Persepsaun husi Inan-Feton sira kona-ba Planeamentu ... · 1 Persepsaun husi Inan-Feton sira...
Transcript of Persepsaun husi Inan-Feton sira kona-ba Planeamentu ... · 1 Persepsaun husi Inan-Feton sira...
1
Persepsaun husi Inan-Feton sira
kona-ba Planeamentu Familiar
Iha Distritu Viqueque & Dili
(Timor-Leste)
RELATÓRIU FINAL
3
Persepsaun Husi Inan-Feton sira kona-ba Planeamentu Familiar iha Distritu Viqueque & Dili (Timor-Leste)
Agradesimentu
Hau senti hakraik an los ho komitmentu no jenerosidade husi maluk Timor Leste sira ne’ebe kontribui ba susesu iha
projeitu ida ne’e no ajuda hau hodi halo sai realidade ida.
Uluk kna-nain, ba feto maluk sira ne’ebe fó sira nia tempu hodi partisipa ho hakarak no nakloke an iha diskusaun grupu ho
fókus no exersizu ba mapa isin-lolon nian – hau fó agradese bo’ot ba imi. Ita-bo’ot sira nia lia fuan no lian ema barak mak
rona ona husi parte rua hotu, Timor-Leste no Australia, tamba ne’e ami hotu hetan biban hodi apriende problema saida
mak ita-bo’ot sira hasoru.
Obrigado ba Amu padre, Lian Nain sira no Chefe Aldeia sira ne’ebe ho laran luak fó ona sira nia tempu hodi fahe sira nia
persepsaun no fiar ho ami.
Ba ekipa Jestaun husi Marie Stopes International Timor-Leste – obrigado. Hau agradese tebe-tebes ba ita-bo’ot sira nia
suporta finansial no lojistikal, no rekuñese katak ita bo’ot sira fó dalan mai hau atu “ ba mai” kona-ba relasaun no ligasaun
ne’ebe ita-bo’ot sira harií ona durante tempu ida ne’e iha Timor- Leste. Hau nia obrigado espesial ba Nicola Morgan,
Marianne Kearney, Agueda Isolina Miranda, Eurico da Costa, Gabriel Yasintus Nahak , Edio da Costa Monteiro Silva no
Mario Pinto.
Obrigado ba Parteira Florentina da Costa ba ninia ajuda hodi organiza grupu diskusaun ho fókus iha distritu Viqueque.
Obrigado mos ba ita-bo’ot nia hanoin ne’ebe fahe ona ba vida moris parteira nian ida iha Timor-Leste.
Ba inan feton sira ne’ebe fó lisensa atu hala’o diskusaun grupu ho fókus iha sira nia veranda uma nian - obrigado ba ita-
bo’ot sira nia jenerosidade no hospitalidade.
Obrigado ba Komisaun Tékniku ba Peskiza Humanu nian, Departamentu Peskiza Saúde, Ministériu da Saúde Timor Leste, ba
sira nia komentáriu konstrutivu, suporta no lisensa hodi hala’o projeitu ne’e iha Timor-Leste.
Ba Prof. Dr. João Martins husi Universidade Nasional Timor Lorosa’e (UNTL) - obrigado ba ita-bo’ot nia suporta no
anthusiasmu, no espesialmente ba ita bo’ot nia rekomendasaun ba Sra. Natalia hodi inklui iha projeitu ida ne’e.
Natalia Pereira – obrigado wain ba ita-bo’ot. Ita fó tempu no abilidade hodi hala’o diskusaun grupu ho fókus hirak ne’e.
hau agradese ita-bo’ot no ita-bo’ot nia kaben ba imi nia laran diak, jenerosidade no hospitalidade ba hau iha Dili.
Ba hau nia supervisor akadémiku sira – Prof. Dra. Ana Soares no Prof. Dra. Suzanne Belton. Prof. Dra. Ana - Hau fiar katak
ita-bo’ot maneja difikuldade balun ba hau iha Dili hodi halo projeitu ida ne’e kontinua nafatin - obrigado ba ita-bo’ot nia
suporta, matadalan no “hanoin diak” iha rai laran. Prof. Dra. Suzane - Ita- bo’ot nia anthusiasmu ba peskiza nian hada’et
ona. Ita-bo’ot fó ona ezemplu ida ne’ebe inkrivel kona-ba saida mak iha ba inan-feton sira no importante oinsa atu fó sai
4
sira nia istória. Hau dala ruma labele atu husu matadalan furak ruma ka rekomendasaun liu husi prosesu ida ne’e – hau
agradese ba ita-bo’ot ba ita-bo’ot nia tempu, abilidade no sabedoria.
Ba Madre Carmelita sira iha Fatu- hada ne’ebe tau matan mai hau ho diak no furak wainhira hau iha hela Timor - obrigado
ba imi nia laran diak, amizade no hahan sira ne’ebe fó isin diak mai hau. Ita-bo’ot sira fó santuariu ida ne’ebe nakonu ho
paz wainhira hau vizita Timor ne’ebe hau agradese wain tebes.
Persepsaun husi Inan Feton sira kona-ba Planeamentu Familiar iha distritu Viqueque & Dili (Timor-Leste).
Sé: Projeitu ida ne’e nudar projeitu kolaborativu ida entre Marie Stopes International Timor-Leste
(MSITL) no the Menzies School of Health Research (MSHR) Australia. Projeitu ida ne’e hala’o ho
aprovasaun etikal husi departamentu relevante sira iha Timor-Leste no Australia.
Saida: Iha fulan Novembru 2013, ekipa peskiza ne’ebe treinadu, kompostu husi membru husi
MSITL, UNTL &MSHR, kualia ho feto sira ne’ebe ho idade reproduktiva iha distritu Viqueque no Dili,
kona-ba Inan Feton sira nia hanoin, persepsaun no mitos kona-ba planeamentu familiar. Ekipa ne’e
mos kualia ho lian nain balun, chefe aldeia no padre ida iha área hirak ne’e, hodi husu kona-ba sira
nia persepsaun no fiar.
