PAWLPI DOCTRINE (Doctrine of the Church, Ecclesiology ... · PDF fileTheology Part IV...

16
Theology Part IV Apostolic Teaching ZBCC 1 PAWLPI DOCTRINE (Doctrine of the Church, Ecclesiology) PAWLPI HONG PIANNA Pawlpi Akhiatna English “Church” cih pen Scottish te kammal “kirk” ;ej Ger,am la,,a; “kuriakon pan hongpiang khia ahi hi. Bang hang hiam cih leh English te pen Pasian thu pen German mite tungtawn pan in a muh khiat uh ahi hi. German kammal kuriakon zong pen Greek pan a lak tohtoh hi in, Topa a cihnopna Greek kammal kurious pan ahi hi. Greek pau in ekklesia hi in “ek”, leh “kaleo” kammal nih kigawm hi in, “munkhat pan in samkhia”, cihna ahi hi. Pawlpi a khiatna taktak in “Topa adingin sapkhiat mite kigawmna”, “Saptuam pawlpi” cihna ahi hi. Ka Pawlpi Ka Phutding hi Mat.16:18 na ah Jesu in hih suangpi tungah ka pawlpi ka phut ding hi, ci hi. “Phut ding” ci ahih man in, phut nailo cihna hi. Hih munsan ah “Suangpi” cih tawh kisai kua a genna hizaw ding hiam, Jesu pen amah leh amah a ki genna hi ding maw? Piter a gen nopna hizaw ding? Greek text ih etciangin, Jesu in Piter kiangah nang in suangneu a cihnopna Piter (peteros) na hi hi. Hih Suangpi (petra) tungah ka pawlpi ka lamding hi ci hi (Mat.16:18). Tua Suangpi (petra) in Jesu ahi hi (1Kor.10:4). Tua pawlpi khuampi (foundation) pen Jesu simloh kuamah in phut theilo ding hi (1Kor.3:11). Pawlpi phut dingpa pen Piter hilo in Jesu hizaw hi. Ahizongin, van a kahma in phut nailo hi. “Lungdamna thu pen Jerusalem khua pan in ama min tawh kihilh dinga, ahizongin vantung pan in vangliatna na ngah mateng un Jerusalem khua ah na ngak un” (Lk.24:47). Jesu pawlpi pen Jerusalem khuapi pan in a kiphut pen hi a, tuani in bang ci bangin a pawlpi hong kiphut hiam cih en suk lai ding hi hang. 1Kor.12:13, thu um mi khempeuh Khasiangtho in Jesu pumpi sungah hong phum (the Holy Spirit baptizes a believer into the body of Christ, baptism of the Holy Spirit zong kici) hi. Jesu Pawlpi hong suaksak pen Khasiangtho baptism ahi hi. Sawl.1:5—“Johan in mite tuisungah phum a, ahizongin a sawtlo in Khasiangtho in note hong baptize ding hi”. Hih mun pen filling hilo in baptism of the Holy Spirit mah ahi hi. Sawltak 1:5 na ah nungzuite Khasiangtho baptism ngah nailo ahih man un pawlpi ding nailo cihna ahi hi. Sawl.2:41,47Tua ni in Topa in mi tampi tak pawlpi ah kibehlap sak hi (the Lord added to the church). Sawltak a lian 2 a tawpna lam ah pawlpi cih kammal picing takin kizangta in, bang hun in pawlpi kipan hiam cih pen khiatna kimu thei ta in, Sawl.2:1-4 hun sungin Khasiangtho in mite baptism a piak hunsungin Jesu pumpi (pawlpi) hong kiphut ahi hi. Jesu pawlpi sungah bang ci bangin mite kibehlap hiam cih leh Jesu a um mi khempeuh a mawhna uh pan in kisikkik in Jesu Khazih min tawh kituiphum uh a, tua ciangin Khasiangtho ngah in, Jesu pawlpi kibehlap zel ahi hi (Sawl.2:2:36-47). Jesu thu a um mite pen thuhilhna nuai ah nungta ding uh ahi hi, tu in manta, hun khin ing, picing khin ing cih ding hilo in, kipawl khawm in Pasian minthansak ding ahi hi (Sawl.2:40-47). Hih pawlpi te teci panna in: Upna khat, Topa khat, tuiphumna khat bek a zangkhawmte ahi uh hi (Efe.4:5).

Transcript of PAWLPI DOCTRINE (Doctrine of the Church, Ecclesiology ... · PDF fileTheology Part IV...

Theology Part IV Apostolic Teaching ZBCC

1

PAWLPI DOCTRINE

(Doctrine of the Church, Ecclesiology)

PAWLPI HONG PIANNA

Pawlpi Akhiatna

English “Church” cih pen Scottish te kammal “kirk” ;ej Ger,am la,,a; “kuriakon pan hongpiang

khia ahi hi. Bang hang hiam cih leh English te pen Pasian thu pen German mite tungtawn pan in

a muh khiat uh ahi hi. German kammal kuriakon zong pen Greek pan a lak tohtoh hi in, Topa a

cihnopna Greek kammal kurious pan ahi hi. Greek pau in ekklesia hi in “ek”, leh “kaleo”

kammal nih kigawm hi in, “munkhat pan in samkhia”, cihna ahi hi. Pawlpi a khiatna taktak in

“Topa adingin sapkhiat mite kigawmna”, “Saptuam pawlpi” cihna ahi hi.

Ka Pawlpi Ka Phutding hi

Mat.16:18 na ah Jesu in hih suangpi tungah ka pawlpi ka phut ding hi, ci hi. “Phut ding” ci

ahih man in, phut nailo cihna hi. Hih munsan ah “Suangpi” cih tawh kisai kua a genna

hizaw ding hiam, Jesu pen amah leh amah a ki genna hi ding maw? Piter a gen nopna hizaw

ding? Greek text ih etciangin, Jesu in Piter kiangah nang in suangneu a cihnopna Piter

(peteros) na hi hi. Hih Suangpi (petra) tungah ka pawlpi ka lamding hi ci hi (Mat.16:18).

Tua Suangpi (petra) in Jesu ahi hi (1Kor.10:4). Tua pawlpi khuampi (foundation) pen Jesu

simloh kuamah in phut theilo ding hi (1Kor.3:11). Pawlpi phut dingpa pen Piter hilo in Jesu

hizaw hi. Ahizongin, van a kahma in phut nailo hi. “Lungdamna thu pen Jerusalem khua pan

in ama min tawh kihilh dinga, ahizongin vantung pan in vangliatna na ngah mateng un

Jerusalem khua ah na ngak un” (Lk.24:47). Jesu pawlpi pen Jerusalem khuapi pan in a

kiphut pen hi a, tuani in bang ci bangin a pawlpi hong kiphut hiam cih en suk lai ding hi

hang.

1Kor.12:13, thu um mi khempeuh Khasiangtho in Jesu pumpi sungah hong phum (the Holy

Spirit baptizes a believer into the body of Christ, baptism of the Holy Spirit zong kici) hi.

Jesu Pawlpi hong suaksak pen Khasiangtho baptism ahi hi.

Sawl.1:5—“Johan in mite tuisungah phum a, ahizongin a sawtlo in Khasiangtho in note

hong baptize ding hi”. Hih mun pen filling hilo in baptism of the Holy Spirit mah ahi hi.

Sawltak 1:5 na ah nungzuite Khasiangtho baptism ngah nailo ahih man un pawlpi ding nailo

cihna ahi hi.

Sawl.2:41,47—Tua ni in Topa in mi tampi tak pawlpi ah kibehlap sak hi (the Lord added to

the church). Sawltak a lian 2 a tawpna lam ah pawlpi cih kammal picing takin kizangta in,

bang hun in pawlpi kipan hiam cih pen khiatna kimu thei ta in, Sawl.2:1-4 hun sungin

Khasiangtho in mite baptism a piak hunsungin Jesu pumpi (pawlpi) hong kiphut ahi hi. Jesu

pawlpi sungah bang ci bangin mite kibehlap hiam cih leh Jesu a um mi khempeuh a mawhna

uh pan in kisikkik in Jesu Khazih min tawh kituiphum uh a, tua ciangin Khasiangtho ngah

in, Jesu pawlpi kibehlap zel ahi hi (Sawl.2:2:36-47). Jesu thu a um mite pen thuhilhna nuai

ah nungta ding uh ahi hi, tu in manta, hun khin ing, picing khin ing cih ding hilo in, kipawl

khawm in Pasian minthansak ding ahi hi (Sawl.2:40-47). Hih pawlpi te teci panna in: Upna

khat, Topa khat, tuiphumna khat bek a zangkhawmte ahi uh hi (Efe.4:5).

