1

2

3

МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ

ТІЛ БІЛІМІНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ

ПРОБЛЕМЫ ЯЗЫКОЗНАНИЯ

Алмабаева Г.Б., Жанадилова З.М. Көркем шығарманың аударылу теориясының

мәселелері ......................................................................................................................................

Aubakirovа D.S., Gabdullina Z.Y. Analysis of idiom translation strategies from English into

Russian within a political context …………………………………………………………………

Байманова Л.С. Неміс тілі жүйесіндегі тілдік тюркизмді лексикалық игерудегі

ерекшеліктер ..................................................................................................................................

Герфанова Э.Ф. Понятие «языковая личность» в современной лингвистике ……………….

Gizdatov G.G. Social constructs of the Kazakh media discourse ………………………………

Дальбергенова Л.Е. Эмосема «сердце» как выражение эмоционального состояния в

следственной ситуации ………………………………………………………………………….

Есиркеева Д.А. Номинативное поле концепта ВОЗРАСТ ……………………………………..

Жарқынбекова Ш.Қ., Тусупбекова М.Ж., Қоңыратбаева Ж.М., Әбдуәлиұлы Б.

Қалаішілік нысан атаулары: семантикасы, құрылымы, прагматикасы (Астана

урбанонимиясындағы шет тілдік эргонимдер негізінде) ...........................................................

Исина Г.И. К вопросу типологизации медиапрезентаций и когнитивных стратегий в СМИ

Каирбекова И.С..Сатпаева Ж.А, Жандаева Ұ.Ж. «Ақ отау тіктіру» фразеологизмінің

фольклорлық мәнмәтіндегі репрезентациясы .............................................................................

Карбозова Б.Д. Омонимдерді меңгерту: ой жүйесі мен әрекеттестік ......................................

Қадыров Ж.Т., Таласпаева Ж.С., Карипжанова Г.Т. М. Көпеев шығармаларындағы

түр-түстердің танымдық сипаты ...................................................................................

Михайлова Т.В., Астафьева Ю.В., Парфенова Т.А. Способы передачи реалий в романе

Джорджа Р.Р. Мартина «Игра престолов» ……………………………………………………...

Моисеева Е.В., Заяц Т.В., Бурдыга И.В. Переводческие ошибки в художественном

переводе ………………………………………………………………………………………….

Mussabekova U.E., Taubayev Zh.T. Some peculiarities of political discourse in Kazakhstani

periodicals ……………………………………………………………………………………...…

Мұхамади Қ.Т., Иісова Э.Ә. Идеографиялық оқу сөздіктерінің ерекшеліктері .....................

Немченко Н.Ф., Левен Я.Я. Ирландские заимствования в английском языке ……………

Nurtazina M.B., Arenova M.Zh. Interpretative aspect of the realization of author's intention

in a textual aspect …………………………………………………………………………..............

Омарова З.К. Поликультурная компетентность как цель языкового образования ………….

Оразбаева А.С. Әлеуметтік тілдік қақтығыстарды реттеудегі лингвистикалық сараптама

қызметінің рөлі ..............................................................................................................................

Смагулова А.С., Кучерявая Т.Л. Модели сравнения как способ вербализации

эмотивного концепта «горе/печаль» в новеллах Элис Манро ……………………………...…

Сұлтанова Б.М., Тағаева Г. Когнитивті метафоралардың тілдік ерекшелігі ........................

Сурова Д.С. О некоторых аспектах выражения эмоций в языке (на примере романа

Ф.М. Достоевского «Идиот») …………………………………………………………………...

Туксаитова Р.О., Омарова Г.Т. Топонимическое пространство Астаны в

лингвокультурологическом освещении ……………………………………………………….

Умирзакова З.А. К вопросу об анализе коммуникативного акта «разъяснение» ...................

Шаймерденова Д.З. Ценность «здоровье» в языковом сознании современной

студенческой молодежи …………………………………………………………………………

6

12

17

21

26

31

34

41

47

53

58

64

74

81

87

91

99

105

113

118

123

129

136

141

145

151

4

Шамилоглу Юлай, Қ.С. Құлманов, М.Б. Нұртазина Қазақ әдебиетіндегі

интертекстуалдық байланыс пен тілдік тұлғаның сипаты .........................................................

Шахин А.А. Коммуникативный конфликт как индикатор языковой личности ……………

157

164

САЛЫСТЫРМАЛЫ ТІЛ БІЛІМІ

СОПОСТАВИТЕЛЬНОЕ ЯЗЫКОЗНАНИЕ

Ахметова Г.С., Рахимова Т.К. Экономика және қаржы саласының терминдерін аудару

мәселелері ......................................................................................................................................

Ибрагимова Ж. Машиналық аударма жүйелерінің тиімділігін бағалау әдістері ...................

Ismagulova G., Kulakhmetova М. Types of idioms from the point of view of semantic stability

Медетбекова П.Т., Аушенова А.С. «Ақша» сөзінің қазақ және ағылшын тілдеріндегі

ерекшеліктер ..................................................................................................................................

Муханова А.Б. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі зат есім+етістік түріндегі

фразеологиялық тіркестердің құрылымдық-семантикалық ерекшеліктері .............................

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ФОЛЬКЛОРТАНУ

ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ И ФОЛЬКЛОРИСТИКА

Абишева У.К., Какишева Г.Ж. Между реализмом и символизмом: проза С. Сергеева-

Ценского начала ХХ века ……………………………………………………………………….

Акишева Ж.С. Лирикалық циклдың тұтастырушы компоненттері .........................................

Алпысбаева Қ.Б. «Едіге батыр» жырының Кеңестік дәуірге дейін жиналу тарихы ..............

Almabayeva G.B., Artykova Y.O. Using proverbs in teaching English …………………………

Балтымова М.Р. Айтыс пен аралас жанрлардың тарихи романдардағы көркемдік қызметі

Бекбосынова А.Х. Гиперболалық және литоталық теңеулердің стильдік қызметі ................

Есембеков Т.О., Солтанаева Е.М. Ғ. Жайлыбай поэзиясындағы интермәтіндік

қолданыстар ...................................................................................................................................

Қамарова Н.С., Отарова А.Н. Хамит Ерғалиев поэзиясындағы азаматтық үн

Қамарова Н.С., Толысбаева Ә.Т. Гүлнәр Салықбаеваның көркемдік әлемі .........................

Қожекеева Б.Ш., Алиева Ж.А. Қазақ әдебиетін дәуірлеу мәселесі және Б. Кенжебаев .....

Ментебаева А.Е. ХХ ғасырдағы жапон әдеби үрдісі ...............................................................

Оңашбай Ш. Есенқұл Жақыпбек – айтыс ақыны ......................................................................

Оразбек М.С., Ментебаева А.Е. Қазіргі жапон қаламгерлері шығармашылығындағы

көркемдік ізденістер ......................................................................................................................

Сүтжанов С.Н., Құралқанова Б.Ш., Құрманғожаева Э.С. Көне соқпақтар, ортақ

сипаттар ..........................................................................................................................................

Темирболат А.Б. Хронотоп документа в структуре художественного произведения (на

материале произведений Г.К. Бельгера и А. Алимжанова) ……………………………………

169

174

178

184

190

197

203

208

216

220

228

234

239

246

253

258

263

272

276

281

5

ТIЛДIҢ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТТIҢ ОҚЫТУ ӘДIСТЕМЕСI

МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ

Ахметова Г.Б. Заманауи оқытудың тиімді жолдары .................................................................

Бегалиева С.Б. Педагогическое проектирование в формировании творческой активности

будущего учителя ……………………………………………………………………………….

Динаева Б.Б. Коучинг әдісі – тіл үйретудің инновациялық технологиясы .............................

