O}(estono11 - scholarspace.manoa.hawaii.edu · Sigi di ha atan i uriya-na. Lao ... I ling guahi...
Transcript of O}(estono11 - scholarspace.manoa.hawaii.edu · Sigi di ha atan i uriya-na. Lao ... I ling guahi...
« O}(estono11 ano11a~
/ TRIAL VER~ 1or~ .tN t I ITA I OPINION- 11,
'
~]Yiaria ajnas,.., illusf rafei '2f Starla Stone
'l'hese pilot materials were produced pursuant to a Grant from the U. S. Office of Education, Department of Health, Lducation and Welfare. However, the opinions expressed herein do not necessarily reflect the positions or policy of the U. S. Office of Education, and no official endorsement by the U.S. Office of Education should be inferred.
This preliminary publication was produced with funds provided by the Bilingual Education Act, Title VII of the Elementary and Secondary Education Act of 1965, as amended by Public Law 93 . 380.
Produced By PACIFIC AREA LANGUAGES MATERIALS DEVELOPMENT CENTER SOCIAL SCIENCE RESEARCH INSTITUTE 2424 Maile Way,Porteus 713,University of Hawaii at Hanoa Honolulu, Hawaii 96822
Kuatro mit sakkan maloffan guaha un taotao mamomakkot gi kanton tasi. Sigi di ha atan i uriya-na. Lao ti matte gi hinasso-na na ginen guaha taotao su
magagayi este na lugat i ha diskukubre. Bula guinahana este na isl a lao ti ha tungo'. Anai matte i yina
yas-na dumeskansa gi papa 1 tronko ya despues sigi di
manhasso. Entre guiya ha 1 ilek-na na sumen libianu ·i
lina 1 la 1 familia-na yanggen ha ~a'fanmatto magi ya man-niha managa guini na luyat. Sina ha gue' yan
familia-na manmananom yan mampeska (parehu ha' gi tano'
yan gi tasi) g~ini na lugat yan lokkue' ti u fanluhan ni hafafa ha' pot chinatsaga. Siempre u fatto i tiem
po ya u matai este na taotao ya despues i manatatte na
taotagui u ma tungo' siempre pot este na isla i islan
Marianas--Ayu ha' nai ha babatga gue' este na taotao
na esta manodda' lugat-na. Estague' na rikon lugat i
ha espipiha apmam na tiempo. Despues di ha sodda'
este na rikon lugat ha po'lo ha' esta na iyon-na.
1
Hayi mohon este na prohimu? Ginen manu gue' maai? Taya' trabiha sina umoppe este siha na kuestion lao esta guaha ha' ibidensia ni para u inayuda. Estague'
palu kuestion nimana'guahayi para ta faisen maisa hit.
Taimanu pusision-na este na prohimu? Ngaian nai matto este na prohimu guini magi na lugat? Hafa taimanu fatto-na magi? Hafa i rason na matto magi este na prohimu? Hafa ha u'usa na lingguahi guini na tiempo?
Ta chagi fan umoppe i manmamensiona na kuestion
siha mientras ta tataitai mo'na este na lepblo lao ta tungo' ha' na taya' trabiha klaru na ineppe para este siha na kuestion.
I finene'na na kuestion sina ha' buente ta faisen
maisa hit ngai 'an nai ta estudiayi i finatton i taotao
magi Marianas. Bula na taotao manmalago' para u ma
tungo' mangginen manu este siha na taotagui i manggaige
giya Pasifiku. Meggai ha' ideha pot i finatton-niha
este na taotagui yan taimanu na ma kumple i finatton
niha magi giya Pasifiku. Guaha umestudiayi i kutturan
niha i taotao giya Pasifiku ya ma sodda' na mansen difirensiao yan manna'manman. Ayu siha i umestudiayi
este na propblema sesso nai ma eksaimina i difirentes
klasen infotmasion ya ma espiha empenu para u ma sodda'
hafa sesso che'cho'-niha i taotao siha. I scientist s
lokkue' ma estudiayi pot lingguahi. Ilek-niha na yanggen parehu i lingguahi pues parehu ha' na rQsan
taotao. Este na klasen pinarehu ti kumeke' ilek-na na
mamprimu pat mamprima. Sina ha' un li 'e' este na pina
rehon rasa guini giya Marianas. Unu na ihemplo i
Gupallao meggai giya siha umu'usa ayu na lingguahi i ma
u'usa gi islan Truk. Yanggen para un guaddok tatte
mangginen manu este siha na taotagui, siempre un sodda'
na este na Gupallao mangginen Truk yan Yap. I ling
guahi esta ti parehu lao meggai na palabra siha mana'
achule' ha' didide'. Guini gi bandan i Gupallao yan i
2
taotao rruk sina ha 1 un sodda 1 na mampa re hu ha' na
banda nai manasaga . Meggai lokkue 1 giya siha mampa
rentes.
