ТМ Г. XX Бр. 3-4 Стр. 255 - 264 Ниш јул - децембар 1997.

UDK 314.118 (497.113)Prethodno saop{tewe Sa{a Kico{evPrimqeno: 27.04.1997. Institut za geografiju PMF

Novi Sad

PROMENE U ETNI^KOJ I VERSKOJ STRUKTURISTANOVNI[TVA VOJVODINE TOKOM 20. VEKA

Rezime

Prema popisu iz 1991. godine u Vojvodini su Srbi ~inili 56,8%stanovni{tva, Ma|ari 16,9%, Hrvati 3,7%, Slovaci 3,1%, Crnogorci2,2%, Rumuni 1,9%, Rusini 0,9%, Makedonci 0,9%, Nemci 0,2%, dok suJugosloveni i ostali predstavqali 13,4% ukupne populacije. Vojvodinapredstavqa primer tradicionalno dobrih me|uetni~kih i me|uverskihodnosa. To mo`e da pomogne sa`ivqavawu, a taj proces je mnogo lak{i kodsli~nih etni~kih grupa. Posebno su va`ne jezi~ka i verska sli~nost.Proces sa`ivaqavawa odvija se i kod veoma razli~itih etni~kih i ver-skih grupa. Me|utim, kod wih uvek postoji neka latentna opasnost na-ru{avawa dobrih odnosa usled izvesne doze nepoverewa i razmimola`ewau mi{qewu i pona{awu u odre|enim situacijama. Povezanost sa drugimetni~kim grupama ima vi{e aspekata. Kada ona postoji i kada je masovita,ve}a je opasnost da }e se pojaviti i spontane asimilacije. One su negdeveoma ~este. To je i jedan ad glavnih razloga {to se smawuje broj pripad-nika pojedinih etni~kih mawina. Etni~ke i verske asimilacije nema kadme|u narodima postoje neki antagonizmi. To, me|utim, ote`ava zajed-ni~ki `ivot. Na`alost i takve pojave postoje u Vojvodini i najve}im de-lom su rezultat istorijskog nasle|a, religioznih uticaja, razli~itihpsiholo{kih osobina stanovni{tva i dr. Najnovije promene etni~ke iverske strukture stanovni{tva Vojvodine izazvane su gra|anskim ratomna prostoru biv{e Jugoslavije. Tom prilikom do{lo je do pomerawavelikog broja pripadnika etni~kih mawina, a taj proces je intenziviranu Vojvodini zavo|ewem ekonomskih i politi~kih sankcija prema SRJ. Is-tovremeno, mnogobrojne izbeglice iz Hrvatske i Bosne i Hercegovinedo{le su u Vojvodinu, zbog ~ega se udeo srpskog stanovni{tva u Pokrajinizna~ajno pove}ao. Me|utim, Vojvodina je i jedini deo biv{e Jugoslavije ukojoj je broj lica etni~ki izja{wenih kao Jugosloveni porastao.

Kqu~ne re~i: Vojvodina, etni~ka struktura, verska struktura, stanov-ni{tvo, gra|anski rat

256

Etni~ka i verska struktura su jedine strukture sta-novni{tva koje se zasnivaju na subjektivnom ube|ewu, a ne nabilo kom formalnom demografskom kriterijumu. Ove dvestrukture su tesno povezane, mada ne moraju uvek i da se pok-lapaju. Me|utim, kombinovawem rezultata ovih dveju struktura~esto se dobija znatno preciznija etni~ka slika nekog pros-tora.

Vojvodina je jedna od etni~ki i verski najheterogenijihregija u Evropi. Prema stepenu etni~ke {arolikosti sa wom seu Evropi mogu porediti samo neki regioni severne podgorineVelikog Kavkaza (Ruska Federacija). Dana{wi etni~ko-verskisastav Vojvodine rezultat je brojnih istorijskih doga|aja to-kom posledwa tri veka, po{to se momenat proterivawe Turakasmatra za po~etak razvoja recentne vojvo|anske populacije.Me|utim, tokom ovog perioda dolazilo je do zna~ajnih promenau etni~kom sastavu stanovni{tva, pre svega zbog ratova, prome-na dr`avnih granica i migracija prouzrokovanih razli~itimfaktorima.

