Osman Mushafları Üzerine Bir Değerlendirme: "Semerkand Mushafı"

An Investigation On the Qur'anic Texts of Caliph 'Uthman: "The Qur'an of Semerkant"

O zet

m. Halife Hı.. Osınan, Mushaflar yaıdımıışlır. Bunlardan biri de Şam mushafıdır. Timurlenk (Emir Timur) bu mushafı Şam'dan Semerkant'a getirmiştir. Bu Mushaf 1869 yılında P~tersburg'a, 1917'de Ufa Şehrine, 1923'te Türkistan'a, 1924'te Taşkent'e nakledilmiştir. Şimdi o, Özbekistan'ın başkenti Taşkent'te bir müzede korunmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Semerkant,

Taşkent,

Petersburg,

Hoca Ahrar mescidi

Giriş

Hz. Peygamber'in hayatında vahiy katipleri tarafından yazılan ve toplanan Kur'an sahifeleriı Hz. Ebu Bekir'in Illiafetinde resmi bir nüsha halinde yeniden yazılnuştı.2 Bu nüsha, Hz. Ebu Bekir'mvefatı.ndan soıui balife Ömer'e, onun da vefatından sonra kızı ve Resulüllah'ın eşi Hafsa'ya intikal etınişti.3

Hz. Osman'ın halifeliği döneminde Zeyd b. Sabit başkanlığında kurulan istinsalı heyeti, sözü edilen

* Yrd.Doı;.Dr.,Ondok"UZ Mayıs Üniversitesi lıahiyat Fakültesi es-Suyiitt, Ce13leddin Abdurrahman, el-ltkan fi illii.mi'l-Kur'fuı, Beyrut, 1987, I, 129, 157; Deveoport, John, Hz. Muhamm ed ve Kur'ını-ı Keri.m, tre: Ömer Rıza Doğru~ lstanbu~ 1928, s. 69

2 lbn-i Hacer el-Ask.alani. Şihabüddin Ebu'l-Fadl Ahmed b. Ali, Tehzibu't-Tehz.ib fi Esmill'r-Ridil, Haydarabat, 1327, VI, 124; et-Tabresi, Ebu Ali el-Fadl b. el-Hasen, Mecmau'l-Beyan fi Tefsiri'l-Kur':ın, Tahran, 1373, I, 15; Harnidullah, Muhammed, Ku.r'aıı-ı

, Kerim T:ırilıi, Tre: Salih Tuğ, İstanbul, 1993, s. 51; Oogrul, Ömer Rıza, İsianı Tarilıi, İstanbul, 1935, VI, 124.

3 eı-Zerkeşi; Bedreddin Muhammed b. AbdiİlaJı, el-Burhan fi Ulwni'1-Kur'an, Kahire, 1957, I, 235, 239; el-Buhari, Ebü Abdiilah Muhammed b. İsmail, el-C:inıiu's-Satıilı, Kahire, 1368, Alıkam, 37; es-Sicistfuıi, Süleyman b. ei-Eş'as 1bn Ebi Davud, Kitabu'l-Mesalıif, Kahire, 1936, 9, 21, 24, 25; cz-Zerkani, Muhammed Abdu'J.Azim, Meııahilü'l-İrf:in fi Ulwııi'l-Kur'an, Kahire, 1373, I, 395.

Hayrettİn ÖZTÜRK*

Abstract

The third caliph 'Uthman had some Qw'anic texts written during his caliphate. One of these Qw'anic texts has be en known as the Qur'an of Damascus. The king Timur (Tir ... rlenk) brought this Qur'anic text from Damascus to Semerkant. However, it has been transported to Petersburg in 1869, Ufa City in 1917, Turkistan in 1923, and Tashkent in 1924. At the present moment, it is protected in a museum in Tashkent, the capital city ofUzbekistan.

Key words: Semerkarıt,

Tashkent,

Petersburg, Masjid ofHodja Ahrar

mushaftan beş4 ya da yedi nüsha5 istinsalı ederek, bunlan o dönemin garnizon bölgelerine, büyük şehir ve merkez-lerine gönderdi. Bu merkezler ise; Mekke, Medine, Basra, Kufe, Şaın, Yemen ve Bahreyn'dir.6 Hilafet merkezinde kalması ve -kaynak teşkil-etmesi açısından Medine'de bırakılan nüshaya "İmam Mushaf'7 adı verilmiştir. Bir nüsha da Halife Osman kendisi için yazmış veya yazdırmıştır.s Değişik bölgelere gönderilen bu mushaflara ise ''Mesahif-ı Osman" adı verilmiştir.

İşte biz bu çalışmamızda, tarihi ınushaflardan biri olan _"Şam Mushafi "mn akıbeti hakkında bilgi vermeye çalışacağız:

Hz. Osman'ın değişik bölgelere gönderdiği nıusbaflar, ~anlar tarafından rağbet görmüş ve özen1e korunarak koruma altina alınmıştır. Ayın zamanda o

4 • . es-Suyfıtı, a.g.e., I, 132.

5 lbn-i Hacer el-Askalani, ŞihlibOddln Ebu' I-Fadl Alımed b. Ali, Fctlıu'l-B5ıi bi Şerlıi Salıilı.i'l-Buhari, Kahire, 1348, IX, 17, 26.

6 es-Sicistani, a.g.e, ss. 30-35.

7 İbnu'l-Ceıert, Ebu'l-Hayr Muhammed Mahmud ed-Dımeşki, en-Neşr fi'l-Kır:ıati'l-Aşr, Dımeşk 1345, I, 7.

8 ed-Dnbba', Muhamnıed Ali, Kur'an Tarihi ve Kur'ını Ol.."Unııuun Edep1eıi, tre: Ali Osman Yüksel, Istanbul, 1989, s. 16.

JOURNAL OF ISLAMI C RESEARCH, VOLOME 1 CİLT : 15, NO 1 SA YI: 4, 2002, Page 1 Sayfa: 584- 594

OSMAN MUSHAFLARI ÜZERİNE BİR DEGERLEND!RME: "SEMERKAND MUSHAFI"

dönemlerde bu muslıaflara ihtiyaç vardı .. Çünkü ka tipler o mushaflardan, başka mushaflar yazarak çoğaltıyorlar ya da yazdıklan mushaflan onlarla mukayese ediyorlardı. Günümüzde bu mushaflann akıbeti hakkında kesin bir ,delil elimizde bulunmamakla birlikte bazı ülkelerde bazı )nushaflardan söz edilmektedir. Bu mushaflann bazı beldelere ve mescidlere kazandJ.rdıklan hürmet, bu mushaflan elde etmek için bir yanşa sebebiyet vermiştir. Neticede bazı mescid görevWeri, Hz. Osman'ın şahsi mushafının veya şehirlere gönderilen nıusbaflardan bazı

·ıanrun kendi mescidlerinde olduğunu iddia etmişlerdir. Fakat bu iddialann çoğu gerçekle bağdaşmamaktadır. Ehli sünnet alimleri, Kurtuba'dan, Gırnata, Semerkant ve Buhara'ya kadar Osman mushafı diye pek çok mushafın varlığından söz etmişlerdir. İlk önce Quatremere, bu musbaflar hakkında bazı bilgiler toplanuştır.9

Dalıa sonra Casanova, bu çalışmalara kendi çalışmalamu ilave ederek 16 nüsha belirler. 1° Fakat bunlar daha çok hakkında pek bir şey bilinmeyen muslıaflarla ilgilidir. Osman döneminden sonra özellikle h. IV. asırda Osman nıushaflannı elde etmek için bir yanş başlamış ve bunun neticesi olarak bir çok muslıaf, Osman'a nisbet-edilmiştir. Bu tip mushafların izleri sadece tarih kitap-lannda kalmıştır. Bunlardan nümune olarak günümüze kadar gelen mushaflardan biri "Semerkand Mushafı"dır.

Hz. Osman'a nisbet edilen bazı Kur'an ayetleri, Emir Timur Gürkani (v. 807) vasıtası ile Şam'dan Semerkant'a götiirülmüş ve onun kabri üzerine konulmuştur. 11 Daha sonra bu ınusbaf, Ubeydullah el-Ahrar camiine nakledilmiştir. Daha sonra da Taşkent'te oturan Türkistan sömürgesi genel valisi ı ~ . Von Kaufman, onu Petersburg' al3 nakletmiş ve tarihi imparatorluk kütüphanesinde koruma altına alınmıştır. l4 Bu nüslıa

9 Nöldeke, Theodor, Über den Ursprung des Qorans, Leibzig, 1919, II1,8

ı O Coısruıova, Moh:ınuued et l:ı fin du Monde, Paris, 1913, II, pp, 129-136; Muhammed Bakır Hucceti, T:ırihiKur':ın, Talırruı, tn., s. 106

ı ı Hıucceti, :ı.g.e., s. 106; Ramyar, Mahmud, Tarihi Kur':ın, Tnlırnn, 1990, s. 466. . .