Tamba sá: Hodi husu kona-ba asuntu hirak ne’e, ekipa ida ne’e hakarak atu identifika fiar saida
mak ema kaer iha área hirak ne’e iha Timor-Leste. Ida ne’e sei ajuda identifika miskonsepsaun saida
deit mak ema iha kona-ba planeamentu familiar, nomos atu identifika bareira sira ne’ebe inan feton
sira hasoru hodi asesu ba planeamentu familiar, ka buat seluk ne’ebe presija.
Liu husi identifika ba fiar hirak ne’e, miskonsepsaun sira, bareira no buat sira ne’ebe presija,
organizasaun sira hanesan MSITL no sira seluk bele atu asegura katak atendimentu ne’ebe sira
fórnese hela ne’e apropriadu, nesesariu no sustentavel, no ho ida ne’e kontribui hodi redúz
mortalidade inan iha Timor-Leste.
Timor-Leste nudar nasaun ida ne’ebe ho Taxa Mortalidade Inan (TMI) ne’ebe aás liu iha mundu, ho
mortalidade inan hamutuk 557 husi labarik 100 000 ne’ebe moris mai (DHS, 2010). Peskiza global
nian hatudu katak mortalidade inan bele redúz até um quartu (1/3) liu husi maneira asegura asesu ba
planeamentu familiar ne’ebe ho kualidade (Ahmed et al, 2012). Redúz mortalidade inan iha
benefisiu ne’ebe kontinua, la’os ba deit inan-feton sira, maibe mos ba labarik sira, familia,
komunidade no nasaun:
5
Figura i: Konsekuensia pozitivu husi reduzaun Taxa Mortalidade Inan (TMI) nian
Dadus husi Demográfiku no Survey ba Saúde iha Timor-Leste ba tinan 2010 nian hatudu mai ita
katak:
31% husi feto kaben nain sira relata kona-ba nesesidade ne’ebe la hakonu ba
planeamentu familiar nian
34.8% husi feto kaben nain sira hateten katak sira lakohi atu iha oan tan
35.1% husi feto kaben nain sira hateten katak sira hakarak atu adia sira nia oan tuir
mai nian até tinan 2 ka liu tan.
Aliende hakarak hirak ne’e, kuaze metadi husi feto Timor sira ne’ebe kaben ona la uza métodu
kontrasepsaun modernu ba planeamentu familiar nian, no dehan katak sira laiha intensaun atu uza
métodu hanesan ne’e iha futuru (DHS, 2010).
Buka hatene TAMBA SÁ, sai nudar fókus husi projeitu peskiza ida ne’e.
Iha ne’ebe: Distritu Viqueque no Dili selesionadu nudar fatin ba peskiza ida ne’e bazeia ba
peskiza uluk no atuál nian ne’ebe hala’o dadaun iha distritu sira seluk husi organizasaun HAI no
CARE, nomos liu husi dalan identifika fatin rurais ne’ebe ho uzu kontraseptivu menus no fatin urbana
no peri-urbana ne’ebe ho uzu kontraseptivu ne’ebe aás liu:
Hatuun TMI
Feto Saudavel
Labarik Saudavel
Komunidade Saudavel
Timor-Leste Saudavel
6
Tabela A: Distribuisaun pursentu ba feto kaben nain sira atuál ho idade husi 15-49 ho métodu
kontarsepsaun ne’ebe sira uza hela, Timor-Leste, 2009-2010:
Karaterístiku ba antesedente Métodu saida deit Métodu Modernu saida deit
Distritu Métodu saida deit Métodu Modernu saida deit
Baucau 8.0 7.6
Viqueque 13.1 12.7
Ainaro 14.1 13.7
Ermera 18.8 15.3
Lautem 17.7 17.5
Aileu 20.7 19.5
Manatuto 20.7 20.0
Bobonaro 20.4 20.4
Oecussi 24.1 23.4
Liquica 24.5 23.8
Manufahi 25.3 24.2
Dili 33.2 30.5
Covalima 43.8 43.2
(Referénsia: Demográfiku & Survey Saúde Timor-Leste nian, 2010, p.67).
Oinsa: Ami halibur ami nia dadus liu husi:
Revizaun Literatura fórmal ida,
Diskusaaun grupu ho fókus hamutuk 8 no uza vignette sira(favór hareé iha anexu) involve
inan-feton sira hamutuk nain 52 iha fatin 6 ne’ebe diferente,
Exersizu ba mapa isi-lolon nian rezulta hamutuk mapa isi-lolon 41 hodi uza ba analiza nian,
Ema nain ha’at (4) ne’ebe hetan intervista, kompostu husi lia nain 2, chefe aldeia ida no
padre ida.
Rezultadu: Peskiza ida ne’e hatudu diversidade husi perspektiva sira ne’ebe existe entre distritu
rua ne’e iha Timor-Leste relasiona ho hili ba planeamentu familiar no kontrasepsaun, no identifika
bareira oin-oin ne’ebe inan-feton sira infrenta wainhira husu kona-ba asuntu hirak ne’e. Iha nivel
Micro nian, diferensa hirak ne’e balun sai evidente entre inan feton sira no sira nia familia sira. Iha
nivel médiu nian, difensa ne’e sai evidente entre inan feton sira husi fatin jeográfikal ka distritu nian
ne’ebe diferente, ka husi nivel edukasaun ne’ebe diferente, ba fali iha nivel makro nian, diferensa
ne’e potesialmente eziste entre estadu no igreja, no pozisaun husi parte rua hotu, poder lokal no
nasional nian, no pozisaun hirak ne’ebe sira rekomenda hela, kompara ho feto sira nia moris loro-
loron nian. Iha mos pontu diferensa balun relasiona ho tradisaun no modernizasaun, no
potensialidade husi buat hirak ne’e atu iha impaktu ba eskolha saúde reproduktiva nian no moris
feto sira nian sai real liu.