Камиева Г.К. Студенттердің танымдық қызығушылығын арттырудағы кейбір мәселелер

Кенжеғалиев Қ.К., Қаршыбекова А.Н. Шет тілі сабағында оқушылардың

шығармашылық қабылеттерін дамыту жолдары ........................................................................

Мусатаева М.Ш., Куатова Г.А. Изучение грамматической семантики футуральности в

элективных курсах бакалавриата ………………………………………………………………

Омарова З.К. Интерактивные методы обучения видам речевой деятельности

иностранного языка у старших школьников …………………………………………………...

Пчелкина Т.Р. Креативность мышления как один из показателей готовности студента к

профессиональной деятельности .................................................................................................

Смагулова С.С., Альжанова А.Б. Профессионально-ориентированное обучение

английскому языку на неязыковых специальностях вуза ……………………………………..

Тусупбекова М.Ж., Нургалиева У.С. Жоғары оқу орындарында ағылшын тілін оқыту

барысында бинарлы әдісінің іске асыру жолдары ......................................................................

Шагирбаева Б.К. Оқыту жүйесінде заманауи тәсілдерді қолданудың тиімді жолдары ........

ШОЛУЛАР, СЫН ЖӘНЕ БИБЛИОГРАФИЯ

ОБЗОРЫ, КРИТИКА И БИБЛИОГРАФИЯ

Абильгазиева Ж.К. Востребованность молодых специалистов на рынке труда и ее связь

с системой образования в Казахстане …………………………………………………………..

Шалгынбай Ж.Ж. Казахстан в Российской библиографии XIX-XXвв. ……………………..

АВТОРЛАР ЖАЙЛЫ МАҒЛҰМАТТАР

СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ

288

293

299

304

311

319

324

330

337

343

348

354

360

367

6

ТІЛ БІЛІМІНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ

ПРОБЛЕМЫ ЯЗЫКОЗНАНИЯ

____________________________________________________________________________

ӘОЖ 811

Г.Б. Алмабаева, З.М. Жанадилова

Әл-Фараби ҚазҰУ

Алматы, Қазақстан

almabayeva.g@gmail.com

КӨРКЕМ ШЫҒАРМАНЫҢ АУДАРЫЛУ ТЕОРИЯСЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Адамның шығармашылық қызметінің ең күрделі де көп қырлы түрі – аударма. Әдетте

аударма дегенде бір тілдің екінші тілге аударылатын белгілі бір мәтін немесе көркем

әдебиетесімізге түседі. Ал шындығына келгенде, аударма барысында бір тілдің бірлігінің

екінші тілге уысуы ғана емес, түрлі мәдениет, әр алуан тұлға, ойлаудың түрлі жолдары,

әртүрлі әдебиет, дамудың бірнеше кезеңдері, әр елдің салты мен дағдыларына кез боласың.

Аудармамен мәдениеттанушы, этнограф, психолог, тарихшы, әдебиеттанушы, тілші

ғалымдар айналысады. Соған сәйкес аударма белгілі бір ғылымның шеңберінде зерттеу

объектісі бола алады. Сонымен бірге аударма ғылымы – аударматану, психологиялық,

мәдениеттанушы, когнитивтік, әдеби және тағы басқа аспектілерге бөлінеді. Автордың ой-

сезімін, дүниетанымын, стильдік дербестігін, көркемдік әлемін терең түсіну, айқын сезіну-

аударма сәттілігінің негізі.

Түйін сөздер: көркем аударма, мәтін, аударма теориясы, түпнұсқа, әдебиет.

Ең алдымен, аударманың негізгі екі түрі бар: көркем аударма және ақпараттық аударма.

Көркем аударма дегеніміз – бұл көркем әдебиет шығармаларының аудармасы. Аударманың

бұл түрімен айналысатын аудармашының негізгі міндеті – түпнұсқаның көркемдік-

эстетикалық рухын жеткізу, аударма тілінде құнды көркем мәтін жасау. Аудармашы осы

мақсатына жету үшін аударылатын мәтіннің жекелеген бөлшектерін ала отырып, түрлі амал-

тәсілдер қолдануға ерікті. Ал ақпараттық аударма дегеніміз – оқырманға кейбір мәліметтерді

жеткізетін мәтіннің аударылуы. Мұндай мәтіндерге ғылыми, іскерлік, қоғамдық-саяси,

тұрмыстық және соған ұқсас мәтін материалдары жатады. Аударманың осы түрімен

айналысатын аудармашының негізгі міндеті – осы мәтіндегі ақпаратты толық жеткізу, басым

баламалық мүмкіндікті пайдалана отырып, мәтінді аудару. Аударманы көркем және

ақпараттық түрге бөлу түпнұсқаның негізгі қызметін көрсетеді. Ол көркем бүтіндікті қажет

ететін түпнұсқа аудармасында кейде ақпараттық қызмет атқаратын кейбір бөліктер

болатындығын, осыған қарама-қайшы, ақпараттық мәтінді аудару барысында көркем аударма

элементтері де кездесетіндігін білдіреі. Аударманың негізгі осы түрлерінің әрқайсысында

аудармашылық стратегияны таңдауға әсер ететін өзіндік ерекшеліктері болады әрі өте ұсақ

түрлері де кездеседі.

Көркем әдебиет стилінің әдебиеттік, тілдік ерекшеліктері аударма әдебиетке де тән.

Белгілі бір халықтың тілінде жазылған әңгіме, повесть, роман – сол халықтың ұлттық

көркемөнер туындысының эстетикалық функциясы, прагматикалық сипаты – баршасы тілді

қолданушы халықтың рухани-мәдени ұлттық танымының үдесінен шығуды көздейді. Көркем

аударманың тілі де сол мақсатқа бағындырылады. Көркем әдебиет тілі қоршаған ортаның

шындығын бейнелеп қана қоймайды, адам табиғатын, қоғамның болмысын өзгертуге,

жақсартуға ат салысады.

Көркем аударманың теориясы мен практикасы күрделі және көп қырлы мәселелерді

қамтиды. әдеби шығарманың құрылым жүйесі, образдылығы, мазмұны, стилі, тілі секілді

7

поэтикалық құбылыстармен бірге оның эстетикалық, лингвомәдени, сондай-ақ

психологиялық және семиотикалық табиғатын түзетін көркемдік құбылыстарды пайымдау

әдеби аударманың табиғатын таразылаудағы басты міндеттерінің қатарына жатады. Оның

үстіне, аударма автор мен аудармашының шығармашылық шеберлігі, даралығы қатар көрініс

табады. әрі түпнұсқа тілі мен аударма тілінің заңдылықтары қатар қызмет атқарады. Осының

бәрі аударма мәселелерін зерттеудің саласы, арнасы өте көп, алуан түрлі екендігін көрсетеді.

Кез келген ұлт тарихтың қай кезеңінде дүние жүзілік қоғамдық даму прцесінен оқшау

өмір сүре алмайды. Қай ұлттың тарихын алсақ та, ол өзге халықтардың тарихымен

байланысып жатады, басқа ұлттармен әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынаста болады. Ал

қарым-қатынастың басты құралы тіл екені баршаға аян. Ұлтаралық қарым-қатынасқа келсек,

әр тілде сөйлейтін адамдардың арасында тілдік дәнекер керектігі өзінен-өзі белгілі. Міне, осы

тұста аударманың қажеттілігі туады. Осы тұрғыдан келгенде, аударманың бастау көздері тым

әрі, тарихтың тым ескі қойнауына кетеді [1, 35].