. 12 Çarlık dönemi idari taksimatında Türkistan topraklan, Türkistan genel valiliği :ıdı altında beş vilayete aynlınıştı. Bu vilayetler şunlardır: Yedi Su, Sir Derya, Fergana, Semerkand ve Hazar Ötesi. Bkz: Zeki Velidi Togan, Bugünkü Türkili ve Y:ılan T:ırilıi, İstanbul, 1981, ss. 24-25

ı3 SL Petersburg şehri, 1703-ı914 yıllan atasında Çar I. Petro tarafin-dan kuruldu. Sonr:ı ı914-1924 yıllan arasında ismi Petcokrad olarak değiştirildi. 1924-1991 yılları arasında Leningrad oldu. 199ı 'den sonr.ı:da eski ismi olan St. Petersburg olarak kullanılmaya başlandı. Bkz: An:ı Brit:ınnice, İstanbul, 1989, Ana yayıncılık A.Ş., XIV, 389. Biz bu makalede, St. Petesburg ismini ı..-ullaııacağız.

14 Mahdüm; İsmail b. eş-Şeylı Sali Ehund en-Nemneğıini, Iüt:ıb-u Tfuilıu'l-Muslı:ıfi'l-Osmani fi T:ışkent, Taşkent ı971, s. 22

iSLAMİ ARAŞTIRMALAR DERGİSİ, ctt. T:•J5, SA YI: 4 , 2002

orada "Musbaf-ı Semerkandi" olarak meşhur olmuştur. ı s

Bu mushafın Rusya' daki serüvenine geçmeden önce, ınushafın gönderil

İbnu Cübeyr el-Endülüsi (v. 614) ve İbnu Barota'nın anlat1ıklarına göre, Şam'da, ''Maksure-i Hadise"nin doğu tarafında büyük bir dolapta, Hz. Osman zamanına ait mushaf muhafaza edilmekte idi. Bu nüslıa Hz. Osınan'ın, halifelik döneminde Şam'a gönderdiği nüshadır ve her gün namazdan sonra dolap açılarak mushaf sergilenirdi.17

Şam'a gönderilen nüsha, önceleri Taberiye şehrinde iken sonralan Şanı'a nakledilrniştir. Abbasi hali-felerinden Müs~azlıir Billah'ın bilafeti zamanında bu nüsha mevcut olup üzerinde şöyle bir kayıt vardı: "Nakli Musha{-ı Şeri/i Osmani Becamii Dmuşk ez-Taberiye, sene 492"1S

İbn-iKesir (ö.774) Fedailü'l-Kur'an'da, Dımeşk mus-hafırun Osman mushaflanndan olduğunu şöyle anlatır:

"Osmaıı'ın imam mushaflanna gelince; bunların en meşhuru bugün Şam'da Dımeşk Camii'nde alanıdır. Orada . "Rükn-i Şarki Maksuresi"ndedir. Taberiye şehrinden h. 518 senesinde Dınıeşk'e nakledilıniştir. Ben onu gördüm. Büyük bacimli, derili bir kitap idi. Açık mürekkep ve güzel bir yazı ile yazılnuştı. Karıaatinıce deve derisi üzerine yazılmıştı."19 Hatta İbnu Barota'nın ifadesine göre bu mushafı.n üzerinde şöyle bir yazı vardı. "el-Mushafıı'l-Kerim ellezi veccelıe Emire'l-Mü'minin Osman b. Affan ila eş-Şaın"20

15 Bkz. Ramyar, a.g.e., s. 466. ı6 İbnu Cübeyr el-Endülüsi', Kitabu'r-Rıltle, London, 1907, s. 268;

Ebu Mahfuz, Kerim Ma'sumi, "Mııshaf-ı Osmaniki Tarihi Nıisha", Mecelle-i Ulfimi İsliinüyye, Alıgarh-İndıa 1961, II, sayı: 2, s. 20

17 İbnu Cübeyr, a.g.e., s. 268; İbnu Batuta, Ebü Abdiilah Muhammed b. İbrahim ei-Leviiti, Tuhfetü 'n-N:ızz:ır, Mısır, ı 938, I, 54; Uşeygır, Muhammed Ali, Lernebat min Tnrilıi'l-Kur':ın, Beynıt 1988, s . ı 19

ı 8 Keskioğlu, Osman, Kur' :ın TnriJıi, İstanbul, 1953, s. 248. ı9 İbn-i Keslr, İmaduddin İsmail b. Ömer, Fedmlu'l-Kur' an,

Dımeşk,1371, s. 15.

20 İbnu Batuta, :ı.g.e., I, 54; el-Mukri, Ebu' I-Abbas Alımed b. Muhammed b. Yahya et-Tilimsan.i, Nelhu't-Tıb min Gusııi En-dülüs er-Ratib, tsh: Muhyiddin Abdu' l-Hrunid, Mısır ı302, I, 283

585

j, 1

HAYRETTIN ÖZTÜRK

Şam musha:fı, bir çok tarihçi ve yazar tarafından ziyaret edilmiş ve görülmüştür. Nitekim h. vn. yüzyılın ortalannda Mağrib 'li bir zat olan Ebu'I-Kasım Tecibi 'nin söylediğine göre21 bu mushaf, h. 657 yılında Emevi Camisinin maksuresinde saklannuştı. Abdul-Melik de h. 725 senesinde bu nüshayı oıada gördüğünü söylemekte-dir.22 İbnu'l-Cezeri (ö.751-833h/1350-1429m) zamanındı} Şam'da "Mescidü't-Tevbe"de korunan bu nüshanın daha sonıa "Emeviye Camii"ne nakledilmiş olduğu an1aşılmaktadır.23 İbnu Merzuk, bu nüshayı h. 735'de görmüş ve bu mushafla ilgili görüşlerini bildirmiştir.24

İbnu Fadlullah el-'Ömeri, Dımeşk mushafının Osman mushaflanndan biri olduğunu, sağ tarafında "el-Mushafu'l-Osmam bi hattı Emirli Mü'minin Osman b. Affan" yazılı olduğunu söyler. Bu mushaf, İbn Fadlullah hayattayken, yani VITL asnn ilk yansında Dımeşk'te bulunmaktaydı.25

Lala Mustafa Paşa'run 982 tarihli vakfiyesinde, Şam'daki mevkufatı zikrolunurken Hums arazisinde ·'vakf-ı Mushaf'ı Seyyidina Osman" diye ~ir kayda rastlaruyar ki, bundan o tarihte Mushaf-ı Osman vakfı bulunduğunu anlıyoruz. Buna göre Osman musha:fı orada mevcut imiş.26

Keskioğlu bize şu bilgileri de vermektedir. Şamlı şeyh Abdul-Hakim Afgani (ö:l326h/1908m)'nin, Şam musha-fından bir nüsha istinsah etınek istediğini, I. Cihan har-binden önce bu işe başladığını, Şam mushafının yazısını taklid ederek bir nüsba meydana getirdiğini, dolayısıyla Şam'da bu nüsbanm mevcut olduğunu söylemektedir.27

Bu rivayetlere göre; Hz. Osman'ın Şam'a gönderdiği musbafın dışında, başka mushaflann mevcut olduğu-da anlaşılmaktadır. Bunlarla ilgili çeşitli rivayetler vardır: Bu musha.flardan bir kısmı Şam Emevi Camii'nde XIV. asır başianna kadar muhafaza olunmuştur. Arap kay-naklanna göre bu musbaflard~ biri, Leningrad şelırindeki Daru'l-Kütlib'de muhafaza ediliyordu. Sonıa İngiltere'ye intikal etti. Bu güne kadar da orada bulun-

maktadır. 28

Abdunahman eş-Şehbender der ki: "Şam Emevi

21 el-Mukri. :ı.g.e., I, 283.

22 Doğnıl, Ömer Rıza, Kur'an Nedir, lstanbu~ 1927, s. 65. 23 Keskioğ1u, a.g.e., s. 248.

24 e1-Mukri, :ı.g.e., I, 283

25 FadluUah el-Ömeri, Ahmed b. Yahya b. Muhammed, Mesali.kü'l-Ebsar li Menıôliki.'l-Emslir, thk: Ahmed Zeki Paşa, Kahire, 1924, I, 195.

26 Keskioğlu, :ı.g.e., s. 249.

27 Bkz; Keskioğ1u, :ı.g.e., s. 249.

28 el-Ebyan, İbrahim, Tılıilıu'l-Kur'li.n, Beyrut, tn., s. ı 13.

586

Camii'nde Osman mushaflanndan bir nlisha ortaya çıktı. Fakat 1800'lü yıllarm sonuna doğru Emevi Canili'nde çıkan bir yangın sonucu bu nüsba yandı. 29

H . 13 lO yılında Sultan Abdulhamid Han döneminde Şam Emevi Camii'nde yangın çıkıruş ve orada bulunan eski bir mushaf tamamen yanrnıştır. Halk onu Osman mushafı. olarak bilirdi. Kürd Ali, sözü edilen musha:fın Basra'nın eski bir camiinden getirilerek buraya bırakılelığına dair yaptığı açıklamasında bu olayın ne zaman ve hangi hakimin döneminde gerçekleştiği ile ilgili her hangi bir izahatta bulunmamıştır. Her Ml.ükarda bu mushafın, Emevi Camiinde korunan ikinci nlisba olduğu anlaşılmaktadır. 30

Bazılanna göre bu nüsbalar, Sultan Abdulbamid Han dönemine kadar kalmamış, olsa olsa Tirnur'un saldınsına kadar kalmış olabilir. Tirnur döneminde (h. 803) Em evi Camisinde dört kez yangın çıkmış ve bu nedenle mescidin yanı ve civarındaki binalar ve bunların arasında tiim mushaflar ve değerli eşyalar da yanrnıştı.31 Özellikle bu mushaflar konusunda güçlü bir delil bulunmarnakla beraber saklanmış olma ihtimali de çok zayıftır.l2 Gerçi İbnu'l-Cezeıi'nin bu mushafı. gördüğü ifade edilmekle beraber33 onun bu mushaô yangın olayından önce de gör-müş olabileceği batırdan uzak tutulmamalıdır.