Tamba sá mak feto sira hili atu la uza métodu kontrasepsaun modernu nian hodi adia ka para atu
iha oan?
7
Barlake Feto nian banin
sira LA’EN
Kuñesimentu &
Kompriensaun
kona-ba
planeamentu
familiar
Fó /la fó lisensa
ba feto atu asesu
& uza
planeamentu
familiar
Hili atu asesu no uza métodu kontrasepsaun modernu ne’e la’os feto ida mak halo ho independente.
Maibe, sira nia hili hetan influenza husi sira nia vizaun jerál, iha ne’ebe familia, komunidade no
tradisaun bele fó sai prioridade ba individu nia hakarak ka nesesidade.
Fatores xave ne’ebe determina karik feto ida bele ka labele atu asesu no uza planeamentu familiar
inklui:
La’en sira
La’en sira kadavez iha influensia signifikante ida kona-ba karik feto ida bele asesu no uza métodu
kontrasepsaun modernu planeamentu familiar nian. Husi diskusaun maioria ne’ebe ami hala’o ho
inan feton sira, lian nain, chefe aldeia no padre iha área rurais, kuaze hili no desizaun ne’e mai husi
la’en karik sira sei ”fó lisensa” ba sira nia fe’en atu asesu no uza métodu modernu planeamentu
familiar nian.
Inan-feton sira dehan katak atu bo’ot oinsa mos sira nia hakarak atu hapara ka adia atu iha oan,
sekarik sira nia la’en hakarak atu iha oan tan, entaun feto sira nia hakarak sai ignoradu. Inan-feton
barak fiar katak sekarik sira nia la’en iha kompriensaun bo’ot no infórmasaun balun tan kona-ba buat
sira ne’ebe konseren ho planeamentu familiar, entaun hanoin ida ne’e ba iha benefisiu no
konsekuensia potensial sira bele rezulta ba la’en sira nia hanoin hodi bele sai suportivu ba feto sira
hodi asesu no uza métodu modernu planeamentu familiar nian.
Inan Feton sira fiar katak la’en iha influenza lubuk ida ne’ebe fó impaktu ba sira, hanesan hatudu iha
diagrama tuir mai ne’e:
“sekarik ami hakarak atu fó espasu ba ami nia isin rua, ami sei ba iha klinika hodi husu parteira no husu
infórmasaun balun ne’ebe klaru. Ami sei fó hatene infórmasaun ne’e ba ami nia la’en. La’en hafóin bele
deside kona-ba planeamentu familiar” partisipante husi Grupu Fókus 1.
8
Figura ii: Diagrama kona-ba influensa ba feto sira nia abilidade atu asesu no uza
planeamentu familiar
‘Kompriensaun’ entre fe’en ho La’en’
Desizaun no hili kona-ba métodu kontrasepsaun modernu planeamentu familiar nian iha influenza
bo’ot ba buat ida ne’ebe feto sira bolu dehan ‘understanding’, ‘kompriensaun’, entre fe’en ho la’en.
Buat ida ne’e mai ho komponente balun inklui fahe informasaun nian, kuñesimentu ne’ebe iha no
kompriensaun psikolojikal nian.
’Kompriensaun psikolojikal’ involve deskrisaun ba métodu kontraseptivu ‘tradisional’ hanesan’
’métodu ne’ebe bele hasai’ no ‘métodu ritmu’ bazeia ba siklu fertilidade feto ida nian.
Signifikamente, Inan-feton sira iha parte jeografikal, idade no nivel edukasaun nian, fiar katak
‘kompriensaun’entre fe’en ho la’en bele adia isin-rua ba tinan barak, no tamba ne’e redúz
nesesidade ba métodu kontrasepsaun modernu nian.
Iha diskusaun ho fornesidor saúde sira seluk iha Timor-Leste, konseptu ida ‘kompriensaun’ ne’e
rekuñese nudar buat komplexu, iha ne’eba laiha tradusaun simples husi kontextu no sentidu ne’ebe
Timor oan sira uza hela termu ida ne’e, ba konseptu ida ne’ebe mak termu ne’e bele rekuñese mak
ba ema estranjeiru sira. Hodi esplora konseptu ida ne’e ba oin, no saida mak enkaixa iha laran, sei
rekomenda hela.
Banin sira
Feto área rurais sira barak, nomos lia nain no chefe aldeia sira, esplika katak feto nia banin sira iha
influenza ba feto nia uzu ba planeamentu familiar nian tamba deit pratika ba “barlake” nian. Barlake
nudar obrigasaun kultural ne’ebe familia husi la’en fó ba feto nia familia ho osan, animal hanesan
karau,kuda, osan mean, belak, surik (surik sagradu) no objeitu kultural sira seluk.
Alende feto barak dehan katak ‘kompriensaun’ entre fe’en ho la’en sai influensia ida ne’ebe
signifikante duke ‘barlake’ in termus de númeru no espasu ba oan, no sira kompriende katak barlake
labele sai influensa ida ne’ebe bo’ot, sira nia hahalok no sirkumstansia sira hatudu katak sira halo
tuir regra ba kustume barlake nian. Ámbito ba influensa husi barlake nian mos kuaze depende ba
kada distritu.
Inan feton sira mos kualia sobre presaun familiar nian kona-ba obrigasaun barlake nian ne’ebe la
hakonu, maibe mos kualia kona-ba hakarak ba sexu oan ne’ebe mixu, no halo tuir maneira de
tempu, katak, imediatamente depois de hela hamutuk nudar fe’en ho la’en.