Theology Part IV Apostolic Teaching ZBCC

2

Hih Pawlpi Min Kilawhna tuamtuamte (LST)

Jesu in “Ka Pawlpi” a cih pen a kimutheilo, a kilawngtheilo pawlpi ahi hi. Pawlpi pen nampi

nih in kikhen a, tuate pen a nuai lam ah sin ding hi hang. Tu in, Jesu in “Ka Pawlpi” a cih

pen LST sungah min ki lawhna tuamtuam nei a, tuate in:

Pumpi (Body): A tel nop penpen ding in Paul in hong genna ah, Jesu Pawlpi pen pumpi tawh

kibang hi. Ci leh sa pumpi tungah lutangin thuneina ni in a makaih mah bangin, Pawlpi

lutang ahi Khazih in thunei pen leh a bulpi pen ahi hi (Efe.1:22-23; Kol.1:18). Pumpi cih

ciangin, van tuatmuamte a om hangin khat ah kigawm cihna hi a, Jew, Greek, Gentail cih

omtuamlo in Jesu sungah khat suak khawm cihna ahi hi. Khazih pumpi (pawlpi) a khantoh

semsem theihna dingin hong makaih ding mite pen Khazih in siamna tuamtuam pia hi

(Efe.4:12,16; Kol.2:19). Topa nitak ankuang um khopna ah zong Khazih pumpi ci in a

kigenna pen Jesu sungah pumkhat asuak (oneness) ih hihna hong kilangsak hi

(1Kr.10:16,17).

Mo (Bride): Khazih pawlpi in Khazih mo/zi ci in hong hilh a, ama zi ding ih hihna hong gen

hi (Efe.5:23). Kitenna ah ni hinawnlo in khat ahi hi (Mt.19:6). Pumkhat suahna bek gennuam

hilo in Khazih in pawlpi a it mahmah na zong a gen ahi hi. Ei Asia lamte kiten dan mah

bangin hong khamkhol in (ciamteh, zuthawl, vun-at Kol.2:12), hong ki pi/laak ding hun a

ngak gige ih hi hi (Jn.14:1-3; 1Thess.4:16-17). Tua ban ah lawmvaakna (mopawi ankuang

umna) zong a ngak ih hi hi (Mang.19:7-9). Honey moon (hun masa nuamtak in zatkhopna)

ding pen kum tul maan na hi ding a (Mang.20:4). Tua ciangin a tawntung a tawntung in

vanthak leh leithak ah ni leh kha kisam nawnlo in amah tawh ih maangkhawm ta ding hi

(Mang.21:3-7, 22-27).

Inn (Building): Inn pen Jesu pawlpi min lawhna khat ahi hi. A deihna in, Israel (Jew) or

Moses hun lai in kideidan puanpi, Jew huang, Gentail huang cih bangin om hi. Tua

kideidanna khempeuh susia in, mi khempeuh adingin inn khat bek aphut hi, tua inn sutpi leh

innkiu suang in Jesu ahi hi (Efe.2:11-22). Inn pen ki lam toto leh ki behlap toto thei hi,

pawlpi zong thu um mi hon gki behlap ciangin anuang leh a khangtoto “innpi” tawh kibang a

cihnopna ahi hi (1Pit.2:5).

Siampi Pawl (Priesthood): 1Pit.2:5 ih sim ciangin Pawlpi pen inn leh siampi nam dingin gen

hi, “a nungta suang te bangin kilam in…a siangtho siampi nam zong na hi uh hi”. Paikhiatna

19:5-6 sung siksan in Piter in a gen hi a, Israel pen siampite kumpi gam ci in Pasian in

kamciam hi. Ahizongin, Israel gamsung ah, Levi mite bek in siampi nasem thei uh a, pawlpi

sungah “thu um te mimal khat ciat siampi hi pahpah hi.” Siampi cihna sungah ei leh ei in

thungen thei, Pasian phat thei, biakna pia thei, direct in Pasian tawh kizom thei cihnate ahi hi.

Pawlpi (thu um piangthakte) pen a tuamdiak khat ah “siampi namlian” cihna ngah hi

(1Pit.2:9). Kumpi zaa leh siampi zaa hong kipia khawm hi (Mang.1:6). Thuciam Lui

hunsungin siampi leh kumpi a thuah khawm kuamah omlo hi, Judah minam bekin kumpi sem

thei a, Levi minam bek in siampi sem hi. Israel te in siampi nasep biakpiakna hunsung bek in

Pasian kiang vazuan thei, tokai thei, mawhna pulak thei, phatna piathei uh hi(Siam.1-7 alian).

Palwpi hun a thu umte khempeuh in hun khempeuh in thu kingen thei hi (1Thess.5:16-18).

Theology Part IV Apostolic Teaching ZBCC

3

Israel leh Pawlpi a kilamdangna zong hipah in, siampizaa pen mi khempeuh tungah Pawlpi

hun ah hong kipia ahi hi.

Ganhon (Flock): Jesu pen tuucing hoih kici in, a mite pen a tuute kici a, a lawhnop in flock

(gan hon) ci in, a pawlpi kigen hi (Sawl.20:28; 1Pit.5:3). A pawlpi pen ganhon (tuu hon)

bangin a genna pen Tuucing khat bek a omna leh tuu huang khat bek a omna zong a gen

nuam ahi hi (Jn.10:17). Hih gante pen keima tuute hi a, amaute in ka aw za in a thei uh hi

(Jn.10:26,27).

Singhiang (Branches): Pawlpi hun ah Khazih leh a pawlpi kizopna pen singkung leh a hiang

bangin, leng gui leh a hiang bangin Jesu in genteh hi (Jn.15). Lengguipi pen Jesu hi a, a

hiangte pen thu um mite hi in, thu um mite in gah tampi a gah theihna dingin lo neipa

lunggulhna ahi hi. Kei sungah na om uh leh note sungah ka om ding, ci in kizop tawntungna

limgen hi. Jesu sungah om tawntungna ding pen amah muang ngam a, um ding cihna ahi hi

(1Jn.2:22,24,28). Lenggui tawh kizop a deihna in gah tampi gahkhia ding cihna ahi hi.

Khazih sungah a nungta tawntung mipa in gah tampi gah ding cihna hi a, thu um khempeuh

gahpha dingin Khazih in hong deih hi (Jn.15:2,5,8).

PAWLPI NAM NIH

A Kimuthei Pawlpi (Visible Church)

Hih pen local church zong kici thei hi. Thukhun Thak hun lai in pawlpi cih kammal a kizatna

a tamzaw pen kikhawlh khopna local ahi hi. Jerusalem ah pawlpi om hi (Sawl.8:1; 1:22),

Asia Minor local pawlpite (Sawl.16:5), Rome pawlpi (Sawl.16:5), Korin khua ah (1Kor.1:2;

2Kor.1:1), Galai gam pawlpite (Gal.1:2), Thessalonika pawlpi (1Thess.1:1), Filemon inn ah a

kikhawm local (File.2).

Pawlpi masate in biakinn golpipi a nei kei uh a, thu um mite inn ah kikhawm kawikawi uh hi

(Rome 16:5; File.2). Hih thu um masate’ kikhopna in biakpiakna (1Kor.11:18), ki

lawmtaakna (Sawl.2:45-46; 4:31); ki thuhilhna (Sawl.2:42; 1:26; 1Kor.4:17), ban ah

missionary khakhiatna (Sawl.13:2; 15:3) cihte thuahkhawm uh hi. Gupna a ngah mite zong

Topa in behlap toto hi (Sawl.2:47).

Hih a kimuthei pawlpi ih cih ciangin, tang leh tahum apokhawm thei ding khat ahi hi. Hun

hong paito zel ah hih a kimu thei pawlpi pan in, upna manlo khaici a tuh zong om in, upna ah

a nungta nawnlo ahizongin pawlpi sungah a om lai veve zong om hi (gtn pawlpi sagaihte thu,

Mang. 2-3 alian). Tua ahih man in hih a kimuthei pawlpi pen khuatual pawlpi zong kicithei

hi.

A Kimutheilo Pawlpi (Invisibile Church)

A kimutheilo cih ciangin, piangthak mite bek genna ahi hi. Leitung pawlpi minte genna hilo

in, mihingte in tutung crusade ah tua zah piangthak ei cihte zong hilo hi. Tuuno laibu sungah

min kikhumte genna hi a, mihing mit tawh a kiseh ahilo Pasian ciaptehte Pentecost ni pan in

rapture kikal sung ahuam ahi hi (1Kor.12:13; 1Pit.1:3;2:25). Sawltakte upna tawh a kibang

leh amau hilh bangin a umte bek ahi hi (Gal.1:8,9). Teci pang thum a neite bek ahi hi

(1Jn.5:6-8).

Theology Part IV Apostolic Teaching ZBCC

4

PAWLPI LEH ADANGTE KIBANGLO

Leitungah minam nampi thum (Jew, Gentail, Pawlpi) a omlam a phawk tawntung nading un Paul

in thu ummite tungah gen hi (1Kor.10:32).Tuiciin hangin mi khempeuh bei in a omlaitak in

Noahte innkuan bek sungpanin leitung minam hong kipankik hi. Tua hun in zong minam nampi

thum in hong kikhen hi: (1) Shem suan, civun sante, (2) Jafet suan, civun kangte, (3) Ham suan,

mivomte cih bangin kikhen hi. Pawlpi hun ah zong, minam nampi thumte thu tawh kisai in ih sin

ding hi:

Pawlpi pen Israel Hilo

Israel minam cih pen si-le-sa tawh Jacob suan ahi hi. Hih Israel minam bek kepcing dingin

thukham 10 kipia in, vun-atna leh Sabbath tawh Pasian in a mite na ciamteh hi. Pasian thukham

kemcingte ahih man un kuama hazat leh deihgawh theih a hikei hi. Minamdangte in a nungta

Pasian thukhun a zop nop leh Israel minam vasuah phot kul hi. Amaute kumpi ahi Messiah pen

leitungah hongpai in, ahizongin amaute in na nial uh hi. Nial bek hilo in that uh ahih man in Isael

hun kisutat hi (Israel term hong bei hi). Israel minam in Jesu a nialna pen Gentail te thupha

ngahna ding ahi hi (Rom.11). Ahizongin, Israel hun hong kipeh kik dinga, Israel minam in a

messiah uh a theihloh hunsung pen PAWLPI HUN hong kiguangsuk ahi hi. Hih pawlpi hun

hong bei (rapture ah) ciangin, Israel hun tawmvei sung hong kipehkik ding hi, tua hun sung pen

“Gimna lianpi” hunsung kici hi (gupkhiatna thu pen Moses hun lai leh Jesu hong tatkhiatna

gawmtuah ding uh hi). Tua hunciangin, Israel khempeuh in hotkhiatna ngah ding hi

(Rom.11:24,25).

Israel hun Masa Pawlpi Hun Israel hun nunung KUM 1000 Kumpi Gam Kum 3½ | Kum 3½ (Khazih Uk Hunsung)

Jacob, Moses—Pentecost, Pentecost–Rapture, Rapt.—2nd

Coming, 2nd

Coming—Tokhom Kang

Thukhun Thak sung khempeuh ah Israel cih laimal 66 vei kigelh a, Jew minam genna ahi hi.

Pawlpi in Israel thak zong ahikei hi. Bang hang hiam cih leh Pawlpi sungah mi namkhempeuh

kigawmkhawm a hi hi. Israel cih ciangin Jew (Israel) minam genna bek hi a, Pawlpi in minam

bup a kigawmkhawm a gennopna ahi hi. Tua ahih man in, Paul in a kiciantak in khen litlet hi,

“Jew mi ahi a, Gentail mi ahi a, Pasian' pawlpi mi ahi zongin na lungnopmawh saklohna dingun

na gamta un” (1Kor.10:32). AD30 kim a, Pentecost ni pan hong ding Pawlpi pen Israel leh

Gentail hong gawmkhawm pawlpi ahi hi (1Kor.1213).

Pawlpi pen Kumpi Gam hilo

Khristian sungah khenkhat in Pawlpi leh kumpi gam (kingdom) a kibang ahi hi, ci in a ngaihsun

honkhat om a, tua kumpi gam pen Pasian pen taksa pumpi tawh leitungah hong pai masak hun

pan kipan hi. Tua ahih man in, pawlpi pen Pentecost ni pan kipan hizawlo in, Bethlehem ah Jesu

suah hun pan, tua ahih kei leh Jesu in nasep hong kipat hun pan hiding hi, a ci om hi. Hih pen ih

Theology Part IV Apostolic Teaching ZBCC

5

phawk tawntung ding thunih: (1) A sangpen ukna (Pasian bawlsa khempeuh). Na khempeuh a

bawl Pasian ahihna tawh kituak in, a bawlsa nate tungah thuneihna tawh a ukna ahi hi. Leitung

bek ah hilo in vantung, leinuai leh mun khempeuh leh hun khempeuh ah a uk Pasian a hi hi

(Kahla 5:19). English pau ah “Universal kingdom of God” kici hi. (2) Palai ukpi gam

(meditorial kingdom). Palai cih ciangin nam thum bangin ih khensuk ding hi. (a) A teel palaite

tungtawn in Pasian ukna hi a, tua Palai te in Pasian aitang genna leh sepna tawh ukna ahi hi. (b)

Hih ki-ukna leitung tawh kizom ukna a hi hi.

Pasian nasepna leh ukna pen leitung tawh kizom den ahih mah bangin, teltuam mi honkhat na nei

ngei hi: Adam, Noah, Abraham, Moses, hihte in hong tung laiding Messiah hong ukna hun

ngaklah ciat uh hi. Gabriel in Mary tungah a genna ah, Topa Pasian in apa David Tokhom ama

(naungek) tungah piakhin a, Jacob innkuan a uk paisuak ding hi, ci hi” (Lk.1:32-33). Hih

kamciamna pen hong tung ding mailam hun ahi hi (2Sam.7:12-16), tua kamciamna pen Messiah

kumpi gam kici hi. Pawlpi in kumpi gam ahikei hi. Ahizongin, Messiah ukna kumpi gam ah

pawlpi, Israel, Adam, Noah leh gupngah kha khempeuh a thokik pumpi tawh ih kihel ding hi.

Pawlpi ih cih pen tu hun in taksa tawh leitungah omlai a, ahizongin kumpi gam in ahih leh hong

tung ding mailam thupiang ahi hi. Tua pen Khazih anih veina hong pai hun pan hong kipan ding

ahi hi (Mang.20:4).

Pawlpi leh Kumpigam cih pen kilamdang mahmah hi. Theihkaak theih nam ding in a kigelhna

mun om ngeilo hi. Thukhun Thak sungah 114 vei pawlpi cih laimal kimu a, pawlpi tawh

theihkaak nam ding mun khat beek omlo hi. Jew minam tungah kumpi gam phut ding in Messiah

hong pai (Mt.4:7) hi mah leh, amaute in sang zolo uh (Mt.12:22-42). Messiah hong pai masakna

pen kumpi gam ah a uk ding pa ka hi hi ci in hong kipulakna hi a, hih kumpi gam in a kiselcip

sum, khaici tuhpa, tuate tawh kibang hi (Mt.13). Jesu in a genna ah ama kumpi gam a kisan

zawhloh khit hun ah Ka pawlpi ka phut ding hi ci hi (Mt.16:18).

PAWLPI SUNGAH MAKAI DINGTE

Hih pen makaite omzia genna hi a, ki ukna genna hilo hi cih phawk masa ding hi hang. Makai

(leader) din mun leh ki ukna (government) pen ih khentheih kei leh pawlpi sung kibuai tawntung

hi. Nasep lian a kigen hun ciangin, ki-ukna hikhin pah lo hi. Tu in, pawlpi sungah makai omzia

Thukhun Thak hunlai tawm ih en ding a, pawlpi sungah makai cih pen nam nih in kigen hi:

Elders (Pastors)

Elder a kicite sungpan in kammal nam nih kizang in, ahizongin amite ahih leh a kibang mah

hilel hi. Tua te in, presbyter leh overseers ahi hi.

1. Presbyter

Greek in presbuteros (English presbyter) ki ci a, elder ci in khangthak kammal ah zangzaw uh hi.

Eipau in khangkham upate cih ding himai hi. A deihna in pawlpi sungah upna, kha thu, leh

leitung lam mahmah ah zong dottaak, bangkim ah muanhuai pen cihna a hi hi. Pasal leh numei a

genna om hi (1Tim.5:1,2). Deihna nei in upa ci in a kigelhna mun zong om hi (Sawl.4:5), pawlpi

makaite (Sawl.14:23; 15:2,4,6).

Gk. Presbuteros in thuneihna leh zum vai a picingsak ahihna uh zong gen hi. Sumpite a

hawmkhia ding in (Saw.11:30); Pawlpi thukhun omziate a khensat ding in (Sawl.15:2,4,6,22;

Theology Part IV Apostolic Teaching ZBCC

6

16:2); missionary te nasep omzia a theih pih dingin (Sawl.20:17; 21:18); a kuamaciat in hih

upate zahtak bawl ding (1Tim.5:17), ahizongin aan tawh thunei ding nam ahikei uh hi (1Pit.5:1-

30), damlote veh ding, thungetsak ding leh tha apia ding (James 5:14) cihte ahi hi. Tu hun a ei

zat upa ih cih namte hilo hi. Pastor namte genna hizaw hi.

2. Overseers

Elder tawh kisai kamal nihna ahi overseers pen KJV ah bishop zong kici hi. Greek kam in

episkopos hi a, “en-cik”, “vaan” cihna hi in, tuucing nasep tawh kigenkhawm denpen hi. Elder te

nasep leh nuntak zia ding genna ahi hi. Ama nasep dinga akipia Pasian tuuhonte van, vak, encik

ding cihte ahi hi (Sawl.20:28; 1Tim.3:2; Titus 1:7).

Elder hihtheihna dingin (qualifications): A bangcite in elder sem thei ding cih 1Tim.3:1-7 leh

Titus 1:5-9 enkhawm in ih sin dinga, nam 15 bang om hi:

1. Kawkbanna omlo ding, mawhsakna ding omlo ding.

2. Pasal hiding a, zi khat bek nei ding hi.

3. Pumpi ki-ukzo ding, thumaan thutak khentat siam ding hi.

4. Lungsim navak ding, lungsim siangtho ding, mi deidan ngeilo ding hi.

5. Zahtaak theih in om ding hi. Zahpih huai hingeilo ding hi (taksa leh kha thu ah kiveng

siam ding).

6. Zindo siam ding, mi hehpih ding, innteek siam ding, pawl huai siam ding hi.

7. Hilh thei kim ding hi. Upna maan leh maan lo khensiam dinga, zong hilhthei pah ding hi.

8. Zu-nelo ding. Guihtheih khamtheih zanglo ding, zong lunggulh lo ding hi.

9. Gilo loding. Sintom lo ding, thukhual ding, mi langbawl ngeilo ding h i.

10. Migi ding. Gennop ding, a neu leh a lian tawh kikhawl siam dingin, nunnem ding, nampi

tat ding hi.

11. Kitot kisel uklo ding. Hong kitawngsak thei namte pelh ding. Beh thu, gamthu, leitung

vaite in hong hehsak baih thei ahih man in, ki vahvawhlo ding hi.

12. Sum deihlualo ding. Pasian min a siasak thei nam sum leh pai vai ah ninbanglo ding hi.

Sum aamlua, huaihamlua, sum lunggulh lualo ding hi.

13. Innsung ukzo mi hi ding. Mite mawhsakna a bei theihna dingin, kha thu leh taksa thu ah a

innkuan Pasian deihna bangin a makaih zo mi hi ding hi.

14. A kikhel tung hilo ding. A pianthakma hunluite a tonpih mi hilo ding a, upna ah a

siangtho mahmah mi hiding hi.

15. Gamtat hoih ding. Ama nuntakna ah Khazih a kilang mi hi dinga, thu um leh umlote in

ama tungtawnin ki puahpha thei zah khop in, mi khempeuh mai ah hoih gamtat mi hi

ding hi.

Hih atunga elder hihna in pawlpi cidam sak in, amahmah in zong a nasep nuamsa ding hi.

Pastor letsong ngah (Efe,4:11) akici mi hi a, eipau in pawlpi kem siapa ih cih ngam ding hih

bang mi ahih ding kisam hi. Kei siamna khatzong ka neikei ci in, ei leh ei ih kimaisak hi, tua

dan nam ih hihloh ding Laisiangtho in hong dieh hi. Pawlpi kem nam ka hitakpi mah hiam ci

in hih a tunga nam 15 tawh ei leh ei ih kidot ding ahi hi. Siam tawmtawm ding cih tawh

pawlpi kem sia, omna pawlpi pen cidam ngeilo hi. Pawlpi kemsia hih ding ut pen ding hilo a,

utloh ding zong hituanlo hi. Pasian hongsapna nasep kei ah dingin bang hiam cih ei leh ei

kisit ding hoih pen hi. Local hatna dungzui in elder tampi a nei Thukhun Thak pawlpi sungah

Theology Part IV Apostolic Teaching ZBCC

7

zong om kawikawi hi (Sawl.11:30; 15:2; 20:17; 22:5). Pawlpi sunga upate (elders) cihna leh

mun tuamtuama elders te akicihna ih khensiam ding zong kisam hi.

Phawk ding: Elder cih kammal leh overseer cih pen a kammal kibang kibanglo bek hi in, a mite

ahih leh kibang lel hi. Khangthak kammal ah pastor ci in a zangzong om in, bishop a ci zong om

hi. Upa leh pastor khenna hilo hi. Sawltak 20:17,28 leh Titus 1:5,7 te ah na zangkhawm lel hi. A

kammal deihna in a hih leh presbuteros (elder) cih ciangin zahtaak ciat ding cihnopna kammal hi

in, episkopos (overseer) cih ciangin a nasep dinmun a gennopna ahi hi. Ei gam ah elder ci in a

kisam pawlpi tawm mahmah a, pawlpi a tamzaw ah pastor ci in ih kisamzaw hi. Pastor leh hih

elder cih a deihna kibang hi. Tu in pawlpi upate (deacons) cih tawh kisai tawm ih sin beh lai ding

hi.

Deacons (upate)

Amin: hih deacon cih kammal pen Gk “diakonos” pan hong pai hi a, akhiatna in “sepsak”, “sep

pih”, “nasem” cihte ahi hi. Pawlpi sungah deacons cih kammal a kizatna leh a deihna in a tunga

elder or overseer te a huh ding cihna ahi hi.

A dinmun (office): Hih upate dinmun ding a kician in hong kilah lianloh hangin, hong

piankhiatna bulpi in a dinmun ding uh hong lak hi (Sawl.6:1-6). Hih mun ah, pawlpi sunga

meigongte ci leh sa vai kitangsapna tuamtuam a vaan dingin mimal sagih teelkhia uh hi. Amaute

tungtawnin pastor te in thuhilhna leh bangkim nasepna ah tangzai takin nasem thei uh ahih man

in, pastor a huhte hongsuak uh hi. Tua ahih manin, elder te (pastor) lamlahna leh makaihna nuai

ah din mun thupi mahmah a nei uh ahi hi. 1Tim.3:8 sungah “thu lang genlo mi” ci ahih manin,

inn khat pan inn khat ah kizopna nei uh cih kilang hi.

Deacon Hihtheihna dingin (qualification): Amaute pen kicinna nam giat bang anei mi hi ding ci

in 1Tim.3:8-13 sungah kimu hi.

1. Zahtaak bang ding. Midangte in amau tungtawn in thu leh la bangkim ah lungkimding uh

a, zahtaak ding uh hi.

2. Thu langgenlo ding. Pawlsung thu leh pawlpua thu thaang genlo ding, thu kawilo in a

hibanglian in gum ngamding uh hi.

3. Zu dawnmi hilo ding. Nek leh dawn ah limpha lakmi hi ding hi.

4. Thumaanlo sum deihlo ding. Sum duhhop lo, angsung phattuamna tawh upa sem mi hilo

ding hi.

5. Upna thu kemcing ding. A thugen leh a thuhilh banga nungta dinga, pawlpi a itmi hi

tawntung ding hi.

6. Sittel mi hi ding. Mi dangte in a etcik uh ciangin, upna, siangthona, sumvai bangkim ah

paubaanglo ding hi.

7. Zi khat nei mi hi ding. Zi maa leh zi tampi neimi hilo ding hi.

8. Innsung ukzo mi hi ding hi. Zindona, zi leh tate makaihna ah upna thu hangin paubanglo

mi hi ding a, Khazih maitang amaute tungtawnin kilangsak ding uh hi. Ama innsung a

zolo mi khat in midangte tungah makaih zo ngeilo ding cihna zong hipah hi.

Theology Part IV Apostolic Teaching ZBCC

8

Numei upate (Deaconesses)

A buaihuaii din mun in numei deconte ahi hi. Laisiangtho mun nih ah hih dinmun na kigelh hi.

Amasa pen in Rom.16:1 na ah, pawlpi sungah numei nasem (Gk.diakonon) Phoebe na om hi.

Hih pen numei upa zong ki cithei hi. Hih pen, pawlpi sunga dinmun Paul in a gennuam hiam

ahih kei leh Khristian sunga om nasem numei khatpeuh a genna hiamcih kitel lo hi. Local pawlpi

omzia tawh kizui in Paul in a gendan khel kawikawi ahih man in, tel hak simsim hi (1Kor.16:15;

Efe.3:7; Kol.1:25; 1tim.4:6).

Anihna ah, 1Tim.3:11 na ah, numeite (Gk.gunaikas) cih khat na genleuleu hi. Hih mun ah zong,

tua “numeite” pen upate zite hiam, ahih kei leh pawlpi sunga dinmun leh panmun gen nuam

hizaw hiam cih kitelsiang zolo hi. Pawlpi sungah numei makai, numei pastor hi hen ih cih leh a

nung leh ama Paul thugenzia kituak theilo hi (1Tim.3:8-10 leh aneu 12-13). Fil 3:11 na ah a

gente pen pawlpi sungah numei department te a genna hi in, 1Tim.5:9-16 leuleu ciangin, numeite

dinmun genna hilo leuleu hi. Numei kipawlna department ah amau hoihsakna bangin makai

kiguan thei uh a, ahizongin, pasal kipawlna nuai ah nasemte ahi uh hi. Pasal omna ah numei in

thunei pen hong hihciangin Khazih leh pawlpi genkaakna tawh hong kipelh zel hi.

PAWLPI KI-UKZIA TUAMTUAMTE (Governments of the Church)

Pawlpi in a nungta Khazih pum hi a, ci leh sa pumpi ah lutangin a thunei pen a suah mah bangin,

Pawlpi lutangin Khris ahi hi. Ahizongin, a kimu thei leitung pawlpi nasepna ah ki-ukzia ding a

om ngeina mah ahi hi. Tua banga, pawlpi ki makaihzia tawh kisai in pawlpi tuamtuam ah

kibangkim lo a, a nuai ah khen li bangin ih sin ding hi:

Tulai Pawlpi Kimakaihzia Sungpan

Papal: Hih ki-ukna ah, Pope in thuneihna khempeuh nei hi. Ama gen bangbang pen Pasian

kammal banglianin a pom uh ahi hi.A diakdiak iin, Roman Catholic Pawlpi (RC) te a hi uh hi.

Pope pen Rome khuapi ah bishop sem zong kici hi. Bishop ki-ukna kici khin theituanlo hi, bang

hang hiam cih RC sungah bishop tampi om hinapi in Rome khuapi sung bishop sem pen Pope hi

in, a dang bishop khempeuh pen Pope thuneihna nuai ah om h i.

Episcopal: Hih Episcopal cih pen Gk kammal “eispopos pan hong pai hi in, a khiatna “a vaanpa”

(overseer) cihna hi a KJV sungah bishop ci in kilet hi. Pawlpi pen hih bishop te thuneihna nuai

ah om hi. Pawlpi pawlkhatte hih “episcopal” ki-ukna tawh kimakaih uh hi. Gentehna in,

Methodist pawlpi, Anglican pawlpi, Lutheran Pawlpi cihte ahi uh hi (Pawlpi khanghamte a

lianzaw deuh ih phawkkhak pakte ih genna hi, adang zong om khathei lai ding hi).

Episcopal paiza tawh a kimakaih, pawlpi ki-ukna sungah local khat behi hilo in leitung bup amau

pawlpi ah thunei pen bishop ci in min vawh uh hi. Hih bishopte in siampi ding leh nasemdangte

ordain piak theihna thu nei uh hi. RC hi bangdan thuneihna pen Mt.16:18-19 bulphuh uh a,

Nungzuipite tungpan a kiluah suksuk in na gen uh hi. Methodist te leuleu in hibang ngaihsutna

pomlo leuleu uh hi.

Theology Part IV Apostolic Teaching ZBCC

9

HIh bang ki-ukna zia pen kum zalom nihna (2nd

century) pan hongpiang hipan napi in, a pomte

in LST pansanin Jerusalem pawlpi a James din mun, Timoti leh Titus te thuneihna leh dinmunte

tawh a kizom toto in gen uh hi. Episcopal leh Papal ki-ukna pen centralization zong kici thei hi.

Presbyterian: Hih Presbyterian pen Gk. Kammal “prebyteros” pan hong pai hi a, a khiatna in

“khangham” cihna ban ah pawlpi makaite in a zahtak huai, a picing leh a kum uh hong lak hi.

Pawlpi ki-ukzia ah elder te in uk uh haih manin “prebyterian” pen “federal” zong kici zel hi.

Gentehna in Prebyterian leh Reformed pawlpite kimakaih zia ah kimu thei hi. Mipi thuneihna

(congregational) tawh ki-uk zia tawh a kilamdanna khat ah, Presbyterian ki-uk zia in mipite’ teel

“elderte” in a uk uh tangmite thupisak uh hi. A kiteel, khuatual pawlpi a uk elder te (ruling elder)

“session” kici hi. Session tungah, presbytery kici ordain ngah nasem (ordained ministers) leh

thuhilh elder te kici district sunga khuatual pawlpi ciata upate na kihel uh hi. Pressbytery tungah

Synod om a, Synod tungah thuneihna sang pen anei (Highest Court kici) “general Assembly” na

om hi. Hih sungah, Pasian nasem (ministers) leh uk-upate (ruling elders) or nautangte (laymen)

na khenlai uh hi. Pastor in elderte khat bangin nasem hi.

Thuciam Thak sunga a kigen zelzel elderte tawh kisai LST ki bulphuhte: Elderte pen Jerusalem

(Salw.11:30; 15:2,4); Efesa pawlpi (Sawl.20:17) khuate ah na om uh hi. Pawlpi ciat ah elder ten

a kikoih hi (Salw.14:23; Tit.1:5); Elderte in tuute (thu-umte) anvak ding nasep nei uh hi

(1Pit.5:1,2); ukna nei elderte zong na om uh hi (1Tim.5:17).

Congregational (Mipi thuneihna tawh ki-ukna): Politic kammal in Democracy cih ding ahi hi.

Mipi bulphuhna tawh pawlpi ki-uk zia ah, mipi deihna tawh a kiteel pastor thuneihna hilo in,

tualsung mite thuneihna tawh kimakaihna ahi hi. Hih mihon bulphuha palwpi ki-ukna ah thupi

nih om hi: (a) Suahtakna (autonomy); (b) mipi tawh ki-ukna (democracy) ahi hi. Mihon tawh ki-

ukna tawh kalsuanna ah pawlpi pen a pualam pan ki-ukna cih bang omlo in khuatual pawlpi sung

mah ah thuneihna leh ki-ukna suakta takin om hi. Tua banah, hih bang pawlpite ki-ukna ah

mimal in thuneihna nei in, tua mimalte in pawlpi a kimakaih leh a ki-kzia dingte khensatna pia

thei uh hi (a tamzaw thukimna kici hi). Hih pen thu um mimal khat ciat in siampi zaa neihtheihna

dinmun pan hong piangto ahi hi. Baptist. Evangelical Free te, Congregational te, Lutheran

khenkhat te hibangin mihon thuneihna tawh ki-ukna zang uh hi.

LST mun pawl khat ah mipi thuneihna tawh a kimakaih pawlpi om a, mipi in upate (Sawl.6:3-5);

Elderte (Sawl.14:23) na teel uh hi. Pawlpi bup in Barnabas (Sawl.11:2) leh Titus (2Kor.8:19) a

sawl van vuah, Paul leh Barnabas na sang uh hi (Sawl.14:27; 15:4); Vun-atna tawh kisai

khensatna ah pawlpi bup na kihel hi (Sawl.15:25); ki-khalna tawh kisai pawlpi bup iin na vaan hi

(1Kor.5:12; 2Kor.2:6-7; 2Thess.3:14); upna maan tawh kisai kha sittel ding thu um mite

khempeuh in tavuan nei hi (1Jn.4:1); bang hang hiam cih leh Khasiangtho sathau nilhna nei ciat

uh ahih manin sitthei uh hi (1Jn.2:20).

Pawlpi Ki-ukziate Khinkhaina (evaluation)

Papal omzia: amasa pen ih sin ahi hih Papal kiukna pen LST ih bulphuh ding omlo ahih man in

paizia manlo hongsuak hi. Mt.16:18-19 bulphuh in ih deihkaih hangin a kituaklo thu ahi hi. Piter

tungah Jesu thugen pen Sawltak khempeuh a zaakim mahbangin na zang uh a, Paul in Gal.1:8,

“ko genbang lungdamna thu” na ci ahih man in, Thu pen Khazih thu hi a, amaute pen a genkhia

ahilel uh hi. Pasian zah a Pope thupit sakna leh thuneihsakna pen LST tawh kituaklo hi. Ki-ukna

cih ciangin, ih up ding nangawn zong hong khensatsak cih pen a bulpi khat ahi hi.

Theology Part IV Apostolic Teaching ZBCC

10

Episcopal omzia: hih ki-ukzia ah, Nungzuipite thuneihna pawlkhat a bulphuh uhhangin,

Thukhun Thak sungah Nungzuite huna bei khit the tua thuneihna a kizopna om nawnlo hi.

Khazih in 12 te bek thuneihna tuam vilvel apiak hi a, nungzuipite zaa ki luah suksuk hi cihna

ding LST mun omlo hi. Piter tungah Jesu in thuneihna a piak pen Pentecost ni in gupkhiatna

thugen tangkona ah konghong pi hong hi (Sawl.2), Samaria khua ah Filip in lungdamna thu a gen

hangin, Khasiagntho ngah om nailo in Piter leh Johan kithuah in na pai to uh a, amaute in

khutnga in a lutung vuah thu a ngetsak uh ciangin Khasiagntho ngah pan uh hi. Samaria khua ah

Khasiangtho ngahdingin konghong pen Piter mah hong suak hi (Sawl.8). Gentailte tungah

Lungdamna thu a gen leh Khasiangtho ngahna dingin kong a hong pen Piter mah ahi hi

(Sawl.10). HIhte pen Sawltak 1:8, na ah Jesu thugen a tangtunna zong ahi hi, Jerusalem, Judea

gam, Samaria gam, leimong dong acih pen a banban in hong tangtung ahi hi. Gentail te in

Sawltak a lian 10 ah Khasiangth a ngah khit uh ciangin, Paul nasepna hong kipan to thei pah a,

Piter kul tuanlo in Asia gam, Rome gam leh leimong dongin Khasiangth kingah thei ta hi. Piter

tungbek ah vangliatna (thuneihna) pialo in nungzuipi khempeuh tungah zong Jesu in napia hi

(Jn.20:23). HIh Episcopal a bulphuh pawlpi ki-ukzia pen kum zalom nihna (2nd

century) hun pan

hong piang pan hi in, kum zalom masa lai in na om nailo hi.

Presbyterian omzia: Hih elder te thuneihna tawh ki-ukna in LST bulphuh ding gina mun tampi a

neih ban ah Thukhun Thak sungah elder to zong tampi anihna uh leh a kitam zatna zong na om

takpi mah hi. Ahih hangin, Thukhun Thak sung mah ah khuatual pawlpi khengval leh tungsiah

ah kipawlna hong kilaklo hi.

Congregational omzia: Mihon pi thuneihna tawh ki-ukna in LSt pansan tampi tak mah a na neih

nate ah: Pawlpi thukhenstna ding vaite ah mimal khempeuh na kihelkim ciat uh hi, cih kimu hi.

Tua ahih man in, hih congregational leh prebyterian paizia tawh pawlpi ki-uknate pen LSt

bulphuh leh pansan gina taktak a neite ahi uh hi.

PAWLPI ZEKSAKTE (Ordinances {or sacraments} of the Church)

Eipau in “Zek” cih a khiatna pen “zehtan” zong kici a, zuih pelmawh ding cihna ahi hi, ih zuih

kei khak leh ih hihsa khempeuh a mawkna suakthei cih zah khop ahi hi. Dawi kithoih lai in

mikhual inn ah kitungsaklo a, zek tanglo pi in dawi thoihna inn ah a mawk lut leh tua dawi

kithoihna gan khempeuh kiliau sak in, kigam a, cina zong damlo takpi dingin kingaihsun hi.

Khristian sungah zong zek tanding honkhat om hi. Khristian kammal ah “zek tanding” kicilo zaw

in “zek zuih ding” cih kammal kizang zaw hi.