Buraya kadar verilen tarihi bilgilerden hareketle diye-biliriz ki, Şam'da birkaç musbafın varlığından söz edilmektedir. Bunlar, Şam, Basra, Kufe, Hz. Osman'ın şebid edilirken okuduğu ve üzerine kanının aktığı özel musbafı. Bir de bunlardan kopya edilen diğer nüshalar. Abdu'l-Aziz Salim, Muaviye zamanında bir çok musbafm. olduğunu ve blll!Laı:.ın Dımeşk musbafından çağaltıldığını zikreder.l4 Hz. Osman'ın Şam'a gönderdiği imam mushafının Maveraunnelır' e nakledildiği, Basra ve Knfe mushaflannın da birinin İstanbul' als diğerinin İngiltere'ye36 gittiğinden söz.edilmektedir. Hz. Osman'ın özel musbafmın da Kurtuba'da bulunduğu37 hususunda

29 eş-Şehbender, Abdurrahman, Müzk:irit, s. 34. Lernebat s. 122'den naklen.

30 İbnu Asilir, Telııibu Tiirihı Dnneşk, Şam, 1329, I. 204-205; Ebu Mahfuz, :ı.g.m., s. 21

31 Ebu Mahfuz, n.g.rn., s. 21. ·

32 Ebu Mahfuz, :ı.g.m., s. 21

33 ez-Zerk.ani, Muhammed Abdu'1-Azirn, Men:ıhilü'l-İrfan, Mısır 1372, I, 298. .

34 Bkz: Abdu'l-Aziz Saliın, et-T:irihu's-Siy:isi ve'l-H:ıdari li'd-Devleti'l-A.r:ıbiyye, s. 329; el-Berri, Abdullah Huışid, el-Kur'fuı ve Ullırnuhu li Mısr, Kahire, 1970, s. 6 ı.

35 Uşeygır, :ı.g.e, s. 121. 36 el-Ebyaö, :ı.g.e., s. 113. 37 !bnu Batuta, :ı.g.e.,l, 116; Abdu'l-.A.ziz Saı.im, Mush:ıf'ı Osnuın b.

AJTan, İskenderiye, 1989, ss. 26, 27 ; Doğru!, :ı.g.e., ss. 65-66.

JOURNAL OF ISLAMI C RESEARCH, VOL: 15, NO: 4, 2002

OSMAN MUSHAFLA.RI ÜZERİNE BİR DEGERLENDİRME: "SEMERKAND MUSHAFI"

rivayetler vardır. Bunlardan g~riye kalan kopyalannın da sonralan çıkan yangında yanmış olma ihtimali söz konusudur. II. Abdulhamid devrinde Şam Emevi cami-inde çıkan bir yangında bu mushaflardan biri yanmıştır. 38 Bupıusbaflann imam mushafl.ardan biri olma ihtimali de söp konusudur. Bunlann hepsine birden Şam' da bulun-malan sebebiyle "Şam Mushafı" denmi.ştir.

L Mushaf-ı Osman'ın Maveriiunnehr'e Gelişi

İslam'ın Arap Yanınadasına yayılmasından kısa bir süre sonra fetihler vasıtasıyla İslam uzak beldelere kadar ulaştı. Bu bölgelerden birisi de Maverauıınehr'dir. Çok geçmeden bu bölgelerde İslam Devleti kuruıdu ve bu devletin himayesinde medreseler ve camiler inşa edildi. Buralarda İslam sanatlan ve dini ilimler öğretildi. Buhari, Tinnizi, Farabi, İbn-i Sina, Ebu'l-Leys es-Semerkandi ve Biruni gibi seçkin alimler bu bölgelerden yetişti. İslam burada luzlı bir şekilde yayıldı. Buhara ve Semeıkant gibi şehirler fukaha, mulıaddis, müfessir ve diğer ilimlerde temayüz eden nlemanın seyahat merkezi haline geldi. Maveraunnehr şehri, Çin sırurlanna kadar ulaştı. İç savaş ve fıtnenin olduğu dönemlerde buraya İslam beldelerinden bir çok ulerna göç etti. Baskı görenler ve siyasi pıroblemlerle karşılaşanlar bu beldelere hicret etti. Bunlar beraberle~de kıymetli eserler getirdiler. Musha-f-ı Osman'ın buraya getiriliş tarihini, nereden ve kinı tarafından getirildiğini -elimizde şu an itibanyla bunlan belirleyen vesika ve belgeler olmadığı için~ bilemesek bile, tarihçilerin rivayetlerinden bu mushafın Maverauruıehr'e nasıl getirildiğini çıkarabilmekteyiz. Bu rivayetlerden bazılan şunlardır:

1) Semhudi'nin Kuteybe'den aldığı rivayete göre, Hz. Osman öldürüldüğü zaman odasında mevcut oları imam mushafını oğlu Halid miras almıştır. Ondan da eviatianna miras olarak intikal eder. Şamlı bazı meşayihe göre ise bu muslıaf şu anda Tus şehrinde bulunmaktadır. 39

2) Emin Hancı, Muncemu'l-Umran'da İbnu Batu-ta'nın Rılıle'sinde de yer alan, Osman mushafı ile ilgili rivayetleri zikrettikten sonra şöyle der: Adı geçen mushaf, bundan sonra Basra'dan çalındı ve Semerkant'a, oradan da Rusya'ya götürüldü. Şimdi ise "Petersburg"

· kütüphaııesindefu.40

3) Tarihçiler, Tatarların büyük kralıMelik Berke Han

38 Keskioğlu, a.g.e., s. 249; Doğru~ a.g.e., s. 65 . 39 es-Semhudi, Cemaleddin Ebu'J-Mehasin Abdullah b. es-Seyyid,

Vcffiu'l-Veffi bi Alıbari Dir el-Mustafli, Kahire, 1226, I, 482.

40 Haneı, Muhammed el-Emin, Muncemu'l-Umran, Kahire, 1917, ss. 134-135; İbnu Batuta, a.g.e., L 110-120; Mahmud Hilmi, ala Hami.-:şi'l-Mushafi'l-İnı.fun ve'l-Hııttı'l-Mushaf, Kahire, 1985, s. ı ı.

İSLAMI ARAŞTIRMALAR DERGiSi, CİLT: 15;.:'3A YI: 4, 2002

·(655-665 h 1 1257-1267 m)41 ile Memluk Sultanı, el-Melik ez-Zalıir Rükneddin Baybars'ın(658-676 h 1 1260-1277 m)42 arasında sıkı diplomatik ilişkiler kurulduğunu zikrederleı:43 ve şöyle derler: Sultan Melik Zalıir, Melik Berke Han'a hediyeler hazırlanmasını ister. Bu bediyenin gümüş işlemeli bir sepet içinde, abanoz ve fildişinden yapılmış ayağı, deri içerisinde kırmızı atlastan kapağı olan, "Mesahif-i Osman"dan biri olduğu zikredilir.44 Murad Remzi (ö.l940) yukandaki bu karşılıklı ilişkiyi anlattıktan sonra şöyle der: "Osman b. Affan'a ait olduğu bilinen ve Semeıkant' dan, Petersbmg şehrine götürülerek imparatorluk kütüphanesine konulan mushafın, Timurlenk'in Toktarınş han ile yaptığı savaşta45 ve sarayı istilasında alıp götürdüğü bu mushaf olma ihtimali yük-sektir. Bazılannın delilsiz ve dayanıksız bunu uzak bir ilitirnal olarak görmelerinin bir mahiyeti yoktur"46

Murad Remzi'nin değindiği ve bazılanndan biri dediği şahıs, Şehabeddin Mercani (ö:l889)47 el-Kazani'dir.48 Ona göre, "Bulıara, Semerkant ve diğer şehir halkı arasında meşhur olarak bilinen iiham mushafının, Sernerkant şehrinde Ahrar medresesinde 6lan rnushaf olduğu ve Ahrar'ın dedesi Ebu Bek.r el-Kaffal eşŞaşi (ö.366)'nin, Bağdat'dan kendi şehrine getirdiği ve çocuklanndan miras olarak Şeyh Ubeydullah'a kadar ulaştığı ve onun· da bu mushafı kendi medresesine koy-duğu yönündeki haberler uydurmadır. Çünkü bu mushaf, her ne kadar antik eserlerden sayılsa bile bir takım delillerden dolayı imam mushafı. değildir. Bu deliller ise;

41 Altın Orda Hanlannın Coçi veya Cuçi sOlalesinin Kıpçak Bozkın (Güney Rusya) ve Batı Sibiryada (623-907/1226-1502) yıllan arasmda hüküm süren Batulular kolu hanlarından (655-665/1257-1267) yıllan arasında hOküm sürmüş olan Kıpçak Moğollarının lide-ri Berke veya Baraka Han. Bkz: C. E. Borsworth, İslam Devletleri Tarihi, tre: Erdoğan Merçil-Mehmet İspirli, İstanbul, 1980, s. 190, 372, 378; A Yu. Yakubovskiy, Altın Or du ve Çöküşü, tre: Hasan Eren, Kültur Bakanlığı yayınları: 226, ikinci baskı, Ankara 1976, ss. 57, 60 v.d

42 Yak"llbovskiy, a.g.e., ss. 60-6 1; Borsworth, :i.g.e., s. 372; Rene Grousset, Bozkır İmparatorluğu, tre: M. Reşat Uzmen, İstanbul 1996,s.376

43 Yakubovskiy, a.g.e., s. 60

44 es-Sehavi, Ali b. Muhammed, es-Sühık fi Ma'rifeti Düveli'l-Müluk, tbk: Mustafa Zeyyad, Kahire 1936, I, 497; Ebu Malıfuz, a.g.m, s. 26

45 Yakubovskiy, a.g.e., ss. 87, 191-192, 198, 200, 224-225,228-260

46 Muhammed Murad b. Abdullah er-Reınzi el-Bulgari el-Mekkl, Telfiku'l-Ahbar fi T3ıihi. Kazan Ve'1-Bulgar, I, 443, (Mahdüm, İsmail b. Eş-Şeyh Siiti Ehund en-Nemneğôni, Kitab-u Tiiı:ihu'lMushafi'1-0smfuıi fi Taşkent, Taşkent 1971, s. 34' den naklen.)