Guaha na s cient ists umestudiayi i tataotao i tao
tao gi halom i un gurupon taotao. Estague 1 siha manma
estudiadiayi, i haga, i mineddong i telang, i ilu, yan i pusision i tataotao. Ayu siha lokkue ·· manma 1 estu
diadiayi i kulot i lassas, i kulot i lassas, i kulot
i ataddok yan palu siha nai s~na maninayuda siha suma
ngani mangginen manu este na gurupon taotao magi. Ma na'gof impottante lokkue 1 ma estudiayi i ga•
ga' yan i tinanom. Ginen estudian-niha pot bandan
tinanom yan ga 1 ga 1 nai sina ma tungo 1 mangginen manu
este na tinanom yan ga 1 ga 1 magi yan hayi na rasan tao
tao chumuchule 1 este na tinanom yan ga'ga'. Guaha na
biahi lokkue• na ginen i guinaifen i manglo 1 yan i
kuarenten i tasi mana 1 pumusible manmatto dirirentes klasen tinanom guini na isla sigun gi ma'estudia-na.
Bula siha masangan-na pot este i tinanom ni manggaige
guini gi isla. Ilek-niha na sina ha' buente na i tao
tao ni manmasodda 1 gi isla mismo chumule 1 hanao este siha na tinanom para uson-niha gi bandan amot pat sino para nenkanno - niha. Ya pa 1 go i taotao sina ha' buente
manhinasa ni napu asta este na isla ni manoggan. Sina ha' lokkue 1 manabak este na taotao ya manmanli 1 e 1 isl a ya managa ha'.
Ginen i managan-niha este na taotagui, ma na 1 gua
ha bula siha na tinilaika gi halom isla. Esta pa ' go
ha ' este macho 1 cho 1 gue na yanggen sumaga taotao gi un
lugat parehu ha' i sengsong pat i lancho bula na tini
laika ma cho'cho'gue.
Gumaha kuestion mangginen manu este siha na tao-
tao i ma sagayi Marianas 4,000 anos na tiempo. Sina
ha' buente mangginen Philippine sa' i kutturan-niha
taotao Philippine antes na tiempo mana'achule 1 palu
yan i kutturan taotao Marianas.
3
Parehu ha' i taotao Phillipine yan i taotao Mari
anas ma tungo' manmannanom pugas. Guiya este na bia
hi anai esta mannalom i Espanot. Ayu lokkue' na ma
tungo' i Chamorro manmanom pot pugas sa' man-niha ma
naga yan ayu siha na taotagui tumungo' pot pugas.
I taotao ni manggaige Micronesia mangginen Indo
nesia magi. Bula mamparehon-niha este siha na taotagui. Taya' trabiha sumosodda' mangginen manu magi i
manatigu na Chamorro siha. Kuatro anos maloffan na
tiempo anai manmatto magi i Chamorro. Guini na biahi guaha ha' lingguahen-niha. I lingguahi ni ma na'se
sesetbe pat sino ma u'usa difirentes klasi na lingguahi. Ma na'fan danna' i lingguahi todu ya ma fa'na'an
Lingguahen Chamorro. Hunggan, entre mas tiempo matu
lalaika i lingguahi. Bula siha na palabran antigu ti mana'fanesetbe pa'go na tiempo. Guaha lokkue' na pa
labra manmanayiyiyi gi lingguahi yanggen guaha nuebu
na kosas lini 1 e 1 -niha pat guinahan-~iha. Anai manha
lom i Espanot giya Marianas, manmafa 1 na 1 gue i Chamorro
ni lingguahen-niha. Ginen este na manmana'yiyi nuebu
na palabra gi linguahen Chamorro yan guaha palu siha
mana'fanuha palabran Chamorro. Bula na patte siha gi bandan kuttura mantinilaika
ni Espanot. Gi hinalom-niha i manantigu na Chamorro
giya Marianas, di di de' ha' na kuttura ma tungo'. Ti
ta tungo' hafa manma'agang-niniha pat sino hafa na
lingguahi gi magahet ma u'usa guini na biahi.