“ida ne’e depende deit ba kompriensaun, planu ba relasaun seksual, entre fe’en ho la’en- ita labele uza
(métodu modernu) planeamentu familiar nian no la hetan isin-rua. Ita bele depende ba kompriensaun ida
ne’e nudar métodu ida ba planeamentu familiar ba tinan 3-4 nia laran” partisipante, grupu fókus 8.
9
Númeru oan feto no oan mane ne’ebe determinadu ne’e importante atu asegura kontinuasaun liña
familia nian wanihira iha oan mane sira, no atu asegura dalan rendimentu barlake ba futuru nian
mak ona feto sira. Adisionalmente, ida ne’e kulturalmente importante ba kazal ida atu labele adia
sira nia isin rua depois de oan primeiru. Sekarik sira adia, sei mosu perguntas oin-oin husi banin sira
kona-ba fertilidade husi feto sira.
Inan-feton sira mos esplika katak sekarik sira la hakonu sira nia obrigasaun barlake nian, sekarik sira
la produz oan ho sexu ne’ebe mixu tuir sira nia hakarak, no sekarik feto sira la “prova” sira nia
fertilidade tuir tempu, ida ne’e bele rezulta sira baviolensia doméstika ka abandonadu, ho nune’e
banin sira sei enkoraja feto nia la’en atu hola feto seluk hodi bele hakonu ‘reqerimentu reporduktiva
hirak ne’e’.
Inan-feton sira senti iha hela pozisaun ne’ebe precária/la seguru; iha parte seluk, hakonu
reqerimentu barlake nian fó sira estatutu social no seguransa nian maske potensialmente fó impaktu
ho nagtivu ba sira nia saúde, alende ne’e husi parte seluk, la hakonu sira nia reqerimentu barlake
nian sei tau sira iha risku atu sai ema ne’ebe minimalizadu ka ostracism.
“Oan feto wainhira bo’ot sei produz tan barlake ba familia sira, maibe mane sei hela nafatin iha familia no mantein
jerasaun no estatutu familia nian iha futuru. Tamba ne’e númeru oan feto ho mane tengke hanesan. Maibe,
sekarik oan mane laiha, feto ne’e tengke kontinua isin rua hela deit atu nune’e sira bele hetan oan mane balun”
partisipante. Grupu Fókus 3.
“familia husi mane nian dala ruma husu ‘ tamba sá mak sira moris hamutuk ona ba tinan rua maibe seidauk iha
oan?’ Sira dalaruma hanoin hela katak feto ne’e la fertil no enkoraja feto ne’e nia la’en atu buka feto seluk (feto
ki’ik)” partisipante husi Grupu Fókus 8.
10
Digrama tuir mai ne’e ilustra konsekuensia potensial sira husi feto sira ne’ebe hakonu no la hakonu
sira nia reqerimentu barlake nian:
Figura iii: Konsekuensia potensial sira ba feto sira hodi hakonu ka lahakonu sira nia reqerimentu
barlake nian.
Barlake fornese ezemplu ida ne’ebe relevante ba disakordu entre tradisaun no modernidade ba feto
sira. Konsekuensia posivel sira ne’ebe ilustra iha leten destaka kontradiksaun no paradox ne’ebe
existe ba feto sira iha Timor-Leste agora dadaun. Ho situasaun no kultura nasaun nian ne’ebe
kontinua ba tranzisaun, ita bele predikte katak hasa’e igualidade jéneru, oportunidade no edukasaun
ba feto sira bele rezulta hodi hamenus ameansa ba finanseiru ne’ebe la seguru, violensia,
abandonadu no deslokasaun social nian.
Igreja no Estadu
Sei falta ba referensia ida ne’ebe klaru husi feto sira ba influensia potensial sira kona-ba hili
kontrasepsaun nian tantu husi igreja no mos husi estadu. Falta rekuñesimento ida ne’e iha nivel -
mikro nian ida sai kontrariu ba nivel ida ne’ebe luan liu, ambiente nivel-makro ne’ebe existe iha
Timor Leste, liu husi peskiza lubuk antes nian ne’ebe fó sai polítika extensivu husi igreja. Buat ida
ne’e hatudu iha projeitu liu husi sentimentu feto sira nian hodi forma komponente husi
‘Kompriensaun’ ne’ebe existe entre fe’en ho la’en, ne’ebe refleta doutrina igreja katólika nian ba
prátika ‘planeamentu familiar natural nian.
Padre no lian nain lokal esplika katak sekarik feto ida rona ba igreja, entaun sira sei la uza métodu
kontrasepsaun modernu nia, no kuandu uza duni, igreja sei konsidera nudar sala ida.
Obrigasaun Barlake
hakonu
Feto sira hetan estatutu social
Feto hetan seguransa ba
finanseiru
Mantein tradisaun emaTimor nian & hari
nasaun
impaktu negativu ba feto nia saude
Impaktu negativu ba labarik nia saude
Impaktu negativu ba saude
komunidade & nasaun nian
Oan barak liu
Finanseiru familia nian la seguru
Feto iha risku husi violensia domestika
la hakonu
Kulturalmente feto sai ostracismu
Oan la sufisiente
Feto iha risku atu sai abandonadu
Seguransa finaseiru nian ba feto
Feto iha risku ba violensia domestika
11
Saida mak feto sira nia persepsaun kona-ba planeamentu familiar ho uzu métodu kontrasepsaun
modernu nian?
Feto sira identifika númeru konsekuensia positivu balun husi asesu ba no uza métodu modernu ba
planeamentu familiar nian, nomos identifika efeitu no mitos balun ne’ebe sira kompriende kona-ba
métodu modernu hirak ne’e.
Konsekuensia saúde nian sira
Mayoria husi feto sira la kontra ba uzu métodu kontrasepsaun modernu nian, maibe sira barak
esplika, liu-liu sira ne’ebe husi área rurais, katak sira iha hela pozisaun ida ne’ebe sira labele atu atua
autonoma no independente hodi asesu ba métodu hirak ne’e.