47 Mercani, 18 Nisan 1889'da, 72 yaşında Kazanda öldü. Bkz: Abdullah Balta!-Taymas, Kazan Türkleri, TOrk Kültürünü Araştuma Ensti!Usii, 2. Basun, Ankara 1966, ss. 128-131

48 el-Mereaw, Şehiibeddin, el-Fevrudü'l-Mülı.imme, Kazan, 1397, s. 61.

587

ı /

HA YRETT!N ÖZTÜRK

Ebu Ubeyd Kasım b. Sellam el-Bağdadi'nin Osman mushafı hakkındaki şu tespitine dayanmaktadır. Ebu Ubeyd, ·'Velate bine menas"49 ayetindeki, "La" kelimesinin bu mushafta satınn sonunda yazılı olduğunu, ··Hine" kelimesinin de diğer saunn başına yazılmış olduğunu söyler. Ben Semeıkant'da bulunan bu mushafi inceledim. Bu kelimenin Ebu Ubeyd'in zikrettiğinin tam tersi olduğunu, "Ta" haıfuı.in bitişik yazılmadığııu, "La" bar.finin satınn sonunda olmadığını ve "Hine" kelimesin de satınn başında olmadığını gördüm. Ruslar h. 1285 se-nesinde Semerkant'ı istila ettikten sonra bu musbaf, ··Petersbu'rg" şehrine götürüldü. Ruslar da bu yalaıu Semerkant halkından duydular ve gazetelerde yazdılar. Benim telkinimleso bazı İstanbul gazeteleri bunun yanlış olduğuna dair yazılar yazrruştır."5ı

Mercani, "Vefeyatu'l-Eslaf' adlı kitabında, Şeyh Abdurralıim b. Osman el-Otuzimeni'in (ö. 1250) ter-ceme-i halinde bu mushafla ilgili bazı şeyleri dile getirdiğini, Şeyh Abdurrahim'in, Semerkant'ı ziyaret ettiği zaman bu mushafın onanma ihtiyacı olduğunu gördüğünü. yapraklan ve hattı isialı edip, kaybolan sallifeleri yeniden yazdığını ve yırtık yerleri düzelttiğini söyledikten sonra şöyle der: "Bu mushaf, IX. asnn başlarında -Ebu Bekr el-Kaffal eş-Şaşi'den hatta Ubeydullah Ahrar'dan çok sonraları- K.ahire' de mevcut idi. İbnu 'l-Cezeri ve diğer alimler bu bilgileri zikreder-ler"52 demektedir.

Mercani 'yi, Musa Carullah (ö.l952) izler ve şöyle der: Bugün ·'Petersburg'' şehrinde muhafaza edilerek imam mushafı olduğuna inanılan bu musbaf, önceleri Semerkant'da Hoca Ahrar camisinde idi. Daha sonra burayı ziyaret ettiğimde bu mushafın, imam musbaf olmadığını anladım. Gerekçe olarak da bu mushafın hacminin çok dalıa büyük olduğunu, Osman muslı.afırun, ··Petersburg" kütüphanesinde saklanan mushaf kadar olmayıp, eni iki el genişliğinde ve uzunluğu bundan biraz daha büyük olduğunu gördüm53 demektedir.

4) Mushafı miras olarak alan şeyhler ve Semerkant'daki uleına , General Von Kaufman'a bu mushafın Timur'un Semerkant' daki kütüphanesinden çıkarıldığım söylerler. Bu · aynca mushafın

49 Sa' d, 38/3.

50 Heyet-i Tabrir, Terceme-i Merc:ıııi, M:ıtbaatu'l-Mearif, Kazan 1915, s. 216

51 H:ıkiii1m'l-V:ık:ıyi, 1289 Rebiu'l-Evvel 6; Basiret, 1::!89, 15 Sefer; Ceridetü'l-Hav:ıdis, 1288, 25 Zilhicce; el-Kur':inü'l-Meciıl , editör: Muhammed Hamidullalı, Paris, 1981, "Semerknnt Nüshası totokopisi", Sad suresi, 3813, ss. 666; Mahdum, :ı. g. e, s. 34.

52 el-Merı:ani, Şehabeddin, "Şeyh Abdıırrahim b. Osman ei-Otııı'ım Terceme-i hali", Vefeyatü'l-Es15f, Kazan, 1300, s. 15.

53 lvialı düm, ıı.g.c., ss. 36-37; Tercem e-i Mcrc:ıni, s. 217.

588

Semerkant' dan nakl raporunda da zikredilmiştir. 54

S) Osman mushafırun gelişiyle ilgili rivayetlerden biri de Şeyh Ubeydullah Ahrar'm halifelerinden olan şeyh Ebu Alırnet Muhanuned el-Kadı el-Endücani eş-Şaşi 'nin, kitabı .. Silsiletü'l-Arifin" de zikrettiği şu rivayettir: Şeyh Ebu Belcr Muhammed b. Ali el-Kaffal eş-Şaşi el-Kebir (ö.364) Şafiilerin meşhur alimlerinden biridir. Doğum yeri olan Şaş'ta ikamet ederdi. Sık sık hacca gider, gidişdönüşte Bağdat'a uğrardı. İlim tahsilini Bağdat'ta tamam-ladı. Seyahatinde bir seferinde yine Bağdat'a girdi ve Rum hükümdannın halifeye İbranice bir kaside gönde-rerek ya böyle güzel bir kaside ile cevap vemıesini ya da her sene haraç vemıesini bunu da yapmazsa savaşa hazırlanmasını istediğinden dolayı Bağdat'ta alimlerin_kargaşa

içinde perişan olduklannı gördü. Ancak o dönem, Rumlada savaş için yeterli hazırlı.klan ve istenilen haracı da verecek durumda olmadıklan için cevabı bir kaside inşa etmek zorunda kaldılar. Böylece Bağdat'ın ileri gelen şahsiyetleri ve uleması toplandı. Fakat bu kasideye benzer bir kaside getiremediler. Şeyh Bağdat'a vannca Türkistan'dan büyük bir alimin geldiği haberi yayıldı. Halife bu alimin gelmesi için haber gönderdi ve ondan bu kasideye cevap veonesini ve kendisine istediğinin verile-ceğini söyledi. Şeyh, bana Osman mushafını verirseniz cevap verebilirim dedi Tereddüt ettikten sonra bu isteğe olumlu cevap vererek mushafı şeyhe verdiler. Şeyh kasideyi cevapladı. ss Kaynaklar, Rum kralının müslü-manlara ve İslanı'a yönelttiği hakaretleri ve kendini öven bazı sözleri içeren bir mektuptan söz ederler. Şey h Kaffal eş-Şaşi bunlara cevap verir. Fakat bu cevaplar, Osman mushafı ile ilgili bilgiler içermemektedir.56

6) Yine bu rivayetlerden-biri de Semerkanl tarihiyle ilgili zikredilen rivayettir. Hoca Abdi Derun57 seçkin ule-madandır ve Semerkant kadısıdır. Hz. Osman'ın damadı Said'in de çocuklarındaJ1dır. Said, Maveraünnebr'e gelen Arap fatihlerinden ilk öncü süvari grubunun başkanıdır. Osman mushafım Semerkant'a getiren O 'dur. İlk defa Semerkant'ı o fethetıniştir.58

7) Osman mtıShafından biri, Rus imparatorluğunda mahfuz olan mushaftır. Rtislar, bu mushafın fotoğraf makinesiyle. bir suret4U aldıktan sonra Buhara Emirine verirler. Söylenene göre bu mushafın aslı kaybolmuş,

54 Mabdüm, :ı.g.e., s. 37.

55 eş-Ş3.şi, Ebu Ahmed Muhammed el-Kiidi el-Endücani, Silsiletü'l-Arifin, Kahire, y.y, s. 921; M:ıhdüm, ıı.g.e., s. 38.

