba uJohn Knox Bokwe ekubhalwe

ibhayografi yakhe nguMqhayi (197263) ube ngumbethiluhadi eqamba nokuqamba kanti

noBurns (umnyaka awukho) owaye ngutitshala kaWilliam Wordsworth ubengumqambi wodidi

oluphezulu lwemibongo kanti ekwangumqambi weengoma

Uphinda uJolobe kwangalo mbongo asifundise ukuba sizithande sizixabise iingoma ezimnandi

eziwuvuyisayo neziwakhayo umoya wovuyo noxolo kuba oku kuyinxenye yobomi bethu

ingakumbi abantu bobugcisa Yena uyimbongi eyibone imibongo neengoma zizalana kuba

zisebenzisa iindidi ngeendidi zezandi ezidala nemifanekisongqondweni ebanga uchulumanco

Ngezi ndidi ngeendidi zemiculo ezikulo mbongo imbongi ikhumbuza abafundi ngale nto kuthiwa

yi-okhestra apho abadlalimculo basebenzisa iindidi ngeendidi zezixhobo ezidala ingoma ibe

mnandi incamise ngokusetyenziswa kohadi olukhupha izandi eziphantsi kwaneziphezulu

neziyondeleleneyo zikwaquka nezandi ezineendudumo apho kude kusetyenziswa namagubu

azindidi ezithile ezenza ulwandile lwengoma kamva eyalatha uvuyo olukhulu okanye umlo

kanye njengaxa liduduma izulu kudaleke imibane imvula nezichotho Yena uJolobe usebenzisa

ubuchwephetshe obuphezulu ngosiba lwakhe oluvelisa uqambo olumnandi ngokusebenzisa

isigama asichonge ngokukodwa nathe wawuciciyela ngaso umbongo wakhe ewakha edala

iindidi ngeendidi zezandi ezibungomarha ezidlalwa ngumoya uvuma iingoma zawo

Imbongi ifundisa lukhulu kulo mbongo ngomoya athe wawenza wanezigaba ngezigaba

Umzekelo umoya ofumaneka ehlotyeni omnandi onempepho epholileyo enengoma yawo Kanti

nomoya wasebusika obandisayo unayo eyawo oyicula ivakale emgubasini Imbongi

ikwayamanisa amaxesha asendalweni kumaxesha obomi bomntu Kubomi bomntu kubakho

amaxesha obumnandi afumane inzolo (Mpepho yesifingo) Apho kugquba umoya wothando

kuvakale kwanezisebesebezo zamazwi othando noxolo Kuthi kusenjalo umntu ekuloo

maphupha othando suke kuthi gqi iinkathazo ezifika zifune ukuchitha obo bunye budalwe

luthando naloo mvano Kuphela kugquba moya ombi odala isiphithiphithi nombhodamo ofana

253

neezabhengu iindudumo nemibane kude kubengathi ubomi bomntu abusokuze bubuye bube

mnandi kwakhona kanti intetho yesiXhosa ithi ldquoLiduduma lidlulerdquo

Mininzi imibongo yembongi uJolobe emnandi nencamisileyo echukumisa ingqondo novuyo

kumfundi kodwa lo wona umbongo ungomnye wemibongo ekwiqondo eliphezulu ubumnandi

obu Oku kudalwa nayimfanozandi edala isingqisho esimnandi nesichukumisa umxhelo

nangenxa yokuchonga kwakhe isigama ngobugcisa obuphezulu wadala nomoya wochulumanco

kumfundi othanda imibongo

UJolobe wenze le nto kuthiwa ngumsebenzi wobungcibi okuthetha umsebenzi wobugcisa

ophezulu ukugqwesa oku Uwenze lo mbongo waphumelela ngokudala ubumnandi nokuyolisa

Ubanga kwanomoya ophezulu obanga uchulumanco kumfundi ingakumbi xa ewufunda

ngokukhwaza Kuyabonakala ukuba ukuhlala kwakhe emaphandleni esalusa neenkomo kuye

kwamzuzisa inzulu ngeenzulu zolwazi Kudale yabukhali imizwa yakhe yokuva kwanezandi

ezenziwa yindalo enjengomoya kwanezinye izinto umzekelo ezenziwa ngamanzi nemilambo

Oku kubange ukuba uJolobe abe nenqwaba yamava nolwazi Uthe ngalo wahlulelana nabanye

abantu kanye njengakwenzileyo ngokubhala kwakhe lo mbongo Uveza amazwe amatsha

angolwazi ngomoya kwaneendidi zawo kwanamaxesha awo ukuze abafundi bafumane

ubulumko kuwo obakhayo Ukuxhasa olu luvo lungentla umzekelo noWordsworth (akukho

mhla) naye obenesimo esinjengesikaJolobe sokonwabela ukuba phakathi kwendalo Udize

iinzulu zolwazi awathi wazifumana kwintyatyambo ayibize ukuba yi-Daisyrsquo inyibiba wathi

Her devine skill taught me this

That from every thing I saw

I could some instruction draw

And raise pleasure to the height

Through the meanest objectrsquos sight

By the murmur of a spring

or the least boughrsquos rustling

by a Daisy whose leaf spread

UWordsworth ngale ngxelo ingentla naye kwanjengoJolobe wazise ukuba indalo yathi yamvula

amehlo engqiqo nemizwa ebukhali kwanengqondo yokuqaphela ukubaluleka kwendalo

kwanoncedo lwayo Kubonakala ukuba waqaphela ukuba abantu bathi bafundiswe izinto yindalo

ngendlela yokuphila kwanobulumko bokwazi izinto ezibalulekileyo Kungoko kubalulekile

ukuba basamkele isikolo semfundo esithi sifumaneke kwindalo NoJolobe uthe wabonisa kulo

mbongo ubukho bobudlelwane phakathi kwendalo kunye nabantu Ufumanise ukuba umoya lo

254

ufana nomntu okwaziyo ukwenza izinto azithandayo Nawo uyakwazi ukudlala ingoma

uvakalisa imvakalelo zawo kwanezothando kwanezokunga phatheki kakuhle

Izandi UJolobe azizobe kulo mbongo ziqaqambisa iindindi zomoya kwanemisebenzi wazo

Intsingiselo yombongo itsho icace gca kumfundi Umzekelo izandi azizobe kwisitanza-1

zizandi ezinoxolo Ezi zandi ziquka aba nobumba balandelayo s z ph l kwanezandi zosebe-

sebezo oluthile zembeko nondileko Imvanozandi ibonise isingqisho esiphala kamnandi ngenxa

yemiqolo emifutshane yalo mbongo Esi singqisho sidalwe zizandi ezifanayo ezizobe

umfanekiso omhle ongaphathekiyo womoya kodwa yena athe uJolobe wakwazi ukuwenza

wamhle wafana nophathekayo ngobugcisa bakheObu buhle buqaqambiswe sisigama Awuzobe

ngaso lo mbongo

UJolobe ngobuchule bobugcisa bakhe obuphezulu udale izandi ezichaseneyo Ekuqaleni kukho

izandi zoxolo kanti ekugqibeleni kukho kwanezandi ezalatha umbodamo nokuchitheka koxolo

Lo mbongo ube kwayingoma eluNcuthu maZangwa

Ukwagqwesile lo mbongo ngezafobe ezinjengesimntwiso Umoya uyakwazi ukwenza izinto

ezenziwa ngabantu ukutsala umdla womfundi nokuyolisa Umzekelo imbongi ithildquoUthetha

ngokusebezardquo ldquoNdikuve undiyalelardquo ldquoUkuba ndizolerdquo Apha ngoku umoya unomlomo

UJolobe ubonisa umoya wothando ohamba nomoya wabantu abathandanayo Nalapha kukho

umoya wokuzola onxaxhileyo kumoya wesiphithi-phithi

Ngesikweko esithi ldquoUphahlakazi luhadirdquo imbongi ikhuphe isimbo esiphezulu sokucacisa into

ayithethayo icace gca iqondakale Esi safobe sidiza iliso lakhe elibukhali lokuqwalasela

ukwenzeka kwezinto Sikwabonisa ubukrelekrele obukhulu bokusebenza kwengqondo yakhe

kwanomntu ocinga ngokunzulu Umzekelo uphahla lungacingelwa njani ukuba lungenziwa

uhadi ngumoya Esi senzo sidize ngokuphandle ukuba imbongi iyawuthanda umculo

kwanokudlalwa kohadi

Kwakhona esi senzo sibonise ngokuphandle ukuba imbongi ibe ikugcobele ukukrola lo mbongo

Umfundi utsho azive eyinxenye yovuyo lwakhe kuba echulumanciswa yimpumelelo

engaqhelekanga yolu hlobo lombongo awukrolileyo uzobe ukukhathala kwanokuzinikela

kwakhe kumsebenzi wakhe omhle

Kwakhona ukwenziwa kweendiza zibe ngamaxilongo kuthe kwawuhombisa lo mbongo waba

nokuyolisa Ukwadale abantu batsho bacinge ukuba umoya lo unenkxaxheba ekudalweni

komculo kuba ngenene ezinye izixhobo zomculo azinako ukuveza isandi kungavuthelwanga

255

moya kuzo umzekelo amaxilongo Ulwazi olutsha ngomoya nokuhambelana kwawo noqambo

lomculo ludala ukhwankqiso kwanochulumanco olufumaneke kulo mbongo

Kukho udidi lomoya olukhankanywe yimbongi kwisitanza sokugqibela Lolomoya ohamba

neendudumo nemibane Ngumoya onamandla Lo mbongo ukwakhumbuza ukuba umoya onjalo

ungadala iingozi ekuhlaleni ngokuwisa imithi nengozi kubantu kuba bengaboni ngenxa yothulu

olulubhelu olungena nceba noluphandla amehlo Ezi zandi zinamandla zomoya zizotywe

kwizitanza ezibini zokugqibela kulo mbongo ngezandi ezizidubuli oo-bh ku - izabhengu no-bh

ka-olulubhelu no-ndi ka-undilo Zibonisa umlo nomoya wokuxabana kwaye zizandi ezizidubuli

ezahluke mpela kwezi zasekuqaleni kwisitanza-1 no-2 apho izandi eziquka oo-ph l m ns z v

Ezi zizandi ezimnandi nezizolileyo Uchasaniso alwenzileyo lubonisa ubungcibi obuphezulu

bembongi Bukhomba ubukrelekrele bengqondo yakhe kwanesiphiwo sokukwazi ngaphaya

kwengqondo ukuyichaza into

Ukuphetha lo mbongo ungowona apho asebenzise kuwo ngokonwabisayo indibanisela yezandi

ngokuntshatsheleyo Zichukumisa umxhelo womfundi Kwakhona imbongi uJolobe

iwaphakamisile amandla okubaluleka kwezandi kubhalo lwemibongo kwanokubaluleka

komxube wezandi olungiswe ngobunono nangobungcibi obukhulu obudala uvuyo Zonke iindidi

ngeendidi zezandi le mbongi iye yazenza zadibana kwaphuma into entle yengoma ebumbeneyo

oku kumculo we-okhestra Izandi ezimnandi zengoma zalatha umoya wakhe wokuwuthanda

umculo uJolobe kanti naxa wayenduluka emhlabeni wathi uva ikwayala icula kamnandi ecaleni

kwakhe (Vuyorsquos Journal 2013) Le mbongi iwenze lo mbongo wangogqwesileyo ukuyolisa oku

4112 Umlambo

UJolobe nguThukela uMpafane Ezi zizinqulo zakhe Zikrolwe kwimilambo emikhulu egama

layo yiThukela kwaneMpafane Le milambo ikwaquka iimbali ezinkulu zesizwe azalwa siso

isizwe samaHlubi Enye yezi mbali iquka isiganeko sentsabo yabantu bakowabo ngenxa

yeemfazwe ezazisungulwe nguKumkani uTshaka Imfecane Idaleke ngokuvukelana kwezizwe

eNtla apho ookhokho bakaJolobe bathi bawuwela umlambrsquoomkhulu iThukela bengathandanga

beza eMpuma Koloni

Umbhali uReaske uluvo lukhankanya ukuba abantu bayinxenye yendalo ebangqongileyo

(196643-66) Olu luvo lukhomba esinye sesizathu esibangele uJolobe achukumiseke abhale

ngomlambo Inokuba uchukunyiswe ziinkumbulo zokuba kanene naye uyinxenye yomlambo

omkhulukazi iThukela ohlonelwayo nanamhla oku nanxa yeembali neziganeko ezimalunga nalo

mlambo

256

Kulo mbongo uphakamisa umlambo omkhulu wawunika isidima nesithozela sobuntu wabonisa

kwanendima enkulu edlalwa ngumlambo kwindalo eninzi ephilayo Ubonisa ukuba umlambo

ngumnikibomi Umlambo uwubone ufanelwe kukuxatyiswa ungalityalwa xa kubongwa izinto

Nawo uJolobe ubona ufanelwe kukukhankanywa kwimibongo yakhe

Ngexesha athe wasebenza eEscort umhlobo wakhe uMahlasela (19733) ukhankanya ukuba

wathi uJolobe akuwubona ngeliso umlambo iThukela wachukumiseka intliziyo Wakhumbula

ukuba amanyange akowabo nezizwana zakowabo zazisela ziphiliswa kumanzi aloo milambo

Kanti bathe kwakhona bakwamkelwa ngukumkani uHintsa baphinda baphumla basela

kwakweminye imilambo enesidima efana nomBhashe Kanti neTsomo uthe wayibuka nayo

wayihlonela ngexesha engumalusi

UJolobe uchaphazela kwanokuba iinkumbulo ezilolu hlobo ingakumbi ezobutsha bakhe

ngokumalunga nendalo zathi zazinza zanamathele engqondweni yakhe zaba ziziseko zoqambo

lwakhe lwemibongo Uthando lwakhe lwendalo ulubona luyinxenye yobomi bakhe

Ngaphezulu umlambo uthe nangona ewuthandile nje wawuncoma ngesidima sawo kwanondileko

lwawo Uthe akuba mdala wanguMfundisi webandla wawufanisa umlambo nesango

lokuphumela kubomi obungunaphakade Esi sityhilelo uza naso emva kokuba umkhuluwa wakhe

wazama ukuwela umlambo iTswirika waza wonganyelwa ngumsinga weyela yaze idyasi yakhe

yafunyanwa idada phezu komlambo NjengoMfundisi kamva uwubone umlambo ufana nendlela

yobomi okanye umfuziselo wendlela yobomi ethi ihanjwe ngabantu kwinkolo yakhe yobuKristu

kubomi babo kwimizamo yabo yokufuna ukuwelela ngaphesheya komlambo kwibhotwe

amakholwa athenjiswe ukulizuza kubomi obungunaphakade Yile yintyilazwi athe wayakha

ukubonisa uhambo lokholo lobuKristu Kanti ke kumbongo ldquoUmlambordquo (197447)

unentyilazwi ayakhe ngolu hlobo

1Mna ndingumntwanana

2Wesibhakabhaka

3Ikhaya lam likwelaa zulu liluhlaza

4Ndandihamba hamba

5Ngenqwelo yomoya

6Ndinxibe ezimakhwezi

7Ke ndondela ezantsi

8Ndanqwenelrsquoilizwe

9 Ndavatha ingubo ezizezozilo

10Ndaza ke ndacanda isibhakabhaka

11Ndimenyezela njengombethe nqwa

12Ndaza ndawela

13 Phezu komhlaba

14 Udaka nothuli lungcolisayo

257

15Suka ndangcola

16Ndambi njengodaka

UJolobe kwesi sicatshulwa singentla apha usebenzisa isimbo sesimntwiso ukonwabisa abafundi

boncwadi lwakhe lwemibongo Kwakhona usebenzisa isimbo sembali eyenziwa ngumntu obalisa

ngobomi bakhe Ibali elinjalo kuthiwa yi-othobhayografi Umlambo umntwisiwe ngoku uwenze

wabalisa ibali lemvelaphi yawo Umzekelo uwenze wafana nenkewana endwebileyo

yenkwenkwena egama layo lingumlambo eyathi ngokundweba nangokuthanda ukugqadaza

ibawela ukwazi izinto yabawela ukwazi ukuba kunjani na kwilizwe lasemhlabeni UJolobe

uyenze yabalisa ibali layo lokuba yayinjengelifana elimhlotshazana inxibe ezicocekileyo

iimpahla ezibengezelayo zimhlophe Yayihamba ngenqwelo engumoya yaza yathi gxididi apha

emhlabeni isuka ezulwini Yayinganyanzelwanga yinto ngokuza kwayo apha emhlabeni qha

yathi yenziwa yinkenkqe yokundweba nomdla wemfunalwazi eyenziwa ngabantwanana

abancinane ngokokude ngamanye amaxesha ibangenise ezingozini nasezingxakini

ababengazicingelanga Oku kufana nqwa nokwehlela inyosana uMaya ekhankanywe kwincwadi

eyaguqulelwa esiXhoseni nguJolobe kwimizamo yakhe yokuxabangela esongeza uncwadi

lwesiXhosa nangeembalo zamanye amazwe aphesheya kolwandle UMaya naye uthe ngenxa

yokundweba nangokufuna ulwazi lwamanye amazwe walishiya ikhaya lakhe ebelimkhusela

ezindleleni wathi nqwakaqhwa neendlobongela zezinambuzane ezinjengoonomeva ezingazange

zibonakalise lusini kuye kuba zamswantsulisa kanobomi

Nalapha kulo mbongo-mbaliso womlambo kwenzeka kwaloo nto Ithe inkewana elilifana

elimhlophe yakufika emhlabeni yohlukana neengubo zayo ezimhlophe qhwa ldquoezimakhwezirdquo

Kwadityanwa nayo le ntwana sele ivathe ezomlambo ingumlambo inyhukunyhuku bubumdaka

naludaka Kodwa wathi kamva wakhula wanamava nangokuntlitheka Waza wafunda ukunceda

indalo Wahamba eseza abantu nemfuyo nezityalo zabalimi endleleni yawo Uthe wakudibana

namawa wajika waba ziingxangxasi uhamba uhleka ugigitheka Emva koko uhamba indlela

yobulolo Akufika kamva kubuntu obukhulu wahamba ecamngca wahamba ngondileko

kwindlela yakhe yokusinga elwandle

Ithoni yombhali uJolobe apha yeyonwabileyo kuvakala ukuba uchulumancile naye uwonwabela

umzobo womsebenzi wakhe wokuthanda ukubuka indalo entle njengakulo mbongo wakhe

Umlambo Ukuxhasa olu luvo lolonwabo nochulumanco oluboniswa ngumbhali walo mbongo

uJolobe umbhali wodumo uNjingalwazi Ncedile Saule uthi abafundi bayakuxhamla ulonwabo

nochulumanco xa bebhala uncwadi lwabo baze baphinde balufunde kwabona besiva izimvo

namava abo abawabhalileyo Uthetha oku ekhuthaza abafundi ukuba baqhubeke babhale phantsi

258

uncwadi ukuze ngamanye amaxesha baphele behleka begigitheka yintsini kuba ukubhala

ikwayenye yeendlela umntu azonwabisa ngayo Oku akuthethayo uNjingalwazi kuyinyaniso

kuba lo mbongo umbhali uJolobe umonwabisile umdala uchulumanco

Imbongi uJolobe neyabe iyititshala iphumelele kulo mbongo ukufundisa abafundi ukuba

bayibuke bayixabise indalo bayiphathe kakuhle Umzekelo kuye kwabonakala ukuba

iimfundiso zothando lwendalo kubafundi bemibongo ziyakubakha nabo batsho bayithande

indalo Nabo batsho bazibone izinto ezingamava athetha ngazo uJolobe imbongi Baqaphela

nokuxhomekeka kwabantu kwindalo nangona ingathi idelekile Umzekelo kolu phando siye

salubona ngeliso undileko lwemilambo emikhulu kwanobuhle bayo Umzekelo xa umtu ehamba

ngesithuthi ngohola wendlela odlula eMnyameni (Port Alfred) usinga eBhayi uyakuphawula

ukuba ngoku uyakonwabela ukubuka imilambo emikhulu nemihle inyalasa ibanzi isinga

elwandle Ude ubemhle kakhulu umbono womlambo xa ungena kulwandlekazi olukhulu i-Indian

Ocean Abantu nendalo izolile yonwabile Ingca nemithi iluhlaza yaka kwaye neentaka

kwanemfuyo zigcobile akukho kuswela kuba umlambo uyayondla uyiphilisa yonke indalo

ekufuphi nawo ubonakalisa uthando Imizi yamashishini okuphumla yakhelwe kufuphi nale

milambo Eminye yale milambo yiGreat Fish River Mphekweni River Kariega Mouth

Kleinmond South neWest kanti neBushman River iyabukeleka umntu wakuyibukelaYimilambo

enamandla le kwaye ingadala ihlombe inyuse nomxhelo womfundi xa ecinge ngamadabi eenkosi

zikhusela imihlaba yazo yemvelo ngexesha lobukoloniyali Kutsho kudaleka kwaneemvakalalo

zovuyo kumfundi odibene neemfundiso zembongi uJolobe ezikwemibongo yakhe njengaku-

Umlambo

Kwakhona kwakulo mbongo sikwabona isimbo sikaJolobe sokuquka namabali emveli omlomo

esenzela ukuwalondoloza angaduki Umzekelo apha wenze imbali elibali elingafakwa

ezintsomini ukuyolisa abantwana abancinane abasakhulayo abathanda kwanokuva izinto

ezingengobantu bazive zithetha zibalisa amabali azo Ngaphezulu lingayintsomi enemfundiso

ebonisa ukuba umntu makaphile aziphilise kodwa naye angalibali ukuphilisa abanye abantu

abangenamandla okuziphilisa abafundise ukuziphilisa ebonisa uvelwano nobuntu Nalapha kulo

mbongo uJolobe ubonisa ukuba uncwadi lwemveli lunako ukuvuselelwa kuba yena uthi

ngobulumko bakhe obulawulwa nabubuthandazwe bakhe alwenze lube nokufundwa olunye

lubaliswe ngandlela zonke Yena ude aluqhusheke nakolunye uncwadi lwakhe njengokuba enzile

kwinoveli yakhe u-Elundini loThukela ngendlela eyolisayo

Kule mbali-buntsomi yomlambo le nkewana ingumbalisi nethanda ukugqadaza yalahleka

yawelela emhlabeni idala umoya wohleko xa umntu esiva umlambo uthetha uchaza

259

ngokwawehlelayo ukuze ugaleleke nje apha emhlabeni Le mbali uyibalisa ngezi ziqendwana

zilandelayo zihlekisayo Le ngxelo uyizoba ngamazwi ayolisayo

17 Ndikwangumphambukeli

18 Nasemasimini

19 Ndinikrsquoubomi kwizilimo ezo

20 Ndimke ziphilile

21 Sezincuma-ncuma

22 Ndihamba indlela ebulolo yamhellip

23 Ndizolile cwaka

24 Ndinyathela kakuhle

25 Kwiindawo ezintle ezibuthafa

26 Ndiyacamgca wena

27 NdibulelrsquouMdali

28 Ngendalo ebunzwanrsquoejikeleyo qho

29 Olu hambo lungaba

30 Lulula na lonke

31 Akukho zinzima

32 Zihlungisa umxhelo

33Ndibetheka nzima

34 Ndihleka ndigigitheke

Umntu angabona ukuba yintsomi ngenene le ibaliswa nguJolobe Kodwa yintsomi ekwayinyani

ebonisa ukuba umlambo lo wenzeka njani ukuze ubengumlambo Le nyaniso yaziwa ngokuba

uqala ube ngumphunga ojika ube ngamafu amhlophe ajika abe yimvula kamva ewela apha

emhlabeni ungcoliswe luthulu naludaka aze amaqabazana aqokelelane ajike abe ngamachityana

athi ekugqibeleni ahlangane abengumlambo UJolobe uyayolisa kodwa kanjalo ufundisa

ekwakhumbuza kwangokubaluleka komlambo kubantu kwizilo nakwizityalo kuba uthi

umlambo uhamba kwezi ndawo uyishiye indalo yonwabile

UJolobe umbhali wonwabile Lo mbongo ubonisa ngokusisimanga ukuyithanda kwakhe le ndalo

ingumlambo Kudiza ukuba ukubhala yeyonanto yayimonwabisa Ekubhaleni kulapho ezakhe

iincoko zaziphuphuma khona kuba uMaKheswa okwanguVuyo uthi utata wakhe waye ngumntu

ongathethi gqitha Ebeye athi cwaka ithuba elide xa ehleli Uthi ebeye ambuze athi lsquoUhleli

tatardquo athi ukuphendula ldquoEwe ndihleli ntonje ndiyacamngcardquo ndash Oku kucamngca kwakhe

ikakhulu kubonakala ukuba bekudala impuphuma zeengxoxo kwaneentlanganiso engqondweni

yakhe kwaye iziphumo zako ibe kukudaleka okuziziphumo kotsho kudaleke uqambo olukhulu

kwanemifanekiso edala ukhwankqiso ukuyolisa oku Kanti kwakolo camngco lwakhe inokuba

bekuthi kudaleka kwanezisombululo zezishiqi zezinto kutsho kuvele ukukhanya neempendulo

zemibuzo Umlambo kwakhona uqhuba wazise ngesiphelo sawo uthi

35 Andipheleli apho

36 Yakuphelrsquoihambo

260

37 Ndibuya ndinyuke ndigoduke kambe

38 Mna ndingumntwanana

39Wesibhakabhaka

40Ikhaya lam likwelaa zulu liluhlaza

Lo mbongo nawo uJolobe uwenza wanjengengoma emnandi enekhorasi ethi

ldquoNdingumntwanana wesibhakabhakardquo Umlambo uqale ngale ntshayelelo ukuzazisa uphinde

aphele kwangayo UHeese noLawton (198823) bachaza ukuba isimntwiso sidala ulonwabo

nochulumanco Isimbo sokusebenzisa isimtwiso salatha uburharha bembongi Isimntwiso

siwutsho lo mbongo ube luNcuthu-maZangwa Kuba esi simbo sidala ukuhleka umntu ubangathi

umamele iintsomi zomvundlana nomaqaqa nodyaki noofudwazana abenziwa bathethe bacinge

basebenze bacule benze izinto ezinziwa ngabantu Nalapha wenze kanye eso simbo sisibona

entsomini kwiimbali zomlomo zokuyolisa ziqulethe neemfundiso kulutshana emakhaya apho

noomakhulu babalisa iintsomi

Esi simbo sentetho-ngqo siyonwabisa kuba sidiza ukuba ubukho bobubudlelwane phakathi

komntu nomlambo Umzekelo kukho umntu ongumlimi ocele umlambo ukuba ukhe umncede

ankcenceshele intsimi yakhe UJolobe apha ungqina okuthethwa nguReaske (196643-66) ukuba

kubalulekile ukuba ababhali nabahlalutyi bemibongo bangakuhilizeli ukubonisa ukubakho

konxulumelwano lwabantu nendalo Isimboli yomlambo uJolobe ukwayibonisa njengesango

lokuphumela kubomi obuzayo Kuba yonke imilambo iphelela elwandle ubuye unyuke

ungumphunga usisimo simbi ubuyele apho ubuvela khona Ukuxhasa olu luvo singabalula ukuba

kumbongo wakhe ldquoAkukho hlelo aphordquo abantu abanxanelwe ukufika kwibhotwe leNkosi yabo

ngokwenkolo yobuKhristu usibonisa benyanzelekile ukuba bawele umlambokazi Umlambo

wabona ukuba ma ubothule imithwalo yabo ababambelele kuyo noxa ibanzimele nje ingumqobo

onamandla obathintelayo ukuba bafike kwibhotwe lekumkani yabo ukuya kungena kubomi

obutsha babushiye obudala

Elokuphetha kolu phononongo nophicotho lwalo mbongo sibubonisile ubudlelwane bawo

nobomi bembongi uJolobe owayebuphila obuquke iziganeko awahlangana nazo kubomi benene

Kwakhona uJolobe kulo mbongo wakhe uphumelele ukubonisa ukuba abantu ubomi babo

buyelelene nobomi bomlambo Bunesiqalo nesiphelo kwanamahlandinyuka njengomlambo

Ukongeza imbongi uJolobe ikhombise uluntu ukuba apho lo mlambo uhamba khona uhamba

phakathi kwabantu nemizi namasimi unceda abantu bafumene amanzi Uphilisa neempahla

efuyiweyo kwanokutya kwabo abakulime emasimini Ngamanye amagama le mbongi ngesi

simbo sayo ifundisa abantu ukuba bukho obudlelwane phakathi babantu kwakunye nendalo

engumlambo Ikwafundisa uluntu ukuba akukho ukuphila kwabantu kwanoninzi lwezinto

261

eziphilayo nezinomphefumlo ngaphandle kwemilambo Imbongi inike nemfundiso yokuba

uluntu lubone ukubaluleka kwemilambo kwanokuba bayixabise bayiphathe kakuhle Okona

kubalulekileyo le mbongi efundise kona kukuba kubomi babantu xa bebonke kufanele ukuba

babeyintsikelelo nakwabanye abantu kanye njengokuba naye uJolobe enzile Umlambo ngoko

ke ube yintsikelelo kwilizwe ngokubanzi latsho lakubona ukuphila kwanovuyo ngokuzalwa

kwawo

4113 Intlakohlaza

Kulo mbongo Intlakohlaza (1936 197423) uJolobe imbongi isebenzisa iintlobo zethoni eyosizi

noyovuyo ukugqithisa ukubaluleka kweli xesha lonyaka kwindalo ngendlela edala umdla Usizi

noluvuyo uluzobe wenje nje

Ubulusizi umhlaba ukhedamile

Uxwebile uhlininika umbi-

Namhla uyancuma uyahleka

Ntlakohlaza siyakubulisa

Ubugugile wambethe amajacu

Unentloni amahlo ejonge phantsi

Wawambesa wanjengomtshakazi

Ntlakohlaza siyakubulisa

Ibisozela yonkrsquointo eyindalo

Mphaphamisi uyivuse yonke

emithini isandi seenyosi

neseentaka asiswelekanga

Ntlakohlaza siyakubulisa

Silandeli sobusikrsquoobubi

Mfudumezi emva kwamakhephu

Mniki-bomi olandelrsquointshazo

Kulo mbongo uJolobe ubonisa ukuba indawo athethe ngayo isemaphandleni kuba utyhila ukuba

abantu izilwanyana izinambuzane kwakunye nezityalo bezisebugxwayibeni ingekafiki

intlakohlazo Ngoku ngokufika kweli xesha lentlakohlaza imifula igcobile iyagquma

iintyatyambo zincumile ziqaqambile nesandi seenyosi nengxolo yeentaka iyavakala emithini

Njengokuba uJolobe ube engumalusi wempahla namanye amakhwenkwe umfanekiso

wentlakohlaza ngenene uwazi kakuhle Kwanawamanye amaxesha onyaka uyawazi Ebusika

emadlelweni indalo uyibona ihlupheka kakhulu Umzekelo umhlaba ubude ubenamatshanda

kude kukhuthuke nengca le iinkomo zihlupheka ukufumana ukutya kwazo okuyingca namanzi

awanele ngenxa yeembalela zasebusika kwezinye iindawo zokuhlala

UJolobe uthetha ngokukhulekileyo Ubonisa ukuzingca ngokukhulela emaphandleni Ubonisa

ukungabi nazintloni ngendawo akhulele kuyo emaphandleni apho wayesalusa imfuyo kayise

waza wafumana iimfundo eninzi namava okwazi ngendalo

262

Kwintlalo yakhe eCala engumalusi khona watsalwa ngamandla obuhle bendalo waba nomdla

kubomi beentaka izityalo kweneezilwanyana kwenezi wayezifuya (Scheub 196758) Le

nyaniso uthe wayingqina kumbongo wakhe othi Umalusi ochazwe apha ngentla

Ngoko ke uthe wayibona ngeliso lenyama ingqele wanamava okuyazi indlela eziphatha ngayo

kakubi izilwanyana nemithi kwanabantu Kungoko ke apha athi akubona ukufika

kweentlakohlaza agcobe yena kunene Kulo mbongo ubonisa uvuyo lwakhe olukhulu Ubulelela

isizwe siphela nendalo yonke uzenze wangumlomo wayo wayibulela esithi ldquoNtlakohlaza

siyakubulisardquo Ngamanye amagama uthi siyakuvuyela ukufika kwakho kuba kusinika

uchulumanco kwaneengoma ezimnandi zovuyo Kanti umbhali uReaske ungqina uluvo

olukhankanywa ngasentla Uthi abantu bayinxenye yendalo ebangqongileyo (196643-66)

UJolobe kulo mbongo ukhankanya ukuba ngokufika kwentlakohlaza nabantu bavuyiswa

kukuqaleka kobomi obutsha ubomi bezityalo kwanobomi beentaka nemilambo kwakunye

nendalo entle ngokubanzi Uquka iinyamakazana iintyatyambo neenyosi namabhabhathane

Uthi kwakufika intlakohlaza yonke indalo ithi idlamke ivuke ebuthongweni Utsho nomhlaba

wambathiswe ngengubo ezimbejembeje zeentyatyambo kwanengca eluhlaza iintaka

nezinambuzane nezilo nazo zitsho zigcobe Lo ngumbono wexesha elihle lomfanekiso

wentlakohlaza Uwuzobe ngesigama esidala iindidi zemifanekiso ngqondweni yeliso egcwele

ubuhle bendalo entle Ibuye le mbongi ibuthelekise obu buhle bendalo nexesha losizi ixesha

lasebusika lokuhlwempuzeka ngokulihlazo Kodwa kamva umhlaba wona uye wahonjiswa oku

kwenkosazana kwanomtshakazi oxabisekileyo yakufika intlakohlaza Wasuka walihomba

elithandekayo

Le mifanekiso yokuntlithwa kwabantu yingqele yasebusika kwanomfanekiso wokuvela

kokukhanya uvuyo uthando nemigcobo ehamba ikhapha intlakohlaza uyizoba ngubugcisa

bakhe obuphezulu bokukwazi ukuyichaza into Imbongi isebenzisa isigama esimyoli

Iwuqaqambise lo mbongo wangomnye ogqwesileyo nethe yonwatyelwa sisininzi sabantu

kwimibongo yakhe athe wayibhala Lo mfanekiso uphezulu iwenze lo umbongo wakhe watsala

ingqondo zabantu Isigama asikhethe ngokukodwa siluNcuthu-maZangwa ukunambitheka oku

Esi sakhono senkcazo yakhe sithi siwutsala umxhelo womfundi

Imifanekiso emihle yeliso ezotyiweyo ibonisa indalo entle ebukekayo ebonisa ukuphithezela

kwendalo egcobileyo imifanekiso yentshukumo sokuphaphazela kweentaka ukudloba

kwamatakane kwaneyokuva isandi esenziwa yimifula kwaneenyosi neentaka emithini sibanga

umoya wovuyo kumfundi kanti nemifanekis-ntelekelelo yokuva isandi sengxolo emnandi

eyenziwa yindalo imbongi iyizobile yayivakalisile ngesigama esochongileyo

263

Kwakhona siva isandi seenyosi emithini isandi semifula egqumayo luvuyo Kanti nesandi

esimnandi kwanengxolo eyenziwa ngamatakane achulumancileyo etakataka asinqabanga kanti

nesandi esithe gqolo sibulisa intlakohlazo sitsho sichukumisa abafundi balo mbongo ukuba nabo

bavuye batsho baqonde ukuba nabo bayinxenye yendalo nebavuselelayo bakudamba emoyeni

Umzekelo xa bedakumbiswa yingqele yasebusika akukho kuhleka nakuvuya Abantu

bayaxweba nasebusweni ingqele ibaqhaqhazelisa amazinyo Imbongi iyasifundisa isinika

isityhilela ukuba ngaphandle kwendalo ngokubanzi akukho bomi Kwindalo sifumana ukuphila

Umzekelo ngokufika kwentlakohlaza amanzi ayafumeneka kwanokutya kwezilo nabantu kutsho

kudaleka impilo novuyo nemigcobo esizweni siphela

Elokuqukumbela imbongi uJolobe ngalo mbongo wayo ukwafundisa isizwe siphela ukuba

sifunde ukuthi ldquoEnkosi kwindalordquo kwiintyatyambo kwimilambo kwizilwanyana kwiintaka

nakwizinambuzane ezi ezinjengeenyosi namabhabhathane amahle la kuba nawo abalulekile

ayaludala uvuyo kubantu UJolobe ukwafundisa isizwe ngokubanzi ukuba sifunde ukuthi

ldquoEnkosi nakuMdali wendalordquo entle ezisa impilo kwaneetsikelelo ngokufika kweentlakohlaza

4114 Umbongo webhadi

Umoya wembongi ubonisa ukuba imbongi igcobile kulo umbongo Umbongo webhadi (1936

197049) Ikwelikhulu iqondo lokuvuya ngokungathi ityelelwa yinkosana elibhathane elifike

livathe iingubo ezintle nezimbejembeje Lo mfanekiso wale nzwana ilibhabhathane uwukrole

wawuqaqambisa ngamandla obungcibi obukhulu kwanangobuhle obudala uvuyo olubuhle

obungaphezu kobomnyama Obu buhle bungaphezu kobomnyama bubonisa ukhwankqiso

balatha ugqithiso kuba bungaphezu kobasemhlabeni bobamazwe asemaphupheni Lo mzobo

mhle wale nzwana inomahluko nephandle amehlo embongi uwuzobe wenjenje

Zikho zininzrsquoiinzwana neziinto zendalo zonke

Mhle umnyama nawo emva kwemvula bethu

Kodwa awufiki kuwe ngubrsquoemababala onke

Mhlobo weentyatyambo vuyo lweliso lam

Isigama esilapha siyosulela simenza umfundi abe kule kumoya wovuyo nayo imbongi ekuwo

Oku kubangwa sisigama sovuyo imbongi esichongileyo ukuhombisa lo mbongo

kwanokuvakalisa ubumnandi bomoya wayo UJafta (1996 24) uthi imihobe ikwazingoma

Indlela awukrole ngayo lo mbongo ufana nengoma yothando Ngoko le mbongo ukwayingoma

yovuyo Lo mbongo ungomntu obe senyongweni kaJolobe ukumthanda oku Intombi yakhe

uVuyo ibalisa ukuba uyise onguRanisi Jolobe wamxelela ukuba lo mbongo wamqambela phambi

kokuba azalwe Uthi wathi nokuba umama wakhe wabeleka inkwenkwe nokuba yintombazana

iyakuba ngu-ldquoVuyolwelisolamrdquo Ngoko igama lakhe elithi ldquoVuyordquo ligama elishunqulelweyo

264

UVuyo ubalisa ukuba wathi ke mhla wambona oko kuqala wavuya kakhulu (Vuyorsquos Journal

2013)

Olu luvo lubonisa ukuba kwindalo imbongi uJolobe njengoWordsworth noBurns

abakhankanyiweyo kolu phononongo bathe bafumana izityhilelo zothando uxolo iminqweno

emihle kwanentuthuzelo ethi inxulumane namava abo kwaneemvakalelo zabo kubomi babo

njengokubekusenzeka kwimbongi uJolobe xa uVuyo etyelela utata wakhe mhlawumbi

ebenomkhuhlane engenamandla kodwa athi akufika ngamanye amaxesha atsho azive engcono

kakhulu atsho atye nokutya (Vuyorsquos Journal 2015) Ngoko ke uVuyo ebefana nebhabhathane

elimndwendweleyo njengakumbongo wakhe webhadi

Kulo mbongo imbongi ibonga ubuhle bebhabhathane ngendlela ebonisa uvuyo oluphezulu

lochulumanco olubangwe kukutyelelwa kwayo yile nzwana eze kutyelela iintyatyambo ezimi

kufutshane nayo Amabhabhathane amtyelela njalo umntu okufutshane neentyambo ezilinyiweyo

okanye ezizikhulelayo Atsalwa ngamandla obuhle kwanamavumba eentyatyambo azithandayo