Tekst koji sledi poku{a}e da uka`e na najbitnije isto-rijske doga|aje i faktore koji su uticali na razvoj etni~kog iverskog sastava stanovni{tva Vojvodine tokom posledwa triveka.

Promene u etni~koj strukturi tokom 20. veka

Razvoj etni~ke strukture na prostoru dana{we Vojvodinetokom ovog perioda mo`emo podeliti u nekoliko faza. Prva odwih vezana je za period austrougarske dominacije do 1918.godine. Wu karakteri{e rast apsolutnog broja gotovo svihetni~kih grupa, pre svega zbog velikog prirodnog prira{taja(11-14 ‰). Me|utim, relativni porast vojvo|anskih etni~kihgrupa bio je dosta neujedna~en. Najdinami~nije je rastao brojMa|ara, {to je i razumqivo, po{to je taj proces u sebi sub-limirao velik prirodni prira{taj, imigraciju i etni~kuasimilaciju ("ma|arizaciju"). Zbog toga je broj Ma|ara izme|u1880. i 1910. godine porastao u jugoisto~noj Ba~koj za 66,3%, usredwem i ju`nom Banatu za 82,3%, a u Sremu ~ak za 130% (Koc-sis, 1995). U tom periodu do{lo je i do maweg pada broja i udelaNemaca. Naime, u periodu izme|u 1899. i 1913. godine, terito-riju dana{we Vojvodine, najvi{e Banat, zahvatila je velikaemigracija. Smatra se da je u navedenom periodu 150.000 qudiemigriralo sa ovih prostora, najvi{e u Ameriku i druge pre-kookeanske zemqe. Vi{e od polovine tih emigranata bili suNemci (53%), dok su pripadnici ostalih etni~kih zajednica

257

znatno mawe u~estvovali u wima: Srbi (18%), Ma|ari (10%)itd. (Kocsis, 1995).

Tabela 1. Promene etni~kog sastava stanovni{tvaVojvodine u 20. veku.

Etni~kagrupa

1900. 1910. 1921. 1931. 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991.

Srbi 48317633,7%

51262833,8%

53346634,7%

61391037,8%

82763350,4%

86553850,9%

101771354,9%

108913255,8%

110737554,4%

114372356,8%

Ma|ari 37863426,4%

42571128,1%

37100624,2%

37617623,2%

42855426,1%

43517925,6%

44256023,9%

42386621,7%

38535618,9%

33949116,9%

Nemci 33643023,5%

32418021,4%

33590221,9%

32863120,2%

288691,8%

352902,1%

114320,6%

72430,4%

38080,2%

38730,2%

Hrvati 342852,3%

342982,3%

1297888,5%

1325178,2%

1329808,1

1270277,5%

1453417,8%

1385617,1%

1092035,4%

748083,7%

Slovaci 538323,8%

566973,8%

582733,8%

590803,6%

696224,2%

711534,2%

738304,0%

727953,7%

695493,4%

635453,1%

Rumuni 747185,2%

753235,0%

676784,4%

764564,7%

578993,5%

572183,4%

572593,1%

529872,7%

472892,3%

388091,9%

Crnogorci --

--

--

--

305311,9%

305161,8%

347821,9%

364161,9%

433042,1%

448382,2%

Rusini 126630,9%

134970,9%

136440,9%

152330,9%

220771,3%

230381,4%

245481,3%

201091,0%

193051,0%

176520,9%

Makedonci --

--

--

--

90620,6%

116220,7%

151900,8%

165270,8%

188970,9%

174720,9%

Jugosloveni --

--

--

--

--

--

31740,1%

469282,4%

1672158,2%

1742958,7%

Ostali 590104,2%

729704,8%

260371,7%

221551,4%

335302,1%

429642,5%

291361,6%

479692,5%

634713,2%

953834,7%

UKUPNO 1432748100,0%

1515304100,0%

1535794100,0%

1624158100,0%

1640757100,0%

1699545100,0%

1854965100,0%

1952533100,0%

2034772100,0%

2013889100,0%

Posledice Prvog svetskog rata (1914-1918) mo`emo po-deliti u dve grupe. Jednu bi ~inile posledice izazvane samimratom: fizi~ki gubici (na frontu u borbi ili u pozadiniusled epidemija) i demografski (negativan prirodni prira{-taj), a drugu grupu predstavqaju posledice izazvane zavr{etkomrata i promenom dr`avne vlasti (iseqavawe nekih etni~kihgrupa, promene u etni~kom izja{wavawu itd.). Ako uporedimorezultate popisa 1910. i 1921. godine (tabela 1) vidimo da brojsvih etni~kih grupa raste, a opada samo Ma|ara i Rumuna. Ek-streman porast registrovan je kod Hrvata, {to je posledicapromene u izja{wavawu dotada{wih Buwevaca, odnosno wi-hovim konvertirawem u Hrvate. Broj Ma|ara opao je iz razum-qivih razloga, po{to je do{lo do masovne seobe dotada{wihdr`avnih slu`benika i inteligencije u mati~nu zemqu. Sli-~an razlog obja{wava i smawewe broja Rumuna, jer je sada uneposrednoj blizini bila granica wihove mati~ne dr`ave. Ume|uratnom periodu do{lo je i do kolonizacije dobrovoqa~-kog stanovni{tva u Vojvodinu, wih oko 48.000, ~ime je ne{topove}an broj Srba na ovom prostoru.

258

Prilog 1. Karta etni~ke strukture Vojvodine1990. i 1991. godine.

259

Drugi svetski rat imao je znatno te`e posledice po et-ni~ki sastav stanovni{tva Vojvodine. Zna~aj ratnih gubitaka(izuzev kada su u pitawu Jevreji) daleko su prema{ile posle-dice migracionih kretawa. Prvo je do{lo do iseqavawa i pro-terivawa Nemaca iz Vojvodine i ~itave Jugoslavije, a zatim jeu wihova naseqa izvr{ena kolonizacija jugoslovenskog sta-novni{tva. Od ukupno 225.696 kolonista, wih 162.447 su biliSrbi, 40.176 Crnogorci, 12.000 Makedonci, 7.134 Hrvati, 2.091Slovenci itd. (Ga}e{a, 1984), mada se neki od wih nisu zadr-`ali u Vojvodini ve} su se vratili u zavi~aj. Time je zna~ajnopromewen vi{evekovni etni~ki sastav Vojvodine, po{to suSrbi, narod koji je tokom ~itavog posmatranog perioda imaorelativnu etni~ku ve}inu, sada zadobili apsolutnu etni~kuve}inu. Istovremeno su Nemci, tre}a po brojnosti etni~ka za-jednica u Vojvodini, gotovo u potpunosti nestali sa ovih pros-tora. Zna~ajan porast zabele`ili su i Ma|ari, ali je to delomi posledica konvertirawa oko 15.000 Nemaca u wihove redove.

Tokom posleratnog perioda, sve do sredine 60-ih godina,broj gotovo svih etni~kih grupa rastao je usled visokih stopaprirodnog prira{taja. Ne{to dinami~niji porast imali suSrbi i Crnogorci zbog imigracije wihovih sunarodnika izdrugih delova biv{e SFRJ. Me|utim, tokom posledwe dve de-cenije dolazi do pada vrednosti prirodnog prira{taja, {todovodi do smawewa brojnosti ve}ine etni~kih grupa u Vojvo-dini: Ma|ara, Hrvata, Slovaka, Rumuna, Rusina itd. Srbi suimali porast i u ovom periodu, {to je posledica imigracije iasimilacije, dok je porast broja Crnogoraca i Makedonaca pos-ledica wihovog kontinuiranog doseqavawa.

Velika etni~ka heterogenost u Vojvodini rezultirala jebrojnim me{ovitim brakovima i izja{wavawem zna~ajnog delapopulacije za Jugoslovene, {to je u osnovi svojevrstan oblikanacionalnog deklarisawa. Ova grupa je ve} 1981. godine pos-tala tre}a po brojnosti, a za razliku od drugih delova Jugo-slavije gde je broj i udeo Jugoslovena drasti~no opao u popisu1991. godine, on se u Vojvodini jo{ i pove}ao.

Po~etak 90-ih godina nagovestio je nove zna~ajnijepromene u etni~kom sastavu stanovni{tva Vojvodine. Zahuk-tali nacionalizam u republikama biv{e SFRJ dovodio je doiseqavawa jugoslovenskih naroda u wihove mati~ne republike.U Vojvodini to se najvi{e osetilo po iseqavawu Hrvata i wi-hovom ponovnom izja{wavawu za Buwevce i [okce, odnosno do-seqavawu Srba iz Hrvatske i BiH. Izbijawem sukoba na pros-toru biv{e SFRJ ovi procesi su kulminirali. Velike masesrpskih izbeglica uto~i{te su na{le u Vojvodini, dok je is-

260

tovremeno jedan broj pripadnika nacionalnih mawina napus-tio Pokrajinu. Me|utim, ~esto wihova emigracija nije bilaizazvana samo politi~kim razlozima (nesigurnost, odbijawemobilizacije i sl.) ve} i ekonomski (te{ki uslovi `ivota zbogme|unarodnih ekonomskih sankcija prema SRJ). Zbog toga se izVojvodine iselio i jedan deo srpskog starosedela~kog stanov-ni{tva. O veli~ini svih ovih promena nemamo kvantitativnihpokazateqa, koje }e svakako utvrditi naredni popis stanov-ni{tva.

Tabela 2. Naseqa u Vojvodini prema etni~koj dominaciji(prema popisu 1991.)

Broj i udeo naseqa saApsolutnom

ve}inomRelativnom

ve}inom

Etni~ka grupa

broj % broj %Srbi 294 63,4 19 4,1Ma|ari 80 17,2 6 1,3Rumuni 18 3,9 2 0,4Slovaci 13 2,8 3 0,6Hrvati 5 1,1 9 1,9Rusini 3 0,6 - -Crnogorci 1 0,2 4 0,9Buwevci 1 0,2 3 0,6^esi 1 0,2 - -Makedonci - - 1 0,2Jugosloveni - - 1 0,2UKUPNO 416 100,0 48 100,0

Promene u verskoj strukturi tokom 20. veka

Verska struktura vojvo|anske populacije u osnovi se pok-lapa sa etni~kom. Katolici su sve do kraja Drugog svetskog ra-ta bili najbrojnija verska zajednica (Hrvati, ve}ina Ma|ara ideo Nemaca), a zatim su to pravoslavci (Srbi i Rumuni). Pro-testani su kontinuirano zauzimali tre}e mesto po brojnosti(Slovaci, deo Nemaca i Ma|ara). Judaisti su posle Drugogsvetskog rada gotovo potpuno nestali iz Vojvodine, dok se mus-limani javqaju u zna~ajnijem broju tek u tom periodu.

Od {est popisa stanovni{tva u 20. veku (tabela 3) koji suregistrovali stanovni{tvo prema verskoj pripadnosti, najin-teresantniji je onaj iz 1953. godine. U wemu su jedini putukr{teni podaci etni~ke i verske pripadnosti, pa nam on pru-`a obiqe interesantnih podataka. Tako na primer, pravoslav-ce su ~inili najvi{e Srbi (79,0%), Rumuni (6,5%) i Crnogor-ci (1,2%), me|u katolicima najbrojniji su bili Ma|ari (69,6%)

261

i Hrvati (20,3%), protestantima Slovaci (60,8%) i Ma|ari(29,3%), Rusini su bili prete`no grkokatolici (unijati) itd.Ni{ta mawe nije interesantna i analizi etni~kih grupa premaverskoj pripadnosti: Srbi su najvi{e bili pravoslavci(79,0%) i ateisti (19,7%), Hrvati katolici (88,8%) i ateisti(9,5%), Slovenci isto katolici (70,2%) i ateisti (23,0%),Makedonci pravoslavci (72,0%) i ateisti (24,5%), Crnogorciateisti (69,0%) i pravoslavci (30,2%), Jugosloveni katolici(76,6%), muslimani (10,4%) i ateisti (9,3%), Slovaci protes-tanti (87,1%), katolici (5,8%) i ateisti (3,4%), Ma|ari kato-lici (89,8%), protestanti (7,1%) i ateisti (2,5%), Rumuni pra-voslavci (87,9%) i ateisti (4,5%) itd. (Kico{ev, 1995).

Tabela 3. Promene u verskom sastavu stanovni{tvaVojvodine u 20. veku.

Veroispovest 1900. 1910. 1921. 1931. 1953. 1991.

Pravoslavci 55612838,8%

59321539,1%

61194039,8%

68929642,4%

77572245,3%

117069458,1%

Katolici 67953347,4%

71947147,5%

72495847,2%

72721344,8%

56161732,8%

45868322,8%

Protestanti 15298010,7%

16022110,6%

15918210,4%

1582809,8%

1051736,2%

789253,9%

Judaisti 235101,7%

222181,5%

195281,3%

--

6510,0%

2840,0%

Muslimani --

--

18700,1%

16540,1%

32540,2%

97750,5%

Ostali 205971,4%

201791,3%

183161,2%

477152,9%

26620215,5%

29552814,7%

UKUPNO 1432748100,0%

1515304100,0%

1535794100,0%

1624158100,0%

1712619100,0%

2013889100,0%

Interesantno je da prema rezultatima popisa 1991. godi-ne, u vreme nacionalnih, a samim tim i verskih euforija, brojlica koja ne pripadaju ni jednoj veroispovesti je porastao.Me|utim, kao i u slu~aju etni~kih prilika, u Vojvodini dolazisve vi{e do izra`aja verska homogenizacija, {to je samo jednaod posledica novijeg politi~ko-demografskog razvoja u Vojvo-dini i wenom neposrednom okru`ewu.

262

Prilog 2. Karta verske strukture Vojvodine1900. i 1991. godine.

263

LITERATURA

1. Acsády, I. (1896). Magyarország népessége a Pragmatica Sanctio korában1720-1721, Magyar Statisztikai Közlemények XII, Budapest.

2. Wüscht, J. (1940). Volkszählungsergebnisse der Donaubanschaft (Wojwodina) inSüdslawien 1931, Publikationsstelle, Wien

3. Ga}e{a, N. (1984). Agrarna reforma i kolonizacija u Jugoslaviji 1945-1948,Matica srpska, Novi Sad.

4. Jankulov, B. (1961). Pregled kolonizacije Vojvodine u 18. i 19. veku, Maticasrpska, Novi Sad.

5. Kico{ev, S. (1995). Promene u verskoj strukturi stanovni{tva Vojvodinetokom 20. veka Zbornik radova Instituta za geografiju 25, Novi Sad.

6. Kocsis, K. (1995). Hungarian Minorities in the Carpathian Basain, Matthias Corvi-nus publishing, Toronto-Buffalo.

7. Popovi}, D. (1952). Srbi u Ba~koj do kraja 18. veka, SANU, Beograd.

8. Republi~ki zavod za statistiku (1995). Stanovni{tvo i doma}instva Repub-like Srbije prema popisu 1991. godine, Beograd

Saša Kicošev, Novi Sad

THE CHANGES OF ETHNIC AND CONFESSIONAL STRUCTURE IN VO-JVODINA DURING XX CENTURY

Summary

This region is characterized by a very complex ethnic and confessional struc-ture of the population (1991): the Serbs 56,8%, Croats 3,7%; Slovaks 3,1%. Monte-negers 2,2%, Romanias 1,9%, Ruthenians 0.9%, Germans 0,2%, Yugoslavs (thegroup that did not specify its ethnic identity) and others 13,4%. Vojvodina representsan example of a long tradition of living together. This can help the population to growaccustomed to one another and coexistence is much easier in similar ethnic groups.Especially important are the language and religious similarities. The process oflearning how to live together is also to be found among diverse ethnic and confes-sional groups. But there is also a potential danger of destroying good relationships;there is the lack of trust; anti different opinions are to be fund when it comes to theway of thinking and behaving in specific situations. There are different aspects con-cerning demographic links with other ethnic and confessional groups. When they existand are massive, the risk of spontaneous assimilation is higher. They are very frequentsomewhere. That is one of the main reasons why the number of the ethnic minoritieswent down. Ethnic and confessional assimilation is not known among the peopleswho nourish some antagonisms. It creates difficulties for their living together. Unfor-tunately these phenomena are existing in Vojvodina, and they are mostly the result ofhistorical background, religious influences, various psychological features of thepopulation, etc. The newest changes in the ethnic and confessional structure of the

264

population of Vojvodina have been provoked by the civil war in the former Yugosla-via. The people of various ethnic minorities have moved in and this process has beenstronger with the introduction of economic and political sanctions against FR Yugo-slavia. At the same time, many refuges immigrated from Croatia and Bosna-Herzegovina in the Vojvodina. As a consequence the share of the Serbs population in-creased in the Province. At the same time, Vojvodina is the only one region in formerYugoslavia where the number of "Yugoslavs" increased.

Key words: Vojvodina, ethnic structure, religious structure, population, civil war