Similarmente, feto barak bele halo ligasaun entre konsekuensia saúde nian sira no abilidade hodi
asesu ba planeamentu familiar métodu modernu nian, maibe sira esplika katak sira barak mak laiha
biban atu tuir prátika sira ne’ebe ajuda sira nia saúde reproduktiva tamba sira nia la’en sira nia
hakarak ka sira nia kompriensaun ba obrigasaun kultural nian. Buat ne’e kontrariu ho vizaun lia nain
sira nian, ne’ebe rekuñese katak feto sira laiha kuñesimentu hodi liga ba saúde ne’ebe ladún diak ho
númeru oan ne’ebe barak.
Feto barak identifika katak konsekuensia sira ba benefísiu saúde nian nudar rezultadu ida husi uzu
planeamentu familiar ho métodu kontrasepsaun modernu nian, inklui redúz risku ba infeksaun, raan
fakar ka mortalidade inan nian. Alende feto sira nia fokus iha mikro, konsekuensia pesoál, sira mos
halo ligasaun ne’ebe dala ruma sira kompriende sira nia saúde no bem-estar hodi sakrifika liu husi
hametin ka mantein kultura no tradisaun ema Timor nian hanesan barlake.
Inan- feton sira nia hakarak
Inan feton sira iha área peri-urbana no urbana hato’o sira nia hakarak atu sai ativu liu iha prosesu
fóti-desizaun nian ne’ebe afeita ba sira nia fertilidade, sira nia saúde no moris. Feto peri-urbana
balun kualia frankamente kona-ba sira nia hakarak hodi tau prioridade ba sira nia saúde no hakarak,
maske dalaruma ida ne’e sei signifika kontra la’en no banin sira nia hakarak no hatudu ‘hahalok
desviante’. Feto hirak ne’e dalaruma bele reprezenta hodi hamosu tranzisaun ida entre buat ne’ebe
kuñesidu ho “tradisional” ba buat ne’ebe hanaran ‘modernidade’.
Liberdade
Husi diskusaun grupu ho fokus hirak ne’e, grupu ida mak fó sai asuntu ’liberdade’ nudar benefisiu
ne’ebe bele kompriende hodi asesu no uza planeamentu familiar ho métodu kontrasepsaun
modernu nian. Feto sira ne’e identifika planeamentu familiar nudar xave ba feto sira hodi deskansa
“Sekarik ita la tuir planeametu familiar, ida ne’e la di’ak ba feto sira tamba iha impaktu ba sira nia saúde
-sekarik ita lakon raan barak, ida ne’e la di’ak ba ita nia saúde. Sekarik hau mak iha Maria nia fatin (husi
vignete), hau sei diskuti ho hau nia la’en no tuir planeamentu familiar se la’e hau bele hetan risku no
dalaruma bele mate”. Partisipante, Grupu Fókus 8.
12
ho livre husi siklu isin-rua nian, no oan ida ba ida seluk. Sira mos esplika katak liberdade husi
situasaun hirak ne’e sei formese sira oportunidade atu halo atividade sira seluk, hanesan ajuda sira
nia la’en sira hodi kaer servisu iha to’os ka natar.
Benefísiu Finansial nian
Inan-feton sira husi Peri-urbana no urbana sira partikularmente fó sai benefísiu finansial positivu sira
ba uzu métodu kontrasepsaun modernu ba planeamentu familiar nian. Sira esplika katak familia sira
presija atu konsidera sira nia abilidade hodi fó han, fó hatais no eduka sira nia oan sira, no sira dehan
tan katak abilidade atu limite ka fó espasu ba sira nia oan sai konsiderasaun ne’ebe importante. Lia
nain husi área urbana nian mos fó hanoin kona-ba konsiderasaun finanseiru nian nudar fatór
importante ida wainhira deside atu limite ka fó espasu ba oan.
Partisipante balun husi peskiza ne’e esplika katak sekarik feto sira la asesu ba planeamentu familiar
métodu modernu nian, no nudar rezulta sei iha oan barak, disvantajen no dezafiu ekonomia
potensial tuir mai nian bele rezulta ba situasaun violensia domestika nian.
Efeitu sira no tempu
Kuaze inan feton hotu ne’ebe ami kualia ho sira, bele temi planeamentu familiar métodu modernu
nian ida ne’ebe sira rona ka hatene tiha ona, maibe iha kazu barak sira labele atu esplika oinsa
métodu hirak ne’e bele prevene konsepsaun ka isin-rua.
Métodu injektavel nian sai métodu komún husi métodu sira seluk ne’ebe iha ne’ebe dala barak sira
temi, tantu husi parte idade, nivel edukasaun no fatin jeografiku nian, no métodu IUD sai nudar
métodu ne’ebe sira ladún temi husi métodu hotu ne’ebe iha.
Feto urbana sira dala barak temi métodu modernu nian duke feto peri-urbana sira, alende ne’e feto
sira ne’ebe ho nivel edukasaun pasadu iha pré secundária barak mak temi métodu modernu duke
feto sira ne’ebe ho edukasaun mínimu.
Iha feto grupu ki’ik ida mak bele temi efeitu potensial balun ne’ebe sira kompriende,
no tabela tuir mai ne’e halibur efeitu hirak ne’e nudar persepsaun ne’ebe ‘akuradu’ ka la akuradu’:
“Ita mos tengke hanoin kona-ba planeamentu familiar atu nune’e ita bele livre no halo atividade seluk
duke kontinua fó an nafatin” Partisipante, Grupu Fókus 1.
13
Tabela B: Kuñesimentu ne’ebe‘Akuradu no La akuradu’ ba efeitu potensial sira husi métodu
modernu ba planeamentu familiar nian.