UWilliam Wordsworth naye ngenxa yokulithanda ibhabhathane elimane lityelela umyezo wakhe

kwakunye nesitiya sentyantyambo sodade wakhe uthe wabhala umbongo ngebhabhathane naye

elibuka ubuhle balo waza walicela ukuba limane libatyelela kuba bayakutsho balibalisele

ngamabali amnandi ehlobo bacule neengoma ezimanandi zamaxesha obuntwana babo

Lo mbongwana wakhe awawubhala ngo-1801 ngebhabhathane awalithandayo Uwubhale wathi

I ve watchrdquod you now a full half hour

Self-poised upon the yellow flower

And little butterfly

I know not if you sleep or feed

Come often to us fear no wrong

Sit near us on bough

Will talk of sunshine and a song

And summer days when we were young

Sweet childish days

Le ntetho yale mbongi yamaNgesi yalatha ukuyithanda kwayo nayo indalo ngokungathi

azibambi kakuhle apha engqondweni Kuba ide ithethe nebhabhathane ilicela ukuba lingaphezi

ukubatyelela ekhayeni labo Iqhuba ilixelela ukuba nabo bangabahlobo balo kwaye

malingaphezi ukubatyelela kuba bangathanda ukulibalisela ngeemini ezimnandi zothando

Ithembisa kwanokuba abasayi kulenzakalisa bayakulivuyisa kuphela Kanti naye uJolobe

ubonisa ukufana nqwa noWordsworth kuba naye kulo mbongo wakhe webhabhathane uncokola

nalo Ulincoma ubunzwana balo nezivatho zalo ezingayiwayo ngokungathi ngumntu ophilayo

265

Esi simbo sithe sabonakala nakubathandi bezilwanyama abathi babonwe bethetha nezilwanyana

zakomawabo ezifana nezinja abazithandayo

Kulo mbongo uJolobe ubonisa ubudlelwane bakhe kunye nabanye abaqambi abangabathandi

bendalo Zonke ezi mbongi zithi zibone izinto ezinkulu ezinokufundwa kwindalo kwanobulumko

kuyo Kanti zikhankanya ukuba kungafunyanwa izityhilelo zithile kwindalo ikhangeleka

ingaxabisekanga kangako

UJolobe ulibone ibhabhathane owalilamayo lixabisekile lifana nenzwana esuka kobunye

ubukhosi obuphezulu bamabhabhathane kangangendlela elivathe ngayo linxibe eziphezulu zona

iingubo neziyimisikwa ekwizinga eliphezulu okuhambisene kwanokufaneleka nesidima

esiphezulu waza akabi nakuzibamba wabona kusesikweni ukuba alikhahlele alibonge alincome

Walamkela ngothando Kwakhona uyithandile imikhwa yalo kuba linothando alinaburhalarhume

lingomhlobo kuye kuba nalo lithanda akuthandayo Lingumhlobo weentyatyambo Kanti

noWordsworth naye ongumthandi weentyatyambo ude naye njengoJolobe wade

waliphakamisela ebuntwini wathethe nalo elixelela ukuba kudala elijongile wada ekugqibeleni

walicela ukuba kubekho ubuhlobo obuliqilima phakathi kwalo kunye naye naphakathi kwabantu

bakowabo kunye nalo

Obu budlelwane bezi mbongi zimbini nokuba ziphile kumaxesha awahlukeneyo buluqilima

bubonakalisa imiphefumlo neengqondo ezikrelekrele nabantu abanezipho eziphezulu

ezichukumisa ziphilise zivuyise imiphefumlo neyabanye abantu batsho nabo baphiliswe

balubone olu thando noxolo lufunyanwayo kwindalo enjengeentyatyambo namabhabhathane

Umzekelo umbongo kaJolobe ungebhabhathane ngumbongo okwizinga eliphezulu nothe

wachukumisa iingqondo zabantu abaninzi kubathandi bemibongo kaJolobe Kuba usoloko njalo

edala iindidi zemifanekiso ephezulu yovuyo nothando ingakumbi xa umntu elibona lisenza

intshukumo yalo ebukekayo lisiya kwiintyatyambo ngeentyambo lidala ubuhlobo

Le mifanekisongqondweni mihle yokubona indalo entle ivuselela imizwa emnandi

kwaneemvakalelo zomoya wovuyo kuphela Nanamhla oku ama-Afrika angabantu abasele

bekhulile abantetho isisiXhosa basawonwabela lo mbongo kaJolobe Abantwana besikolo

bayawonwabela nawo ukuwucengceleza unanamhla Abazali bethu ababefunda imibongo

kaJolobe ezikolweni zabo basancoma ubumnandi bemisebenzi kaJolobe Basakhumbula

ukucengceleza eminye yawo kule mihla sikuyo

Imbongi uJolobe isafobe isimntwiso usisebenzise ngamandla kulo mbongo sawuphakamisa

wakwizinga eliphezulu ngoncomo lwebhabhathane alitsho lanesidima esikhulu xa ide ithetha

266

nalo ithi ldquoMhlobo weentyatyambo vuyo lweliso lamrdquo Le ntetho idale ukuhloneleka kwalo

nasebantwini nangemisebenzi yalo emihle Umzekelo kungenxa yezinambuzane

ezingamabhabhathane ezibangela ukuba iintyatyambo zivelise iziqhamo ezityiwa ngabantu

baphile igxothwe imitshetsha

Uphindaphindo lwempinda-mqolo esisikhahlelo esibonga ibhabhathane nesithi ldquoMhlobo

wentyatyambo vuyo lweliso lamrdquo lwenze lo mbongo wanjengomhobe wothando ingoma

yothando ecula emoyeni womntu osemathandweni kwanowuphula phuleyo ufundwa

ngokukhwaza uvakala uvuyise umphefumelo ungabi nakudakumba atsho aphele angenelele

kule ndawo yekhorasi elinganisa ezonwabisa naye

Elokuphetha lelokuba sivakalise ukuba lo mbongo ugqwesile ukuba sisiyolisi kwanokudala

umoya wovuyo ngendlela okrolwe ngayo ngosetyenziso lwesigama esikhethwe ngokukodwa

wawuhombisa nangemifanekiso emihle yebhabhathane ilihle elingubo zalo zimbejembeje

Imbongi itsho sibe nomfanekiso weentyatyambo ezintle apho limana lisithi ngcu kuzo lizityelela

412 Iintyatyambo ezimdala uqambo - iintyantyambo zingabantu baseTyhini

ldquoUbuhle beentyatyambo bundidala uqambordquo (Jolobe 197056) La mazwi aphuma kwimbongi

enguJolobe Unoluvo lwako oku akuthethayo

Ngomlomo wakhe ungqinile ukuba ngamini ithile wathi nqwakaqhwa nenyibiba awathi

wakuyibona wadumba intloko yiyo Loo nyibiba yaba yintyatyambo esenyongweni yakhe

ukuyithanda oku Ngoko ke umsebenzi wakhe wasezindle wokuba ngumalusi wathi wanengeniso

kuye kuba wabutyebisa ubomi bakhe ngamava endalo Wafana noya kwisikolo sendalo apho

wathi wafunda nangobomi bezityalo ezinjengeentyatyambo ezizintlobo ngeentlobo neziquka

iinyibiba Ngoko ke iintyatyambo ezi bezithi ziwuvuyise ngamandla umoya wakhe waphela

eqamba imibongo ngazo apho athi ldquoUbuhle beentyatyambo bundidala uqambordquo UWilliam

Wordsworth kumbongo wakhe ldquoTO THE DAISYrdquo ubhala ngenyibiba ngo-1802 (unyaka

wopapasho awuchazwanga 94) Kwathi kanti le nyibiba athetha ngayo ngumntu amthandayo

Abantu baseTyhini baziwa ngokuba nabo baziintyatyambo ezilenza lihle ilizwe Inkoliso yabantu

bayazithanda intyatyambo kuba kuzo kuye kufunyanwe ubuhle uthando kwanamavumba

amnandi (Heese noLawton 1988) Kuzo kufumaneka umoya wothando nokukhuthala Ukumila

kwazo nako kutsho kudaleke uthando UNgara (199016) uthi yena umbongo ekutolikweni

kwawo kufanele kwaziwe ukuba awusoloko uthetha ngento enye engathi icamngcwe yimbongi

kuphela

267

Ngoko ke umntu okanye umfundi angathi awubone umbongo uze ngolunye uluvo ingelulo

oluqhelekileyo nolubonwa ngalo Kwaye ekutolikweni kombongo abahlalutyi banenkululeko

ebanzi yokutolika intsingiselo yombongo ngendlela etyhileka ngayo kubo UNqakula (1974)

noJolobe (1936) kwakunye noMqhayi (1943) babona abantu baseTyhini beziinyibiba Ukuxhasa

olu luvo lukaNgara apha ngentla kungatshiwo ke kwanokuba iintyatyambo ezingama-Afrika

nazo zimdale uqambo ngenxa yobuhle bazo athe wabubabaza bahlala engqondweni yakhe wade

waqamba le mibongo ilandelayo ekhankanya ubuhle kwanokucikizeka kwazo

Kumbongo ongomama wakhe uJolobe uthi ukumbiza ldquoMThembukazi omhlerdquo Ubabaza

ukucikizeka kwakhe okwenziwe kwaphuma izandla nangamehlo la mahle Umbongo Inyibiba

ongowothando uwuqambele isithandwa sakhe uJean Nongogo umbongo UMusa kaZigudu

ngowothando olungagungqiswa nto lwenzwakazi uMusa UNojaji ngumbongo wenzwakazi

engumtshakazi ebuhle bumanzrsquoandonga neyaphatheka kakubi kumyeni wayo Wona umbongo

UThuthula ngowothando lukaThuthula kunkosi uNgqika ubuhle bukaThuthula babugqwese

zonke iintombi zomhlaba kaPhalo UHoza uxhasa le ngcinga ingentla apha ngoJolobe amncoma

ngokuxabisa iinzwakazi zamaAfrika kumbongo wentokazi enguNomhi umhlobo wakhe athi

unobuhle benyibiba ubuhle obuphezulu UHoza (1999) uthi

Jolobe uses a very touching tone of voice when describing the beauty of a womanhellip and

Jolobe evokes images of the most beautifulhelliprdquo

Kanti nakumbongo ongoMusa kaZigudu uJolobe ubonisa ukubathanda abancome abantu

baseTyhini abanomqolo nabakhutheleyo nabakhaliphileyo nabayilwelayo impumelelo

nenkululeko yabo baphakamisa amakhaya abo kwanesizwe sabo kanye njengomama wakhe

kwanomlinganiswa wakhe ophambili umakhulu uZagula (1923) inovela eyincwadi yakhe

yokuqala

Umbongo awubhale ngomama wakhe ngowothando Uwenze wanekhorasi engaye ethi ldquoMama

wam MThembukazi omhlerdquo Le mpinda izoba ingoma emnandi yothando ngonina ambonga

ngobuhle bakhe kwanangezenzo zakhe zothando ezenzileyo ezintle kuye kwanasekuhlaleni

kwabanye abantu

Kanti nakumbongo ongothando ongoMusa kaZigudu nalapho uzoba umoya wothando

ngekhorasi emnandi ethi ldquoUthando ndilubone kuMusa kaZigudurdquo Inika lo mbongo ubungoma

bawo Kanti nombongo ongenzwakazi engumhlobo wakhe uJolobe ukwawuhombise lo mbongo

wothando lwalo mhlobo ngempinda ekwayikhorasi emnandi ethi ldquoUNomhirdquo nezoba umoya

268

wothando ovuselelayo Kanti umbongo athe wawuqamba ngomafungwashe wakhe uVuyo

intombi yakhe uthe nawo wawunonga ngekhorasi yothando ethildquo Vuyo lweliso lamrdquo

UJolobe ukwabonise uthando nakumantombazanana azintyatyambo zama-Afrika umzekelo

uwabize ldquoAmahotyazanardquo kwa ldquoneemvanazanardquo kumbongo ldquoIgazi lehotyazanardquo apho uJolobe

abonise umsindo ngengxelo awayiva ngohlaselo ngebhozo kwentombazanana ngumfo othile athe

uJolobe ukumbiza litshivela kwanendlobongela kwincwadi yakhe Ilitha (197122)

Ngokunjalo noRobert Burns uthe naye wabonisa umoya wothando wazincoma iintyatyambo

zelizwe lakowabo Ubhale lo mbongo ulandelayo nokwayingoma emnandi ngo-1786 othi ldquoTo a

mountain Daisyrdquo

A Red Red Rose

Thatrsquos newly sprung in June

Oh my love is like the melody

Thatrsquos sweetly playrsquod in tune

As fair art my bony lass

So deep in luve am I

And I will love thee still my dear

Oh my luversquos is like a red red rose

Lo mbongo udiza ingoma yenzwana yomfo onguBurns omoya wakhe uthabathekileyo

yintyantyambo ethile Ngenxa yothando oluphuphumayo yinzwakazi eyintyatyambo ayibize

ngokuba yi-ldquored roserdquo Wabona ukuba makabhale umbongo wothando ngayo Kanti naye

uJolobe wathi kanye njengalo mbhali ungentla wathana nqwakaqhwa nentyatyambo inyibiba

eyamdala ubushushu entliziyweni akabi nakonwaba ngumbono omhle awathi waphandla amehlo

akhe wada wabona makaqambe umbongo ngayo

4121 UNomhi

UNomhi (1936197037) ngumbongo wothando Ngawo uJolobe ugqithisa uthando lwakhe

kwakunye nezimvo zokuzixabisa kwakhe iinzwakazi ezizimbelukazi ezingama-Afrika

Ngaphezulu kowabo ukhule enoodade bakhe ababemthanda kakhulu wazala kwaneentombi

azithandileyo nezibe libhongo kumoya wakhe Kaloku uJolobe ubhala yena ngokuthi

achukunyiswe yinto ayibonayo nethi imnike intumekelelo yokubhala Kungoko ethe wazincama

wenza umbongo ngoNomhi Athi yena Jolobe ukuchula ukunyathela

1Ubukeka njengentsasa

2Ekwazole njengorhatya

3Enobuhle benyibiba

4Unomhi

269

Le ntyatyambo inguNomhi uyizobe ngemifanekiso yezafobe ezitsha nezingaqhelekanga ezidala

uchulumanco ngendlela le ayihombisa ngayo ngokumnandi kulo mbongo wakhe Ubuhle bayo

obungaqhelekanga budale iminye imifanekiso etsale iingqondo kwanomdla omkhulu kumfundi

kubangwa sisigama esisodwa asichongileyo Umzekelo uyizobe le nzwakazi ngezinto zendalo

namaxesha emini ubuhle bentsasa ukuphuma kwalanga nokuzola akufanise norhatya xa ilanga

litshonayo nangezityalo nezilwanyanana ezinentloni kwanezidlamkileyo ezoba isimo sayo

esithandekayo Lo mfanekiso wale nzwakazi uNomhi uwukrole ngokugqwesileyo ngesigama

sakhe esiluNcuthu-maZangwa

Esi sigama sichongiweyo ngolwimi lwezafobe eziyila imifanekisongqondweni edala umoya

wovuyo nolonwaba lokubona umntu waseTyhini efaniswa nezinto ezingaqhekanga ukubonwa

kwilizwe labantu abaphilayo Zifanisa umntu ophilayo nobuhle bentsasa kwanokuzola okufana

norhatya Olu faniso luphume izandla ngoba luzoba ubuhle obungaphaya kobufumaneka

ebantwini abasemhlabeni Ngoko ke olu lubaxo uJolobe alwenzela ukonwabisa abafundi bakhe

basebenzise iingqondo bacinge kuba ubuhle bukaNomhi babukhe bubabazwe kumazwe

afumaneka ezintsomini

Kanti kwanokufanisa kwakhe le nzwakazi yom-Afrika nangoocwethe imbongi yalatha ukuba lo

mntu waseTyhini akangomntu undwebe gqitha unohloni kanti sona isilwanyana sasendle ibhadi

salatha ukukhululeka kwakhe uNomhi obuso balatha umntu othandekayo Le nkcazo kaJolobe

yokusebenzisa izafobe ezitsha ezingaqhelekanga ibonisa isimo sakhe sokuba ebengumalusi

ozifundileyo izimbo zendalo neenyamakazana nezityalo athe wazifanisa nabantu abaphila

nendalo Le ntombazana ayibongayo nanika inkacazo ngayo yintombazana enxibe isimo

esigcwele ukusulungeka enembeko ukuzilinda nesidima inkuthalo nobubele kwanobuntu

obufumaneka kula mbongo wenkcubeko othi ldquoImbekordquo apha ngentla UJolobe nophakamisa

imbeko kubantu abakhulu namaxhegokazi la kuba kule mihla sikuyo abantwana ezibhasini

kunzima kwanokuba bawaphakamele amaxhegokazi asimelelayo kuba besithi babhatele ngemali

yabo oku kukuthi yimali ethethayo hayi inkcubeko nobuntu kwabanye abantu

Kwakhona uJolobe le nzwakazi uNomhi uye wayikrola ngobuhle benyibiba esithi inobuhle

obunqwenelekayo ldquobenyibardquo ngoko ke uNomhi sisityalo inyibiba (Hermanson 1995) Esi

sikweko sidiza ukuba uNomhi ungumntu oziphethe kakuhle kuba inyibiba ifaniswa nobuhle

nobunyulu kwinkcubeko nesithethe sakwaXhosa Kulo mbongo uJolobe uphumelele ukusizobela

umfanekiso ngqondweni wentyatyambo entle yaseAfrika ebuhle buphumrsquoizandla

ukunqweneleka nobuhambisana nesimo sayo esihle

270

Elokuphetha intyatyambo inyibiba uNomhi afaniswe nayo iyintyatyambo ehlonelwayo

nethandwa kakhulu luninzi lwabantu naziimbongi kumzi oNtsundu ngenene uNomhi uthandiwe

yimbongi

4122 Inyibiba (umbongo ongoButhelwa Nongogo isithandwa sikaJolobe)

Ithoni yombongo ldquoInyibibardquo (193627-28) yeyomoya ophezulu obonakalisa ukuba imbongi

ivuya kakhulu ilonwabele uqambo lwayo Lo ngumbongo wovuyo UJolobe umoya wakhe

usemathandweni usebenzisa isigama esisodwa sothando onolangazelelo lokufuna ukubonga

ancome iintyatyambo ezinjengenyibiba eqaqambileyo nehonjiswe oku komtshakazi ovathiswe

ingubo emhlophe bumthubi

Kulo mbongo wothando uJolobe ubonga inyibiba entle athe wahlangana nayo kwatsho kuye

kwabakho iimfudumalo neemvakalelo zothando emoyeni wakhe njengembongi Loo

ntyatyambo Inyibiba ayibongayo kulo mbongo uthi sisithandwa sakhe intombi uButhelwa

ogama limbi linguJean UJolobe uchaza kulo mbongo ukuba inyibiba entle le awathi wayibona

ezixhotyeni yawaphandla amehlo akhe wabethelwa ngumbilini ngenxa yentshisakalo awaba

nayo kumxhelo wakhe waza wanesigqibo sokuba le nyibiba iyakuba yeyakhe unaphakade Olu

luvo lungqinwa nayintombi kaJolobe engumafungwashe Ibalisa ukuba uyise wayemana

ebabalisela abantwana bakhe ukuba lo mbongo wawubhalela umama wabo (Vuyorsquos Journal

2013)

Elokuphetha imbongi uJolobe isityhilele yasibonisa ukuba iintyatyambo zingabahlobo bethu

kwaye zinothando ziyathandwa nangabantu abanothando Zithandwa kwanazizinambuzane kanti

kwaneentaka ezi ezinjengengcungcu zithanda incindi yazo Nalapha ekuhlaleni kwezi mini

sikuzo ngamanye amaxesha iintyatyambo ezi zikhe zibe luncedo kwanomelo lothando

nophawu lovelwano kusizi nentuthuzelo kubantu abangaphilanga kanti zikwayisimboli

nophawu lombulelo ngesenzo esihle esenzelwe umntu Kanti nakwimindyadala yokuvuyisana

nabaphumeleleyo nakwimisitho iintyantyambo ziluncedo olukhulu Yiyo loo nto nalo ilizwe

elihle lifaniswa neentyatyambo ezintle zabaseTyhini ezikwazizihombo zamakhaya azo

njengoThuthula owaba sisihombo sekhaya lakhe nesesizwe wade wabonwa naziinkozi Imbongi

iphumelele ekuwuzobeni umbongo wayo wothando ngokusebenzisa izafobe eziliqela zothando

ezichaza ngale nzwakazi yakhe iyintyatyambo nathe ukuyibonga kwakhe ldquoInyibiba entlerdquo

Imbongi uJolobe ukwaphumelele ekuboniseni ukuba ilizwe elingenazo iintyantyambo lilizwe

elifana nentlango elidala isizungu Umbongo wakhe uyachulumancisa ubanga uvuyo Ukongeza

lo mbongo uwuzobe ngobungcibi obukhulu bolwimi lwezafobe ezithe zawuhombisa

271

ziwuqaqambisa ngemifanekiso emihle edala ulonwabo nakumfundi owufundayo ingakumbi

ngokukhwaza

Nayo imbongi uWordsworth (unyaka wopapasho awuchazwanga) kuchazwa ukuba yathi

ihambahamba emathafeni nganjikalanga ithile yathi nqwakaqhwa neentyantyambo ezibubuhle

obugqwesileyo zisenza intshukumo ngathi ziyamdanisela zinombizane zingamawa ngamawaka

Wathi emva koko akabi nakulala waqamba umbongo othi The Daffodils Kanti noSirayi uchaza

ukuba uJolobe wayibona intyatyambo yakhe ezixhotyeni kwidolophu eyayinendalo entle

namatye amakhulu eBedford apho uyise wenkosikazi kaJolobe wayesebenza khona Yena

uJolobe wathi wayalama khona le ntyatyambo yakhe kuba naye wathi wayakusebenza eBedford

kwindawo enabantu abathethe isiXhosa kakuhle kakhulu ukuze azi banzi ngolwimi lwesiXhosa

watsho wabhala uncwadi lwakhe ngesiXhosa ngempumelelo enkulu kuba kwiindawo

awayexelenga kuzo ngaphambili kubutitshala bakhe isiXhosa sakhe savangwa sisiHlubi

sisiSuthu sisiMpondo kwanesiSwazi kwimimandla yaseMatatiele naseMount Frere

Inyibiba yakhe uyibone ingathi ihonjiswe ngesitshaba esimhlophemthubi Oku kubonisa ubuhle

obusulungekileyo kwemibala emihle ehonjiswe ngayo Kwakhona ngokuka-Abrams noHarpham

(2012 noHeese noLawton 1988 noPretorious 1989) bonke aba babhali bangqina into enye

yokuba ubumhlophe lumelo lokukhanya ubungcwele kwanobumsulwa kwaye buchasene

nobumnyana obulumelo lokoyika lobubi

Obu budlelwane betekisi kaWordswoth nekaJolobe budala umdla kolu phononongo kuba sitsho

safumanisa ngokuqinisekileyo ukuba uJolobe uye wahlutshezwa ngababhali bemibongo yendalo

abafana naye ngomdla kwindalo waza wafunda kwanezagwelo zokubhala imibongo yakhe ibe

kwizinga eliphezulu Umzekelo olu lwazi luthe lwalunkcenkceshela ubhalo lwakhe kuba

nentetho yesiXhosa inika inkuthazo ethi inyathi ibuzwa kwabaphambili Umzekelo kulo

mbongo wenyibiba kaJolobe kubonakele ubukho bokuzalana kwetekisi kaJolobe kumbongo

wakhe ongenyibiba izalana netekisi esetyenziswe nguWilliam Wordsworth kumbongo wakhe

apho abonga khona eyakhe intyatyambo elinenekazi ayibize ngagama elithi yi-daisy (inyibiba)

Oku kuzalana kwetekisi kubizwa ngokuba yintsebenziswanotekisi (intertextuality) Umzekelo

uWordsworth uthe inyibiba yakhe i-daisy akuyibhaqa ngo1805 wabhala umbongo waza

wachazela nabafundi bemibongo yakhe ngenkangeleko yayo wathi

A queen in crown of rubies drest (unyaka wopapasho awukho)

Naye uJolobe kanye ngokukaWordsworth kowakhe kumbongo ongenyibiba uthe wayelelana

nomfanekiso owalanywa nguWordswoth Ubone eyakhe inyibiba ivathiswe ngelokhwe entle

272

kwanesithsaba esihle entloko Yatsho yafana nokumkanikazi othile Yona imbongi uJolobe unika

obu buhle ngeyakhe inyibiba wathi

Intloko yayo imhlophe mthubi

Njengetshawekazirdquo (Jolobe 1936 27)

Kanti nayakhe inyibiba uJolobe ukukhankanyile ukuba yayivathe ilokhwe entle ifana

nokumkanikazi ldquoilitshawekazirdquo (193627) Kanye njengokuba naye uWordsworth echazile

kowakhe umbongo othildquoAt the grave of Burnsrdquo Lo mbongo uWordsworth (unyaka wopapasho

awukho173) uthi uwubhale ngo1803 Yaye wavuma esidlangalaleni ukuba waqeqesha

nguRoberts Burns imbongi yamaSkotshi eyi nkcutshe yobhalo lwemibongo URobert Burns

owaye ebalasele kubhalo lwemibongo engendalo nothando Ngoko ke uWordsworth ubanga

ukuba uBurns njengomkhokeli kwanomqeqeshi wakhe wamhlupheza ekubhaleni imibongo

eloluhlobo

NoJolobe singatsho ukuthi wahlutshezwa nguWordsworth ekubhaleni imibongo yothando

nendalo Ngokuthi inyibiba ilitshawekazi kungokuba ingumntwana wegazi umntwana

wasebukhosini Uyifanisa nomntwana wegazi wasebukhosini Ikwangenxa yobo bukhosi le nto

imbongi isithi izityalo eziphantsi zema ngathi ziyayinqula loo nzwakazi yasezindle Kwakhona

imbongi uJolobe uthi le nzwakazi yakhe ikwayinyibiba ithe yanobuhle obulubisi

Ngokwasenyanisweni esi sithandwa sakhe asibongayo apha kulo mbongo naso ibala laso lendalo

ibilibala elikhanyayo nelifana nobisi ithandeka (Vuyorsquo Journal 2013) Lo mbongo uphumelele

ukubonisa ubukho bobudlelwane phakathi kobomi bukaJolobe noncwadi lwakhe alubhalileyo

obufunyenwe ngempumelelo lolu phando olwenza ugxekoncomo lwemisebenzi yale mbongi

nombhali

4123 UThuthula intyatyambo yomAfrika eyamvuselela ukuqamba umbongo

Lo mbongo kaJolobe ldquoUThuthulardquo (197481) wagqwesa waphelela uyindumasi Umbhali wathi

wasikhupha ngendlela edala amadlu isakhono sakhe sokubhala ebalisa ngentyatyambo yesizwe

sakwaXhosa inzwakazi uThuthula ayakhe yaphila apha kweli gada Lo mbongo uJolobe

wanyanzeleka ngo-1946 wawuguqulele esiNgesini ngenxa yesidingo sesininzi sabantu abafune

ukuxhotyiswa ngolwazi Sele ewuguqulele esiNgesini nalapho wagqwesa kutoliko lwawo kuba

IsiNgesi naso eyunivesithi wasenza kwizifundo zakhe (Mahlasela 19733) Wakuguqulelwa

esiNgesini baza ababhali ooReed noWake (196483) bawufaka kwincwadi yabo ethi A Book of

African Verserdquo bawupapasha ngolo lwimi ukuze ube nokonwabisa abantu ngokubanzi

nakumazwe ngamazwe Lo mbongo ungoThuthula ngumbongo kaJolobe opho abalisa

ngentyantyambo yesizwe sakwaXhosa eyakhe yantle apha elizweni Ngokwelivo inkosana

273

uNgqika kwaneenkosi enkulu uNdlambe badumba iintloko yiyo bagilana bade bagqebhana

ngenxa yobuhle bayo le ntyantyambo inzwakazi yom-Afrika Umbuzo uthi kutheni ebhale ngale

ntyantyambo ethe yabaluleka kangaka kwiimbali zakwaXhosa nje

UJolobe ngumntu wothando nobancomayo kakhulu abantu abanyanisekileyo eluthandweni

lwabo njengothando lukaMusa kunye nomfana wakhe uMaliwa Naye uthe wabhala umbongo

wakhe wothando ngeyakhe intyatyambo awathi wazibonela yona akafuna nokuba sahlukana

nayo Kwakhona naye uJolobe ubonisa ukubahlonela abantu abathandanayo benyanisile kulo

mbongo wakhe Uthando ulubone lusulungekile Uthando ulubone lungcwele

Uthando olufana nolukaNgqika kaMlawu noThuthula kaMthunzana walubona lusulungekile

mhla babonana oko kuqala Uwuzobe umfanekiso waba bantu babini ngala mazwi athandekayo

aseluthandweni Wathi

O sithandwa ndingekakuboni

Ubomi bebufana nentshazo

Ndikwalamrsquounjengomtha welanga

Okanyrsquoinyibrsquoesihlanjeni

Unemfaneleko yobuntombihellip

Ngoku ndazi mhlophe hotyazana

Ndikuthanda ngothando olunzulu

Kuneelwandle O Nzwakazindini

Ndikuvava ngobomi buphela (197490)

UJolobe uthando lukaNgqika ngoThuthula ulubonise lungenakuhexa Kwaye noThuthula

ngokuqinisekileyo mhla wava amazwi othando aphuma kwisithandwa sakhe akazange abone

nayiphina indoda engaphinda ibe nendawo entliziyweni yakhe unaphakade Baziwa njalo abantu

baseTyhini xa sebethanda intliziyo yabo ibanye ingabhekabheki Oku kungqinwa kwanguJolobe

lo kumbongo wakhe onguMusa KaZigudu owaxolela ukufa kunokuba amanywe negqala lomfo

elingangoyise ekho umfo nambone engundofanaye wakhe ogama linguMaliwa onconywa

nguJolobe xa esithi uMaliwa wayemhle engusimbithi womfana omazinyo mahle okwempondo

zendlovu (197124)

Ingxaki kuthando lwale ntyantyambo nenzwakazi yesizwe sakwaXhosa kukusuka ubawokazi

kaNgqika unkosi uNdlambe asuke eve ngobu buhle bubabazwayo bale nzwakazi wasuka

wamfunela ukuba abe ngumfazi wakhe noxa nje sele evile ukuba uNgqika sele ezithethelele

kuyo wamkelwa Ngenxa yokuba uNdlambe wayeyinkosi enkulu ngokuzalwa kunoNgqika

akazange ayise so loo nto Waphumelela ekumenze uThuthula ldquoisigcinangxowardquo sakhe

nasekubeni sele evile ukuba inkosi uNgqika incuma naye yona UNdlambe wanyanzelisa ukuba

uThuthula abe sisingcinangxowa azonwabisa ngaso ebudaleni bakhe Isimanga sesi sokuba le

274

nkosi yayisele inalo ishumi labafazi eyayisele ibazekile behlala nayo Yanyanzeka le nzwakazi

ukuba iye kumzi wenkosi kuba ukwala kwayo yayikukufa nabazali bayo babe sesichengeni

sokubulawa UNgqika uye waphuthuma ekhondweni waya kufuna isithandwa sakhe esihluthwe

sisizalwane sakhe uNdlambe Yaqhwesha inzwakazi yamamela intliziyo yayo Yathi mayikhe

ivuye kube kanye ebomini bayo kuba kakade yayisele ifile Umphefumlo wayo nengqiqo yayo

inyathelelwe phantsi kuba inyanzelwe kumntu engamthandanga ekho ephila ofunwa yintliziyo

yayo

Le ngxelo ichazwa nguJolobe ovelana noThuthula ngokuphulukana kwakhe nesithandwa sakhe

uNgqika UJolobe uqhube wachaza ngempilo kaThuthula enzima emzini Uyichaze wathi

UThuthula wangumfazi namhla

Kodwa wanga ufe ephila

Obu bomi kuye balikhambi

Ngenxa yelaa wele lomphefumlo (197495)

Isimanga uJolobe usuke wamjikela uThuthula akugcagca nesoka lakhe elisenyongweni

elinguNgqika Umbiza ngamazwi amabi ezishwabulo ngokuqhwesha kwakhe awushiye umzi

wenkosi kodwa kwayena uJolobe uthi ngentla apha uThuthula uthe akuhluthwa ilungelo

lobuntu bokuzikhethela umntu amthandayo wafana nomntu ofe ephila Ngoku umbeka amabala

ngokuthi wakrexeza wahlazisa bonke abafazi kwilizwe lakhe Ubeka izizathu zokuba umtshato

ngumhlaba ongcwele

Kuyabonakala imbongi namhla ibhidwe ngumhlola Ibonakala ididekile imbolombili Iphela

ithethelela inkolo yobuKristu kwakunye nentlonelo yeenkosi Kodwa imbongi iyichaze

ngokwayo into yokuba le nzwakazi yaxhatshazwa Le ntyatyambo yanyanzelwa kwixhego

elidala elinabafazi abalishumi yena enguntwana okanye umzukulwano kweli xhego Ngaphezulu

uThuthula akanandawo yokubalekela kuba abazali bakhe bangasenkathazweni xa enokwala

kuthiwe badele inkosi

Kulo mbongo uJolobe uyayiphithikeza ingqondo yomfundi Xa kuthelekiswa imeko kaThuthula

nemeko kaMusa zifana nqwa Bobabini bangamantombazanana andiselwe enyanzeliswa

kumaxhego anokuba angaphezulu nakooyise bawo Kodwa umahluko ngulo wokuba yena

uMusa akazange aye nokuya kuloo mizi wegqala nephakathi lenkosi Wasuka wakhetha

ukuqhwesha nesoka lakhe uMaliwa kusekutsha Waxolela ukufa kunokuba ohlulwe nalo

nangubanina Wayifela inyaniso yothando akholelwe kulo Uthando olungagungqiyo oku

kwenkwenkwezi yaseNtla Lo mfo owathandwa nguye kuqala onguNgqika kuyabonakala ukuba

wahlala ehleli engqondweni kaThuthula Ayizange ibone nto ngokrexezo le ntombazanana kuba

275

kwingqiqo yayo izibone ingatshatanga inyanzelwe Izibone ifana nomntu obotshelelwe

ngetyathanga ingazibophelelenga yona

UJolobe kulo mbongo ufundisa ukuba umntu akasiso isilwanyana umzekelo inja yona

ibotshelelwayo ukuze ihlale igcine umzi Umntu ldquoudalelwe inkululekordquo Inkululeko yakhe

ayinako ke ukuhluthwa ngesinyanzelo esithile Akunyanzelwa uphela ejika Ubuntu bakhe

kudaleke esinye isimo sokucinezelwa athi uJolobe bubukhoboka Ubukhoboka

angabuphakamisiyo nakwilivo lakhe elithi ldquoUbukhobokardquo (194052) Uhambisene kunye

noFanon (1986222) othi

A man is Yes to life Yes to loveYes to generosity But man is a No to scorn of man No to

degradation No to exploitation of man No to butchery and of what is most human

freedom

Le ntetho ingentla kaFanon iphumelele ekuboniseni ixabiso lomntu kwanobomi bakhe Iphumelele

ekuboniseni ukuba umntu wonke unelungelo lokuba azithandele umntu amfunayo Unelungelo

kwinkululeko yakhe hayi abotshelelwa ngamatyathanga oxhatshazo Unelungelo lokuba naye

athande abonise ubuntu ngokuqhutywa yintliziyo yakhe Siso ke eso isidima sobuntu

esiphakanyiswa nguJolobe esimaziyo kuncwadi lwakhe oluninzi

Qha nje uJolobe ubone ukuba kufuneka ahlabe ekhangele ingabi ngathi unika imvume

yokuchithwa kwemitshato kuba waziwa ngabantu njengomakhimitshato kodwa yona inyaniso ube

eyazi ngokumhlophe ukuba uThuthula wanyanzelwa Yiyo loo nto wathi wawupapasha lo mbongo

ephakamisa ukuchasa impathombi noxhatshazo lwabantu baseTyhini abangamantombazana

Ngendlela esitheleyo wathi wayifumana indlela yokubonisa uvelwana neentyatyambo zama-

Afrika iinzwakazi zama-Afrika ezinye ziye zithwalwe zixhatshazwe ngokuthi abe lilizwi

lokucinezelwa kwazo ngokudiza impathombi yazo nakumazwe aPhesheya lwatsho kamva

lwaliwa ugonyamelo lwabafazi kumbuso wobudoda Kwatsho kwadaleka lo mbuso wedemokhrasi

sinawo namhla kweli lizwe loMzantsi Afrika uphela Idemokhrasi esizidlayo ngayo kuba yabonisa

isenzo sobukhalipha yalungiselela bonke abaseTyhini nakwizizukulwana ezizayo zingaphindi

zinyanzelwa kwimitshato ebenza bafe behleli Yile nto yabangela ooGilbert noGuber baphakamise

umbutho olwela amalungelo abafazi kwanesidima sabo ukwenzela ukuba baphathwe njengabantu

bonke ngokulinganayo Besithi ukuhlala kakubi kwabafazi kwimitshato yesinyanzelo okanye

ngokuphatheka kakubi akwamkelekanga Bathi bubomi obufana nobomntu ofe ephila Becacisa

bathi

It is life of death and death-in-liferdquo(Moi 198558)

276

Le ntento ingentla iyavuselela Ihambisana nombono kaFanon okhankanywe ngentla apha othi

umntu ngu-ldquoEwerdquo kukuphila nakubomi benkqubelaphambili nakubomi benkululeko ngobomi

bakhe Ngenxa yala mazwi aba babhali bangentla apha umntu ogxekwa ngokuba ethe wazimela

wawushiye umtshato athe wanyanzelisiweyo kuwo udlelwa indlala kuba umtshato onjalo

awusisikelelekanga ngokoMgaqosiseko woMthetho weli lizwe (Act 108 of 1996) Umtshato

onjalo ubonakele ungabhalwanga engqondweni yomntu otshatiswe ngebhaxa kanye

njengokwenzeka kuThuthula Ngumtshato onjengephupha kuba intombi engeniswa kuloo meko

kubonakala ingaziboni itshatile

Yiloo nto athi uShowalter kuMoi (198576) kunzima ngamanye amaxesha ukuba amanye

amadoda ahambisane ngokupheleleyo noluvo oluphakamisa amalungelo abafazi aphehlelelwa

yifeminizimu ephakamisa isidima esifanayo sabantu bonke abaphilayo Ngamanye amaxesha

kubonakala ukuba lamalungelo abaseTyhini angahlaseleka kubantu abasemagunyeni

nabangabalawuli abanezimvo zocinezelo ezingakhathalelanga zinkolo zikaJolobe nezikaFanon

eziphakamisa inkululeko yomntu wonke nesidima esinye UJolobe ngomnye wabantu

abachubekileyo abayichasileyo ingcinezelo yabafazi nobalwelayo nolilizwi labo

ngokubathethelela UMadolo uthe uJolobe waluphakamisa olu luvo lungentla lokuxatyiswa

kwesidima sabafazi utsho emncomo uJolobe ngesimo sakhe sihle (Daily Dispatch Suppliment

2002)

