NEW ENERGY

2 New Energy made in [Arnhem]

Duitsland

University of Twente

Europa

China

S M A R T E N E R G Y

1 3 . 0 0 0 S T U D E N T E N

H O O F D K A N T O R E N

C L E A N M O B I L I T Y

K E N N I S

HAN

ACE (Automotive Centre of Expertise)

Van Hall Larenstein

Radboud UniversityNijmegen

Arnhem Centraal

IPKW

IJsseloord 2

TenneT

DNV GL

Alliander

DEKRA

HyGear

Wageningen University

SEECE - Sustainable Electrical Energy Centre of Expertise

kiEMT Oost NV

ArtEZ

Rijn IJssel

8 .1 2 0 F T E I N 4 7 5 B E D R I J V E N

L O C AT I E S

Arnhems BuitenS U P P O R T

New Energy made in [Arnhem] 3

University of Twente

University of Eindhoven

University of Delft

1 3 . 0 0 0 S T U D E N T E N

C L E A N T E C HC L E A N M O B I L I T Y

Energie made in Arnhem

ELIPTIC

Energienext

UITP (Union International Transport Public)

NWBA (Nederlandse Waterstof en Brandstof Associatie)

Energie Agentur Nordrhein-Westfalen

Watt Connects

Green Deal Smart Energy Cities

PPM Oost Gelderland Valoriseert!

N E T W E R K E N

S U P P O R T

4 New Energy made in [Arnhem]

Arnhem is een spannende en inspirerende stad. Met al zijn parken en bruisende culturele leven is Arnhem een geweldige stad om te wonen en te bezoeken. In de hoofdstad van Gelderland kunt u bovendien goede zaken doen op het gebied van New Energy.

De gunstige ligging tussen de Randstad in Nederland en het Ruhrgebied in Duitsland is één van de redenen waarom de regio Arnhem Nijmegen fungeert als effectieve toegangspoort voor de Europese markt.

Daar komt bij dat het bedrijfsleven, kennisinstellingen en de overheid elkaar versterken in Arnhem. Het aantal banen in New Energy is de afgelopen jaren dan ook met 40 procent gegroeid.

Met kennis van intelligente energie­systemen, schone mobiliteit en clean­tech, gekoppeld aan creativiteit en ondernemerszin biedt de Arnhemse regio een vruchtbare voedingsbodem voor innovaties. Denk aan de Trolleybus 2.0 voor schoon stadsvervoer. Of aan mode­ontwerpster Pauline van Dongen, die

flexibele zonnecellen en led­technologie integreert in multifunctionele kleding­stukken.

Het stadsbestuur en de inwoners van Arnhem hebben ambitie en maken die waar. Het stationsgebied, uitgegroeid tot een eigentijds knooppunt van vervoer, is daar een sprekend voorbeeld van. Met het iconische station Arnhem Centraal ontworpen door architect Ben van Berkel als halteplaats van onder meer de hoge­snelheidstrein ICE van en naar Keulen en Frankfurt in Duitsland.

Breng eens een bezoek aan Arnhem en ontdek de mogelijkheden die de stad uw bedrijf te bieden heeft.

U bent van harte welkom!

Geachte lezer

Burgemeester Herman Kaiser

New Energy made in [Arnhem] 5

NEW ENERGYNew Energy is een veelbelovende sector voor de duurzame economie van de toe­komst, die in de regio Arnhem Nijmegen tot bloei komt. Arnhem fungeert als natuurlijke spil in regionale, nationale en internationale netwerken die voorop lopen met innovaties op het gebied van intelligente energie­netwerken, energieopslag en e­mobility. De transitie van fossiele naar duurzame energie biedt daarom juist in de Arnhemse regio kansen om nieuwe investeringen aan te trekken en bedrijven te laten groeien. De stad benut deze kansen en werkt daarbij nauw samen met de provinciale en natio­nale overheid, die jaarlijks vele miljoenen investeren in New Energy.Het bedrijfsleven, kennisinstellingen, over­heid en betrokken inwoners van Arnhem werken vol ambitie aan vernieuwende producten en diensten die het gebruik van duurzame en schone energie stimuleren. Van idee en onderzoek tot de productie van prototypes en het in de markt zetten van kant­en­klare producten en diensten.

HISTORIE ÉN INNOVATIE Als ‘elektriciteitshoofdstad’ van Nederland onderscheidt Arnhem zich van oudsher met de elektrische trolleybus als openbaar vervoerssysteem en velebedrijven en kennisinstellingen gespeciali­seerd in publieke elektriciteitsvoorziening. Veiligheid, betrouwbaarheid en betaalbaar­

heid staan daarbij voorop. Multinationals als DEKRA, DNV GL en netbeheerders TenneT en Alliander hebben hun hoofd­kantoor in Arnhem. De regio Arnhem Nijmegen telt daarnaast vele in energie gespecialiseerde bedrijven en opleidingen. Dit economische eco­systeem werkt als een magneet voor innovaties en nieuwe bedrijvigheid in New Energy. In Arnhem gaat het vooral om de thema’s slimme energie en energie­opslag, (waterstof)elektrische mobiliteit en cleantech. Meer daarover in de volgende hoofdstukken.

PARELSElestor en Allego zijn voorbeelden van bedrijven die tot de Arnhemse parels in New Energy behoren. Elestor ontwikkelt, als eerste in Europa, de waterstof­broom­flow­batterij. Deze batterij maakt het mogelijk vijf tot tien keer goedkoper elektrische energie op te slaan dan in lithium­accu’s. En Allego produceert en plaatst innovatieve laadsystemen (Charging Plaza’s) voor alle vormen van elektrisch vervoer in Neder­land, Duitsland en België.

Geachte lezer

6 New Energy made in [Arnhem]

Arnhem heeft een rijke historie als het gaat om de publieke elektriciteitsvoorziening, waarbij veiligheid, betrouwbaarheid en betaalbaarheid voorop staan. Duurzame energievoorziening is een hot item in de ‘elektriciteitshoofdstad’ van Nederland. Energiesystemen moeten slim inspelen op de wisselende beschikbaarheid van energie uit duurzame bronnen, zoals zon, wind en water. Smart energy is daarbij de leidraad.Multinationals als energie­experts DEKRA en DNV GL, netwerkbeheerders TenneT (hoogspanningsnet Nederland en Duits­land) en Alliander werken dagelijks samen met jonge professionals en start­ups aan de ontwikkeling van intelligente energie­systemen, de smart grids. Vanwege de aan­wezige vakkennis, expertise en faciliteiten kiezen ze voor Arnhem als basis.

KEMADe naam KEMA is onlosmakelijk verbonden met Arnhem. KEMA werd in 1927 opgericht als NV tot Keuring van Elektrotechnische Materialen Arnhem. Het bedrijf groeide uit tot wereldwijd opererend test­ en advies­bureau op het gebied van opwekking, transport en eindgebruik van energie. Van elektriciteit, aardgas tot duurzame energie. KEMA werd in 2011 overgenomen door Det Norske Veritas, DNV en is later gefuseerd

met Germanische Loyd tot DNV GL. Het bedrijf koos in 2015 opnieuw voor Arnhem toen het zijn kantoor verplaatste naar een ander pand op Energy Businesspark Arnhems Buiten.

UNIEKE TESTFACILITEITENDNV GL beschikt over hypermoderne hoogspanningslaboratoria. Het bedrijf heeft de afgelopen jaren 70 miljoen euro geïn vesteerd in uitbreiding van het kortsluitings laboratorium. Hierdoor kan DNV GL als enige test­ en adviesbedrijf ter wereld vanaf 2016 spanningsniveaus van 800.000 volt en hoger testen.

WAT T CONNECTSArnhem stimuleert de samenwerking tussen bedrijven en kennisinstellingen. Zo werken DNV GL, TenneT, Liander en de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN) samen in expertiseplatform Watt Connects voor professionals in de ener­giewereld. Watt Connects beschikt over een unieke smart grid­demonstratietafel waarop praktijksituaties in woonwijken worden gesimuleerd. Door energiestromen aan­ en uit te schakelen worden fluctua­ties zichtbaar in de energiestromen tussen huishoudens en het centrale net.

SMART ENERGY

‘Bedrijven uit de hele wereld testen elektrische apparatuur in Arnhem.’ Frits Verheij, DNV GL

START-UPS EN INNOVATIESDiverse start­ups onderzoeken en ont­wikkelen in Arnhem nieuwe vormen van opwekking en opslag van elektrische energie. Neem Elestor (waterstof­broom­flow­batterij) en S4 Energy (duurzaam opgewekte energie opslaan als kinetische energie). Mpare (platform dat inzicht verschaft in energieverbruik van gebouwen) biedt samen met Watch­E woningbouw­corporaties gebruiksvriendelijke apparatuur aan, waarmee huurders op hun energie­kosten kunnen besparen.En het Arnhemse IF technology ­dé Neder­landse specialist in bodemenergie­ ontwik­kelde in 2015 het prijswinnende concept van de ‘smart polder’. Dit is een systeem waardoor een gemaal dat gebruikt wordt om de waterhoogte te beheersen óók kan worden ingezet voor elektriciteitsopslag en het opwekken van duurzame energie in de vorm van koeling of verwarming.

New Energy made in [Arnhem] 7

Het wereldwijde hoofdkantoor van de energietak van DNV GL is sinds 2015 gehuisvest in een bijzonder duurzaam pand op Energy Business Park Arnhems Buiten in Arnhem. Op hetzelfde terrein zijn de KEMA laboratoria voor hoogspanningstesten te vinden. Bij dit onderdeel van DNV GL komen partijen uit de hele wereld hun apparatuur testen. “Arnhem is van nature een elektriciteitsstad waar internationaal opererende netbeheerders en testbedrijven zijn gevestigd”, zegt Frits Verheij, directeur Smart Green Cities bij DNV GL.

“De elektriciteitsvoorziening gaat de komende jaren compleet veranderen, doordat elektriciteit veel meer duurzaam en lokaal wordt opgewekt. Intelligente energiesystemen moeten er voor zorgen dat de energievoorziening niet alleen duurzaam wordt, maar ook betaalbaar en betrouwbaar blijft”, verklaart Verheij. “Daarnaast helpen we overheden en het bedrijfsleven hun energiesystemen zo in te richten dat ze bestand zijn tegen de toene­mende extreme weersomstandigheden als gevolg van de klimaatverandering.”DNV GL richt zich op marktkansen in de gehele keten, van het opwekken van elektriciteit, de internationale handel tot distributie en levering aan bedrijven en huishoudens en het certificeren van elektrische apparatuur. In het Universal Smart Energy Framework (USEF) werkt DNV GL op Europees niveau samen met

zeven partijen uit de markt aan pilots voor decentrale energiemarkten. “In enkele Nederlandse woonwijken wordt duurzame energie opgewekt met behulp van onder meer zonnepanelen, warmtepompen en brandstofcellen en via intelligente energiesystemen geleverd aan de huishou­dens in dezelfde wijk”, legt Verheij uit. “We willen in de praktijk laten zien dat fossiele brandstoffen niet meer nodig zijn om hele woonwijken op een betrouw­bare en betaalbare manier van energie te voorzien.” Bij DNV GL ­ Energy werken wereldwijd zo’n 2.500 mensen, van wie ruim 400 in Arnhem. Het bedrijf heeft vestigingen in onder meer België, Duitsland, Groot­Brittannië, Zweden, Spanje, Turkije, de Verenigde Staten, China, Singapore en de Verenigde Emiraten.www.dnvgl.com/energy/

DNV GL: Duurzame woonwijken

Frits Verheij

8 New Energy made in [Arnhem]

Toenemende gezondheidsschade door luchtvervuiling en de sterk groeiende vraag naar elektrisch aangedreven voertuigen geven aan dat er steeds meer behoefte is aan clean mobility. De regio Arnhem Nijmegen kent sinds 2013 het schoonste openbaar vervoersysteem in Nederland, door het gebruik van de trolleybus op hernieuwbare stroom en bussen die op groengas rijden. De regio steunt ook verder­gaande vernieuwende initiatieven van het bedrijfsleven op het gebied van water stof­ en batterij­elektrische mobiliteit. Dat gebeurt in samenwerking met de provincie Gelderland, het ministerie van Infrastructuur en Milieu van de nationale overheid en Europese programma’s gericht op energietransitie.

TROLLEY 2 .0Arnhem is de enige stad in Nederland die vanaf 1949 gebruik maakt van een trolley­busnetwerk voor openbaar vervoer. Europa telt 156 trolleysteden, wereldwijd zijn dat er ruim driehonderd. Met het oog op de ont­wikkeling van schoon stadsvervoer met de Trolley 2.0 is Arnhem een logische partner in het Europese project E­bus 2020. De Trolley 2.0­stadsbus laadt tijdens het rijden zijn batterij op en kan daardoor ook

deels (10 kilometer) zonder bovenleiding elektrisch rijden. Amsterdam, Riga, Bologna en vele andere Europese steden hebben grote belangstelling voor de Trolley 2.0. Het project E­bus 2020 is een samenwerkings­verband van meer dan dertig bedrijven, waaronder busmaatschappij Connexxion, kennisinstellingen en overheden in Neder­land, Duitsland, Italië en Letland. Arnhem neemt ook deel aan het PIB (Partners International Business) Actieplan E­mobility Von Amsterdam nach Berlin. Hierbij wordt gewerkt aan een netwerk van publieke en private e­laadpunten in Neder­land en Duitsland voor duurzame en schone elektrische mobiliteit in steden.

L A ADINFRASTRUCTUURIn Europa en Nederland hoort Arnhem bij de koplopers als het gaat om de uitrol van laadinfrastructuur. Door te participeren in Europese E­mobility­projecten biedt Arnhem bedrijven, zoals Allego, toegang tot een internationaal speelveld. Het aanbod is tweeledig: via aanbestedingen stelt Arnhem openbare ruimte beschikbaar voor inno­vatieve laadoplossingen én de stad helpt Europese partners en middelen te vinden als de businesscase nog niet rond is.

CLEAN MOBILITYWATERSTOF-ELEKTRISCH VERVOERMet de opening van een openbaar water­stoftankstation in 2016 op Kleefse Waard is Arnhem één van de vier à vijf locaties voor waterstoftankstations in de nationale hoofdinfrastructuur van Nederland voor waterstof­elektrisch vervoer. Het Arnhemse bedrijf HyGear (waterstofinstallaties), is nauw betrokken bij dit project. De Europese Unie, Nederlandse overheden en private investeerders investeren samen 6 miljoen euro in dit project. Het Arnhemse bedrijf HyMove ontwikkelt met Arnhemse Nedstack­brandstofcellen en wielnaafmotoren van e­Traction uit de regio de nieuwste generatie waterstof­elektrische bussen voor openbaar vervoer. De eerste waterstof­bus wordt in 2016 in gebruik genomen. Deze bus rijdt tussen Apeldoorn en Arnhem en tankt bij het waterstofstation in Arnhem.

New Energy made in [Arnhem] 9

De markt voor schone mobiliteit –zoals clean mobility– groeit. “Alle grote automerken introduceren auto’s die op elektriciteit rijden. Steeds meer bedrijven, busmaatschappijen, taxibedrijven en particulieren schakelen over op schoon elektrisch rijden. Die ontwikkeling grijpt internationaal razendsnel om zich heen”, zegt Anja van Niersen, general manager van Allego. “We werken aan een toekomst waarin e-mobility de nieuwe standaard is. We ontwikkelen, leveren en plaatsen de infrastructuur die nodig is om de auto op te laden. Onze slimme laadoplossingen verzorgen ook de verrekening van het laden.”

Allego ging in 2013 van start als doch­terbedrijf van netbeheerder Alliander, allebei gevestigd in Arnhem. Allego werkt samen met overheden, bedrijven en non­profitorganisaties in binnen­ en buitenland aan plaatsing en het beheer van laad­stations. Van een enkel oplaadpunt tot een ChargingPlaza voor tien of meer auto’s of andere voertuigen.“Arnhem is een logische plek voor dit Europese centrum gezien de kennis van energietechnologie die hier aanwezig is”, constateert Van Niersen. Internationale partijen als DEKRA, DNV GL, CGI, E­Laad, IPKW en Vayon EL­KW (e­bussenbouwers) zetten hun schouders onder het Clean

Mobility Center. Van Niersen: “Door samen te werken, versterken deze partijen elkaar. Zo kunnen we de overstap naar clean mobility versnellen en de groeiende internationale markt bedienen.”De eerste concessie voor het plaatsen van vijftig laadpalen in Arnhem ontving Allego in 2013. Het bedrijf heeft inmiddels vele laadstations gerealiseerd in Nederland, Duitsland en België. Allego begon met dertien medewerkers, nu werken er ruim zestig mensen bij het bedrijf. Allego heeft ook kantoren in Berlijn en Düsseldorf in Duitsland en Mechelen in België.www.allego.nl

Allego: schone mobiliteit

Anja van Niersen

10 New Energy made in [Arnhem]

Arnhem onderscheidt zich met innova­tieve ontwikkelingen gericht op duurzame energie. Het internationaal opererende concern AkzoNobel is daar een voorbeeld van. Het bedrijf heeft zijn wortels in Arn­hem en werd in 2015 in zijn bedrijfsklasse voor het vierde jaar op rij als nummer één genoteerd op de Dow Jones Sustainability Index, de wereldranglijst voor duurzame bedrijven. De aanwezigheid van AkzoNobel heeft in Arnhem geleid tot het ontstaan van verschillende cleantech spin­offs. Voorbeel­den zijn de ontwikkeling en productie van flexibele zonnecelfolie en ontwikkelingen in waterstoftechnologie.

WATERSTOFKETENWaterstof is een belangrijke vorm van nieuwe energie. Arnhem ondersteunt al vele jaren het bedrijfsleven gespecialiseerd in waterstoftechnologie. Daardoor en door kennis en ondernemerschap vanuit bijvoorbeeld AkzoNobel is in Arnhem een ‘waterstofketen’ ontstaan van cleantech­bedrijven als HyGear, Hyet, Nedstack en HyMove. HyGear bouwt wereldwijd installaties die aardgas omzetten in waterstof en ontwik­

kelt waterstoftankstations. Hyet ontwikkelt – als eerste ter wereld –elektrochemische compressoren, waarmee waterstof bijzon­der efficiënt wordt opgeslagen op een druk van meer dan 800 bar. Nedstack produ­ceert PEM­waterstofbrandstofcellen, die waterstof omzetten in elektriciteit. HyMove ontwikkelt met deze brandstofcellen waterstof­energiesystemen voor vracht­wagens en bussen. De brandstofcellen van Nedstack zitten ook in de mobiele aggrega­ten waarmee het bedrijf Bredenoord onder meer popfestival Lowlands van schone energie voorziet en in waterstofenergiecen­trales voor de Chinese markt.

BIO-BASEDArnhem telt tevens bedrijven die bijzonder vernieuwend zijn op het gebied van duur­zaam en bio­based ondernemen. Peeze is één van de milieuvriendelijkste koffiebran­derijen ter wereld. Het bedrijf ontwikkelde het eerste biologisch afbreekbare koffie­cupje dat in 2016 op de markt komt. Nog een paar voorbeelden: Accys, ver­duurzaamt dennenhout met behulp van azijnzuur­anhydride tot hout met de eigenschappen van hardhout. Platowood

veredelt snelgroeiend hout via een uniek stoom­ en droogproces tot milieuvrien­delijk alternatief voor tropisch hardhout. Stex Fibers ontwikkelt een installatie voor duurzame verwerking van het snelgroei­ende gewas hennep tot textielvezel.

EN MEERGeneral Electric is eveneens in Arnhem vertegenwoordigd. De divisie GE Power & Water werkt op Industriepark Kleefse Waard aan energieopwekking, energieleve­ring en waterprocestechnologieën, inclusief hernieuwbare energiebronnen. Het bedrijf 4Pet recycling verwerkt op deze locatie per jaar meer dan 250.000 ton (circa 850 miljoen stuks) gebruikte PET­flessen door ze te malen en te wassen. Dit maalgoed wordt opnieuw gebruikt voor de productie van folie voor de voedingsmiddelenindustrie. Deze en de andere circa 475 New Energy­bedrijven in Arnhem vormen met hun kennis en creativiteit plus de open samen­werking met onderwijs, onderzoek en over­heden in de regio een sterk fundament voor duurzame groei en een schone toekomst.

CLEANTECH

New Energy made in [Arnhem] 11

Cleantech bedrijf HyGear is een voorbeeld van een Arnhemse start-up die is uitgegroeid tot een internationaal opererend bedrijf. HyGear vestigt zijn hoofdkantoor in 2016 in een groter pand op Industriepark Kleefse Waard in Arnhem. Daar wordt ook het nieuwste openbare waterstoftankstation geopend voor auto’s, bussen en vrachtwagens aangedreven door elektromotoren met brandstofcellen. De brandstofcellen zetten waterstof om in elektriciteit zonder schadelijke stoffen uit te stoten.

“Arnhem heeft vanaf het begin een stimu­lerende rol gespeeld in de ontwikkeling van de waterstofeconomie”, verklaart Marinus van Driel, CEO van HyGear. Het eerste waterstoftankstation van Nederland werd eind 2010 in Arnhem geopend. “Samen met de gemeente zijn we partner in het Europese project voor de aanleg van een netwerk van waterstoftankstations. De locatie Kleefse Waard biedt vele voor­delen en sluit aan op het internationale wegennet. Daarom kiezen we er voor in Arnhem te groeien naar ruim honderd mede werkers.” HyGear ontwikkelt en bouwt installaties die op locatie uit aardgas waterstof pro­duceren. “Het zijn waterstoffabriekjes, die een enorme energiebesparing opleveren”, legt Van Driel uit. “We realiseren een kostenbesparing tot 50 procent voor de eindgebruiker.”Overtuigd van waterstof als schone energiedrager, stichtte Van Driel in 2002 HyGear. Het bedrijf begon met twee man,

nu werken er 65 mensen. Van universitair opgeleide ingenieurs tot hoogopgeleide werktuigbouwkundigen en elektrotech­nici. De grootste aandeelhouders zijn de Spaanse multinational ingenieursbureau Abengoa S.A.(sinds 2008) en participatie­maatschappij PPM Oost. Het Arnhemse bedrijf levert zijn waterstofinstallaties aan glas­ en metaalfabrieken in Europa, Amerika en Azië. HyGear heeft naast de hoofdvestiging in Arnhem, een kantoor in Singapore en agenten in Turkije, VS, Japan, India, Rusland en Australië.“We zijn een kennisintensief en opera­tioneel sterk bedrijf, dat sinds 2008 winst maakt. We steken per jaar 2 tot 3 miljoen euro in productontwikkeling, waardoor we belangrijke patenten hebben”, zegt Van Driel. “HyGear werkt nauw samen met circa tien hoogwaardige toeleveranciers uit Arnhem en omgeving. De eindassemblage doen we zelf, de betrouwbaarheid van onze installaties heeft de hoogste prioriteit.”www.hygear.nl

HyGear: waterstof schone energie

Marinus Van Driel

12 New Energy made in [Arnhem]

HUMAN CAPITALEén op de dertien mensen met een baan in Arnhem is werkzaam in de New Energy­sector. Een scala aan onderwijs­ kennisin­stellingen in de regio Arnhem zorgt voor een ruim aanbod van goed gekwalificeerd human capital. Van universitair en hoog­geschoolde specialisten en vakmensen met actuele kennis van duurzame techno logie tot de Arnhem International School voor Engelstalig primair en secundair onderwijs.

HOGESCHOLENNew Energy is één van de drie speerpunten waar de Hogeschool van Arnhem en Nijme­gen (HAN) op inzet. Het Sustainable Electrical Centre of Exper-tise (SEECE) en het Automotive Centre of Expertise (ACE) zijn verbonden aan de HAN in Arnhem. Via deze publiek­private centra doen studenten innovatief onderzoek in samenwerking met bedrijven. ArtEZ Hogeschool voor de Kunsten in Arn­hem draagt bij aan het creatieve vermogen van de stad en huisvest onder meer de opleidingen Fashion Design, Product Design en Graphic Design. Aan Hogeschool Van Hall Larenstein (VHL) in Velp grenzend aan Arnhem volgen studenten opleidingen als land­ en watermanagement, tuin­ en landschaps inrichting en bos­ en natuur­beheer.

UNIVERSITEITENArnhem heeft korte lijnen met gespecia­liseerde kennisinstituten als de Radboud Universiteit Nijmegen en WageningenUR op nog geen 20 kilometer afstand. En met de Technische Universiteiten van Eindhoven en Enschede op minder dan 80 kilometer. De HAN werkt samen met universiteiten en bedrijven, onder meer in het onderzoeks­programma Smart Mobility (investering 2 miljoen euro). Dat is gericht op kennis­ontwikkeling over het openbaar vervoer van de toekomst in slimme, schone en vitale stedelijke regio’s.

VAKONDERWIJSHet programma Oost­Nederland Energie(k) (ONE) bestaat uit een unieke publiek­private samenwerking tussen RijnIJssel in Arnhem, ROC Nijmegen en het Graafschap College in Doetinchem met bedrijven in de technische installatiebranche. Vanuit Arnhem ontwik­kelt ONE vernieuwende vakopleidingen, die aansluiten op de toenemende vraag naar duurzame energie.

BASISONDERWIJSLeerlingen van basisschool ’t Panorama in Arnhem bedachten in 2015 het Energieke Schoolplein waarop met rennen en schom­melen energie wordt opgewekt. Het werd uitgeroepen tot beste duurzame idee van Nederland en kwam op tafel bij de VN­Klimaattop in Parijs.

SLIM OPGEWEKTSlim Opgewekt is het Arnhemse bedrijf dat basisscholen in Nederland helpt met de overstap naar duurzame energie. Door advies, inkoop, installatie, financiering, beheer en educatie te combineren, wordt het voor scholen aantrekkelijk energie te besparen. In Arnhem zijn al tien scholen door Slim Opgewekt verduurzaamd.

totaal

102.090 arbeidsplaatsen

Arbeidsplaatsen

Clusters Creatieve industrie (3.430) Gezondheid en Welzijn (19.720) Energie en Milieutechnologie (8.120) Food (310) Mode en Vormgeving (4.460) Recreatie en Toerisme (6.320)

Grondstoffen en chemie (150) Metaal, machines en apparaten (440) Energie (4.920) Recycling en milieudienstverlening (110) Handel (140) Research (660) Zakelijke dienstverlening (1.700)

Bron: PWE 2015, Provincie Gelderland

8.120 in EMT

New Energy made in [Arnhem] 13

“De betrouwbaarheid van de elektrische energievoorziening, dat is de kracht van Arnhem. Plus de samenwerking van het bedrijfsleven en kennisinstellingen op het gebied van duurzame elektrische energietechnologie”, zegt Tinus Hammink. Hij is programmamanager Sustainable Electrical Energy Centre of Expertise (SEECE) aan de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN). “Die betrouwbaarheid én de betaalbaarheid van elektriciteit is in Nederland vanzelfsprekend, daar zorgen netbeheerders als TenneT en Alliander voor.”

SEECE is de samenwerking tussen het energiegerelateerde bedrijfsleven en het hoger onderwijs en sluit aan bij de topsec­tor Energie van de Nederlandse overheid. SEECE is het initiatief van DNV GL, TenneT, Alliander, Alfen (energieinstallaties), netwerk kiEMT en de HAN. Het centrum doet onderzoek naar duurzame elektrische energie, verbetert het energieonderwijs en vergroot het aantal afgestudeerden met expertise op het gebied van duur­zame elektrische energie. Het Automotive Centre of Expertise aan de HAN doet onderzoek naar auto’s aangedreven door hightech motoren op elektriciteit en waterstof.“Het gebruik van elektriciteit neemt de komende jaren enorm toe in Nederland en de rest van de wereld. Denk aan de opkomst van elektrische auto’s, warmte­pompen, windmolens en energie­neutrale woningen met zonnepanelen op het dak”, legt Hammink uit. “Tegelijk neemt de

beschikbaarheid van fossiele brandstoffen af en wil de Nederlandse overheid dat in 2050 alle energie uit duurzame bronnen komt. Het is dus van groot belang dat er voldoende studenten op de arbeidsmarkt komen met kennis van duurzame elektri­citeit, zoals intelligente energiesystemen, smart grids, decentrale energieopwekking, energie opslag en e­mobility.”De betrouwbaarheid van energie­voorziening is dè uitdaging van deze tijd. Nederlandse studenten, maar ook studenten uit Spanje, Oost­Europa, China, India en Afrika, studeren aan de HAN elektrotechniek en autotechniek. Ze volgen onder meer de masteropleiding meet­ en regeltechniek afgestemd op slimme energiesystemen. “Dankzij SEECE zijn er jaarlijks circa 250 afgestudeerde energiedeskundigen, die direct bij energie­bedrijven in de regio aan het werk kunnen en dat aantal groeit de komende jaren.” http://specials.han.nl/sites/seece/

Onderzoek duurzame elektrische energietotaal

13.000 studenten

Aantal studenten

Hogescholen Hogeschool van Arnhem en Nijmegen ArtEZ Hogeschool van de Kunsten, Arnhem Hogeschool Van Hall Larenstein, Velp

Studierichtingen Applied Sciences Automotive Built Environment Engineering Informatica Communicatie Academie

6.703 bij de HAN

Tinus Hammink

14 New Energy made in [Arnhem]

Met Energy Business Park Arnhems Buiten en Industriepark Kleefse Waard (IPKW) beschikt Arnhem over twee dynamische bedrijventerreinen die volop ruimte bieden aan innovaties in New Energy. Naast het hypermoderne station Arnhem Centraal is het World Trade Center (WTC) te vinden. Samen met andere goed ge outilleerde bedrijventerreinen zoals IJsseloord 2 biedt de regio Arnhem een ruim aanbod van huisvestingsmogelijkheden voor het bedrijfsleven.

ARNHEMS BUITENEnergy Business Park Arnhems Buiten ademt als voormalig hoofdkwartier van keuringsinstituut KEMA de geschiedenis van de stroomvoorziening in Nederland. Historie en innovatie gaan er hand in hand. Naast de restauratie van historische bedrijfspanden zijn er de afgelopen jaren diverse eigentijdse gebouwen verrezen. Het nieuwe in het oog springende hoofdkantoor van netbeheerder TenneT is er één van. Arnhems Buiten bestaat uit de vroegere landgoederen Den Brink, De Hes en Mariën­daal plus de Rosandepolder. Met zijn ruim 50 hectare waarvan slechts 10 procent is bebouwd, zeldzame bomen en kunstwerken is dit bedrijvenpark ongetwijfeld het groen­ste van Nederland.De combinatie van gevestigde energie­bedrijven, gespecialiseerde ict­onderne­

LOCATIESmingen en innovatieve start­ups zorgt op Arnhems Buiten voor een mix aan onder­nemingen die elkaar versterken. Het park is de thuisbasis van energie­experts als DNV GL, netbeheerder TenneT en NRG (Nucleair Research & consultancy Group). NRG is een internationaal opererende nucleaire dienst­verlener en wereldmarktleider in de levering van medische isotopen.

ENERGYCLUBInnovatieve start­ups vinden op loop­afstand van deze grote spelers hun plek op Arnhems Buiten. Denk aan bedrijven in energieopslag (s4Energy, Elestor), energie­ict (Phase to Phase) en advisering (Green­spread), maar ook een bedrijf als Studio Roes. Studio Roes ontwikkelt het Solly­systeem: vernieuwende speelgoedrobots die zonne­energie opslaan, transporteren en gebruiken voor onder meer verlich­ting, beweging en muziek. Medewerkers van bedrijven op Arnhems Buiten treffen elkaar in de Energyclub en restaurant De Kookplaats. Of in Watt Connects, het demonstratie centrum voor smart grids en decentrale duurzame energievoorziening.

IPKW Het voormalige fabrieksterrein van chemie­concern AkzoNobel heeft zich de afgelo­pen jaren als Industriepark Kleefse Waard (IPKW) ontwikkeld tot hotspot. Er is een

verrassende mix van bedrijven gevestigd, actief in energietechnologie, cleantech en bio­based­innovaties, product design en industrie en ambacht. De Greenhouse op IPKW fungeert als incubator voor start­ups in cleantech, zoals Deepwater­Energy (Oryon Watermill), Dr. Ten (zeezout­batterij), Exergy (batterijtechnologie), Thermo smart (intelligente themostaat) en Alucha (pyrolyse papierslib).

IPKW

IJsseloord 2

ArnhemsBuiten Centraal

New Energy made in [Arnhem] 15

“Het meest duurzame en innovatieve bedrijventerrein van Nederland worden, misschien wel van Europa. Daar werken we aan”, zegt Kevin Rijke, directeur van Industriepark Kleefse Waard in Arnhem. “Over tien jaar laten we zien dat de circulaire economie werkt; dat afvalstromen energie en grondstoffen opleveren. Het lukt alleen als energieproducenten, industrie, dienstverleners, creatieve geesten en de overheid samenwerken. Arnhem begrijpt dat en ondersteunt die samenwerking. Wat IPKW uniek maakt, is dat we die mix aan kennis en expertise bij elkaar brengen.”

Industrieel erfgoed als basis voor innovatieve bedrijvigheid. Die koers vaart Industriepark Kleefse Waard (IPKW) sinds Schipper Bosch in 2003 het voormalige fabrieksterrein van AkzoNobel overnam. Monumentale panden worden gereno­veerd, onbruikbare gebouwen maken plaats voor nieuwbouw. Multinationals zoals Teijin Aramid en Veolia (Energie­centrale) voelen zich er thuis, net als diverse andere cleantechbedrijven. In 2015 vestigden zich tien nieuwe bedrijven op IPKW. 55 Bedrijven bieden er werk aan circa 1.050 mensen. Veelbelovende start­ups zijn gehuisvest in de Greenhouse. De provincie Gelderland en de gemeente Arnhem ondersteunen deze incubator. Productontwerpers onder wie Floris Schoonderbeek, Joris de Groot, Rick Tegelaar en Klaas Kuiken hebben even­eens hun atelier op IPKW. Met de toekenning van de Gouden Piramide 2015, de jaarlijkse Rijksprijs voor inspirerend opdrachtgeverschap in architectuur, stedenbouw, infrastructuur en ruimtelijke ordening, oogst IPKW alom

lof. “We bouwen aan een community”, legt Rijke uit. “We bieden industriële voor­zieningen, kantoorruimten en ruimte voor proefopstellingen en evenementen. Het Green Industry Event is zo’n evenement, dat we in samen werking met kiEMT en de gemeente Arnhem houden. Werknemers ontmoeten elkaar in restaurant De Waard of bij sociale en sportieve activiteiten.” IPKW onderneemt ook samen met bedrij­ven op het terrein. “Met e­mobilitybedrijf Allego hebben we het ChargingPlaza voor elektrische auto’s aangelegd. We inves­teren ook in de duurzame houtveredelaar Platowood en in RhineTech, een innova­tief metaalbedrijf dat machines ontwik­kelt voor de bio­raffinage van gras.”“We voelen maatschappelijke betrokken­heid en verantwoordelijkheid voor onze omgeving”, benadrukt Rijke. “Er staan hier bijvoorbeeld 150 miniwindmolens, die door zeshonderd kinderen van Gelderse basisscholen zijn gebouwd. Zo inspireren en stimuleren we mensen als het gaat om energie­ en milieutechnologie.” www.ipkw.nl

Industriepark Kleefse Waard: duurzame innovatiesLOCATIES

Kevin Rijke

2700 kWh

2760 kWh

2820 kWh

2880 kWh

2940 kWh

3000 kWh

2014201320122011201020092008

16 New Energy made in [Arnhem]

NETWERKENArnhem fungeert als innovatiemotor op het gebied van New Energy. De stad bouwt samen met relevante partijen regionale, nationale en internationale netwerken gericht op energie­innovaties en duurzaam­heid.

KIEMTZo is kiEMT (kennis­ en innovatienetwerk in Energie­ en MilieuTechnologie) in 2005 in Arnhem van start gegaan. Dit kennisnet­werk telt ruim 230 bedrijven en verbindt ondernemers, onderwijs en overheden op het gebied van Energie­ en Milieutechno­logie in Oost­Nederland. kiEMT stimuleert via diverse programma’s versnelling van innovaties in New Energy, Cleantech en Biobased Economy.

ENERGIE MADE IN ARNHEMVia het lokale netwerk Energie made in Arn­hem (EmiA) versnelt de stad sinds 2011 de transitie naar duurzame energievoorzienin­gen. Het netwerk telt circa 120 deelnemers, met toonaangevende bedrijven plus hun potentiële klanten en kennispartners. Het gaat om bewonersverenigingen, woning­bouwcorporaties, en energiebedrijven tot partners als Rijnstate ziekenhuis en het voortgezet onderwijs, zoals de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen. Zij werken samen

in ruim 160 duurzame projecten. De focus ligt tot 2020 op drie doelen: versterking van de bedrijvigheid in New Energy, energie­besparing met 1,5 procent per jaar en de opwekking en toepassing van 14 procent duurzame energie in 2020.

GREEN DEAL SMART ENERGY CITIESVia het ministerie van Economische Zaken participeert Arnhem in de landelijke Green Deal Smart Energy Cities. Dit netwerk stimuleert de opschaling en toepassing van vernieuwende producten en ­diensten voor intelligente energiesystemen. Arnhem maakt tevens deel uit van het nati­onale netwerk Stroomversnelling. Bouwbe­drijven, toeleveranciers, woningcorporaties, gemeenten, financiers, netbeheerders en andere partijen werken hierin samen aan Nul­op­de­Meter(NOM)­renovaties en NOM­nieuwbouw. Dit zijn bijzonder goed geïsoleerde woningen, die voldoende duurzame energie opwekken om het eigen energiegebruik te compenseren.

ANDERE NET WERKENArnhemse bedrijven en onderzoeks­ en onderwijsinstellingen nemen deel aan vele (inter)nationale netwerken op het gebied van New Energy. Arnhem onderhoudt naast eerder genoemde netwerken ook contacten met steden en netwerken rond elektrifice­ring van (openbaar) vervoer. Voorbeelden zijn: • Trolleymotion, Europese organisatie die

zero­emissie transportsystemen promoot.• UITP (The International Association of

Public Transport), telt 1.400 leden onder vervoersautoriteiten, overheden en vervoersbedrijven in 96 landen.

• ELIPTIC (Electrification of public trans-port in Cities), met onder meer Berlijn en Bremen in Duitsland, Warschau en Gydina in Polen en Barcelona en in Spanje.

• HyEr (association for Hydrogen and fuel cells and Electro-mobility in European Regions).

Netwerk EmiA: ook voor energiebesparinggemiddeld verbruik particulier elektra (kWh)

New Energy made in [Arnhem] 17

Rijnstate is prominent partner in het netwerk Energie made in Arnhem en plaatste in 2013 als eerste ziekenhuis in Nederland een groot aantal zonnepanelen (647) op het dak van het ziekenhuis in Arnhem. Een deel van de 150.000 kWh aan elektriciteit die jaarlijks wordt opgewekt, wil Rijnstate graag doorleveren aan ruim 40 huishoudens in de woonwijk rond het ziekenhuis. De regelgeving wordt daarvoor aangepast.

“We dagen industriële partijen uit met intel­ligente businesscases te komen voor medische toepassingen, maar ook voor het opwekken van energie en het verwerken van ons afval”, verklaart Jankees Cappon, raad van bestuur van Rijnstate in Arnhem. “Van Philips, dat medische apparatuur levert, tot onze cateraar.”Het ziekenhuis heeft de ambitie te investe­ren in een Pharmafilter. Deze vergistings­ en waterzuiveringsinstallatie verwerkt afval, elimineert virussen en bacteriën en levert een hoeveelheid biogas op waarmee 70 procent van het verbruik van de installatie wordt gedekt. Door over te stappen op bio­disposables kan jaarlijks budget neutraal 100.000 kilo afval worden verduurzaamd. “Het bevorderen van de gezondheid van onze patiënten en van medische expertise zijn onze kernfuncties”, zegt Cappon. “Daarnaast werken we zo veel mogelijk met schone energie en volgens het

principe van circulaire economie. We hebben elektrische laadpalen waarmee we e­mobility stimuleren, we verminderen het watergebruik en we verlagen onze CO2­uitstoot.”Rijnstate is één van de deelnemers aan netwerk Energie Made in Arnhem (EmiA). Dit initiatief van de gemeente brengt energieleveranciers, het bedrijfsleven en maatschappelijke partijen met elkaar in contact. “Zo ontstaat een netwerk van energieleverancier tot klant dat synergie oplevert”, constateert Cappon. “In samenwerking met netbeheerder Alliander, onze buurman Koninklijke Burgers’Zoo, de pro­vincie Gelderland en de gemeente Arnhem zijn we bijvoorbeeld aan het onderzoeken of er een noordelijke aftakking van het warmtenet vanaf afvalverwerker AVR in Duiven kan komen. Het ziekenhuis en de dierentuin, maar ook andere partijen, kunnen daar warmte van afnemen.”www.rijnstate.nl

Schone energie en vergisting afval

Jankees Cappon

18 New Energy made in [Arnhem]

INVESTEERDERSDe gemeente Arnhem, de provincie Gelder­land en de Nederlandse overheid stimu­leren innovaties in New Energy met raad en daad. Onder het motto Van idee naar BV investeren onderwijs, ondernemers en overheden via het programma Gelderland Valoriseert! tot 2017 ruim 6 miljoen euro in deze innovaties. Arnhem ondersteunt samen met de provin­cie Gelderland en private ondernemers ook broedplaatsen waar innovatieve startende ondernemers tegen gunstige condities een vliegende start maken. Start­ups in New Energy kunnen terecht in de Energyclub op Energy Business Park Arnhems Buiten. Voor start­ups in Cleantech is er de Greenhouse op Industriepark Kleefse Waard.

OOST NVOntwikkelingsmaatschappij Oost NV begeleidt namens de provincie Gelderland innovatieve projecten en bedrijfsvestigingen en helpt ze te financieren. Oost NV richt zich daarbij specifiek op de transitie naar duurzaam energiegebruik. De ontwikke­lingsmaatschappij helpt bedrijven onder meer bij het vinden van nationale en Euro­pese partners. Oost NV wijst bedrijven ook de weg naar (internationale) financierings­ en subsidiemogelijkheden.Via participatiemaatschappij PPM Oost investeert Oost NV samen met private partijen vooral in bedrijven uit het Midden­ en Kleinbedrijf (MKB), die zich richten op innovaties en samenwerking in New Energy.

PPM Oost beheert diverse innovatiefondsen van de provincie Gelderland, zoals het Inno­vatie­ en Energiefonds Gelderland (IEG). De investeringsbedragen bij deelneming liggen tussen de 100.000 euro en (maximaal) 2,5 miljoen euro. Bij grotere participaties werkt PPM Oost samen met anderen, zoals Participatiemaatschappijen of informal investors.

BUSINESS ANGELSVia het programma Meesters van de Toekomst brengt Oost NV (startende) inno­vatieve ondernemers ook in contact met private investeerders, de zogeheten business angels. Het netwerk van Meesters van de Toekomst bestaat uit ruim tweehonderd informal investors, die bereid zijn risicokapi­taal plus hun kennis en netwerk te investe­ren in vernieuwende duurzame producten en diensten. Arnhem beschikt ook over Angelhub, een netwerk van investeerders die zich op Arnhemse bedrijven richten.

KIEMTDe stichting kiEMT (kennis­ en innovatie­netwerk Energie­ en MilieuTechnologie) investeert namens de provincie Gelderland in doorbraakprojecten op het gebied van New Energy. Jaarlijks worden vouchers en pre­seedleningen toegekend om inno va­tieve ideeën te ontwikkelen, onderzoek te doen, prototypes te bouwen en kennis in te kopen als het gaat om bijvoorbeeld eigendomsbescherming.

‘Innovatieve werkgevers worden maximaal gefaciliteerd in Arnhem.’wethouder Ron König, Economische Zaken en Onderwijs

New Energy made in [Arnhem] 19

“Met energienetbeheerders als TenneT en Alliander en internationale spelers als DEKRA en DNV GL heeft Arnhem kennis en vakmanschap in huis als het gaat om hightech energiesystemen. Innovatieve ontwikkelingen en samenwerkingsverbanden op het gebied van duurzame elektrische energie en e-mobility zijn daarbij een rode draad en trekken kennisintensieve bedrijven aan. Van Chinese batterijenfabrikanten tot hightech maakindustrie en start-ups met baanbrekende ideeën”, zegt Bernold Kemperink. Hij is sectormanager Cleantech & Renewable Energy bij Oost NV.

Ontwikkelingsmaatschappij Oost NV begeleidt internationale en nationale ondernemers naar de provincies Gelderland en Overijssel. Daarnaast investeert Oost NV via participatiemaatschappij PPM Oost in innovatieve bedrijven en ontwikkelingen in Oost­Nederland. PPM Oost beheert diverse innovatiefondsen, zoals het Innovatie­ en Energiefonds Gelderland (IEG).“Het internationale bedrijfsleven zoekt regio’s met een kritische massa in hun vakgebied waar samenwerkingen mogelijk zijn, die kennis toevoegen en kosten besparen. De ontwikkeling van innovatieve producten en diensten wordt daardoor versneld”, zegt Kemperink. “Arnhem bekleedt een strategi­sche positie midden in een kennisnetwerk en infrastructuur op het gebied van elektriciteit en renewable energy tussen de Randstad in Nederland en Nordrhein­Westfalen in Duits­

land. De stad is goed bereikbaar via interna­tionale vaarwegen en snelwegen. Bovendien stopt op het tot de verbeelding sprekende station Arnhem Centraal de hogesnelheids­trein, die Amsterdam, Utrecht en Rotterdam verbindt met het Ruhrgebied in Duitsland en de rest van Europa.”De Arnhem International School, het WTC Arnhem Nijmegen, het Expat Center en het stedelijke karakter met levendige culturele activiteiten maken van Arnhem een fijne stad om te wonen voor medewerkers van het inter nationale bedrijfsleven, constateert Kemperink. “Vandaar dat bedrijven als TÜV Rheinland en CNEX en Phylion Battery uit China, maar ook veelbelovende start­ups als Energetec, Alucha en Deepwater Energy via Oost NV in Arnhem en omgeving zijn geland.”www.oostnv.nl

Oost NV: Duurzame energy en e-mobility

Bernold Kemperink

20 New Energy made in [Arnhem]

INTERNATIONAALAls hoofdstad van de provincie Gelderland, met zijn strategische ligging tussen Rand­stad en Nordrhein Westfalen, heeft Arnhem internationale bedrijven veel te bieden.Arnhem Centraal Station fungeert als halteplaats van nationale en internatio­nale hogesnelheidstreinen (ICE). In het moderne kantorencomplex bij het station is het World Trade Center Arnhem Nijme­gen gevestigd dat toegang biedt tot het internationale WTC­netwerk. Voor expats is er het regionale ExpatPlatform. De Arnhem International School biedt internationaal onderwijs aan 4­18­jarigen en opent in 2016 zijn nieuwbouw.

Via het snelwegennet is Arnhem vanuit alle windrichtingen prima bereikbaar. De stad is via de rivieren de Rijn en de IJssel ook over water goed te bereiken. Binnen ongeveer een uur rijden van de stad bevinden zich bovendien vier vliegvelden: Schiphol/Amsterdam en Eindhoven in Nederland, Weeze en Düsseldorf in Duitsland.

DUITSL ANDArnhem onderhoudt warme contacten met ‘buurman’ Nordrhein­Westfalen in Duitsland. Deze deelstaat vormt een goede toegangspoort tot de Duitse markt met een grote vraag naar duurzame energie. De stichting kiEMT (kennis­ en innovatienet­werk Energie­ en Milieutechnologie) werkt vanuit Arnhem samen met de Energie Agen­tür Nordrhein­Westfalen in Düsseldorf. En ook de provincie en Europa stimuleren innovatieve projecten met Duitsland.

‘Strategisch gelegen tussen Randstad en Ruhrgebied vormen Arnhem en Nijmegen een effectieve toegangspoort tot de Europese markt.’burgemeester Herman Kaiser

CHINAMet de miljoenenstad Wuhan in Centraal China onderhoudt Arnhem intensieve con­tacten. De Chinese overheid en het Chinese bedrijfsleven zijn bijzonder geïnteresseerd in de kennis over New Energy die in Arnhem voor handen is. Ingenieurs­ en adviesbureau Arcadis doet al jaren met succes zaken in China, onder meer als adviseur van de stad Wuhan. Diverse Chinese bedrijven hebben inmid­dels een vestiging in Arnhem, zoals CNEX­Global, een dochter van het toonaange­vende test­ en certificeerbedrijf China National Quality Supervision Test Center. Phylion Battery is ook in Arnhem neer­gestreken. Dit Chinese bedrijf produceert batterijen voor elektrische fietsen en ziet de Gelderse hoofdstad als uitvalsbasis om zaken te doen in Europa.

KeulenBrussel

Amsterdam

Arnhem

In st

raal

van 250 km 50 miljoen consum

enten

New Energy made in [Arnhem] 21

Met de opdracht ’s werelds grootste – 2 megaWatt – water-stofenergiecentrale in Yingkou in het noordoosten van China te realiseren, bereikte MTSA Technopower een bijzondere mijlpaal in 2015. “De installatie is in ons bedrijf ontwikkeld, ontworpen, gebouwd en getest. Medio 2016 wordt de installatie in delen met een speciaal vrachtschip naar China vervoerd waar we de installatie opnieuw opbouwen en klaar maken voor gebruik”, vertelt Loek van Veggel, ceo van MTSA Technopower in Arnhem. “We streven er naar de komende jaren meer van dit soort waterstofcentrales te leveren in Europa en China.”

MTSA Technopower ontwikkelt, bouwt en onderhoudt hightech machines, appa­raten en installaties voor internationaal opererende bedrijven in de energie­, proces­, food­, farmacie­ en metaalsector. De kennis en kunde van KEMA, AkzoNobel en Shell Research, drie toonaangevende bedrijven uit Arnhems industriële verle­den, komen in MTSA samen. Op dat fun­dament is een zelfstandig, vernieuwend en slagvaardig technologiebedrijf gebouwd. “Ons Arnhemse DNA is heel belangrijk”, benadrukt Van Veggel. “Via Shell Research hebben we kennis over vele processen in de olie­ en gasindustrie en de metallurgie in huis, via AkzoNobel over vezeltechnolo­gie, pharma, chemie en milieutechnologie en via de sectie Techniek van KEMA over highpowertechnologie. Dat stelt ons in staat complexe installaties voor hoog­

waardige productieprocessen en research & development te ontwikkelen.” Voor de waterstofenergiecentrale werkt MTSA samen met Nedstack Fuel Cell Technology in Arnhem, AkzoNobel Indus­trial Chemicals en Ynnovate Sanzheng Fine Chemicals Co Ltd. Het project is tot stand gekomen met steun van Fuel Cells Hydro­gen Joint Undertaking (FCH JU) in Brussel. “De energiecentrale staat bij een fabriek voor chloor­ en alkaliproducten, de grond­stoffen voor meststoffen en plastics en draait op waterstof die bij dat productie­proces vrijkomt”, vertelt Van Veggel. “De Chinese overheid is enorm geïnteresseerd in milieutechnologie. Er is veel vervuiling en de prijs van elektriciteit is hoog. Met onze technologie helpen we de Chinese industrie met de energietransitie.”www.mtsa.nl

MTSA Technopower: Waterstofcentrales in China

...Loek van Veggel

22 New Energy made in [Arnhem]

“Innovatieve technologie maakt nieuwe keuzes mogelijk, waarmee je mode duurzamer maakt”, zegt modeontwerpster Pauline van Dongen. Ze is een pionier als het gaat om het combineren van technologie en mode en werkt vanuit haar ontwerpstudio in Arnhem samen met deskundigen uit binnen-en buitenland. “Door de technologie van flexibele zonnecellen en mode bij elkaar te brengen is de Wearable Solar-collectie ontstaan, bestaande uit een jurk, jas en shirt voorzien van flexibele zonnecellen waarmee je bijvoorbeeld een mobiele telefoon kan opladen. In samenwerking met Philips zijn we bezig led-technologie te integreren in sportkleding, waardoor hardlopers in het donker zichtbaar zijn. Samen met de Technische Universiteit Eindhoven hebben we gewerkt aan een vest voor patiënten met dementie voorzien van sensoren die hun bewegingen monitoren onderdeel van het project Vigour, een concept van Martijn ten Böhmer.”

Van Dongen volgde de opleiding Fashion Design aan ArtEZ Hogeschool voor de Kunsten Arnhem en ontwikkelde in 2010 voor haar mastercollectie als één van de eersten ter wereld compleet 3D­geprinte schoenen van wit plastic. Ze begon in datzelfde jaar haar eigen modelabel en werkte in 2011 een half jaar bij de inno­vatieve ontwerper Hussein Chalayan in Londen. “Daar verdiepte ik me vooral in hoe je vernieuwende ideeën kunt vertalen in commerciële ontwerpen.” Van Dongen vestigde zich eind 2011 in Arnhem en beschikt over een ruime ontwerpstudio in het Coehoorn­gebied vlak bij station Arnhem Centraal. “Arnhem

is betaalbaar en goed bereikbaar. Het inte­ressante voor mij is dat de gemeente en de provincie zich richten op het koppelen van de creatieve industrie aan innovatieve ondernemers en technologiebedrijven.”Met haar Wearable Solar drong Van Dongen in 2014 door tot de finale van SXSW Accelerator, het prestigieuze festival gewijd aan nieuwe technologie in Austen, Texas (VS). Vanuit China is er ook veel interesse voor haar Wearable Solar. Eind 2015 ontwikkelde ze een testcollectie hardloopshirts met led­technologie, waarvan ze medio 2016 een commerciële versie presenteert. www.paulinevandongen.nl

Wearable technology

Pauline van Dongen

New Energy made in [Arnhem] 23

Arnhem biedt bedrijven en werknemers een creatieve stad met een historisch winkelhart en bijzondere evenementen. De hoofdstad van Gelderland kent een bruisend cultureel leven met toonaangevende partijen als Het Gelders Orkest, balletgroep Introdans en Toneelgroep Oostpool. Arnhem wordt niet voor niets de culturele hoofdstad van Oost­Nederland genoemd.De Eusebiuskerk is een Arnhems icoon, net als het hypermoderne station Arn­hem Centraal ontworpen door architect Ben van Berkel van UNStudio en gebouw Rozet van Neutelings Riedijk Architects. De vele parken in Arnhem, de Veluwe en het Rivierengebied rond de stad zorgen voor een uitgesproken groen woon­ en werkklimaat.

DUURZ AME ENERGIE“Arnhem ís nieuwe energie”, zegt Anja Haga, wethouder Duurzaamheid. “Met zijn unieke trolleybussen en energiebedrijven heeft Arnhem een rijke traditie in energie en innovatie. De stad is ook een broed­plaats voor jonge bedrijven die met hun innovatieve ideeën de transitie van fossiele brandstoffen naar duurzame energie ver­snellen. Duurzame energie zit in ons DNA.”Het stadsbestuur zet nadrukkelijk in op slimme verbindingen tussen bedrijven, over­heden en onderwijsinstellingen. “Dat levert

synergie op. Tussen ondernemers en onder­zoekers, maar ook tussen ondernemers en mogelijke eerste klanten of investeerders”, zegt wethouder Haga. “Ons netwerk Energie made in Arnhem bevordert de samenwer­king tussen partijen die elkaar anders niet direct zouden vinden. Dat levert groei voor Arnhemse bedrijven op, een schoner milieu én actuele kennis bij studenten; de werkne­mers en ondernemers van de toekomst.”

MA XIMA AL FACILITERENHet bedrijfsleven zorgt voor banen, vooral innovatieve bedrijven doen dat. Die werk­gevers moet je dus ‘maximaal faciliteren’, vindt Ron König, wethouder Economische Zaken en Onderwijs van Arnhem. Hij is trots op het ideale vestigingsklimaat in Arnhem. Arnhem is een moderne hub waar industri­eel verleden, creativiteit, natuur en cultuur samenkomen. Met snelle internationale verbindingen en goed onderwijs ­ ook internationaal ­ en programma’s gericht op groei en innovatie. König: “Wij rollen in onze groene stad graag de rode loper uit voor bedrijven en talentvolle professionals, die de stad verder versterken.”Kom naar Arnhem en ervaar de stad zelf!U bent van harte welkom,

Anja Haga, wethouder DuurzaamheidRon König, wethouder Economische Zaken en Onderwijs

ERVAAR ARNHEM!

‘New Energy made in Arnhem versnelt transitie naar duurzame energie-voorzieningen.’wethouder Anja Haga, duurzaamheid

23

18

1614

20

12

810

652

23

18

1614

20

12

810

652

INHOUD

Colofon© 2016 Bidbook New Energie made in Arnhem is een uitgave van de gemeente Arnhem, programma groep Energie made in Arnhem.

Teksten en coördinatie: Francien van Zetten en Marc de KroonOntwerp en realisatie: Het Lab ontwerp + advies

Foto’s: Marina Popova, Allego, Alliander, DEKRA, DNV GL, Elestor, Energy Business Park Arnhems Buiten, gemeente Arnhem, HyGear, HyMove, Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN),

Hogeschool Van Hall Larenstein, Industriepark Kleefse Waard (IPKW), ©Introdans HansGerritsen, Koffiebranderij Peeze, Rijnstate Ziekenhuis, scagliolabrakkee@Neutelings RiedijkArchitects, Siebe Swart, Volkshuisvesting Arnhem, Erik Vos, UNStudio.

Drukwerk: XXL PressOmslaghoes: Rikken PrintOmslag: Scanimation*, ontwerp Het Lab ontwerp + advies naar een idee van ontwerper Klaas KuikenVertalingen: Esperanto WBT

* voor de animatie op het omslag van deze brochure is de Scanimation­ techniek gebruikt. Dit is een innovatieve manier om bewegend beeld toe te voegen aan drukwerk, bedacht door de Amerikaanse uitvinder en filmmaker Rufus Butler Seder.

Overzicht

New energy

Cleantech

Smart energy

Clean mobility

Human capital

Locaties

Netwerken

Investeerders

Internationaal

Ervaar Arnhem!