Métodu kuñesimentu akuradu ba efeitu potensial sira Kuñesimentu la akuradu ba efeitu potensial sira
Injeksaun Aumeta bokur Isin baruk
Oin halai Malirin
Ulun moras Haklot oan fatin
Hamenus raan fakar Hamenus raan fakar to’o halo oan fatin maran
Difisil atu isin-rua tan iha futuru
( sei han tempu kleur)
Implant Hamenus raan fakar Difisil atu hetan isin-rua iha futuru
Infeksaun Presija limita atividade tamba risku infeksaun nian
Tensaun ás
IUD So diak deit ba feto sira ne’ebe isin lotuk
Feto labele halo servisu todan tamba risku IUD sei
muda ba mai.
Bele kauza mate sekarik muda ba fatin ne’ebe sala .
Inan feton balun aseita katak sekarik métodu ida ladún diak ba sira entaun sira bele koko fali métodu
seluk. Feto balun mos simu konseilu balun atu labele involve iha planeamentu familiar até depois
sira hetan oan ida ka liu. Ami nia peskiza sujere ida ne’e tamba “ prova hela” ema nia fertilidade,
alende hodi hadi’ak mitos adisional ne’ebe existe kona-ba métodu kontrasepsaun modernu ne’ebe
sira kompriende atu afeita abilidade hodi hetan isin-rua tan iha futuru.
Similarmente, feto sira rekuñese uzu ba ai-moruk tradisional kona-ba saúde reproduktiva no hodi
regula sira nia fertilidade, no kualia kona-ba pluralismu ne’ebe existe entre atu halo tuir prespektiva
biomédiku modernu no tradsional nian, no prátika médiku indijenas nian.
Alende feto sira temi kurativu sira husi tardisional, vijinu, kolega no membru familia sira nudar
rekursu kuñesimentu potensial kona-ba planeamentu familiar, komún liu iha estudu ida ne’e sira
temi postu saude sira, sentru saúde, hospital, klínika no parteira sira nudar rekursu ba infórmasaun
ne’ebe kuñesidu.
Saida mak bareira ne’ebe sira kompriende ka disvantajen sira husi planeamentu familiar ba
métodu kontrasepsaun modernu nian?
Iha adisaun ba influenza kultural no familial nian kona-ba asesu no uzu ba planeamentu familiar
métodu modernu nian ne’ebe diskuti tiha ona iha leten, feto sira hasoru bareira balun husi parte
edukasaun, historia, jeográfikal nomos bareira lojistikal nian.
Inan feton sira husi estudu ida ne’e hatudu literasia ba saúde ne’ebe mínimu in termus de moris
modernu nian, kompriensaun bio fízikal ba fisioljia no anatomy reproduktiva nian.
Reduzaun ba kuñesimentu biomédiku ida ne’e sai evidente ba inabilidade hodi esplika funsaun husi
planeamentu familiar ba métodu kontrasepsaun modernu nian. Literasia saúde nian ba saúde
14
reproduktiva kuaze sai hanesan asuntu ida ne’ebe ba feto no mane. Feto sira esplika katak sekarik
feto ida labele fó oan tuir sexu ne’ebe sira hakarak, entaun mane bele buka fali feto seluk. Ida ne’e
sujere ba falta de kompriensaun kona-ba konsepsaun. Adisionalmente, infertilidade so diskuti deit in
termus de kauza husi feto, dala ida tan hatudu hela kuñesimentu bio fizika moris modernu nian
ne’ebe menus.
Feto barak kompriende katak falta de asesu no infórmasaun saúde reproduktiva nian ne’ebe
apropriadu bele kontribui ba nivel literasia saúde nian ida ne’ebe menus. Feto barak hatene katak
falta edukasaun no infórmasaun ba saúde reproduktiva nian nudar bareira ida hodi asesu no uza
métodu kontrasepsaun modernu ba planeamentu familiar, no rekuñese ligasaun ida entre bareira
ida ne’e no isin-rua ne’ebe la planeia no inkapasidade husi ema ida atu atinji ninia mehi
(nudar ezemplu: remata eskola):
Figura iv: Konsekuensia posivel ba edukasaun no informasaun saúde reproduktiva nian ne’ebe
limitadu.
Inan fetom husi área rurais no peri-urbana sira kualia mos importansia hodi asesu ba atendimentu
saúde reproduktiva ne’ebe besik liu ba komunidade nia hela fatin. Feto rurais, lia nain rurais no
chefe aldeia ne’ebe ami dada lia ho sira, kualia kona-ba importansia husi disponibilidade
informasaun ba fe’en ho la’en iha nivel lokal nian ne’ebe sira bele asesu. Buat ida ne’ebe importante
mos katak informasaun hirak ne’e tengke disponivel no aprezenta ho maneira ide ne’ebe
linguistikamente no kulturalmente apropriadu husi rekursu ida ne’ebe sira bele fiar. Abilidade husi
rekursu ida ne’ebe atu fó sai mensajen iha língua lokal ne’ebe kompriende nudar konsiderasaun
importante ida kona-ba diak oinsa los mensajen ne’e bele simu no fiar.
Lian nain sira, chefe aldeia no padre ne’ebe ami kualia ho sira fó sai fatores historikal rua ne’ebe sira
kompriende nudar bareira ba asesu planeamentu familiar nomos limite númeru oan nian. Sira barak
mak fiar katak iha oan barak nudar maneira ida hodi troka fila fali membru familia sira ne’ebe lakon
Falta Edukasaun/Hamenus asesu ba Informasaun Saude Reproduktiva
Hamenus literasia ba Saude nian
Hamenus Kunesimentu kona-ba Planeamentu
Familiar
Aumenta risku ba isin-rua ne'ebe la planeia
Inkapasiade hodi hakonu ema ida nia mehi (nudar ezemplu, remata eskola)
15
durante tempu Indonesia nian. Adisionalmente, sira kompriende koersaun ne’ebe asosiadu ho
programa planeamentu familiar ne’ebe hala’o husi ema Indonesia nian atu sai nudar impedimentu
kontempararia ida ba feto sira hodi asesu no uza métodu modernu ba planeamentu familiar.