UJolobe uzamile ukumthethelela uThuthula ngendlela esitheleyo Uye wayidiza imbali

yokucinezelwa kwabantu baseTyhini phantsi kolawulo lwasemagunyeni neenkosi apho

bangenamalungelo okuthi hayi ngemizimba yabo ngexesha awaye ephila kulo

Babengenakuhlonelwa kwingqiqo yabo Yona le mbongi yazenza zaziwa naphiphiphi izenzo

ezinjalo Ziye zakhalinyelwa ngamazwe akhanyiselweyo ngokubaluleka kwesidima somntu

kwanelungelo lakhe lokuphila

Kanti nombongo wothando kaMusa kaZigudu owathi wabulawa kuba ethe wawala umyalelo

wenkosi uCetywayo nongokufa kwakhe kabuhlungu nesithandwa sakhe uMaliwa UJolobe ububi

nentlonti elolo hlobo wathi wayibhengeza yaziwa ngokubhala kwakhe lo mbongo Nanamhla

oku lo mbongo uluncedo ekusixwayiseni ukuchasa ingcinezelo yeentyatyambo zaseTyhini

ezihlala zibulawa nakule mihla sikuyo ngabantu abagonyamela impilo yabantu baseTyhini

Umzekelo nakule mihla yedemokhrasi kusavakala ukuba abantwana besikolo bayathwalwa

Okubuhlungu banyanzelwe nangabazali aba babo Kwaye intlonti enjalo iyabanjelwa kweli lizwe

lombuso wobumbano Ngoko ke upapasho lukaJolobe ngale mibongo lwathi lwaneziphumo

ezintle kamva kuba urhulumente ophetheyo kulo lonke ilizwe loMzantsi Afrika uphakamisa

277

intlonelwano yabantu nesidima sabantu bonke ukuba bangacalulwa ngenxa yesini ibala

ubuhlanga kwakunye nenkolo yabo

413 Imibongo engabazali bakaJolobe

UJolobe indlela akhuliswe ngayo ngabazali bakhe kwanesimo sakhe kwanendlela abafuze

ngayo abazali bakhe uzekelisa ngayo ngemibongo Oku sakubonisa ngale mibongo ilandelayo

413 1 Isikhumbuzo ngomama wethu

Imbongi uJolobe kulo mbongo Isikhumbuzo ngomama wethu (193679) ithetha ikumoya wosizi

ngokunduluka kukanina kodwa iphinde ibonakalise umoya wovuyo yakukhumbula amaxesha

othando yaye inawo kunye nomama wayo Ubonga ithethe naye ithi

Kwintsunguzi yobumnyama

Ukho wena ukukhanya

Wenrsquoungekho ikhaya laba

Nje ngentlango kuthi sonke

Sisebenza sakhuthazwa

Lolo vuyo ebusweni

Silahleka saloyika

Iso lakho lilusizi

Kwakungaziwa ukuxakwa

Nguwe umthombo wamacebo

Wawuthanda saneliswe

Sisithebe sendlu yakho

Akungenxa yoko na ke

Wakhuthala ngolo hlobo

Kanti noko wadlulisa

Kuba akusivimbanga

Oko kutya okukumbi

Kuba ubusazi ldquoUmntu

Akaphili ngasonka sodwardquo

Lo ngumbongo wembali negalelo likamama wombhali uJolobe nenokubizwa ngokuba

ukwayibhayografi yakhe Ngalo mbongo UJolobe ubona ukuba umama wakhe makamenzele

ilitye lesikhumbuzo sokubonakalisa umbulelo wakhe nokumxabisa kwakhe kwanokumthanda

kwakhe ngexesha ebesaphila Imbongi enkulu uJolobe ithe yaba nobulumko bokungabalibali

abantu abathe banegalelo kubomi bayo nakwisizwe esiNtsundu ngokubanzi

Kulo mbongo sibona iqhawekazi elingumama kaJolobe linovuyo ebusweni olukhuthazayo Kolu

vuyo uJolobe imbongi yongeza ubunzwakazi kwanobuhle bakhe obugqwesayo ngenxa yamehlo

akhe amahle Zonke ezi zinto zimnika uvuyo kuba uphela ezithuthuzela ngezo zinto zikumama

278

wakhe ezimenza abe ngumama onomahluko kuye ekhayeni kwanasekuhlaleni ngokuthi abonise

uthando nentlonelo yabantu

Esi sihloko singentla sesombongo wembongi uJolobe ngomama wayo ofana nooHintsa

nooKhwane nooSekhome-Khama abathe bakhankanywa ngentla apha Amaqhawe akudidi

oluphezulu athe akhathale ngabantu bawo nezizwe zawo

Bonke aba bantu bangentla uJolobe ukuquka nonina uthe wabenzela imibongo yokubabulela

kuba ubabone beziinkosi ezinobulumko namathandazwe aphumrsquoizandla nabantu abaxabiso labo

libe likhulu esizweni siphela nabathe basisibonelo esihle kubomi bakhe Ngaphezulu yena

uJolobe umbone unina esisikhumbuzo esihle kumoya wakhe Wambona engumntu

ekwangumzekelo omhle kubomi bakhe nakubomi babantakwabo kwanodade bakhe Kungoko ke

uJolobe embona umama wakhe eliqhawekazi lohlanga kwisizwe esiNtsundu siphela

enjengokumkanikazi okanye njengenyibiba entle naye Oku kwalathwe nabubude bombongo

wakhe othathe amaphepha afike kwishumi Oku kubonisa ukuba iimpumpuma zothando ngaye

azinakulityalwa ngaye entliziyweni yakhe Yiyo loo nto ethetha naye angayeki ezithuthuzele

emkhumbula kakhulu

Imbongi namhla kulo mbongo ikwisimo sentlungu Ikusizi olukhulu ngokushiywa kwayo

ngumama wayo ebe imkhonzile imthanda kakhulu Isichazela ukuba wanduluka ngomhla we-7

kweyeDwara 1931 Kodwa noko kunjalo lubonakala lukho noko uvuyo olukwasisimbambazelo

esikhoyo ethe yazomeleza ngalo le mbongi inguJolobe ngokuthi izikhumbuze ngegalelo lezinto

ezintle ezibe yintsikelelo yakhe elithe lazifumana ngokuzalwa kukamama wakhe kwanokubakho

kwakhe emhlabeni

Umfanekiso ozotywe nguJolobe ngomama wakhe udala iintaphane yeengcinga kwaneendidi

zemifanekisongqondweni Uzoba umama esiquququ ekhuthele Umama owadlala indima

yokuba ngumama nakubantu abaninzi ababehlelelekile bengenamfundo bambi behluphekile

bengenakutya bambi bengaphilanga ngokwasempilweni Yena ube njengoMama uTheresa

umama owanikela ubomi bakhe ephakamisa abantu abahluphekileyo Izinto athe wazikhumbuza

ngazo uJolobe ngomama wakhe ezikhuthaza ngazo uzikrole wazizoba ngesigama esimnandi

asichonge ngobunono esidala iimvakelelo zovuyo zokubona umama obekhathala kangaka

ngempumelelo kwanokuphakamiseka kwabantwana bakhe abanjengoJolobe kwanomama

ophakamise kwanabantu nasekuhlaleni

Lo mfanekiso ngumfanekiso wothando Uyabonakala ukuba usuka enzulwini yentliziyo yakhe

uJolobe Kwakhona uthetha nomama wakhe kokungathi uyambona Oku kubonisa ukuba

279

usenomfanekiso kamama wakhe kwaye enokholo lokuba uyamva noxa engamboni ngeliso

lenyama

Lo mbongo ugqwesile ukubonise ubudlelwane bukaJolobe nonina Umzekelo ude achaze ukuba

kwimpangelo zabo babesebenzela ukuba benze okuhle baphumelele ukuze beze novuyo kuye

kwaye nabo babelangazelela ukuva olo ncoma lwakhe bakholiswe nalolo vuyo luzotywe

ebusweni nasemehlweni akhe athi uJolobe anothando

Kwakhona ngalo mbongo kuphenduleka imibuzo ethi kutheni uJolobe ebomini bakhe

kwanakuncwadi lwakhe athe wabonisa uvelwano kubantu abangabantu baseTyhini nje Isigama

esichongiweyo ngobugcisa nesiquka uzafobe kwakunye nemifanekisongqondweni ibonisa

umfanekiso omhle kwanegalelo lemisebenzi yakhe emihle ekhayeni lakhe bengabantwana

kwanasekuhlaleni idwelisiwe

Nguwe umthombo wamacebo

Wawuthanda saneliswe

Sisithebe sendlu yakho

Ubuhle bukanina kwanothando lwakhe uJolobe ubuzoba kumqolo-8 uthi ldquoNdalubona

nolothando kuloo mehlo mahlerdquo ubonisa ukuba umama wakhe wayemhle isimanga ngamehlo

akhe anomahluko ukubamahle oku Kwakhona apha imbongi ithe yaqaqambisa into ethetha

ngayo novakalelo lwayo Ithe amehlo kamama wakhe uwamntwisile wawaphakamisa ngesidima

sobuntu kuba uthi amehlo anothando esikwaziyo kukuba ngumntu onothando Uqhube uJolobe

wongeza wacacisa ngolu thando yalufumana kumama walo yathi Ndazi ndingaxelelwenga

ukuba wena ungumama wam kumqolo-36 Le nkcazo ivusa umxhelo neemvakalelo eziphezulu

ezidiza ubunzulu bothando awathi walufumana kumama wakhe omzalayo kuba ukuba wathi

unina wakumbeka esifubeni sakhe mhla wazalwa wamazi ukuba lo ngunina wakhe

Ingqeqesho kanina izotywe ngezi zikweko zikule miqolo ilandelayoUmqolo-32 ldquoWasazisa

ukwahlula inkwenkwezi elithulinirdquo Inkwenkwezi sisikweko ikwalumelo lwezinto ezintle

kwanesimo esinconywayo ekhayeni nasekuhlaleni kanti uthuli lona lulumelo lwemisebenzi

engatshongo khona emibi kwanesimo esi esikhuzwayo nesentswelambeko engamkelekanga

emakhayeni kwanasekuhlaleni Uqhuba athi kumqolo-49 ldquoSaloyika iso lakho lilusizirdquo Esi

safobe sisimntwiso esicacisa ukuba babemhlonele unina Beyoyika nengqeqesho yakhe kuba

engafuni bangabi nampumelelo ebomini ngenxa yokungaqeqesheki Ngenxa yothando lwabo

ngomama wabo bengafuni ukumenza buhlungu Uchaza ukuba babethi bakhumke ekwenzeni

izinto ezazimhlungisa lutsho luphele olo thando lwalusoloko lukho kumehlo akhe anothando

280

Umama wakhe nobubele bakhe kubo bengabantwana bakhe ekhayeni ubhale wakuchaza

kwisigama esikule miqolo ilandelayoUmqolo-53 ldquoWawuthanda saneliswe sisithebe sendlu

yakhordquo Unina wayekhuthele kwaye ebondla ngezityo ezimnandi neziya egazini Kodwa

akalibali ukubondla nangokutya okudingwa ngumphefumlo womntu Oku uJolobe ukuzoba

ngala mazwi akumqolo-58 athi ldquoakusivimbanga ukutya okukumbirdquo ldquoumntu akaphile sonka

sodwardquo Le ntetho ifana neqhalo kuba inemfundiso enkulu negcwele ubulumko obugqithiswa

yimbongi ebantwini Ufundisa ukuba ukutya kodwa akukwazi ukumvuyisa umntu xa uwonke

umzimba wakhe Ucacisa ukuba umphefumlo womntu ophilayo nawo uyakufuna ukondliwa

kuba nawo uthi ube buhlungu ubhitye ungcokocheke umntu angonwabi asoloko enxubile

enganantuthuzelo xa umoya wakhe ungakufumani ukukhuthazwa ngamazwi awakhayo aphuma

eliZwini lesiBhalo Kungoko athi uJolobe unina wabanika ukutya bondleka emzimbeni

waphinda unina akabavimba ukutya azityele yedwa ukutya okwakha umphefumlo Nabo uthe

wabacinga wabaphakele nabo ukuze bakhule ngengqibelelo bangalambathi ndaweni zithile

endleleni yabo yobomi nakwimpumelelo yabo kwixesha elizayo

Isandi esimnandi sengoma yothando lukaJolobe sivakela kulo mbongo sisithi ldquoMama wam

MThembukazi omhlerdquo Ulwimi lwezafobe luphume izandla luqaqambisa lo mbongo Imbongi

uJolobe iluchongwe ngokukodwa ukuwuhombisa umbongo ongonina ludiza isimo sakhe

esibonwa ngumfundi siphume izandla kuba ukrole wathi kumqolo-52ldquoNguwe umthombo

wamacebordquo Apha unina umnike isikweko esitsha wamenza unina umthombo wamanzi abe

ephilisa kubo ekhaya Esi safobe sifanisa unina nomthombo wamacebo Oko kukuthi uJolobe

umbona umama wakhe esisisele senyathi ngamava nolwazi kuba ude athi ngexesha ebekhona

bekungekho ukuxakwa kuba babeye baye kumama wabo zakuba nzima izinto ebomini babo aze

umama wabo ngobubele abanike amacebo abalathise indlela ebhekisa empumelelweni Kanti

kumqolo-10 umama wakhe weyefana kwaneqabane kwanomhlobo omkhulu wabo nakwiihambo

zobomi Umzekelo kwiimfuduko zikayise efuduswa libandla lecawa yakhe umama wakhe

wayebathi khu ahambe nabo angabashiyi ngasemva abagcinise ebantwini Wayehamba naye

uJolobe lo kunye nabantwana bakhe enyamezela ezo nzima kuba kumqolo-64 uthi unina

ldquongumthwali-mnqamelezordquo

Kwakhona umama wakhe wayeluchasile ucalulocalulo lwabantu ngomgangatho nesini nebala

enobubele ebaphakamisa abantu abahluphekileyo nabacinezelweyo Ucacisa enjenje kumqolo-

81 ldquoImandlalo enencwina yayilixilongo kuwerdquo Ikubizela enkonzweni imbongi iphakamisa

isidima seemandlalo Uyazimntwisa zinomsebenzi wokuvuthela ixilongo Oko kukuthi idala

imiyalezo yokuba kuyo kubizwa umama wakhe azokunika uncedo kwabaselukhukweni lokufa

Kumqolo-84 uJolobe uthi ldquoyayibanzi intliziyo yakho ingakhethe didirdquo Intliziyo ebanzi lubaxo

281

lwentliziyo kuba intliziyo ayikho banzi ngokudalwa kwayo emntwini Apha ubonisa ukuba

umama wakhe waye engumntu ochubekileyo nonemfundo ethe yamxhobisa ngolwazi ukuba

ucalulocalulo alulunganga lwabantu abadinga uncedo ngenxa yentlupheko Nokuba

lolomgagatho ekuhlaleni lolwesini lolwebala lolwenkolo kufana konke alulunganga Kungoko

naye uJolobe athe wabangcwaba abantu abasweleka bebengayihambi inkonzo akucelwa

zizizalwane zabo ukuba abafihlele bona wafunda kumama wakhe ukuba kubalulekile

ukumxabisa umntu esaphila kanti kwanokumxabisa kwanaxa engasekho ukuze umzimba wakhe

ufihlwe ngembeko nesidima kwanesithozela (Vuyorsquos Journal 2013)

Umqolo-83 ndash ldquofuthi-futhi imilomo imilomo elambileyo wayifunzardquo Kwanakulo mqolo uJolobe

wenze isonwabiso Umntwisa imilomo ayenze abantu waze wamana eyifaka ukutya emilonyeni

yabalambileyo Umqolo-96 ldquowawuyinjengele yaloo mkhosi mhle wamaninardquo- uJolobe ubonisa

abafundi ukuba unina wayekwelona qondo liphezulu kwiinkokheli ecaweni yakhe Waye

engumzekelo ekhokela ekhuthaza nabanye oomama baqine balulwe utshaba olungumlingi

wamaKristu angaphumi endleleni yobizo lwabo

Umqolo-113-Aba ke wabafundisa ukukhonzrsquoiNkosi yabo kwanokulwa utshaba emakhaya

nasesixekweni kwanokusulunga usapho nokusiza kwanesizwe Kule ngxelo ingentla uJolobe

uchaza igalelo likamama wakhe ekuphakamiseni izinga lemfundo labantu

kwanenkqubelaphambili yabo ekukwazini ukuzakha nasekuphakamiseni amakhaya abo

nangokuba yimizekelo kwanokuba namandla okuzeyisa izilingo kwanokuba nolwazi lokwazi

ukwakha abantwana babo namakhaya aqhubele phambili Nabo ngokunokwabo bazi ukuba nabo

banoxanduva negalelo labo liyafuneka ekuphakanyisweni kwesizwe sabo siqhubela phambili

ingabi ingabi ngamadoda odwa enza loo msebenzi Umqolo-129 udiza ukuxutywa

kwesihlonipho kulo mbongo esithi ldquoukugonwardquo nesithe sazotywa nguJolobe ngenjongo

ezibonisa iinkumbulo zomkhuluwa wakhe owathi wonganyelwa liliza ezama ukuwela umlambo

(Vuyorsquos Journal 2013)

Umzekelo kumqolo-129 kwakhona uJolobe naye kwisigama sakhe ukhankanye ldquoumlambordquo

Ukuphetha ngoko ke uJolobe ufundisa ukuba umlambo ubalulekile ulumelo lehambo yomntu

nanjengokuba kuchaziwe kumbongo ldquoUmlambordquo apha ngentla Umzekelo uJolobe uthi abanye

babahlobo bakamama wakhe ababengamakholwa angama -ldquojonirdquo banduluka bawuwela

umlambo Uqhuba athi ldquoloo mlambo mkhulu usemideni phayahellipnamhla aniyikuhlanga naloo

nyana wagonwayo ngulaa msinga weTswirika Mama wam Mthembukazi omhlerdquo(193682)

UJolobe ehleli nje ibe ingacimi ingcinga yakhe yokuzomeleza ukuba umkhuluwa wakhe naye

wawelela ngaphaya Wandulukela kwibhotwe elingaphaya komlambo Oku ukuthetha ngendlela

282

enentlonipho enkulu uthi ldquokukugonwa ngumsingardquo Oko kuthi umsinga uwumntwisile

wabangonothando kumkhuluwa wakhe kuba umntu ogona omnye ngumntu obonisa ubuhlobo

Ngoko ke wamnceda wamweze ukuba ayokungena ebhotwe leNkosi ebeyisebenzela esaphila

4132 Umthandazo wangokuhlwa

Lo mbongo Umthandazo wangokuhlwa (197442-45) likhonkco elidiza ubudlelwane

bukaJolobe noyise wakhe omzalayo kuba kubaliswa ukuba uyise wakhe wayeye aqhube inkonzo

yokunyusa idini lombulelo kowabo phambi kokuba kuyiwe kubekwa amacala lusapho lwakhe

kwaye lonke usapho lwalusazi kungummiselo wokuba lubekho kule ntlangano yekhaya (Vuyorsquos

Journal 2013)

Ithoni yombongo yeyovuyo olukhulu kuba imbongi igcobile kakhulu kuba ngumbongo

weenkumbulo zakhe engumntwana ebukela uyise eqhuba umthandazo kowabo Kubonakala

ukuba ube emthanda uyise Oku kubonakaliswa yindlela yeenkcukacha ukusuka kwezincinane

ukuya kundoqo womthandazo kude kuyokugqitywa Indlela awayemqwalasela ngayo idiza

ulonwabo novuyo lwakhe Wayeye abe kunye nezihlobo zegazi lakhe ekhayeni Ukuxhasa olu

vakalelo lolonwabo uJolobe uthe wabhala nombongo omnandi obalise ubumnandi bokuba

nezihlobo zegazi ekhayeni kwaye lo mbongo uxhasa uluvo olu Olu vuyo lubonakaliswa

ngomqolo-23 xa uyise eqhuba umbulelo uJolobe ubhale wathi ldquoHayrsquoububele bethe thinterdquo

Oku kukuthi usapho lwaluthi lufumane nexesha lokubukana kwanobunye buvakale ezandleni

zabo zilubumba usapho ngentambo yalo uthando Lo mbongo ungotata wakhe ikakhulu kuba

nguye lo usapho lonke lujonge kuye Kuyo yonke inkqubo yokukhokelwa kwesiko lakowabo

lokuthandazwa kubulelwe phambi kokuba kulalwe lulo lonke usapho lukho endlwini enkulu

kayise inguye inkokheli kwanombingeleli onyusa idini lekhaya kuMdali

Imbongi uJolobe ibakhumbule abazali bayo kwisinekezelo sakhe sencwadi yakhe Amavo wathi

ldquoNdiyambulela uBawo noMa ngokundikhulisa ukundiqeqesha kwanokundifundisa kwabordquo Lo

mbongo ubonisa indlela uJolobe athe wakhuliswa ngayo ngabazali bakhe abangamakholwa

Kumqolo 27 uJolobe ubalisa ukuba wayesithi akugqiba uyise wakhe ukuqhuba inkqubo

yokwenziwa kombulelo kuMdali obizwa ngokuba ngumthandazo wangokuhlwa bona

bengabantwana benziswe ldquoUmthandazo weNkosirdquo abawucengcelezileyo Le yindlela yenkqubo

yakowabo Uyise kaJolobe ube engumfundisi nomkhokeli webandla kwinkonzo yamaWesile

ekwayititshala (VuyorsquoJournal 2013) Lo mbongo ukwabonisa ukuba kwikhaya le mbongi

uJolobe kwakukho ucwangco kuba kukho imigaqo ebekiweyo umzekelo bonke abantu bekhaya

kwakufuneka bekho kwaye kwakungekho ukutshitshiliza nokudukisa intlonelo yexesha

lomthandazo nentlonelo yabazali Ezo zinto zazibalulekile ekhayeni lakhe kuba uthi lalisithi

283

lakuphuma ilizwi elithi ldquoNgumthandazordquo wonke umntu athi khwasu aye endlwini enkulu indlu

yentlangano yekhaya Umzi omkhulu wakowabo apho kwakukho unina noomolokazana

noonyana neentombi kwanabazukulwana wawuthi thande phambi kwetafile ebusibingelelo kuze

kuyo kubekwe incwadi yesiBhalo ekuthiwa xa ibizwe kowabo ldquolikhubalo lekhayardquo baze bonke

bathi thande ngaxeshanye kulindwe umninimzi aqalise ukuqhuba umthandazo ikhaya limbukele

Naye yena kuqala uRhanisi waye embukela Uqhuba abalise ukuba uyise wayethi ibe nguye

okhokela usapho lwakhe ame abengumbingeleli asondeze usapho lwakhe kukhuseleko

losoMbawo afunde iliZwi UJolobe ubonakalisa ukuba uyise waye eyithanda ingoma kuba

yayibanguye ohlabelayo lize lonke ikhaya limlandele aze emva koko athandaze ebulela

ukugcinwa yiNkosi kwaneentsikelelo zayo aze aphinde acele ukulondolozwa kosapho lwakhe

kwiinzulu zobusuku njalo njalo

La magama athe enza ubomi nesimo sombhali sabangxakangxaka kuba uye wawafuza amagama

akhe kuba kuchazwa nguOpland (1998) ukuba umntu uyawafuza amagama akhe Umzekelo

igama likaJolobe uRhanisi limenze wanempumelelo ekwenzeni imisebezni eliqela eyahlukeneyo

nebekungabanzima ukuyenza kumntu nje kodwa yena uthe wabanenempawu ezingaphaya

kobuntu bokwenza imisebenzi enzima amaxesha amaninzi kodwa aphumelele kobo bunzima

ayenze Umzekelo omkhulu nocacileyo oxhasa uluvo olunikwe ngentla malunga noJolobe

ngokufuza Uyise inokuba wamnika igama lakhe ukuze naye abengumntu onentsebenzo

nophumelelayo njengaye

Loo mfanekiso wosapho lwakowabo uJolobe uwuzobe ngesigama esibonisa ukuba ikhaya lakhe

lalilikhulu kwaye usuka kwikhaya labazali ababenentsebenzo kukhuthelwe ekudalweni

kobutyebi kwaye wonke umntu enenxaxheba negalelo ekulondolozweni kwekhaya liphile

Uxolo lwalugciniwe ngomnxeba wembeko nothando Kubonakala ukuba kwakungaswele nto

kwaye inkuthalo imfundo noThixo yaye isisiseko seli khaya UJolobe usebenzise isigama

esidala uchulumanco Kwakhona kwa esi sigama sizobe ubumbano nentsebenziswano

Kwakhona sizoba ucwangco sikwabonisa inkuthalo nokuchuma kweli khaya kwezoqoqosho

UJolobe kubonakala efundisa ukuba amakhaya abe nentlonelwano Ufundisa nokuqondana

nothando nembeko intsebenziswano nobumbano kwanemibono yenkqubelaphambili yawo

onke amalungu osapho Kubonakala ukuba ikhaya elinjalo liqhubela phambili kwaye akukho nto

ingema phambi kwalo

Esi sigama salatha ezi ngongoma zikhankanywe apha ngentla sithe sakrwelelwa imigca

ngaphantsi kwayo sidala imvakalelo zovuyo sikwachukumisa nengqondo anqwenele ukuba

nekhaya elibambeneyo neliqhubela phambili ngomoya omnye

284

3Bonkrsquoabantu basekhaya

4Bayaphumlrsquoemsebenzini

5Bebengekhrsquoimini yonke-

6Abafazrsquoemasimini

7Kwaneentombi ehlathini

8Abalusi edlelweni

9Nosatshanrsquoesikolweni

10Sekutyiwe ke kwagqitywa

11Kuba kambe mkhulu umzi

12Kukhrsquoumnikazi apha

13Noomolokazana bakhe

14 Bakhrsquooonyana kwaneentombi

15Kwanosapho olulula

16Ukulala kuthiwa saa

17Kumanqugwanqugwalana

18Kodwa bayiphethrsquoimini

19Behlanganisene bonke

20 Phayrsquoendlwini yomninimzi

21Ekuthiwa yindlrsquoenkulu

22Kwakuthiwa ldquoNgumthandazordquo

23Hayrsquoububele bethe thinte

24 Xa bangqonge eli nyange

25Umninimzi ngumbingeleli

26Kuloo tafilana yakhe

Kwakhona uJolobe ugqwesile ukusibonisa lo mfanekiso mkhulu wolu sapho lwakhe lungentla

Uzotywe ngumbhali ngesigama sakhe asichongileyo Udale intlaninge yemifanekiso edala

imifanekisongqondweni yeliso oluchukumise iimvakalelo zovuyo Unike abafundi bakhe

umfanekisonqondweni weliso odala neemvakalelo zovuyo Umzekelo ukubona usapho

olumanyeneyo apho kukho ububele obukhulu nothando nokwazelelana kosapho oluthandanayo

Lo mbongo ubonisa ubudlelwane bukaJolobe noncwadi alubhalileyo kwanobomi athe

wabuphila UJolobe imbongi nayo ithe yayiqhuba le mithandazo nakwelayo ikhaya yakuba

mkhulu kanye ngesi sithethe sikayise wayo Imbongi ithe yawaphakamisa amandla omanyano

eyathi yalubona kowalo lukhuthazwa ngabazali bayo Nayo ithe yasoloko ilushumayela

umanyano iluphakamisa kwiintetho zayo kuncwadi lwayo nemibongo yayo kanye njengokuba

yenzile apha Kanti nakwinoveli yakhe ethe yaduma u-Elundini loThukela uthe wazibonakalisa

iziphumo zomanyano ngesiganeko kwiphulo lawo amadoda Ubalisa athi Xa amadoda

ebevalelwe lirhamncwa elinengcwangu imamba emnyama ifuna ukubabulala umphathi wephulo

lokuzingela waphela ekhwaza amadoda ukuba babuye bamanyane bangathi saa kuba bebalekela

ukuzisindisa kube kungekho ukusinda Wathi mabamanyane babe yimbumba balilwe utshaba

bemxhelo mnye behlangene bebanye Emandleni naselumanyanweni balwa nerhamncwa

baloyisa lingako ukuba likhulukazi lona

285

Njengoko uJolobe ebonisa umanyano kule noveli ELundini LoThukela wenza njalo nakulo

mbongo ldquoUmthandazo wangokuhlwardquo Ngumbongo omde kakhulu lo owalatha ukuchukumiseka

okuphezulu komoya wembongi malunga neenkumbulo ngekhaya layo Ngokufutshane lo

mbongo ube luncedo ekuboniseni indlela uJolobe akhule ngayo kwanendlela aqeqeshwe ngayo

ngabazali bakhe Ibonakalisa ngokumhlophe ukuba ukhulele ekhayeni elithandazayo labazali

abangamaKristu Kwakhona ubonakalisa ikhaya elinothando nekhaya apho kukho ucwangco

nokuhlonelana nelibonisa ukusebenza kobunye ekhayeni nembeko komnye umntu nomnye

umntu

Kanjalo uJolobe imbongi ubonakalisa ikhaya elinentsebenzo nalapho bonke abantu banento

yokwenza nenkqubelaphambili yekhaya labo nosapho Le nkqubo amaxesha amaninzi idala

impumelelo emakhayeni Kwakubakho intsebenziswano nokuhlonelana nokuxabisana amaxesha

amaninzi emakhayeni kubakho impumelelo UJolobe kubomi bakhe kukhankanywa ukuba le

nkqubo ingentla uthe wayiqhuba wayisebenzisa emzini wakhe akuba mdala Ngoko ke lo mbongo

uphumelele ukubonisa ubudlelwane phakathi kobomi bukaJolobe noncwadi lwakhe

286

ISAHLUKO 5

AMATHUNZI OBOMI NEEMEKO ZOPOLITIKO

5I Intshayelelo

Kwesi sahluko kuza kujongwa amacebo ngamacebo okulwa ingcinezelo athe uJolobe wayilwa

ebonisa iindlela abanokuzikhulula ngazo abantu abamnyama eMzantsi Afrika Kuza kudakancwa

nobugcisa athe wabusebenzisa ekubhaleni le ncwadi yakhe yedrama njengesixhobo sokulwa le

ngcinezelo Isizindlo solu dakanco sesokuba le ncwadi uyisebenzise njengelinye lamajelo

okumemeza evula amehlo engqondo esizwe esiNtsundu kwanawezizwe zehlabathi zibone

ubukho beendidi ngeendidi zenkohlakalo ezenziwa kubantu abamnyama eMzantsi Afrika

kunyashwa amalungelo abona kanye bantu bemvelo yelizwe labo Olu memezo lelokucenga

wonke ubani ozibiza ukuba ungumntu ukuba afake isandla ancedise ekubhangiseni ucalucalulo

lobuhlanga olubuhlungu abantu abamnyama ababejongene nalo mihlale ngemihla ngexesha

awaye ephila kulo

UJolobe wayezimisele ukuba olu calucalulo luphelekwa yimpathombi yabantu abaNtsundu

kufanelekile luphelisiwe nya eMzantsi Afrika kwanjengokuba lwaliwa lwaphela ucalucalulo

lwama-Afrika olwaluhamba nobukhoboka kwilizwe laseMelika Olu calucalulo lwaseMelika

lwapheliswa ngokuthi izitshovutshovu zokulwa amalungelo oluntu zingqubane ngeentloko

zinentliziyo enye elungileyo zivane ukuba akulungalunga tu kwaphela ukucalucalulwa

kwabanye abantu ngenxa yebala labo bade benziwe amakhoboka Ngoko ke kufanelekile ukuba

bonke abantu baphathwe ngokulinganayo ngesidima esinye sobuntu kwanokuba babenayo

inkululeko yabo yokuphila ngokukhululekileyo phantsi komgaqosiseko wedemokhrasi ekhusela

zonke iintlobo zeenkululeko zabantu

UJolobe wafunda uncwadi kwaneembali zamaqhawe awa evuka enganikezeli edlala indima

enkulu ekuphakanyisweni kwabantu bawo kwanezizwe zabo zaba zeziphumelelayo Oku

Omnye wala maqhawe athandwa gqitha nguJolobe ngumfo omnyama ogama linguBooker

TWashington (1856-1915) nowaye naye elikhoboka UWashington (1901) kwincwadi yakhe

uvakalisa ukuyithanda kwanokuyixabisa kakhulu imfundo Wazimisela ukuba abe lidini lokulwa

ingcinezelo yomntu oNtsundu eMelika ukuze akukhululeka aziphakamise ngokwakhe

ngemfundo yakhe Ngenxa yoko emva kokukhululeka kwabo wabakhuthaza ukuba babe sisizwe

esikukhuthalele ukuziphakamisa eludakeni babe sisizwe esifundileyo Wakhuthaza ukuba

bayithabathe imfundo njengesixhobo esinokubanceda baphakame ekuhluphekeni

nasekujongelweni phantsi zezinye izizwe

287

UJolobe kule ncwadi yakhe yedrama usebenzisa isixhobo sezezoncwadi

esiyintsebenziswanoteksi Simqaphela ngokuthi ahambe ngqo ngombono kaWashington esithe

sawuchaza sawucacisa kulo mhlathi usentla apha kuba ngayo uthe wasebenzela ukululwa

ucalucalulo kwanokujongelwa phantsi komntu omnyama UJolobe kule ncwadi yakhe ubumbe

umlinganiswa ongumfundisintsapho ohla esenyuka kwizitalato zaseBhayi evelela amakhaya

ekwavakalisa ukuba ulutsha lunyameke lungayiyeki imfundo kuba ngayo angavela amathuba

angcono ebomini lalo nakwixesha elizayo luphakamiseke

Le bhayografi kaWashington ibe yinkuthazo kuJolobe Wayithanda kakhulu Yatsho yamnika

amandla ingakumbi kuba ibhalwe ngumntu oMnyama owaye ekwimeko ebufana kunye naleyo

wayekuyo naye yocalucalulo Waza le ncwadi ingembali nobomi bukaWashington wayithandela

isizwe saseMzantsi Afrika esiNtsundu sibe nayo ingakumbi abantetho isisiXhosa Waphela

eyiguqulela esiXhoseni Injongo yalo mbhali unguJolobe yayikukuba isizwe esiNtsundu naso

sibe nolwazi olubanzi sikhule sazi nangeembali ezingezinto ezenzeka kwezinye izizwe

nakwamanye amazwe Sazi ingakumbi ngendlela ezinye izizwe ezathi zayifumana ngayo

inkululeko yazo emva kokucinezelwa zezinye iintlanga Wayiguqulela esiXhoseni ngenjongo

yokuhlupheza uhlanga oluNtsundu ukuba lungayamkeli ingcinezelo lwazi nalo ukuba lunako

ukuyifumana inkululeko kwanjengokuba yafunyanwa ngabantu abafana nalo ngebala

Le ncwadi Amathunzi Obomi ingumbono kaJolobe wokulangazelela inkululeko

Ngokupapashwa kwayo ucinge ukuba uMzantsi Afrika ungaxoxiswa wohlwaywe nguMbutho

weziZwe eziManyeneyo ngenxa yempathombi yabantu abamnyama ababetshutshiswa

ekwakufuneka bakhululwe kwiimbombephelelo zemithetho enobungozi neyayiqulenqelwa

ukubulala abantu abamnyama bangaze bavuke baphumelele Ngokwenene isenzo sikaJolobe

sokwazisa ezinye izizwe ngengcinezelo yaseMzantsi Afrika sasebenzisana nemigudu

yomzabalazo yamanye amaqhawe okulwela uMzantsi Afrika okhululekilekileyo Aphetha

amanye amazwe ehlabathi ewukwaya uMzantsi Afrika kwezoqoqosho kwezemidlalo

nakwintengiselwano yezixhobo UMzantsi Afrika waphela engumzondo onukayo ehlabathini

ngenxa yokuphathe kakubi abantu abamnyana isizathu soko ilibala labo

Isihloko Amathunzi Obomi sidiza amaxesha osizi okucinezelwa kwabantu abaNtsundu

ngurhulumente wocalucalulo Isimo sentlalo sale ncwadi sibonisa abantu abamnyama behlaliswe

bodwa kwilokishi ekude lee nasedolophini ezilungiselelwe abantu abaMhlophe kuphela Oku

kungumfuziselo wesenzo esiyinyaniso senkqubo yokucalucalulwa kwabantu abaNtsundu

ngamaxesha okuphila kombhali uJolobe Eli bali lisekelezelwe kwimithetho yezopolitiko esemva

kowe1948 eyasungulwa liqela lezopolitiko lamaNashinali Umzekelo ngowe1950 amisela

288

umthetho wokuhlala kwiindawo ezahlukeneyo kubeLungu nakubantu abaMnyama Aze abeka

nemithetho emisela oku kulandelayo imisebenzi ethile yabelwe abaMhlophe bodwa amasebe

emfundo abaMhlophe abeBala amaNdiya nabaNtsundu ohlulahlulwe angalingani

nangenkxasomali kaRhulumente ingabantwana babeLungu abafumana esona sixamali esikhulu

abaNtsundu babengenalo ilungelo lokuba babengabemi ezilokishini bengabangxungxi nje

kuphela abamalungelo abo obumi esemaphandleni eyimiqwebedu yobuhlwempu njengokuba

iilokishi nazo zazinjalo Le yeminye yemiphumela yomgaqosiseko wocalucalulo woMzantsi

Afrika owathi wagqwesa ekucinezeleni abaNtsundu Le meko yamchukumisa uJolobe waze

wabhala le ncwadi yedrama Oku kunjengokuba besekuchaziwe kwiingxoxo ezidlulileyo ezikulo

mqulu ukuba uJolobe ebethi ukuze abhale abe umoya wakhe udlamkiswe yinto ethile okanye

ingqondo yakhe ithe yachukumiseka ngumbono othile othe wambangela ukuba acamngce

ngomba lowo Olu chukumiseko sifikelela ekulazini ngokuphonononga ubudlelwano obukhoyo

phakathi kwembali kwanobomi bombhali bakhe kunye noncwadi alubhalileyo Uphononongo

olo silwenza ngesithako sembalibomi sobunzululwazi bumengqondo-mlando esihambelana

nesixhobo sohlalutyo sentyilazwi Esi sithako nesi sixhobo ziluncedo kolu phando kuba ngazo

sibe nako ukuvelisa ubudlelwane obukhoyo phakathi ko-Amathunzi Obomi namaxesha

awayephila kuwo UJJR Jolobe Yayingamaxesha ocalucalulo nengcinezelo yabantu

abaNtsundu Yena wabanegalelo awalenzayo ekuhlaleni walwa ukucinezelwa kwabo

Kwakhona esi sithako siyahambelena ngqo nophando lukaRoberts Kuphicotho lwakhe wabhaqa

ukuba ubomi bukaCharles Dickens buyahambelana nebali awathi walibhalaKulo uquke nobomi

bakhe obuvezwa ngabalinganiswa athe wababumba Kwangokunjalo kanti naye uSwanepoel

(19905) uchaza ukuba kwathi kwafumaniseka ukuba uDickens kwibali lakhe elithi The tale of

Two Cities udiza ingcinezelo nenkohlakalo eyathi yenzeka ngexesha lovukelo lwamaFrentshi