Тілімізде, мәдениетімізде аударма жасау арқылы тілде сөз құраудың, ойды бейнелеудің

жаңа тәсілдері туады, жазу шеберлігі артады. Ол халықты рухани жағынан дамытудың күшті

құралы ретінде бүкіл адамзат мәдениетінің қазыналы қақпасын ашатын кілт, ғылым мен

білімнің қайнар бұлағы, тіл ұстартудың мектебі. Көркем аударма туындылары әр халықтың өз

мүлкі, өз табысы болғандықтан жұртшылық (оқырман, зерттеушілер) әрқашан оның

жақсысына сүйсініп, жаманына күйініп отыратыны белгілі.

Аудару іс-әрекетінің өмір сүру ұлт тарихының көне қойнауымен астарлас. Аударманың

іс-тәжірибесі қазақ ғылымында негізінен әдебиеттану саласының аясында көбірек талданып

келгеніне және осы аспектіге бірыңғай лингвистикалық тұрғыдан қарастыру кейінгі жылдары

ғана қолға алын бастады. Демек, аударманың лингвистикалық теориясы – қазақ тілтанымы

үшін жас ғылым, сондықтан осы ғылымның негізгі бағытын айқындап бере алатын бірқатар

ұғым-түсініктерінің даралана қоймағанының себептері де түсінікті.

Ең алдымен аударманың үрдіс ретінде өтуі үшін де, теориялық түйіндерін жасау үшін де

маңызды факторлар – аударудың амал-тәсілдері. Әлемдік аударматануда бұған қатысты

тиянақты пікірлер айтылғанымен, бұл тұрғыдан әлі де шешімін таппаған мәселелер

баршылық. Бұл көзқарастар роман-герман тілдерінен орыс тіліне (немесе керісінше)

аударудың тәжірибесіне сүйеніп жасалған; түркі тілдерін орыс тіліне, оның ішінде қазақ

тілінен орыс тіліне тәржімалау тәжірибесіне қорытылауында аударманың амал-тәсілдерін

қолдану үшін жалпы теориялық пікір-көзқарастар негізге алынды. Әлемдік аударматанудағы

аударудың жолдарына орай айтылған түйіндердің бірқатары орыс тілінен қазақ тіліне,

керісінше, қазақ тілінен орыс тіліне тәржімалаудың теориясы мен тәжірибесіне сәйкес келмей

жатады. Бұның себебі түпнұсқа мен аударма тілдің әртүрлі тілдер типологиясына енетіндігіне

байланысты. Сондықтан қазақ тілінен орыс тіліне аударудың ерекшеліктерін таратып айтуда,

нақтылай түсуді қажет ететін бір алуан ұғым-түсініктер бар.

Көркем аударма – әдебиетті жақындастыратын өнердің бірі. Осыған сәйкес, классик

суреткер М. Әуезов бір сөзінде: «Аударма бір жағынан шеберліктің де мектебі. Аудару үстінде

жазушы автордың шығармашылық сырына қанады, оның көргенін көріп, білгенін біледі, сол

арқылы өзінің ой өрісін ұлғайтумен қатар, авторша машықтанып үйренеді. Бұл жағдай шын

талант иесінің бойынан шығармашылық қайнардың жаңа көздерін ашуға себепші болады» [2,

46], – деп аударманың маңызын тереңнен толғай отырып шығармашылық ықпалдастық

мәселесінің қайнар көздері қайда жатқанын, бұл орайдағы аударманың рөлі мен мәні жөнінде

тұжырымды ойын білдірген. Осы тұрғыдан келгенде жалпы, шығармашылық әсер, ықпал ету

– шығармашылық тұрғыдан үйренуге жетелейді. Қаламгерлердің бір – бірімен танысып, өзара

идеялар алмасуы, соған орай әдебиеттерінің дамуы, ақыл – ой өрісінің ұлғаюы бір халық

әдебиетінің екінші халық тіліне аударылуына негізделуі, түпнұсқаны шынайы жеткізу –

көркем аудармадағы ең басты тұжырым болып табылады. Шынайы түрде аударма жасау

дегеніміз – өз тіліңде автордың түпнұсқада айтқан ойларын, мәтіндегі сезімі, таным-түсінігін

дұрыс та дәл жеткізу, аударманың барлық талапқа сай жазылған жоғарғы көркемдікте жасап,

оқырманның сүйікті шығармасына айналдыру. Түпнұсқада бейнеленген шынайы болмысты,

8

баяндалған ақиқат жайларды аударма шығармасында шындық түрінде қайталап жеткізу

аударма қызметінің ең басты мақсаты болып табылады. Аудармашы бір ел әдебиеті мен екінші

ел әдебиетінің арасындағы рухани дәнекер. Алайда рухани дәнекерліктің қиындығы мен

машақаты да жеткілікті, оған қойылатын талаптың да өте жоғары, міндеттің аса зор екені

белгілі. Әдебиеттің ішкі байланысын нығайтатын аудармашы түпнұсқаны басқа тілді мәдени

ортада таныстыру үшін аудармашыға қойылатын талаптарды орындауы тиіс. Ал олардың

аударатын шығармаларын қарастыру үшін, компаративистика ғылымын зерттеуші Б.И.

Дуанинаның атап көрсеткеніндей, « ...іріктелініп алынған шығармаларына көңіл аударуы

керек және зерттеу жұмыстарын жүйелі ұйымдастыру арқылы халықаралық контекске

жақындай түсу қажет» [3, 14], – деген пікіріне жүгінуге тура келеді.

Аудармада автордың шығармада нені мазмұндағанын, қандай мақсат көздегенін, нені

басты мәселе етіп көтергенін немесе неге басым көңіл аударғанын білу- сыншыға,

әдебиетшіге, аудармашыға тікелей қатысты болса, мәтіндегі автор ойын, сөз астарындағы

құпия сырды дәл аңғарып, ұғыну аудармашылық сезімталдық пен түйсіктілікті талап етеді.

Шығармалардағы автор ұстанымы, мұраты, ой-танымы неге бағытталғанын білу маңызды.

Сондықтан көркем туындыны қайталап, асықпай, жайлап түйсініп оқу аудармаға пайдасын

тигізеді.

Көркем аударма мақсаты-шет тілін білмейтін оқырманды басқа хылықтың

шығармаларымен, әлем әдебиетінің озық үлгілерімен, классикалық туындыларымен

таныстыру. Шығарманың көркемдік ерекшелігін табысқа жетуінің басты кепілі. Мұндай

жетістікке жету үшін аудармашы бірінші кезекте түпнұсқаның көркемдік мазмұнымен бірге,

рухын терең сезінуі тиіс, бұл үшін талантты аудармашы болу аз, нағыз әдебиетші,

энциклопедияшы ғалым болуы тиіс.

Аударматану бір-бірімен өзара байланысты ғылымдар: әдебиет теориясы, әдебиет

тарихы, әдебиеттану, әлем әдебиеті, қазіргі қазақ тілі, тіл біліміне кіріспе, қазақстан тарихы,

психология, логика пәндерінің жиынтығынан құралып, компаративистика ілімін

қалыптастырады. Компаративистика көркем аударма арқылы алға жылжитындықтан,

халықты рухани жағынан дамытуда маңызды рөль атқаратын әдеби үдеріс. Сондықтан да,

көркем аударма әдебиетпен қатар дамып отырды деуге толық негіз бар. Аударма өнері – әдеби

байланыстың дәнекері болғандықтан, аудармашылар мен компаративистер алдында, көркем

аударманы дамыту мәселелері тұрды. Әсіресе, ХХ ғасырдың екінші жартысында аударылған

шығармаларға қатысты талқылаулар, конференциялар ұйымдастырылып, көркем

аударматануында жетекші идеялар мен ұстанымдар ұсынылып отырды.