4
\~ ~
~
Ta tungo' ha' na i Chamorro mampeskadot. Ginen
sinedda'-ta na to'lang guihan, go'naf guihan, lansan
guihan, haguet guihan, yan tnlayan guihan nai mang
gaige gi kuatkuet lugat siha. Este siha na pidason ibidensia nai sina ta tungo' yan sumangani hit hafa
kinanno~niniha i taotao Marianas guini na tiempo. I
scientists ma tungo' hafa na klasen guihan ma kakanno' ni Chamorro sa' sigun gi inestudian-niha na to'lang
guihan. Sina ha' buente guaha un gurupon taotao ti
manmasedi para u fampeska. Yan guaha ha' lokkue' buente un gurupon taotao ma sedi para u ma kanno' un
k 1 as en g u i ha n ha'. Est e tr ab i ha ti k 1 a 1 a r u est a k i ta
kontinu'a gumuaddok mo'na ya gumuaha sufisiente na
ibidensia.
5
I acho' latte ma usa gi ha-ligen guma' . Este i acho' latte
ni ma usa gi gima' guaha parehu-na
ma hatsan-na giya Philippine. I
acho' latte ~a na'tachu para u
susteni i linekka i gima' gi ed
da'. Gi kada bandan i acho' guaha
dos patte. I sampapa na patte ma-
fa'nana'an latgeru, guiya este i
ta lo' na banda g i ac ho' . I ari-
don do gi sanhilo' i acho' mafa'na-
na'an tasa. Este na acho' sen im-
pottante gi sigente siha: I gima'
sina ma godde' gi kontra i acho'
kosa ki yanggen matto i manglo' ti
u tomba i gima'. Lokkue' i tasa
ni dumirenduduyi i sampapa' sumen
setbe ni ti para u halom i cha'ka pat sino hafa na ga'ga' gi halom guma'. Parehu ha' yan iya Philip
pine ma gogof adahi i cha'ka na u
fanhalom gi gima'-niha sa' u ma
kanno' i pigas-niha.
6
Todu ayu siha na taotao ni manggai gima' latte
manimpottante na taotagui. Guaha ha 1 lokkue' siha guma 1
gi uriyan i gima' latte lao este siha na guma' manma-
fa'tinas ginen hayu, guafak aggak pat sino ginen i
hagon tronko siha. Ayu na bandan songsong ni manlulucha
i gima' latte managuahayi un dankolo na guma' gi en
talo' este i manlulucha na guma'. Ilek-niha' umestu
diadiayi este na buente este i dankolo na guma', gima'
i magas. Guaha lokkue' sumasangan na buente ma na'guaha este na guma' pot para u fanmapo'lo i lalahi
siha ya para u fanmafa'na'gue pot bandan peska yan palu
siha na kosas. Sina ha' buente este na guma' nai man
mapopo'lo i galaide' siha potno u famotgon .
Guaha siha liyang gi halom isla ya bula pinenta manggaige gi halom i liyang. Este siha na pinenta
manmacho'gue apmam na timepo. Guaha na ginen i pinenta
nai ta tungo ' i estoria antes na tiempo.