Nalapha kule ncwadi yakhe yedrama uJolobe udulisa indlela yabantu abaMnyama baseBhayi

ababephatheke kakubi ngayo phantsi kocalucalulo lobuhlanga Umzekelo babecalucalulwa

becinezelwe ngokwasemisebenzini kwimfundo nakwiimeko zopolitiko Yayingabona babekelwa

kuwona mgangatho uphantsi kunazo zonke intlanga zaseMzantsi Afrika

52 Umthetho onzima neemeko zopolitiko nokucalulwa kwabantu abaNtsundu

Eli bali likaJolobe ledrama njengoko sele sitshilo lisekelwe kwiinkqubo zengcinezelo Oyena

msunguli wezi nkqubo uHendrik Verwoerd wazipapasha eMzantsi Afrika ngexesha aweyephila

kulo umbhali uJolobe Umzekelo umthetho oyiBantu education Act of 1953 wathi wayiqubudela

phantsi intlalo yomntu oMnyama eyayingconwana ngaphambi kokuphatha kweQela

lamaNashinali Ngowe1948 phantsi koGqirhalwazi HF Malan eli qela lankqenkqeza phambili

kunyulo lwesizwe sabamhlope bodwa UHF Malan waba yinkulumbuso emva kwakhe yaba

289

nguJ J Strydom owalandelwa nguGqirhalwazi Verwoerd itshantliziyo elaliphakamisa

uburhulumente bocalucalulo ngokugqithisileyo Lathi laphumeza imithetho enzima laphakamisa

indlela yokucalulwa nokucinezela ngamandla kwabantu abaNtsundu Umbono woluvo lwakhe

wawuvakalisa phuhlileyo ngale ntetho

The native child hellip has been subjected to a school system which drew him away from his

community and misled him by showing him the green pastures of European society in which

he is not allowed to graze but there is no place for him in the European community above

the level of certain forms of labour (Gerard 197189)

Nkqu noGerald umbhali wesi sicatshula singentla wabonakalisa ukothuswa yile nkohlalakalo

yalo mthetho ungentla Wenjenje ukucamgca

It follows inevitably that the purpose of Bantu education can only be to prepare the

native child for his low status in South African society

Ibonakala gca injongo kaVerwoed yokuqulunqa kwakhe lo mthetho wokumisela imfundo

yabaMnyama Unqwenela ukubona abantu abaMnyama nezizukulwana zabo ukuba baya kuhlala

bezizicaka zabantu abaMhlophe kwilizwe labo lokuzalwa

Xa uGerard umhlalutyi okanye umphicothi angathi othuswe ziinjongo zalo mthetho

kubekiselaphi kwiinkokheli zenene zomthonyama ezintliziyweni zabo Ezi ziinkokheli

ezibaxabisileyo abantu bazo yaye ziyabalwela zifuna baphume engcinezelweni

Ngokuqinisekeleyo akuphunyezwa lo mthetho wezemfundo yabaMnyama zafixeka ngumsindo

njengoJolobe lo Zaqonda ukuba azinakuthi tu zisonge izandla EzinjengoJolobe zabhala

zakhuthaza namanye amadelakufa anamandla alwele inkulukeko ngandlela zonke Ngaloo

magalelo ala madelakufa asizisele inkqubo yolawulo lwelizwe yedemokhrasi esiyixhamlayo

kaloku nje

Injongo ephambili yokubhala kwakhe le ncwadi yedrama uJolobe kukukuzoba impathombi

yabaNtsundu ngexesha lorhulumente wocalucalulo Babephila kwiimeko zentlupheko

engumangaliso uJolobe azizobela ukuvusa abacinezelwa baseBhayi nakuMzantsi Afrika uphela

Wayesenzela ukuba bayazi imeko yabo kwaye bangakwamkeli ukucalucalulwa nokucinezelwa

kwabo bazimisele ukuphuma kule dyokhwe ukuze izizukulwana ngezizukulwana zingatsali

nzima Bangakwamkeli ukuba bayakuhlala besebunzimeni kunye nezizukulwana zabo phantsi

kombuso wocalucalulo Umzekelo ngokukhula kukamaDlomo kule ncwadi yakhe ekulweni

intlupheko nabantwana bakhe ngandlela zonke engalindele ukwenzelwa izinto ufundisa abantu

benze konke abanokukwenza bayilwe ingcinezelo yabo banganikezeli bazikhulise ngandlela

290

zonke ingakumbi ngemfundo Lo mbhali uJolobe kule ncwadi ugxininisa kulutsha ukuba lufunde

nokuba luyahlupheka kuba izinto zingahamba zitshintshe ngokuhamba kwamaxesha

UJolobe ube enenkolo eqinisekileyo nengagungqiyo ukuba yona inkululeko izakufika kweli

lizwe kwaye iyakuthi ibafune kakhulu abantu abafundileyo Olu luvo lungentla lungqinwe

yintombi yakhe uVuyo ebalise ukuba uyise uJolobe ube engumntu onesiphiwo sokuzibona izinto

ngaphambi kokuba zenzekeoko kumenze akwazi ukuzilungiselele kuselithuba (Vuyorsquos Journal

2013)

53 Intsusa yokubhalwa kwale ncwadi

Le ncwadi yedrama kaJolobe Amathunzi Obomi ikwayimbali yokwakuqhubeka ngexesha

lokuphila kwakhe kummandla waseBhayi apha eMzantsi Afrika Ezinye izinto eziyintsusa

yokubhalwa kwayo sele zikhankanyiwe apha ngentla Kodwa eyona ntsusa yokubhalwa kwayo

kukutshutshiswa nokucinezeleka kwabantu abathile ngenxa yebala labo elimnyama Oku

kubangele ukuba babengabona bakumgangatho ophantsi kakhulu kunabeBala nabaMhlophe

Ukunqongophala kwemisebenzi kubangele ukungabi nandawo kwabo zaphelela iintsapho

zabaMnyama zixinanisana kwizindlu ezincinci kakhulu Ezi meko zibangele ulutsha

olungamakhwenkwe luphele lusenza izigqubu kwiimbombo zezitalato kuba lungenazo iindawo

eziphucukileyo lokuzonwabisa

UJolobe uqonde ukuba ukunqongophala kwemisebenzi ngexesha lakhe kubantu abaMnyama

akukhankanye kule ncwadi yakhe yedrama Olu nqongophalo lwemisebenzi ludale ukuba abantu

ingakumbi abafazi ababodwa abangenabancedisi baphele bengena ekuzenzeleni amashishini

afihlwayo afana nokuthengisa utywala ngaphandle kwephephamvume bezama ukubhatala irenti

ukondla iintsatshana kwanokuzifundisa Ukwaqonde ukuba makazibeke ephepheni neengxaki

ezazifunyanwa lulutsha lwabantu abaNtsundu adize ukuba lwalucalucalulwa ngenxa yebala

kunikwe imisebenzi engcono ulutsha lweBala ize imisebenzi ephantsi inikwe ulutsha

oluNtsundu nokuba olunye lwalo lunemfundo engcono kunolutsha lwabeBala Lwaphela

oluNtsundu lungena kubuguvela

UJolobe ngokwale mihlathi isentla ubone ukuba makenze zaziwe neziqhamo zokucinezelwa

kolutsha oluntsundu Ubonisa ukuba lwaphela luziphilisa impilo engamkelekenga yokuzinkxinxa

ngotywala nangeziyobisi ezinjengentsango luzama ukucima udandatheko oluzalwa ziinzingo

eziyimiphumela yengcinezelo nocalucalulo Lumbi lwalungena kubundlobongela bokuphanga

abantu imali kwanokuqhekeza kwimizi yoshishino lwempahla lusebenzela izikhulu zezigebenga

eziluhlwawulayo emva kokufeza umsebenzi wobusela

291

UJolobe le ntlalo imbi yolutsha oluntsundu lwaseBhayi yamchukumisa Akuzange kube mnandi

kuye ukubona intlupheko ilwenze ulutsha oluntsundu lwazizaphulimthetho ngenxa

yokucalucalulwa kwalo ngebala Lwalusoloko lubonwa luyimikrozo mihla le luqhutywa

ngamapolisa lusiya kuvalelwa eziseleni ezimnyama zentolongo Oku uJolobe ukuzobile kule

ncwadi yakhe yedrama Wakubona ngeliso lenyama oku akubhalileyo

Xa sisekele ukucinga kwethu phezu koku kusentla apha singabhala sithi uJolobe wayecamgca

endumzela esithi ldquoKule mihla sikuyo ndithetha ngezinto ezenzekayo eMzantsi Afrika

nakwilokishi yaseBhayi eyabelwe abantu abaNtsundu nabaphiliswa intlalo ebuhlungu

nabahlaziswayo ngenxa yebala labo elimnyamardquo La mazwi engqiqo yethu singatsho ukuthi

uJolobe uwathethe ebhekiselele kule ncwadi yakhe yedrama Amathunzi Obomi ebuthumbu

bayo bungengcinezelo yabantu abaNtsundu phambi kokukhululeka koMzantsi Afrika

Le ncwadi uJolobe ukwayibhalele ukubonisisa umfanekiso wamaphupha kaVerwoerd athe

aqandusela kummandla waseBhayi kwilokishi yaseNew Brighton UJolobe akabanga

nakuphumla ngumbono wobomi bentlungu awathi wayalama ngamehlo Izikhalo

zokutshutshiswa kwabantu abaNtsundu awathi waziva ngeendlebe zakhe zasoloko zinkenteza

ezindlebeni zakhe Wagqiba ukuba azibhale kwakule ncwadi yakhe

Wafikelela ekubeni azibhale izinto azibonileyo nezinto ezive ngeendlebe kuba zathi kuye

zayincwina engamonwabisanga yabantu abalibala lakhe elimnyama Ezi zinto wagqiba ukuba

azibhale ukuze zihlale ziyimbali eyakusoloko ikhunjulwa kuxoxwe ngayo nakwizizukulwana

ezezayo zingabonwa njengebali nje elifana namanye amabali UJolobe waqononondisa ukuba eli

lona libali linobunyaniso kuba uthilsquolsquokule mihla siphila kuyo yamaxesha osizi- angamathunzi

obomirdquo

Intsusa yokubhala le drama isukela kukuba uJolobe ubone ukuba makayenze ifane nedrama

yezinto azibone zisenzeka nezinto azive zithethwe ngabantu ekuhlaleni umzekelo bekhalazela

intlungu yokuhlupheka kwabo Kaloku idrama yaziwa ngokuba luncwadi ulwenzeka eqongeni

apho abalinganiswa baphuma besihla benyuka bethethathethana bediza neemeko zentlalo yabo

neemvakalelo zabo (Zulu 2008 Bolton 196812) Ke ekaJolobe idrama ephilayo nebe iphilwa

ngabantu abe ehlala nabo naye eyinxenye yabo kwilokishi yaseBhayi Ngoko ke ayiyodrama

yebali lasentsomini kwilizwe lamaphupha Yimbaliso eyinyaniso ukuba uVerwoerd kunye

nabanye abathi bamlandela kulawulo lombuso wobuhlanga wafungela ukuba umntu omnyama

angaze aphakame angaze aphumelele ngenxa yebala lakhe elimnyama lendalo

292

54 Ingcingane zikaKarl Marx kugxekoncomo lwale ncwadi yedrama

Ingcingane kaMarx kupolitiko noqoqosho isekelwe phezu kokungangqinelani ngezimvo

kwaneengcinga kwabasebenzi noongxowankulu abangoosomashishini abakhulu abakwiindawo

zolawulo lobutyebi belizwe Abasebenzi bathengisa ngamandla abo ekudalweni kobutyebi

besizwe Kodwa ngabona baxhamla kancinane kunabaqeshi kubutyebi obuveliswe ngabo bona

abasebenzi Le meko ibangele ukuba abasebenzi basoloko bengangqinelani ngezimvo kunye

nabaqeshi babo malunga nolwabiwo lwengeniso efunyanwa kobu butyebi besizwe

Oku kusoloko kungevanwa kubonakala ngoxambuliswano ngemivuzo kwakunye malunga

nempatho yabasebenzi engenasidima amaxesha amaninzi (Gugelburger 19859) Lo mbhali

uqhuba achaze ukuba isimo soqoqosho nemveliso yobutyebi besizwe ithi ichaphazele

kwaneemeko zomgangatho wokuphathwa kwabantu ukuquka iimeko zopolitiko amathuba

emisebenzi nezamathuba emfundo Okuthethwa ngulo mbhali ungentla kuyinene kuba uJolobe

uzobe kanye ungquzulwano lwabantu abaNtsundu norhulumente ophetheyo omhlophe

wamaBhulu ngexesha lakhe ngokuthi enze aba bantu babuve ubuhlungu bokuhlwentshuziswa

kwanokujongelwe phantsi Umzekelo bathe abanye babo banyanzeliswa ukuba basebenze

ezitiyeni zabelungu bambi bahlambe neempahla zabo benze imisebenzi enzima kuba

kuphunyezwa umthetho kaVerwoed womnyaka 1953 wokunikwa kwabaNtsundu imfundo

ephantsi eyakubenza babe zizicaka zabaMhlophe unaphakade

Le nyaniso ikwaxhaswa kukuba uninzi lwamadoda abantu abaNtsundu ayeqeshwa nguTebha

bayo kusebenza ngaphantsi emigodini besomba izimbiwa ezinjengegolide idayimani ikopolo

kwanezinye izimbiwa Kweli lizwe Emva koko babe fumane imali encinane kube nzima

ukondla iintsapho zabo ngexesha likaJolobeKanti nakule mihla izinto ezazisenzeka ngexesha

likaJolobe zisenzeka nangoku kwimigodi yaseMarikana Kule mihla yenkulululeko kubonakala

ukuba kusekuninzi ekusafuneka kulungisiwe ukuze abasebenzi baneliswe ngemivuzo ngobutyebi

ababuvelisela isizwe

Ngokwale ngxoxo ingasentla iingongoma ezidakanciweyo ziqwatyululwe yingcingane kaMarx

esetyenziswe njengesixhobo sohlalutyo nogxekoncomo Kwatsho kwacaca ngokumhlophe ukuba

le ncwadi kaJolobe inoqhagamshelwano neziganeko zocalucalulo lwabantu ezathi zenzeka

ngexesha likaJolobe nathe wazidulisa kule ncwadii yakhe yedrama ngoncedo lwesithako

sezembali kunye nobunzululwazi ndashmlando sincediswa yingcingane kaKarl Marx ngokumalunga

nobomi bukaJolobe umbhali Ngeli galelo lakhe uJolobe lokubhala le ncwadi ubonisa

ukuhambisana nenkolo kaKarl Marx elwa uxhatshazo nengcinezelo ehamba nempathombi

yabantu ababekwa kumgangatho ophantsi ngoongxowankulu nabalawuli belizwe lobukhapitali

293

Kanti noHunt kuGugelburger (198560) uxhasa uluvo olwathi lwenziwa nguMqhayi oluthi

olunye uncwadi lwabanye ababhali luphakamisa iinkolo zengcinezelo yabantu abacinezelweyo

Oko kuthi luphakamisa izimvo zabacinezeli njengoncwadi lwabacinezeli Ngoko ke okuthe

kwenziwa nguMqhayi ngokuthi ayimele inyaniso angacengi kuthandwa kuyancomeka kakhulu

Kubonisa ubukroti ngokuzingca kwakhe ngokuba ngumntu anguye nangembali nenkcubeko

yelizwe lakhe adalelwe kulo Umzekelo umntu oMnyama ongazalelwanga eYurophu akanako

ukwazi ngokulula ngeenzulu zembali yamaNgesi neyamaBhulu engeyiyo inxenye yezi zizwe

angazange adalelwa kuzo Ngoko ke uluvo lukaMqhayi luvakala kumakhulu ngamakhulu abantu

Yaye ngokwesimo sakhe ube elithandazwe eliyithandayo imbali yesizwe esiNtsundu Olu luvo

luthe lwaxhaswa nanguOnege kwiingxoxo zakhe zocalucalulo lwabantu (Gugelburgher

(198550)

Kwangokunjalo nalo ithandazwe uJolobe lathi lazibeka phantsi iintambo zokuba yititshala

kwizikolo zaseBhayi ngenxa yokufixeka ngumsindo owabangwa yindelelo yorhulumente

omhlophe ofikayo kweli lizwe kuba edelela abantu bemvelo yaseAfrika abaligazi lakhe ngenxa

umzekelo yokumisela umthetho ka-1953 owathi wabonisa ucalucalulo olugqithisileyo kubantu

ababala limnyama UVuyo intombi kaJolobe ihambise yathi uyise wakhe ngangendlela awaye

wacaphuka ngayo wayikhalala naloo mali yomhlalaphantsi akafuna kwanokuyithatha ngenxa

yomsindo awaye enawo (Vuyorsquos Journal 2013)

55 UNgara nezimvo zakhe malunga nabantu abacinezelweyo

UNgara (19908) uthi ithiyori kaKarl Marx iyakwazi ukubonisa ubudlelwane obuphakathi

kwemeko yentlalo yabantu nokuphatheka kakubi kwabo okubangwa yimimiselo yezezolitiko

ezala imithetho yolawulo localucalulo lwabo Lo mbhali uqhuba abange ukuba ithiyori kaKarl

Marx iyakwazi ngamanye amaxesha ukutyhila uluvo lombhali inkqubo yenkolo yakhe

kwanendlela azibona ngayo izinto yena ngokunokwakhe Uchaza ukuba le thiyori imbaxa

kakhulu kuba iquka malunga nazo zonke iindlela zempathombi yomntu ngokubanzi Ngoko yena

ubonisa ukuba umhlalutyi kufuneka athi kuphicotho loncwadi olubhaliweyo angayishiyi imbali

yabantu yangaphambili yabo axoxa okanye abhala ngabo Oku kungqinwa nguMao Tse-Tung

kuGugelburger okhankanywe apha ngentla Uthi akukho luncwadi okanye bugcisa bokuzoba

obenziwe nje ngaphandle kwesizathu Uqhuba athi umntu angafumanisa ukuba kukho isizathu

nenjongo esitheleyo okanye umoya wezezopolitiko oqulathiweyo luncwadi olubhaliweyo okanye

bubugcisa bokuzoba ekunokwenzeka ukuba uchasa umbuso Kanti kusenokuba loo ngcinga

isithelisweyo yencoma isenzo sobukhalipha segorha elithile lomzabalazo ukuze libe

nokukhunjulwa ngenjongo zokukhuthaza nabanye abasakhulayo bahlutshezwe bafuze

iinkokheli ezihambe phambi kwabo Olu luvo lubhaqeke kwiimbalo zikaJolobe umzekelo

294

kwimibongo ldquoImbumbardquo nothi ldquoAbakhululi Besizwerdquo (Opland noMtuze 1994) Kuloko athi

ukuthetha uMao Tse-Tung ldquoThere is no art for arts sakerdquo (Gugelbergher 1985) Ngala mazwi

uMao-Tse-Tung ubonisa ukuba akukho nto ibhalwe nje kungekho enye injongo engaphaya

ebhalelwa yona Lo mbono uyabonakala kwanalapha kwesi sihloko sale ncwadi yedrama

kaJolobe esithi Amathunzi Obomi Sihamba nesazisi sale ncwadi esithi Ngexesha esiphila

kulordquo Esi sihloko sikhatshwa sesi sinikezelo kuninzi okusithethayo nokuqulathwe siso

Salatha iimeko zentshutshiso ezigqithileyo mhla kwaphatha umbuso worhulumente wamaBhulu

ngo1948 ngexesha lokuphila likaJolobe Lo rhulumente kuchazwa ukuba wathi wajija imeko

zabanzima Kwafuneka abantu abaMnyama baphathe izazisi bahambe bezazisa apho bahamba

betyelela khona elizweni labo kuba kuzanywa ukuba bahlale ndaweninye kunqandwa

ukuhambahamba kwabo ngokukhululekileyo elizweni labo Kwakuqhutywa iphulo lokuba

abantu abaMnyama bazihlalele kude le kwabaMhlophe kwiindawo eziphucukileyo ezizidolophu

ezichazwa ngokuba ldquongamadlelo aluhlazardquo abelwe abaMhlophe kuphela (Gerald 197189-92)

56 UBreytenbach malunga nabantu abacinezelweyo

Izimvo zikaBreytenbach kuOlaniyan noQuayson (2007) malunga nengcinezelo yabantu naye

uyalungqina uluvo nombono kaJolobe kuba ubonise ukukhathala ngabantu abacinezelwayo

Unike uluvo lokuba umbhali okhathalayo unoxanduva kuba abantu nabo bathi bajonge kuye

ukufumana ithemba lenkuthazo kwanezisombululo xa nabo bexakiwe bengazi ukuba bathini

UBryetenbach kuOlaniyan noQuayson (2007166) esolula

In the poor and colonized countries the writer plays a more visible role faced with acute

social economic iniquities he is called upon to articulate the dreams of the demands of

his people

Abakuthethayo aba babhali kuyinyaniso kuba ababhali abakhathalayo nabanovelwano ngabantu

abahlutshekiswayo bathi babe lilizwi labo kuba ngamanye amaxesha akuhoywa ukucinezelwa

kwabantu ababonwa bephantsi nabahluphekileyo ngabaphetheyo Ababhali bona

ngokuphakamisa iintlungu kwaneemvakalelo zabo bathi ngale ndlela babanike ithemba

lokuphila kwanokuba bakhuthale bayilwe nabo ingcinezelo yabo kanye njengokuba uJolobe

enze isenzo esinjalo ngegalelo lakhe lokubhala le ncwadi yakhe yedrama Wasuka walilizwi

labantu baseBhayi abalibala eliMnyama wayidiza impatho yokucinezelwa kwabo ngurhulumente

wocalucalulo

295

57 USachs nezimvo zakhe malunga nabantu abacinezelweyo

U-Albie Sachs kuOlaniyan noQuayson (2007133) ubhale wawangqine amazwi kaJolobe

nakaBreyetenbach alapha ngentlaYena ubonisa ukuba noncwadi nemiculo inamandla ekudizeni

iimeko zopoliko eziqulathe ingcinezelo yabantu Utsho esithi

But the power of art lies precisely in its capacity to expose contradictions and reveal

hidden tensions

Lo mbhali ungqina okuthethwe nguBreytenbach ngokubaluleka kwababhali abathi badize

impatho-mbi yabantu abacinezelweyo ziziphathamandla naselizweni liphela Ukhankanye ukuba

amandla oluncwadi asebuncutsheni bokukwazi ukugqogqa nezinto eziqhushekwe nangabanye

ababhali Akwakho nasekubhenceni izinto zongquzulwano olukhoyo ekuhlaleni phakathi

kwabahlali nabaphathi abakwiindawo zolawulo lukaRhulumente

UBreytenbach ongumbhali nongumphakamisi wedemokhrasi nokuphathwa kwabantu bonke

ngesidima esinye ucacisa ukuba uncwadi olu luyakwazi ukudulisa izinto ezibuxoki ezipapashwa

ngurhulumente wengcinezelo ngexesha abephila kulo uJolobe kwakunye naye apha eMzantsi

Afrika Ubonise ukuba kubalulekile ukuba abantu benziwe bayazi inyaniso ukuze zivuleke

iingqondo zabo bangakholelwa yonke into engathi yinyaniso ingeyiyo Uchaphazela nento

yokuba ingxelo evakaliswa eluntwini ePalamente esenokuba asiyiyo inyaniso Xa sihamba ngalo

mrhiba kaBreytenbach singatsho ukuba uJolobe ngale ncwadi Amathunzi Obomi wayezama

ukutyhila ubuxoki obabumelwe ngurhulumente wengcinezelo kumaphephandaba

nakoonomathotholo

Kwelinye icala singatsho ukuba ngale ncwadi uJolobe wayezama ukuba umdilili wazi imeko

eyinyaniso ungahlali emnyameni ngenxa yokungazi kuba uqhele ubumnyama Ubanika ulwazi

ukuze babe namaphupha okukhanya bangatyhafi ukwenza iinzame zentshukumo zokunxanelwa

ukukhanya kwanobomi obukhululekileyo nenkqubela-phmbili Ngezi zimvo zakhe azibhale kule

ncwadi yakhe Amathunzi Obomi ufuna bayibone imfundo isesinye sezixhobo esinokubanika

ubulumko nolwazi bokuludiliza udonga lwengcinezelo bangene enkululekweni

abayilangazelelayo Oku akuyikufezeka ukuba bahlala bekwingqondo yobumnyama

yokuxokiswa nokunganikwa themba lokuba bayakuze bakhululeke Eli themba uJolobe uthetha

ngalo nakwincwadi yakhe yezincoko Amavo Unika ithemba lenkululeko kubacinezelwa

UJolobe ebephilele ukunika ithemba abantu abasentlungwini nawayehlala nabo kwilokishi

yaseBhayi

296

Ubalisa ngendlela ebuhlungu ebabephila ngayo abantu abaMnyama kule lokishi Uxelela

ihlabathi kwakunye nezinye iindawo apho kuhlala khona abantu abaMnyama ukuze bazi

ngobunjani bemeko yaseMzantsi Afrika Ulwela ukuba kufike idemokhrasi kuMzantsi Afrika

wengcinezelo Wenza njengoko uSaid (199464) kwincwadi ethi The Pen and the Sword

ephakamisa idemokhrasi nokuhlonelwa kwesidima sabantu UJolobe naye wahlala esomeleza

abantu abaMnyama kubomi bakhe bonke bokuxelenga kwakhe Kwaye kwesi sithili saseBhayi

wayengafuni ukuba abantu bahlale besebumnyameni wayekubona oku kuyingozi kuba

yayiyindlela esitheleyo yokubathibaza bangayilweli inkululeko yabo

58 USaid nezimvo zakhe malunga nabantu abacinezelweyo

USaid (199269) kwincwadi ethi The Critical Reader uthi wakhe wabuzwa ngabafundi bakhe

ukuba kutheni na ethanda ukucaphula kwincwadi kaJoseph Conrad obhale incwadi ethi The

Heart of darkness Uthi uConrad nangona wayengahambisani nengcinezelo yabantu bomgquba

kodwa incwadi leyo yakhe yamenza umdla noxa kunjalo ngenxa yobumfama awaye enabo

wayengenayo inkolo yokuba abantu bemvelo abathe bonganyelwa elulawulweni zizizwe

ezinamandla banganako ukuba balwe bakhululeke bade bazimele geqe Kodwa wathi

wakubabona kamva besilwa nezi zizwe ngokholo nangamandla abo onke bezizicaka

namakhoboka wothuka kakhulu Zange ayicinge into yokuba aba bacinezelwa basisizwe

esiMnyama bangajajulisana nabasekumathanga abangabantu abaMhlophe kuba wayenengqondo

yokuba babedalelwe ukuba babezizicaka zabaMhlophe

59UConrad nomcabango omfiliba malunga nabantu abamnyama abacinezelweyo

UConrad waye enengcamango ebuthovu Ingqondo yakhe yayimxinwa yahluke mpela

kwekaJolobe owaye ecinga nzulu nabanzi equlunqa amacebo okuphakamisa abantu abaMnyama

ngandlela zonke ukuba kungenzeka Kwayena uJolobe wayeqinisekile engathandabuzi ukuba

inkululeko yomntu omnyama ofana naye izakufika UConrad uchazwa nguSaid ukuba

ngumbhali owaye engenakholo lokuba umntu omnyama angaze abe ngokhululekileyo apha e-

Afrika wayecinga ukuba abantu abaMnyama badalelwe ukuba zizicaka zabantu abaMhlophe

KwaConrad lo wothuka akubona abantu abaMnyama baseAfrika bephumelela ukubadudula

abasekimathanga elizweni labo ngempumelelo enkulu

Lo mbhali unguConrad wayebathatha abaMnyama njengabantu abanesidima esinganeno kweso

sakhe Wayengababoni befanele inkululeko njengesizwe Ngoko ke ingcamango yalo mbhali

yayohlukile kwekaJolobe indoda yokholo olungagungqiyo lokuba uMzantsi Afrika

uyakukhululeka kwaneAfrika ngokunjalo Olo kholo lwakhe lwamenza akabinadyudyu

yokupapasha iingcamango zakhe zenkululeko kuncwadi lwakhe Esenjenje unika inkuthazo

297

ebantwini ekwabaxhobisa ngolwazi lokuba bonke abantu bamelwe kukuphathwa ngesidima

esinye UJolobe uzipapashile ezo nyaniso kubafundi bakhe nakwisizwe esiNtsundu (194053)

Ulungiselela ukuba abantu bazi ngamalungelo abo bangahlali ebumnyameni bamkele iimfundiso

ezingeyonyaniso ezingabadodobalisa bangahambeli ndawo ngenxa yokuba bengenawo umbono

wempumelelo nowenkuluko yangomso kwanamaphupha ekamva elingcono

USaid (199468) kwakwincwadi yakhe ethi Pen and Sword uqhuba aphakamisa idemokhrasi

nokuhlonelwa kwesidima sabantu Uvakalisa nelokuba kubuhlungu kakhulu ukuphawula ukuba

abantu abacinezelweyo baxelelwa ukuba ngokwasendalweni yabo kumelwe babe zizicaka

zabantu ababacinezeleyo nabahluthe kubo ilizwe Okuyinene kukuba abanye babacinezelwa baye

baphilele ukuzamkela izimvo ezinje ezilahlekisa Kungakuhle ke ukubona ababhali bazidulisa

iinkqubo zengcinezelo zabantu abacinezelweyo ukuze bazi okuyinyaniso ngemeko yabo

Ingcingane kaKarl Marx ingabanceda kakhulu ababhali kweli phulo

Ingcingane kaKarl Marx iyayichasa ingcinezelo yabantu UNgara (19906) ongumhlalutyi

woncwadi lwama-Afrika uyisebenzisile xa ephicotha incwadi esihloko sithi The Wretched of the

Earth ebhalwe nguFanon (1963) Uyamncoma emkhuthaza uFanon ngokuthi kule ncwadi yakhe

azimisele ukuyidiza ngamandla impathombi yabantu abaselucinezelweni ingakumbi abaMnyama

abahlutshekiswayo ngabom Esenza njalo uFanon ukuchasile ukucinezelwa kwabantu ngabanye

abantu kwanangabaMnyama Ufana nqwa noJJR Jolobe owabhala ngokucinezelwa kwabantu

abaMnyama abahlala kwiilokishi ezingaphuhliswanga kuyaphi eziphawulelwe bona Ubhale

eneenjongo zokuba lazi ilizwe liphela ngeemeko ezimbi zokucalulwa kwabo ekwazama

ukuzithuthuzela kuloko ebhale wathi uncwadi luthi lube luncedo ekuphilisweni

nasekuthuthuzelweni kwabantu (Scheub 196761)

Ngokolu luvo lukaJolobe uncwadi lwakhe lube yindlela awathi angakwazi ngayo ukuphalaza

kulo iimbilini zakhe Ngoko ke uncwadi lwakhe baluxabisekile kuye luyinxenye yobomi bakhe

Ngaphezu koko waxheleka xa abanye abantu abaMnyama banyamalala bambi balishiye eli lizwe

babalekela kwamanye amazwe ngemigudu yokuzimela nangokungekho mthethweni (Mbeki

1994 Hardland 1997) UMbeki uyichaza le ntlungu kwibhayografi yakhe buqu yena uHardland

kwibhayografi kaMandela Ngenene singatsho ukuba noxa sele sikwinkqubo

yedemokhrasiakukho namnye umntu ongathi usindile kwintshutshiso yomntu omnyama

UJolobe naye ngomnye wabo Kanti ukwasesinye isphulimthetho ngokwenkqubo yengcinezelo

nocalucalulo eyathi yakhiwa nguVerwoerd yaluqilima Waba siso ngokuthi apapashe uncwadi

oluchasene nezi nkqubo Waye nokubanjwa atshutshuswe mgenxa yokudulisa ezi nkqubo

(Gerard 197189) Oku kwakunokwenzeka phantsi komthetho othi naluphina uncwadi oluthi

298

ludulise okanye luchase iimeko zezopolitiko kwanendlela alawula ngayo urhulumente

wocalucalulo umbhali walo wogwetyelwa ukuxhasa iintshukumo zobukomanisi

UJolobe njengekroti nethandazwe eliyinkcubabuchopho lomAfrika wawugqithisa umyalezo

wakhe ngolwimi lwenkobe oluyintetho isisiXhosa Wabhala ngendlela efihlakeleyo okanye

esekusithakaleni yedrama wayenza yasisiyolisi esivuselela abantu ukuba bazi ngeendlela

abacinezelwa ngazo Esenzela ukuba bangalali emqokozweni bayilwe ingcinezelo yabo

Wacatshukiswa nakukuba uVerwoerd ethe emva kokuba abantu abaNtsundu bahluthwe ubutyebi

belizwe labo aphinde abahluthe isixhobo sokugqibela esiyimfundo abonoku sisebenzisa

bahlanganise ngaso baphume etsunguzini yentlungu yentlupheko nengcinezelo Ithe

yamphambanisa into yokubona ukuba umntu omnyama uhluthwa intlaka eyimfundo

ephucukileyo emlonyeni ebifunyanwa ngabantu abamnyama Ibiza kubenza babentanganye

ngolwazi kunye nezinye izizwe ngexesha lokuphatha kwamaNgesi izikolo zisephantsi

kwabefundisi abavela phesheya Imfundo ababeze nayo noxa yayineziphene yayikumgangatho

ophezulu kunale uVerwoerd wayiqingqela abantu abaNtsundu Imfundo yabefundisi

ekumgangatho ophezulu yafunyanwa umzekelo nguTiyo Soga noCharlotte Maxeke UTiyo

wafunda phesheya (Chalmers noSoga 1971v) wabuya efundile etshate nomfazi oMhlophe

Kanti noJohn Knox Bokwe kuMqhayi (19721) naye watyelela phesheya evuselela ngeendaba

zobuKristu eshumayela kwabaMhlophe UCharlotte Manyhi-Maxeke watyelela phesheya

kolwandle wafumana imfundo yesidanga khona kungekho miqathango ethibaza ukuba angafundi

apho (httpwwwsahistoryorgzatribute-dr-charlotte manye-maxeke-7april 1874-16 october-

1939 accesed 2012) Kodwa kuthe kwakungena ulawulo lwamaBhulu umgangatho wobomi

bomntu oNtsundu wehla kakhulu Waphathwa ngendlela engenasidima Umzekelo badudulelwa

kwindawo ezikude ekuthiwa ziilokishi zabantu abaMnyama lathotywa nezinga lemfundo yomntu

oNtsundu (Gerard 1971-89-91) UJolobe naye ngale ncwadi udize iinkqubo eziyingozi

ezaqulunqelwa ukudodobalisa ingqondo yabantu abaMnyama ngurhulumente ngexesha lakhe

Kwakusenzelwa ukuba bangaze baphakame babe zizicaka zanaphakade zebangabi namfundo

iphakamileyo babezizicaka zokusebenzela bona nezizukulwana zabo Ezi izinto zifihlakeleyo

ziduliswa ngumbhali uJolobe ukwenzela kule ncwadi yakhe yedrama apho abonisa amathunzi

entlungu obomi ngexesha lakhe Injongo yakhe ibikukuba abantu abamnyama bavule amehlo

babubone ubomi babo bangayamkeli into yokuba badalelwe ukuphila ngeemvuthuluka eziwa

ezitafileni zabaMhlophe

510 Isishwankathelo sebali Amathunzi Obomi

UMaDlomo ukhulisa abantwana abangamakhwenkwe Ungumhlolokazi osebenzela abelungu

Ubahlambela iimpahla edolophini afumana umvuzo ophantsi okuzintloni Uthathwa

299

njengomsebenzi omandla akhe alixabiso eliphantsi ngenxa yokokuba kuba engumntu omnyama

owayequlunqelwe ngumthetho ukuba azuze umvuzo omncinane phantsi kwentlalo yocalucalulo

yaseMzantsi Afrika wengcinezelo (Gerard 197189) Ngaloo mvuzwana kufuneka uhlawule

igumbi lokuhlala lengqesho akhwele kuwo xa esiya edolophini ondle abantwana bakhe

abanxibise aphinde abafundise Apha uJolobe ubonisa intlalo engentlanga yabantu nabantu

abaMnyama ezilokishini emakhayeni eyayidalwa yintlupheko nokuswela

Unyana kamaDlomo omdala ufuna ukusishiya isikolo ayokufuna umsebenzi ancedise unina

Unina uyala Naye unina uswele akakwazi nokuya eCaweni uswele impahla yokunxiba le

yembala Batya ukutya okungekho mpilweni Nesonka abasityayo sesiwukrwelayo umqala

ngendlela ekhwinisayo ade umntwana azive ephatheka kakubi sisidlo sangokuhlwa esingamniki

mdla Xa umntwana nokuba yintombi nokuba yinkwenkwe enokuya esikolweni etsho

ngebhulukhwe egqabukileyo enemingxunya ingaba ingadala ntonina loo nto engqondweni yakhe

phakathi kwabanye abantwana Umntwana onjalo ongaziva elikheswa Abelugcalagcala

ngumsindo okanye athande ukulwa ekhusela isidima sakhe Loo nto yenze abanye abantwana

bamoyike kuba soloko enomsindo ekhusela ukuba abe yintlekisa Asebenzise amanqindi

ukuquma ukudlakazela kwakhe UThemba uyayingqina le meko ude axelele unina ngelithi

abanye abantwana bebesalathisana ngaye

Umntwana ona-16 leminyaka emdala usezingqondweni kwaye ubuhlungu bungena ngamandla

kuye Yiyo le nto uThemba athi ukuba ikhe inkwenkwe yahleka ukudlakazela kwakhe esiva

uyakungena kuyo ngamanqindi ayingombe Obu bujamankungwini bukaThemba bubonisa ukuba

ufikelele ekuboneni umlo usisixhobo sokukhusela isidima sakhe Esi simo sikaThemba

singumphumela wokungalingani kwamandla ezoqoqosho phakathi kwabasebenzi nabaqeshi

Abasebenzi baphila ngeengqweqwe zezonka NgokukaKarl Marx oku kunemiphumela

engalunganga ekuhlaleni okusekelwe kwinkqubo yezoqoqosho yezobukhapitali UThemba sele

esiya esikolweni edlakazela nje kungenxa yemiphumela emibi yobukhapitali

Kwangokunjalo naye uMaDlomo kweli bali akakwazi nokuziva ekhululekile phakathi kwabanye

abantu kuba enelokhwe enye tshuqu Uziva ehlazekile Le meko yakhe injengeyonyana wakhe

omdala NoMaDlomo naye uphela sele engazihlobanisi kakhulu namanye amakholwa khonza

nawo anxiba kwakuhle azitshintshatshintshayo iihombo xa esiya ecaweni Woyika ukuhlazeka

ngokusoloko esiya enkonzweni nge lokhwe enye kude umzekelo kuthiwe ldquonankuya la mbala

wenkomordquo Akafikeleli ekuthengeni inqwaba yeelokhwe zokukhonza imali ekhoyo kufuneka

iciciyelelwe iphume iyokuhlawula irente Umvuzo wakhe omncinci uphelela ekondleni usapho

lwakhe

300

511 UJolobe ube engumzabalazi wenkululeko yomntu omnyama

Nangona uJolobe ebengumfundisi weliZwi nje yena akasibonanga isithintelo sokuba athule

athandaze nje qha kuba ukholelwe kwiNkosi yakhe engahambisaniyo nokucinezelwa

kwanokucalulwa kwabantu INkosi yakhe iphakamisa imisebenzi yenceba uvelwano nothando