ХХ ғасырдың 50 жылдарынан бастап, Бүкілодақтық, республикалық конференцияларда

көркем аудармаға қатысты көптеген теориялық пікірлер айтыла бастады. Солардың ішіндегі

басты-бастыларын атап айтсақ, 1955 жылы Қырғызстан Жазушылар одағы басқармасы

президиумының шақыруымен қазақ ақын-жазушылары Фрунзе қаласында болып, екі ел

әдебиеті жайында өзара ойларын ортаға салды.

1957 жылы 4 желтоқсанда Қазақстан Компартиясы Орталық комитеті бюросының

«Республика баспаларының аударма әдебиетті бастырып шығару жұмысындағы елеулі

кемшіліктер туралы» қаулысына орай Қазақстан мемлекеттік көркем әдебиет баспасында

құрылған аударма әдебиет редакциясы 1958 жылдың мамыр айынан қазанға дейін Азия мен

Африка елдері жазушыларының анағұрлым көлемді жиырма бір кітабын қазақшаға аударып,

редакциялап, баспаханада бастырып, жарыққа шығарып үлгерді. Осы жылдың қазан айында

Ташкентте өткен конференциясында таныстырды. «Түпнұсқаның өз тілінде басылған бұл

кітаптарды конференцияға қатысушылар сүйсіне, қуана қарсы алды, қызығып, мақтап,

мақұлдаған пікірлерін айтты» [4, 178], – деп жазды аудармашы Х.Өзденбаев.

Сонымен қатар, 1958 жылдың 15-18 қаңтар аралығында Алматы қаласында орыс

әдебиетін Орта Азия, Қазақстан, Әзірбайжан халықтарының тілдеріне аудару мәселесі

жөнінде аймақтық кеңес өткізілді. Бұл кеңес Қазақстанда аударма ісінің дұрыс жолға

қойылуына мол септігін тигізгені сөзсіз.

9

Кеңес жазушыларының Бүкілодақтық ІІ сьезінде аударма мәселесі қаралып, КСРО

Жазушылар одағының басқармасы бұл мәселені пленумның күн тәртібіне қойып отырды.

Сонымен қатар, Совет Одағы көркем аударма жасап, оны таратуда дүние жүзі бойынша

алдыңғы орынға шығып, 1958 жылы көркем аударма саласындағы жетістіктері үшін

Брюссельде өткен дүниежүзілік көрмеде КСРО Жазушылар одағы алтын медальмен

марапатталды.

1960 жылдан бастап әр елдің тіл ерекшеліктеріне қарай жер-жерлерде регионалдық

конференциялар ұйымдастыру жолға қойылды. 1961 жылы Мәскеуде көркем аударма

мәселелері жөнінде халықаралық симпозиум өткізіліп, оған бұл орайда көркем аударманың

негізінен орысшадан қазақшаға аударудың сыры мен сынына ерекше көңіл бөлінді.

1961 жылы желтоқсан айында Фрунзе қаласында түркі тілдес халықтардың

шығармаларын аудару мәселелері жөнінде конференция өткізіліп, 1962 жылы Қазан

қаласында жалғасын тапты. Жазушылар одағы басқармасының төрағасы Л. Соболев осы

конференцияда өзінің «Абай жолы» романының қалай аударғандығы жөнінде баяндама

жасаған. «...Ол түпнұсқаның ұлттық бояуын сақтау жөнінде өз пікірлерін баяндай келіп,

шығарманың көркемдік мәніне жете түсінуде автордың өз көмегі орасан зор болғанын атап

айтады» [5, 155]. Автормен ақылдаса отырып жасалғандықтан «Абай жолы» эпопеясы

«авторизованный перевод» яғни, мақұлданған аударма деп аталынды. Сондай-ақ, тілдері

түбірлес туысқан республикалардың әдебиетін өзбек тіліне аудару тәжірбиесі жөнінде өзбек

республикасының астанасы – Ташкент қаласында Мәскеуден арнайы мамандардың

қатысуымен, үлкен кеңес болып өткен. Онда негізінен қазақ әдебиетін өзбек тіліне аудару

мәселелері сөз болды.

1966 жылы Мәскеуде көркем аударманың ең шұғыл проблемаларына арналған

дүниежүзілік симпозиумда:

1. Көркем аударма теориясы мен тәжірбиесінің өзекті мәселелері;

2. Поэзиялық шығармалардың аударылуы;

3.Түпнұсқа мәтініндегі ұлттық ерекшеліктерді беру тәсілдері; т.б. мәселелер кеңінен

талқыланды.

Симпозиумда дүниежүзі бойынша 200-ден астам ғалымдардың баяндамалары тыңдалды.

Біздің елден көркем аударма теориясын зерттеушілер С. Талжанов пен Ә. Сатыбалдиев

қатынасып, көркем шығармаларды орысшадан қазақшаға аударылу ерекшеліктеріне

байланысты баяндамаларымен таныстырды.

1967 жылдың сәуір айындағы Қазақстан жазушылар одағы басқармасының аударма

мәселесіне арналған пленумының алдында Ә. Сатыбалдиев аталмыш симпозиумда көтерілген

мәселелерге тоқтала отырып, біздің елден басқа республикаларда көркем аударма мәселесін

ұйымдастырып, жолға қойып отыратын кеңестердің ашылғандығын, ғылыми институттарда

арнаулы бөлiмдер, гуманитарлық оқу орындарында көркем аударманың тарихы мен

теориясына арналған кафедралар жұмыс істейтінін тілге тиек ете отырып, лайығынша жолға

қойылмай келе жатқан аударма саласына мықтап көңіл бөлу керектігін баса айтады. Баспаның

жоспарын ықшамдау керек болса, аударма көлемiнің азайтылатынын, ақша үнемдеу керек

болса аудармаға деген қаламақы кемiтiлетiнін, елдер арасындағы кезектi онкүндiктер

қарсаңында, не болмаса бiреудiң мерейтойларын өткiзуге келгенде айнала жүгiрiсiп, жабыла

аударту ұйымдастырылатынын да, ол науқан өткеннен кейiн саябырсып қала беретiнін ашына

айтады. Сондай-ақ, симпозиумда көркем аударма шығармалардың жыл сайын ондаған баспа

үлкен көлемде шығып жатқаны, саны көп болғанымен сапаларының нашарлығы сөз болды.

Ол кезде сападан гөрі санның артуына көп көңіл бөлініп кетуінің басты себептері айтылады.

«Кеңестік кезеңде аударма дербес өнер үлгісіне айналып, қалыптасты. Біздің бірсыпыра

қандастарымыз өз тағдырын әдебиеттің осы саласымен байланыстырды. Қазіргі кезде кеңес

дәуіріндегі аудармаға деген тапсырыспен жасалған жарамсыз дүние ретіндегі қарау секілді

теріс көзқарас қалыптасқан. Аударма жұмысы жоғары сапалы деңгейге тез көтерілді, оған

ерекше көңіл бөлініп, жағдай жасалды, дамудың даңғыл жолына түсіп, тез жетілді десек,

шындықтан алыс кетер едік. Көркем аударманың жай-күйі туралы айтылған мына пікірлер

10

мен баяндама, сын мақалалар көркем аударма мәселесі әр кезде де күрделі күйде болғанын

аңғартады.

1954 жылы өткізілген бүкілодақтық жазушылар съезінде Ғ. Мұстафин баяндама жасап,

өз ойын былай жеткізген болатын «Қазақ кеңес әдебиеттерінде көркем аударма үлкен орын

алады, өйткені аударма арқылы жер жүзілік әдебиетке мәдениетімен толысамыз. Кеңестік

Қазақстанның өркендеген мәдениеті аудармалық әдебиеттің көлемінен де көрінсе керек.