I otro klasen pinenta ni manmasodda' guiya este
potte r y . Este i pottery manmafa'tinas ginen i edda'
sabana. I taotao ma nisisita sahguan ni para u ma po'lo i hanom-~iha yan i nenkanno ' -~iha ayu na ma hassoyi manmama'tinas pottery . Ti este ha' i pinenta
tiningo ' -niha i scientists . Ma tungo' ha ' na i taotao manmama'tinas pottery , ma sodda ' lokkue' pidason pot
te r y gi halom isla. Este i edda' sabana despues di
monhayan mafa'tinasnaihon, maolek ma usa sa' sina ha' ma hotno ya ginen i mahotnon- na, muma'ettok taimanu ha 1 i acho 1
• I edda' sabana mana 1 gasgas despu e s ma
yilulok ya ma acha bulan biahi kosa ki mumanana'. Guaha siha unai ma na'yiyiyi edda 1 sabana sa 1 potno
u ka 1 ka 1 yanggen umanglo' ya ayu nai managai figura
ni para u huyong tason pat sino lu'uya. Oespues di
monhayan mafa'gai figura i edda' sabana ginen i
7
kannai-niha, mana'anglo'. Yanggen dinanche i mana'yen
na na unai, i la'uya ti u ka'ka' yanggen mana'anglo'.
I taotao manana'i tiempo para u nahong anglo'-na ya
ayu nai ma totnge i guafi. Ma usa i punot niyok ya manalagu i la'uya ya ma hamme gi guafi . Este na kla
sen ninalagu mafa'nana'an "sosongge." Yanggen ti ka'
ka' i la ' uya ni ma songge ayu nai ma na'setbe gi seng
song. Pa'go na tiempo giya Philippine sina ha' en
lili'e' hanom ni manmapopo'lo gi este na klasen sahguan (mafa'tinas ginen i edda' sabana).
I scientists ni umestudiadiayi pot taotao ma tungo' ha ' yanggen i matai na taotao maolek kinannono'-na
pat baba kinannono'-~a sigun gi inatan-~iha ni nifen i matai.
Guaha siha bula sinedda'-niha i scientists sigun gi ~inaddok-niha gi halom isla lao ti todu manmatuge' pa pa' .
CHAMORRO TAGALOG ENGLISH
apu ab6 ash
matai mamatay die
talanga tainga ear
ta ta tatay father
maolek magaling good
kannai kamay hand
hutu kuto louse
1 ah i lalaki man
taotao tao person
uchan umulan rain
pugas bi gas rice
chalan daan road
ta l i ta 1 i an rope
langet langit sky
matuhok ma tu log sleep or sleepy
puti 'on butuin star kanifes manipis thin
8
NORTH
EAST
• URACAS :. MAUG
• ASUNCION
t AGRIHAN
~ PAGAN
,, ALAMAGAN • GUGUAN
• SARIGAN SOUTH .. ANATAHAN
,- FARALLON DE MEDIN ILLA
MANAGAHA 1# . ..,, SAIPAN
AGUIGW\N.,f TINIAN NAFTAN ROCK -
~ROTA
~UAM 0 40 80 120 160
t# cocos KILOMETERS
0 25 50 75 100
MILES
....__ .. }4ariana Js[ands
I HESTORIAN MARIANAS
Aktibidat: A. Direksion: Oppe i sigente siha na kuestion sigun
gi tiningo'-mu.
1. Hafa mohon ha keke cho'gue este na taotao guini
na lugat?
2. Kao ha tungo' este r.a taotao amanu gue' nai
gaige?
3. Hafa gaige gi hinasson-na este na taotao ni para u sen po'lo na lugat-na este na lugat?
4. Kao hinasson-na este na taotao na yanggen guiya
ha' na'maisa sumaga guini na lugat u magof?
5. Hafa malago'·na este na taotao para u cho'gue?
B. Direksion: Fa'tinasi sentensia
palabra siha.
1. peska
2. kosas
3. buska 4. chatsaga
5. safu
10
sigente na
I HESTORIAN MARIANAS
c. Direksion:
na palabra.
1. libianu
2. guaha 3. matai 4. espiha
5. puti
D. Direksion:
nte siha na
1. tan om
2. deskansa
3. sakkan
4. uriya
5. tungo'
Tuge' papa'
Tuge' papa'
palabra.
( I I )
atlibes-niha este siha
kumeke' ilek-niha singe-
A. Direksion: Oppe i sigente siha na kuestion sigun
gi tiningo'-mu.