UJolobe kwincwadi yakhe Amavo uthi iliZwi lithi thanda uThixo wakho ngengqondo yakho

yonke kwanomelwano wakho njengoko uzithanda Ngoko ke Thixo ulindele ukuba siyisebenzise

ingqondo siwulwe umonakalo odubaduba uxolo nodala ingcinezelo yabantu (194052) Le

ngcinga yakhe yokuba edalwe walikhalipha kwanegorha elisazaziyo isizathu sokuba libekho

apha emhlabeni njengomalusi wezimvu Ngoko ke akanakuziyekela ziqwengwe nje lula angenzi

nto tu kwaphela ngaloo nto Yiyo ke le nto angenayo zwabha nakwimicimbi yezopolitiko noxa

engumfundisi nje Ngokwenkolo nengqiqo yakhe akukho kukhabana phakathi kokuba

ngumfundisi nokuba ngumzabalazi wenkululeko Ezi zinto zimbini azikhabani zisebenzela

okulunguleyo entlalweni yabantu

NoKwetana (20008) xa echaza uMfundisi uJolobe uthi ebe engumzabalazi omkhulu

nokhaliphileyo iIbimkhathaza into yokucalulwa kwabantu abaMnyama kwanokuphathwa

kakubi kwabo Ngoko ke sivakalisa elokuba le ncwadi lelinye lamalinge akhe okulwa

ingcinezelo yabo Ngayo ufunzele ukuba yaziwe imeko yabantu abaMnyama baseBhayi kulo

lonke ilizwe ukuze kuliwe ukucinezelwa kwabo eMzantsi Afrika

512 Kutheni ekhetha ukubhala ngeBhayi nje

Umbuzo othi ldquoKutheni ekhetha ukubhala ngeBhayi njerdquo ufuna impendulo Impendulo yawo yile

yokuba uJolobe ubenguMfundisi kwanetitshala kwingingqi yaseBhayi Ube eyazi ilokisishi

yaseBhayi ingakumbi iNew Brighton kuba uye wahlala ixesha elininzi ethatha iihambo avelele

amarhamente akhe Ngale ndlela wathi wazazi iintlupheko zawo nendlela yempilo yawo

kwanokuhlupheka kwabahlolokazi bekhulisa abantwana bebodwa

Uphinde wonyulwa ngabahlali baseBhayi wangomnye wooceba abathi bamela ukuphakanyiswa

kwabantu abaMnyama kule ngingqi yaseBhayi Kwakhona unyulwe ngabazali nootitshala kule

lokishi wangusihlalo kwizikolo eziliqela ephakamisa imfundo yabaNtsundu Abatshutshiswayo

eBhayi beziimbacu eBhayi nakwilizwe labo lokuzalwa ube ebafihla kwisakhiwo secawa esidala

esingasetyenziselwa imihlangano yenkonzo (Vuyorsquos Journal 2013)

Ube eyithanda imfundo ndash ekwangutitshala ngamanye amaxesha ekwangusihlalo weekomiti

zabazali kwizikolo zabantu abaNtsundu eBhayi Ubengumntu onomonde kwanothando kulutsha

elunqwenelela ukuba lufunde lube nekamva elihle (Vuyorsquos Journal 2013)

301

Ubekhuthaza inkolo yobuKristu ekuhlaleni enika ukholo nethemba lokuba abantu bakwazi

ukuqhubela phambili nobomi baqine banganikezeli ekucinezelweni Umzekelo yiyo nale nto

ethe wabumba umlinganiswa onguMaDlomo othe akubhujelwa ngumyeni wakhe akazinekezela

kwintlupheko akavuma ukuba abantwana bakhe bangabi nayo indawo yokuhlala kuba

engenamali yokurenta akavuma ukuba abantwana bakhe bahambe belamba bedlakazela

akavuma ukuba abantwana bakhe babe ngabangafundanga ngenxa yokuba engenamsebenzi

umnika umvuzo onguwo anokuthi ngawo aluphakamise usapho lwakhe Lo mlinganiswa uJolobe

wamenza wavuleka amehlo engqondo watsho wazenzela ishishini Ngolo hlobo waba

ngusomashinini ophela sele eyimanejala yalo wakwazi nokuyigcina imali Wafunda

ukuyilondoloza ebhankini elungiselela imfundo yoonyana bakhe kwakunye neemini

zeenkqwithela Waba ngumama olumkileyo ngenxa yokulwa ukucinezeleka Ngokubhala enjenje

uJolobe wenza ikhwelo lokuba abantu bakulwe ukucinezeleka kwabo nolutsha luhambele

phambili lufunde Ngokwengcamango kaJolobe lungathi ngokuhamba kwamathuba luzuze

ubomi obungcono Ngoko ke malungawalahli amathuba emfundo alunikwayo Ukhuthaze ukuba

maluzame ngandlela zonke nalo lube namashishini afanelekileyo anokuzimela abe ngawalo

513 Amathunzi Obomi nogxekoncomo lwawo

Le ncwadi yedrama kaJolobe ibonakala isisiphumo sokuchukumiseka kwiingcinga zakhe

ezinzulu ngenxa yemeko yendawo ebehlala kuyo ethe yathwaxeka kanobom ziinkqubo

zezopolitiko zokucalucalula abantu abaMnyama Babekelwe kweyona ndawo isezantsi

kunezinye iintlanga zaseMzantsi Afrika Esi senzo sachaphazela iimeko ezininzi kuJolobe

nakwisininzi sabantu Hayi nje kuphela eBhayi nakuzo zonke iindawo ezihlala ebantu

abaMnyama ezisezilokishini ezikude kunedolophu Bambi baagxothwa ezilokishini bokhelwa

imizi ezinkqantosini ezisemaphandleni apho amathuba emisebenzi ayenqongophele

Intswelomsebenzi yeza nentlupheko Nabanesiqwanaqwana semfundo bengafumani misebenzi

Ukuba ukho bacalucalulwe ngenxa yebala Abanye abafazi bade benze macebo wambi okuphila

Bapheke bafake izidudu zotywala besenza umqombothi Bawuthengise

bengenamaphephamvume bezama amacebo okuphila

Le meko ingentla iyinyaniso kuba omnye umphandi kuphando lwakhe ufumanise ukuba umama

othile ongumhlolokazi ongumakhulu osele ekhulile owayetsala nzima kakhulu eMonti osiduko

singuMamNzotho naye wangena kushishino lokuthengisa umqombothi ukuze abenako

ukukhulisa abantwana bakhe Nalo makhulu ubalise ukuba kumaxesha ocalucalulo lwabantu

abaMnyama imisebenzi yaye inqabile baza abafazi abanezakhono zokwenza utywala besiNtu

obuyinkcubeko yesizwe sakomawabo baqalisa ukushishina ezilokishini ngabo Ngaloo ndlela

baphila ngezakhono zolwazi lwemveli Bangena kakhulu kweli shishini lokupheka izidudu

302

zotywala benze umqombothi Uqhube wabalisa qhuba lo mama exela ukuba abantu abaMnyama

babehlaliswa ngenkani ngurhulumente elokishini eyaye ixinene neyayibizwa ngokuba yiNew

Brighton Umqombothi babewuthengisela abantu abaMnyama ingakumbi amadoda aNtsundu

amaXhosa ayewuthanda noxa nje ngokomthetho wawungavunyelwa kwanokuba uthengwe

Kanti nasezinkantini kwakungena abathile abantu kutywala besilungu Le yaba yindlela ayadala

ingqesho kwabaseTyhini abathile abenza amashishini ngokubuyela kwizakhono zenkcubeko

yabo Batsho ngotywala besiXhosa obuyincamisa mxhelo Babesenza kanye le nto uJolobe

ayibalisayo ngomlinganiswa wakhe ongomhlolokazi uMaDlomo eBhayi Ikwayile nto

yayisenziwa ngumakhulu uMamNzotho owaye engumhlolokazi eMonti owatsho wabanako

ukubafundisa abantwana bakhe babadala baphumelela

Ngoko uncwadi lukaJolobe luqulethe amava ngamava akhe obomi Yiyo loo nto uJolobe athe

wabonisa ngokuphandle ukuluxabisa uncwadi alubhalileyo kuba luziimpumphuma zeenkumbulo

zezinto awazibona zisenzeka kwaneemeko zokuhlala azaziyo Kuba kudliwanondlebe lwakhe

noScheub (njengasentla apha) uthethe wathi ukuba umfundi unokuthi alugqale ngokunzulu

uncwadi lwakhe angafumana imigodi ngemigodi yolwazi Ngala mazwi ukwathetha ukuthi

angafumana nezityhilelo zezinto ezifihlakeleyo kanye le nto yenzeka kumphandi obhaqe iimbali

ezenzekayo neziyinyaniso ezizalana namabali kaJolobe nakwimibongo neenoveli zakhe

Singatsho sithi le ncwadi yakhe uJolobe Amathunzi Obomi ityhila omnye umba Idiza ukuba

iindlela zokuziphilisa kwabantu abaNtsundu ababelathelwe ukuhlala ezilokishini ezikude lee

kwidolophu zabaMhlophe apha eMzantsi Afrika zazibufana kwaneemeko zokuhlutshekiswa

kwabo zibufana ikakhulu kuba nanku uJolobe ebalisa nqo into eyenzeka eMonti eyibalisa ifana

nqwa nento awayeyibona mihla le isenzeka eBhayi apho wayehlala khona

Ngokunxulemene nengxoxo elapha ngentla malunga noJolobe nobudlelwane bakhe noncwadi

lwakhe olu phononongo ludize ukuba uJolobe usishiyele isizwe esiNtsundu iimbali ezingobomi

bakhe Akasifihlelanga nto ude wasixelela ngeehambo zakhe nezenzo zakhe zokuphakamisa

isizwe sakhe esiNtsundu Ubhale ngaye buqu esebenzisa abalinganiswa Naye uJolobe uthe

walungqina olu luvo lungentla kuba kwintetho yakhe kudliwanondlebe noScheub uthe mininzi

imigodi yolwazi abafundi abangathi bayibhaqe kuncwadi lwakhe Ngala mazwi ebeshiya le nto

kuthiwa ngumyolelo welifa Ubonisa abantu bakowabo ngobutyebi babo obusisipho sakhe kubo

esiluncwadi lwakhe Usixelela isizwe esiNtsundu nesizukulwana saso ngelifa lolwazi kuba

esikhathalele Usibonelele kuba uthando luyabonelela

Kuyabonakala ukuba uJolobe wayibona ngamehlo akhe intshutshiso yabantu bebala lakhe

yamkruna umphefumlo waza wazimisela ukuba akayikulala kobandayo engabhalanga ngayo

303

Uyakuyibalisa yaziwe ngonaphakake Ayibhale ilibali lakhe ledrama ukuze le mbali ibe

nokugcinakala zize izizukulwana ezifana nathi zazi ngokwakusenzeka Naye uBokwe kuJolobe

(1940 Kwingabulazigcawu) uthe uJolobe wabhala namabali ezinto ezithe zenzeka athe

wazibona zibalulekile ukuze zigcinakale kuba izinto zithi zilibaleke ngenxa yokuhamba

kwamaxesha kwanokutshintsha kwamathuba

Ngoko ke le ncwadi yedrama kaJolobe iyahambisana nesithako esiphicotha uqhagamishelwano

olukhoyo phakathi koncwadi lombhali nembali yobomi bakhe Olu qhagamishelwano lunje

luyafumaneka kwimizamo yokwalatha unxulumelelwano loncwadi kunye nobomi bombhali

kanye ngokwabhaqwa nguRoberts (200268-69) owaphonononga incwadi kaDickens David

Copperfield wafumana izinto ezimalunga nobomi bombhali ezimalunga namalungu osapho

lwakhe kwaneenkonzo zokuxelenga kwakhe Roberts (Njengokwasentla apha) ugwadla enjenje

The life and works of Dickens demonstrate the complex interrelations between fiction and

his daily life between fictionalisation of his life and the lives of others and the process of

recreation and recreation of the past his presence and concerns and his concerns to find a

future moral path

Uluvo lukaRoberts luyangqineka kulo msebenzi wedrama kaJolobe Umzekelo uJolobe nguye lo

ubalisa eli bali Okwesibini ungumhlali waseBhayi kwaye uhlala elokishini eyabelwe abantu

abaMnyama Ibali layo lenzeka eBhayi Okwesithathu kweli bali Ikwanguye le titshala

ingenagama ifundisa kwisikolo esinabantwana bakamama uMaDlomo abanguNgxaki noThemba

Ikwanguye nale titshala ifundisa kwisikolo seCawa esikwafundisa aba bantwana balo mama

ukwangumKristu kanye njengotitshala lo Inyani idula apha UJolobe ufundele ubutitshala kwaye

ubomi bukaJolobe ngexesha ebephila kulo buthi bungqinwa ngokumangalisayo

ngokunxulumelelana kwabo nale ncwadi yakhe yedrama Umzekelo intombi kaJolobe enkulu

uVuyo ubalise ukuba uyise ongumbhali uJolobe nobekwangutitshala kwanoMfundisi kwibandla

laseRhabe eBhayi eNew Brighton ebethi ngamaxesha athile aphume awushiye umzi oyimishini

apho ebehlala khona ayishiye imoto yakhe ahambe ngeenyawo zakhe angene elokishini

endwendwela abahlali axhinele kubo ayokubakhangele azi ngengxaki neenkathazo zabo acebise

anike ithemba nenkuthazo yenkqubela phambili

Le ngxelo ingentla engobomi bukaJolobe inika ubungqina obugcweleyo bokuba uJolobe ebeyazi

imeko nentlalo yabantu abhala ngabo kule ncwadi yakhe Kwakhona inkathalo kaJolobe

ngokuthi ehle aye kwindawo ezingacocekanga kakuhle akhathalele nabahlolokazi ibonisa isimo

sakhe ebesiphila empilweni eyiyo kwanempilo athe wayiphila njengomlinganiswa abenguye

angamanikanga gama nathe wamfihla kuba enguye Ubomi bakhe bokuzibandakanya nabantu

304

abacinezeleke ngamandla angabinguMfundisi okhathalele ukuphila ubomi obutofotofo

nokulunge kuye qha

UJolobe ubekwangumalusi Lo mbhali ebefana nomalusi wezimvu wokwenene owalusa izimvu

endle okhathalayo ngezimvu zakhe ezisokolayo nezenzakeleyo Uyazibopha ezinye akhathalele

nezibuthathaka Esi simo sihle sikamalusi sizotywa nguJolobe ngokuthi abhale adulise iimeko

zokuphatheka kakubi kwabantu abaMnyama ezilokishini abacalucalulweyo Ude aquke

intlupheko yabo ngokubanzi kutsho kucace ubunjani beziphumo zokucinezwelwa kwabo

yimithetho yezezopolitiko yorhulumente ophakamisa iinkqubo zokucinezelwa lwabantu

abaMnyama kuphakanyiswe abaMhlophe abaMnyama bajongelwe phantsi ngokungathi

abangobantu kakuhle bona Ezi zimvo zikaJolobe zixhaswa nguPeter Nazareth (Gugelberger

Intshayelelo 1985) okhuthaza ukuba ababhali bangameli kude neentlupheko zabantu ekuhlaleni

mabazidize Uluvo lwakhe ulubeke ngala mazwi

To belong to the Third World is therefore to accept an identity an identity with the

wretched of the earth spoken by Frantz Fanon to determine to end all exploitation and

oppression

Ngeli khwelo lihlatywe ngasentla apha umbhali walo ubonisa ukuba ababhali banoxanduva

lokuzibhengeza iinkohlakalo nezenzo eziyibuyisela umva impumelelo yabantu babo kwanesizwe

ngokubanzi Umbhali uFanon uthethe ngqo kanye ngomvandedwa uJolobe athe wazibona

enawo Wabona iluxanduva lwakhe ukuba ayidulise phandle intlalo yenkohlakalo eyenziwa

kubantu abaNtsundu ngokucalucalulwa kwabo kwilizwe labo Wayesenzela ukuba yaziwe

nangabanye abantu jikelele ukuze nabanye abakwamanye amazwe beze nesisombululo salo

meko Umzekelo yaziwe nakuMbutho weZizwe eziManyeneyo (United Nations) olwa

impathombi eyenziwa ebantwini ingakumbi ngoorhulumente kwihlabathi jikelele

Ngeli galelo lakhe lale drama uJolobe ubonakalise mhlophe ukuba yena mnye kunye noncwadi

alubhalayo Uncwadi lwakhe luziimpuphuma zeengcinga zakhe ezingaphakathi nezithe

zamchukumisa kuba ubhale kule ncwadi ngezinto azibonileyo nezehlayo ekuhlaleni neziquke

ubomi bakhe Ngoku ke isithako sezembali kunye nobunzululwazi ndashmlando siyabubonisa

ubukho bonxulumelwano lwembali nobomi bombhali kunye noncwadi lwakhe Siluncedo kolu

phando kuba sikhokelele ekufunyanweni kolwazi olubalulekileyo olumalunga nobomi nentlalo

kwanegalelo likaJolobe ekuhlaleni nasekuphuhlisweni koncwadi lwesiXhosa

305

514 Uhlalutyo loncwadi

Kwesi sigaba sogxekoncomo kuza kuphicothwa amandla encoko phakathi kwabalinganiswa

UZulu (200814) uthi incoko yedrama inamandla okudulisa iingcinga zabalinganiswa izenzo

zabo izimo zabo kwakunye nokungquzulana kwezimvo zabo okubangelwa kukungaboni

ngasonye Zonke ezi zinto ziduliswa ngamandla encoko Kule ncwadi yedrama kuza kuthi

kudandalaziswe ukuba uJolobe esi sisixhobo sengxoxo ngeencoko usityumbele ukugqithisa

imiyalezo yakhe yeentlungu nokucinezelwa kwabantu elokishini yaseBhayi Sakuthi sibonise

ukuba sibe luncedo olukhulu ekuduliseni iimeko nempathombi yabantu abaMnyama ezizotywe

nguJolobe kulo msebenzi wakhe wezezoncwadi Ezi meko zikwahamba nobomi benyaniso

obuphilwe nguJolobe Kuza kuqwalaselwa kwanokuba bathini na bona abalinganiswa ngemeko

abakuyo yaye zinzame zini abazenzayo ukulwa imeko abayivayo engabaphathi kamnandi Le

ngqwalasela iyakubaluncedo ekuboniseni ubunjani bobobudlelwane phakathi kwabantu

kwaneendlela ababeziphilasa ngayo phantsi kweemeko ezinzima zamaxesha osizi zamathunzi

obomi Kananjalo sakubonisisa ubudlelwane bukaJolobe obuhle nabanye abantu kubomi bakhe

bokweenyani athe wabuyila eluncwadini lwakhe

Ukungena nzulu kule miba siyidwelise entla apha sakuphicotha ezi ngxoxo zedrama zilandelayo

athe uJolobe wazikrola Ziyihombise le ncwadi ngemifanekisongqondweni edala umdla omkhulu

neyenza iingxoxo zabalinganiswa zingadiki Umfundi wale ncwadi yakhe ophila kwixesha

lenkululeko langoku usuka afune ukuyifunda ngokukhawuleza ayigqibe ngenxa yosetyenziso

lolwimi lwesiXhosa olunencasa Kwakhona usuka abhaqe izinto ezintsha kuyo nezakhayo

nezazisa imeko ekwakuyiyo ngexesha localucalulo

5141UJolobe udulisa imivuzo emincinci yabazali exabanisayo emakhaya

UMadlomo hellipUngakanani umvuzo wam Iirandi ezimbini ngeveki Ngenyanga irente

ziirandi ezintathu Kusala iirandi ezintathu ukuba sitye Imali yebhasi iphuma kwalapha

neyezi bhulukhwe zenu isuka ke ingabikho eyebhotolo

UThemba Ikhubalo (ibhayibhile) leli khaya liya kubuya lisizele namathamsanqa na

mama

UMadlomo Masithembe mntwanrsquoam ukuthi mhlawumbi liyakubuya lifike ithamsanqa

UNgxaki Hayi mna ndiza kuphuma esikolweni ndisebenze xa kunje

UMadlomo Musa wena Ungayithethi loo nto Ndathembisa kuyihlo ukuba ndonifundisa

nide nizigqibe ezi ncwadi zesiXhosa

UNgxaki Kunceda ntoni xa ndingenazo neencwadi ezi zokufunda Ngoku ndiphelelwa

nayibhulukhwe

UThemba Amanye amakhwenkwe ebemhleka namhlanje esikolweni esithi ngusikrotyana

kuba ikrazukile ibhulukhwe kaNgxaki

306

UNgxaki Kanti mna ndiyakuyibetha inkwenkwe ukuba ndikhe ndayiva isitsho kum

UMaDlomo Hayi Ngxaki ungakhe ulinge uyenze into yokulwa esikolweni Ndiza

kuyithunga ibhulukhwe

Le meko ingentla ibonisa ukuba abazali babehleli benxubile ngenxa yeentswelo zamakhaya

kwanezabantwana babo bengenamali yokubatyisa kakuhle bedlakazela kwanemali yokuba

bafunde kakuhle Kungoko uNgxaki ebonakalisa ukumbetha umntu omhlekayo ngenxa yemeko

yokuswela kwakhe ibhulukhwe emhluba nesidima phakathi kwamanye amakhwenkwe Ngoko

ke ukubuyisa isidima sakhe alahlekena naso ubona ukuba makababethe abantu abamhlekayo

ukuze bamoyike bamhlonele

UFanon okhankanywe apha ngentla uyichaphazela into yokuba abantu abahlutshekiswayo

nabahluphekileyo nabacinezelekileyo ngamanye amaxesha bathi babe nezimo zokugcwala

yimisindo kwanezenzo ezibandakanyeka kwimilo kwanokubetha benzakalise abanye abantu

njengale nto yesi sisongelo esenziwa nguNgxaki Kwakhona nakwingcingane yobume

bengqondo kaFreud (Ryan 200796) uthi abantwana xa bethi bafumane ukungaphatheki kakuhle

kwiimeko zasekhaya okanye ekuhlaleni basuka benze izinto ezithile ukuzama ukumelana

nemeko ebakuyo ukuze bakwazi ukuqhubela phambili nobomi babo Benza le nto kuthiwa yi-

ldquosubstitutionrdquongoko luvo lukaFreud apha ntla Yiyo le nto uNgxaki kwincoko yakhe nonina athi

yena uyakuyibetha inkwenkwe emhlekayo kuba enxibe ibhulukhwe enemigqobho

UJolobe ngale mazwi ale ngxoxo ufundisa elumkisa isizwe kwanabazali ukuba bazi ukuba

iimeko umntwana ezibuhlungu aphila phantsi kwazo ziyakwazi ukubutshintsha ubomi bakhe

bube yinto engalindelekanga Kanti ngamanye amaxesha nangokunjalo nabantu abadala

bayakwazi ukungena ekuhendweni ngenxa yeemeko zengcinezelo nezentlupheko ezinjengale

meko yathi yamhlungisa uJolobe wabhala ngayo

Apha ngentla kukhe kwachazwa ukuba uJolobe wayeye angene elokishini yaseNew Brighton

ayokuvelela amarhamente enkonzo yakhe Ngoko ke wayeye ayibone imeko yentlupheko

eyayihlupha amanye amakhwenkwe ade abhenele ekudlaleni amadayisi ezama imali Oku

uJolobe ukuveza kwisahluko sesibini sale ncwadi Amathunzi Obomi Umbhali wale ncwadi

uJolobe ozenze umlinganiswa oyitishala wayeye athethe ngothando nawo nawo emhlonela

Wayede awamemele ecaweni yakhe ngamanye amaxesha ayalele abantu benkonzo yakhe ukuba

babanike into etyiwayo batye (Vuyorsquos Journal 2013)

Kwincwadi yakhe uFanon (1986240) ethi Black Skin White Masks uthi ubujamankungwini

(isimo sokuthanda ukulwa) kubantu abacinezelweyo nabacalulwayo ngabanye bechwethelwa

kude kwizinto zobutyebi besizwe kudala ukuba abacinezelwayo basoloko benemisindo

307

ekhawulezileyo nengapheliyo ngamanye amaxesha Uthi isizathu soko kukuba ingqondo yabo

ithi iphazamiseke ingabi nakumelana neemeko zoxinzelelo lwemihla ngemihla nolukhatshwa

nayintlupheko Uhambisa athi kwabanye abantu olu xinzelelo lubanga izenzo zokulwa nabanye

abantu kuba bengakwazi ukumelana nentlupheko leyo Olu luvo lukaFanon lungqinwa sisimilo

sikaNgxaki obona ukuba akazokungakwazi ukungasikhuseli isidima sakhe esihlayo ngenxa

yokuxwaxwa ngamanye amakhwenkwe ngenxa yebhulukhwe yakhe egqabhukileyo Kodwa ke

enawo nje amandla axwayiswe ngawo unako ukuwasebenzisa enze isidima sakhe sibuye

abenokuhloneleka Le ntetho ingentla eboniswa nguJolobe ngamazwi kaNgxaki ifundisa ukuba

abantu xa becinezelekile ngokungenasiphelo zingathi zitshintshe izimo zabo babephelelwe

nabububele nobuntu obu kuba kuphele icebo lethemba lokuba baphumelele

5142 UJolobe udiza iimeko zobubi besimo sentlalo

UJolobe uzobele abafundi bakhe iimeko zenkxwaleko yolutsha kwilokishi yaseBhayi ngexesha

lakhe Oku ukufezekisa ngokubhala incoko yamakhwenkwe akhathazekileyo ngenxa yesimo

sentlalo esikrwelwe umgca yimpatho yengcinezelo yolutsha lwabantu abaMnyama ngexesha

ababephila kulo (utsho naye uJolobe ekuqaleni kwale ncwadi uthi izinto ezaziqhubeka

ldquokumaxesha esikuwordquo) Uluvo lukaJolobe luxhaswa nguBakhtin xa athi

A text is a site of dialogic interaction of multiple voices or modes of discourse- each is a

product of social phenomenon (Abrams noHarpham 201285)

Ngale nkcazo ingentla uBakhtin ubonisa ukuba intetho izalwa zizinto ezithe zehla ekuhlaleni

zaza zachaphazela ubomi babantu neengcinga zabo Ikwachaphazela kwanezinto abazithethayo

ezichaphazela ubomi babo kwanezibahlungisayo (Abrams noHarpham 201285-86)

UJolobe uzibonisa ngamandla izizathu zezikhalazo zamakhwenkwe ngokusebenzisa isixhobo

esinamandla sengxoxo esidiza iimbilini neentlungu zabalinganiswa bakhe Ezi zinto ziquka

Ukuswela kwamakhwenkwe imali ngenxa yokuvinjwa imisebenzi engcono kwanokungabi

nandawo zokuhlala ezingcono Oko kwenze ubomi babo bubenzima kuwo kuba abantu

abaMnyama kunzima ukufumana iindawo ezifanelekileyo ngenxa yebala labo elimnyama kweli

lizwe Le miba uJolobe uyiveze kwincoko yamakhwenkwe emi ngolu hlobo lulandelayo

Enye yawo Ukuba besinendawo yokuhlala emakhaya ngesingaboni bantwana bephethe imali

Enye yawo Kokwethu akukho mini Mihla le kuzele abantu Amagumbi mabini qha Elinye leli

kuphekelwa kulo lingangebhokisi yematshisi Ndisuka ke ndikhethe ukungabikho

UJolobe wazifumanisa ezi zikhalazo zala makhwenkwe zinjengoko ethetha Wazibona izinto

ngobunjalo bazo ekuhlaleni apho ebehamba-hamba evelela abahlali (Vuyorsquos Journal 2013)

Ukwenzela ingcaciso ethe vetshe sicaphla le ntetho

308

Enye yawo Kusebhetele kowenu kuthi linye nje kuba sisayidile Kuthi kungekho mntu

wasemzini kusuke kube sithukuthezi kuphunywa kungenwa namanzi neenkuni kuthathwa le

kuyekwe leya Kuthi khona kwakufika iindwendwe kube yenye Andazi ukuba ibingekho le

mbutho ngendisithini na Nantso impi yedayisi madoda isiza

UJolobe ugqwesile ekuyichazeni nasekuwozobeni umfanekiso wentlupheko engathethekiyo

Uyenza ibonwe ngeliso lengqondo ibe yinto ephathekayo kwanebambekayo ebonwa liliso

lenyama lo mntu ongumfundi wale ncwadi isenzeka phambi kwakhe

Umzekelo uJolobe ulibonisile nelizwe lomfanana okhula kusisiwiliwili kowabo kuyimpithizelo

nje Ukumana kusehliwa kusenyukwa endlwini kowabo kumenza angabinakuzola Akanandawo

yakhe yabucala Ligumbi linye kowabo Igumbi elilakhe lifana nentsomi Ingqondo yakhe

igcwele yimibono yezantyalantyala zamanzi kwaneenkuni apho into ithi ibilapha ibekwe

kwenye iindawo Kanti kwanokulahleka kwezinto akunakusweleka kungadala ukutyholana

kwamalungu ekhaya ngenxa yengxinano

Namhlanje ngenxa yokubhala kukaJolobe kufumaneka izityhilelo zolwazi ezidulisa izizathu

ezibangela ulutsha lungene ekuhendweni kuba amanye amakhwenkwe okanye abantwana

baphela behlala ezitalatweni nakule mihla sikuyo Kungenxa yokungabonelelwa kwezidingo

zabo emakhaya nangurhulumente Baswele iindawo zokuhlala nokudlala ezifanelekileyo

Akababoneleli ngemisebenzi engcono babengaxhamli kubutyebi belizwe labo njengokwenzeke

kurhulumente wocalucalulo owacinezela abantu abaMnyama enyhasha amalungelo abo

kwezoqoqosho ukuze kuhluthe ezinye iintlanga awathi wazihluthisa ngexesha likaJolobe

5143 UJolobe udulisa ukuxatyiswa kwabantu beBala kunabaNtsundu

Ukubukulwa kwabaNtsundu kwiindawo zengqesho kudala umoya wosizi kule ncwadi UJolobe

ubone ukuba ilizwi labo malaziwe ayivakalise nayo intlungu yabo yokuhlutshekiswa ngabom

Uvelana nabantu abacinezelwayo njengoko uFanon (Gugelberger njengasentla apha) esenza

Uzibandakanya nabahlutshekiswayo elizweni Ngokwenza njalo uFanon ubonakalisa

ukungqinelana kwakhona nenkolo kaElliot (1981338) othi ukucinezelwa komdilili wabantu

abahluphekileyo kwanabasebenzi abacinezelwayo nababonwa bekumgangatho ophantsi kudala

iintsizi ezinkulu kwaye kubathoba isidima sabo

UJolobe uhlaba ikhwelo njengelo elahlatywa nguFanon kuGugelberger othi ababhali

kubalulekile ukuba bazindakanye nabantu abacinezelweyo UFanon (njengasentla apha)

ubhengeza kwanombono kaElliot (njengasentla apha) oxhaswa nguJolobe olumkise abantu

abaMnyama eMzantsi Afrika abangabemi balapha ukuba bazi ngeemeko zabo bakhanyiselwe

yinyaniso bangavumeli ukunyathelelwa phantsi Kwakhona uphakamisa ukuba bazikhuthaze

ngethemba lokuba izinto ziya kutshintsha Kwaye lo mbhali unguJolobe uyimele ngamandla into

309

yokuba ulutsha olungabafundi maluthi gqolo lufunde nokuba luyacinezelwa kuba uye

waqiniseka ukuba iimeko zona ziyakutshintsha ngokuhamba kwamaxesha

Inkuthazo (uJolobe) yakhe uyenziswe kukuba engutitshala okhathalayo ngokuphakanyiswa

kwesizwe Uphile umzekelo walaa nkokheli ayizobe kwincwadi yakhe Amavo apho athe

wabonisa ukuba imisebenzi elindelekileyo kwinkokheli kukuba ikhuthaze esizweni sayo izinga

lemfundo eliphezulu Ikhathale ngenkqubelaphambili yaso njengokuba nayo kufuneka ibe

yefundileyo ukuze ibe nolwazi olubanzi ekusikhokeleleni isizwe sayo ephumelelweni Ngoko

wenza kanye loo nto kule ncwadi Amathunzi Obomi ngezi ngxoxo zakhe Uyenze

yayinkuthazo esizweni nakubantu bakhe Le nkuthazo afundise ngayo ilokishi yaseBhayi

uyikrole kwilivo elisihloko sithi Inkokeli (194068) Le meko ingemfundo nemeko yaseBhayi

uyidize nakule ngxoxo ingezantsi ayikrole ngala mazwi alandelayo olutsha Wenjenje

UMacebo Kanene upasile Uza kuthini ngoku (Upase ibanga lesithandathu uNgxaki)

UNgxaki Andizikuthini Ndifuna umsebenzi Ndidinwe ndiyiloo nto kukuhla ndinyuka

izitrato ndifuna umsebenzi

UMacebo Umsebenzi mni lo uwufunayo

UNgxaki Ohlawulayo nokuba ngowaluphi na uhlobohellipndisuke ndaxelelwa

ngowasegadini kuthiwa yi-R150 - oko kukuthi yiranti enye eneesenti ezingamashumi

amahlanu ngeveki

UMacebo Imizi-mveliso ingaka nje akukhange uye na nakuyo

UNgxaki Hayi kufunwa abeBala apho Bendibuza intwana yeBala ingangam nje ithi

ifumana iiranti ezintlanu ngeveki

UMacebo Ithi ipase yiphi incwadi yona

UNgxaki Ipase ibanga lesihlanu

UMacebo Hayi ntangrsquoam yiva mna lo Sihlala apha nje le mihla singabancamileyo

njengawe nje Sasikhe salinga nathi Asifunwa mntu [ugxininiso lwam] Nowegadi lowo

ngesiwuthatha naxa ukujongana nomhlaba imihla le ufake umhlakulo ukhe ugalele

kwakuloo ndawo kubulala intliziyo xa waziyo ukuba ngengqondwana onayo ubungade

wenze okubhetelana kumsebenzi wobuchule ofuna ingqondwana Into embi ke uhlala

kuloo ranti inamashumi amahlanu eesenti

5144 Ithoni nomoya womsindo nokubindeka kukaJolobe kudizwa ziingxoxo

UJolobe ubhala athi ldquoAsifunwa mnturdquo (197429) Le ithoni yeyomsindo nokubindeka Angathini

umntu elizweni lakhe lokuzalwa kowabo abengongafunwayo Angathini ukuba aphatheke

ngokungathi uhambele okanye yimbacu Isivakalisi esithi ldquoAsifunwa mnturdquo[ugxininiso lwam]

sifutshane sinqophile siyothusa Siquve iinyaniso ezinkulu nezothusayo Sidulisa iinyaniso

Iinyaniso ezingqinwe nayimibhalo ezibhodini eyathi yabhalwa ijikeleze ilizwe lakhe lemvelo

310

Ngexesha likaJolobe ibhodi ezazisithi ldquoWhites onlyrdquo (Abamhlophe kuphela) zazigcwalise lonke

ilizwe Zazifunyanwa ezipakini kwiilwandle ezibhedlele ezitishini ezibhasini kwiindawo

zokutyela ezihotele nakwezinye iindawo Namhla sele ingathi yintsomi le ithethwa nguJolobe

ngenxa yokuhamba kwamaxesha

Intombi kaJolobe uVuyo ibalisa ukuba uyise wayethi xa eshumayela ecaweni yakhe achaphazele

indlela yenkohlakalo aphethwe ngayo umntu oMnyama ngenxa yebala lakhe Umzimba wakhe

wawungakwazi ukunyamezela kuba zazisuke zizihlele iinyembezi ziyimiqukuqela ziphokoke

emehlweni zingabi nakunqandeka kangangokuba babethi ekhayeni labo benonina baqinisekise

ukuba uyise unazo iitshefu eziciciyelwe za-ayinwa nezisoloko zilungele amaxesha anjalo

okuthunukala kwentliziyo yakhe bubuhlungu awayethi abuve (Vuyorsquos Jounal 2013)

Isimo sobukroti nokhalipho siboniswa yile ncwadi yakhe Umzekelo uJolobe waziqonda yena

ukuba akazokubhala into engekhoyo ikho into ekhoyo [ugxininiso lwam] ephehluzelisa

ingqondo nomphefumlo wakhe Uqonde ukuba uzakubhala into eyintlungu kuye Into ayivayo

nayaziyo nayibonileyo ngokucacileyo nengamonwabisanga nemenza intloko eqaqambayo

bubuhlungu mihla le Imeko yokungazi ukuba angabanceda njani na abantu bakubo abamnyama

ngebala

Le ncwadi kaJolobe yasinda cebetshu ekubeni ingabanga nakutshitshiswa iyekwe ukupapashwa

kuba iincwadi ezazithi zidulise izenzo zenkohlakalo eyenziwa ngurhulumnte wocalucalulo

zazithi zihluthwe ebantwini zitshatyalaliswe zitshiswe Kanti nabantu abazibhalileyo babeye

batshutshiswe kanobom kuba kusithiwa banyola umbuso (Gerard 197191) Ngoko ke lo mbhali

wale ncwadi yedrama uJolobe naye wayehleli esemngciphekweni wokuphoswa ngaphaya

kwezitshixo alahlelwe kwesimnyamna isisele angabuye alibone ilanga Usapho lwakhe nalo

lwalungonwabanga lusemngciphekweni wokutshutshiswa ngenxa yakhe yokuzabalazela

inkululeko yomntu oMnyama (Vuyorsquos Journal 2013)

Ulwimi lwesiXhosa nobunkcubabuchopho bukaJolobe bumsebenzele Zaphumelela iinjongo

zakhe zokulwa ngosiba Wavuselela umzi wesizwe esiNtsundu Umzekelo uJolobe ukubhala

kwakhe ngolwimi lwesiXhosa lube luncedo kuye Kucacile ukuba wabona ukuba akululanga

ukuba urhulumente omhlophe azifunde izinto ezibhalwe ngolwimi lwemveli kwaye uncwadi

lemveli lwalungaxatyiswanga lungakhathalelwanga (Attwell noAttridge 2012326 Mqhayi

1914 Ingabulazigcawu) Yaza loo nto yaba yimposiso karhulumente ocacalula umntu oMnyama

Yayibubudenge obukhulu ukungaluxabisi korhulumente oMhlophe ulwimi noncwadi lwabantu

abaMnyama lwemvelo yabo olugcwele ukuchasa kanobomi iinkqubo zenkohlakalo

zorhulumente wabaMhlophe phantsi kwempumlo yakhe Uncwadi lwemveli lukaJolobe

311

lugcwele yinkcubeko izaci amaqhalo izafobe azikrole ukufihla nokudulisa iinzulu ezinkulu

ezingenakuqondwa lula luninzi lwabantu abaMhlophe ngexesha lakhe

5145 UJolobe ubonisa iziphumo zokuswela kwanokuhlwempuzeka

UJolobe ubhala ezi ncoko zilandelayo ukubonisa ukuba ukuswela nokuhlwempuzeka kungadala

ulwaphulomthetho

UMacebo Yitsho Ngxaki mfondini wahlala wedwa apha wenzani

UNgxaki Ndigadile Ikhithakazi lixakekile liyathengisa ngoMgqibelo kaloku

UMacebo Uyambona uMaqhokolo leya nkwenkwe inxibe ibhatyi ebucwambu

inebhulukhwe etsotsiweyo neekawusi apha ezimabalabala emnqwazi umabheqeza

UNgxaki Ingathi ndiyayazi iyakhumsha kunene

UMacebo Yona kanye ke Ayinayise la nkwekwe Unina uphangele evasini Nayo

ayisebenzi njengathi nje kodwa nantso ke idlula abaphangeleyo

UNgxaki Ngahle iyeba injalo nje Yinto endingasokuze ndiyenze mna leyo

(UNgxaki ukhuliswe kakuhle nguMadlomo unina isazela sakhe sisaphila)

UMacebo Ayibi engajonganga umntu Iyibiza ejongile ikhaliphile ithi yenza umyalelo

wenkosi yayo (197427-28)

UJolobe apha ngentla ubonisa izizathu abathi abantwana okanye ulutsha beluphuma kumakhaya

anabazali abathe babaqeqesha kakuhle kuba bebathanda baze bona baphume ecaleni

kwingqeqesho neendlela ezilungileyo ngokubangwa kwangurhulumente othi abacalucalule

abajongele phantsi kunezinye iintlanga ngokubanika imisebenzi ephantsi ezigadini engenzi

mdla ngamanye amaxesha befundile

Ngaloo ndlela benziswa izicaka zabaMhlophe kuthotywa nesidima sabo Ngokunikwa imivuzo

eyintlekisa baze kwakuba njalo bajoyine itshomi ezineenkqubo ezikhawulezileyo zokwenza

iimali nokuba kukanjani na UJolobe uthe wenza izifundo zokwazi ngokusebenza kwengqondo