Алайда қазақ тілге аударылған шығармалардың бір сыпырасы оқушылар тілегін

қанағаттандыра алмай жүр» [5, 82], – деп ашына айтады.

Баяндаманы талқылау барысында Ә. Ипмағамбетов «Аудармашы шығарманың жалпы

мазмұнын ғана жеткізіп қоймай, оның көркемдік ерекшеліктерін де сақтауға міндетті, мұның

мәнісі – көркем шығармаларды аудару саласында жеткілікті даярлығы бар, жазушылық

шеберлігі жетілген әдебиетшілер ғана жұмыс істей алады деген сөз. Аудармашылардың

тәжірбиесін қорытып отыру керек, реалистік аудармашының принциптері туралы көлемді

еңбек қажет» [5, 85], – деп өз пікірін ортаға салады

Осы арада Ж. Молдағалиевтің Қазақстан жазушыларының V сьезінде айтылған сөзін

келтіре кетейік: «...әдебиеттің осынау өте маңызды саласына баспасөз жөніндегі

республикалық Комитет пен «Жазушы» баспасы тарапынан болсын, Жазушылар одағы

тарапынан болсын әлі де жете мән бермеушілік бар. Соңғы жылдары «Жазушы» баспасы

аударма кітаптар шығару жоспарын кемітіп жіберді. Мысалы, 1959 жылы олардың жалпы

көлемі 800 баспа табақ болса, 1965 жылы 200 баспа табақтан аз-ақ асыпты. Аудармашыларға

деген көзқарастың да пәлендей емес екенін ашық айту керек. Олармен алдын ала шарт жасау,

аванс төлеу сияқты заңды шаралар «Жазушы» баспасы практикасында жоқ деуге болады» [5,

133], – деуінен-ақ, көркем әдебиетті аударуды жоспарлау ісінде де жүйесіздік белең алғандығы

айқын аңғарылады. Сондай-ақ, «...Көркем аудармаға біздің әдеби сын да көп көңіл бөледі

деп айта алмас едім. «Соғыс пен бейбітшіліктің» қазақ тілінде шыққанына бірнеше жыл болса

да, біздің сыншылардан ол жөнінде жұмған аузын ашқан әлі ешкім жоқ. Осы бір үлкен әдеби

оқиғаның Жазушылар одағының залында да творчестволық әңгіме болмауы-көркем аударма

секциясының, әсіресе секретариаттың қағыс қалған ісі екенін мойындау жөн» [5, 133], – деген

сөздеріне назар аударсақ, аталмыш кезеңде көркем аударма сынының әлі де жетіле

қоймағандығына көз жеткіземіз.

Басқа ұлттық аударма мектептерін салыстыра қарастырғанда, қазақ аударма мектебінің

қалыптасып, жеке отау тіккеніне аса ұзақ уақыттың болмағандығы баршаға аян. ХІХ ғасырдың

ІІ жартысында Ы.Алтынсарин мен А.Құнанбаев сынды қазақтың ұлы ойшылдары қазақ

топырағына алғашқы аударма әдебиеттің үлгілерін әкелсе, бұл үрдісті ХХ ғасырдың алғашқы

жартысынан бастап-ақ ұлтымыздың зиялы қауымы ілгері дамытып әкетті деуге болады.

Бұл бастама әлі күнге дейін осы бір ырғағын бұзбай, әдебиетімізге әлемдік әдебиеттің

құнды да көркем мұраларының келіп қосылуына өзіндік үлесін қосуда. Десек-те, осынау мол

мұраның аударылу сапасы қандай? аудармашылардың тәржімашылық шеберлігі қай

деңгейде? деген сұрақтың жауабы ізделінуі сөзсіз. Бұндай сұраққа жауап іздеу өткеннің де,

бүгіннің де, келешектің де өзекті мәселесі болмақ. Сондықтан, сұраққа жауап іздеудің бірден-

бір жолы, ол - аударма теориясын қалыптастыру еді. Рас, қазақ аударма теориясы бірден

қалыптаса қалған жоқ, ол орыс және әлемдік аударма теориясын басшылыққа ала отырып

қалыптасты десек, ағат айтқандық болмас. Бұған қарап, қазақ аударма теориясы басқа

халықтардың аударма теориясының бірден-бір көшірмесі екен деген ой тумаса керек,

дегенмен, оларды үлгі тұтқандығы бағыт-бағдар еткені де ақиқат.

Аудармашы қанша күрделі болса да шығармадағы ұлттық ерекшелікті, көркемдік

мазмұнды түпнұсқамен тең дәрежеде аудармада көрсете білуі тиіс. Ол өзі аударатын ақын-

жазушының шығармашылығын аударуға қызыға кіріскенде ғана сәтті аударма тудырады.

А. Федоровтың ұғымынша: «Аудармашы тек қана әдебиет тарихын білуі тиіс емес,

сонымен бірге автордың шығармашылық болмысының да даму тарихын білуі тиіс» [6, 68], –

деген шарты орыс аударматануында ғана емес, аталмыш кезеңде қазақ аударматануында да

жиі айтылды. Шынында да, аударатын автордың шығармашылығымен толық танысумен

11

қатар, оның табиғи болмысын, шеберлік қырларын, шығармадағы айтар ойын жеткізу тәсілін,

кейіпкер сомдау жүйесін, стильдік-тілдік қолданыс ерекшелігін, композициялық құрылым

жасау тәсілдерін меңгеріп алған дұрыс. Ол туралы зерттеу ғылыми жұмыстармен,

естеліктермен танысу да пайдалы.

Жалпы, аударма жұмысымен айналысудың қыр-сырын, оның қиындығы мен пайдалы

жақтарын нақты көрсететін еңбектер дегенде, алғаш рет 1965 жылы жарық көріп, жалпы

оқырман қауымның ыстық ілтипатына бөленген, кейіннен қайта басылып шыққан Ә.

Сатыбалдиевтің «Рухани қазына» атты еңбегін атап өткен орынды. Аталмыш еңбекте

айтылған проблемалық мәселелер күні бүгінге дейін өзінің маңыз -қасиетін жойған жоқ.

Зерттеуші ең алдымен, аударманың даму бағытына, маңызына жан-жақты тоқтала отырып,

аударма арқылы тілімізге неологизмдік сөздердің көбейетінін, аударма тек қазақ тілін

лексикалық тұрғыдан байытып қана қоймай, сонымен бірге синтаксистік тұрғысынан да, жазу,

сөйлеу, мәдениетін көтеру тұрғысынан да көп әсері бар екенін тілге тиек етеді.

«Аударма арқылы қазақ оқырмандары ескі патша сарайларына, хан ордаларына, не бір

көсемдерді, не бір шешендерді, неше алуан суайт-сұмырайларды көреді. Аудармашы

осылардың бәріне ең алдымен ойын жеткізу керек те, сонан соң сөзін жеткізу керек. Яғни ол

аударылатын кітаптағы соны дүниені, соны өмірді, соны ортаны ең әуелі көзімен көріп

тұрғандай ойша қабылдап, оның әрбір деталіне дейін бойына сіңіріп алуы керек те, тек сонан

соң ғана ана тілінің бар мүмкіншілігімен оқушыларына айтып беруі керек» [7, 9], – деп,

аудармашы мақсатына тоқтала отырып, аударма принциптеріне талдаулар жасайды.

Аудармашы әрі ғалым аударма принцптері туралы ойын былайша жүйелеп көрсетеді. Оның

тұжырымдауынша:

1. Көркем аударма әдебиетіміз бен мәдениетіміздің үлкен және маңызды саласы. 2. Оның көп жылдық тарихы, өсу жолы, қалыптасқан дәстүрі бар. 3. Ол халықты рухани жағынан дамытудың күшті құралы: бүкіл адамзат

мәдениетінің, қазыналы қақпасын ашатын кілт, ғылым мен білімнің қайнар бұлағы, тіл

ұстартудың дүкені.