56 Mahdum, a.ıı:.e., s. 38 M:ılıdum, :ı.g.e., s. 38 57 Semerkant'ta medfun olan Şeyh Abdullah'tır. Bu zaun ziyaret ve

tebe!TÜk edilen bir türbesi vardır. Bu türbenin ya.runda eski bir cami ve odalur vardır.

58 Mabdıim, :ı.g.e., s. 38.

JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH, VOL: 15, NO: 4, 2002

OSMAN MUSHAFLARI ÜZERİNE BİR DEGERLENDİRME: "SEMERKAND MUSHAFI"

emire ulaşamamıştır. 59

8) Bu rivayetlerden biri de Ömer Rıza'nın "Kur'an Nedir'' adlı kitabında zilerettiği rivayettir. İslam aleminde mevcut olan Osman mushafını araştırdıktan sonra şöyle der: Böyle bir nüsha 1904 senesinde Buhara'dan ~bskova'ya götürülmüştür. Bir müddet sonra Buhara'ya tekrar iade edilmiştir. Bolşevikler, 'Thrkistan'ı işgal ettik-ten soma bu mushafı yenif:len Moskova'ya götürdüler. Ancak müslümanların bu mushafı geri almak için göster-dikleri çaba ve mesaileri başarıyla sonuçlandı. Bu nüsha Ebu Bekr eş-Şaşi tarafından şeyh Ubeydullah el-Ahrar'ın türbesiine bırakıldı ve Bolşevikler de bu mushafi oradan aldılar. Böylece Semerkant Mushafı ·'Petersburg"a nakledilmiş ve soıua da Taşkent'e götürülmüştür.60

Osman Muslıafının Maveraunnehr'e nasıl ulaştığı hakkındaki rivayet ve haberlerin tamamını yukanda naklettik. Şimdi bunların her birini delil olmalan açısmdan yoruııılamaya çalışacağız:

1- İbnu Kuteybe'nin bu mushafın Tus'da bulun-duğunu zikretmesi, bundan sonra Osman'ın danıadı Said 'inyaklaşık h. 54. senesinde bu mushafı Semerkant'a getirdiğini, Seınerkant tarihi rivayetlerinden öğrenmiş buhınmaktayız. Mushafı Osman'ın hala bu tarihten itibaren Senıerkant' da bulunduğıı hususundaki düşüncenin isabetli olduğıı kanaatindeyiz. İmam Malik'in, Mushaf'ı İmam'ın Medine'den Hz. Osman şehid edildikten sonra kaybolduğıı ve şeyhler arasında nerede olduğunun duyulmadığı yönündeki rivayeti de bunu destekler. Zira bu rnushafın Şanı veya Basra ınuslıafı olmayıp Hz. Osman şehid edilirken okuduğıı ve üzerine ~anının ~ğı özel rnushafı olması gerekir. Halbuki bugün Taşkent'de bulunan bu musbafta kan izi yoktur. Ay nca Osman'ın özel mushafının, Emeviler vasıtası ile Kurtuba'ya nakledildiğini biliyoruz.61

2- Muhammed Emin Hancı, Müncemü'l-Ümran'da İbnu Batuta 'nın, imam mushafıru Basra'da gördüğünü, sonra bu ınushafın Semerkant' a oradan da Petersburg'a götürüldüğünü zikreder. Mushaf, Tirnur tarafından Şam' ı işgal ettiğinde alınıp götürülmüştür. İbnu Batuta, kitabı '·Tuhfetü' n-Nazza.r' 'da, Şam memleketlerini ziyaret ettiğinde Dımeşk'te Emevi Camiinde Kufi bir mushaf gördüğünü diğerinin de Basra'da Ali camiinde olduğunu söyler. Dımeşk'de mevcut olan musbaf, Tirnur'un istilası sırasında yannuştır. Basra'daki musha.fı da Semerkant'a götürnıüştür.62 Rus yazar Şebuni de, "Kufiçeskü

59 tvlohdunt, a.g.e., s. 38. 60 Ooğnıl, :ı.g.c., s. 66. 61 Bkz. Öztürk, a.g.e., ss. 162-172.

62 Mahmud Hilmi, a.g.c., s. ll; İbnu Baıuıa, n.g.c., I, 54.

İSLAMi ARAŞTIRMALAR DERGİSİ, CİLT: U , SA YI: 4, 2002

. Koran"63 adlı kitabında bu görüşe rneyleder. Bu görüşün doğru olma ihtimali zayıftır. Zira İbnu Batuta 'run ziyareti, Tirnur'un Şam memleketlerirıi işgal etmesinden önce gerçekleşmiştir. Bu da görüldüğü gibi son derece açık bir meseledir.

3- Tarihçiterin zikretrniş olduğu Tatar krallan ile Mısır krallan arasındaki iyi ilişkiler ve aralannda değerli, mukaddes hediyeleşmelerin olduğııDa ilişkin rivayete de değinmek gerekmektedir. Tarihçiler, Osman mushafının hediyeler arasında olduğıınu belirtirler. Kaynaklar, Ka11ire'de tarihçilerin beyan ettiği ve Mısır'a gelişini zikrettikleri, farklı dönemlerde bir kaç Osman mushafının mevcut olduğunu ve bu musha.fın Osman'ın şehirlere gönderdiği musbaf olabileceğini ifade ederlerken Murad Rernzi 'nin, Mercani'nin bu mushafın imam nıushafı veya Osman'ın beldelere gönderdiği mushaflardan biri olmadığına dair görüşünü tenkit ettiğini ve Ebu Ubeyd 'den naklettiği delilleri diğer muhakkik alirnlerle birlikte reddettiğini gördük. Diğer taraftan Hz. Osman, yazdığı mushaflardan hiç birini Mısır'a gönderrnerniştir. İlk defa resmi bir musha.fı Mısır' da, Osman rnushafına

. bakarak Abd u '1-Aziz b. Mervan yazdırmıştır. 64

4-Semerkant uleması arasında yer alan Yahya Hoca'nın açıklamalannın da üzerinde durulmalıdır. Buna göre nıushaf, Tirnur'un hazinesinden veya kütüphanesin-den çıkanlmıştır. İkinci rivayette şöyle geçmiştir: Timur bu mushafı Basra mescidinden gasp eder ve Semerkant' a getirir. Burada bu rnushafın Timur'a ait olmadığı ve aynı zamanda Tirnur'un elinden çıktığı söyleDiyorsa bu .bir zandır. Çünkü böyle bir mushafın Tirnur'un elinden çıkmış olması mümkün değildir. Bu ulema musha.fın hala Sernerkant'da 400 seneden beri mevcut olduğunu söyle-mektedir.6s

5-Bağdattaki halifeterin hazinesinden -şeyh Mulıammed eş-Şaşi 'nin66 kitabı "Silsiletü' l-Arifin" de belirttiğişeyh Ebu Bekr el-Kaffal vasıtasıyla getirilişi rivayeti. Y a1nız burada garip bir husus bulunduğıınu belirtmek gerekir: Şeyh, Hoca Ahrar' a müntesib olmasına ve adı geçen kitabıru da· Hoca Alınır'ın menkıbeleri hakkında telif etmesine rağmen Osman rnushafının menkıbesinde bu olaydan balısetrnez. Bilakis musha.ftan balısederek getirilmesini imam Kaffal el-Kebir eş-Şaşi 'ye atfeder. Yine şeyh Mulıa:mmed el-Kadi ondan yaptığımız yukan-

63 Şebuni, Kufiçeskü Koran, Petersburg 1892, s. 7 64 Abdu'I-Aziı Salim, Mushaf-ı Osman b. Afr.m, İskenderiye, 1989,

s. 29. 65 Mahdüm, :ı.g.e., s. 39. 66 Bu zat Hoca A.lıra'ın halifelerindendir. TnşkenL şehrinde kadı idi.

Kadılık görevini icra ettiği bu ınescid şu ona kadar ona nisbet edilmektedir. Hala ilim ehliiıden ona nisbet edilen binalar vardır.

589

HA YRETTIN' ÖZ TORK

daki alıntıdan sorua şuna işaret eder. "Mushaf, imarnın döneminden beri Taşkent'te hala mevcuttu. Harzemşah Taşkent şehrini tahrip ettiği zaman Ebu Musa mahallinde mahfuzdu. Daha sorua kayboldu." Eğer mushaf Kadı Muhammed zamanında mevcut olsaydı ve şeyh Ahrar da bu mushafı beraberinde Semerkant'a götüımüş olsaydı bunu mutlaka zikreder ve bunu menkıbelerinde sayardı Taşkent ulemasından Fadıl ~oca -müftü Ziyauddin'in babası- şeyh İşan Babaha n' dan naklederek şöyle demiştir. Mezkur mahal, imanı Kaffal Şaşi 'nin mezarının yakınındaki mahaldir. Mushaf, bu gün de mevcut olan bu mahalledeki mescidde muhafaza edilmektedir. Yine aynı şekilde tulıaf olan bir şey daha vardır. Şeyh Ali b. Hüseyin el-Kaşifi, şeyh Ahrar'ın menkıbeleri hakkında haciıuli bir kitap te'lif etmiştir. Şeyhin hizmetini görürdü. Kitabında şeyh Ahrar'la ilgili bütün detaylan ele alnuştır.Aııcak Osman mushafı hakkında bir şey zikret-memiştir. Onun ve şeyhin diğer müridierinin malumu olduğu bu menkıbeyi ilunal etmesi, öiellikle de şeyh MUhammed el-Kadi'nin "Silsiletü'l-Arifin"de zikretınediği bazı tarihi bilgi ve hal tercemelerini düzelttiği halde bu hususu unutınası imkansızdır. Bundan şu neticeye vanlır. Bu mushaf şeyh Ahrar'ın hayatından sonra ortaya çıknuştır. Mescidine götürülmüş ve ona nisbet edilerek mushafı Bağdat'tan getirdiği bilindiği için Kaffal Şaşi 'nin kıssasına mal edilmiştir. Şeyh Alırar'ı da onun mushafa mirasçı olan evlatlarından olarak göstermişlerdir. Semerkant'a intikal ettiğinde de mushafı Taşkent'ten götürmüştür. Eğer bu haber doğruysa bu iki mühim konuyu ve bu haberi şeyhin hayatıyla ilgili telif ettikleri kitaplarında zi.kretmeyi asla ihmal etmezlerdi. Mushaf'ın Bağdat'tan Semerkant'a, şeylıı. Kaffal vasıtasıyla getiril-diğini kabul etmek doğru değildir.-Zira M""uliaıriiiled Kadı ve Mevlana Kaşifi'nin bu hususta malumatları vardır.67

6- Semerkant tarihi ile ilgili rivayet Daha önce geçtiği gibi İbnu Kuteybe'nin rivayeti bunu çağnştırmaktadır.