Olu lwazi lokwazi ngendlela ezilungileyo zokukhuliswa komntwana kwanezinto ezenza

umntwana aphume esiporweni sendlela elungileyo uzichazile kwilivo lakhe elithi ldquoIntsaphordquo

(Jolobe 1940) Ude athi iimeko zentlalo ezingentlanga zendawo akhulela kuyo umntwana zithi

zisitshintshe isimo esihle sibe sesothusayo nesingamkelekanga ekhayeni kwanasekuhlaleni

Kwakhona ude asebenzise kwanokuxelenga kwakhe kokuba enguMfundisi apho athi abazali

bayawadinga amandla oMdali ekukhuliseni abantwana kwaye akufunekanga badinwe mabathi

gqolo ukubasa kwizikolo zecawa

UJolobe uyibethethelela nakule ncwadi into yokuba uMaDlomo kubalulekile ukuba aye endlwini

yecawa kanti nabantwana bakhe babonakale kwisikolo secawa Esi sithako sezembali

312

nobunzululwazi bobumengqondo-mlando sinamandla okubonisa unxulumano lombhali

kwanoncwadi lwakhe Kwaye sidala umdla omkhulu kolu phononongo lolu phando kuba

sibonisa indima yokuba nguMfundisi-Lizwi kombhali wale ncwadi naku ebonisa kwanendima

edlalwa ngamandla oMdali angaphezu kwamandla abazali ekukhulisweni kwabantwana nokuba

luncedo kwawo ekwakhiweni kwezimilo zabo Oku kubonisa ukuba uJolobe into ayibhalileyo

inye kwanendlela athe wabuphila ngayo ubomi bakhe enoxanduva ekukhathaleleni abantu bakhe

ekuhlaleni

515 Izisombululo zolutsha ukulwa intlupheko zalo ukuze luphile

UJolobe uthetha ngokungathi akabalisi ibali ngqo Ukhangeleka ngokungathi usengxoxweni

okanye entlangenisweni apho acukusha injece enika namacebo ngolu hlobo lulandelayo Ubonisa

isisombululo ngeemeko zokuhlutshekiswa kolutsha oluNtsundu sokuluthibaza ekuhendekeni

kwalo lude lungene kwizenzo zokusela utywala zobundlobongelanobusela Uchaza ukuba obu

bugwenxa busebomini bolutsha oluNtsundu buzalwa kukubukulwa kwalo ngurhulumente ukuze

lungafumani misebenzi inesidima nokuba sele lufundile ngaphandle kokuba luyokusebenza

ezigadini nakwiindawo eziphantsi

Ezi zenzo zikhankanywa kule ncwadi zidiza iziganeko zezinto ezazisenzeka ngexesha lakhe

kungoko le ncwadi inobudlelwane nobomi bakhe kwaye kubonakala ngokumhlophe apha ukuba

ezi zinto athetha ngazo uye wazibona wawuqonda nonobangela wazo omkhulu ontsusa yawo

kukujongelwa phantsi ngurhulumente okwiphulo lokophula umoya womntu oMnyama

angabinathemba

Impathombi eyenzeka kolutsha iziziphumo zenkqubo eyaqulunqwa nguVerwoerd Wathi

umntwana oMnyama makaqeqeshelwe imisebenzi yezandla kwanokukhonza abaMhlophe

eMzantsi Afrika UJolobe ungumntu osimo sakhe sichazwe kwizahluko zonke ezilapha ngentla

nalapha kwakule ncwadi yedrama Esi simo siyobonakala Sizotywe kumagama avela kuye

okuvelana nolutsha olumnyama olucinezelwa ngabom Kwakhona ukwabonisa ngawo

kwanovelwano analo ngabantu abakwiimeko zokucinezelwa kungekho mlweli namhlanguli

Kodwa yena usoloko enika ithemba lokuba abantu banganikezeli bakholwe ukuba akuyi kuhlala

kunjalo Mabayilwe ingcinezelo yabo ngandlela zonke njengokuba naye esilwela eyakhe

ingcinezelo ngenxa yebala lakhe elimnyama waza waphinda walwela ingcinezelo yabo bonke

abantu abadalwe njengaye nabaligazi lakhe abadala nolutsha ngokubanzi UJolobe ngako konke

oku uzibonakalise ukuba uyinkokheli engumzali kwanenkokheli engutata olukhathalelayo

usapho lwakhe Ukwayinkokheli engumalusi ozinakekelayo izimvu zakhe nozilwelayo

313

kwiintshaba ezinobungozi aphinde aziphaphamise zilumke Oku kuxhaswa ngala mazwi

kaJolobe (197453) othando olubonelelayo nolunovelwano uthi

Ukuba bekunokubakho nje imisetyenzana enomtsalana nenemalana la makhwenkwe

angathi asindiswe ekungeneni kwizenzo zobusela kwanokusela nemikhwa edalwa

kukuswela kwanokungabinamali kuba kuvalwa onke amathuba angcono okuphila ubomi

obungcono

Kule ntetho ingentla apha uJolobe ubonakalisa uvelwano olunzulu kulutsha oluMnyama

olusentluphekweni Unomnqweno wokuba lunga lungazuza imisebenzi lube nokuphuma

ezinkohlakalweni Uyadlula ayizobe le meko yolutsha ngokwenjenje

Enye yawo Ezo ntsizi uze uzichithe ngesikali mhlobrsquoam okanye khaniqhumise madoda

siyithuthuzele le kwekwe isafika kule meko

Enye yawo (iyaphakama iyahamba) Ndiyabuya Madoda ndibona umntwana engathi uya

ekhefi kwesi sitrato NgoMgqibelo namhlanje siza kubutha ebusuku apha ngoko ndiyabuya

(Iyabaleka Emva kwexeshana kuvakala isikhalo somntwana)

Enye yawo Ngahle leliya tshivela elo Limke nayo imali yomntwana ekhala nje (Jolobe

197430)

UFanon okhankanywe apha ngasentla ubonisa kanye le nto idizwa nguJolobe umbhali

ovakalisa isikhalo esibuhlungu somntwana othunywe evenkileni waza wenzakaliswa Umzekelo

enye inkwenkwe ebe ihleli kwisigqeba samakhwenkwe iye yaphakama yayakuhlutha imali

emntwaneni obethunywe ngayo evenkileni Obu buguvela buzalwa yintlupheko UFanon

uyayicacisa le ngxaki uthi abantu abanyamezela ukucinezelwa ithuba elide bebona kungekho

sisombululo bahamba bahambe abanye babo babe nobundlobongela Uchaza ukuba e-Algeria

ngexesha lengcinezelo abantu babesifa kukubulawa ngemela kwaye okumangalisayo kukuba

babeye bahlatywe amanxeba amaninzi gqitha Hayi inxeba elinye namabini kwaye oko

kwakusalatha umsindo ogqithisileyo obangwa ngumoya wengcinezelo odale kwanomoya

womlo

UFanon (1963240) uthi isimo esinjalo sasibangwa kukuphazamiseka engqondweni kuba

ingcinezelo enkulu ehamba nokuhlutshekiswa ibanga uphazamiseko lwengqondo ebantwini baze

ngamanye amaxesha benze izinto ezothusayo Umzekelo uMaDlomo naye uthe

akabinakukholelwa ukuba unyana wakhe ude wangena kwizenzo zobundlobongela

kwanokuqhekeza ngenxa yokuhlupheka engawufumani umsebenzi

314

Ezi ngxoxo zingentla zidale umdla Umfundi ngokufunda le ncwadi yedrama kaJolobe uzibona

etsalelwa enzulwini yokuba acinge ngokwakusenzeka ngexesha localucalulo oluchazwa

lucaciswe yile ncwadi Kwakhona le ncwadi ikwasisisele solwazi Ivula iingqondo zabantu

batsho bacinge Idala iintlanganiso engqondweni yomntu malunga nezinto ezinokuyelelana

kwizinto ezaqhubekayo ekuhlaleni kule mihla nezihlayo kwiintsapho zabo kumaxesha angoku xa

bethelekisa ngeemini zocalucalulo lwabantu Ecamngca olu hlobo utsho acacelwe ukuba

ucalucalulo lwabantu abaMnyama ngenxa yebala elimnyama lwaluyinto embi kakhulu

engenakunyamezeleka

516 UJolobe udulisa ukuba intlupheko iyawudala umsindo omkhulu

UMaDlomo uvakala ebika imeko yakhe neyekhaya kunyana wakhe kumboniso wesibini othi

Ukuqala Ukusila uthi

UMadlomo Ngxaki mntwanrsquoam imeko yekhaya iya ibambi kakhulu Siswele impahla

nokutya Ngoku siza kuswela nendawo yokuhlala Ndisemva ngerente Sesiphumile

isisongelo sokubs siza kukhutshwa kule ndlu ukuba ayiphelelanga le mali ukuphela

kwenyanga Ndiwazamile onke amacebo akukho namnye ufuna ukuboleka into enjengam

nje imali kuba kucingwa ukuba andinandlela yokuyibuyisa Kunjalo kakade Nam

bendisuswa kukuxakwa

UNgxaki Mandiphume esikolweni mama ndifumane umsebenzi ndincedise

UMadlomo Hayi mntwanrsquoam khe unyamezele oku kwebanga lesithandathu kona ude ube

nalo iphepha nokuba linye lokuqinisekisa ukuba unayo imfundwana

Eli lizwi licengayo linika inkuthazo nethemba elikhatshwa sisithembiso uMaDlomo asenza

ngentobeko ebonisa inkathalo ngonyana wakhe ukuba angabi ngundincamile le nto kuthiwa

ngumphumi phambi kwe xesha esikolweni (drop out) Oku kuphuma phambi kwexesha

esikolweni kubangwa kukusuka abantwana bayeke isikolo amaxesha amaninzi ngenxa yeemeko

zeenzima abathi bahlangane nazo emakhaya umzekelo ukusweleka kwabazali kungabikho bantu

banenkathalo yokubaqhubela phambili Okanye iimeko zasekuhlaleni zokuhlobana kwabo

nabanye bantwana abasincamayo isikolo ngenxa yokubukulwa ekuhlaleni kuba bengenampahla

okanye iyunifomu yesikolo nezihlangu Maxa wambi bangasithandi isikolo batshunge kuba

bengatyhilelwanga ngokuxabiseka kwemfundo enokubazela nekamva elililo baphile ubomi

obungcono UMaDlomo ngumama olaziyo ixabiso lemfundo noneminqweno emihle ngoonyana

bakhe kuba naye ebekhanyiselwe enayo imfundwana

315

517 UJolobe udulisa ukuba ukuhlupheka kudala ixhala nonxunguphalo olungapheliyo

UJolobe uyiqonda nzulu intlupheko Kule ncoko ilandelayo ubonisa ukuba idala ixhala

nonxunguphalo olungapheliyo

UNgxaki Ke siyakuthini ukuba sinokukhutshwa apha endlwini

UMadlomo Hayi mntwanrsquoam uza kubuya ubone wena Kuza kulunga wena Siseza

kubuya

siphumelele nokuba kuya kuba ngexabiso elinzima Kodwa simelwe

kukuba siphile mntwanrsquoam

UNgxaki Siza kuphila njani na mama Kutheni ungandixeleli nje

UMaDlomo Hayi Ngxaki akukho nto ingako ekufuneka uyenzile wna ngaphandle

kukuhlala

phaya ekuhlanganeni kwezitrato uthi xa ubona amapolisa uthi lsquoKubomvu

kumnyama ubengathi

uyazikhwazela nje wena Ukuba uwenze kakuhle lo msebenzi uyakuba

uncedisa kakhulu

UNgxaki Ndiyakuqala nini le nto yokuthi kubomvu kumnyama

UMaDlomo Uza kuqala namhlanje oku NgoLwesihlanu uyakuqhuba kude kube

ngoMgqibelo

Emva kwemini kude kube sebusuku Ungamxeleli uThemba usemncinane

yena Into angayenzayo kukuyakudlala kuloToto

UNgxaki Kulungile mama ndiyakuyenza le nto Ndikhe ndimbone uMdlungu eyenza le

nto phaya ngakokwabo kuba kuthengiswa utywala Apha ekhaya andazi

ukuba siza kuyenzela ntoni

UMaDlomo Awu Ngxaki wanga undihlaba ngekrele Bendingafuni ukuyenza le nto

ndenziwe kukuxakwa Ndiyayithanda inkonzo kodwa andiboni cebo limbi utsho elila

kancinane ezisula iinyembezi ngefasikoti

UNgxaki Mama ndiyabona ngoku Unyazelwa ziingxaki yirente nokuswela kwethu into

yokutya neyokunxiba

Nabantu ebabehlala ezilokishini eMonti babekwiimeko ezikwanjalo ngexesha lakudala

Babezidalela imisebenzi besenza amabonandenzile Oomakhulu bethu basibalisela ukuba babeye

bapheke izidudu zotywala benze utywala besiNtu bezenzela amashishini ukuze kuphile iintsapho

zabo UJolobe ubonisa ukuba kwakukuninzi ukusokola kwabafazi namadoda aMnyama

ingakumbi ezilokishini zamazwe alawulwa ngabasekumathanga Oku kukwabonisa ukuba bonke

abantu abaMnyama babengaxabisekanga kwanobomi babo Oku kubonisa ukuba babephila

316

ngoNkosi-sisikelele Babephila ngenkani kanye njengoMaDlomo kaJolobe ongumlinganiswa

wexesha abe ephila kulo yena mbhali

518 Ingcingane yefeminizimu nezimvo zikaGoodman ldquongomfazi omtsha wexesha langokurdquo

nemibono kaJolobe

UGoodman (1996212) ukhankanya ukuba ukufika kwemibutho ephakamisa amalungelo

kwanesidima sabafazi yadala intlaninge yabafazi abatsha Isizathu sobukho bale mibutho

yayikukudikwa kukungahambeli phambili kwabafazi ebomini Lo mbutho wabafazi

waphenjelelwa nayinkuthazo yokufika kwamaxesha okucinga okutsha ngabaseTyhini Yangena

yeza namacebiso amatsha akhayo Yacinga nangeemeko zokuba bungatshintsha njani na ubomi

babafazi bubengcono Bashenxe kobudala bangene kobutsha obenza umdla nobuza

nenkqubelaphambili

Olu luvo luphakanyiswa ngunkosikazi uFriedan (Benstock 2002154) noMoi (1985163)

Luhamba kunye nengcingane yefeminisimu abayiphakamisayo elwela isidima

kwanamalungelo abafazi UMoi ukhuthaza abafazi bayeke ukuba ngabahlwempuzekileyo

nabangenanto nabahlelele ukuba baphilele ukuphakamisa amakhaya bazale kuphela baphele

bengakhuli bona Ukhuthaza abafazi ukuba bafunde bafune imisebenzi nakwiindawo zengqesho

bazuze imali bazivuthulule baphakame UGilbert noGuber (Moi 198534) baphakamisa izimvo

ezithi akulunganga ukuba ngumfazi ophilela ubomi bokuphakamisa ikhaya lodwa aze yena

kamva angabi nanto ahlwempuzeke Ubomi obunjalo babunike isaci okanye isiqwengana

sentetho abathi xa besibiza yi -ldquodeath-in-life a life a life without a storyrdquo

Aba babhali bangentla apha bathetha ukuba babubona ubomi baseTyhini okanye

besikhomokazi obungenankqubelaphambili naphuhliso bufana nobomntu ofe ephila kuba yena

engakhange yena enze mizamo engathi imphilise imnike ikamva lakhe elihle ukuze

nakumaxesha eenzima angashiyeki engenanto

Aba babhali bangabafazi baqhuba bathi abafazi abathi baphakamisa amakhaya odwa

bangalilungiseleli ingomso labo baphila ubomi beengelosi zamakhaya (Moi 198534) Kuhle

ukwenziwe nguJolobe kuba inkosikazi ayibumbileyo uyenze yahlaba ikhangele yakhalipha

emva kokuba ishiywe ngumyeni ingenanto ijongwe ngabantwana yaba yelumkileyo

Kubonakala ukuba yazixwayisa ngemfundo phambi kokuba yende okanye yafunda ngeli xesha

yendileyo ayahlala phantsi ingenzi imizamo yokuziphilisa ilungiselela nabantwana bayo

nakwixesha langomso Ibe negalelo elihle ekuhlaleni isakha nesizwe esi sayo nayo ngamandla

ewaphiweyo

317

UJolobe uxhasa lo mbono ungentla kaGoodman Yena uthe wabumba inkosikazi enesimo

esifanayo nesikanina wakhe omzalayo nobe efundile ekhuthele enenkqubelaphambili

engumama wexesha elitsha Wanikela nangexesha lakhe efundisa oomama bakwazi ukomelela

baziphakamise bakwazi nokuphakamisa amakhaya abo (Jolobe 193681) Naye uJolobe uthe

wazoba inkosikazi ekhutheleyo enesibindi enganyabanga njengonina nengathanga yasonga

izandla ayenza nto ngemeko elusizi emhlelayo yokuswelekelwa yindoda yayo yakugqiba ukuba

nabantwana

UMaDlomo imfundo yakhe ithe yamsebenzela Yamenza wacinga wangumfazi owomeleleyo

nothe ekugqibeleni wayoyisa indlala neentswelo zabantwana bakhe UJolobe ngalo mama

ukhaliphileyo unika imfundiso eluntwini luphela luphakame lukhaliphe luzincede butshintsheke

ubomi balo luye empumelelweni UJolobe ukwathe wamenza lo mfazi wangumntu oyaziyo into

yokuba imali iyalondolozwa ebhankini ukulungiselela imini zokuxakeka Watsho wakwazi

kwanokufundiswa kwabantwana bakhe baphile ngcono Le ngcaciso ingentla ixhaswa yile ncoko

(Jolobe 197423) ilandelayo

UThemba Yintoni le mama ikweli phepha

UMaDlomo Zibhulukhwe zenu neebhatyi enye yayakho enye yekaNgxaki

UNgxaki Enkosi mama Dlomo

UThemba Hee ke Enkosi mama ndiyavuya

UMaDlomo Yintlanzi leya nebhotolo Lungisani itafile sizokutya kuza kufika abantu

(balungise itafile)

UNgxaki Samnandi isonka namhlanje

UMaDlomo Kaloku sinebhotolo Ndiyabona ukuba eyakho imali mhla wasebenza

iyakuze iphelele ebhotolweni

UThemba Hayi mna mama ndiyakuze ndithenge indlu yokuhlala kunye nempahla yayo

Kodwa nayo ibhotolo yoze ibekho

(Ekugqibeleni indlala igxothiwe neentswelo Ihlazo ligxothiwe)

UMaDlomo Ethetha yedwa bakuba bemkile (abathengi) Hayi ndiyikhile namhlanje amashumi

amathandathu eeranti Andisayoyiki indlala ngoku Eposini amakhulu amathandathu sendinawo

ingeniso ukususela oko ndaqalayo Sala kakuhle ndlala Sala buze Salani maxhala erenterdquo

Uloyiso ulufumene uMaDlomo kuba uthe akavuma ukuba abantwana bakhe bangabinandawo

yokuhlala Kwanendlela yokuphila kwabo yatshintsha Oku kuzalwa kukuba yena wacinga

ukuba axoze miphini yimbi yokulwa ingcinezelo Wazikhupha ekuqotyongelweni yentlupheko

318

ngenxa yomvuzo ophantsi Walukhupha usapho lwakhe ehlazweni oluziswe ngurhulumente

wengcinezelo

519 UJolobe nokuphakanyiswa kwemfundo kulutsha elungiselela ixesha lokufika

kwenkululeko

UJolobe oyimboni wayibona inkululeko yomntu oMnyama ivele ngeempondo Wanoluvo lokuba

ulutsha malufunde ukulungiselela ixesha elizayo lokufika kwenkululeko Wayibona inye indlela

yokulwa ingcinezelo yomntu oNtsundu kukuba abantu abaNtsundu babe ngabafundileyo

Ngokunxanelwa kwakhe imfundo kwanenkululeko yakhe neyesizwe sakhe wafunda iimbali

kunye noncwadi lwamaqhawe anjengooBooker T Washington (1901) awathi oyoyisa intlupheko

ngokuthi aqinise azimisele ekulambeleni iimfundo Kwaza ukuzingisa kwawo ekunxanelweni

ulwazi kwabenza baziinkokheli zelizwe ezithe zahlonelwa zabaluleka zakhankanywa ezizweni

Imfundo ithe yamsebenzela uMaDlomo kuba ngumfazi obenayo imfundo ngokubunjwa

nguJolobe Ithe le mfundo yamsebenzela ngokuthi imnike ulwazi nengqiqo angathi azikhulule

ngayo entluphekweni Imnike ulwazi wayimanejala yeshishini lakhe Yamnika nobulumko

nokukhalipha bokuba angavumeli amadoda angooRichard abathe bazibhengeza ukuba

bangamncedisa ekuphatheni ishishini lakhe alisebenzele ngamandla akhe Ngale ndlela uJolobe

wenze le nto ithethwa nguGoodman (199685) okhankanywe kwisihloko esithi The new woman

okuthetha umfazi wexesha langoku

Apha ubonise ukuba abafazi abafundileyo bayakwazi ukuphila intlalo engcono kwanokwenza

izinto zamandla Bayakwazi nokuba baphume kwingcinezelo ezisoloko zibakhonkxa bakwazi

ukuphila intlalo yenkqubelaphambili Bakwazi ukondla amakhaya abo bangabi ngabaxhomekeke

ebantwini nakubayeni ukuze baphile

UJolobe wenza uMaDlomo wanguloo mfazi wamaxesha angoku othe wanemfundwana Imfundo

yakhe yamnceda ekusebenziseni ingqondo yokuba asebenze aziphakamise aziphucule akwazi

nokulilawula ishishini lakhe akwazi nokuzibalela imali yakhe ngokunokwakhe wada wala

ukuncediswa ngumlinganiswa oyindoda onguRichard ofune ukuba ngumanejala weshishini

awaziqalela lona ngokunokwakhe engumfazi

UJolobe wakhe uMaDlomo wangumlinganiswa wakhe oyintloko Wamenza iqhawekazi elithe

langa liphila kanye kula maxesha edemokhrasi nenkululeko yoMzantsi Afrika apho abafazi

bekwizikhundla eziphezulu kanye abanjengooThuli Madonsela kunye nooNkosazana Dlamini-

Zuma kwakunye noPhumzile Mlambo-Ngcuka nabo abathe baphakama ngenxa yokuzimisela

kwabo kwimfundo baphakamisa amakhaya abo kwanesizwe Ukanti noCharlotte Manyi-Maxeka

(sahistoryorgza) (uphando kwiintanethi ngo-2013) Mqhayi 194344) wathi wayikhomba

319

indlela yabafazi abakhiwe yimfundo nethi ibanike amandla okuphila baphilise amakhaya abo

nabo nesizwe sabo kwakunye nezinye izizwe kanye le ndlela ikhuthazwa nguJolobe nofundisa

ukuba abafazi bomelele babe luncedo nobomi baphakame bangabi ngabazisizelayo Ufundise

ukuba babe luncedo nasekuphakanyisweni kwesizwe kanye njengokuba umama wakhe naye

wakhula embona esenza njalo ebomini bakhe

UJolobe naye ngokwakhe waba nothando lwemfundo awayinxanelwayo nowathi wayongeza

Yamvulela amathuba emisebenzi eliqela kwanempumelelo Waba yenye yeenkokheli

ezisakhunjulwayo kumzi waseBhayi ekuphakanyisweni kwentlalo engcono yomntu oNtsundu

Le ngxelo ixhaswa kukuba igama lakhe lithe laphakanyiselwa phezulu Kuthiywe iindawo

eziphakamileyo zanikwa igama lakhe Umzekelo kukho iJJR Jolobe High School kwaneJolobe

Road apha Bhayi eNew Brighton UJolobe utshilo kwincwadi yakhe Amavo ukuthi umntwana

akafundiselwa ukuqaqamibisa ubomi bakhe kwanekhaya lakhe kuphela kodwa uzalelwe ukuba

asiphakamise isizwe sakhe njengokuba abe nguloo mzekelo kubomi bakhe

Nakule ncwadi yakhe yedrama ingomnye umbono wakhe omhle wenkuthazo yemfundo wokuba

abantu abaNtsundu bangatyhafi ingakumbi abantu abatsha bazixhobise ngesi sikrweqe

siyimfundo esisebenzisekayo nesinokubaphakamisa kumaxesha azayo nanjengokuba

saphakamisa nooWashington ababengamakhoboka baphela bengabaphathiswa beendawo

eziphezulu Ubhala wongeza nolu luvo lwenkolo yakhe ethi imfundo yenze umntu aqhakaze

aphumelele ebomini ingakumbi xa umfundi ezimanye nenkolo yobuKristu eyakha isimo somntu

abe neziqhamo zihle Oku thethwa nguJolobe kusenokuthetha ukuba umntu angaba ngumntu

ofundileyo kodwa enze imisebenzi engenabuntu nengabanga ihlazo kuba ngenxa yokucinezelwa

kwesazela esimnxulamanisa noMdali nokwenza ubulungisa ekuhlaleni

Ngokweengcinga zalo mbhali uyibone imfundo iyenye yeendlela eziluncedo zokulwa

ingcinezelo Ukholelwa ukuba ukuze isizwe sibheke empumelelweni kufuneka sibe sesifundileyo

ukuze sibe kumgangatho wamanye amazwe aqhubela phambili ude athi akuncedi nto ukuba

iinkokheli ibe yefundileyo kanti abantu abafundanga Kufuneke ikhuthaze abantu besizwe

ibathundeze bafunde bade bancediswe babe ngabafundileyo (Jolobe 194056) Lo mbono

kaJolobe wathi waphakanyiswa nazezinye iinkcubabuchopho zama-Afrika anjengooThema

Selepe Msimang HIE Dhlomo nooJabavu nooVilakazi nooRubusana abathi bazama ukuseka

iqumrhu lokudala impucuko kwanenkqubelaphambili yabantu abaNtsundu (Masilela ku-Attridge

noAttwell 2012328)

UJolobe ube eyiphila into ayithethayo Ngeli xesha ebenguMlungiseleli notishala eBhayi

waphakamisa izinga lobomi babantu ababencedisa ekusebenzeni emzini wakhe Wabakhuthaza

320

ebexhasa ukuba benze izifundo zangasese Omnye wabo waphela ehambela phambili

wangumfundisi-ntsapho nenqununu yesikolo esithile (Vuyorsquos Journal 2013)

Nakule drama yakhe uJolobe nanjengokuba engumlinganiswa ongutitshala wesikolo

sikarhulumente kwanetitshala yesikolo secawa wayincoma ngamandla into yokuphumelela

emagqabini komlinganiswa wakhe uThemba nongunyana omncinci kaMaDlomo nongumninawa

kaNgxaki Wayefanele ukuphumelela ezinkwenwezini kuba wayeyinyamekele imfundo

esithanda isikolo Le mpumelelo icaciswa nguJolobe (195752-53) olu hlobo

Utitshala Akapasanga nje kuphela Uphume emagqabini kangangokuba ufumene

nebhaso likaRhulumente weMfundo lamashumi amane eeranti ngonyaka iminyaka

emithathu ukuncedisa ukuba afunde

UMaDlomo Makabongwe uMdali onguyise weenkedama indoda yabahlolokazi Sibulela

nawe titshala ngokumthundeza kwakho kwisikolo semini neseCawa

Utitshala Kodwa ke nangaphezu kwento yonke isiseko sikwaNguye kuba bezingenziwa

zonke ezi zinto angasabeli Yena uthe zikho nje iimeko ebezinokumthimba emfundweni

naseCaweni wasuka akathimbeka wasoloko egcine injongo entle yokuba abe lulutho

Kulapho ke sibona khona amandla oMdali nozuko lomntu kuba unikwe amandla

okuzikhethela Waye akukhetha okulungileyo uThixo usoloko ezama okulungileyo

ukumnceda ngezakhe iimpembelelo ukuba oyise kwelo dabi liphambi kwakhe

Lo msebenzi kaJolobe wedrama unganendawo yokugxekeka kuba omnye umntu ongayiboni

kakuhle inkolo yobuKristu wanamandla angamtyhola ngokuthi uphakamisa ehambisela phambili

inkolo yobuKristu ngokungathi ezinye iinkolo ezikhoyo nezixatyisiweyo ngabalandeli bazo

azibalulekanga kunale yakhe Kodwa nokuba kunjalo kuyazeka ukuba umbhali ngamnye

wahlukile kwabanye ababhali ngenkolo yakhe akhule nayo kwanamava akhe obomi ahlukile

kunawabanye

Ngoko ke uJolobe ubhala akwaziyo engqina akubonileyo kumsebenzele nakubone kusebenza

nakwabanye abantu athe wabazi ebomini bakhe Kanti nabo ooDenzin noLincoln (20088)

bayalungqina olu luvo kuba bathi imethodi yekhwalitheyithivi ihambisana nesithako sezembali

kwanobomi bombhali Sinceda ekuphandeni ubudlelwano phakathi kombhali noncwadi lwakhe

Siyithathele ingqalelo imbali yobomi bomntu uhlanga lwakhe isini sakhe izinga lomgangatho

umntu akulo inkcubeko umntu athe wazalelwa kuyo kwanogxekoncomo lwemisebenzi yakhe

520 Okubhaqekileyo kwidrama uJolobe ngumlinganiswa ongutitshala

Uluvo lukaRoberts olumalunga nombhali olukhankanywe entla apha luyangqineka kulo

msebenzi wedrama kaJolobe Umzekelo uJolobe nguye lo ubalisa eli bali Nguye nalo

mlinganiswa ungenagama UnguJolobe ngenkqu ngemikhwa nangeentetho nokubangumcebisi

omkhulu kwanetitshala engadinwayo kukufundisa ibonise uluntu izinto ezintle ezisa

321

empumelelweni ngexesha ebephila ngalo Nendlela aphile ngayo kubomi benyaniso uyizobile

kuncwadi lwakhe

Okwesibini ubengumhlali waseBhayi ehlala elokishini eyabelwe abantu abaMnyama Nebali

lakhe ledrama lenzeka kule lokishi eBhayi Okwesithathu ikwanguye le titshala ingenagama

ifundisa kwisikolo esinabantwana bakamama uMaDlomo uNgxaki noThemba Ikwanguye nale

titshala ifundisa kwisikolo secawa esikwafundisa abantwana balo mama okwangumKristu

njengotitshala lo Inyani idula apha UJolobe ufundele ubutitshala kwaye ukhe wafundisa eBhayi

phaya ePeterson High School Ukwafundele ubunyawontle Ikwanguye lo mfundisi weza

neenkonzo zokufundisa kwisikolo secawa kule ngingqi yale lokishi ahlala kuyo eBhayi Kwaye

ziqhutywa nguye Ikwanguye lo ukhuthaza abazali kule drama ukuba bangaphezi ukuqhubela

abantwana babo baye kwisikolo secawa Ikwanguye lo ukhuthaza nabazali njengokuba esenza

nakulo mhlolokazi uMaDlomo ukuze azuze amandla okuphila Ukhuthaza nolutsha lungayeki

ukuya esikolweni lufunde kwanabazali bangaphezu ukubasa abantwana babo ezikolweni

Lo ngumsebenzi kaJolobe wemihla ngemihla kuba ube eyithanda imfundo ngokungazenzisiyo

ethanda nokubona isizwe esiNtsundu siqhubela phambili nolutsha lwaso lufunde kanjalo

Ngaphezulu koko ubomi bukaJolobe ngexesha ebephila kulo bungqinwa ngokumangalisayo

ngokunxulumelelana kwabo nale ncwadi yakhe yedrama Umzekelo intombi kaJolobe enkulu

uVuyo ubalise ukuba uyise ongumbhali nobekwangutitshala kwanoMfundisi kwibandla

laseRhabe eBhayi eNew Brighton ebethi ngamaxesha athile aphume awushiye umzi oyimishini

apho ebehlala khona ayishiye imoto yakhe ahambe ngeenyawo zakhe angene elokishini

endwendwela abahlali axhinele kubo ayokubakhangele azi ngengxaki neenkathazo zabo acebise

anike ithemba nenkuthazo yenkqubelaphambili

Le ngxelo ngobomi bukaJolobe inika ubungqina obugcweleyo bokuba uJolobe ebeyazi imeko

nentlalo yabantu abhala ngabo kule ncwadi yakhe Kwakhona inkathalo kaJolobe ngokuthi ehle

aye kwindawo ezingacocekanga kakuhle akhathalele nabahlolokazi ibonise isimo sakhe

ebesiphila empilweni yakhe yokuba ngumfundisi kwanomalusi wezimvu ezingabantu

UJolobe ubonise isimo sokuba ngumalusi wezimvu okhathalayo ngazo izimvu ingakumbi

ezisokolayo Olu luvo luphakanyisiwe nguJolobe ngokuthi abhale adulise iimeko zokuphatheka

kakubi kwabantu abaMnyama ezilokishini abacalucalulweyo Nentlupheko yabo ngokubanzi

uyibona iziziphumo zokucinezwelwa kwabo yimithetho yezezopolitiko yorhulumente

ophakamisa ucalucalulo lwabantu Esi sigoci sikaJolobe sokubhala siyaxhaswa nguPeter

Nazareth kuGugelberger (1985 Intshayelelo) okhuthaza ukuba ababhali bangachaseli

kwiintlupheko zasekuhlaleni zabantu ngoko ke bazidize Uluvo lwakhe ulubeke ngala mazwi

322

athi kubalulekile ukuba ababhali bazifake ezihlangwini zabantu abacinezelwayo babonise

uvelwano nabo kwintlugu abakuyo Bancedisane nabo ekuliweni izenzo zenkohlakalo

nangokuzidulisa

Eli khwelo alihlabayo lo mbhali ungentla apha libonisa ukuba ababhali banoxanduva lokuba

bazibhengeze izinto eziyinkohlakalo neziyibuyisela umva impumelelo yabantu babo kwanesizwe

ngokubanzi Uthetha kanye ngoxanduva uJolobe athe wazibona enalo lokuba ayidulise intlalo

yenkohlakalo yokucalucalulwa kwabantu abaNtsundu kwilizwe akuloYatsho yaziwa

nangabanye abantu jikelele

UBreytenbach (Quason noOlaniyan 2007166) wathetha ngesihloko esithi Uxanduva Lombhali

Naye ubonisa ukuzixhasa ezi zimvo zingentla kuba uthi umbhali unoxanduva lokuba

ayibhengeze iminqweno yabantu nezinto ezingabaphathi kakuhle Uchaza kwanokuba abantu

bathi bababone ababhali befana neminxeba yobomi kubo kuba bajonge kubabhali ukuba

bazipapashe iimeko zabo zokuhlutshekiswa zaziwe ngabanye abantu okanye izizwe kuba

benoluvo lokuba bangathi abanye abantu bakhathale babancede ukubalisweni ipheliswe

ingcinezelo yabo UJolobe wazeka mzekweni ebonisa ukuba ungumakhwekhwetha wombhali

ohamba noluvo lwabanye ababhali Waziveza ukuba ungumbhali okhaliphileyo nongakhathelela

kugxekwa ngokudiza umoya wenkohlakalo ongasokhiyo isizwe sixhamle impumelelo Ngoko ke

ubomi bukaJolobe nezimvo zakhe zibonakala ezibhalile kuncwadi lwakhe Oku kuvezwa

sisithako sezembalibom esibonisa unxulumano olukhoyo phakathi koncwadi lukaJolobe

nembhali kunye nobomi bakhe Ubunye boncwadi lukaJolobe kwanomsebenzi awufundeleyo

kwanokuxelenga kwakhe nendlela akhulu ngayo bubonakele gca kulo msebenzi wophando

Uvula lo mdlalo ngomthandazo wangokuhlwa nokufundwa kweBhayilhile iLizwi likaThixo

Aphinde akupasa uThemba athi mababulele bathandaze bafunde iBhayibhileldquoIkhubalo

lasekhayardquo Eli bali alibalisayo libonakala lilibali lakhe elingamava akhe nendlela akhule ngayo

ayixube nebali lentlupheko yokucalucalulwa kwabantu abaMnyama kwilokishi yaseBhayi

UJolobe ukhuthaza ukuba kwimizabalazo yabo abantu xa behlupheka befuna inkululeko

mabathembele nakuMdali akholelwa ukuba unamandla angaphezu kwawabo okubanceda

Kanti naxa uJolobe eyivala le ncwadi ekupheleni kwayo xa uMaDlomo sele ephumelele

engaphaya kwentlupheko noThemba unyana wakhe omncinci ephumelele esikolweni athi

uThemba makeze ldquonekhubalo lekhayardquo benze umthandazo wangokuhlwa babulele uMdali

ngeentsikelelo athe wabenzela zona Apha uJolobe uquka neenkumbulo zakhe esahlala noyise

nonina apho yayinto yesiko lakowabo ukuba umthandazo wangokuhlwa wenziwe kunikwe

umbulele kuMdali kwakhona abantwana bona baphinde benza umthandazo weNkosi Umbongo

323

Umthandazo Wangokuhlwa uziinkumbulo ngoyise wakhe owayesithi ngokuhlwa afunde

isiBhalo akhokele ahlabelele amaculo enkonzo lulandele usapho lwakhe nalo luvume ingoma

kunye naye (Jolobe 197455) Ngoko ke ubomi balo mbhali bukwayimveliso yoncwadi lwakhe

kuba lukwangamava akhe kwanendlela yengqeqesho yekhaya lakhe labazali abangamaKristu

UVuyo naye ubalise ukuba uyise wakhe uJolobe umbhali ngexesha esakhula ebeye afunde

kwikhubalo lakowabo phambi kokuba kuthandazwe lusapho lakowabo aze uyise aqhube

ldquoUmthandazo wangokuhlwardquo Ibilisiko lakowabo ukuba kwenziwe umthandazo kufundwe

neliZwi leNkosi phambi kokuba kulalwe Ngoko ke ikhubalo luphawu olubonisa ubukho

bukaThixo kwikhaya lakhe kwakuthembelwa kuYe Nayo ke le ncwadi yedrama ibonisa ukuba

ingumsebenzi omnye kunye nobomi isimo sakhe kwaneengcinga zakhe neziquka imibono

iminqweno yakhe ayibone imhle iyinkuthazo waza wayibeka nakuncwadi lwakhe

Indlela azibone ngayo izinto zikwaduliswe yindlela akhuliswe ngayo ebutsheni bakhe

kwanokuba iye yendela kuye wayibona imsebenzela akakwazi ukusuka kuyo asakuba mdala