4. Көркем аударма теориясы филология ғылымының бір саласы. Оның тәжірибені қорыту, пікір жарыстыру негізінде айқындалған принциптері, танылған тәсілдері,

шеберлік жүйесі бар.

Сондай-ақ, аударма деген біздің жағдайымызда тіл ұстартудың нағыз зертханасы

екендігі қазақтың бар сөзі сол зертхананың сарабынан өтіп жатқаны, күн сайын

соншалық көп істелетін аударма үдерісінде бір сөз әр мақамда қолданылып, сан рет

салыстырылатыны, кейде оғаш та қолданылып жүріп, бірте-бірте орнын табатыны ғалым

назарынан тыс қалмайды. Мысалы, «оборона» деген сөздің көпке дейін «Отан қорғау»,

«ел қорғау» болып келіп, ақыры «қорғаныс» болып тұрақтауының өзі үлкен эволюциялық

дамудан туған ірі жеңісіміз» [7, 16], – деп аударма жасаудың тиімді жақтарын,

маңыздылығын сөз ете отырып, аударма өнерін ғылыми тұрғыда зерттеуді бір жолға қою

керектігін алға тартады.

Аударматану – аударма ғылымының қалыптасуы мен өркендеуін, зерттелуін қарастыра

отырып, әр қилы қызмет атқарады: әдеби амалдардың қолданысы, аударма

трансформациялары, әдеби аударманың негізгі тұжырымдары, өзіне тән ерекшеліктері, аудару

тәсілдері мен тәжірибелері, аударма мәтінінің түпнұсқамен сәйкестігін пайымдап, барлап-

байқаудан туған қағидаларды ғылыми негізге сүйеніп қорыту да аударматанудың негізгі

міндетіне жатады.

Әдебиеттер тізімі

1 Қабдолов З. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1983. – 460 б.

2 Әуезов М. Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері // Қазақ әдебиеті, 1955, 7

қазан.

3 Дуанина И. Компаративистиканың өзекті мәселелері. // Халықаралық ғылыми

конференция. 2006. – 524 б.

4 Уақыт және қаламгер. Әдеби сын 5-кітап. – Алматы: Жазушы, 1977. – 287 б.

12

5 Әдеби өмір шежіресі // Құрастырған - Ә.Нарымбетов. – Алмты: Ана тілі, – 488 б.

6 Федоров А. Основы общей теории перевода. – Москва: Советский писатель, 1972. –

356 с.

7 Сатыбалдиев Ә. Рухани қазына. – Алматы: Жазушы, 1987. – 229б.

Перевод является межъязыковой коммуникацией. Переводом называется процесс

преобразования речевого произведения на одном языке в речевое произведение на другом языке

при сохранении неизменного плана содержания, то есть значения. Для сознательного и

правильного выполнения своих функций переводчик должен ясно представлять себе цель своей

деятельности и пути достижения этой цели. Такое понимание основывается на глубоком

знакомстве с основами теории перевода, как общей, так и специальной и частной,

применительно к той области и комбинации языков, с которыми имеет дело переводчик. Оно

предполагает знание системы соответствий между этими языками, приемов и методов

перевода, умение выбрать необходимое соответствие и применить наиболее эффективный

прием перевода в соответствии с условиями конкретного контекста, учет прагматических

факторов, влияющих на ход и результат переводческого процесса.

Translation is a means of interlingual communication . The theory of translation provides the

translator with the appropriate tools of analysis and synthesis. It makes him aware of what he is to

look for in the original text, what type of information he is to look for in the original text, what type

of information he must convey in target text and how he should act to achieve his goal. The translator

makes possible an exchange of information between the users of different languages by producing in

the target language a text which has an identical communicative value with the source text. Theory

of translation deals with translation universals and is the basis for all other theoretical study in this

area, since it depends what translation is and what makes it possible.

УДК 84.4.5

D.S. Aubakirova, Z.Y. Gabdullina.

Sh.Ualikhanov Kokshetau State University, Kokshetau, Kazakhstan

audiana91@gmail.com

ANALYSIS OF IDIOM TRANSLATION STRATEGIES FROM ENGLISH INTO

RUSSIAN WITHIN A POLITICAL CONTEXT

Idiomatic expressions are considered to be the essence of any language. In other words, they

are used in all spheres of people’s everyday activities. They are processed quickly by native speakers,

while for non-natives interpreting and translating of idioms may be problematic even at high level of

proficiency. This paper analyses the problems which are often encountered by translators when

dealing with the translation of idiomatic expressions within a political discourse. It also discusses

effects of different registers on the translation of idioms. The translator proposed some tentative

suggestions and made comments on the translation of chosen idiomatic expressions. The analysis is

based on David Cameron’s public speech held in Manchester, 2015.

Keywords: Idiomatic Expressions, Culture – specific Concepts, political Discourse,

Translating Idioms, Idiom; Translation Strategies; Idiom Translation; Equivalence.

The problem of having no equivalent for certain expressions in the target language (TL) remains

one of the major issues which translators come across. However, before an appropriate translation

method can be applied to an idiom, it has to be recognized as such, understood and analysed

thoroughly. In addition to that, a translator must take into consideration the particular context wherein

13

idioms are used. Accordingly, it is important to note that when choosing an appropriate method for

translation, translators can be conditioned by register or genre. Furthermore, it is not always enough

to simply find an equivalent to effectively translate a text. According to Trosborg, in order to become

a successful professional, it is essential to understand the genre a translator is dealing with [1, 15].

According to Mona Baker, idioms are fixed phrases, the meaning of which cannot be

understood by knowing the individual components [2, 45]. She states that the change in the word

order in an idiomatic expression, the removal or adding a word to it, or a replacement a word by

another one will inevitably lead to the loss of its sense.

Fernando, in his taxonomy, distinguished 3 subgroups of idioms [3, 35]:

1. Pure idioms. This type of idioms is considered to be as non-literal expressions. For example, to cry over spilt milk cannot be understood literally because its meaning has nothing in common with

milk.

2. Semi-idiom is an expression that has one or more literal elements. For example, to pass the buck, wherein pass has a literal meaning and the buck has a meaning of responsibility.

3. Literal idioms are expressions which can be interpreted by their constituents. Idioms can also function in different generic patterns. According to McCarthy [4, 87], idioms

have a characteristic of ‘observation – comments’, wherein a speaker makes an observation and then

evaluates it by means of an idiomatic expression. For instance,

S1: Yet it made a lot of political statements as you were saying, a lot of comments on even the

way the world is today.

S2: Mm. Yeah. Today. Yeah. I thought that.

S3: But I just felt the whole book was written tongue in cheek. I think that was, that was initially

his whole point he was just laughing at us. He’s taking the Mickey. (Candode) [4, 88].

In the given example, idiomatic expressions serve a function of evaluation, followed after a

factual observation. Such instances, wherein idioms serve an evaluative function, occur very often in

any language which illustrates the importance of idioms as a communicative pattern. Apart from the

above mentioned evaluative function, there are also narrative and summarising functions which

should be taken into consideration during the translation process.

Since conventional software can only partially retrieve idiomatic expressions, one should rely

on the lists of recurring chunks, however, such lists still need manual sift to decide which lexical units

can be called as idioms and which not. Furthermore, it should be highlighted that this lists do not

provide contextual information, in other words, idioms are extracted from source texts which means

translators or/and users have to turn to the contexts in order to thoroughly investigate idiomatic

expressions [4, 82]. As regard the meaning of idioms, it can be sometimes very difficult to decode

an idiomatic expression by only examining its constituent parts which became clear from the

discussed examples. The translator, in the absence of contextual clues, may rely on some

considerations offered in the literature. For example, one of the considerations is based on suggestion

that idiomatic expressions are often partially literal and by ‘imagining’ their literal meanings in our

mind, one can interpret their figurative meanings [4, 87].