Konklusaun: Timor-Leste iha TMI ida ne’ebe aás liu iha mundu. Hodi hatuun taxa ida ne’e no
hadiak saúde maternal nian nudar prioridade no dezafiu ida ba Timor- Leste, no esensial nudar
nasaun ne’ebe esforsu ba ninia tarjetu sira ne’ebe hatuur tiha ona iha Meta Dezenvolvimentu
Miléniu (MDM). Timor-Leste establese ona polítika no inisiativa balun hodi hato’o nesesidade
prinsipal sira ne’ebe existe iha área saúde reproduktiva, maibe provizaun ba atendimentu saúde
reproduktiva sei nafatin dezafia no kontroversial. Variedade ida husi bareira sira ne’ebe existe iha
Timor-Leste laran kona-ba feto hodi asesu no utiliza métodu kontrasepsaun modernu ba
planeamentu familiar nian, no diversidade ba persepsaun sira, miskonsepsaun no realidade sira
ne’ebe existe kona-ba métodu hirak ne’e entre feto no mane sira ne’ebe ami kualia ona ho sira.
Peskiza ida ne’e refórsa espesialmente lian husi feto Timor sira, no ilustra diversidade husi
persepsaun sira no fiar ne’ebe existe iha distritu rua ne’e tomak iha Timor- Leste kona-ba
kontrasepsaun, planeamentu familiar no saúde reproduktiva. Diversidade hirak ne’e mai husi
sirkumtansia historiku no jeográfikal nian, maibe diversidade kontemporáriu husi persepsaun hirak
ne’ebe mosu husi feto sira nia formasaun ba edukasaun, tantu feto ne’e hela iha área urbana, peri-
urbana ka fatin rurais, no tantu feto ne’e identifika ho ’tradisional’ Timor-Leste nian ne’ebe kontra
ba jeitozu moris nian no valór ne’ebe iha ne’ebe kobre hanoin modernidade nian. Diversidade iha
persepsaun mos existe entre feto sira ne’ebe ami kualia ho sira nomos mane sira ne’ebe iha kna’ar
lideransa nian (lian nain, chefe aldeia no padre) ne’ebe ami kualia ona ho sira.
Inan-feton sira, ho lian ida hamutuk, kualia kona-ba hanoin ba liberdade nian, no sira nia hakarak
hodi kontrola sira nia isin-lolon, fertilidade no sira nia moris. Diferensa mosu wainhira diskuti kona-
ba aksaun no hahalok sira, ne’ebe kontrariu ho hanoin no sentimentu, hodi hato’o hakarak hirak
ne’e. Feto sira husi área rurais kualia hodi halo tuir ba maneira moris tradisional no kna’ar jéneru,
alende husi prátika no pozisaun hirak ne’e dalaruma sai nudar disvantajen ba sira nia saúde no bem-
estar. Feto sira husi área peri-urbana kualia kona-ba dezafiu kustume tradisional no kna’ar jéneru
tradisional atu nune’e bele komporta iha maneira autonoma, poder ida, maibe sira mos simu katak
buat ne’ebe non-konfirmadu ida ne’e hatuur sira iha risku ba violensia domestika ka finanseiru no
inseguransa social nian. Tensaun ida ne’e existe ba feto Timor-Leste entre tradisaun no modernidde
fó impaktu tuir mai nian ba feto sira nia hili ba saúde reproduktiva.
Inan-feton sira iha limitasaun husi kultura, tradisaun, relijiaun no kolonizasaun, iha tempu presente
no pasadu nian. Bareira hirak ne’e hatuur iha feto sira nia maneira kona-ba hili atu asesu no uza
métodu modernu ba kontrasepsaun inklui estatutu, nivel edukasaun, fatin jeográfikal, prátika
kultural no obrigasaun familia nian sira. Saúde reproduktiva fornese nesesidade hodi rekuñese
diversidade ne’ebe existe iha Timor -Leste, nomos bareira potensial sira no obstaklu ba planeamentu
familiar, no fókus hodi rekonsilia asuntu hirak ne’e balun, atu nune’e feto iha Timor-Leste, sekarik
sira hili, sira bele asesu ho apropriadu, tuir tempu no programa sira ne’ebe ho kualidade, produtu no
atendimentu. Feto sira presija atu hetan suporta hodi hetan edukasaun, independente no
dezenvolve podér ba an-rasik nian, sira presija hetan suporta hodi rekuñese sira nia reproduktiva no
no direitus humanus, no sira presija hetan suporta wainhira sira negosia tranzisaun ne’ebe sei
akontese ba sira nia jéneru, kultura no nasaun. Ida ne’e importante katak programa sira no
16
atendimentu saúde reproduktiva nian la’os deit bele asesu jeográfikamente no finansialmente ba
feto Timor-Leste nian, maibe ho respeita tomak no informadu husi konsiderasaun kultural iha
ambiente provisaun nian husi atendimentu iha komunidade.
Rekomendasaun ba Parseiru sira ne’ebe servisu ba área Planeamentu
Familiar nian iha Timor-Leste:
1. Asegura katak resposta ba programa no atendimentu nian hakonu nesesidade husi
xave grupu populasaun nian, no bareira sira (jéneru, fatin no socio-ekonómiku) nian sai
menus atu nune’e feto sira ne’ebe ho risku aás ba mortalidade inan nian ne’ebe hakarak atu
fó espasu ka limita sira nia isin-rua bele realiza.
2. Asegura evidensia ba baze involvimentu-mane nian ba planeamentu familiar suporta
intervensaun sira ba saúde públiku ne’ebe serve ba saúde no bem-estar komunidade tomak
nian.Hakna’ar mane sira hodi hanorin sira nia mane maluk sira kona-ba saúde reproduktiva
no métodu kontrasepsaun modernu nian.