Wabona ukuba ithe yamnceda yena ngoko ke naye makayigqithise ayikhuthaze nakubafundi

bakhe okanye isizwe sakhe UKerr (201261)) wadulisa ukuba umzobi uFrancis Bacon

wakhankanya ukuba umzobi akabikude kwimisebenzi yakhe nakwindlela athe wakhula ngayo

ebutsheni bakhe Akuthethileyo kuyinyaniso kuba uJolobe indlela yoqambo lwakhe namazwi

akhe enkuthazo abonise inkolo yakhe yobuKristu nesimo sendlela akhule ngayo kwikhaya lakhe

nayifunde kubazali bakhe inxenye yayo

Abantu bangafuna ukuqonda ukuba kwakutheni uJolobe athi engunyawontle umfundisi

weliZwi aphinde kwayena abeliqabane elikwiingxoxo zomzabalazo wenkululeko yomntu

oNtsundu waseMzantsi Afrika kanti noncwadi lwakhe ludiza kwa esi simo Abanye abantu

baye bacinge oko kuba abefundisi kufuneka bangathathi macala emfazweni Kanti yena uJolobe

uyakuchasa oko kuba yena umi kwicala labacinezelwayo kuba naye uyacinezelwa Abantu

abacinezelwayo baligazi lakhe kwaye uzibone engenako ukuthula Uzibone kufuneka eme

enyanisweni angacengi kuthandwa alathe iindlela abantu abaMnyama abangcikivwa ngazo

kweli bali lakhe kwanasekuhlaleni kwenene

UJolobe wathetha wathi ukuba abantu abaNtsundu ababhali ngubani oza kusuka kwelinye ilizwe

aze kubhalela isizwe sabo (Jolobe 1958171) Ngale ndlela uJolobe isimo sakhe sithe sabonisa

ubunkcubabuchopho bakhe kuba uthe wabona ithuba lithe thu phambi kwakhe akaphozisa

amaseko wabumba umdlalo wakhe wedrama nabalinganiswa abathe badulisa intlungu ayiva

ngaphakathi yokucinezelwa komntu oNtsundu

324

Ngoko ke umntu osuka kwelinye ilizwe angawabhala njani amabali angeemvakalelo iintlungu

zikaJolobe ezinzulu athe waziva yena engazi esuka kwelinye ilizwe Kungoko athe ngesipho

sakhe sokubhala walusebenzisa uncwadi lwakhe njengombhobho wokumchasa kwanokumgxeka

urhulumente ngeenkqubo zakhe athe waziqulunqa ukuhlazisa nokuhluphekisa umzi kaNtu

Kwakhona olu luvo lugqina amazwi kaJolobe athe wafundisa abantu ngawo ngokubaluleka

koncwadi Uthe ngoncwadi sithi sikwazi ukudandalazisa izinto ezisicaphukisayo nemisindo

yethu kwanovuyo lwethu apho ke sitsho sihleke Kanti kwanodano nosizi lwethu sithi siluzobe

kuncwadi lwethu (Jolobe 1958172 Schueb 196763)

UJolobe ngumfundisi weLizwi obizo lwakhe lelokukhokela abantu ngokubasondeza kuThixo Lo

mba siwubonisile kule ncwadi ethe yadiza iziphiwo zakhe zokuba ngutitshala othanda

ukufundisa kwanokuba yinkokheli enovelwano ngabantu abacinezelekileyo Umzekelo wenze

kanye njengoMosisi okwibali eliseZibhalweni owathi wazalwa eyinkokheli yokulwa

ingcinezelo yabantu bakowayo nowathi wangumthetheli wabo kwingcinezelo kaFaro

Kwakhona uye wangummeli wabantu kubalawuli babacinezeli babo eYiputa Waphinda

wangummeli othundeze ukholo lwabo kwanomntu othe wayinxenye yemizabalazo yabo

yenkululeko bada ekugqibeleni bayifumena inkululeko

Kwangokunjalo noJolobe kuyabonakala wathi wafumana amandla kwimizekelo yamaqhawe

akumabali eZibhalo nakumagorha enkululeko yabantu abaNtsundu baseMelika anje ngooBooker

TWashington (1901) Yiloo nto athi uJolobe inkolo yobuKristu ehamba nokukholelwa kuThixo

kwanemithandazo ayikhabani nokulungiswa kweemeko zezopolitiko zokulwa impathombi

yabantu Kuba kwimithandazo kuthandazelwa ukoyiswa kwamandla obumnyama kodwa

kungayekwanga ukuba kuliwe unobangela wongcungcuthekiso nokucinezelwa kwabantu

ekuhlaleni utshilo uJolobe kuMavo (1940)

UJolobe uthi uThixo usinike imiyalelo yokuba simthande Wasipha nokuba siyisebenzise

ingqondo yokuba sizikhusele sibulwe nobundlobongela obenziwa ebantwini Kwakhona

uyithethelele wayixhasa into yokuba kubefundisi akasiboni isizathu sokuba bazichaselise kude

lee nemeko zezopolitiko ngokumalunga nokucinezelwa kwabantu abaNtsundu Uthi kwincwadi

kuAmavo (194052-530 iLizwi kwisiBhalo lithi thanda iNkosi uphinde uthande nomelwano

wakho njengoko uzithanda ngako Ngoko ke abuye uJolobe athi uThixo uthe wamnika umntu

ingqiqo yokuba ayisebenzise ingqondo yakhe amkhonze nangokuzilwa iimeko zokucinezelwa

kwabantu Uluvo lwakhe luyavakala kakhulu Lubonisa ubulumko bakhe bokuyisebenzisa

ingqondo kwanokucinga nzulu nangokubanzi angaphili impilo emxinwa yokuba ngucalanye

325

kuba kuJolobe iimeko zezopolitiko zinako ukusetyenziswa njengenxenye yeendlela zokunqula

iNkosi

Njengenkokheli ekuhlaleni kwilokishi yaseBhayi ibe luxanduva lwakhe ukuba abe namaxesha

awacwangcisileyo angowomnye umsebenzi wakhe wokuvelela amakhaya endidi zabantu

ukuquka nabahlolokazi ngokuthi athabathe intonga yakhe angene apha elokishini ahambe

etyelela izimvu azalusayo njengomalusi (Vuyorsquos Journal 2013) Oku kubonisa umntu othe

walidini lenkokheli yenene ephumeleleyo nebonisa uvelwano Inkokheli engathethi ngamazwi

odwa Ube eyinkokheli eyenza izenzo ezibonisa ukuzinikezela kwenkokheli ekukhonzeni isizwe

sayo ingakumbi ekuphakamiseni abantu bayo

Kwakhona sikwabona nengcingane yentsebenziswano yetekisi nenye itekisi kaMary Orr

(200335) Yingcingane esebenzela ukubonisa ubudlelwane betekisi kunye nenye itekisi

kuncwadi olubhaliweyo Le ngcingane isebenza kakhulu kwimisebenzi kaJolobe ebonisa

ukuthungelana koncwadi lwakhe kunye nolunye uncwadi lwakhe Umzekelo kumbongo wakhe

ldquoUmthandazo wangokuhlwardquo ku -Umyezo (193635) uyise uqhuba umthandazo wangokuhlwa

Siphinda nalapha kweli bali lomdlalo wakhe sibone elo siko lakowabo emzini wenkosikazi

engumKristu enguMaDlomo Kanti nakowakhe umzi uJolobe ebelinyusa ngokwakhe idini

lombulelo kuThixo phambi kokuba kutyiwe isidlo sangokuhlwa engekaphazanyiswa ziindaba

zelizwe awayeye aqinisekise ukuzimamela emva komthandazo emva koko usapho lungasuka

luye kulala (Vuyorsquos Journal 2013)

Elokuphetha singalibethelela olukuba le ncwadi izoba inxenye yobomi athe wabuphila uJolobe

emhlabeni ngexesha localucalulo Kwaye olu phando lungogxekoncomo lwemisebenzi kaJolobe

lusebenzisa imethodi yekhwalitheyithivi ezibonakalise iluncedo olukhulu ekuboniseni ukubakho

komnxeba ophilayo phakathi kobomi obuphilwe ngumbhali uJolobe kwanoncwadi lwakhe

alubhalileyo Ude wabonakalisa ukungqinelana nenkolo kaElliot (1981338) othi ukucinezelwa

komdilili wabantu abahluphekiyo nababonwa bekumgangatho ongezantsi kunabanye kudala

intlupheko enkulu kwaye kuthoba isidima sabo kwaye kubanga nendelelo enkulu yabo esizweni

Akuthethayo uElliot koku kubhengezwa nguJolobe esazisa abahlali abaMnyama ukuba bazi

ngeemeko zabo ukuze bakhanyiselwe yinyaniso bangavumeli ukuba bahlale benyathelelwa

phantsi Uzame ngandlela zonke ebakhuthaza ukuba bahlale benethemba lokuba izinto ziya

kutshintsha kwaye ukhuthaze ukuba ulutsha luzimisele esikolweni luhlale lufundile

Nangona amacebo kaJolobe abonakala emahle kodwa abengazisi luncedo ngokupheleleyo kuba

ithi enye inkwenkwe eNtsundu ifundile kuneyeBala isuke le yeBala yona ifumane umsebenzi

ongcono nemali ebhetele ingafundanga kuyaphi Kwakhona amakhwenkwe kwiingxoxo zawo

326

abonise ukuba zininzi iititishala eziNtsundu ezingxungxayo zakugqiba ukuba nemfundo ethe

Mvetshe kunazo kodwa ziswele imisebenzi ngoko liphi ixabiso lemfundo kwakuba nje

Le ntsokolo yabantu abafundileyo abaNtsundu ibangwe sisindululo somthetho ka-1953 ukuba

abantu abaNtsundu banikwe imisebenzi ephantsi ukuze bahlale bezizicaka zabantu abaMhlophe

kweli lizwe Noko kunjalo uJolobe waziwe njengomntu neliso lokhozi kwisimo sakhe

Ebeyilungiselela into ngexesha (Vuyorsquos Journal 2013) Ngokukhuthaza ulutsha lufunde nokuba

lufunde ngaphezu kolutsha lweBala umbhali ubone kungcono ulutsha oluMnyama olu ukuba

lube nemfundo esemgangathweni nethe vetshe kunokuba nemfundo encinane Kwaye ebesazi

ukuba izinto zizakutshintsha kuba inkululeko yona iyakuza Ngekwefilosofi yakhe ulibone

ixesha lokufika kwayo liyakufuna abantu abafundileyo

UJolobe ube eyindoda enemibono nokholo Usebenzele ukuphakanyiswa kwesizwe esiNtsundu

ukuba sibe kumgangatho wezizwe zehlabathi eziphumeleleyo Ufune ukuba abantu abaNtsundu

bazithelekise ngomlinganiselo wokuba bafikelele kwiindawo ezifikelele kuzo iinkokheli

zakumazwe aseMelika nezaseNgilane Oku ukuthethe kwilivo lakhe elithi ldquoUkuvuthwa

Kwegaqa Lepesikardquo (Jolobe 1940116)

UJolobe wazile ukuba nokuba abantu beBala nezinye iintlanga zifunyaniswa imivuzo engcono

kuneyebantu abaNtsundu imfundo ethe kratya nokukhanyiseleka kokona kungcono kunokuba

nemfundo encinane Naye ngokwakhe uthe ebenemfundo yobutitshala kuphela wasuka

wanxanelwa imfundo ephezulu wanesidanga Wabona kubalulekile ukuba umntu oyinkokheli

abenemfundo ethe xaxe nolwazi olongezelelekileyo ukuze abenako ukunceda abantu bakowabo

baphume emihadini nebangwa nakukungafundi bangakwazi ukuntingela phezulu enkululekweni

ethi ikhatshwe yimfundo amaxesha amaninzi

Olu luvo lwakhe luxhasekile kuba uJolobe ngexesha lokuphila kwakhe amava akhe emfundo

athe amvulela amasango amakhulu okunceda isizwe Umzekelo uye wanyulwa ngabantu

besizwe wabayinkokheli kumaqela ngamaqela amaziko emfundo nemizimveliso ephakamisa

inkqubelaphambili yesizwe kamva ebomini bakhe watsho wakwazi ukusiphakamisa isizwe

esiNtsundu nosapho lwakhe lwaphumelela Lwaza noncwadi lwakhe lwakwinqanaba eliphezulu

Waba nako nokuxwayisa abantu nangamava ngolwazi nobulumko nenkqubelaphambili

nakwangalo olu ncwadi lwakhe Iingxoxo zamakhwenkwe angabalinganiswa zityhilele isizwe

ngokucacileyo malunga neemeko eziyinyani ezilusizi zentlalo ngexesha lolawulo lombuso

wocalucalulo

327

UJolobe isizathu sokuba agxigxinise ekubalulekeni kwemfundo kule drama yakhe ebekhuthaza

abantu babe nokuqonda ukuba nokuba batsala nzima kangakanani yaye kubalulekile ukufunda

Umntu ofundileyo uba kwizinga elingcono xa kunokuthi kuvele amathuba afuna abantu

abanemfundo kwaye ebebalungiselela ukuba isizwe esiNtsundu sibe sesifundileyo sibenako

ukulawula eli lizwe ngokusemgangathweni yakufika inkululeko Ebeqinisekile ukuba iyakufika

loo mini apho isininzi samanani abantu abaMnyama siyakongamela ngeevoti sizithathele kuzo

iintambo zolawulo lweli lizwe ezandleni zabaMhlophe abambalwa Awakuthethayo kwenzeka

Siphila kuloo maxesha wawabona yena ngeliso lomphefumlo

Le yintlungu ayibika kule ncwadi Ukucinezelwa kwabantu abaNtsundu kubonakela kumgqiba

ingqondo kumphethe kakubi emphefumlweni wakhe UJolobe ude wabhala wathi

Namhla kubuhlungu kuthi ukuba sibe asinalizwi kwimicimbi yelizwe lakowethu kodwa

kungathi kum akunakuhlala kunjalo lonke ixeshahellipNgamanani ayekusikhululeka

(194034)

Enye into ebe imkhathaza kukuba abantu abaMnyama bangabi nalungelo lokuvota elizweni labo

lemvelo babonwe bangenalungelo elizweni labo benziwe abahambi kusuke kunkqenkqeze

phambili evotini abantu abafikayo nabalithabathele kubo ilizwe labo

Ngoko ke umbona obe uphambili kaJolobe ibikukuba umntu oMnyama makazimisele afunde

aqinise kuba ebona ukuba imfundo iyakuthi imvulele amathuba angcono kamva Kuyabonakala

ukuba uNelson Mandela wakhuthazeka wafunda lukhulu kwimisebenzi ebhalwe nguJolobe

enjengale ncwadi yakhe yedrama Simva emva kokuphuma kwakhe entolongweni ngenxa

yesigwebo sokulwela inkululeko namalungelo afanayo obuntu kubantu abaMnyama ememeza

egxininisa ukuba abantu abaMnyama mababuyele esikolweni ingakumbi ulutsha ukuze lubenako

ukuthabatha izikhundla kulawulo lweli lizwe kuba ilizwe eliphucukileyo kula maxesha lifuna

abantu abazimeseleyo emfundweni kwaye lifuna iinkokheli ezifundileyo nezikhanyiselweyo

ukuze sibe sisizwe esiphumelelayo kunye nabantu baso kungoko ekhwaze amazwi athi imfundo

sisixhobo esinokudala iinguqu kubomi bomntu nakwilizwe ngokunjalo

Imibono kaMandela ibe yimibono eyabonwa nguJolobe owathi ngesiphiwo sakhe sokubona

izinto ezizayo (Vuyorsquos Journal 2013) wayibona inkululeko yomntu oMnyama isiza waziva

izingqi zokufika kwenkululeko zigalelekile esekhulukweni lokufa ngo1976 Kanti wayibona

ingekudanga nango-1951 kwimibongo yakhe awathi wayipapasha ikhwaza inkululeko (Opland

noMtuze 1994116) Uye walungqina olo luvo lwakhe lokuba kufutshane kwenkuluko

328

wakhuthaza abantu bangatyhafi kwaye babe nokholo lokuba baza kukhululwa kamsinya Oku

kudizwe kumbongo wakhe othi lsquoOsemboniselwenirsquo xa esithi

Kuxa liphi

Isifingo sidlule ngumsobomvu (Opland noMtuze ibid)

UJolobe ebe eyimele into ayithethayo ayenze Nalapha kule ncwadi ubonakalisa ukuyimela

inkolo yakhe yobufundisi Umzekelo apha ngentla uthethe ngenkululeko akholelwe kuyo ukuba

izakwenzeka Oku kubonakalisa ukuba ube eyindoda elikholwa nenokholo olungagungqiyo

Kubonakela ukuba nanjengomfundisi weLizwi ulikholelwe ilizwi eliphaya kwiZibhalo elithi

ldquoUkholo kukholwa kwizinto ezingabonwayo nokweyiseka bubukho bezinto ezingabonwayordquo

ukuba ziya kwenzeka xa umntu ekholelwa kumandla kaSomandla angaphezulu kunaye nathi

ancedisa ingqiqo yakhe (AmaHebhere 111) Okuvuyisayo kukuba inkululeko yathi yafika

lavakala ilizwi likaJolobe nakumazwe aseNtshona naphiphiphi Baza bathi abantu bamazwe

anovelwano beva ngengcinezelo yabantu abaMnyama ebikwe nguJolobe kule ncwadi yedrama

adala kuyo ukufezwa kwamaphupha akhe nangona yena wayesele eyihlakulele inkululeko yama-

Afrika akowabo ngeendlela ezikhankanywe apha ngentla zokubasindisa nasekufeni abanye

babo

Kwakhona kuyinto elungileyo ukuvakalisa ukuba igalelo likaJolobe libe lelikhulu kwimpucuko

yesizwe esiNtsundu sakowabo Umzekelo ngenxa yokuba ube eyinkokheli efundileyo naye ibe

ngumbono wakhe ophezulu ukuba isizwe sakhe nabantu bakowabo nabo babengabafundileyo

bangashiyekeli emva Kumavo akhe uthi inkokheli ekhathalayo ngabantu nesizwe sayo izama

ngazo zonke iindlela ukuba ibaphakamise (Jolobe 1940) Ngoku le ncwadi yakhe yedrama

iligalelo lakhe apho athe wakhuthaza abantu abaninzi bakowabo abahluphekayo ukuba bafunde

kanye njengokwenziwa ngooWashington (1901) ababezinkokheli eziMnyama eMelika Bathe

bakukhululwa ebukhobokeni basebenza ngamandla ukukhuthaza abanye abantu abaMnyama

ababevinjwe ithuba lokuba bafunde kuba kujongwe ukuba bahlale bezizicaka zabantu

abaMhlophe unaphakade Kodwa zathi zatshintsha izinto ngokuhamba kwamaxesha ngenxa

yabantu abanenceba abathi balwela inkululeko yabantu abaMnyama eMelika (Jolobe 1940)

UWashington ngenkqu wabhala ngemeko yempatho yamakhoboka aMnyama kwanokutshintsha

kokuphuculwa kobomi bawo Le yincwadi uJolobe awayifunda waza wayiguqulela esiXhoseni

kuba yathi yaba yinkuthazo kuye Wathi wayibona iyinkuthazo nakubantu bakowabo

abaMnyama abacinezelweyo eMzantsi Afrika ngexesha abe ephila kulo

UFanon naye uthe wayithiya impathombi ayeyisenziwa kubantu abaMnyama elizweni lakhe

ngexesha lakhe waza wabhala ukulwa ingcinezelo yabo Wathi wayilwa ingcinezelo yabantu

329

abaMnyama elizweni awayehlala kulo e-Algeria Waluchasa ucalucalulo lwabo kwanezenzo

zobundlobongela ezidala kwanophazamiseko lwengqondo ebantwini ngenxa yentshutshiso yabo

ngamanye amaxesha Wabhala incwadi awathi wayipapasha wabika impatho-mbi yabo

ngesihloko sithi Black Skin White Mask apho wabhengeza wathi

A man is Yes to life Yes to love Yes to generosity But a man is also a No No to scorn of

man no to degredation of man No to exploitation of man No to butchery of what is most

human in man freedom (Fanon 1986222)

Ezi mbono zingentla ziphakanyiswe nguFanon zibe ziimbono zombhali uJolobe zokuyithiya

impathombi nentlonti yokuphathwa kwabantu abalibala lakhe ngabom ngabasemagunyeni

Kwakhona naye uElliot (1981338- 339) uvakalise into yokuba abantu abakumgangatho

osezantsi nabahlwempuzekileyo nabacinezelekileyo kubalulekile ukuba bafunde ukuzilwela

bazikhulule kwiimeko zobugxwayiba babo babe nemibono ephucukileyo ngobomi babo

UJolobe naye njengekroti ubonakalise ukungawuchasi umbono ovezwa nguElliot Umzekelo

ngokubhala le ncwadi yedrama yakhe uthe wayenza yangumbhobho osetyenziselwa ekuvuleni

abantu indlebe beve kwanamehlo abone izinto ebebengazi boni bayilwe ingcinezelo yabo

UJolobe uchazwe nguKwetana (200039) njengomzabalazi omkhulu noxa ebenguMfundisi

weliZwi nje Kanti naye uJolobe uthe waluxhasa uluvo lukaElliot kwinoveli yakhe u-Elundini

LoThukela xa amaHlubi ayethwe gqolo kukudelwa ngamaNgwane Ubhale wathi

Uxolo luthi ukuze lube nokulondolozwa ngamanye amaxesha kuye kufuneka ukuba zikhe

zinqoze iintonga ukuphuthuma uxolo ukuze kuzuzwe intlonelwano yezizwe (Jolobe

197685)

521 Ukuqukumbela

Le ncwadi yedrama kaJolobe sisiphumo sokuchukumiseka kweengcinga zakhe ezinzulu ngenxa

yeemeko zendawo ebe ehlala kuyo nezathi zayithwaxa kanobom Iimeko zezopolitiko

zokucalucalulwa kwabantu abaMnyama zadala intlupheko eyababeka kweyona ndawo isezantsi

kunezinye iintlanga

Ezi zenzo zathi zamcaphukisa uJolobe Zachaphazela kabuhlungu imiba emininzi ebomini bakhe

nakubomi besininzi sabantu abaMnyama hayi nje kuphela eBhayi nakuzo zonke iindawo

ezihlala ebantu abamnyama Ingakumbi abo bathe badudulelwa ezilokishini ezikude lee

kuneedolophu Basiwa ezinkqantosini apho kungekho mathuba emisebenzi nakuxabiseka

330

kwemfundo yabo Kwakusenzelwa ukuba bahlupheke ngamabom Bangafumani nemisebezi sele

bezamile kwanokuzuza kwaloo mfundo

Ezi meko zathi zazala intlupheko enkulu nethe yabonakala kwintlalo yabantu abaMnyama

kwiimeko zentlalo abathe bahlala ngayo Umzekelo uJolobe uchaze ukuba amagumbi

ayemancinci exinene Abantwana kude kufuneke bayokuhlala esitalatweni kuba kungekho

ndawo yabo yokonwaba emakhaya Onke amagumbi egcwele ngabantu abadala Oku kudale

ukutshomana kwabo neendlobongela ezingabanye abantwana

Ukuphuphuma kwentlupheko nako kudale ukuba nabo abafazi balingeke bade benze amacebo

okuphila banze izidudu zotywala imiqombothi bathengise bezama amacebo okuphila

Kwakhona abantu abaMnyana bebesoloko bezingelwa ziiveni zamapolisa ekuthiwa ngoo ldquopick

uprdquo zingabonwabisanga zizingelana nabo zifuna namapasi kwanezaphulimthetho Kubalulekile

ukwazisa ukuba kwimethodi yekhwalithethivi iimbali zabantu zamkelekile kuba zinceda

ekuqondweni nasekufunyanweni kolwazi oluthi luphakamise lucacise olu phononongo Batshilo

ababhali ooDenzin noLincoln (2008) apha ngentla Itsho nentsingiselo yomyalezo okuncwadi

lombhali ube nokuqondeka kwaneenjongo zokubhala kwakhe zicace elubala

Ngoko ke le meko ibaliswa ngabantu baseBhayi ngoJolobe iyinyaniso Ityhila omnye umba

weendlela zokuziphilisa kwabantu abaNtsundu ezilokishini eziye zalatha imeko ababephila

phantsi kwazo ezibufana nezo bezisenzeka eMonti zikwabaliswa nguJolobe Konke oku

kubonisa ukucinezelwa komntu oMnyama kulo lonke eli loMzantsi AfrikaWayehlaziswa

ecinezelwa kuzo zonke iindawo ejeziswa ngenxa yebala lakhe

Kuyabonakala ukuba uJolobe wayibona ngamehlo akhe le imeko Wazimisela ukuyibalisa kweli

bali lakhe ledrama ukuze le mbali ibe nokugcinakala zize izizukulwana ezifana nathi zazi

ngokwakusenzeka ngexesha ababephila kulo ooJolobe kwanentlalo ababeyinyamezele mihla le

phantsi korhulumente ocalula abantu abaMnyama Wawubona nonobangela wentlupheko

owawuyimithetho yombuso wocalucalulo eyazala iindidi ngeendidi zolwaphulomthetho

Imizekelo yoku luthengiso lotywala ngendlela ezimnyama ukukhuthuzwa kwabantu kufunwa

imali nokuqhekezwa kwemizimveliso Lonke olu lwaphulomthetho lwakhokelela ekuzaleni

kweentolongo Mihla le abantu abaMnyama babewophula umthetho beqhutywa ziimeko

zokuhlwentshuziswa kwabo

Ngoko ke le ncwadi yedrama kaJolobe iyahambisana nophando olubonisa ubukho

bonxulumelelwano phakathi koncwadi kunye nobomi bombhali Oku kufana kanye

njengokwabhaqwa nguRoberts (200268-69) owaphonononga incwadi kaDickens esihloko sithi

331

David Copperfield Wafumana izinto ezimalunga nobomi bombhali Le ndlela yophando yazise

ngokubanzi ngobomi bukaJolobe kuba le ncwadi yedrama iphumelele ukuba sisipili seemeko

ezinobunyani ezithe zadandalaziswa nguJolobe othe wahlaba ikhwelo wabikela izizwe ukuba

zazi ngemeko yempathombi eyehlela abantu bakowabo ama-Afrika Wabhenca

kwanokuhlaziswa nokujongelwa phantsi kwawo kwilizwe lawo lemvelo uMzantsi Afrika Zatsho

izizwe zazi neemeko zentlalo awayephila phantsi kwazo ukuze nje zize noncedo zawahlangule

Ubuthandazwe kwanobukroti bukaJolobe bucace gca Bushiya amehlo Ufana nomntu ongathi

uthi

Iinyaniso makhe ziphume ezityesini zihlale ezitafileni ukuze zaziwe ngumntu wonke

zingabi nakufihlakalardquo Oku kungqinwa sisaziso sakhe esiqule inyaniso Ekuqaleni kwale

drama uthi ldquoNgexesha esikulordquo ixesha abe ephila ngalo [ugxigxiniso lwam]

Wazibhala ezi nyaniso wabhalela nezizukulwana ezisithi ukuba singaze silibale apho isizwe

esiNtsundu sisuka khona sakufika kwiParadesi yemihla yenkululeko nawathi wayibona isiza

wade wayikhwaza amaxesha amaninzi ukuba ifike (Opland noMtuze 199416-17) nakumavo

akhe apho ade athi akuyikusoloko kunje ndash inyaniso iyakusikhulula amanani ethu

ayakusikhulula uthuthuzele isizwe watsho nakwilivo lakhe elithi ldquoUbukhobokardquo nelithi

ldquoAmananirdquo (1940 52 30)

Ezi zimvo zikaJolobe zikhankanywe apha ngentla zokuxhatshazwa kwamandla abantu

abaMnyama ngokunikwa imivuzo emincinane besenza imisebenzi enzima zihambisane nenkolo

kaKarl Marx apho athi kukho amazwe apho abaphathi belizwe nabaphathi bamashishini

bacinezele bacalucalule abantu ngokwemigangatho yabo yezoqoqosho baze baphinde aba bantu

bahluphekileyo babacudise ngakumbi ngokuthi babamkelise imirholo ephantsi ngokulusizi babe

bona bebona abaqeshi babo bezuza ingeniso ephakamileyo

Ngenxa yezi zathu zingentla inkolo kaMarx ikhuthaza ukuba abantu abacinezelekileyo kufuneka

baphakame bayilwe ingcinezelo yabo bangayamkeli ukuze nabo baphumelele ebomini babo

(Elliot 1981339) UJolobe naye njengomntu oMnyama ophile intlalo yengcinezelo uyilwe

ngeembalo zakhe Zibe ligqudu nentshuntshe kwanomkhonto wakhe agwaza ngawo enga uthi

ldquo kufa yayordquo Ufunza edabini wangomnye wamajoni enkululeko

UKarl Marx kuElliot (198171) uqhuba acebise abantu abasekucinezelekeni ukuba ugwayimbo

nemikhwazo yokuqhankqalazela impathombi kwingcinezelo eviwa ngabantu ayanelanga

Ucebisa kwanokuba imigudu yemizamo yezigalo nayo kufuneka iqwalaselwe ukuze abantu

bakhululeke Olu luvo lwakhe lubekeke kakuhle ngala mazwi akhe athi

Revolutionary energy and intellectual self- confidence alone are not enough to gain this

position of emancipator

332

Ngokokwesi sicatshulwa uKarl Marx ubona ukuba abantu abacinezelekileyo kufanele ukuba

baphakame bayilwe ingcinezelo yabo ngandlela zonke Ngokubhala le ncwadi yenye yeendlela

kwanegalelo likaJolobe athe walenza ekulweni ingcinezelo yomntu oMnyama kwilizwe lakhe

333

ISAHLUKO 6

UKUQUKUMBELO NGOKUBANZI

61 Intshayelelo

Kwesi sahluko kuza kuthi kujongwe ukuba ngenene ngenene bebukho na ubudlelwane

bemveliso yoncwadi lukaJolobe kunye nobomi bakhe

62 Okubhaqekileyo kubhalo lwenoveli Elundini LoThukela kaJolobe

Ezi ngongoma zikhankanywe ngezantsi apha zidulisa ngamandla ukuba uJolobe ubomi bakhe

ubuzobile kuncwadi lwakhe Oku kubonakalisa ukuba isithako sembalibomi esikwithiyori

yezoncwadi sibe luncedo ekudandalaziseni amandla aso okudiza iinyaniso ezifihlakeleyo

ezingombhali nabalinganiswa abakwiiteksi zezoncwadi zikaJolobe Le mizekelo ingezantsi idiza

oko

621 UJolobe nguNtsele

UJolobe umbhali uzobe umlinganiswa uNtsele wanesimo esifana nqwa nesakhe ngenkqu kuba

uNtsele ngumntu okhutheleyo ohambisanayo nembeko nentlonelo Ukwangumntu okhuthaza

ubumbano lwabantu Ekwangumntu obakhathaleleyo abanye abantu nesidima sabo Loo nto

uyibonakalisa ngokuba novelwano nangabacinezelwayo nababuthathaka abancinci nabadala

Ude wabalwela abaseTyhini namantombazanana athi ngamanye amaxesha afumane impathombi

nogonyamelo ngamanye amadoda Umzekelo kuElundini loThukela nanku esilwela

ukuxhatshazwa kukaNobusi nguNgwekazi (oku kukhankanywe ngentla kwakolu phando

kwisahluko sesithathu) kanti noJolobe nakwisahluko sesibini ubalwele nabaseTyhini

abazizilwane zakhe ukuba bangaphathwa kakubi baxhatshazwe ephila UNtsele uzotywe

wayindoda elikhalipha nekroti Akazibandezi ekulweni ukuba kudaleke uxolo xa lulambatha

noJolobe ube ngumlomo wabantu abaMnyama wabacinezelwayo akakhetha kuthandwa UJolobe

ebengumntu onazo zonke ezi mpawu zobuntu athe njengombhali wazambathisa uNtsele

Kwakhona uJolobe waqeqeshwa ngunina ukuba asebenze ngenkuthalo ekhayeni

angabinamsebenzi athi lo ngowamantombazana Le ngqeqesho eyazuzwa nguJolobe kunina

siphawula intsobi yayo kuNtsele oqeqeshwe ngunina Umzekelo uJolobe kwinoveli uElundini

loThukela ukuba uNtsele wakhuliswa ngumama wakhe owayengafekethisi nowayesithi

umntwana oyinkwenkwe okanye umfana makancedise nakwimisebenzi yekhaya angacalucaluli

imisebenzi athi le yeyamantombazana akanakuyenza Le ngqeqesho yamenza uNtsele

wangumzekelo othumekayo womntwana kulutsha waqhela ukuya kukha amanzi emlanjeni

akhelele umama wakhe ancedise nasekucoceni indlu UJolobe naye uyisebenzisile le ngqeqesho

334

kowakhe umzi Bonke abantwana bakhe ekhayeni labo bebesenza imisebenzi kungekho

ubekelwe abafana okanye amantombazana okanye abafazi (Vuyorsquos Journal 2013)

Kanti nakwincwadi Amavo uJolobe ukhankanya intsebenziswano Ude acele ootata okanye

abayeni bawancedise amakhosikazi awo bangawayekeli ngemisebenzi emininzi engapheliyo

emakhaya Ude wathi ukuphungulwa kwemisebenzi kubafazi kuya kuthi kubange intlalo

emnandi emakhaya Konke oku kuvokotheka kweengxoxo kuxhasa uluvo lokuba uJolobe

umambese uNtsele ngesimo sakhe kwanangemfano abakhuliswe ngayo ngoonina babo (uJolobe

noNtsele)

622 Ukwakhiwa kwabalinganiswa bakaJolobe novuselelo lweenkosi zamaHlubi

Ziliqela iindlela zobudlelwane ezifunyenwe lolu phando ziqhagamshelanisa uJolobe kunye

noluncwadi lwakhe Olu qhagamshelwano luhamba ekhondweni lweengcinga zomhlalutyi

uSainte-Beuve kuSwanepoel (19904) esimkhankanye ekuqaleni kolu phononongo esixelela

ukuba singenza njani na ukuphanda ngonxulumano olukhoyo phakathi kobomi bombhali

noncwadi lwakhe Usibonise ubudlelwane obuliqela obuthi budizeke malunga nombhali

noncwadi lwakhe Usibonise ezi ngongoma zilandelayo umbhali kunye nosapho lwakhe

uhlanga lwakhe iminyaka yakhe izinto ezithe zenzeka phambi kokuzalwa kwakhe kwanezinto

ezithe zenzeka emva kokuzalwa kwakhe

Kule noveli Elundini LoThukela sibhaqe okuliqela okuqhagamshelanisa umbhali uJolobe nale

ncwadi Singabalula oku kulandelayo imbali yookhokho bakaJolobe idiziwe amaqhawe

neenkosi zakowabo kubalisiwe ngazo iindawo amaHlubi ayehlala kuzo ngelixa lasendulo

zidakanciwe amasiko nezithethe zamaHlubi zicacisiwe zachazwa Ngaphezu koko

kukhankanywe iintaba imilambo emikhulu neziduko zamaHlubi Konke oku bububani

bukaJJR Jolobe

Umbhali uJolobe uvuselele ubuzwe bamaHlubi ngokuphinda azakhe okutsha iinkosi ezilibhongo

kumaHlubi akowabo ngolu hlobo

Inkosi uDlomo wendlu enkulu kumaHlubi umenze wangumlinganiswa oyintloko kweli bali

Umdale ngokwendlela aziwa ngayo kumnombo weenkosi kwimbali eyinyaniso yoqobo

yamaHlubi kuba nalapha kweli bali ukubuliswa nokukhahlelwa kwakhe nguDlanga iphakathi

elilikhankatha leenkosana ezingabazukulwana bakhe kuveza umnombo weenkosi azalwa zizo

ooNcobo ooMthimkhulu nooMalunga

UJolobe umenze uMahlaphahlapha wangumlinganiswa oyinkosi yendlu yasekunene Uqobo

lukaMahlaphahlapha ngokwembali yamaHlubi eyinene ube eyinkosi ekhaliphileyo esithandayo

335

isizwe sayo neyayizimisele ukusifela ukuze kusinde abantu bayo Mhla amaHlubi ahlaselwa

ngequbuliso yaqina yamelana nomkhosi omkhulu wamaNgwane Amabutho omkhosi wakhe

ayenganeno ngamanani kakhulu kunowamaNgwane kodwa wathimbisa ngobukhalipha bakhe

wachithwa owaNgwane Le ngxelo yona idizwe nguWilliam Gqoba kuBennie (1935103-107)

UJolobe umenze UNtsele ngenene wanguMzukulwana kankosi uDlomo ebalini Kanti

kwanasebunyanini bembali yeenkosi zamaHlubi kunjalo Kweli bali umenze uNtsele

wangumlinganiswa obalasele ngeempawu zobukhosi ezinjengobukroti ubukhalipha

kwanokuthobela imithetho ebekelwe iinkosana Ebeyenza ukubonisa imbeko kwinkosi endala

nenguBawomkhulu wakhe Noxa kunjalo ezinye iinkosana bezingayithobeli eminye imithetho

Umzekelo zatshikilela zasidela isicelo senkosi enkulu mhla yayicela amanzi phantsi kwesiwana

kodwa yena wasithobela isicelo Le ntobeko yamzela nodumo lokuwelwa ngumqa esandleni

waba yinkosi elawula emva koKumkani uDlomo zikho ebezinkulu kunaye ngamandla kwanesiko

lokuzalwa kuqala

UBhungane naye kwimbali yenyaniso ube eyinkosi enkulu ehlonelwayo zezinye izizwe Igama

lakhe lisisinqulo kwisizwe sakhe esingamaHlubi UJolobe umenze uBhungane ebalini lakhe

wangunyana othe wazalwa emva kokuba etshatile uNtsele Lakufika ixesha lakhe wabekwa

wayinkosi yamaHlubi emva kokuba unkosi uDlomo ethe wathatha umhlalaphantsi Kanti ke

ngokwebali lembali yeenkosi zamaHlubi uBhungane ngenene ngunyana kankosi uNtsele Unkosi

uNtsele yena uzalwa nguMashiyi unyana kaDlomo UMashiyi owathi wasweleka esemtsha

(Jolobe 2008174)

Oku kuvuselelwa kweenkosi zamaHlubi nembali yawo ngokuqinisekileyo kudale ihlombe

kuJolobe nakubantu bakowabo azalwa ngabo nakwisizwe sakowabo xa sisonke Eli hlombe

libangwa ngokuthi kwinzala yamaHlubi kubekho ihlumelo elithe lawakhumbula lawaphakamisa

lade labalisa nangobulumko beenkosi zamaHlubi kwanokuba zazingengomagwala zazisilwa

nemikhosi eyayimikhulu kuneyawo enjengeyamaNgwane Oku kuvuselela iinkumbulo zeenkosi

ezinkulu zakowabo ezisele zisemaNgcwabeni Oku kudala iinkumbulo zobuzwe kumaHlubi

Atsho azive ehloniphekile ethuthuzeleka emva kokuthotywa kwawo isidima sokwenziwa

iimbacu ezashiya amakhaya azo zingathandanga Phambi kwale ntlekele amaHlubi ayehlutha

engaceli nto mntwini Kodwa ngenxa yobumbacu azibona sele ekwilizwe lokuphambukela

engasenako ukubuyela umva ngenxa yeemfazwe

336

63 Ukugqwesa kwesimbo sengxoxo

Isimbo sengxoxo kule noveli sikumgangatho ophezulu UJolobe ufikelela kweli nqanaba

lokubhala ngokusebenzisa ulwimi olutyebe ngezafobe Lukwaqulathe isigama esifunyanwa

kwinkcubeko yamaHlubi Oku kuyitsho le noveli iwutsale kakhulu umdla womfundi

Esi sigama siphelekwa zizafobe sikwahamba nezifanekisozwi nezikhuzo Ezi zagwelo zokubhala

ziqaqambisa engqondweni yomfundi iziganeko ezithi zehle kule noveli ezifana nemilo

emikhulu amadoda ezingela inyamakazi azibhaqe sele eleqwa ngamarhamncwa Oku kuyenze le

noveli ifaneleke ukuba ingabizwa ngokuba iyincwadi enentshukumo ebanga izinto ezothusayo

Esi simbo sikaJolobe sokubhala sidala ulunqa kumfundi atsho azibhaqe sele enomdla onyuka

amadlu Sibonisa ukuphila kwengqondo kwanesakhono sokubhala sikaJolobe Sikwadiza ukuba

ube engumtu onolwazi malunga nemifanekiso-bhanyabhanya Kule ncwadi umgcina umfundi

wayo okunga ubukele umfanekiso-bhanyabhanya Oku kuyitsho le ncwadi iphumelele ekubeni

yinoveli eyenza imbaliso ngenkcubeko nangembali yamaHlubi eyinyaniso UJolobe ukwenza

oku ngendlela apha efundisayo eyonwabisayo neqiqisayo

Kule ncwadi simbona uJolobe eseluyolweni oluphezulu ekwangumbhalinoveli onesakhono

esiphezulu sokucazulula izixingaxi namahlandenyuka obomi Ngenxa yesi sakhono ibali lakhe

lishiya imifanekiso engasukiyo engqondweni yomfundi Ngoko ke singatsho sithi ngale ncwadi

ubethe wagqwesa ekubhaleni le noveli yesiXhosa kangangokuba ndinga ndimva endumzela

eyedwa esithi ldquoNantso ke mawethu nosala nisitya ndinibengele ndanojela mna ndiyagodukardquo

64 Iziphumo zophando

UJolobe kumbongo ldquoUmthandazo Wangokuhlwardquo okwincwadi Umyezo uphumelele ukubonisa

indlela owathi ngayo wakhuliswa ngabazali bakhe Ingqeqesho yabazali bakhe ibethelelekile

kuye la mathende alandelayo Umntwana umelwe ukubaxabisa nokubanika imbeko abazali

bakhe Ubunye nembumba yamanyama phakathi kwamalungu ekhaya ubonise bubaluleke

kakhulu Obu bunye nale mbumba yamanyama buyomelezeka ngokuthi kuthandazwe kunye

rhoqo ngokuhlwa phambi kokuba kulalwe

Ukuthandaza okwakusenziwa ekhayeni likaJolobe kwamfundisa ukwenza Umthandazo Wenkosi

eselula Isiqhamo soku kukuba axhamle kubudlelwane obuphakathi komntwana noMdali wakhe

esemncinane Wafundiswa ukuzithoba phakathi kwabanye abantwana Yamtsho lo nto wakhula

ekwazi ukusebenzisana nabanye abantu wangumfundisi ophumelelayo wenkonzweni

nakubutitshala Abazali bakhe yayingabantu abakhutheleyo baze bamosulela ngokuthanda

ukusebenza ngenkuthalo engumangaliso kuba wafundiswa ukubulela akwenzelwa into

337

ngabantu nanguMdali UVuyo Jolobe uyazingqina ezi ngongoma ngelithi konke uJolobe

owayekufundiswe ngabazali bakhe ubuye wakutyala kolwakhe usapho Kuncwadi lwakhe

uJolobe ziyavela ezi ngongoma ezayamanise nabalinganiswa ubomi bakha nabaliganiswa bakhe

umzekelo nakwidrama yakhe Amathunzi Obomi umlinganiswa oyintloko uMaDlomo

ukhuthaza abantwana bakhe ngokuziphatha kakuhle ekuhlaleni Umzekelo uNgxaki uyamqanda

ukuba angahambi esilwa nabantu ngenxa yokuba bemxwaxwa ngokuswela kwakhe Kwakule

ncwadi uMaDlomo ongumhlolokazi ukhuthaza ukuba usatshana lwakhe malubulele kumDali

walo phambi kokuba lutye naxa kuza kulalwa likhaya kutyhilwe kufundwe iziBhalo eziNgcwele

ukuze emva koko kuthandazwe aze uThixo aluphe amandla okuphila ngoloyiso ebomini Le

nkqubo uJolobe athe wayiqhuba emzini wakhe wakhuthaza kwanobunye ukuba kutyiwe kunye

isidlo

Abazali bakhe yayingabantu abakhutheleyo baze bamosulela ngokuthanda ukusebenza

ngenkuthalo engumangaliso

Kwakhona kwincwadi Amathunzi Obomi siyaqubisana nomxholo wentsebenziswano Sibona

uMaDlomo ecela unyana wakhe uNgxaki ukuba amgadele amapolisa xa esiza kuba ethengisa

utywala ngendlela engekho mthethweni Le ntsebenziswano iphakathi komntu nonyana

ikhuthaza ulondolozo lobutyebi bekhaya Oku kusebenzisana kosapho sikubona kubomi

bokwenyani bukaJolobe xa uVuyo abalise ukuba uyise uRhanisi Jolobe emzini wakhe

ubafundise intsebenziswano kwanokuba kungabiko msebenzi kuthiwa lo ngowabathile exhasa

olu luvo uVuyo ubalise ukuba bamncedisa uyise nabo nangeemali xa wayesakha umzi wakhe

wokuphumla eMthatha ngochulumanco

Nakwincwadi yakhe yedrama uJolobe ukhuthaza isimo esihle ukukhuthalela ukuya esikolweni

rhoqo nokuthanda ukuya kukhonza uThixo Le nto ayibhalileyo nafundisa ngayo kule ncwadi

yinkqubo awayifundiswa ngunina wakhe nathe wafundisa ngayo kowakhe umzi

Kwakhona uthando lobuthandazwe bukhuthaziwe ngabazali bakhe ababezizithandazwe

bebuxabisile ubuzwe bobuHlubi Siyayixhasa le mbono ngokubalula ukuba uninzi

loomolokozana bakayise uRhanisi bathathwe kwiintombi zamaHlubi Ziphuma kooDlomo

kwanooRhadebe Naye uJolobe uzeke intombi yamaHlubi uMaRhadebe Le ndlela

yokwendiselana akhuliswe kuyo uRhanisi nguyise ibonisa ukuxabisa ubuthandazwe

Obu buthandazwe bambethwe nguJolobe buyaqapheleka nakwinovela ayibhalileyo esihloko sithi

UZagula Kule ncwadi kukho umlinganiswa oyititshala obalasele ngokusoloko ecela indawo

yokuhlala kwimizi yabantu abaneziduko zamaHlubi Omnye umlinganiswa ongumfazi welali

338

uyasikhalazela esi simo sale titshala sokufuna rhoqo ukuhlala emizini yamaHlubi Lo mfazi

ubona lo mkhwa ulucalucalulo Inokuba le titshala yayingakholwa kukuhlala kwimizi

engawaziyo amasiko nezithethe zawo Mhlawumbi yayinoloyiko lokubhidana nabantu bale mizi

ngenxa yentswelolwazi ngenkcubeko ngembali nolwimi lwaba bantu Le meko

yayinokukhokelela kungquzulwano olunokubakho phakathi kotitshala naba bantu ngenxa

yokwenza izinto ngendlela ezahlukileyo ezilawulwa ziinkqubo zeenkcubeko ezingafaniyo

Imibongo ethe yashukuxwa kolu phononongo apha ithe yaphumelela ukubonisa ubudlelwane

phakathi kukaJolobe noncwadi lwakhe kwanesimo nempilo yakhe Kwaye izihlandlo ezininzi

kubonakala ukuba ubomi nembali engoJolobe inoqhagamshelwano noncwadi lwakhe

ngokunzulu ibubomi bakhe nengcinga zakhe ezingaphakathi Eli bango silidakanca

ngovokotheko kulo mhlathi ulandelayo

Kumbongo ldquoImfecanerdquo nakwinoveli Elundini LoThukela uJolobe usibalisela ngemimandla

apho ookhokho bookhokho bakhe babemise khona kwingingqi yomlambo iThukela kunye

nomlambo iMpofane Imihlambi yeenkomo zabo yayisela kule milambo Kwiintaba apho

amaHlubi ayemise khona imizi yawo kusekho amagquba azizikhumbuzo zokuma kwawo

UJolobe uwabona ngeliso lengqondo Awandwendwele ngeenyawo zentelekelelo Olu hambo

lumchukumise umxhelo wakhe Livuseleleka ngakumbi ivuso lobumbongi ngendlela abhale

ngayo umbongo ldquoImfecanerdquo kwanevuso lokubhala imbaliso eyinoveli Elundini LoThukela

eyimbali engamaHlubi Wabhala ezibona iintaba zesizwe samaHlubi angookhokho bakhe aye

emise khona imizi yawo iphantsi kweentaba ndashiVungatyeni neLenjana nalapho amasimi awo

ayethe tshitshilili khona

UMahlasela ubhalile wathi uJolobe wakuyibona ngeliso lenyama le mimandla yookhokho bakhe

wavuya umphefumlo wakhe kungoko sibonakala isizathu sokuyibhala inoveli yakhe uElundini

loThukela ngomdla omkhulu wasebenzisa isimbo sokubalisa nesokubhala esikumgangatho

ophezulu esinezagwelo ezichukumisa imizwa negqiqo yabafundi Ezi zagwelo zasenza isiXhosa

sale noveli sanambitheka

Inkcubeko yamaHlubi uyazisile uJolobe kule noveli uElundini LoThukela Ufumene ithuba

lokudiza neendlela zokuphila ngokwenkcubeko yamaHlubi ezinjengezi zilandelayo

ukuhlonelwa kwenkosi athe isisilo nengcambu yebuzwe bamaHlubi ukhankanya namasiko

awo kwanezithethe zawo ezibalulekileyo ukubonisa uthando lwenkcubeko yemvelo yabantu

azalwa ngabo Oku ukwenza ekwaquka inkcubeko yabantu abaNtsundu ngokubanzi kuba

uJolobe ube enenkolo yokuba izizwe eziNtsundu ziyazalana

339

Kubonakelele ukuzixabisa kukaJolobe iinkosi zabantu abaNtsundu kwaneenkosi zemvelaphi

yookhokho bakhe Kubonakala ukuba amabali oobawo bakhe wayewathanda ldquonamabali

asemkhaya omlomordquo angeenkosi zamaHlubi Ngokuqinisekileyo la mabali ooyise ayephakamisa

inkcubeko yabantu abaNtsundu ingakumbi eyamaHlubi neyendebe endala Yena uRhanisi le

mbali yazo uyayibalisa kodwa ayizise kwimihla aphile kuyo Esi senzo sivuselela isizwe sibe

nokuyazi imvelaphi yaso ebandakanya nomnombo nembali ezinjengezeenkosi ezinkulu

zamaHlubi ooSidwaba ooLufelelenja ooMthimkhulu ooNcobo ooDlomo ooMashiyi ooNtsele

nooBhungane bangaze babenokulityalwa UJolobe uchula ngosiba lwakhe kanye njengokuba

benzile ooSoga (1937 1932) nooRubusana (1906) abathe babhala ngembali yesizwe samaXhosa

kwaneenkosi zaso ezinkulu nezixabisekileyo kwanezithethe namasiko akwaXhosa

Ubutsha bakhe bubhaqekile kuncwadi lwakhe Ezinye iindlela ezisinika uvuyo nolonwabo

uzikhankanya kwimibongo yakhe Umzekelo kumbongo Umalusi uqala achaze ngokuphandle

ukuba wayekonwabela ukukhaphela imihlambi yeenkomo Wayefumana ithuba lokubukela

indalo Kwakumonwabisa oku kuba waye ekuthanda ukubukela ubuhle belizwe

lasemaphandleni xa bekhaphela iinkomo Yayiba luyolo kuye ukubona amadlelo amahle

aluhlaza aneentyatyambo kunye neentaba ezibukekayo mgama kwanemilambo emikhulu Oku

wayekuxhamla kakhulu ingakumbi ngexesha babesahlala eCala Ude uJolobe wachaza ukuba

wayebuthanda ubomi bokuba ngumalusi kuba endle wayethi afunde ngobomi bendalo

abuthandileyo obuquka ukwazi ngeentaka iindidi zezityalo izinambuzane izilo njalo njalo

Iihambo zakhe nezokuzingela ulwazi lwesiXhosa soqobo zidiziwe Kwakhona uncwadi lwakhe

luthe lwadiza neehambo zakhe engutitshala ezikolweni ezazikude kunekhaya lakhe Kwezinye

kwakunqabe kwanabantu abakhonzayo ngokobuKrestu Iindawo ezinjalo zazineenkolo

zobumnyama ezinobungozi Kanti neehambo zakhe zokufuna ukwazi ngokubanzi ngesiXhosa

esisiso esilucwambu zambeka eNyarha kwaNgqika Waqeshwa apha emva kokushiya iMt Frere

INyarha yingingqi yesiXhosa esisiso Yamlungela uJolobe kuba wayefuna ukubhala uluncwadi

olukumgangatho ophezulu njengokuba ethe ekugqibeleni umnqweno wakhe wafezeka wasifunda

isiXhosa naseyunivesithi yaseFort Hare Watsho waphakama umgangatho wokubhala kwakhe

ulwimi lwesiXhosa olulolunye lweelwimi zemveli zama-Afrika eMzantsi Afrika Namhlanje

iincwadi zikaRhanisi Jolobe zifundwa naseziyunivesithi

Kubhaqeke ukuba uRhanisi Jolobe ube ngumbhali uMfundisi wenkolo yobuKristu utitshala

umzabalazi nomlweli wenkululeko yabantu abaNtsundu Zonke ezi zimo zakhe uziphilile e

kubomi bakhe imihla ngemihla kati nakuncwadi lwakhe Uye wabhala ngazo kuncwadi lwakhe

kwaze oko kwadala ikhonkco phakathi kobomi bakhe athe wabuphila noncwadi lwakhe Le

340

nkalo siyivelele kwizahluko ezingaphambili Siye sachaza ukuba uJolobe ubebhala

akuchukunyiswa kokuthile Singabalula inyibiba entle eyamvuyisayo eyibona isezixhotyeni

Waba nevuso lokubonga wadanduluka ephepheni wathi ldquoHayi obo buhlerdquo Kanti ngelo xesha

uthethe ngesithandwa sakhe awathi wadibana naso esigama laso linguButhelwa Nongongo

awathi waba yinkosikazi yakhe Kanti negama lomntwana wakhe wokuqala uthe

ldquoNguVuyolweliso lamrdquo usukela kumbongo wakhe ogqwesileyo awuthandileyo nothandwe

ngabaninzi uthi ndash ldquoUmbongo webhadirdquo

Kubhaqeke ukuba isimo sokubangumzabalazi wenkululeko yomntu oMnyama kwanobufundisi

zobotshwe ngebhanti enye Ngoko ke luluvo oluyinene xa sisithi umsebenzi kaJolobe

wezezoncwadi mnye nobomi bakhe Ngamanye amagama uncwadi lwakhe lumatwa nobomi

bakhe Umzekelo kuncwadi lwakhe kulapho kuzotywe kwakrolwa imithandazo yakhe enge-

Afrika elangazelela inkululeko nokuba iqhubele phambili iingcinga zakhe zeminqweno yakhe

neenzulu zentliziyo yakhe zibandakanya iimvakalelo zakhe ezidizwa kukungqukruleka kutsho

okudandalaziswa kukuthetha kwakhe xa esithi ldquoIngathi akuyi kuhlala kunjerdquo (194052)

Ezinye izingquku nodandatheko zibe zezinye yentsusa yokubhala uncwadi lwakhe undululwe

kukuqaphela ukutyhalelwa kude kwabantu abaNtsundu kumadlelo aluhlaza abubutyebi belizwe

lakhe nelabo lokuzalwa wabe yena ekwanayo nemibono yokugaleleka kwenkululeko kuyileka

uMzantsi Afrika omtsha ongenalucalucalulo apho bonke abantu baphethwe ngesidima esinye

Bexatyisiwe bahlonitshwa ngokulinganayo bekhululekile wonke umntu enelungelo lokufuna

umsebenzi ahlale naphina kungekho miqobo yabuhlanga njengo kwakusenzeka kwixesha awaye

aphila kulo uJolobe

65 Elokugqiba

UJolobe ubonisile ukuba eneneni mnye noncwadi lwakhe Nankuya evakalisa kuMavo ukuba

uyibhale kuba etshiseka kukufuna ukudla imbadu ebuhlanti nabantu bakowabo abaNtsundu

abaphokozele iingcamango zakhe eziphuphumayo ezichaphazela ubomi bakhe nobomi babo

Ufune bazi izinto ezichukumise umoya wakhe Kwanezinto azibone zibehlela abanye abantu

ekuhlaleni kanti nakwizinto zobomi nendalo ebangqongileyo

Ulwazi oluyinqwaba nolutsha nolubanga umdla luzuzekile kolu phando Ngoku abafundi

nabaphandi nesizwe siphela siza kufunxa ulwazi oluzindidi ngeendidi oluqulathwe kolu phando

olumatwe nobomi bukaJolobe kunye noncwadi lwakhe nokutyeba kwalo kwizifundo zoncwadi

Kwakhona olu lwazi lulixabiso nakwezinye izifundo ezimbaxa ezidinga ulwazi ngezifundo

zembali nomlando wombhali nokusetyenziswa kwesithako sekhwalithethivi Baza kuzuza ulwazi

olungaphelelwayo oluquka iimbali amabali izibongo imihobe iingxoxo ezigcwele ubulumko

341

Kanti nenkcubeko etyebileyo nolwimi lwemveli olusisiseko sesizwe lusetyenziswe ngobugcisa

obuphezulu nguJolobe Ukongeza uJolobe uphinde walukhusela ulwimi kwanamabali oncwadi

lomlomo nolwemveli kuncwadi lwakhe ukuze luhlale luphila nakule mihla sikuyo Uye

wayiphikisa intetho kaScheub apha ngentla ukuba imbali zomlomo kwanezibongo zeenkosi

ziyafa azisenamandla nakubaluleka Ubuthandazwe ukukhalipha nokuba ngukhala kuthe

kwamhlupheza waza kuncwadi lwakhe waluqhusheka kuncwadi lwakhe walwenza mnandi

kangangokuba lusafundwa nangoku eziyunivesithi kwimfundo ephezulu kumacandelo

aphakamisa uncwadi neelwimi zama-Afrika othuthu nemvelo yeli lizwe Esi senzo sidiza

ukukhathala kwanokukhusela kwakhe iilwimi noncwadi nenkcubeko yabantu abaNtsundu

ukusukela kookhokho babo ababeziingqondi nezilumko ngokwabo kanye nenjengokumkani

uHintsa nooKhwane kwanooMqhayi izithandazwe zobuzwe bohlanga lomntu oNtsundu Ufune

ukuba inkcubeko yesizwe esiNtsundu nolwimi lwaso lungaduki lugqunyelelwe ziilwimi

noncwadi lwaseNtshona olufika izolo Wenze kakuhle ngesi senzo

Zonke ezi nkcukacha zikhankanywe ngentla apha ezifunyenwe ngophononongo lolu phando

zilixabiso elikhulu kuba zisisixhobo esiluncedo ekubunjweni kwebhayografi kaJolobe

Imbali engobomi bomntu ongumbhali amaxesha amaninzi ifuna ukuba umphandi abe unolwazi

olubanzi azi nangezinto umbhali abe ezithanda nabe engazithandi Azi nangemibono

neminqweno yakhe nangezinto eziquka ubomi bakhe ezinjengemvelo yakhe Kwakhona

kukwabalulekile kwanokubonisa ukuba umbhali ebengumntu ophilayo apha emhlabeni engeyiyo

ingelosi Kungoko kubalulekile ukuba izinto athe wagqwidiza kuzo nazo zibe nokukhankanywa

ukuze abantu nabo bafunde kwanokuba uthe wazilwa njani na izinto ebezifumana

kumahlandinyuka akhe ebezinjengeziphazamiso endleleni yakhe yobomi

Kuhle ukwazisa ukuba ngenxa yolu phando ulwazi ngombhali uJolobe luthe lwaba

nokufumaneka ikakhulu kuphando kuncwadi lwakhe ngokubanzi kwiintlobo zoncwadi

alubhalileyo Kanti neentetho eziquka iintetho zabanye abantu abafana nooGqirha uKerr

noNjingalwazi Nyembezi kwaneembalo zabaphandi abaliqela abathe babanomdla kwimbalo

zikaJolobe zibeluncedo olukhulu Kanti nabantu ababonise ukumazi uJolobe ngexesha ebesadla

amazimba nabo uncedo lwabo lube lolutyebileyo nolunamandla adale umdla omkhulu

lwafumbathisa isizwe ngolwazi ebesingenalo ngesi sihandiba sikhulu singuJolobe ofane notata

wesizwe sabantu abaNtsundi siphela kuba uphile ubomi bakhe elidini lokulwela inkululeko yabo

ebeka ubomi bakhe nobosapho lwakhe esichengeni sokutshuthiswa ngurhulumente wocalucalulo

lomntu oMnyama ngenxa yothando lwakhe lwama-Afrika asisizwe kwanebala lakhe

342

Lonke ulwazi olutsha olufumanekileyo luyakuba luncedo nakwizifundo zophando ngokubanzi

ingakumbi kwizifundo zeelwimi noncwadi lwazo kwanenkcubeko yazo Olu lwazi luluncedo

nakwisizwe ngokubanzi kuba luzuzisa ngolwazi ebesinganalo ngombhali omkhulu uJolobe nobe

exatyisiwe nosaxatyisiweyo nanamhlanje ngabaphandi nasisizwe esiNtsundu kanjalo

66 Ukungabaluncedo kuqatshelwe

Nanjengokuba kukhankanyiwe apha ngentla kubonakala ukuba kubalulekile ukwazisa

kwanokubethethelela ukuba uJolobe uvelele phantse zonke iindidi zamacandelo olwazi

ngezemfundo ngezempilo ngezenkolo ngezenkcubeko ezezolwimi ezembali kwanezinto

ezezopolitiko nolawulo lwesizwe ezezoqoqosho nezezobumengqondo nanjalo njalo

Ngoko ke iinkokheli zolawulo kule mihla sikuyo zingazuza lukhulu kwiimbali ezinjengezi

zibhalwe nguJolobe nezifumaneka kuncwadi nakwimibongo yakhe Buninzi ubulumko nolwazi

alushiyele iinkokheli zaseMzantsi Afrika kwanezizukulwana zomzi oNtsundu ngokubanzi

Umzekelo uJolobe kwilivo lakhe ldquoInkokelirdquo ligqwesile ngokuba linamandla Ulwenze

lwasisikhokelo asishiyele zonke iinkokeli apha eMzantsi Afrika kwanabantu abalangazelela

ukuba ziinkokeli ezangomso eziphumelelayo ekukhokeleni abantu babo kwanexabisa labo

Ngoko ke iinkokeli zanamhla zingaphumelela ngaphezulu xa zinokuthi kumacandelo

ngamacandelo okuxelenga kwazo zingathi zihlale phantsi ziphengulule iimbalo zakhe

zobulumko nolu lwazi luphezulu azishiyele lona njengelifa lazo kuba ezithandile

Ngokuqinisekileyo emva kokumana ziphengulula iimbalo zikaJolobe kwakhona zingantingela

kumanqwanqwa aphezulu Zingatsho ziphumelele kwimizamo yazo yokukhonza isizwe

ngokubanzi ingakumbi isizwe esiNtsundu Sitsho naso siqhubele phambili siqhakaze sityebe

sihlume ngakumbi sifunjathiswe ulwazi olwakhayo noluphumelelisayo olufumaneka kuncwadi

lukaJolobe kwanobomi bakhe obubesisibonelo esihle sohlanga

UJolobe ngokuqinisekileyo ukuvuyele ukufika kwexesha lenkululeko ixesha ledemokhrasi kuba

ubekholelwa kuvuko lwabafileyo (Jolobe 1936 79-80) Ngoku ebeya kuthi kwisizwe siphela

nakwiinkokeli ngokubanzi ldquoPhambili mawethu Umzamo ndiwuzamile ixesha leleni ngoku

ndiyathemba ukuba nani niyakuyiqhuba le nqwelo yobuthandazwe nolondolozo lweelwimi

noncwadi lwemveli lungafi kuba lulilifa lenu Huntshuu Mafanankosi Ithemba liyaphilisardquo

343

IINCWADI EZIFUNDIWEYO

Abrams MH and Harpham G 2012 A Glossary of Literary Terms Wardsworth Cangage

learning

Abrams MH 1999 A Glossary of Literary Terms Massachusetts Heile and Heile Thompson

learning Inco

Attwell D and Attridge D 2012 South African Literature Cambridge University Press

Bennie W G 1936 Imibengo Alice Lovedale Press

Benson M 1994 Nelson Mandela London Punguin Books Ltd

Benstock S Ferris S Woods S 2002 A hand book of Literary FeminismsNew York Oxford

University Press

Biggam J 2008 Succeeding with your Masterrsquos Dissertation Glasgow The Mac-Graw Hill

Companies

Bolton M 1968 Anatomy of Drama Boston Routledge Kegan

Bopape L 2006A historical ndashbiographical analysis of Kgasane South African Journal of

African languages 26 (4)149-164

Brooks C amp Warren P 1965 Understanding Poetry New York Holt RineHart and Winston

Burns R (nd) Burnsrsquos Poetics Works London John Walker amp Company

Carson B 1992 Think Big Michigan Zondervan Publishing House

Chalmers JA and Soga TB 1971 UTiyo Soga Lovedale Lovedale Press

Clifford JL 1962 Biography as an Art New York Oxford University Press

Couzens T 1985 THE NEW AFRICAN A Study of the Life and Works of HIE Dhlomo

Johannesburg Raven Press

344

Denzin NK and Lincoln SY 2008 Collecting and Interpreting Qualitative Materials

Thousand Oaks Sage Publications

Denzin NK 1989 Interpretive Biography Newbury Park Sage Publications Inc

Dobyns S 1996 Best Words Best Order essays on Poetry New York St Martin Griffin

Karl Marx 1986 Karl Marx and Frederick selected works Moscow Foreign Languages

Publishing House

Elliot J 1981 Marx and Engels on Economics Politics and SocietySanta Monica Goodyear

Pub Co

Eagleton M 1996 Working with feminist criticism Oxford Blackwell Publishers Ltd

___________1986 Feminist literary theory Oxford Blackwell Publishers Ltd

Emerson C and Holoquist M 1998 MM Bakhtin The Dialogic ImaginationTexas University

of Texas Press

Fanon F 1986 Black Skin White Masks LondonPluto Press

_______ 1963 The Wretched of the Earth New YorkGrove weidenfeld

Gerard A S 1971 Four African Literatures London University of California Press Ltd

Goodman L 199 Literature and Gender London Routledge in association with The Open

University Press

Groenewoud PJD (No date provided from original)Izifundo zempilo zebanga lesi- 4

esiXhosani nguJJR JolobeGoodwood Via Afrika

Gugelburger G M 1985 Marxism amp African literature London James Currey Ltd

Hadland A 2007 Mandela A Life Cape Town Sunbird (Pty) Ltd

Heese M and Lawton R 1988 The New Owl Critic Pretoria Nasou Limited

Haggard HR 1963 King solomonrsquos mines London Collins Clear-Type Press

345

Haggard HR King Solomonrsquos mines ndash Iguqulelwe esiXhoseni nguJolobe JJR Jolobe (1958)

Imigodi KaSolomoni Johannesburg Bantu Publishing House

Hermanson MA 1995 Metaphor in Zulu Problems in the translation of Biblical Metaphor in

the book of Amos Stellenbosch Stellenbosch University

Hiraga MK 2005 Metaphor and Iconicity a Cognitive Approach to Analysing Texts

New York Palgrave Macmillan

Hoza MC 1999 The African Woman in Jolobe and Mema Poems A critical Comparison

Alternation 6 (1) 106-113

Izibhalo Ezingcwele 1975 Cape Town Bible society of South Africa

Jabavu DDT 1922 The Life of John Tengo Jabavu Editor of IMVO Zabantundu 1884-1921

Lovedale Lovedale Press

Jafta DN 1996 Ubuqholo besihobe Oxford Acacia Publishers

Jolobe JJR20081976 1959 Elundini LoThukela Johannesburg University of

Witwatersrand Press

-------------1970 Indyebo yesihobe eyebanga lesithathu nelesine Johannesburg Educum

Publishers

------------- 1958 Amathunzi obomiJohannesburg APB

------------- 1958 Jolobersquos reply The South African Outlook 88 (11)170-171

------------- 1955 Ilitha Johannesburg University of Witwatersrand Press

------------- 1940 Amavo Lovedale Lovedale Press

------------- 1936 Umyezo Johannesburg University of Watersrand Press

------------- 1923 UZagula Lovedale Lovedale institution Press

Jordan AC 1960 Ingqumbo yeminyanya Alice Lovedale Press

Jubase J 1966 James JR Jolobe as an author LIMI 1(1)26-28

346

Kaschula R H 2001 African Oral Literature functions in Contemporary Contexts Cleremont

New Africa Books (Pty) Ltd

Kavanagh R and Qangule Z S 1971 The making of a servant amp other poems Pretoria Ophir

Publication

Kendall P M1965 The Art of Biography London George Allen amp Unwin Ltd

Kerr A1958 Honour for an African Author The South African Outlook 88 October 156-158

Kerr N2012 Francis Bacon A Psychobiographical Study Port Elizabeth NMMU

Kwatsha L 2007 A psychoanalytical interpretation of the characters in A C Jordanrsquos novel

Ingqumbo yeminyanya Port Elizabeth Nelson Mandela Metropolitan

University

Kwetana MW 2000 A critical exposition of historicism and implicit activist in Elundini

LoThukela Unpublished doctoral dissertation Cape Town

University of Cape Town

----------------2000 The call to African Renaissance through literature Occasional paper No

9 Cape Town Communication for the advanced studies of African Society 215-222

Lennon P 2004 Allusions in the Press an Applied linguistic StudyNew York Mouton de

Gruyter

Madolo Y 2007 Daily Dispatch Wednesday day Suppliment 24 July 2002

Mahlasela BNM 1973 Jolobe Xhosa Poet and Writer Working paper No 3 Grahamstown

Rhodes University

Mama GS 1951 Indyebo kaXhosa Johannesburg Bona Press

Mandela NR 2010 Conversation with myself Oxford McMillan Publishers

Mandela N R 1994 Long Walk to Freedom Edinburg Little Brown and Company

Mangcu X 2012 Biko A Biography Cape Town Tafelberg Publishers

347

Marcus L 1994 Auto biographical discourses Theory Criticism Practice New York

Manchester University Press

Mbovane WN 2005 Ndixoleleni Pietermaritzburg Shuter and Shooter Publishers (Pty) Ltd

Mbovane W N 1996 Isicakathi New York Oxford University Press

Mbukushe FD 2003 A study of J JR Jolobersquos selected childrenrsquos rhyme Unpublished

Masterrsquos thesis Stellenbosch Stellenbosch University

Moi T 1985 SexualTextual Politics New York Methuen and Co Ltd

Moropa K ed 1995 Nambitha Isihobe Pretoria Kagiso Publishers

Mouton J 2001 How to succeed in your Masterrsquos and Doctoral Studies Pretoria Van Schaik

Publishers

Mqhayi S E K 1974 UMqhayi waseNtabrsquoozuko Lovedale Lovedale Press

_____________1972 UJohn Knox Bokwe Lovedale Lovedale Press

_____________1943 Inzuzo Johannesburg Witwatersrand University Press

Ndimande-Hlongwana N 2005 Nicknames within a wider world context Nomina Africana 19

(2) 57-71

Neethling S J 2000 An onomastic renaissance African names to the fore Bellville University

of Western Cape

Neethling B 2005 Naming among the Xhosa of South Africa New York Mellen Press

Nelson T 2003 Godrsquos Promises Bible Nashville Thomas Nelson Inc

Ngara E 1990 Ideology and Form in Emanuel Ngara African Poetry London James Currey

Ltd

Nqakula C 1974 Ukhanyo Educum Publishers

Nyamende M A 2000 The Life and works of Wauchophe Unpublished Masterrsquos thesis Cape

348

Town University of Cape Town

Nyembezi CLS 1958 An Appraisal of J J R Jolobersquos work as an author The South African

Outlook (88) October 156 -158

Olaniyan T and Quayson A 2007 African LiteratureOxford Blackwell Publishing

Okphewho I1992 African Oral Literature Indiana Indiana University Press

Bloomington Indianapolis

Opland J 2007The Nations Bounty The Xhosa Poetry of Nontsizi Mgqwetho

Johannesburg Wits UniversityPress

Opland J 1998 Xhosa poets and poetry Cape Town David Philip Publishers Opland J

Opland J amp Mtuze P 1994 Izwi labantu Oxford Oxford University Press

Orr M 2003 Intertextuality Malden Blackwell Publishing Co

Pahl HW Ntusi DM 1967 IsiXhosa King Williams Town Thanda Pers

Pretorius WJ 1989 Northen Sotho Aspects of Sotho Poetry Pretoria Via Africa Ltd

Quinn E 2004 Collins Dictionary of Literary Terms Glasgow HarperCollins Publishers

Qangule Z S 1979 A Study of Theme and Technique in the Creative Works of SEKLN

Mqhayi PhD dissertation Cape Town University of Cape Town South Africa

Qangule ZS 1970 Intshuntshe Pretoria JL Van Schaik (Pty) Ltd

Qangule Z S amp Louw JA 1966 Xhosa LIMI 1(6) 17

Reaske CR 1966 How to analyse poetry New York Monarch Press

Reed J noWake C 1964 A Book of African Verse LondonHeinemann and Educational

Books Ltd

Roberts EV1999 Writing About Literature New Jersey Prentice-Hall Inc

Roberts B 2002 Biographical Research Philadelphia Open University Press

Rory R amp van Zyl S 1982 Introduction to contemporary literature Johannesburg AD

349

Donker (Pty) Ltd

Rubusana WB noSatyo 2002 Zemkrsquoiinkomo MagwandiniClaremont New Afrika Books (Pty)

Ltd

Ryan M 2007 Literary Theory Oxford Blackwell Publishing

Scheub H 1967 Interviews at New Brighton with Jolobe in Port Elizabeth Vol3 58

Scott P 1973 James James Ranisi Jolobe - an annoted bibliography Grahamstown Rhodes

University

Said E1994 Pen and Sword Monroe Common Courage Press

Said E 1992 Critical Reader Cambridge Blackwell Publishers

Sirayi M 1985 A Study of some Aspects in JJRrsquos Poetry Alice University of Fort Hare

Soga TB 1937 Intlalo kaXhosa Lovedale Lovedale Press

Soga H 1932 The AmaXhosa Life and Customs Lovedale Lovedale Press

Swanepoel CF 1990 African literature Approaches and Applications Pretoria Haum

Publishers

The Constitution of the Republic of South Africa 1996 Act 108 of 1996

The Great Soviet Encyclopedia 3rd Edition (1970-1979) 2010The Gale Group Inc

Van Rooyen CS 1966 Biographical Sketches J J Jolobe LIMI 5 (1 amp 2) 8

Vilakazi BW 1965 Inkondlo kaZulu Johannesburg Witwatersrand University Press

Washington BT 1901 Up From Slavery New York Viking Penguin Incorporated

Wa Thiongrsquoo N 1981 Decolonizing the mind the politics of language in African Literature

London James Currey Ltd

Watts J 1989 Black Writers from South AfricaOxford The Mac Millan Press Limited

Weinstein HJ 1971 Henry James and the Requirements of the Imagination Cambridge

Harvard University Press

350

Zulu NS 2008 Module Component Drama of the Department of African Languages

Stellenbosch University of Stellenbosch

Wordsworth W (n d ) Wordsworthrsquos Poetic Works London E Moxon Son amp Co Dover

Street

httppsychologycomodtheories of personality a personalityelemhtm 26 Cherry K May

2012

httppsychologyaboutcomod sigmund freud ainstincthtm 26052012

httpenwikipediaorg wikiJ_K_Rowling 22 November 2013

httpwikipedia Org wiki feminism 28 April 2012

httpenwikipediaorg wikiKarl _Marx 24 May 2012

httpenwwwsahistoryorgzapeoplejjr-jolobe 10 May 2013

httpenwikipediaorgwikiLiterary_theory accessed on 3 December 2012

httpwwwsahistory orgzapagespeoplebios maxeke-chtm (Charlotte Manye Maxeke)

sahistory org za (Charlotte Manyhi Maxeke)

Biographical research method - Robert Miller (MA) Robert Lee Miller Google Books

Windows Internet Explorer 27 August 2012

Page 4: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 5: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 6: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 7: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 8: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 9: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 10: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 11: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 12: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 13: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 14: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 15: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 16: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 17: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 18: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 19: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 20: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 21: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 22: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 23: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 24: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 25: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 26: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 27: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 28: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 29: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 30: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 31: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 32: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 33: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 34: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 35: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 36: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 37: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 38: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 39: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 40: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 41: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 42: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 43: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 44: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 45: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 46: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 47: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 48: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 49: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 50: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 51: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 52: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 53: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 54: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 55: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 56: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 57: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 58: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 59: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 60: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 61: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 62: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 63: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 64: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 65: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 66: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 67: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 68: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 69: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 70: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 71: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 72: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 73: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 74: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 75: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 76: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 77: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 78: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 79: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 80: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 81: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 82: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 83: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 84: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 85: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 86: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 87: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 88: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 89: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 90: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 91: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 92: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 93: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 94: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 95: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 96: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 97: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 98: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 99: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 100: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 101: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 102: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 103: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 104: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 105: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 106: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 107: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 108: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 109: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 110: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 111: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 112: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 113: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 114: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 115: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 116: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 117: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 118: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 119: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 120: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 121: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 122: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 123: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 124: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 125: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 126: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 127: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 128: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 129: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 130: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 131: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 132: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 133: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 134: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 135: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 136: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 137: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 138: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 139: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 140: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 141: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 142: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 143: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 144: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 145: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 146: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 147: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 148: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 149: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 150: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 151: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 152: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 153: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 154: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 155: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 156: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 157: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 158: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 159: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 160: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 161: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 162: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 163: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 164: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 165: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 166: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 167: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 168: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 169: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 170: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 171: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 172: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 173: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 174: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 175: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 176: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 177: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 178: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 179: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 180: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 181: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 182: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 183: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 184: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 185: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 186: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 187: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 188: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 189: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 190: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 191: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 192: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 193: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 194: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 195: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 196: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 197: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 198: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 199: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 200: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 201: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 202: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 203: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 204: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 205: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 206: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 207: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 208: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 209: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 210: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 211: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 212: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 213: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 214: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 215: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 216: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 217: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 218: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 219: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 220: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 221: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 222: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 223: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 224: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 225: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 226: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 227: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 228: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 229: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 230: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 231: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 232: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 233: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 234: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 235: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 236: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 237: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 238: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 239: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 240: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 241: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 242: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 243: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 244: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 245: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 246: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 247: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 248: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 249: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 250: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 251: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 252: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 253: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 254: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 255: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 256: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 257: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 258: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 259: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 260: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 261: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 262: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 263: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 264: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 265: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 266: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 267: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 268: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 269: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 270: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 271: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 272: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 273: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 274: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 275: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 276: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 277: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 278: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 279: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 280: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 281: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 282: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 283: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 284: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 285: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 286: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 287: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 288: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 289: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 290: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 291: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 292: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 293: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 294: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 295: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 296: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 297: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 298: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 299: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 300: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 301: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 302: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 303: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 304: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 305: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 306: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 307: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 308: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 309: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 310: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 311: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 312: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 313: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 314: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 315: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 316: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 317: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 318: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 319: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 320: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 321: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 322: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 323: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 324: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 325: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 326: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 327: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 328: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 329: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 330: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 331: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 332: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 333: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 334: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 335: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 336: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 337: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 338: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 339: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 340: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 341: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 342: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 343: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 344: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 345: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 346: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 347: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 348: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 349: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 350: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 351: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 352: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 353: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 354: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 355: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 356: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 357: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 358: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 359: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 360: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …
Page 361: PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL BIOGRAPHICAL ...i PERSPECTIVES OF THE HISTORICAL–BIOGRAPHICAL CRITICISM IN THE CREATIVE WORKS OF J.J.R.JOLOBE (IMPOPHOMO-BUCIKO NGOKWESITHAKO …