7- 8- Mushafın dış basında mesahif-i Osman'dan biri olarak tanınıyor olması·.

' Bu rivayetleri okuyucunun bugün Taşkent'te mevcut

~lan mushafın, Hz. Osman'ın şehirlere gönderdiği mushaf olduğu yönündeki iddiam:ızıiı doğruluğuna ikna edici deliller içerdikleri için nakletmiş bulunmaktayız. Buna göre bu mushafırı Timurlenk tarafından, Şam' dan Semerkant'a bir savaş ganimeti olarak getirildiği kanaali ağırlık kazapmaktadır.

IL Mushaf-ı Osman'ın Sepıerkant'dan Petersburg'a Getirilişi

Rus basını 1959 tarihine kadar bu nüshanınRusya'da

67 Mahdüm, a.g.e., s. 40.

590

blılunduğuna yönelik yayınlar yapmıştır. Rus kaynaklı yayınların ve haberlerin özeti şudur: Mushafı Osma.ni, 1393'de Semerkant Daru'l-Emaresinde kurulan Timur kütüphanesinde mevcuttu. Daha sonra hangi şartlarda kütüphaneden alınarak Hoca Ahrar Mescidi'ne nakledildiğille dair pek bir şey bilinmemektedir. Yıllardan beri anılan mescitte zincirler vasıtası ile mer-mer direğe asılı olarak dunnuştur.68

Diğer bir rivayete göre bu mushaf, eskiden beri Senıerkant'da Ak Medrese adıyla anılan medresede özel bir odada muhafaza edilmişti. Bu medrese şeyh Muhammed Balıanddin en-Nakşibendi'nin halifelerinden olan h. 895 senesinde vefat eden Semerkant'lı meşhur alim ve sofi, Hoca Ubeydullah b. Mahmud b. Şihab el-Ahrar et-Taşkenti 'nin mescidine bitişiktir. Herkes tarafırıdan bilinen bu mushaf, bazı günlerde halka sergilenir ve halk bu mushafı ziyaret eder ve bunun Hz. Osman öldürüldüğünde odasında blılunan ve "Feseyekfi.kehümullah" ayeti üzerinde kan lekeleri bulu-nan mushaf olduğunu kabul ederdi.69 Bu mushaf, Şeyh Ubeydullah el-Ahrar'ın gözetiminde daha sonra da oğullan ve arkadaşlan tarafından korundu ve h. 1285 se-nesinde Rusya Semerkant'ı işgal edene kadar burada kaldı. Ruslar bu mushaftan haberdar olunca bunu Petersburg'a nakletmeyi denediler. 1869 senesinin Mayıs ayının 3. gününde Zerafşan vadisinin hakimi İbrahim of, Taşkent'te ikamet eden Türkistan müstemlekeleri genel valisi general Von Kaufman'a, Semerkant' daki carnilerin birisinde Kufi hat ile yazılmış müslümanlarca tariiri değeri olan bir Kur'an'ın mevcut olduğunu, Semerkant ulemasının bu niushafı Buhara'ya kaçırmak istediklerini haber vererek mümkün olduğu en kısa zamanda buna engel olması için emir vermesini istedi. Sonra İbrahimof, Semerkant şehrinin valisi Siyrof'a, Alırar mescidine giderek bu haberi araştırmasını, eğer müslümanlar razı olursa bu Kur'an'ın devlet kütüphanesine nakle-dilmesinin daha hayırlı olacağını anlatmasını istedi. Bu-nun üzerine SiyrÖf, müslümanlara geldi ve şöyle dedi: Bu mushafm nıüslümanlar için değerli bir miras olduğunu bi-liyoruz. Ancak onun kaybolmaya maruz kalınasım istemiyoruz. Müsade ederseniz biz bu mushafı, Rusya kraliyetinin qaşkentindeki umumi kütüpharıeye götüre-lirn. Orada muhafaza ve korunması için her türlü tedbir a-lınsın. Bunun üzerine iki alim, Abdu'l-Celil Efendi ve Se merkant müftüsü Molla Yahya buna ce vaz verdiler.

68 Mahmud Hilmi, a.g.c., ll; Ebu Malıfuz, a.g.m., s. 28. 69 Bu konuoıın Emeviler tarafından propagandaya vasıla yapıldığını

biliyoruz. Nitekim Ozerinde kan lekeli mushaf bilyOk bir kıyınet ı ifade ettiği için eski bir mushafın üzerine kan damla~. ortaya · · Osman'ın musbafı diye çıkaranlar olmuştur. Bkz. Keskioğlu, a.g.e.,

s. 249. . 1

JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH. VOL: 15, NO: 4,-2002

OSMAN MUSHAFLARl ÜZERİNE BtR DEGERLENDİRME: "SEMERKAND MUSHAFI"

Bunun üzerine Siyrof, aralannda geçen bu konuşmay1 İbrallimofa yazar. Sonra İbrahimÔf, bu musbafı getinnesini Siyrof'a emreder. Böylece İbrahimof, mushafı ondan aıu ve general Kaufmaıi'a gönderir. O da Eğitim Bakanlığı aracılJğıyla bu moshafı Peteısburg )ınıumi kütüphaney.e gönderir. Bu olay miladi 1869 sene-

.· sinde meydana gelmiştir. General İbrahimof, bu mushaf karşılığında cami ho calanna yüz ruble verir.7°

General Kaufman, bu musiıatı cami hocalanndan alelığına dair bir rapor ve tutanak yazdırarak, hocalann bu mushafı kendi arzularıyla imparatorluğun kütüphanesine nakledilmesi yönündeki ifadelerini de bu tutanağa kayde-der ve imzalaruu alır. Semerkant'da yaşayan diğer ule-madan ve bu şeyhlerden öğrendikleri bilgi doğrultusunda mushafın tarihini yazmışlar, bu raponın sonuna General Kaufman'ın da bizzat onayıru koymuşlardır. General Kaufman'ın Rusya Eğitim Bakaruna yazdığı mektubun metni71 şudur:

Eğitim Bakamna, 24. 10. 1869.

'' Zarafşan Bölgesi valisi lbrahimof {bize), Semerkant 'ta Hoca Ahrar m escidinde muhafaza edilen Ku [i hat/o nok1asız yazılı Kur 'an 'ı gönderdi, mıislilman- · lar tarafından bu Kur 'an 'ın kıymetini anlatnıaktadır. S em erkant valisi Siyrof bu Kur 'an hakkında bilgi toplan-masını ve bu Kur 'an 'm müslümanlardan alındığı an on larm dini duygularm m ihlal edilip . edilmeyeceği ni öğrenmesini emretti. N~ticede Ahrar Mescid'in lıocaları ve şehrin ileri gelenleri şöyle cevap verdiler.

1- Bu Kur'an, Hoca Ahrar mescidinde bulunuyor olsa bile bu mescidin bir demirbaşı değildir. Bilakis Buhara Emir i 'nin hazinesine aittir.

2- Ne caminin ne de müslümanlarm bugün bu Kur'an 'a ihtiyaçları yoktur. Eskiden bir çok müslüman bu Kur 'an 'ı ziyarete ge/irdi. Son zamanlarda sadece Buhara Emirleri ancak geldikleri zaman ziyaret ediyor-lar.

3- Bu Kur 'an 'ı hiç kimse okııyamamakta, böylece asırlardan beri okunmadan beklemektedir.

Bundan sonra. General İbrahimo{. bu Kur 'an 'ı aldı ve cami hayrına yüz ruble verdi. Semerkant u/eması bundan memnun oldu. 72

Uluslararası değeri olduğu için aldığım bu Kur 'an 'ı hemen gqnderiyorum. Buna ilave edilen kağıt, bu

70 V es&i.k.-ı Tfuilı-i Özbekistan, Neşr: Mecmau '1-Uium, Taşkent ll im-ler akademisi yay. Taşkent 1966, ss. 32-39; Ebu Mahfuz, :ı.g.m.. s. 28.