3. Asegura katak atendimentu, informasaun no edukasaun komunidade nian konsidera
aprosimasaun ba kliente-mak sai sentru, no buat hirak ne’e kulturalmente no
linguistikamente apropriadu.
4. Asegura katak informasaun no edukasaun ba komunidade hato’o distinsaun entre
mitos no efeitu sira ba métodu modernu nian, nudar estratéjia ida hodi hasa’e asesu hotu-
hotu no redúz buat ne’ebe la tuir regra no failansu ba métodu planeamentu familiar nian.
5. Servisu liu husi parsería ho igreja, Ministériu da Saúde no xave parseiru sira hodi
dezenvolve aprosimasaun sira hodi hasa’e konsiensia ba sistema saúde reproduktiva no
asuntu saúde reproduktiva ne’ebe luan.
6. Oferese variedade husi métodu kontrasepsaun modernu ba tempu naruk nian atu
nune’e feto no mane sira bele halo planu ne’ebe diak liu ba sira nia familia.
7. Harií kompriensaun pozitivu ne’ebe feto sira iha kona-ba impaktu ne’ebe familia ki’ik
sira iha hodi redúz ki’ak ba familia, hamenus mortalidade inan ho oan, hasa’e feto nia
involvimentu iha servisu no komunidade, no fó ‘liberdade’ ba feto sira.
8. Rekuñese influenza husi banin sira no barlake nian. Diskuti no promove feto nia saúde reproduktiva ho lia nain sira, anciaus sira iha suco, hodi fókus ba fardu barlake nian kona-ba feto no labarik sira nia saúde.
17
Referénsia sira:
Ahmed, S., Li, Q., Liu, L. & Tsui,A., 2012, ‘Maternal Deaths averted by contraceptive use: an analysis
of 172 countries’, The Lancet, Vol 380, Jul 14 2012, pp.111-125.
Dawson, V. & Waters, B. 2013, Health Program Baseline Study; Final Results: Liquica, Ermera &
Covalima, Care International Timor-Leste.
Demographic and Health Survey (DHS) 2010, National Statistics Directorate (NSD) [Timor-Leste],
Ministry of Finance [Timor-Leste] and ICF Macro, 2010, Timor-Leste Demographic and Health Survey
2009-2010, Dili, Timor-Leste: NSD [Timor-Leste] & ICF Macro, accessed July 2013 @
www.dne.mof.gov.tl .
Berthiaume, J., Mercer, M., Thompson, S. & Harrison, M., 2011, An Assessment of Community-Based
delivery of Family Planning Services in Timor-Leste, Health Alliance International (HAI), School of
Public Health, University of Washington.
Detailus ba Kontaktu:
Atu hetan informasaun Detailu ka referensia balun kona-ba aspeitu ruma husi projetu ida ne’e,
favór kontaktu:
Heather Wallace, Master of Public Health student, Menzies School of Health
Research, Charles Darwin University, email: [email protected];
tel. +61 407 759 156
Nicola Morgan, In Country Director, Marie Stopes International Timor-Leste, email:
Aprezentasaun ida kona-ba rezultadu peskiza nian iha PowerPoint mos disponivel iha lian
Tetum no Inglés – atu bele asesu, favór kontaktu Nicola Morgan iha MSITL.
18
Apendices: Vignette sira ba Diskusaun Grupu ho Fókus nian
Ezemplu Vignette 1: Maria kaben ona ho Joao iha tinan 3 liu ba. Maria nia barlake iha momentu
ne’eba di’ak los, iha karau, bibi no iha mos troka tais no osan iha seremonia refere .Familia parte rua
husi feto san no uma mane senti kontenti no hakmatek. Maria no Joao iha oan nain tolu no sira sente
katak Maromak fó graca duni ba sira.Iha momentu fó hahoris ba nia oan ikus nian, Maria lakon raan
barak , sai moras no isin mamar durante fulan balun. Nia (Maria) agora senti diak/fórte no bele atu
tau matan ba nia oan sira no ajuda sira hodi halimar. Maria nia oan agora tama ba fulan 4 (ha’at) no
Maria fó susu hela dadaun. Maria la uza kualker fórma planeamentu familiar ida.
Ezemplu Vignette 2: Theresa no Abelio iha oan nain 5. Sira nia oan eskola hotu. Sra.Tereza uza
kontrasepsaun sona iha kada fulan tolu nian ba tinan balun ona. Thereza nia saúde diak no nia sei iha
idade reproduktiva. Nia(Thereza) presija atu la’o ba Posto Saúde, ne’ebe sei lori tempu naruk hodi
hetan sona. Dalaruma aimoruk ba sona nian laiha, ne’ebe nia dalaruma la hetan sona no fila deit ba
uma. Thereza no Abelio kualia ba malu ona no sira hanoin katak sira iha ona númeru oan ne’ebe
natón.
Ezemplu Vignette 3: Delphina no Jose, sira nain rua ho idade hanesan” 17”. Sira hasoru malu iha iha
tinan ida liu ba iha igreja no sai ona namoradu/namrada ba malu kuaze tinan ida.Delphina sei eskola
no ajuda nia alin sira hodi kaer servisu iha uma. Nia (delphina) hakarak remata ninia eskola
secundária(SMA). Jose hakarak hetan servisu nudar kondutór ba ninia subrinho nia mikrolet.Delphina
no Jose hela iha fatin ne’ebe diferente ,sira nain rua bele la’o hodi to’o ba sira ida-idak nia hela fatin.
Sira nain rua hanoin katak dalaruma sira sei hola malu/kaben wainhira Delphina remata ona nia
eskola (SMA). Sira nain rua nia familia kontenti ho sira nia planu.