Before moving to the analysis of idioms in a political context, it is crucial to state that the

translated product should sound natural to the target audience (TA). Accordingly, another important

consideration that translators should bear in mind is retaining naturalness and fluency of the target

text (TT). Thus, the translator addressed various theories known in the translation studies field, such

as Eugene Nida’s strategy of dynamic equivalence [5, 126], Lawrence Venuti’s invisibility of

translators for the purpose of achieving fluency and coherence in the TT, and Hans Vermeer’s Skopos

Theorie [6]. According to Nida’s formal equivalence the quality of translation was determined by its

accuracy and correctness [5, 126]. While dynamic equivalence focuses attention on the cultural

expectations and the reader’s linguistic needs. Thus, he suggested several basic requirements of a

translation [5, 126]. For example his ‘principle of equivalent effect’ implies four fundamental

requirements: 1) ‘translation should make sense, 2) it should convey the spirit and manner of the

source text (ST), 3) it should have natural and easy form of expression so the audience could read the

14

final product as fluently as in his/her first language, and 4) the translated product should elicit the

same response in the target culture (TC)’.

Vermeer’s Skopos theorie had a significant influence when deciding on the overall strategy of

the translation. In the translation process it is important to clarify the functions of the ST. Skopos

theory was developed from a theory called translational action [5, 221], wherein ‘any action has an

aim and motive which leads to a result, a new situation or event’ [5, 221]. According to Vermeer, the

strategies used in the process of translation are determined by the purpose of the translation.

Another theory which was addressed to is Katharina Reiss’s work on text types and text

varieties. For Reiss communication must be achieved in the text as a whole rather than at the word

or sentence level [7, 70-72]. Reiss defines a text type according to informative, expressive, and

operative characteristics, and each of them obtains different aims. Therefore, when translating

political speeches, another important concept that should be considered is a functional approach.

However, despite the fact that Reiss and Vermeer [7, 72-75] set out basic rules to their theory, one of

the certain advantages of their practice is that the theory does not define the principle of it. Each case

should be considered separately [7, 72-75].

As mentioned above, when translating idioms one should take into account the context wherein

idioms are used. It is believed that idioms are more frequently used in fiction and informal speech.

However, it does not necessarily mean that academic or business data feels the shortage of idiomatic

expressions. A small-scale research of twenty British political speeches showed that there are at least

ten idiomatic expressions in each speech. Thus, translation of idioms in political discourse deserves

a particular attention.

Analysis of idiom translation strategies.

Baker states that one of the first difficulties which translators encounter when dealing with

idioms is an ability to recognise and interpret them correctly. This is not an issue for native speakers,

since they can easily recognise idioms in speech; however, for the non-native speakers this can be

very challenging at times. Some idioms are quite easy to recognise since their literal meaning does

not coincide with the reality [2, 45-65], thus they cannot be understood literally, such as ‘to plant a

seed of hatred’ or ‘to rule the waves’. On the other hand, there are idioms which offer a quite

applicable literal meaning and thus might present considerable difficulties.

For example, an idiomatic expression such as, ‘to go through the roof’, in Russian has a literal

meaning ‘проходить через крышу’, which can be used in a proper context. The following example

‘Who gets hurt when governments lose control of spending and interest rates go through the roof?’

(Cameron, 2015) [8] shows the contextual inappropriateness with the literal interpretation of the

idiom, which pushes us to investigate its figurative meaning. In this case, ‘to go through the roof’ has

two figurative interpretations, where the first one is ‘to become very angry’ and the second is ‘to

become very high for prices’ (Cambridge International Dictionary of Idioms) [9]. Provided a

translator is aware of the second figurative interpretation of the idiom, it does not cause any

difficulties in translation of it, but nevertheless processing idioms with multiple meanings might pose

a more significant challenge for translators when they are not aware of the double meaning, especially

if the translator works into his / her second language. The Russian idiomatic expression ‘выше

крыши’ (back translation, over/through the roof) could act as one of the closest equivalents if it was

not quite misleading since it is used in a different context (spoken language) and considered to be

informal.

Another point to be stressed is that the context wherein this idiom was used restricts a translator

to find a more applicable Russian equivalent so it corresponds to the formal style of the source

language (SL) context. Another alternative phrase ‘Зашкаливать’ (to go off the scale/charts) might

carry over the meaning of the SL idiom, however, it does not render the figurative characteristics of

the idiom. Accordingly, an important consideration that translators should bear in mind when dealing

with idiom translation is retaining the style, as well as the expressivity of an idiom. The Russian

idiomatic expression ‘Бить все рекорды’ (to hit all the records), which is similar in meaning but

dissimilar in form, seems to be more appropriate to the political context. Firstly, because the context

15

of use of the aforementioned idiom is more or less similar with its English counterpart, and secondly,

it fully carries over an idiomatic expressivity and works fine in a formal context.

Another example taken from the same speech, ‘to feel sick to one’s stomach’ has a negative

emotional colouring and connotation which can be translated into Russian as ‘тошнить от ужаса’

(likely to vomit because of being horrified by something) or ‘приводить в ужас’ (to bring into a

horrified condition). Although the first Russian alternative seems to convey the same meaning, and

has a strong negative colouring, translators again should take into account the register of the TL and

investigate if the translation is appropriate within the political context of the TL audience. This in

turn raises the question on the degree of formality of the source expression within their political

discourse. On top of that, when working on political discourse it is crucial to be aware of the language

specificity within the mentioned field both of the source and target language. Accordingly, the first

mentioned Russian idiomatic equivalent is more likely to be used in informal speeches rather than in

a political context. Therefore, the second alternative is a better match for the formal discourse in

Russian. Although the use of ‘приводить в ужас’ results in a slight loss of idiomatic expressivity, by

bringing in more formal features the style is transferred to the TL.

According to Baker, another difficulty that causes translation problems is a play on words [2,

45-100]. She gives an example of the idiomatic expression ‘to poke one’s nose’, which is used in the

ST in both literal and figurative meaning. An idiomatic equivalent in the TL is a solution to this

problem, otherwise a play on idiom has to be omitted. To illustrate the problem of play on words, a

marked idiomatic expression ‘We are not a one-trick party’ (Cameron, 2015) [8] has been chosen,

which presents a problem both in interpretation and translation. In order to interpret an idiom

correctly, translators should be able to recognise a play on word and investigate the original version

of an idiom. The original idiomatic expression is ‘a one-trick pony’, which means that someone is

good at doing only one thing at a time (Cambridge International Dictionary of Idioms) [9]. The

etymology goes back to the 19th century and is related to circuses where ponies were taught to perform

tricks. At this point it should be noted that political speeches may involve culture-specific language

as well, which is considered to be a serious challenge for translators, since dissimilarities in culture

make it very difficult to render the intended meaning of idioms. Due to the unavailability of a Russian

equivalent of the original idiomatic expression, paraphrasing and retrieving the original meaning of

the idiom seems to be called for. Thus, ‘Мы не из тех людей, которые годятся лишь на одно дело’

(We are not that type of people who are good at doing only one thing) would work in the TL, but the

translation loses its colour and that significant effect which the speaker tried to reproduce by

substituting words (pony-party); in other words, the translation has flattened the intended play on

words. In this case equivalence can hardly be obtained. However, it is important to reflect the original

negativity of the idiom ‘a one-trick pony’. In order to preserve the expressivity of the idiom, a

translator can retain the play on word and intensify it by adding the word ‘одноразовый’ (for one-

use), which can be used in its figurative meaning, to render the effect which the original speaker was

aiming at. Hence, ‘We are not a one-trick party’ can be translated as ‘Мы не из тех одноразовых

партий, которые годятся лишь на одно дело’ (We are not one of those one-use parties which are

good at doing only one thing).