1. Hayi este na taotao?
2. Ginen manu este na taotao?
3. Taimanu ma'atan-na este na taotao?
4. Ngai 'an nai matto este na taotao magi na lugat?
5. Hafa na klasen lingguahi ha na'sesetbe nu este
na taotao?
11
e-
t?
e
I HESTORIAN MARIANAS
B. Direksion: Fa'tinasi sentensia
siha.
1. tiempo 2. ayuda
3. rason
4. klaru
5. estudia
sigente na palabra
C. Direksion: Tuge' papa' i atlibes-niha este siha
na palabra.
1. magi
2. chagi
3. apmam
4. guaha
5. guini
D. Direksion: Tuge' papa' i kumeke 1 ilek-niha
siha na palabra.
1. lingguahi
2. lugat 3. buente
4. ganye
5. ayuda
( I I I )
sigente
A. Oireksion: Oppe i sigente siha na kuestion sigun
gi tiningo'-mu.
1. Kao mamparehu ha' i manma'estudia pot
ran Chamorro?
2. Hafa siha na problema sinedda'-niha
3. Hafa ilek-niha i scie n tists pot bandan
guahi na parehu ha'?
12
kuttu-
scientists?
l in g -
I HESTORIAN MARIANAS
4. Hafa na gurupon taotao parehon-niha i Gupallao
siha ni manggaige Marianas gi bandan lingguahi?
5. Hafa i mas ma estudiadiayi ni scientists fuera di i lingguahi?
B. Direksion: Fa 1 tinasi sentensia i sigente na palabra
siha.
1. idea 2. difirensi 1 ao 3. palabra
4. primu 5. kina 1 hulo 1
-c. Direksion: Tuge 1 papa' atlibes-niha este siha na
palabra.
1. hongge
2. difirensi 1 ao
3. pa 1 go
4. fat to
5. kumple
D. Direksion: Tuge' papa' kumeke' ilek-niha sigente s i ha na palabra.
1. rasa
2. kuentos
3. infotmasion
4. estudia
5. mappot
( I V )
A. Direksion: Oppe sigente siha na kuestion sigun
ti tiningo'-mu. 1. Mangginen manu este siha na Gupallao
gaige Marianas?
13
mang-
I HESTORIAN MARIANAS
2. Hafa sinedda'-niha scientists pot Gupallao?
3. Hafa mas inestudian-niha di i lingguahi?
scientists fuera ha'
4. Hafa lokkue' i scientists ma estudiayi fuera
ha' di i taotao yan i lingguahi?
5. Hafa siha ilek-niha scientists pot
tinanom magi gi isla?
finatton
B. Direksion: Fa'tinasi sentensia
siha.
sigente na palabra
1. gurupu
2 . siakasu
3. a mot
4. chinalapon
5. nangu C. Direksion: Tuge' papa'
palabra. 1. chule'
2. chalapon 3. parehu
4. buente
5. guaha
atlibes-niha este siha na
D. Direksion: Tuge' papa' i kumeke ilek-niha i sigente
siha na palabra.
1. tinanom
2. dokko'
3. siakasu
4. rason
5. miyas
14
I HESTORIAN MARIANAS
( v ) A. Direksion: Oppe i sigente siha na kuestion sigun
gi tiningo'-mu.
1. Hafa na rason i scientists na ma estudiayi pot
i kinalamten i mangle'?
2. Yanggen un atan i chart kao sina mohon un dis
tingi i lingguahen Chamorro yan lingguahen
Tagalu hafa nai uma 1 achule 1 ?
3. Hafa parehon-niha i Chamorro yan i Tagalu che'cho'-niha anai humalom i Espanot?
4. Hafa i manantigu na Chamorro ma u'usa para
haligen guma'?
5. Hafa ma u'usa ni Chamorro para u fanmafa'tinas
na'yan-niha pat sahguan-niha?
B. Direksion: Fa'tinasi sentensia
siha.
1. penta
2. litratu
3. tason
4. ma'gas
5. pugas
15
sigente na palabra
I HESTORIAN MARIANAS
C. Direksion: Tuge' papa' i atlibes-na este siha na
palabra.
1. pripara
2. sinimai
3. daggao
4. to'lang
5. haffot
16
, 0 3Sn AM'1~811