7 1 Muhammed Hoca Semerk.andi , Mecelletü'1-Mir'3t, Bahçe Saray, 1900, sayı : 11-12.

72 Ebu Mahfuz, a.g.m., s. 28.

iSLAMİ ARAŞTIRMALAR DERGlSl, Ctt. T: l5, SA YI: 4, 2002

Kur'an 'ın, Ahrar camiine nasıl geldiği hakkında, ilgili mescidin uleması Molla Abdu '/-Ce/il ve Molla Mu 'in el-Mü/li 'nin ağzından yazdığım biJtiin bilgileri içermektedir. Ben zah alilerinizden bu Kur'an 'm kağıt/o beraber imparatorluk genel kütüphanesine benim adıma hediye olarak gönderilmesi hususunda bir emir yayınlanıanızı rica ediyorum."

General Von Kaufnıan General Mayor Kanızin Başkatip Diyakof

Böylece musha.fı alırlar ve büyük bir itina ile "Petersburg" şehrine gönderirler ve imparatorluk müzesinde yazma eserler bölümünde, Molla Muin Müftü ve Molla Abdu' l-Celil gibi hocalardan alınan bilgilerin bulunduğu kiğıtla beraber emanet edilir. n

Bu mushaf, 1917 senesine kadar "Petersburg" kütüphanesinde kalır. Bu mushafı bilen müslümanlar ve eski eser meraklılan ziyaret için ara sua gelirlerdi. Bununla beraber tutanak ve raporun bir nüshası da muhafaza edilmekteydi. Gazete ve dergiler bu mushaftan bahsetmeye başlarlar. Örneğin 1900 yılında çıkan "Mir'at" dergisi, 11-12. Sayısında bunu "el-Mushafu'l-Osmani ve' l-Kur'an el-Kufi" başlığı ile yazar. Aynca Şebuni'nin 1891 senesinde "Peteısburg" da basılan nsalesinin özetini yayınlar. Bu mushaf-ı Şerif'in "Peteısburg' ' Aıkeoloji Enstitüsü tarafından basılacağını, tashih işinin Kınmlı İlyas Mirza Burakhani Kerimi'ye tevdi edildiğinden bahseder, "Din ve Maişet' ' dergisinde 1328lt senesinde 14. sayısında bu mushaftan önce Yasin Suresinin, adı geçen musahhihin çalışmasıyla 1905 sene-sinde basıldığı daha sonra 1322 yılında adı geçen Enstitü tarafından alim Bisarof'un maariftyle tamamen hasıldığını matbu olanın asıl nüshayla bacimce 68 X 53 olarak aynı olması yönünde çalışıldığını ve kağıdın derinin aynı renginde olduğunu söyler. 74

1904'de St. Peteısburg Sanşıır idaresi Peteısburg Tarihi Eserler Enstitüsü müdüıii N. Pakravaskiye ondan 50 nüsbarun kopyalanmasına izin verdi. Bu izin gereğince Maximov S. N. Bisarof, litografi vasıtası ile kopyalar hazırladı. Bunlardan 25 tanesi Sultan Abdulhamid, İran Şahı, Buhara, Mgan, Fas başta olmak üzere İslan1 ülkelerine ve onlann liderlerine hediye edildi. Yirmi beş nüshası da beş yüz Rus roblesi karşılığında satılmıştır.7.s Bundan önce 1895 yilinda Araf Suresi' nden iki bin nüsba basılmış ve İslam Devletlerine satılmıştır. Makalenin yazan üstad Abdullah el-Mu'azi, bu mushafın yaprak-larının kütüphaneye taşınmadan önce yağmacılaı;ın eline

73 Mahdüm, :ı.g.e., ss. 22-24.

74 Mahdüm, :ı.g.e., s. 24; Ebu Mahfuz, a .. g.m., s . 26 75 Ramyar, a.g.e., s. 466.

591

BAYRETTİN ÖZTÜRK

geçtiğini, satılarak el değiştirdiğini bala bazı köylerde bu yapıaklardan mevcut olduğunu işittiğini anlatır_76

ill. Mushaf-ı Osman'ın Petersbug Kütüpha-nesinden Çıkışı

Osman ·mushafı İslam beldelerinden ve müslüman-ların elinden alınarak imparatorun eline geçmesi ve alınıp satılan bir mal balini alması müslümanlan derinden etki-ler. Özellikle de söz konusu durumdan şikayetlerini dile getiren aydın ulemanın bu mushafın Mesahifi Osman' dan olduğunu inkar etmelerine neden olmuştur. el-Mercani daha önce geçtiği üzere bir kaç eserinde bunu ilk anlatan kişi o.\muştur. Daha sonra onu Musa Carullah gibi diğerleri takib eder. İslam ülkelerinde bazı dergi ve gazeteler bu iki alimden alıntı yapmışlardır. Böylece İslami çevreleri mushaf konusunda bir endişe sarar, bir çıkar yol ararlar ama bu mushafı Sosyalist Eylül Devrimi gelene kadar geri almanın bir yolunu bulamazlar. Rusya içerisin-deki müslümanlar bu mushafı geri almak için çaba saıfederler. Bazı gazetelerde, büyük tüccarlardan Aluned Bek Salilıofun hükümet dairelerine mürncaatta bulunduğu ve Bolşeviklerinde mushafı geri vereceklerini haber verdik-leri yazılar yayınlarur.

Dağıstan İslamiye gazatesi77 Mushaf-ı Osman ·'Petrograd" da başlığı ile uzunca bir makale yayınlar. Bu makale daha çok, Hz. Osman şelıid edilirken okuduğu ve üzerine karorun aktığı mushafın tarihi seyrinden sözeder. Aynca sonralan Osman'a nisbet edilen Iiıushaflann olduğunu ve bunlardan birinin Rusların Semerkant'ı işgal ettikleri sırada ele geçirilip St iPetersburg' dan imparator-luk kütüphanesine konulduğunu söyledikten sonra makale, müslümanların bu mushafı elde etmek için çek-tikleri talgraflarından ve gayretlerinden·bahsederek biter.·

Şubat 1917 devriminden sonra bir askeri birlik, Mushaf-ı Osman' ı kütüphaneden zor kullanarak çıkarmak için bir araya gelirler. Ancak bu askeri birlik geçici hükümet tarafından dağıtılır. Sosyalist Ekim devriminden sonra o sene "Petersburg"

OSMAN MUSHAFLA.Rl ÜZERİNE BİR DEGERLENDİRME: "SEMERKAND MUSHAFI"

Peteısburg'a nakl ile oradan Kayser kütüphanesine konu-· lan ve "Semerkant Mushafi'; denilen Mushafın fotoğrafla alınmış bir sure.tidir. Onu Rus Asan Kadime Cemiyeti Rus hattat ve ressamı Paktavaski vasıtasıyla neşrettinniş ve eserden elli nüsha bastırnuştır. Eser Bolşevik ınkılaqı~\a kadar o kÜtüplıanede kalmış, 1918 senesi başlannda

'askerlerin himayesinde kalabalık. ihtifal ile Nezareti . Diniye İdaresine naklolunınuştur. Eser orada beş sene kaldıktan sonra 1923 senesinde Tü.ı:kistan'a nakledilerek bir müddet Semerkant'ta kalmıştır. 83 Eser şimdi Taşkent'tedir. "84

IV. Mushaf-ı Osman'ın Ufa'dan Taşkent'e Getirilişi ·

Mushafı Osman, Başkırdistan Cumhuriyeti'nin başkenti .Ufa şehrinde Nezareti Diniye İdaresi'nde 1923 senesine kadar kaldı. Bu mushafı Rusya' da yaşayan müs-lümanlar ziyaret ederlerdi. Bu haber, Bulıara'dan, Semerkant, Taşkent, Fergane'ye kadar yayılmıştır. Ancak Diniye Nezareti 'nin yetkilileri bu musha:fın, Semerkant halkının mirası olduğunu bildikleri halde mirasçıianna ve Semerkant halkına göndermeleri gerektiği halde gönder-mezler. Bu musha.fın yanlarında kalınasının daha doğru · olacağını iddia ederek geri verilmesine karşı çıktılar. Böylece bıi isteğe kulak asınamayı ve olumlu cevap vef-memeyi sürdfudüler. Bakanlık ve şeyhler arasırıda mek-tuplar ve elçiler gidip geldi. O vakit Özbekistan'ın ileri gelen şalısiyetleri, Moskova ve Leningrad'a giderek Sovyet makarnlarırıa mürncaatta bulundular. Bu esnada Lenin ile görüştüler, mushafın Özbekistan'a gönderilme-si ile ilgili bir hükümet emri çıkartınanın zorunluluğuna onu ikna ettiler. Yusuf Carullalı el-Fanzavi'nirı ifadesine göre, bu ihtilaf döneminde Ufa'da bir kongre yapıldı. Buraya Türkistan' dan yaklaşık yetmiş beş temsilci geldi ve mushaf meselesi tartışıldı Çok sert tartışmalar oldu. Devrimin hemen akabinde Özbekistan' da Taşkent müslü-manlan adına bir şer'i mahkeme kuruldu. Bu mevzu ile ilgili Özbekistan müslümanları adına hükümet makam-ıanna müracaat ettiler. Aym zamanda Türkistan'da kuru-lan eski eserler ve Tarihi Müzeler Daimi Konseyi, 1922 yılında 18 Ocak'ta çıkan bir karara binaen, muslıafın Özbekistan CumhUriyetine geri verilmesiyle ilgili Sovyet hükümetine bir dilekçe vermişlerdir. Yüksek icra konseyi 25 Ağustos 1923 şenesinde bu hususta bir karar çıkartmıştır. Nezareti Diniye İdaresi, o dönem Rusya müslü-manlannın tamarnının merkezi kabul ediliyor olması sebebiyle bu mushafın kendi hakkı olduğunu ileri sürerek