Since translation can easily distort a culture-specific word or information which has not been

understood [1, 10-50], it is crucial for translators to gain more knowledge in cross-cultural issues as

well. In other words, the translator should be able to recognize and understand cultural and

communicative differences in order to effectively render the intended information from the SC to the

TC.

The following example illustrates the translation difficulties which arise from the cultural

background of the SL. ‘Our patriotism has never been simply some grand notion of ruling the waves,

or riding high in the money markets… but a deep compulsion which says: “you make a country

greater by making life better for its people”’ (Cameron, 2015) [8]. The idiomatic expression ‘to rule

the waves’ presents considerable difficulties both in interpretation and translation of it. There is hardly

any equivalent which can fully render the figurative interpretation of the culture-specific idiom in

Russian for the above-mentioned English idiom has a special significance for the British nation, the

16

origin of which goes far back in time to the poem “Rule Britannia” written by James Thomson and

David Mallet in the 17th century [10]. During the Victorian period, the British Empire tried to spread

its power over distant lands, conquering more and more territories. The aforementioned expression is

closely connected with another not less popular phrase ‘The sun never sets on the British Empire’

which shows the great power of the British Empire at that period of time. From the historical events

it can be deduced that the famous expression ‘ruling the waves’ reflects the power and domination of

Britain over other countries. When translating the expression, this notion should be taken into

consideration. Thus, ‘to rule the waves’ can be explained as ‘преобладающее влияние среди

государств’ (the predominant influence among countries), holding up to Baker’s strategy of

paraphrasing, when an alternative equivalent cannot be found in the TL.

Another attempt at interpreting this idiomatic expression is the literal translation ‘править

волнами’ which is used in Russian and could be accepted by a Russian audience, but if used in

fiction; in other words the literal translation is too poetic or figurative to be acceptable in the TL. In

order to achieve a full meaning of the idiom and render the impression of power and strength,

translators can use ‘господство’ (supremacy/superiority). In Russian the word ‘господство’ can

come along with other words creating phrases such as ‘господство в воздухе’ (supremacy in the air),

‘господство в космосе’ (supremacy in space), ‘господство на земле/суше’ (supremacy on land)

and finally ‘господство на море’ (supremacy at sea). The word itself encapsulates the notion of

power, strength and control, therefore, ‘господство в море’ matches the aforementioned idiomatic

expression.

Overall, the translator has mainly drawn upon Nida’s concepts of formal and dynamic

equivalence during the translation process to enable the translator to achieve set goals. While

analysing and translating idiomatic expressions, the translator has also employed several strategies

which helped to achieve the naturalness in the TL. One of the most frequently used strategies in

translation of idioms is interpreting an idiomatic expression from the context and translating it into

the TL using a non-idiomatic expression. Another strategy which is often called for is a cultural

substitution. The translator has employed the above mentioned strategies with the goal of attaining

fluency in the TL.

Concluding the points discussed above, it is important to note that the choice of strategy is

mainly made depending on the context of idiom use; in other words register appears to be one of the

defining features in translation of idioms. The analysis of genre can help translators to choose and

develop strategies which in turn facilitate the translation process. In addition to that, it helps to

improve awareness of different options as well as constraints in translation. The meaning of culturally

marked idiomatic expressions is very difficult to understand without any cultural knowledge of the

source and target language, and consequently it poses great challenges for translators. Nida’s dynamic

equivalence helped the translator overcome the cultural and linguistic discrepancies between the SC

and TC. It helped to smooth the cultural bumps which could significantly hinder communication, in

other words it made the ST accessible to TL receivers. Thus, translators should be not only proficient

in both source and target language, but be aware of cross-cultural aspects which may play a crucial

role in the translation process.

Reference list

1 Trosborg A. ed. Text Typology and Translation. 2nd ed. Amsterdam: John Benjamins

Publishing Co., 1997.

2 Baker M. In Other Words. 2nd ed. London: Routledge, 2011.

3 Fernando C. Idioms and Idiomaticity. Oxford: Oxford University Press, 1994.

4 O’Keeffe A., McCarthy M., Carter R. From Corpus to Classroom. Cambridge: Cambridge

University Press, 2007. - pp. 80-88

5 Venuti L. The Translation Studies Reader. London: Routledge, 2000.

6 Venuti L. The Translator’s Invisibility. A History of Translation. Taylor and Francis Group

e-library, 2004.

17

7 Munday J. Introducing Translation Studies. 2nd ed. [e-book] London: Routledge. Available

at: http://lib.myilibrary.com/Open.aspx?id=259512&src=0, 2008.

8 British Political Speech. [online] Available at: http://www.britishpoliticalspeech.org/speech-

archive.htm?speech=360 [Accessed 14 December 2015]

9 Cambridge International Dictionary of Idioms. [online] Available at:

http://itools.com/tool/cambridge-international-dictionary-of-idioms

10 Poetry Foundation. [online] Available at: http://www.poetryfoundation.org/poem/174671

[Accessed 23 December 2015]

11 Culture of Writing [Культура письменной речи]. [online] Available at: http://gramma.ru/

12 Russian Etymological Dictionary [Этимологический Словарь Русского Языка]. [online]

Available at: http://etymological.academic.ru/

Аударатын тілде, эквиваленттің жоқтығы, аудармашының кәсіптік жұмыс бабында

жиі кездесетін мәселелердің бірі болып табылады. Ағылшын идиомалық сөз тіркестерін

орыс тіліне аударған кезде осы мәселе әсіресе анық көрінеді. Оның себебі, орыс пен ағылшын

тілдерінің мәдениеттері өзгеше. Бұл себептен, қандай-ақ стратегия/ әдісті қолдану үшін,

сөз тіркестерін терең зерттеу керек. Мәтінді ойдағыдай аудару үшін, сөз тіркестеріне

табылған эквиваленттің өзі жетіспейтіндігі аңықталды. Осы алдында айтылған

факторларды ескере отырып, алғашқы тілмен аударатын тілдің сөйлеу стилімен

мәдениетіне жете зерттеу жасау керек.

Отсутствие эквивалента в языке, на который осуществляется перевод, является одной

из самых значительных проблем, встречающихся в процессе профессиональной деятельности

переводчика. При переводе английских идиом на русский язык данная проблема становится

более очевидной, так как культуры двух языков существенно отличаются друг от друга.

Поэтому, прежде чем применить определенный метод / стратегию перевода, следует

тщательно проанализировать рассматриваемые идиоматические выражения. Проведенный

анализ показал, что выявление эквивалента идиоматического выражения, является

недостаточным для успешного перевода текста. Необходимо учитывать множество

факторов, одним из которых является анализ стиля речи и культуры, как исходного языка,

так и языка, на который перевод осуществляется.

ӘОЖ 803.0 (5қ)

Л.С. Байманова

Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

Көкшетау, Казахстан

ljasat@mail.ru

НЕМІС ТІЛІ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТІЛДІК ТЮРКИЗМДІ ЛЕКСИКАЛЫҚ

ИГЕРУДЕГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕР

Біздің зерттеу жұмысымыздың пәні – неміс тілі жүйесіндегі түркі тілінен енген

кірме сөздер. Түркизмдердің тарихи тағдыры жағынан алып қарағандағы зерттелетін