Khristian sungah Prostestanta tamzaw te in zeksak (ordinances) nih: tuiphumna leh Topa nitak

an, kinei hi. Roman Catholic sungah Sacrament cih kamal kizang zaw in nam sagih nei uh hi: (1)

Baptism (tuiphumna), (2) the eucharist (nekhawm), (3) confirmation (kipsakna), (4) penance

(mawh sutna), (5) extreme unction (sathau nilhna), (7) holy orders (thupiak siangthote), (7)

matrimony (kitennna).

Kammal zat dan tawh kizui in Catholic leh Protestant sungah zong ordinance cih sangin

sacrament cih kammal zat ding a deihzaw omhi. Sacrament kammal pen Latin “sacramentum”

pan hong pai hi a, a khiatna in “a kituamkoih a siangtho cihna hi. Latin Vulgate sunga “sacra-

mentum” pen Greek “musterion” (Ef.5:32) pan hong letkhiat hi a, a khiatna pen “khiatna

simtham leh thusim khat” cihna in kizang hi. Theologian minthang Augustine in “a kimu theilo

hehpihna ih muhtheihna lim” na ci hi.

Theology Part IV Apostolic Teaching ZBCC

11

Pawlpi zeksak thute tawh kisai in a tamzaw Siampi khutlet sin laibu sungah sinkhin ih hih man

in, tu in Topa nitak-an leh Tuiphumna bek ih sin ding hi.

Topa Nitak-An (the Lord’s Supper)

A galte khutsung ah a ki-ap ding nitak in, a nungzuite tawh Khazih in nitak-an nekpihna nei a,

tua pen nitak-an nunung penpen ahi hi. Hih pen ama thu um khempeuh in hong paikik mateng

amah phawkna dingin a kizang dendingin vaikhak hi. (Mt.26:26-29; Mk.14:22-25; Lk.22:14-23).

Hih in Moses’ thuciam lui tawh a kilehbulh thuciam thak a kipsakna zong ahi hi. Korin pawlpite

tungah Paul in hih phawkna na nekpih hi (1Kor.11:23-32). Tua bang ahih leh Topa’ Nitak-an ih

zat ciangin a deihna taktak bang hi ding hiam cih tawm ih sin suk ding, leitung pawlpi lian

tuamtuam ah bawldan kibang kimlo hi:

Transubstantiation Upna: Roman Catholic te in Topa NItak An a upzia uh pen

“transubstantiation” kici a, a khiatna in, “ahihna kikhel” (change of substance) cihna ahi hi. RC

pawlpite in, Nekkhawm (the mass or eucharist) a nek laitak in na lamdang pianga, khomun leh

lengtui in Khazih si leh sa takpi mah suak hi, ci in kihilh uh hi. Ahizongnin, a limna leh a gim

pen kilamdanglo ci uh hi. Pope Pius IV in thukhun a bawlna ah, “Pasian tunga ka piak hih

nekkhawm sungah a nungta leh a sisate adingin amaan, a kician leh biakpiaknate omhi…tua

sungah a pumpi leh a sisan taktak a hihna banglian leh Jesu ih Psian a hihna leh a kha om

khawm hi. Hih tomno sungin nalamdang pen, khomun in Jesu pumpi a suahna leh lenggah zu in

a sisan taktak a suahna thu ahi hi,” ci in a genna a kizuisuak ahi hi.

Siampipa in tua nate a siansuah khitciangin, tua nate ii hihna ahi khomun leh lengtui pan in

Khazih sa, sisan, kha leh Pasian hihnhate ah kikhel h i. Hih bangin, Catholic te kihilhna sungah

nekkhawm nete in Khazih pumpi ane, a si a dawn in kingaihsun uh hi. Catholic pawlpi in hih

bang kihilhnate pen Johan 6:32-58 sunga, kihilhna tawh kituak hi ci in pom uh hi.

Consubstantiation Upna: Lutheran te upzia pen “coonsubstatiation” kici a, a khiatna in Jesu

pumpi leh a si pen khomun leh lengtu sungah om takpi napi khomun leh lengtui pen ahih

bangmah in omsuak hi. RC pawlpi kihilhna tawh kibanglo in, tua nate sungah Khazih omna

hilhna dingin Lutheran te in “sungah, tawh, leh anuai ah” cih kammalte zangin Khazih si leh sa

om taktak in gen uh hi. Martin Luther in gentehna khat a genna ah, “siktawn khat mei sungah a

mong hall eng, a vek in hong sat hangin tua pen siktawn mah hi a, ahihna kikhel thei tuanlo hi”

ci hi. Tua mah bangin khomun leh lenggah tui a kikhel hilo a, “a sungah tuate tawh leh anuai”

mun khat teitei ah Khazih ompihna om hamtang hi ci in, kihilh uh hi.

RC te genna ah “nekkhawm nekna ah Khazih kipiakkhiatn nasep kihel lai hi” cih Lutheran te in

nial uh a, ahizongin hong ompihna ahi hi ci uh hi. Luther in a genna ah, nekkhawm (sacrament)

pen mawhmaisakna leh upna kipsakna dingin phattuamna om veve hi, ci tentan hi. Tua phat

tuamna pen sacrament vanzatna hang hilo in, a thu upna tawh sanna hizaw” ci in gen hi.

Reformed upna: Nekkhawm tawh kisai “Reformed upna” pen “Calvinist view” zong kici hi.

Calvinist cih ciangin, Calvin thuhilhna a zui mite cihna ahi hi. Hih upna a zuimite in, KHazih

mahmah ci leh sa ah a kikhelna leh phawkna tawh bawlnate nial uh hi. Ahizongin, hih upna in

“khalam ah Khazih nasepna kihel” in limgen uh hi. Calvin hilhna ah, “Khazih ih sanna bulpi, si

leh sa tawh na om h I, thu um mite in hong Tanpa tawh a thukzawa simtham kizopna hi” ci in

gen hi. Pumpi tawh tu in vantungah Khazih om a, ahizongin hih nekkhawm bawlna hunsungah a

Theology Part IV Apostolic Teaching ZBCC

12

Kha tawh a simtham (mystical) in hong ompih hi ci in kihilh uh hi. Tua ahih man in, hih

nekhawm in a manphatna tampi khangsak hi, ci uh hi.

Hih Reformed upna ah buaihuai thu om a, nekkhawm a nete tungah hehpihna hong kibehlap cih

pen LSt bulphuh leh pansan ding omlo hi.

Memorial upna: Hih memorial pomzia pen “Zwinglian view” zong kici a, Reformation hun lai in

RC pan in a paikhiat uh hangin, hong paikhiat pih uh pomzia kilamdang tampi om hi. Hih

memorial upna in nekhawm bawlna in Khazih thuakna, sihna leh hongpaikik ding cih upna a

thaksuahsak den ama hong sepsaksa te phawk kikkikna dingin a kibawl hi, ci uh hi.

Hih memorial sanzia in LST sung pansan ding tampi nei hi. Limtak sittel leng Topa nitak an in

lahnop khat na nei a, tua in ama sihna phawkna hi (1Kor.24,35). Jesu mahmah in a genna ah

“Kei na hongphawkna ding un…” ci hi. Khomun pen mawhnate pua a, hong kipiak khiatna

(1Pit.2:24), ama pumpi alak “lim” (symbol) ahihna leh Lenggah tui in mawhnate maisakna dinga

akibuakhia (Efe.1:7), ama si alak lim ahihna kitel mahmah hi. Khazih hong paikik diing ngakna

(1Kor.11:26) leh ama sihna tangkona ahi hi. Singlamteh tunga a piang thute etkikna leh mailam a

hong paikikna ding thute kihel hi (Mt.26:29). Thu umte khat leh khat kilawmtakna hi a

(1Kor.10:17). Alim (symbol) ahi tua khomun leh lengtui te a nek a dawn uh ciangin Khazih

sunga upna a mitsuan ahi hi.

Tuiphumna (Water Baptism)

Hih munsan ah ih gen ding tui pen tui taktak ahi hi. Tuiphumna anial nuamte in thu hi peuh ci uh

hi. Johan hun panin Pasian gam thu tawh kisai upna nei khempeuh tuisungah kiphum ding cihthu

hong kipan hi. Johan pen Khazih paina dingin lamsialpa zong kici a, a taktak hun (pawlpi hun)

ah hong kizang ding ahihna thu a tangko kholpa zong hongsuak hi. Thu um mite tui sungah

kiphum hamtang dingin Jesu in na vaikhak hi (Mt.28:19; Mk.16:16). Vaikhakna pen a tangtunna

a omkei leh ngaihsut laiding cihna hi a, ahizongin Pentecost ni in Khasiangtho hong kibuak ni in

thu um masate tui hong kiphum takpi uh a, Jesu min tawh hong kiphum uh hi (Sawl.2:38,41).

Thu umlo pi a, tuisungah kiphum hangin a khiatna omlo a, mawhsakna thuak ding uh hi ci in

Jesu in gen hi (Mk.16:16). Upna nei mikhat Jesu min tawh ki phum nuamlo citciat cih bang thu

um LST sungah a omkei hi. Hih ki tuiphumna tawh kisai Pawlpi Tangthu Doctrine tuamtuam

hongpianzia” cih sin laibu leh “Jesu min tawh” cih sin laibute sungah a kician in ih sin hi.

Ahizongin,

Tuiphumna ah phuisam dan tuamtuamte

- Pa, Tapa leh Khasiangtho min tawh phumna: Justin hun (AD 180) kim pan in Greek pilna

in Khristian sungah hong ki uanglak mahmah in, Justin in Pa Pasian, Topa Jesu,

Khasiangtho min tawh ci deudau in hong kipan masa hi. Clement of Alexandria, Origen,

Tertulian te in AD 200 kim panin hong zomto uh a, AD 325 Nicea council ah Pa, Tapa,

Khasiangtho min tawh tuiphum ding hong kipsak uh hi. Jesu kam vaikhakna Mt.28:19

bulphuh in Trinity upna tawh a kiphumte ahi uh hi. Hi bangin hong zatcil lai un thu um

mikhat trinity upna tawh a kiphumlote gupna ngahlo ding zah khop in khauhtakin kihilh

hi. Ahizongin, trinity upna pen a kipuah toto upna ahih man in, tuni dongin, trinity upna

leh trinity um a kituiphumte sanzia leh pomzia kibangkimlo hi. Piangthaksa te ki tuiphum

ding, tuiphumna pen pawlpi mi picing suahna hi ci in, a kihilh tam mahmah hi.

Theology Part IV Apostolic Teaching ZBCC

13

- Jesu min tawh tuiphumna: Khazih vankahna Olive mual tungpan kam vaikhakte pen

Jerusalem ah kilehkik in Khasiangtho hong tun ngak ding cih tawh kizom suak lai hi

(Lk.24:47,49). Khasiangtho hong tunciangin, Jesu kamvai khakte ban ah Anungzuite

tawh a kithuah hun lai a, na khempeuh hong phawk kik uh a, a tel zawh loh thute

thumaan bangin Khasiangtho in hilh ahih man in, Jesu min tawh thu um mite tuisungah

hong phum uh hi. Pentecost ni panin AD 150 ciangciang pen Jesu min tawh thu um mite

ki tuiphum uh a, upna khat bek, tuiphumna khat, Topa khat bek cih mah hong bulphuh

zaw uh hi. AD 150 panin AD 300 ciangciang thu um mi a tamzaw Jesu min tawh

kituiphum a, ahizongin Greek Apologist hun panin tawmtawm in trinity upna Pa, Tapa,

Khasiangtho min tawh a ki tuiphum tawmtawm hong omta hi. AD 325 kum pan kipanin

thu um mikhempeuh kumpi thuneihna tawh Trinity upna bek tawh tui kiphum ding

thukhun hong nei uh a, Jesu min tawh a ki tuiphum nuamte in bawlsiatna tampi hong

thuak uh hi. AD 325 pan AD 1900 ciang kum 1000 val bang Jesu min tawh ki tuiphumna

pen Khristian tangthu ah tawm mahmah hi. Luther nungzui tawmte Jesu min tawh ki

tuiphumuh a, Anabaptist sungah tawm Jesu min tawh ki tuiphum in, damdam in trinity

upna in mi khempeuh sisan sungah hong tuh hi. Ahizongin, pawlpi dincil sawltakpite hun

sung khempeuh Jesu min tawh thu um mite ki tuiphum uh hi.

Ki tuiphum ziate (modes of baptism)

Pawlpi dincil lai in tuiphumna tawh kisai in bangmah buaina a om kei hi. A um mikhempeuh

tuisungah kiphum tek hi. Ahizongin, AD 200 kim panin damdam in tuiphumna min leh a

kiphumzia tawmtawm in hong kilamdang toto hi. Tuate ensuk ni:

- Tuisungah phum (immersion): tuiphum cih pen Gk. Baptize, “immerse” “sungah

phum”, “kimulo in diahsuk” cihna ahi hi. Filip in mangpa tuiphual ah paipih a tuiphum

hi, amaute tui sungpanin hong paito uh a (Sawl.8:38,39), cih ih muh ciangin tuisung takpi

mah ah a phum ahi hi. Tuiphumpa Johan in a genna ah, “kei mah in tuisungah a phum ka

hi hi” (Jn.1:27), tuisung pan paikhia (Mk.1:10) cihte ih muthei hi. Hih pen LST tawh a

kituak penpen tuiphumna zatzia ahi hi.

- Tuithehna (Sprinkling): AD 200 kim panin Tertullian nungzui Cyprian hun pan in

tuithehna hong kipan in, kum zalom 13 hunciangin kikipsak hi. Tuisung sese sangin upna

thupi zaw hi, ahizongin tui kiphum kei leh gupna kingahlo ding ahih man in,naungekte

tuiphum ding kisam hi cihna tawh tuithehna hong kipan ahi hi. Naungek, cidamlote,

khanghamte pen ki tuiphum kei leh gupna ngahlo ding a kiphumuh kisam limlim ahih

man in, ci in tuitheh hong zang uh a, tui haksatna mun ah zong a kizangthei hamtang ding

cih ngimna hi hi. Pawlpi hun sawltakpite hunsungin tui kithehna mun LSt sungah omlo

hi. Hih pen baptize a khiatna tawh zong kilehbulh hi.

- Tuibuahna (pouring): Trinity upna hong om kipat cil (Justin, Tertulian, Cyprian) hun

pan kipan in, tui kiphumte lutungah thumvei tuibuak uh hi. Tertullian in a genna ah, a

kituiphum ni pan kalkhat sung peuhmah kisil theilo ding ciliang hi. AD 200 kim laibu

min Didache “pawlpi paizia” cih laibu sungah, “tuiphumna tawh kisai Pa, Ta, leh

Khasingtho tuiluang (running water) sungah kong baptize hi ci masa ding hi. Luitui luang

a omkei leh tui kivung khat peuh zong kingah, tua ahih kei leh tui vot leh a lum hel

khawm dingin, Pa, Tapa, Khasiangtho min tawh a lutung ah thum vei tui nuh/bua un” ci

in kigelh hi. Hong kipuah toto upna tawh akizom tuiphumna hi ci in kimuthei hi.

Theology Part IV Apostolic Teaching ZBCC

14

Naungek tuiphumna (infant baptism)

Hih naungek tuiphumna a zang masa penpen Tertullian (AD 160-225) hi a, RC leh pawlpi dang

tuamtuam hong pianma hun in a hong patkhiat ahi hi. Tua pen Nicea Council AD 325 kum a

kibawl thukhetsatna article 10 na ah kikipsak hi. RC pawlpi in kum tul khat val bang hong zattoh

pih in RC panin a paikhia Anglican, Presbyterian, Medthodist, leh Lutherante in zong hong

zatpih uh hi. A ngaihsutna vuah, Israel gam ah naungekte a ni giat ni in vun ki-atna tawh Israel

minam maan leh Pasian mi hihna ngah cihna tawh a kilato ahi hi. Tua mah bangin Khazih vun-

atna pen tu hun in tuiphumna (Kol.2:11-12) ahih man in naungek khempeuh zong a kituiphum

ding uh kisam hi. Hih pen innkuan bup gupna tawh kizom hi (Sawl.16:15,31,33-34; 18:8) ci uh

hi. Pawlkhatte in, tua nu leh a innkuanpihte ki baptize uh” (Sawl.16:15) naungek zong kihel

khathei hi, ci uh hi. Naungek ki tuiphum hi cihna taktak ding laisiangtho matna ding kician neilo

uh hi. Naungek tuisung taktak ah phum ding hoihlo ahih man in, tui sung mah tawh a kibang in

ngaihsun ni in tuitaak zangni ci in khensat uh hi.

PAWLPI’ SEPDINGTE (Purposes of the Church)

Pawlpi Dinmun

Leitung, vantung leh a sunga om nakhempeuh a piangsak leh tuate tungah thunei Pasian om ahih

lam a manthanlohna dingin Pasian in mite tungah thukhun na koih suksuk hi: Adam, Noah,

Abraham, Isaak, Jacob leh Israel minam tungah cih bangin ih mu hi. Ahizongin, Israel hun hong

tunciangin, leitung leh vantung a bawl Pasian pen mi namkhat bek Pasian hongsuak mikmek hi.

Israel minam bekin thukhun hong kemcingin, namdangte in Pasian thukhun ih zuih nop leh Israel

minam suah hong kul a hih man in, hih thukhun Pasian in hong laih in Pawlpi hun hong kipan

ahi hi. Pawlpi cih ciangin, minam khat bek hong hinawnlo in minam khempeuhte in thukhun

zuih theihna lampi hong ahi hi. Pawlpi cih a telnop in:

- Pawlpi: Leitung mite sungpan hong kisamkhia (saptuamte) in a tuam om kipawlkhawm

mite.

- Misiangthote: a tuam vilvel a hong kikoihte (set apart) ahi hi.

- Mission: Hong kisapkhiatna mun ah lungdamna thu tangko dingin sawlkik mite.

- Evanglism: Lungdamna thu tangko dingin leitungah mawhpuakna nei mite

A tungate ih telsiamna dingin nampi nih in ih khen ding hi, tua in Pawlpi hong kipiansakna

ahang (purpose) taktak in bang hi ding hiam cih hong hilhciante ahi hi:

Leitung

Misiangte

(Saints)

Sawlkikte

(Mission)

(Tangko )

Evangelism

Saptuam

(Pawlpi

Theology Part IV Apostolic Teaching ZBCC

15

A Kikaikhawm:Pumpi tunga Nasem (Gathered: ministering to the Body)

Kaikhawm cih ciangin Leitung mi (mawhnei) ih hihna pan in a tuam ngiat (misiangtho) mun ah

hong kisapna Khazih pumpi a cidam sak ding leh picing sak ding cihnate ahi hi (Efe.4:13). Hih a

kikaikhawm Pawlpi nasep ding tampi tak na om hi.

Ki hilhna (teaching): Hih “hilhna” (Gk.didache) cih kammal in “doctrine” cih khiatna tawh

kibang hi. Pawlpi doctrine pen khat bek om a, tua pen Sawltakte hilhna bangin ki hilhna leh upna

ahi hi (Gal.1:7-9). Um peuh leng cih tawh hitheilo a, tua ih upna pen tulaitak Pawlpi hun ah ih up

ding Sawltakte upna leh kihilhna tawh a kibang ding bek ahi hi. Sawltakte hun sungin Pawlpi mi

khempeuh amau thuhilhna ah kip leh kho takin om uh hi (Sawl.2:42). Jesu Khazih si, kivui,

thawhkikna thu mah genpi pen in nei uh hi (Sawl.2:14-42; 4:42; Rom.6:3-5; 1Kor.15:3-10); hun

lem a ngahsim un thuhilh den uh hi (Sawl.5:21,25); A gen uh thu laigil taktak in tua Jesu upzia

ding hi a, tua Jesu in Pasian taktak ahi hi (1Jn.5:20). A um mite Jesu min tawh ki tuiphum in,

Khasiangtho ngah uh hi (Sawl.2:38; 1Kor.12:13; 1Pit.3:20,21); Piangthakte tungah thuhilhna in

picinna piangsak hi (SAwl.11:26; 15:35). Paul thuhilhna in Khazih sungah thu umte picinna ding

ngimna hiden hi (Kol.1:28). Tua bang kihilhna pen akhangkhang in zoptoh ding ahi hi

(Sawl.2:39; 2Tim.2:2). Thuhilhna a thanem ciangin picinna lam ah ki thanem in Kha lam ah

naungek kibang den a, picing theilo hi (He.5:12).

Ki lawmtatna (fellowship): Thuhilh cih ciangin mimal in hilh a, a dangte in um, zui, nuntakpih

cih a hi hi. Ki lawmtatna in thu um mikhempeuh lawpsak, thangah, cidamsak, khamuangsak,

kipaaksak cihna ahi hi (Rom.12:5,10,16; 13:8; 14:13,19; 15:5,7,14). Ki lawmtatna a awlmawhlo

mite in Khasiangtho dahsak uh hi (Heb.10:25-31). Kilawmtatna ih cih ciangin haksatna ki

thuakpih ding (Sawl.4:23; 5:41); thungetna ah (Sawl.2:14,42; 4:31; 12:5,12; 13:3; 16:25); nek-

khopna ah (Sawl.2:14,46). Hih kilawmtatna pen nisim in hih tawntung ding ahi hi (Sawl.2:46).

Mi cimawhte meigong leh tagahte thudon ding vaan ding cihte zong ahi hi (1Tim.5:8; James

1:27).

Biakpiak khopna (worship): Pawlpi hun ah aki hamphat mahmah na pen biakpiakna ahi hi.

Biakpiakna hong piaksak ding a tuam siampi dang kisamlo in, thu um mi khempeuh in ih

lungsim tawngtawh kibia theita hi (Jn.4:23,24). Hih biakpiakna ah thungetna (Sawl.12:5,12;

1Kor.14:2), Laisiangtho simkhopna (Sawl.4:24-26; 1Tim.4:13; 2Tim.3:14-17), la tuamtuam: kha

la, la tomno, la bupite sa in (Sawl.16:25; 1Kor.14:26; Efe.5:19; Kol.3:16).

Hih biakpiakna kammal pen English “worship” pan a kila hi a, “worth-ship” cih laimal nih

kigawm ahi hi. A khiatna taktak pen “kilawmna ” (worthiness) pia, “a kilawm zahtakna pia”

cihna a hi hi. Ih zahtak mi khatpeuh mai ah ih ut bangbangin ih omkei hi, amai ah ih dinpa

lungkimna ding, amah tawh a kilawm thei pendingin om cihna ahi hi. Ama minsiatna ding

peuhmah kihel theilo a, a hoihna bek mah kipulak in, ih lungdamna kigen in, ih lunghihmawhna

a om leh hong huhzo, hong kinsak dingin ih lungsim khempeuh pan muanna tawh lungdamna

kipulak hi. Amah tawh a kilawm akikuak zahtakna ih piak ding lobuang ih sep ding dang omlo

hi. Hih biakpiakna pen ih nisim nuntakna ah, mun khempeuh ah, hun khempeuh ah biakna ih

piathei hi. Kampauna, lasakna, thuhilhna, thusinna, thungetna leh khawldan, omdan, kizep

kipuah dan khempeuh zong kihel kim hi.

Lametna kibang(hope): Upna, itna a nei mite in ih lungsim khempeuh tawh ih up leh ih it in

Khazih Jesu ahi hi. Tua bek hilo in, a misiangthote hong la dingin hong paikik ding hi cih

Theology Part IV Apostolic Teaching ZBCC

16

lametna a nei tawntung dingin pawlpi hong kiphuhna a hang thupi mahmah khat ahi hi

(1Kor.3:12; Kol.1:5; Efe.4:4; !Thess.1:3; 4:13; Mang.21:9; 22:7,7,17,20). “Zuau thei Khazih

thuhilh pawlkhat in Jesu hong paikik nawnlo ding ci uh hi, ahizongin, ei up Jesu ahih leh eite

ladingin hong paikik hamtang ding hi” (Rev. Dr. J. Ralbuai).

A Kithehkhia: Leitungah Nasem (Scattered: ministering to the world)

A tunga ih gensa thute pen Pawlpi sung cidamna ding ahi hi. Tu in a pualam ah bang sem dingin

Pawlpi hong kiphut hiam cih ih genlai ding hi.

Khazih pumpi (piangthak) a kikhawlkhopna biakinn sung leh thu um mite sungah lungdamna thu

gen kikkik, kihilh hilh ding mah hi a, ahizongin tua tawh ih tawp leh ih pawlpi pen a cidamna

hatlo cihna ahi hi. Bang hang hiam cih leh ei ah ding bekin nungtan dingin hong kisam hilo

in,leitungah vak kawikawi a Jesu mo ding a zong ding palaite ih hi hi (Mk.16:15; Jn.17:18;

Sawl.1:8; 2Kor.5:19-21). Lungdamna thugen pen sawlna a ngah a tuamin a om ding ahikei hi,

thu um mi khempeuh sep ding ahi hi (Sawl.8:4). Minam khat bek tungah gen ding hilo in mi nam

khempeuh tungah zong hilh ding a hi hi (Mk.16:15; Sawl.1:8; Sawl.10:34-43; 11:20; 14;1).

Lungdamna thu ih cih in bang hiam? Jesu mimawh khempeuh tangin si, kivui, thokik ahi hi

(1Kor.15:3-5). Hih a um mite Jesu min tawh kituiphum in Khasiangtho ngah kamtuam pau uh hi

(Sawl.2:38; 19:1-6). Upna neilo mite upna a neisak ding ih hih man in nahoih sep ding cimtakloh

ding ahi hi (1Thess.5:12-22).

PAWLPI A BEI HUN DING

Pawlpi cih pen kipat hun a om mah bangin a bei hun zong om ding ahi hi. Pasian Thukhunte in

zong a hunzui in kikhen diudeu hi. Hong kipat hun pen AD 30 kim Pentecost ni (Sawltak 2) hi a,

pawlpi hun a tun ma in, a nungta Pasian thukhun pen Israel minam sung bek mah a huam ahi hi.

Minam khat bek a huam thukhun pan in mi khempeuh ahuam thukhun hong kiphut a, tua pen

Pawlpi hun kici hi. Hih Pawlpi hun a bei hunciangin Israel hun tomno sung kipan kik ding hi

(Rom.11:11-36). Ama misiangthote lading in hong paina pen “Rapture” ci in Latin kammal

kizanga, a kician zaw in ih sinkik ding hi. Pawlpi pen vantungah a kilaktoh khit ciangin, upna,

kamsanna, kamtuampauna, pau khiat theihna, na lamdang bawl theihna, cina damsakna, kha

khentel theihna, thuhilhna, cih tuamtuamte beisiang ding hi (piangthakte sungah), ahizongin itna

in a hih leh bei hun om ngeilo ding hi (1Kor.13).

INNLAI KHAWK

1. Innsung panin Pawlpi hong dingkhia maw? Bang ci bangin Pawlpi hong kiphut hiam?

2. Sawltakte hunlai a pawlpi upna leh UPC a kibatna nam nga leh a kibatlohna nam thumte

gelh in.

3. Pawlpi kimakaihzia ding na hoihsak dan laimai dim khat gelh in.

4. A cidam pawlpi ih suah theihna dingin ngimna hoih nam 20 gelhkhia in.

5. A nungta pawlpi ih cih theihna dingin bangteng kisam hiam? Nam 10 gelh in.