83 Muha.:nmed Abdu·ı-Cevad ei-Asmai, Tasvir ve Tecmilü'l-Kütübi'I-Ar:ıbiyye, Kahire, trz. s. 81, 50.

84 Kesk.ioğlu, :ı.g.e., ss. 251-252; Darül-KOtObil .Mısnyye, Kısmul Mesahit: No 204

Bakanlık nezdinde kalmasını istemiş ve mushafın gönderilmesi meselesinde Özbekistan müslümanlarını oyalamıştır. Ancak hükümetin aldığı karar ve Lenin'in emri gereği Özbekistan müslümanlarının mükerrer talep-lerine cevap vennek zorunda kalmıştır. Taşkent müslü-manlan Dini İdaresi, şeyh Mulıammed Hoca başkanlığında bir elçi topluluğu göndermiş, daha sonra bu elçilere yukanda geçen konsey'in vekili Seyyid Kasım Hocayef de katılmıştır. Böylece 1924 senesinde adı geçen heyet, Diniye Nezareti'nden muslıafı Osman' ı teslim almışlar ve Taşkent müftülüğüne bağlı Ulu Cami'ye koymuşlardır. Böylece 18 Ağustos 1924 senesinde burada bir oda, muhafaza ve ziyaret salonu hazırlandı. Halkın bu mushafı ziyareti tam bir sene sürdü. Bu mushafın yağma ve hırsızJığa ~- maruz kalmasından endişe edilerek l'aşkent

. Arkeoloji müzesine götürülmesi uygun görüldü. Böylec!! .b~da büyük bir itina ile antik eşyaları muhafaza eden uzmanların gözetimi altında demir sandıkta muhafaza altına alındı. Sarnıççılar veya Cübbeliler çarşısı yanında bulurıan bu çarşı, Özbekistan' daki ilk müzedir. 1926 se-nesinde bu mushafa müstakil bir oda tahsis edildi. Zira bu mushaf, antik eserler arasına ginnekte idi. Yıllar önce ziyaretçiler gelip ziyaret ederlerdi. Bu mushafı müzede 1957 senesinde Pakistan heyeti, 1958'de Suriye heyeti, 1960'daFas heyeti ziyaret ettiler. Uzmanlar, bu muslıafın hava ile temas etmesi halinde çok çabuk bozulacağını söylediklerinden, dış etkilerden koruyan bazı maddelerle mumyalanarak sandıkta muhafaza edilmesini tavsiye etmişlerdir. ss

Kazakistan ve Orta Asya Müslümanlan Dini İdaresi, Mushaf-ı Şerif'i ziyarete açtı ve onufotoğrafmakinası ile çoğaltınayı uygun buldu. Üç nüsha çıkarıldı. Bunlardan biri Pakistan eski başkanı Mareşal Muhammed Eyyüp Han'a 1964 senesinde Taşkent'de idare merkezini ziyareti münasebetiyle hediye edildi. Taşkent'de idare kütüpbanesinde, yani eserlerin saklandığı kütüpbanede, 1905 senesinde Arkeoloji Enstitüsü'nün bastırdığı mrı.shaf-ı O~man'ın iki nüshast vardı . İdare bunlardan birini Fas kıralı IT. Hasan'a hediye etti. Fotokopisi çekilen ve basılan bu muslıaflann nüshaları dışarıya çıkar çıkmaz, İslam beldelerinde bu Mushaf'ı Osmani'nirı haberi yayıldı. Gazete ve dergiler bu mushaftan balısettiler. Mushaf böylece Sovyetler Birliğinde turistlere ve ziyaretçilere tanıtıldı. 86

Günümüzde bu Kur'an, Özbekistan'nın başkenti, Taşkent Arkeoloji müzesinde müstakıl bir odada ve demir sandık içinde korunmakta dır. Hz. Osman' a nisbet edilen mushaflardan bu iyi bir numunedir. Her sayfa 12 satır

85 MahdOm, :ı.g.e., ss. 29-31. . 86 Mahdüın, :ı.g.e., ss. 31-33.

İSLAMI ARAŞTIRMALAR DERGİSİ, CİLT: l'5, SA YI: 4, 2002 593

ı .

i ı

i ·1

HAYRETTİN ÖZTÜRK

olup ince deri üzerine yazılnuştır.Yazısı Hiri-Kufi karışımı, açık ve güzeldir. Nokta ve irab yoktur. Varak sayısı iki tarafı yazılı 353 sayfadan toplam 706 olup, 68x53 cm ölçüsündedir. Kaybolan ve yırtılan sayfalann yerine adi kağıttan yaklaşık 69 sayfa ek yapılmıştır. Harfler eski resmi hatla yazılmıştır. Sürekli kullanıldığından dolayı biraz zedelenmiştir. Zuhruf Suresi'ne kadar mevcut olup, aynca aralarda pek çok varak da satıcılar ve yağınacılar tarafından çalınnuş veya kaybolmuştur. Bazı ayetlerin sonunda vakf işaretleri olup içerisinde geometrik çizgiler bulunan daire, kare, yıldız ve nokta biçiminde şekiller vardır. Bazı surelerin sonunda da süslemeler vardır. Fakat bunların çok sonralan kolay okunabilmesi için konulmuş işaretler olma ihtiınaJ,i yük-sektir. pikkat çeken bir husus da çok güzel bir hat ile; birkaç kişi tarafından sanki cetvel kullanılarak yazıldığı vetOsman muslıafına bakılarak kopya edildiği izlenimini vem1esidir.

Sonuç

Netice itibanyla bu mushafın, Hz. ·osman şebid edilirken okuduğıı ve üzerine karınun aktığı özel:o:ıushafı olduğıinu-böyle bir iddianın açık deliliere ihtiyacı olduğıı için-söyleyemesek bile, en azından Hz. Osman'ın döne-minde yazılan ve şehirlere gönderilen İnushaflardan biri · olduğıınu ifade edebiliriz. Zira daha önce Timurlenk'in bu nüshayı Şam'dan Semerkant'a bir savaş ganimeti olarak getirdiği hususundaki rivayetleri zikretmiştik. Bilakis Semerkant Mushafı'nın hem yazılışında hem de resnri hattında ve yazılı olduğu malzernede iddialanmıza

1 1 ~ Sahaf :. İkinci el ders kitaplan

delil olalı işaretler ve sıfatlai mevcuttur. Bu mushaf basit Kufi hatla yazılmış, Hi eri I. yüz yılın ilk yarısında olduğıı gibi hat süslemeleri ve Ebu Esved ed-Düeli'nin (ö.67) harekeleıi belirlemek için koymuş olduğu kırmızı nokta-lar mevcut değildir.Yine ceylan parşomenine yazılmış olması da o dönemde kağıdın ve varakın mevcut olmadığına delildir. Bu da göstermektedir ki kağıdın ve Horasan varnka'sının hicri ikinci asırda ortaya çıkmasından önce yazılmıştır. Yine bu mushafta Haccac'ın emriyle N asır b. Asım el- Leysi'nin koymuş olduğıı siyah noktalar ve harekeler mevcut değildir. Bu da bu nokta-ların ve harekelerin koyulduğıı Irieri 80 yıllarından önce yazıldığını gösterir. Çünkü Nasır, lıicri 89 senesinde Basra' da vefat etmiştir. Bu ilmi ve tarihi esaslar bu mushafın hicri birinci yüzyılın ilk yansına ait olduğıina delildir ve bunu destekler. Bu mushafla Mesahif-i Osman'ın enısara gönderildiği tarilı arasında az bir zaman vardır. Bu mushaf yaklaşık olarak Hulefai Raşidin döne-mine kadar geri götürebitir ve bu muslıafın birbirine yakın olan o tarihe ait olduğıınun doğruluğıınu belirleye-bilir ve İslam aleminde bu rnushafın asırlar boyu Hz. Osman'a ait olduğıınun yaygınlık kazandığını ve rnütevatir olduğıinn bunlara eklersek mushafımızın Mesairif-i Osman'dan biri olduğunda şüphe etmememiz ye bllllu iddia etmemiz konusunda haklı oluruz. Nitekim sırf inkar ve red ciheti ~ç bu aidiyeti nefyeden veya bu aidiyetin mümkün olmadığını gösteren her hangi bir delil yoktur. İsbatın ise nefiyden önce olduğıı erbabınca malum bir hakikattir. Kuşkusuz Allall Teala en iyisini bilir.

1971 1 1

• •

KITABEVI Orhan. KANDEMİR

''Blues within books ... " 1 Eski/yeni dergiler Üniversiteye hazırlık kitaplan 1------~----------

Bayındır Sok. Adilhan Kitapçılar Çarşısı No: 6/30 (Zafer Çarşısı yanı) Kızılay/ANKARA Tel: O 312 432 14 58

594 JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH, VOL: 15, NO: 4, 2002

--~---··!-

Button71: Button3: