RUQ’M CHAQ’RAB’ 90­2005

LEY 90­2005 EN IDIOMA Q’EQCHI’

LI K’UB’LEB’AAL CHAQ’RAB’ RE LI TENAMIT GUATEMALA

NAXNAW:

Naq ak chalen chik k’ila hab’ na’ilman chaq naq jwal aajel ru xxaqab’ankil li xsa’

chaq’rab’ tk’uutunq li na’leb’ chi rix li xhu li junjunq chi poyanam, re

rak’ob’resinkil jo’ naxtz’aama li ak’il nawom ut jo’ aj wi’ xjalajik ru li k’aaynaqil

na’leb’; jo’ aj wi’ re b’aanunb’ilaq li sumenb’il chi rix rak’ob’resinkil li xtuslal ru

xaqab’ank, ma’ ta li na’leb’ chi rix li hu, sumenb’il chaq sa’ li K’ehok ib’ sa’ Aatin

chi rix Tuqtuukilal jo’ li Rak’ob’resinkil li Xnimal ru Chaq’rab’ ut Xchaq’rab’il li

Xaqab’ank.

NAXNAW:

Naq li Seewl naxk’e poopol moko ka’aj ta wi’ naq junelik na’oksiman chalen

chaq ut chi moko nim ta wan wi’, xb’aan naq kixtikib’ chaq elk chalen chi ru li

hab’ 1931, naq kiyoob’aman sa’ xk’ab’a’ li Ruq’ Chaq’rab’ 1735 sa’ li Nimla

Chútam re li K’ub’leb’aal Chaq’rab’, b’eeresinb’il sa’ li Tz’iib’ab’aal re Poopol chi

moko tz’ilb’il ta rix li xk’eeb’al, chi kama’in sa xpo’b’al xsa’, jun chik naq li ch’ina

tasalhu a’an yiib’anb’il yal chi jo’ ma jo’ ut naq jwal sa’ junpaat naq’eelo’k.

NAXNAW:

Naq li raatinul xsa’ chaq’rab’ wan sa’ li Ruq’­Chaq’rab’ 106, wank sa’ li Código

Civil, ha’anatqeb’ li nak’uutunk re li Tz’iib’ab’aal re Poopol, a’in jun molam re

chaq’rab’ wank sa’ xb’een xtz’iib’ankil li yo’laak, sumlaak, jachok­ib’, kamk ut

k’a’atq chik ru nak’ulli ut nab’aanuman chi rix li us wi’ ut li xwanjik li poyanam ut

chankatq ru xb’eeresinkil, jo’ka’an ut naq tento xb’aanunkil chi sa’ xtaql

chaq’rab’ ak re wi’.

NAXNAW:

Naq sa’ xk’ab’a’ li Ruq’ chaq’rab’ 10­04 wank wi’ xtuqub’ankil ru li Xchaq’rab’il

Xaqab’ank ut Xch’uutal Nake’ajok Awab’ejilal, kiyeeman naq xaqab’anb’ilaq li

xsa’ chaq’rab’ li tyoob’anq re junaq li molam yal tjolomi rib’, wanq sa’ chaq’rab’,

ak’ ut yal tril rib’, ha’anaq jun li Xnimal Xmolamil Xaqab’ank tk’ub’laaq wi’ ru,

wanq sa’ xb’een xk’eeb’al ut xk’anjelankil li Hu Nak’utb’esink re li Junjunq –DPI­

NAXNAW:

Naq aajel ru naq sa’ li Chaq’rab’ wanq chik resil ut xk’uut li ak’ Molam, chi

k’eeb’ilaq sa’ li xsumchi’il li xyaalalil li tz’iib’ank re naq sa’ junpaatil chik

tawmanq li esilal, junajaq li xk’a’uxlil li tz’iib’ank jo’ chank ru wank li Qatenamital;

jun chik naq, aajel ru xxaqab’ankil jun li Hu Nak’utb’esink re li Junjunq chi

ch’olch’o ru xchaq’rab’iil, jo’ li Tuslaal Nak’utb’esink sa’ Junpaat li Ru’uj Uq’m –

AFIS­ (li xtz’iib’ul sa’ Inglés), re naq sahaq roksinkil ut moko tk’e ta rib’ xjalb’al

xsa’, re naq k’eeb’ilaq tz’aqal xwankil li tb’aanumanq ut li chapok ib’ sa’ aatin

tb’aanumanq rik’in a’in.

JOKA’AN UT:

Sa’ xpaab’ankil li xchaq’rab’inkil xb’aan li Xnimal Chaq’rab’ re li Tenamit,

sa’atqeb’ li raqal 171 a) xtz’iib’ul, 175, 176, 177 ut 180.

NAXXAQAB’:

Li:

XCHAQ’RAB’IL TZ’IIB’AB’AAL POYANAM SA’ QATENAMITAL

XB’EEN XTASALIL

XNIMQAL K’A’UXL NAXAQAB’AMAN

XB’EEN RAQAL. Xyoob’ajik.

Nayoob’aman li Tz’iib’ab’aal Poyanam sa’ Qatenamital, chalen chik yeeb’ilaq

RENAP, jo’ jun molam yal tjolomi rib’, re komonil k’ulub’ej, wanq sa’ chaq’rab’

xjolomil, ak reechej wi’ li tch’e’ ut truhanq chi xtawb’al xk’ulub’ ut chi xchapb’al

xk’anjel. Li xna’aj li RENAP, wank sa’ li nimla Tenamit, ab’anan, re naq truhanq

xb’aanunkil li xk’anjel, tento naq txaqab’atq rochochil sa’atqeb’ li junjunq chi

tenamit; naru naq txaqab’ li kok’ na’ajej yalaq ta chi b’ar re qatenamital, ut jo’ sa’

ab’l tenamit, sa’atqeb’ li rochochil aj k’anjel sa’ ab’l tenamit.

XKAB’ RAQAL. Rajom.

Li RENAP ha’an li molam wan sa’ xb’een xk’uub’ankil ut xb’eeresinkil li tz’iib’ank

junaatal chi hu tk’utb’esinq reheb’ li poyanam, xtz’iib’ankil li nak’ulli ut

nab’aanuman chi rix li xwanjik, li us wi’ ut k’a’atq chik ru tk’utb’esinq re li

poyanam chalen sa’ xyo’lajik toj chi rix xkamik, jo’ aj wi’ xk’eeb’al li Hu

Nak’utb’esink re li Junjunq. Cho’q re a’in txaqab’ ut twaklesi xk’anjelankil,

xna’leb’il ut xb’eeresinkil yal sa’ junpaatil ak’ k’anjelob’aal re naq tk’e rib’

xk’anjelankil sa’ junxikik ut chi chaab’il li esilal, junajaq ru xb’eeresinkilatq

xtz’iib’ankil li esilal.

ROX RAQAL. Xwanjik.

Li xaqxo xyeeb’al sa’ li chaq’rab’ a’in ha’an re komonil ut wanq xwankil sa’

xb’eeneb’ jalanil chaq’rab’ na’aatinak chi rix aj wi’ a na’leb’ a’in. Naq ink’a’

ch’olch’ooq ru, tsach maraj tq’et rib’ li nayeeman rik’in jalanil k’ila chaq’rab’,

ha’an paab’anb’ilaq li xaqxo chi sa’ a’in.

XKA RAQAL. Xb’ehil li tz’iib’ank.

Li tz’iib’ank sa’ li RENAP tb’aanumanq chi sahaq xb’eeresinkil, rik’in roksinkil li

junaj ru chi hu ut rik’in sa’ junpaatil ak’ k’anjelob’aal re xxokb’al li k’ila esil, re

tk’ub’laaq chi junaj ru li tk’utb’esinq chi xjunil li poyanam, jo’ aj wi’ xk’eeb’al re li

junjunq li junaatal eetalil re k’utb’esink li moko tjalaaq ta chik, sa’ xhoonalil naq

ttz’iib’amanq li xyo’lajik. Li junaatal chi eetalil tk’eemanq re li junjunq chi

poyanam wanq chi sa’, sa’ xk’ub’lal, li eetalil tk’utb’esinq re li teep ut li tenamit

xyo’laak wi’. Eb’ li eetalil tk’utb’esinq re li teep ut li tenamit ha’an li Xjolomil

txaqab’anq re.

Li k’a’atq chik ru t­ok chi sa’ li junaatal chi eetalil re k’utb’esink,

xaqab’anb’ilaqeb’ jo’ chank ru li xk’ub’lal ut xtuslal li esilal chi rixeb’ li poyanam

xaqab’anb’ilaq xb’aan li RENAP.

XKAB’ XTASALIL

CHI RIX LI XK’ANJEL LI TZ’IIB’AB’AAL POYANAM SA’ QATENAMITAL

RO’ RAQAL. Xnimqal xk’anjel.

Li RENAP wank sa’ xb’een xtusb’al, xk’amb’al rib’ sa’ aatin, xjolominkil,

xch’utub’ankil ut rilb’al li kok’ k’anjel re xtz’iib’ankil xwanjik, li us wi’ ut li

nak’utb’esink reheb’ li poyanam xyeeman sa’ li Chaq’rab’ a’in ut sa’ li xsumchi’il.

XWAQ RAQAL. Ak xkok’ k’anjelatq.

Ak xkok’ k’anjelatq wi’ li RENAP:

a) Xch’utub’ankil, xtusub’ankil, xk’uub’ankil, xjolominkil, xsumchi’inkil ut xraqb’al

xk’ihal li tz’iib’ank ak rilom wi’;

b) Xtz’iib’ankil li xyo’lajik, xsumlajik, xjachb’al rib’, xkamik ut li nak’ulli ut

nab’aanuman najalok re xwanjik, li us wi’ li poyanam, jo’ aj wi’ xtz’iib’ankil li

naxxaqab’ xyeeb’al raqleb’aal aatin naq toj tentooq xtz’iib’ankil ut li k’a’aktaq

chik ru b’aanuhom tye li chaq’raqb’;

c) Wanq junelik ut ak’aq li tz’iib’ank hu tk’utb’esinq reheb’ li poyanam;

d) Xk’eeb’al reheb’ laj guatemala ut aj ab’l tenamit xe’na’ajink sa’in li Hu

Nak’utb’esink re li Junjunq, jo’ aj wi’ li reeqaj ut rak’ob’resinkil li hu tk’utb’esinq li

poyanam;

e) Xk’eeb’al xhuhil li xyaalojik li tz’iib’ank­ib’;

f) Xtaqlankil resilal li tz’aqlojenaqeb’ xhab’ tz’iib’anb’ileb’, chi ru li Xnimal

Xmolamil Xaqab’ank ut jo’ aj wi’ li esilal tpatz’ a’in re naq tz’aqal ru tb’aanu li

xk’anjel;

g) Xch’oolaninkil li xtzolb’aleb’ ut xkawresinkileb’ laj k’anjel sik’b’ileb’ ru li

aajeleb’ ru sa’ li Molam;

h) Xk’eeb’al re li Roq Ruq’ Awab’ejilal chi rix Komonil (Min.Público), reheb’ aj wi’

laj jolominel k’aak’alom tenamit ut aj raqol aatin ut jalanatq chik xmolamil li

Xk’ub’lal Tenamit li k’eeb’ileb’ xwankil xb’aan li Tz’iib’ab’aal Poyanam sa’

Qatenamital –RENAP­, li esilal te’xpatz’ a’ineb’ chi rix li xwanjikeb’, nake’ruhank

wi’ ut li nak’utb’esink reheb’ li poyanam;

i) Rilb’al naq oxloq’inb’ilaq li xk’ulub’ li poyanam jo’ chank ru nake’xk’utb’esi rib’

ut li xkomon chik xk’ulub’ wan chi rixeb’, nachalk sa’ xk’ab’a’ li xtz’iib’ankil rib’

sa’ li RENAP;

j) Xk’eeb’al esilal chi rix li poyanam, xb’aan li xyaalal naq li esilal wank sa’ ruq’ li

RENAP nawb’ilaq, ab’an ink’a’ naru naq yal oksinb’ilaq cho’q re xmuxb’al li

xloq’al maraj li naxyu’ami li poyanam tz’aqlojenaq xhab’. Naxaqab’aman jo’

esilal nawb’ilaq chi maak’a’ xramb’al ka’aj wi’ li xk’ab’a’ ut li xkab’ xk’ab’a’ li

poyanam, li rajlil naxk’utb’esink re, xkutankil xyo’lajik maraj xkamik, ma winq ma

ixq, xtenamit, xk’anjel, xtzolb’al maraj li naxnaw xb’aanunkil, xtenamital ut ma

sumsu ma ink’a’, ab’an li xjayal li rochoch ink’a’ naru xk’eeb’al;

k) Xxaqab’ankil, xk’uub’ankil, rilb’al ut xk’aak’alenkil chan ru wank li tz’iib’ank

tz’ilok rix ru’uj uq’, uhej ut wan chik xkomon aajelatq ru chi rix xk’anjel;

l) Xnumsinkil li jitom maraj kanaak cho’q aj jitonel sa’atqeb’ li nak’ulli b’ar wi’

tk’eemanq reetal naq li b’aanuhom moko yaal ta naq li poyanam nariiqani junaq

maak yal sa’ xk’ab’a’ li nak’utb’esink re; ut,

m) Xb’aanunkil li xkomon chik xk’anjel yeeb’ilaq xb’aan li chaq’rab’.

*Maak’a’ xkanaak wi’ li yeeb’il sa’ li f) ut j) xtz’iib’ul, xb’aan li K’ilahu 1201­2006

sa’ li 28­12­2007

*Tuqub’anb’il ru li k) xtz’iibul, xb’aan li xb’een raqal re li Ruq’ Chaq’rab’ 23­2008

sa’ li 17­05­2008

XWUQ RAQAL. Aatinank­ib’.

a) Xnimal Xmolamil Xaqab’ank;

b) Roq Ruq’ Awab’ejilal chi rix Kolok Tenamit;

c) Roq Ruq’ Awab’ejilal chi rix K’amok ib’ rik’in Ab’l Tenamit;

d) Xnimqal B’anleb’aal re chaq’rab’ ut chi tojb’il ut li kok’ b’anleb’aal li te’okenje’q

sa’ li tz’iib’ank yo’laak ut kamk;

e) Xnimal Raqleb’aal Aatin;

f) Roq Ruq’ Awab’ejilal chi rix Komon;

g) Eb’ li poopol; ut

h) Jalanatq chik molam nake’ilok re xk’ulub’ komonil maraj li tojb’il, naq tento raj

li xtz’aqonikeb’.

ROX XTASALIL

XK’UB’LAL XCHA’ALIL

XWAQXAQ RAQAL. XCHA’ALIL

a) Xjolomil;

b) Xb’een aj Jolominel;

c) Xch’uutal aj Jolominel;

d) Xch’uutal aj K’anjeleb’;

e) Xjolomil k’ila k’anjel.

XB’ELE RAQAL. *Chi rix li Xjolomil.

Li Xjolomil a’an li ch’uut najolomink tz’aqal re li RENAP ut k’ub’k’u rik’in oxib’ chi

poyanam:

a) Jun Xnimal aj Raqol aatin re li Xnimal Xmolamil Xaqab’ank;

b) Laj Jolominel Roq Ruq’ Awab’ejilal chi rix Kolok Tenamit

c) Junaq chik xaqab’anb’il xb’aan li K’ub’leb’aal Chaq’rab’ re li Tenamit.

Li Xnimal Xmolamil Xaqab’ank txaqab’ sa’ xyanqeb’ li xnimqal ru aj raqal aatin

wankeb’ aran, jun laj k’amolb’e ut jun li yal eeqaj.

Laj Jolominel Roq Ruq’ Awab’ejilal chi rix Kolok Tenamit naru naxtaqla cho’q

ruuchil junaq reheb’ li Xkab’il aj Jolominel, yal chi joq’ehaq.

Li K’ub’leb’aal Chaq’rab’ re li Tenamit txaqab’ junaq laj k’amolb’e ut junaq yal

eeqaj. Kaahib’ (4) hab’ te’wanq sa’ li xk’anjel, truuq naq xaqab’anb’ilaqeb’ xka’

sutil; sa’ xb’een li K’ub’leb’aal Chaq’rab’ wank xb’oqb’aleb’ li wankeb’ xtzolb’al

te’ajoq ok sa’ li k’anjel, toj lajeeb’ xka’k’aal (30) kutank chik chi rub’elal. Naq

raqb’ilaq chi ruheb’ li xk’anjel xb’aan li ak xyeeman chaq sa’ Chaq’rab’ a’in, li

K’ub’leb’aal Chaq’rab’ tsik’ xyaalal xjalb’aleb’ sa’ li xk’anjel.

Sa’ xxaqab’ankileb’ li te’okenq, aj k’amolb’e ut yal eeqaj, li Xch’uutal Xjolomil li

K’ub’leb’aal Chaq’rab’ txaqab’ chi ruheb’ laj K’uub’anel Chaq’rab’ jun li Ch’uut

k’ub’k’uuq ru rik’in oxib’ aj k’uub’anel chaq’rab’ li jalanjalanq xmolameb’, a ch’uut

a’in ha’an tz’ilo’q ut t­ilo’q naq paab’anb’ilaq li titz’b’il chi rix li k’ab’a’ej ak

k’ulb’ilaq. Naq ak b’aanunb’ilaq chi ha’in, li Ch’uut tnumsi chi ru li Xch’uutal

Xjolomil K’ub’leb’aal chaq’rab’ li xtuslal k’ab’a’ej, re naq a’in chik tnumsinq chi

ruheb’ li komon sa’ li K’ub’leb’aal chaq’rab’ ut tb’aanumanq li xaqab’ank, yal

rik’in xk’ihal li wankeb’ aran. Xaqab’anb’ilaq jo’ aj k’amolb’e li naab’al juch’ trisi

ut jo’ eeqaj li tkanaaq chi ixb’ej sa’ li juch’uk.

*Maak’a’ xkanaak wi’ li yeeb’il sa’ li a) xtz’iib’ul xb’aan li K’ilahu 1201­2006 sa’ li

28­12­2007

XLAJE RAQAL. T­ilmanq re.

Li t­okenq sa’ li Xjolomil xaqab’anb’il xb’aan li K’ub’leb’aal chaq’rab’, tento t­

ilmanq re:

a) Ha’anaq aj Guatemala;

b) Aj k’anjelanel Ululch’iich’, lajeeb’ hab’ xnawom chi rix li xk’anjel a’in;

c) Nawb’ilaq naq tiik xch’ool.

XJUNLAJU RAQAL. *Chi rix li Xb’eenil.

Li Xnimal aj Raqol Aatin sa’ li Xnimal Xmolamil Xaqab’ank ha’anaq li xb’eenil re

li Xjolomil. Li txaqab’ xyeeb’al li Xjolomil a’aneb’ li xk’ihal nake’okenk te’yehoq.

*Maak’a’ xkanaak wi’ li yeeb’il, xb’aan li K’ilahu 1201­2006 sa’ li 28­12­2007

XKAB’LAJU RAQAL. Chi rix li ch’utam.

RUQ’ CHAQ’RAB’ 90­2005

Tb’oqoq sa’ ch’utam li Xb’eenilal re ut rajlal ho’laju (15) kutank tb’aanumanq ut

naq aajelaq ru patz’b’ilaq xb’aan junaq reheb’ li nake’okenk sa’ li Xjolomil maraj

naq ink’a’ raj tchoymanq xyeeb’al li k’uub’aak naraj, ut maraj jo’ka’in raj te’xye li

xk’ihal li nake’okenk.

ROXLAJU RAQAL. K’ihalil ut juch’uk.

Re naq truhanq xb’aanunkil li ch’utam aajel ru naq wanqeb’ kiib’aq (2) aj

k’amolb’e sa’ li Xjolomil. Naq maa’anihaq junaq laj k’amolb’e aka’ chik li reeqaj

t­okenq. Wi tmaak’a’o’q laj k’amolb’e chi maak’a’ xyaalal sa’ kiib’ sut chi ch’utam

chi reeqaj rib’ tk’eemanq chi xtoj li jun mil ketzal (Q. 1,000.00) sa’ li junqsut, jo’ li

triiqani aj wi’ chi rix jalan ch’a’ajkilal ut maakob’k yal tsik’, chi ink’a’ ramb’ilaq chi

ru li reeqaj chi tz’aqonk sa’ li ch’utam. Li txaqliiq xk’uub’ankil a’aneb’ li xk’ihal li

te’tz’aqonq te’yehoq re; naq li ch’utam twanq rik’in kiib’ aj wi’, xb’aan naq ink’a’

thulaq junaq reheb’ laj k’amolb’e ut li reeqaj, li tk’uub’amanq toj raatinaq li

komon; naq nak’ulli chi kama’in li ink’a’ thulaq moko truhanq ta twech’ li

xk’uub’aman wi tz’aqal re ru ut wi jo’ naxye li chaq’rab’.

XKAALAJU RAQAL. Q’ajkamunk.

Li nake’okenk sa’ li Xjolomil te’xk’ul xq’ajkamunkil sa’ li junjunq chi ch’utam, jo’

chan ru tch’olob’ li xsumchi’il li molam.

ROLAJU RAQAL. *Rilom li Xjolomil.

A’anatqeb’ a’in rilom li Xjolomil:

a) Xch’olob’ankil li xna’leb’il chi rix li tk’utb’esinq re li poyanam sa’ qatenamital;

b) Rilb’al ut tk’e rib’ sa’ aatin chi rix xtusub’ankil, xk’uub’ankil ut chank ru

xk’anjelankil li xk’ub’lal li te’k’utb’esinq re li poyanam;

c) Xch’oolaninkil li chaq’rab’iil tkawresinq re li RENAP ut tkawresinq aj wi’ re

xtawb’al li rajom ut xk’anjel, ab’an ak chi rix aj wi’ li xk’anjel jo’ molam;

*d) Declarado inconstitucional;

d) Yeeb’il naq maak’a’ xkanaak wi???

e) Xsumenkil li kok’ tasalhu chi rix li xk’ub’lajik k’a’ chi k’anjelil ut tojleb’;

f) Xsumenkil li sumk’uub’anb’il, li yeeb’il aatin chi rix, li sumenk ut jalanatq chik

naraqman rix rik’in k’ila molam re chaq’rab’, molam chi tojb’il, molam moko

reheb’ ta chaq’rab’, jo’ wankeb’ sa’ qatenamital maraj sa’ ab’l tenamit, re naq

tb’eeresi li xk’anjel ut re naq tb’aanu li rajom;

g) Risinkil ut xsumenkil li xsumchi’il re naq chaab’il ut xq’emal tk’anjelaq li

junajinb’il ru k’anjelob’aal sa’ li Tz’iib’ab’aal Poyanam;

h) Xnawb’al, jo’ xnimal aj jolominel, jarub’ li sachomq wan chi rix li xk’anjel

xaqab’anb’il sa’ li Xchaq’rab’il Wech’ok rix K’anjel;

i) Rilb’al re naq li molam patz’b’il esilal reheb’, li tenq’ ut li okenk te’xk’e chi

chaab’il ut tz’aqal re ru, re naq tb’aanumanq li k’ila k’anjel wan sa’ xb’een li

Molam;

j) Xsumenkil li tenq’ chi tuminal k’eeb’ilaq re li Molam ut chi xjunil chik li kok’

q’ajkamunk re tz’aqalaq ru xtz’aq li nab’aanuman, rilb’al ut xchaab’ilob’resinkil li

k’ila k’a’atq ru ut tenq’ naxk’e ut naxyeechi’i li Molam;

k) Xsumenkil li xhuhul Xsachomq jo’ Naxch’e’ ut Naxsach li Molam ut xtaqlankil

sa’ li Roq Ruq’ Awab’ejilal chi rix Roqel Sachomq;

l) Xsumenkil chi ru li Xb’een aj Jolominel chi wanq xhuhul li kixaqliik xyeeb’al sa’

junaq ch’utam, re naq truhanq chi xteneb’ankil sa’ xb’een jun reheb’ maraj

naab’al aj k’anjel sa’ li Molam li ruuchil yal chi ajlanb’il kutank ut ak chi rix aj wi’ li

ruuchil;

m) Xxaqab’ankil xk’ihal ut li rajom chi rix li tz’iib’ank, chi rix li nak’ulli ut

nab’aanuman sa’ xwanjik, li naruhan xb’aanunkil ut li xkomon chik k’ila esil

nak’tb’esink re li junjunq, jo’ aj wi’ xk’eeb’al li hu nak’utb’esink re li junjunq;

n) Xxaqab’ankil Tz’iib’ab’aal Poyanam sa’atqeb’ li tenamit toj te’tiklaaje’q, jo’ aj

wi’ li yal Junpaatil Na’ajejatq re naq ttaw li naraj; ut,

o) Chi xjunil chik li rilom jo’ xnimal aj Jolominel re li Molam ut naq tk’eeman

reetal naq us ut aajel re chaab’ilaq xk’anjelankil rib’.

p) Xsumenkil li tenq’ tk’e li RENAP reheb’ li xch’uutal aj k’anjel chi ru chaq’rab’

ut chi tojb’il li te’k’ehok esilal chi rix a:

a) k’ab’a’ej ut xkab’ k’a’b’a’; b) junaatal eetalil li tk’utb’esinq; c) xkutankil yo’laak;

d) ma winq­ixq; e) poopolil; f) ma sumsu ma ink’a’; g) xk’anjel, li nanawman

xb’aanunkil; h) tenamital; ut, i) xkutankil kamk, ab’an yeeb’il sa’ li chaq’rab’ a’in

ut sa’ li xsumchi’il.

*Maak’a’ xkanaak wi’ li yeeb’il sa’ li d) xtz’iib’ul, xb’aan li K’ilahu 1201­2006 sa’ li

28­12­2007

*K’eeb’il cho’q xkomon li p) xtz’iib’ul xb’aan li xkab’ raqal, re li Ruq’ Chaq’rab’

23­2008 sa’ li 17­05­2008

XWAQLAJU RAQAL. Xraqik li k’anjel.

Li Nake’okenk sa’ li Xjolomil traqe’q li xk’anjeleb’:

a) Naq traqe’q jarub’ hab’ xaqab’anb’ileb’ wi’;

b) Naq trisi rib’ maraj tkamq;

c) Naq xaqab’anb’ilaq xtz’alam xb’aan li ch’uut chi rix maakob’k chi b’alaq’ik;

d) Naq wanq xyajel xjunxaqalil maraj xna’leb’aal, chi k’eeb’ilaq tz’aqal reetal

xb’aan junaq aj nawol re, ut sa’ xk’ab’a’ a’in naq ink’a’ chik thulaq sa’ li xk’anjel

chi ru waqib’ po, maraj naq yeeb’il aatin chi rix xb’aan junaq xnimal raqleb’aal

aatin naq ak ramb’il li xk’ulub’ chi ru.

XKA XTASALIL

CHI RIX LI XB’EEN AJ JOLOMINEL

XWUQLAJU RAQAL. Chi rix li Xb’een aj Jolominel.

Li Xb’een aj Jolominel sa’ li RENAP xaqab’anb’il xb’aan li Xjolomil re hoob’ (5)

hab’, truhanq xxaqab’ankil xka’sutil.

XWAQXAQLAJU RAQAL. Ilb’ilaq.

Re ttaw xk’anjel li Xb’een aj Jolominel sa’ li RANAP ilb’ilaq naq:

a) Ha’anaq aj Guatemala;

b) Wanq xtzolb’al chi rix aj Nawonel k’anjelank Ululch’iich’, chi wanq aj wi’

xtzolb’al chi rix Jolomink Xnimqal K’ayib’aal ut maraj Jolomink Xmolamil

Chaq’rab’;

c) Tz’iib’anb’ilaq ut ttojo’q chi rix li xtzolb’al sa’ li xch’uutal;

d) Tk’ut naq wank xnawom sa’ li ch’e’ok ululch’iich’ ut roqel k’ila esilal;

e) Ak lajeeb’ hab’ rokikaq chi xb’eeresinkil li xk’anjel.

XB’ELEELAJU RAQAL. Xnimal Xjolomil K’ila K’anjel.

Li Xb’een aj Jolominel a’an li jwal nim xwankil sa’ li RENAP; a’an ruuchil li

molam sa’ chaq’rab’ ut sa’ xb’een wank xb’eeresinkil ut rilb’al naq chaab’il ut jo’

na’ajman tk’anjelaq li Molam.

XJUNMAY RAQAL. Xk’anjelatq li Xb’een aj Jolominel.

Li xk’anjel li Xb’een aj Jolominel a’anatq:

a) Xpaab’ankil ut xk’eeb’al reetal naq paab’anb’ilaq li rajom li Molam, jo’ aj wi’

naq paab’anb’ilaq li k’ila chaq’rab’ ut xsumchi’il chaq’rab’;

b) Xkanab’ankil sa’ ruq’ li Xjolomil li na’leb’atq ak a’an aj wi’ tnawo’q re ut

txaqab’ raatin sa’ xb’een, chi yeeb’il maraj chi tz’iib’anb’il, ha’an yaal tye li

xwankil li na’leb’;

c) Xpaab’ankil li xtaql li Xjolomil;

d) Tz’aqonk sa’ li ch’utam tb’aanu li Xjolomil chi wanq raatin ab’an ink’a’ tjuch’uq

ut tb’aanu aj wi’ xk’anjel laj Tz’iib’, sa’ xyiib’ankil li resilal ch’utam;

e) Xtusb’al, xjolominkil, rilb’al, wanq sa’ aatin ut xjolominkil li k’ila k’anjel li

aajelatq ru re naq chaab’il tb’eeq li RENAP;

f) Xnumsinkil chi ru li Xjolomil re sumenb’ilaq xb’aan, li xsumchi’il tb’eeresimanq

ut li xjalb’alatq xsa’, jo’ka’an aj wi’ li te’xxaqab’atq sa’ li junjunq xk’ub’lal, ab’an

jo’ li k’ub’lal naxch’olob’ li xwaqxaq raqal a Chaq’rab’ a’in, jo’ wi’ li tk’uutunq re li

k’anjelak ut tojleb’.

g) Xk’eeb’al chi ril li Xjolomil reetalil li Xsachomq Naxch’e’ ut Naxsach li Molam,

re naq sumenb’ilaq;

h) Xxaqab’ankileb’ li te’k’anjelaq ut xyeeb’al raatin chi rix li k’ila k’anjel naq

twanq li k’ehok k’anjel, jalok aj k’anjel, xjalb’al xna’aj aj k’anjel, xk’eeb’al xhuhul

li sumenk, li xhuhul tojok maak ut sumenk naq te’risi rib’ laj k’anjel sa’ li Molam,

ab’an jo’ naxch’olob’ li Chaq’rab’ ut li xsumchi’il;

i) Xjuch’b’al li hu sa’ li xk’ulb’al eechej ut tenq’aal aajelatq ru sa’ li xb’aanunkil ut

xb’eeresinkil li tusk’anjel, xnimqal k’anjel ut kok’ k’anjel sa’ li Molam, naq chi

xjunil a’in akaq sumenb’ilaq chik xb’aan li Xjolomil;

j) Xjolominkil ut wank sa’ aatin sa’ li tenq’ank rik’ineb’ li k’ila molam chi rix li

Tz’iib’ank Poyanam ut tz’iib’ank hu nak’utb’esink re li poyanam re jalanil

Tenamit ut jalanil molam, chi rix li na’leb’ naxb’eeresi;

k) Xtaqlankil xtz’ilb’al rix naq ink’a’ tk’utunq ut naq ttz’eqe’q li esilal maraj li

k’ilahu chi rix li xwanjik, li naruhan xb’aanunil ut li nak’utb’esink reheb’ li

poyanam, jo’ aj wi’ xxaqab’ankil li iiq sa’ xb’eeneb’ li nake’ilok re ut xk’eeb’al

xtaql re naq k’eeb’ilaq reeqaj, chi b’eeresinb’ilaq jo’ naxye li chaq’rab’;

l) Xxaqab’ankil ut xk’eeb’al li tojb’a maak chi rix k’anjelak yeeb’il sa’ li Chaq’rab’

a’in ut sa’ li xsumchi’il; ut,

m) Chi xjunil chik li k’anjel jwal aajel re naq li Molam toxixtaw tz’aqal li rajom.

JUN XKA’K’AALIL RAQAL. Xyaalal li isink sa’ k’anjel.

Li Xb’een Xjolomil li RENAP, naru naq isinb’ilaq sa’ xk’anjel xb’aan li Xjolomil,

xb’aanatq a’in:

a) Naq tb’aanu li b’alaq’ik, li maak’a’ sa’ chaq’rab’ maraj naq tk’utunq tz’aqal naq

jalan li naxb’aanu chi ru li xk’anjel, rajom ut li naraj li RENAP;

b) Naq tk’utb’esi maraj tb’eeresi rib’ sa’ jipil sa’ li xk’anjel;

c) Naq tch’olaaq xtz’alam xb’aan li maakob’k chi rix b’alaq’ik;

d) Naq ttaw xmajelal xjunxaqalil chi wanq xhuhul, ut sa’ xk’ab’a’ a’in ink’a’ raj

chik thulaq chi k’anjelak chi ru waqib’ po, maraj naq yeeb’ilaq xb’aan li

raqleb’aal aatin naq ramro li xk’ulub’;

e) Naq ink’a’ tb’aanu li najayaliman xaqab’anb’il xb’aan li Xjolomil, chi rix li

xtz’iib’ankil li nak’ulli ut nab’aanuman jwal nimqeb’ xyaalal, jo’ aj wi’ chi rix

xk’eeb’al li hu nak’utb’esink re li junjunq; ut

f) Naq tk’e li xk’ab’a’ re tz’aqonk sa’ junaq k’anjel chi rix awab’ejilal.

KIIB’ XKA’K’AALIL RAQAL. Uuchilej.

Naq tmaak’a’o’q chi ajlanb’il kutank li Xb’een aj Jolominel re li RENAP, jun

reheb’ laj jolominel re li rochochil aj b’eeresinel k’anjel tb’aanunq ruuchil, ab’an

toj raatinaq li Xjolomil. Sa’ xk’ab’a’ li kanab’ank k’anjel, isink sa’ k’anjel maraj

kamk, sa’ xb’een li Xjolomil wank xsik’b’al ru jalan chi ru jun po, re naq tchoy

xb’aanunkil li k’anjel.

RO’ XTASALIL

CH’UUT RE TPATZ’OQ UT TTENQ’ANQ RE LI XJOLOMIL

OXIB’ XKA’K’AALIL RAQAL. Li Ch’uut re Patz’ok.

Li Ch’uut re Patz’ok a’an li tpatz’oq wi’ ut ttenq’anq re li Xjolomil ut re li Xb’een

Xjolomil, ut k’ub’k’uuq ru chi kama’in:

a) Jun li xaqab’anb’ilaq xb’aaneb’ laj Tz’iib’anel sa’ li Molam Nake’ajok

Awa’b’ejilal chi tz’aqalaq tz’iib’anb’ileb’ sa’ li Tz’iib’ab’aal ak reheb’ wi’ li molam

a’in, ut tz’iib’anb’ilaq aj wi’ sa’ li molam na’ajok awa’b’ejilal;

b) Jun xaqab’anb’il sa’ xyanqeb’ laj Jolomineleb’ Xnimqal ru Tzoleb’aal;

c) Jun xaqab’anb’ilaq xb’aaneb’ li xmolamil k’ayib’aal chi rix yakok, k’uub’ank

k’a’atq ru ut chi rix awk;

d) Laj Jolominel re li Xmolamil Ajlaalk’ihal sa’ Qatenamital ­INE­;

e) Jun xaqab’anb’ilaq sa’ xyanqeb’ li wankeb’ sa’ li Xjolomil li Xmolamil aj

B’eeresinel Toj ­SAT­.

Chi xjunileb’ li nake’okenk sa’ li Ch’uut re Patz’ok wanqatqeb’ li reeqajeb’. Naq

junaq reheb’ li molam txaqab’anq chi ink’a’ tpaab’ xxaqab’ankil li uuchilej t­

okenq sa’ li Ch’uut re Patz’ok, tt’ane’q li maak sa’ xb’een, ab’an yal wanq aj wi’ li

xaqab’ank.

KAAHIB’ XKA’K’AALIL RAQAL. Xnimqal xk’anjel.

A’inatq li xnimqal xk’anjel li Ch’uut re Patz’ok:

a) Xyeeb’al resil chi tz’iib’anb’il chi ruheb’ li Xjolomil ut chi ru li Xb’een Xjolomil li

RENAP, li xmajelal li Molam, chi tz’aqalaq ru xyeeb’al li nak’ulli, li k’ila chaq’rab’

naq’etman, li nak’utuk re chi junil a’in, jo’ aj wi’ chank raj ru xtuqub’ankil ru ut jo’

anchal b’ar raj ttawmanq li k’ila tumin;

b) Ch’uut re tpatz’oq wi’ li Xjolomil ut li Xb’een Xjolomil, chi rix k’a’atq ru chi

na’leb’ re kawresink ut b’eeresink k’anjel sa’ li RENAP; ut,

c) Xtz’ilb’al rix chi rajlal li xk’anjel li RENAP.

HOOB’ XKA’K’AALIL RAQAL. Xnajtilal te’wanq sa’ li Ch’uut re Patz’ok.

Li te’okenq sa’ li Ch’uut re Patz’ok te’wanq sa’ li xk’anjel chi ru kaahib’ hab’,

ab’an wi wanqeb’ aj wi’ sa’ li molam te’xaqab’ank reheb’.

WAQIB’ XKA’K’AALIL RAQAL. Xb’eenilal.

Li Xb’eenilal re li Ch’uut re Patz’ok a’aneb’ aj wi’ li nake’okenk te’b’aanunq re,

yal te’xjal rib’eb’, chi ru junq hab’, ttikib’amanq rik’in li ak k’i chi us xhab’ ut yal

te’xtiq rib’ a’an yaal naxye li xhab’eb’. A’an aj wi’ a’in li na’leb’ t­oksimanq sa’

xxaqab’ankileb’ laj tenq’ chalen li xb’een toj li xka.

WUQUB’ XKA’K’AALIL RAQAL. Ch’utamirk.

Li Ch’uut re Patz’ok tento tb’aanu junaq li xch’utam chi ru li xb’een kutank re

k’anjelak rajlal po, ut twanq xb’aanunkil chi maak’a’ b’oqok. Li Xb’eenil maraj wi

axa maak’a’ oxib’ reheb’ li nake’okenk, truhanq te’b’oqoq sa’ aajelil ru ch’utam.

Li nake’okenk sa’ li ch’uut a’in wanqeb’ xk’ulub’ chi xk’ulb’al li xtenq’ sa’ li

junqsut chi ch’utam, ab’an maajunwa tojb’ilaq reheb’ numenaq kaahib’ chi

ch’utam sa’ li junq po. Li xk’ihal li tenq’ xaqab’anb’ilaq sa’ aj wi’ li xsumchi’il.

WAQXAQIB’ XKA’K’AALIL RAQAL. Tz’aqonk ut kanab’ank k’anjel.

Tento tz’aqal li tz’aqonk sa’ li ch’utam. Naq ink’a’ truhanq chi hulak li tz’aqal

xaqxo, tk’e chi nawe’k, ab’an toj waqxaqib’ roxk’aal honal chik ma nab’aanuman

li ch’utm, re naq a’an li eeqaj tb’oqmanq, ut a’in wanq li xhu. Naq ink’a’ t­uxq

hulak hoob’ sut sa’ ch’utam chi reeqaj rib’, nayeeman naq xkanaak li k’anjel, a

na’leb’ a’in tento xk’eeb’al chi xnaw li molam xxaqab’ank chaq, re naq sa’

junpaat txaqab’ chaq li uuchilej, a’in tchoyo’q li k’anjel.

B’ELEEB’ XKA’K’AALIL RAQAL. K’ihalil ut juch’uk.

Kaahib’ reheb’ li nake’okenk a’an li k’ihal re naq truhanq xb’aanunkil li ch’utam,

ab’an kiib’aq reheb’ li tz’aqal xaqxookeb’. Li k’ehok ib’ sa’ aatin ut li

txaqab’ab’anq xyeeb’al wanq xwankil wi oxib’ maraj tnume’q chi juch’ tkuutunq

re. Sa’ li junjunq chi ch’utam tento tz’iib’anb’ilaq li reetalil ut tento juch’b’ilaq xsa’

sa’ xraqik.

LAJEEB’ XKA’K’AALIL RAQAL. Moko tk’e ta rib’.

Li rech’elaleb’ jo’ naxye li chaq’rab’ li Xjolomil, li Xb’een Xjolomil, laj Jolominel re

li Roqel Tz’iib’ab’aal Poyanam, li Xjolomil Rochochil re K’ila k’anjel chi rix

Ch’a’jkilal, li Xjolomil Na’ilok Loq’alil ut Tenq’aal Komonil, moko truhanq ta chi

ok sa’ junaq k’anjel sa’ li RENAP, chalen naq li rech’elaleb’ wanqeb’ sa’ li

RENAP, chi moko naq kiib’ hab’ xkanab’ankil li xk’anjeleb’, chi maak’a’aq

xtoch’b’al li ramro chi ruheb’ jo’ xaqxo sa’ li chaq’rab’. Naq akaq x’uxk li

xaqab’ank sa’ li k’anjel ut wan raj xch’a’akilal chi rix li ech’elalb’ej, maak’a’

takanaaq wi’ li xaqab’ank.

XWAQ XTASALIL

ROCHOCHIL AJ B’EERESINEL K’ANJEL

JUNLAJU XKA’K’AALIL RAQAL. Roqel Tz’iib’ab’aal Poyanam.

Li Roqel Tz’iib’ab’aal Poyanam a’an li ch’uut wank sa’ xb’een xch’utub’ankil li

esilal chi rix li nak’ulli ut nab’aanuman tz’iib’anb’ilaqt sa’atqeb’ li Tz’iib’ab’aal

Poyanam, wank aj wi’ sa’ b’een xk’uub’ankil ut rilb’al li roqel xokleb’ ut a’an

najolomink re chi xjunil li k’ila resilal qatenamit. Cho’q re a’in, tk’uub’ ut tril li

junaatal tz’iib’ab’aal poyanam ut li junaatal eetalil tk’utb’esinq; jo’ aj wi’ ttaqla li

esilal sumenb’il maraj ink’a’ b’ar wi’ patz’b’ilaq, re k’eeb’ilaq li hu nak’utb’esink

poyanam maraj re naq yoob’anb’ilaq li rilb’al xsa’. A’an aj wi’ t­iloq re li

Tz’iib’ab’aal Poyanam li txaqab’atq li Xjolomil sa’atqeb’ chi xjunil li tenamit, jo’ li

wankatqeb’ sa’ na’ajeb’ sa’ ab’l tenamit ut li Tz’iib’ab’aal re li Tz’aqlojenaqeb’

xha’b’.

Sa’ xb’een li aj Tz’iib’anel Poyanam sa’ Roqel, li us xch’ool chi ruheb’ komon ut

li xwanjik kuutunb’ilaq xb’aan li naxye li raqal a’in ut jo’ aj wi’ li xsumchi’il.

KAB’LAJU XKA’K’AALIL RAQAL. Na’ilman re laj Tz’iib’anel Poyanam sa’ Roqel.

Laj Tz’iib’anel Poyanam sa’ Roqel, a’anatq a’in li t­ilmanq re:

a) A’anaq aj Guatemala, tz’aqlojenaq xha’b’;

b) Aj Nawonel Chaq’rab’

c) Kaahib’aq hab’ rokik chi xb’eeresinkil li xk’anjel;

d) Nawb’ilaq naq tiik xch’ool;

e) Wan chik xkomon li txaqliiq xyeeb’al sa’ aj wi’ li xsumchi’il.

OXLAJU XKA’K’AALIL RAQAL. Chi rix li Tz’iib’ab’aal Poyanam.

Eb’ li Tz’iib’ab’aal Poyanam a’anatqeb’ li roq ruq’b li Roqel Tz’iib’ab’aal

Poyanam, wank sa’ xb’eeneb’ xtz’iib’ankil li nak’ulli ut nab’aanuman chi rix li

xwanjik, li naruhan xb’aanunkil ut jalanatq chik k’ila esil nak’utb’esink reheb’ li

poyanam sa’ Qatenamital, ut wank aj wi’ sa’ xb’een xpaab’ankil li xaqab’anb’il

xyeeb’al sa’ li Chaq’rab’ a’in ut sa’ li xsumchi’il. Li molameb’ a’in rub’el xtaql jun

laj Tz’iib’anel Poyanam wanqeb’, chaab’ilaq xch’ool chi ruheb’ li komon.

KAAHIB’ XKA’K’AALIL RAQAL. *Na’ilman reheb’ laj Tz’iib’anel Poyanam.

Eb’ laj Tz’iib’anel Poyanam, xe’patz’manje’ chaq sa’ li raqal jun, tento naq

te’ilmanq re naq:

a) A’anaq aj Guatemala;

b) Wanq xhuhul xtzolb’al sa’ li Rox Raqal Tzolok;

c) Nawb’ilaq ru naq tiik xch’ool;

d) Wan chik xkomon li txaqab’ li xsumchi’il chaq’rab’.

*Maak’a’ xkanaak wi’ li a) xtz’iib’ul sa’ li ch’ina raqal chi aatin ‘’numenaq hoob’

xka’k’aal hab’ ’’, xb’aan li Tasalhu 1201­2006 sa’ li 28­12­2007

HO’LAJU XKA’K’AALIL RAQAL. Li teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’ ut li xk’anjeleb’ laj

Tz’iib’anel Poyanam.

Eb’ laj Tz’iib’anel Poyanam yeeb’il chaq sa’ li oxlaju xka’k’aalil raqal, a’anatq a’in

li xk’anjeleb’ ut li teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’:

a) Rilb’al naq chaab’ilaq xk’anjelankil li molam naxjolomi, jo’ aj wi’ naq jwal

chaab’ilaq xk’eeb’al li tenq’aal nake’xpatz’ li nake’ajok;

b) Xjuch’b’al naq patz’b’ilaq re, li xhuhul yaal k’eeb’ilaq xb’aaneb’ li molam. Ka’aj

wi’ li esilal tk’e li roqel esilal wanq sa’ li xhuhul yaal;

c) Xnumsinkil chi ru laj taql re ut chi ruheb’ li roq’ ruq’m li RENAP re naq

tuqub’anb’ilaq chi xjunil li k’ila patz’om maraj li wech’ok ttawmanje’q ut naq sa’ li

Chaq’rab’ a’in ut li xsumchi’il li moko yeeb’il ta naq a’an ttuqub’anq re;

d) Hulak, sa’ xk’ab’a’ li RENAP, sa’ li nab’aanumanje’ sa’ xk’ab’a’ awa’b’ejilal sa’

li na’ajej b’ar wi’ b’oqb’ilaq, chi wanq resil ut yeeb’ilaq xb’aan laj taql re; ut,

e) Wan chik xkomon txaqab’ li xsumchi’il chaq’rab’.

WAQLAJU XKA’K’AALIL RAQAL. *Chi rix li Tz’iib’ab’aal Tz’aqlojenaqeb’ xhab’.

Sa’ li Roqel Tz’iib’ab’aal Poyanam, wanq junaq li Ch’uut, li tyiib’anq xtuslal

xk’ab’a’eb’ li poyanam ak tz’aqlojenaqeb’ xhab’; ut, tz’aqal sa’ xb’een wanq

xnumsinkil chi rajlal a esilal a’in chi ru li Xnimal Xmolamil Xaqab’ank.

*Ruqub’anb’il xb’aan li xb’een raqal, re li Ruq’ Chaq’rab’ 14­2006 sa’ li 19­06­

2006

*Maak’a’ xkanaak wi’, xb’aan li Tasalhu 1201­2006 sa’ li 28­12­2007

WUQLAJU XKA’K’AALIL RAQAL. Xjolomil B’eeresink K’anjel.

Li Xjolomil B’eeresink K’anjel a’an li molam wank sa’ xb’een, a’an yaal tye li

esilal taqlanb’ilaq xb’aan li Roqel Tz’iib’ab’aal Poyanam, xk’eeb’al li Hu

Nak’utb’esink re li Junjunq; tk’uub’ aj wi’ li xk’anjelankil li xtuslal najalaak wi’ li

yu’amej ut k’ila kok’ eetalil. A’an aj wi’ li xsumchi’il tb’eeresi.

*Tuqub’anb’il ru xb’aan li rox raqal, re li Ruq’ Chaq’rab’ 23­2008 sa’ li 17­05­

2008

WAQXAQLAJU XKA’K’AALIL RAQAL. Xjolomil Na’ilok re Loq’alil ut Tenq’aal

Komon.

Li Xjolomil Na’ilok re Loq’alil ut Tenq’aal Komon a’an li molam wank sa’ xb’een

xnawb’al ut xtuqub’ankil ru li xch’a’ajkilaleb’ li poyanam naq, a’an yaal k’a’ sa’ aj

k’ab’a’, li Roqel Tz’iib’anel Poyanam tram li hu re patz’ok tz’iib’ank­ib’, chi rix a’in

tento ttz’il rix, ttenq’a li poyanam na’ajok re naq tb’aanumanq li tz’iib’ank

patz’b’il. A’an aj wi’ li xsumchi’il tb’eeresi.

B’ELEELAJU XKA’K’AALIL RAQAL. Xjolomil Kawresink.

Li Xjolomil Kawresink a’an li molam roq ruq’m li Tz’iib’ab’aal Poyanam sa’

Qatenamital wank sa’ xb’een xkawresinkileb’ chi xjunil laj k’anjeleb’ sa’ li

RENAP, chi maajun tkol. A’an li kawresink ut li ak’ob’resink chi rajlal a’an tz’aqal

li xk’anjel a molam a’in, cho’q re a’in a’anaq jun sa’ li Tzoleb’aal re Kawresink re

li Tz’iib’ab’aal Poyanam sa’ Qatenamital. Naxaqab’aman xwankil sa’ li RENAP li

tzolok chi rix tz’iibank. A xjolomil a’in a’an li xsumchi’il tk’uutunq re.

XKA’K’AALIL RAQAL. Xjolomil.

Li Roqel Tz’iib’ab’aal Poyanam ut eb’ li na’ajej xe’yeemanje’ chaq, wanq jun laj

Jolominel reheb’, xaqab’anb’ilaq xb’aan li Xb’een Xjolomil ut sumenb’ilaq xb’aan

li Xjolomil. Li xwanjikeb’ sa’ li xk’anjeleb’ a laj Jolomineleb’ a’in jalan wi’ tz’aqal

chi ru jalanil k’anjel re chaq’rab’.

Ink’a’ te’ruhanq chi ok sa’ li k’anjel a’in li wankeb’ chi tz’aqonk sa’ li xaqab’aak

chi moko li nake’jolomink sa’atqeb’ li xmolamil nake’ajok awa’b’ejink maraj li ak

xe’wan kaahib’ hab’ chaq chi rub’eetal li xxaqab’ankileb’. Eb’ laj Jolominel tento

naq wanqeb’ xtzolb’al sa’ li xnimqal tzoleb’aal chi wanq xhuhul li xnawomeb’ ut li

xkawresinkileb’ re xb’eeresinkil li k’anjel xaqab’anb’ilaqeb’ wi’; li tento ut li

teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’ laj Jolominel txaqliiq xyeeb’al sa’ li xsumchi’il

chaq’rab’.

JUN ROXK’AALIL RAQAL. Xjalb’aleb’.

Eb’ laj Jolominel aj b’eeresinel k’anjel jalb’ilaqeb’ sa’ xk’anjel xb’aan li Xb’een

Xjolomil, yal sa’ xk’ab’a’ li ak xyeeman chaq sa’ li jun xka’k’aalil raqal re li

Chaq’rab’ a’in.

XWUQ XTASALIL

XJOLOMILEB’ K’ILA K’ANJEL

KIIB’ ROXK’AALIL RAQAL. Xjolomil Xk’anjelankil Ululch’iich’ ut Ajlaalk’ihal.

Li Xjolomil xk’anjelankil Ululch’iich’ ut Ajlaalk’ihal a’an li molam wank sa’ xb’een

xjolominkil li k’ila k’anjel chi rix li xk’uulankil ut xb’eeresinkil li k’ila esil ttawmanq

sa’ li Roqel Tz’iib’ab’aal Poyanam chi rix li xwanjik ut naruhan wi’ ut xkomon

chik esil nak’utb’esink re li poyanam. Naxk’uub’ li xtuslal xk’anjel li Molam chi rix

li ak rilom aj wi’, tye resil chank ru wank li naxjayali li molamil ak k’uub’lajenaq ut

tyiib’ li ajlaalk’ihal chi rix a’in.

Re kolb’ilaq rix chi xjunil li k’ila esilal, a molam a’in wanq sa’ xb’een rilb’al ut

xyiib’ankil li xokleb’ sa’ ululch’iich’, rilb’al aj wi’ naq a’in wanq aj wi’ xkolb’al rix

sa’ muqmu ut a’in wanq xb’aanunkil sa’ xhonalil naq naxokman li k’ila esil ut li

xb’eeresinkil sa’ li roqel na’aje re li RENAP, tke’ reetal naq paab’anb’ilaq li xsa’

chaq’rab’ ut oksinb’ilaq li ak’ ut chaab’il k’anjelob’aal re naq ch’olch’ooq tz’aqal

ru li xxokb’al. A’an li xsumchi’il tkuutunq re.

OXIB’ XKA’K’AALIL RAQAL. Xjolomil aj K’ehol na’leb’ chi rix Chaq’rab’.

Li Xjolomil aj K’ehol Na’leb’ chi rix Chaq’rab’ a’an li molam wank sa’ xb’een

xk’eeb’al li na’leb’ chi rix li naxnaw cho’q reheb’ chi xjunil li xmolamil li RENAP.

A’an li xsumchi’il tkuutunq re.

Li Xjolomil K’ila K’anjel wanq sa’ xb’een xk’uub’ankil ut xb’eeresinkil li k’ila

k’anjel sa’ li Molam. Tnumsi chi ru li Xjolomil li RENAP, ab’an toj tnume’q se’

ruq’m li Xb’een Xjolomil, li xna’leb’il jolomink k’ila k’anjel ut li xna’leb’il rilb’aleb’

laj k’anjel, li xtuminal ut li k’a’atq ru wank.

HOOB’ ROXK’AALIL RAQAL. Xjolomil Sachomq.

Li Xjolomil Sachomq a’an li molam wank sa’ xb’een xjolominkil ut xb’eeresinkil li

xtuslal sachomq ut xk’eeb’al chi raarooq ru li sachomq; naxxaqab’ ut naxtz’il rix

xb’eeresinkil li sachomq. A’an li xsumchi’il tkuutunq re.

WAQIB’ ROXK’AALIL RAQAL. Xjolomil Nasik’ok Xyaalal ut Rilb’al li molam.

Li Xjolomil Nasik’ok Xyaalal ut Rilb’al li molam a’an li ch’uut wank sa’ xb’een

xk’uub’ankil li tusk’anjel ut xnimqal k’anjel sa’ li molam, xtz’ilb’al aj wi’ rix li

xyaalal jolomink k’ila k’anjel nake’xb’aanu laj k’anjeleb’ sa’ li RENAP ut

xk’aak’alenkil li xb’eeresinkil k’ila k’anjel, re naq ch’olch’ooq chi ru naq

paab’anb’ilaq li xsa’ chaq’rab’ nakuutunk re. Kuutunb’ilaq aj wi’ xb’aan li

xsumchi’il chaq’rab’.

WUQUB’ ROXK’AALIL RAQAL. T­ilmanq reheb’ laj Jolominel.

Laj Jolomineleb’ Xjolomil K’ila K’anjel ha’n a’in ilb’ilaq reheb’:

a) A’anaqeb’ aj Guatemala, tz’aqlojenaqaq xhab’eb’;

b) Tz’iib’anb’ilaq sa’ xch’uutal xtzolb’al;

c) Kaahib’ hab’aq xb’eeresinkil li xtzolb’al;

d) Nawb’ilaq naq tiik xch’ool;

e) Wankatq chi xkomon xaqab’anb’ilaq xb’aan li xsumchi’il chaq’rab’.

XWAQXAQ XTASALIL

K’UB’K’UUK WI’ XTUMINAL

WAQXAQIB’ ROXK’AALIL RAQAL. Chi rix li reechej.

Li reechej li RENAP k’ub’k’uuk ru xb’aan li Xk’ila reechej li Xk’ub’lal Tenamit:

a) Li k’ila tumin txaqab’aman rajlal hab’ ut k’eeb’ilaq sa’ xyanq Xsachomq

Naxch’e’ ut Naxsach li Xk’ub’lal Tenamit.

b) Li xb’een tenq’ tsume xk’eeb’al li Xk’ub’lal Tenamit. K’ila tumin ak re wi’:

a) Ma’ ta chik li nach’utub’aman sa’ li k’ehok Hu Nak’utb’esink re li Junjunq, li

k’ehok xhuhul yaal; ut li tz’iib’ank k’a’atq ru nak’ulli ak rilom wi’ ut li na’okje’ sa’ li

xkomon chik tenq’ tk’e li RENAP;

b) Eb’ li tenq’, li xaqxo xk’eeb’al, siib’il, sihom, chi numsinb’il ut k’eeb’il tenq’ wi

ta chi tuminal maraj yal k’a’atq ru te’xk’e li poyanam maraj li ch’uut k’ulb’ileb’ chi

ru chaq’rab’, eb’ li xnimqal molam sa’ qatenamital maraj sa’ ab’l tenamit, jo’ aj

wi’ li tenq’aal naxk’e li xmolamil kawresink yalaq b’ar, chi xjunil a’in maak’a’

junaq li k’a’ ru tramo’q chi ruheb’.

Li k’ila tumin ak re wi’ li molam xyeemanje’ chaq, a’anatq li xna’ xtuminal li

RENAP, jo’ aj wi’ li k’ila tumin t­elq chaq sa’ li Xsachomq Naxch’e’ ut Naxsach li

Xk’ub’lal Tenamit li ink’a’ tsachmanq sa’ xkutankil.

B’ELEEB’ ROXK’AALIL RAQAL. Chi rix li Sachomq.

Li xhuhul xsachomq li RENAP k’utb’ilaq xb’aan li Xjolomil chi ru li Roq Ruq’

Awa’b’ejilal chi rix Xtumin Chaq’rab’, re naq k’eeb’ilaq sa’ ajl sa’ li Xsachomq

Naxch’e’ ut Naxsach li Xk’ub’lal Tenamit, chi rajlal hab’.

XB’ELE XTASALIL

CHI RIX LI HU NAK’UTB’ESINK RE LI JUNJUNQ

LAJEEB’ ROXK’AALIL RAQAL. Chi rix li Hu Nak’utb’esink re li Junjunq.

Li Hu Nak’utb’esink re li Junjunq li truhanq xkach’inob’resinkil xyeeb’al jo’ DPI,

a’an jun li hu k’ulb’ilaq yalaq ta chi b’ar, ak re junqal ut moko truhanq ta naq

b’eeresinb’ilaq xb’aan jalanjalanq, wank chaq’rab’ sa’ xb’een. Chi xjunil laj

Guatemala ut eb’ laj ab’l tenamit xe’na’ajink tz’aqlojenaqeb’ xhab’, tz’iib’anb’ileb’

sa’ li RENAP, wankeb’ xk’ulub’ ut tento sa’ xb’eeneb’ xpatz’b’al ut roksinkil li Hu

Nak’utb’esink re li Junjunq. A’an li junaatal Hu Nak’utb’esink re li Junjunq

tk’anjelaq cho’q re chi xjunil li nab’aajuman jo’ poyanam, sa’ b’eeresink k’anjel

ut sa’ chaq’rab’ ut yalaq b’ar chik jo’ naxye li chaq’rab’ b’ar wi’ patz’b’ilaq li

k’utb’esink­ib’. A’an aj wi’ li hu a’in tk’utb’esinq re li tz’aqlojenaq xhab’ chi rix

xb’eeresinkil li xk’ulub’ chi juch’uk. A’an li xsumchi’il li DPI tkuutunq re.

JUNLAJU ROXK’AALIL RAQAL. *Chi rix li xtz’aq li Hu Nak’utb’esink re li

Junjunq.

Li Hu Nak’utb’esink re li Junjunq xaqab’anb’ilaq xtz’aq xb’aan li Xjolomil;

ab’anan, eb’ li poyanam ha’anaqeb’ jun sa’ li xch’uutal komonil wankeb’ sa’ li

majelal tumin ut ink’a’ te’ruhanq chi xtojb’al li DPI ut naq li Xjolomil li RENAP

tk’e reetal, tento naq k’eeb’ilaq li Hu Nak’utb’esink re li Junjunq yal chi si. A

na’leb’ a’in ha’an aj wi’ li xsumchi’il tkuutunq re.

*Maak’a’ xkanaak wi’, xb’aan li Tasalhu 1201­2006 sa’ li 28­12­2007

KAB’LAJU ROXK’AALIL RAQAL. Chi rix li roksinkil.

Tento sa’ xb’eeneb’ chi xjunil laj Guatemala ut aj ab’l tenamit xe’na’ajink li

xb’eeresinkil li Hu Nak’utb’esink re li Junjunq; li roksinkil a’an jo’ xxaqab’aman

xyeeb’al sa’ li Chaq’rab’ a’in, sa’ li xsumchi’il ut jalantq chik xsa’ chaq’rab’

natz’aqob’resink.

OXLAJU ROXK’AALIL RAQAL. Chaq’rab’iil re naq chaab’ilaq xk’ub’lajik li hu.

Li Hu Nak’utb’esink re li Junjunq k’uub’anb’ilaq ut yiib’anb’ilaq rik’in li chaab’il hu

ut ak’il k’anjelob’aal re naq ink’a’ ch’e’b’ilaq, re naq chaab’ilaq ut re naq ink’a’

jalb’ilaq li xsa’; li xnimal ut chankaq ru rilb’al tento tb’eeresimanq li ak xaqxo

yalaq b’ar jo’ ANSI/NIST, ANSI/INCITS, ISO ut li xsa’ xchaq’rab’il li ICAO li tk’e

rib’ roksinkil sa’ xpaayil li hu a’in, chi maak’a’aq xtochb’al li xchaab’ilal ut

xjunpaatil relik. Li k’a’atq ru t­oksimanq sa’ li xk’uub’ankil, jo’ aj wi’ chankaq ru

xb’eeresinkil, tento naq ilb’ilaq chi us re naq ink’a’ truhanq xpuktasinkil xka’ sutil,

xpo’b’al maraj xjalb’al xsa’.

*Tuqub’anb’il xb’aan li xka raqal, re li Ruq’ Chaq’rab’ 23­2008 sa’ li 17­05­2008

KAALJU ROXK’AALIL RAQAL. Nak’utb’esink.

Chi rix li xk’utb’esinkileb’ rib’ li poyanam, maajun yal sa’ junesal maraj aj k’anjel

tpatz’oq re junaq hu jalan chi ru li Hu Nak’utb’esink re li Junjunq; ink’a’ aj wi’

truhanq xxokb’al maraj xkanb’ankil chi ruheb’ laj eechal re.

HO’LAJU ROXK’AALIL RAQAL. Chi rix li Hu Nak’utb’esink re li Junjunq ut li

junaatal eetalil.

Li Hu Nak’utb’esink re li Junjunq ­DPI­, k’eeb’il reheb’ chi xjunil laj Guatemala

yo’lajenaqeb’ sa’ xteepal ut chi rix xteepal qatenamital ut reheb’ laj ab’l tenamit

xe’na’ajink, chi kama’in:

a) Cho’q reheb’ laj Guatemala, chalen sa’ xtz’iib’ankil li xyo’lajikeb’ sa’ li

Tz’iib’ab’aal Poyanam sa’ li xna’ajeb’;

b) Cho’q reheb’ laj ab’l tenamit xe’na’ajink, chalen naq k’eeb’ilaqeb’ li xna’aj

xb’aan li Xjolomil chi rix Jalok Tenamit, chi wanq resilal chi rub’eetal xb’aan laj

k’anjel chi rix a na’leb’ a’in chi ru li RENAP. Chi rix a’in tento te’xtz’iib’a rib’ sa’ li

Tz’iib’ab’aal Poyanam sa’ xna’ajeb’. Cho’q re a’in k’eeb’ilaq li DPI chi jalan

xb’onol;

c) Cho’q reheb’ li poyanam nake’xtaw xtenamital yal rik’in chaq’rab’, chalen naq

te’xk’ut li xhuhul chi ru laj Tz’iib’anel Poyanam sa’ li xna’ajeb’. Sa’ li oxib’ chi

na’leb’ a’in tento k’eeb’ilaq jun li junaatal eetalil re k’utb’esink ut a’in maak’a’aq

xjalb’al chalen toj chi rix xkamik li poyanam, jo’ junaatal eetalil nak’utb’esink re li

poyanam.

WAQLAJU ROXK’AALIL RAQAL. *Wanq chi sa’.

Li Hu Nak’utb’esink re li Junjunq –DPI­, tento naq wanq chi sa’ li xjalam’uuch laj

eechal re chi tiik tz’aqal wanq ut tk’utunq li xjolom, ut jo’ aj wi’ naq wanq chi sa’ li

k’ila esilal jo’eb’ a’in:

a) Xtenamital Guatemala, Centroamérica;

b) Li xk’ab’a’il li Tz’iib’ab’aal Poyanam sa’ Qatenamital;

c) Li xk’ab’a’il li Hu Nak’utb’esink re li Junjunq –DPI­;

d) Li junaatal eetalil re k’utb’esink li xtz’aq laj eechal hu;

e) Li xk’ab’a’ ut li xkab’ xk’ab’a’;

f) Ma wiqn, ma ixq;

g) B’ar ut joq’e kiyo’laak;

h) Ma sumsu, ma ink’a’;

i) Xjuch’ laj eechal hu;

j) Xkutankil xwankil li hu;

l) B’ar poopolil wank laj eechal hu;

m) B’ar wank rochoch laj eechal hu, li xokb’ilaq sa’ xyanq li esil chi ru li hu.

*Isinb’il li k) xtz’iib’ul, xb’aan li ro’ raqal re li Ruq’ Chaq’rab’ 23­2008 sa’ li 17­05­

2008

*Ruqub’anb’il li m) xtz’iib’ul xb’aan li xwaq raqal, re li Ruq’ Chaq’rab’ 23­2008

sa’ li 17­05­2008

WUQLAJU ROXK’AALIL RAQAL. Li Xhuheb’ li toj maji’ natz’aqlok xhab’eb’.

Li Hu Nak’utb’esink li Junjunq reheb’ li toj maji’ natz’aqlok xhab’ a’an jun li hu

oksinb’ilaq yalaq b’ar, jun aj’e re ut moko truhanq ta xk’eeb’al re jalan; jalanaq

rilb’al chi ru li xhuheb’ li ak tz’aqlojenaqeb’ xhab’, ut a’in, xaqxooq sa’ li ak

xsumchi’il wi’.

WAQXAQLAJU ROXK’AALIL RAQAL. Xsa’ li Hu Nak’utb’esink li Junjunq toj

maji’ tz’aqlojenaqeb’ xhab’.

Li DPI reheb’ li maji’ tz’aqlojenaq xhab’ wanq chi sa’ li k’ila esil jo’ chan ru wank

sa’ li waqlaju roxk’aalil raqal re li Chaq’rab’ a’in, ab’an maak’a’aq sa’ ajl li naxye

li i) ut k) xtz’iib’ul.

B’ELEELAJU ROXK’AALIL RAQAL. Ch’olch’ooq ut chaab’ilaq xk’uub’ankil li Hu

Nak’utb’esink re li Junjunq toj maji’ tz’aqlojenaqeb’ xhab’.

K’uub’anb’ilaq ut yiib’anb’ilaq rik’in chaab’il hu ut ak’il k’anjelob’aal re naq moko

truhanq ta xjalb’al xsa’; li xnimal ut li rilb’al tento naq jo’kanaq li xaqxo yalaq

b’ar, jo’ li ANSI/NIST, ANSI/INCITS, ISO ut li xsa’ chaq’rab’ tk’e rib’ roksinkil re li

ICAO chi rix a xpaayil hu a’in, ab’an moko tb’aytasi ta li xk’eeb’al.

*Tuqub’anb’il ru xb’aan li xwuq raqal, re li Ruq’ Chaq’rab’ 23­2008 sa’ li 17­05­

2008

ROXK’AALIL RAQAL. Chi maak’a’aq li reetalil uq’mej.

Xaqab’anb’ilaq chik xyeeb’al li xk’uub’ankil li hu chi maak’a’aq eetali uq’m chi

sa’, naq li poyanam wanq xmajelal sa’ chi xjunil li ru’uj ruq’m. Jo’ka’an aj wi’

moko toj titz’b’ilaq ta chik rik’in li xjuch’, naq li poyanam ink’a’ tnaw li tz’iib’ak

maraj yal moko tk’e ta rib’ chi ru li juch’uk.

JUN XKAAK’AALIL RAQAL. Chi rix roksinkil li Junaatal Eetalil.

Li Junaatal eetalil Nak’utb’esink re li poyanam a’an tz’aqal li kuutuul naq li

amaq’il ut li Xk’ub’lal Tenamit tnaw wi’ ru li poyanam sa’ chi xjunil li oksinb’ilaq

wi’. Tento ab’an timil timil oksinb’ilaq xb’aaneb’ li xmolamil li Xk’ub’lal Tenamit

jo’ junaatal chi ajl tk’utb’esinq re li poyanam; b’ar wi’ tento li tz’iib’ank, a ajl a’in

timil tk’emanq sa’ xyanq li xtuslal k’utb’esink ut sa’ tz’iib’ank sa’ chaq’rab’ chi

ink’a’ tnume’q li hoob’ hab’ chalen xxaqlijik xwankil a Chaq’rab’ a’in.

KIIB’ XKAAK’AALIL RAQAL. Reeqaj.

Li RENAP tk’e reeqaj li Hu Nak’utb’esink re li Junjunq naq ttz’eqmanq,

elq’anb’ilaq maraj yal tq’eelo’q. Li reeqaj li hu kama’aq aj wi’ rilb’al li xb’een,

ka’aj wi’ b’an naq yeeb’ilaq naq a’an jun yal reeqaj aj chik. Li xpatz’b’al ut

xsumenkil xk’eeb’al reeqaj li hu truhanq xb’aanunkil sa’atqeb’ xtuslal esilaal sa’

ululch’iich’, ut a na’leb’ a’in tento wanq resilal sa’ aj wi’ li xsumchi’il a’in.

OXIB’ XKAAK’AALIL RAQAL. *Xwankilal.

Li Hu Nak’utb’esink re li Junjunq –DPI­ lajeeb’ hab’ ru li xwankil, wi laj eechal re

ink’a’ tjalaaq li xwanjik, li naruhan xb’aanunkil, xjalb’al xk’ab’a’ maraj naq tjalaaq

tz’aqal li rilb’al sa’ xk’ab’a’ li toch’ok­ib’ ut jalan chik xyaalal. Naq tk’ulliije’q chi

a’in li RENAP tk’e li ak’il Hu Nak’utb’esink re li Junjunq ­DPI­. Naq akaq

xnume’k chik li lajeeb’ hab’, li DPI traqe’q li xwankil ut maak’a’ chik t­ok wi’.

*Tuqub’anb’il ru xb’aan li xwaqxaq raqal, re li Ruq’ Chaq’rab’ 23­2008 sa’ li 17­

05­2008

KAAHIB’ XKAAK’AALIL RAQAL. Rak’ob’resinkil

Naq akaq xraqe’ li kutank naxpatz’ li raqal chi rub’elal, li Hu Nak’utb’esink re li

Junjunq –DPI­ tento naq t­ak’ob’resimanq ut lajeeb’ hab’ aj wi’ li xwankil, ab’an

moko kama’anaq ta naq li poyanam akaq xnume’k chik li lajeeb’ xkaak’aal hab’

re, wanq b’an xwankil chalen ut moko aajelaq ta chik ru xjalb’al, ab’an rilb’al aj

wi’ li naxye li chaq’rab’ chi rix maraj naq joq’e truhanq xb’aanunkil.

HOOB’ XKAAK’AALIL RAQAL. Patz’ok chi rub’eetal.

Chi xjunileb’ li ch’ajom akaq xe’nume’k wuqlaju hab’, truhanq te’xpatz’ li DPI, ut

a’in k’eeb’ilaq reheb’ ka’aj wi’ tz’aqal te’xb’aanu li waqxaqlaju hab’.

WAQIB’ XKAAK’AALIL RAQAL. Tento naq.

Chi xjunil li poyanam tento naq tnumsi li esil chi ru li RENAP chi junil li jalok

tb’aanu sa’ li rochoch, poopolil ut xna’aj, maraj a’an yaal k’a’atq chik ru tk’ul

maraj tb’aanu rik’in li xwanjik, li naruhan xb’aanunkil ut li xkomon chik k’ila esilal

nak’utb’esink re.

Tento sa’ xb’een li Xjolomil aj K’aak’alom Tenamit ut aj Puub’ re li tenamit

Guatemala, chi xnumsinkil resilal sa’ junpaat re li RENAP, chi rix li poyanam toj

wankeb’ maraj elenaqeb’ sa’ li molam a’aneb’, re naq ak’ob’resinb’ilaq li roqel

k’ila esil chi rixeb’. Jo’ka’an aj wi’ laj k’anjel sa’ raqleb’aal aatin naq tento te’xye

li esilal chi ru li ho’laju kutank, chi rixeb’ li poyanam nayaalo’k xtz’alameb’ ut toj

raqb’il wan chi ruheb’ li xk’ulub’eb’.

XLAJE XTASALIL

CHI RIX LI TZ’IIB’ANK SA’ LI TZ’IIB’AB’AAL POYANAM

WUQUB’ XKAAK’AALIL RAQAL. Tz’iib’ank Poyanam tz’aqlojenaq xhab’.

Li Tz’iib’ank Poyanam nawb’ilaq, ut aran natz’iib’amanje’ li nak’ulli ut

nab’aanuman chi rix li xwanjik, li naruhan wi’ ut xkomon chik li k’ila esil

nak’utb’esink re li junjunq chi poyanam; li xsumchi’il chik li na’leb’ a’in txaqab’

raatin chi rix a’in.

WAQXAQIB’ XKAAK’AALIL RAQAL. Tento tz’aqal.

Li Xtz’iib’ankil li nak’ulli ut nab’aanuman chi rix li xwanjik, li naruhan wi’ ut

xkomon chik li k’ila esil nak’utb’esink re li poyanam, jo’ aj wi’ xtuqub’ankil ru

tento tb’aanumanq sa’ li Tz’iib’ab’aal Poyanam. Moko raqb’ilaq ut ramb’ilaq li

k’ulub’ej xpatz’b’al naq tz’iib’anb’ilaq li nak’ulli ut nab’aanuman. Li tz’iib’ank sa’ li

Tz’iib’ab’aal Poyanam yal chi siib’il ab’an wi tz’aqal sa’ xkutankil nab’aanuman.

B’ELEEB’ XKAAK’AALIL RAQAL. Naq ink’a’ b’aanunb’ilaq li tz’iib’ank.

Naq ink’a’ b’aanunb’ilaq li tz’iib’ank sa’ li Tz’iib’ab’aal Poyanam, moko k’eeb’ilaq

aj ta wi’ li Hu Nak’utb’esink re li Junjunq ut moko k’eeb’ilaq ta k’a’atq chi xhuhil

yaal xb’aanli RENAP.

LAJEEB’ XKAAK’AALIL RAQAL. Tz’iib’ank sa’ li Tz’iib’ab’aal Poyanam.

Natz’iib’aman sa’ li Tz’iib’ab’aal Poyanam:

a) Resilal li yo’laak, chi ink’a’ tnume’q lajeeb’ xka’k’aal kutank xwanjik;

b) Resilal li sumlaak ut li laq’ab’ank­ib’;

c) Li kamk;

d) Li xhuhul raqleb’aal aatin b’ar wi’ yeeb’il li sachk ut mare kamk;

e) Li xhuhul teneb’ank tz’alam naq sa’ xk’ab’a’ a’in trammanq maraj ttz’eqmanq

li wankilal ut li xhuhul naq nakoolaniman chi xjunil a’in;

f) Li xhuhul wank wi’ li xsachb’al ut naq maak’a’ nakanaak wi’ junaq li sumlaak, li

laq’ab’ank­ib’, li jachok­ib’, li kanab’ank­ib’ ut li k’amok­ib’ wi’ chik sa’ aatin;

g) Li jalok k’ab’a’ej maraj li nak’utb’esinje’ re li poyanam;

h) Li xhuhul nayehok jarub’ hab’ wank re li junjunq;

i) Li reechaninkileb’ li alal k’ajolb’ej;

j) Li alalb’ejink;

k) Li resilal li sumlaak;

l) Li xhuhul xaqab’ank tz’alam????

m) Eb’ laj ab’l tenamit nake’na’ajin;

n) Li xhuhul naxaqab’aman naq ramro li k’ulub’ej chi ajlanb’il kutank maraj chi

junajwa;

o) Li xaqab’ank, jalok, relik li na’ilok ut li nake’k’aak’alenk reheb’ kok’al;

p) Li xhuhul majelo’k ut li wakliik wi’ chik; ut,

q) Li k’ila b’aanuhom, a’an yaal k’a’atq ru, najalok ru li xwanjik ut li naruhan wi’ li

poyanam.

Chi xjunil a tz’iib’ank a’in tkanaaq sa’ li natz’iib’aman chi rix li junjunq

yoob’anb’ilaq re li junjunq chi poyanam tz’aqlojenaq xhab’ tz’iib’anb’il.

JUNLAJU XKAAK’AALIL RAQAL. *Tz’iib’ank yo’laak.

Li Tz’iib’ank yo’laak tento b’aanunb’ilaq chi ru li oxk’aal kutank chi rix li usaak, ut

truhanq xtz’iib’ankil sa’ li na’ajej xwan wi’ li yo’laak maraj sa’ li na’ajej b’ar wank

wi’ rochocheb’ li yuwab’ej maraj li poyanam wankeb’ xwankil sa’ xb’een. Li

K’a’atq chik ru ttz’iib’amanq chi rix li xwanjik, li naruhan wi’, jo’ aj wi’ li xhuhul

yaal chi rix a’in, truhanq xb’aanunkil yalaq b’ar natawman wi’ li Tz’iib’ab’aal

Poyanam.

*Tuqub’anb’il ru xb’aan li xb’ele raqal, re li Ruq’ Chaq’rab’ 23­2008 sa’ li 17­05­

2005

KAB’LAJU XKAAK’AALIL RAQAL. Yo’laak sa’ ab’l tenamit.

Li Tz’iib’ank yo’laak tk’ulmanq sa’ ab’l tenamit truhanq xb’aanunkil naq

patz’b’ilaq xb’aan li na’ajok, chi ru laj k’anjel chaq aran maraj chi junajwa sa’ li

RENAP. A’an yaal tye li xsumchi’il a na’leb’ a’in.

OXLAJU XKAAK’AALIL RAQAL. Patz’om chi rix tz’iib’ank.

Li Xpatz’b’al xtz’iib’ankil xyo’lajikeb’ li toj maji’ tz’aqal xhab’eb’, tento patz’b’ilaq

xb’aaneb’ li yuwa’b’ej ut na’b’ej; wi maak’a’aq junaq reheb’ maraj yal xjunes

wank li na’b’ej, tz’iib’anb’ilaq xb’aan li jun aj wi’. Naq maak’a’aq li na’b’ej

yuwa’b’ej, naq ink’a’ patz’b’ileb’ xb’aaneb’ li yuwa’b’ej maraj tz’eqtaananb’ileb’, li

xtz’iib’ankileb’ naruhan te’xb’aanu li ruk’ rech’elal li ch’ina’al, li raseb’

tz’aqlojenaqeb’ xhab’ maraj laj Ch’oolaninel sa’ Qatenamital.

KAALAJU XKAAK’AALIL RAQAL. Chi rix li tz’iib’ank sa’atqeb’ li b’anleb’aal.

Li tz’iib’ank yo’laak nawan sa’atqeb’ li b’anleb’aal re chaq’rab’ ut chi tojb’il, sa’

kok’ b’anleb’aal re li Roq Ruq’ Awab’ejilal chi rix li Kawilal ut sa’ li Xmolamil aj

Guatemala re Ch’oolanink Komonil ­IGSS­, tento tb’aanumanq ut ak se’ yaal,

chi ru li oxib’ kutank xwanjik, sa’atqeb’ li Roq Ruq’m Tz’iib’ab’aal Poyanam

wankeb’ sa’atqeb’ li b’anleb’aal xyeeman. Naq ink’a’ paab’anb’ilaq xb’aanunkil

chi kama’in nateneb’aak li tojok sa’ li junqsut, chi moko kub’enaqaq ta chi ru li

hoob’ sihent chi ketzal (Q. 500.00) ut tteneb’aaq sa’ xb’een laj q’etonel xb’aan li

Xjolomil, chi maak’a’aq xtochb’al li ak wan sa’ xb’een jo’ poyanam.

HO’LAJU XKAAK’AALIL RAQAL. Chi rix li Roq Ruq’ Tz’iib’ab’aal.

Li Tz’iib’ab’aal Poyanam sa’ Qatenamital –RENAP­, tpatz’ chi ruheb’ li xnimqal

ru b’anleb’aal re chaq’rab’ ut chi tojb’il, jo’ aj wi’ chi ruheb’ li kok’ b’anleb’aal

patz’b’ileb’ sa’ Chaq’rab’ a’in, naq wanq junaq li ch’uut li ttz’iib’anq resilal li

yo’laak ut kamk nak’ulli aran, ut a’in moko xkomonaq ta xk’anjel li Tz’iib’ab’aal

Poyanan sa’ Qatenamital –RENAP­. Li tz’iib’ank a’in a xyeeman, tento

kanab’anb’ilaq sa’ xb’een junaq reheb’ laj k’anjel aran ut tb’eeresi jo’ naxye li

Chaq’rab’ a’in ut li xsumchi’il. A molam a’in tkanaaq jo’ Ruq’mil li Tz’iib’ab’aal

Poyanam, ut li ani tb’eeresinq li k’anjel kawresinb’ilaq xb’aan li Tzoleb’aal chi rix

Kawresink re li RENAP.

Li Xjolomil li RENAP truhanq, naq a’anaq xk’a’uxl, tyiib’ li na’ajej re naq laj

k’anjel tb’aanu li tz’iib’ank yo’laak ut kamk tk’ulliiq sa’ li na’ajej.

WAQLAJU XKAAK’AALIL RAQAL. Tz’iib’ank naq ak xnume’k xkutankil.

Eb’ li maji’ tz’aqlojenaqeb’ xhab’ maji’ tz’iib’anb’ilaqeb’ sa’ li xkutankil xaqxo,

naruhan te’tz’iib’aaq naq te’xpatz’ li yuwa’b’ej maraj laj ilol reheb’, jo’ chanki ru

nab’aanuman li tz’iib’ank sa’ xkutankil, ab’an tento paab’anb’ilaq li natitz’man:

a) Li xhuhul patz’om chi rix a’in ka’aj wi’ sa’ li rochochil li Tz’iib’ab’aal Poyanam

nawb’ilaq, b’ar wi’ xk’ulli li yo’laak maraj sa’ li wank wi’ li kach’in;

b) Li tpatz’oq tento tk’ut li xhu ut b’ar re li kach’in chi ru laj Tz’iib’anel Poyanam;

c) Li xhuhul xpatz’om tento wanq chi sa’ li k’ila esil aajel nawb’ilaq ani li kach’in

ut aniheb’ li xyuwa’ maraj li nake’ilok re;

d) Li xhuhul patz’om wanq cho’q xkomon li huhatq a’in: xhuhul xkub’ik xha’,

xhuhul xyo’lajik maraj xhuhul yaal naq yook chi tzolok chi yeeb’ilaq chi sa’ jarub’

chi na’ajej ak xnume’k wi’, li xhu k’eeb’ilaq xb’aaneb’ laj k’anjel sa’ li na’ajej re li

tenamit b’ar wi’ xk’ulli li yo’laak, wi ink’a’ tk’e rib’, tz’aqal rik’in raatineb’ kiib’aq

chi poyanam tz’aqlojenaqeb’ li xhab’ chi ru laj Tz’iib’anel Poyanam.

WUQLAJU XKAAK’AALIL RAQAL. Numenaqeb’ waqxaqlaju hab’.

Eb’ li poyanam numenaqeb’ waqxaqlaju hab’ toj maji’ tz’iib’anb’ileb’, truhanq

te’xpatz’ li xtz’iib’ankileb’ rib’, chi k’eeb’ilaq xwankil li nayeeman sa’ li waqlaju

xkaak’aalil raqal d) xtz’iib’ul re li Chaq’rab’ a’in, ut xkomonatq chik li natitz’man

xaqxookeb’ sa’atqeb’ li chaq’rab’ maraj sumchi’.

WAQXAQLAJU XKAAK’AALIL RAQAL. Naq yuwa’b’ej te’tz’iib’anq.

Chi maak’a’ xtochb’al li naxye li raqal xnume’k chaq, li xtz’iib’ankileb’ li poyanam

numenaqeb’ waqxaqlaju hab’ chi maji’ tz’iib’anb’ileb’, truhanq patz’b’ilaq sa’

kiib’al (na’b’ej­yuwa’b’ej) maraj jun aj wi’ reheb’ ut wanq laj Tz’iib’anel Poyanam.

B’ELEELAJU XKAAK’AALIL RAQAL. Maachan xramb’al li k’ulub’ej.

Moko ramb’ilaq ta li k’ulub’ej chi xwech’b’al sa’ chaq’rab’ li tz’iib’ank b’aanunb’il

naq ak xnume’k xkutankil, jo’ naxye li 76, 77 ut 78 xraqalil li Chaq’rab’ a’in, chi

truhanq tb’aanu chijunil poyanam toch’b’ilaq li xk’ulub’ sa’ xk’ab’a’ a’in.

XKAAK’AALIL RAQAL. Naxxaqab’ xyeeb’al li raqleb’aal aatin.

Li tz’iib’ank sa’ xk’ab’a’ naxxaqab’ xyeeb’al li raqleb’aal aatin, b’aanunb’ilaq ka’aj

wi’ naq akaq sumenb’ilaq chik; cho’q re a’in, eb’ laj raqol aatin wanqeb’ re

ho’laju kutank chalen xruhajikaq li xhuhul li yeeb’il re numsinb’ilaq li esil chi ru li

Tz’iib’ab’aal Poyanam. Naq ink’a’ paab’anb’ilaq chi kama’in ak maak chik

tkanaaq sa’ xb’eeneb’.

JUN RO’K’AALIL RAQAL. Tuqub’ank maraj xk’eeb’al xtz’aqob’.

Tuqub’anb’ilaq maraj k’eeb’ilaq xtz’aqob’ li tz’iib’ank, naq sa’ xk’ab’a’ raatin

raqleb’aal aatin maraj jalan chik, ut a’in tento numsinb’ilaq resil chi ru li

Tz’iib’ab’aal Poyanam chi moko tnume’q ta li ho’laju kutank xruhajik li xhuhul.

KIIB’ RO’K’AALIL RAQAL. Xsachb’al.

Li Tz’iib’ank sachb’ilaq, naq yeeb’ilaq xb’aan li raqleb’aal aatin, maraj naq wanq

cho’q xkomon li xhuhul patz’om wanq li k’ilahu tk’utb’esinq chi tz’aqal re ru ut chi

yaal.

OXIB’ RO’K’AALIL RAQAL. Xk’eeb’al xhuhul naq yaal.

Re k’eeb’ilaq xhuhul naq yaal li tz’iib’ank, li Tz’iib’ab’aal truhanq troksi aj wi’ li

ak’ k’anjelob’aal, ut a’in tento naq ch’olob’anb’ilaq sa’ li ak xsumchi’il wi’.

KAAHIB’ RO’K’AALIL RAQAL. Xkutankil li tz’iib’ank.

Li xtz’iib’ankil chi xjunil li nak’ulli ut nab’aanuman chi rix li xwanjik ut li naruhan

wi’ li poyanam naxye sa’ li Chaq’rab’ a’in, b’aanunb’ilaq chi ru lajeeb’ xka’k’aal

kutank chalen naq tk’ulmanq; naq ink’a’, li tz’iib’ank ak tyeemanq chik naq

xnume’k xkutankil. Ab’an ink’a’ tkanaaq chi maak’a’q ta li tz’iib’ank. Chi xjunil li

tz’iib’ank b’aanunb’ilaq chi ru li lajeeb’ xka’k’aal kutank yal chi si twanq. Chi

xjunil li tz’iib’ank numenaq xkutankil wanq li tojok chi rix xaqab’anb’ilaq ak sa’

xsumchi’il wi’.

HOOB’ RO’K’AALIL RAQAL. Xnimqal aj K’anjel sa’ Ab’l tenamit.

Eb’ li Xnimqal aj K’anjel re li Qatenamital wankeb’ xwankilal sa’ Ab’l tenamit

a’aneb’ te’b’aanunq li xtz’iib’ankil xyo’lajik, xsumlajik, xjalb’al xtenamit ut xkamik

laj Guatemala xe’na’ajinje’ maraj yal nume’k reheb’ sa’atqeb’ li tenamit

nake’xb’aanu wi’ chaq li xk’anjeleb’.

Chi rix li junjunq chi yo’laak, kamk, sumlaak maraj jalok tenamital te’xtz’iib’a,

tento te’xnumsi resil chi ru li RENAP re naq oksinb’ilaq sa’ roqel li k’ila esil

naxtusub’ a’in.

XJUNLAJU XTASALIL

CHI RIX LI Q’ETOK UT LI XTOJB’AL RIX

WAQIB’ RO’K’AALIL RAQAL. Chi rix li q’etok.

Xq’etb’al li Chaq’rab’ a’in naq, eb’ laj k’anjel ut maraj aj jolominel sa’ li RENAP li

te’xb’aanu maraj te’xkanab’ xb’aanunkil sa’ xk’anjeleb’. A’anatq q’etok, li

nayeeman arin, jalan wi’ li wank sa’ xb’een xb’aan li chaq’rab’:

a) Jalok esilal xokb’il chi tz’iib’anb’il;

b) Juntaq’eetink xhuhul yaal jalb’il li esilal chi sa’;

c) B’ayok q’axtesink esilal, chaq’rab’iil hu, xhuhul yaal ut jalanatq chik k’ila hu,

a’an yaal ma chi ru laj jolominel naq tpatz’ maraj junaq ttitz’oq re;

d) Q’axtesink kok’ eetalil, kok’ tasalhu maraj jalanatq chik hu chi maak’a’aq

xhuhul xpatz’b’al;

e) Oksink yal chi jo’ ma jo’ li na’oksink sa’ li roqel k’ila esil maraj xkanab’ankil

naq t­ok aran jalan chik chi poyanam, chi moko sumenb’il ta chi ru;

f) Puktasink yalaq chank ru, muqmuukil esilal naq sa’ xk’ab’a’ li xk’anjel naxnaw;

ut,

g) Isink esilal wank chi ru hu maraj sa’ ululch’iich’ chi ink’a’ yeeb’ilaq.

WUQUB’ RO’K’AALIL RAQAL. Xtojb’al rix.

Jalan wi’ li ak teneb’anb’il sa’ xb’een laj q’etonel, k’eeb’ilaq wi’ chik xb’aan li

Xb’een aj Jolominel li tojok maak a’inatq:

a) Risinkil yal chi ajlanb’il kutan sa’ li xk’anjel, chi ru jun po, a’an yaal tye li

xnimal li q’etok tb’aanu;

b) Risinkil chi junajwa sa’ li xk’anjel, a’an yaal tye li xnimal ru q’etok tb’aanu

maraj naq ak xka’sutil isinb’ilaq yal chi ajlanb’il kutank.

KAB’LAJU XTASALIL

CHI RIX XCHAQ’RAB’IL LI K’ANJELAK

WAQXAQIB’ RO’K’AALIL RAQAL. Chi rix li chaq’rab’.

Re kolok ib’ chi ru li xaqab’anb’il xyeeb’al xb’aan li Xjolomil maraj li Xb’een aj

Jolominel, naruhan xwech’b’al rik’in li xchaq’rab’il li k’anjelak ak xaqxo aj wi’ sa’

li Chaq’rab’ chi rix Wech’ok.

XWAQXAQ XTASALIL

CHI RIX LI XAQAB’ANB’IL XYEEB’AL YAL NUUMEL XWANKIL

B’ELEEB’ RO’K’AALIL RAQAL. Xb’een yal Nuumel Xwankil.

Chi rix li xtikib’ankil xk’anjel li RENAP. Li Tz’iib’ab’aal Poyanam sa’ Qatenamital

–RENAP­, li nayoob’aman sa’ xk’ab’a’ a Chaq’rab’ a’in, ttikib’ li xk’anjel naq li

junjunq chi molam te’xxaqab’ li ruuchileb’ te’okenq sa’ li Xjolomil jo’ xaqxo

xyeeb’al sa’ li xb’ele raqal re li Chaq’rab’ a’in, xaqab’anb’ilaqeb’ chi ru li lajeeb’

xka’k’aal kutank xtawb’al xwanjil a Chaq’rab’ a’in.

LAJEEB’ RO’K’AALIL RAQAL. Xkab’ yal Nuumel Xwankil.

Xitklajik xk’anjel li Ch’uut re Patz’ok. Chi xjunil li molam te’xxaqab’ ruuchileb’ chi

ru li lajeeb’ xka’k’aal kutank xxaqlijik xwankil a Chaq’rab’ a’in. Wi maji’aq

nake’tz’aqlok naq traqe’q li kutank a’in, li Ch’uut ttikib’ li xk’anjel rik’in li ak

xaqab’anb’ileb’ toja’ re naq ttz’aqloq ru.

Chi ruhatq li kutank a’in li k’ehok ib’ sa’ aatin ut li xaqab’anb’ilaq xyeeb’al

tb’aanumanq rik’in xjuch’ li xk’ihaleb’.

JUNLAJU RO’K’AALIL RAQAL. Rox yal Nuumel Xwankil.

Xkutankil li Hu xk’ehom Poopol. Sa’ li xaqab’ank chi ru li hab’ 2007, li junaatal

chi hu cho’q re juch’uk jo’ sa’ xb’een ut sa’ xka’ sutil a’anaq li Hu xk’ehom

Poopol, jo’ka’an b’i’ naq li tz’aqlojenaqeb’ xhab’ tento xokb’ilaq xb’aaneb’ cho’q

re li juch’uk chi maak’a’ t­ajmanq re joq’e xtiklaak xk’eeb’al li Hu Nak’utb’esink

re li Junjunq.

Jo’ka’an aj wi’, yal re k’ehok reeqaj li Hu xk’ehom Poopol yal xb’aan naq xtz’eq

maraj xpeje’k chi ruheb’ li poyanam tz’iib’anb’ileb’ sa’ li xhuhul xaqab’ank, eb’ li

Tz’iib’ab’aal sa’ Poopol toj yooqeb’ aj wi’ chi xb’aanunkil a k’anjel a’in.

KAB’LAJU RO’K’AALIL RAQAL. *Xka yal Nuumel Xwankil. Xjalb’al ru li Hu

xk’ehom Poopol.

Li xjalb’al ru li Hu xk’ehom Poopol chi junajwa tento tb’aanumanq chi ink’a’

tnume’q li kiib’ hab’, chalen naq k’eeb’ilaq li xb’een Hu Nak’utb’esink re li

Junjunq xb’aan li Tz’iib’ab’aal Poyanam sa’ Qatenamital –RENAP­, ttiklaaq ut

xk’eeb’al a hu a’in sa’ li kiib’ xb’e li po enero re li hab’ b’eleeb’ xwaq oq’ob’

(2009). Naq tnume’q li kutank a’in chi toj maji’aq wi’ najalman ru li Hu xk’ehom

Poopol rik’in li Hu Nak’utb’esink re li Junjunq –DPI­, li Hu xk’ehom Poopol

tkanaaq chi maak’a’ chik xwankil ut yalaq ani aj k’anjel sa’ chaq’rab’ maraj chi

tojb’il tento te’xpatz’ naq k’utb’esinb’ilaq chik li Hu Nak’utb’esink re li Junjunq.

Chi ru li kiib’ hab’ xyeeman re jalb’ilaq li Hu xk’ehom Poopol ut re k’ulb’ilaq li

xb’een Hu Nak’utb’esink re li Junjunq –DPI­, li poyanam tento te’xik sa’ li

Tz’iib’ab’aal sa’ Poopol b’ar wi’ tz’iib’anb’ileb’ li xyo’lajik. Naq li roqel esilal chi rix

li poyanam tz’iib’anb’il sa’atqeb’ li Tz’iib’ab’aal toj wankeb’ chi ru Poopol ak

numsinb’ilaq chik sa’ xkomon li Roqel K’ila Esil re li RENAP, li xaqab’anb’il

xyeeb’al arin traqe’q xwankil.

*Tuqub’anb’il ru xb’aan li xb’een raqal, re li Ruq’ Chaq’rab’ 29­2007 sa’ li 09­06­

2007

*Maak’a’ xkanaak wi’ li yeeb’il sa’ li xkab’ ch’ol, xb’aan li Tasalhu 1201­2006 sa’

li 28­12­2007

*Tuqub’anb’il xb’aan li xlaje raqal, re li Ruq’ Chaq’rab’ 29­2007 sa’ li 09­06­2007

OXLAJU RO’K’AALIL RAQAL. Ro’ yal Nuumel Xwankil.

Hu Nak’utb’esink re li Junjunq maji’ tz’aqlojenaq xhab’. Chi rix li xk’eeb’al li Hu

Nak’utb’esink re li Junjunq maji’ tz’aqlojenaq xhab’, ttiklaaq xb’aanunkil chi ink’a’

tnume’q li kiib’ hab’ xxaqlijik xwankil a Chaq’rab’ a’in, ak re wi’ ut k’ub’k’uub’ ru

xb’aanunkil, chi xaqxooq xyeeb’al sa’ li ak xsumchi’il wi’. Toj tkanaaq wan chi

ch’anch’o, toja’ re naq tentookaq chik xk’utb’al.

KAALAJU RO’K’AALIL RAQAL. Xwaq yal Nuumel Xwankil.

Tento q’axtesinb’ilaq li esilal. Chi xjunil li k’ila molam re chaq’rab’, a’an yaal ma

yal nake’xjolomi rib’ maraj jek’b’il nake’k’anjelak wi’, xokxo xb’aaneb’ li roqel k’ila

esil chi rix naxk’utb’esi wi’ rib’ li poyanam, jo’ eb’ li Xmolamil aj Guatemala

Nach’oolanink Komonil ­IGSS­, li xch’uutal nak’utb’esink re li tojok, li

nake’k’ehok xhuhul xch’e’b’al li b’eeleb’aal ch’iich’ maraj li xhuhul xik sa’ ab’l

tenamit, tento naq te’xnumsi reetalil a esilal a’in chi ru li Tz’iib’ab’aal Poyanam

sa’ Qatenamital, wi titz’b’ilaqeb’ raj reheb’ chi jo’ka’in. Chank ru taqlanb’ilaq a

esilal a’in a’an li RENAP tyehoq re.

HO’LAJU RO’K’AALIL RAQAL. *Xwuq yal Numeel Xwankil.

Chi rixeb’ li Tz’iib’ab’aal Poyanam sa’ Poopol toj wankeb’. Chalen naq xyo’laak li

RENAP, chijunil li esilal wank sa’atqeb’ li Tz’iib’ab’aal Poyanam sa’ Poopol toj

wankeb’ anaqwan, sa’ ululch’iich’ maraj chi uq’mej, tnumeq’ se’ ruq’m li RENAP.

Eb’ li Tz’iib’ab’aal Poyanam tento chik te’roksi chank ru xb’eersinkil li tz’iib’ank,

jo’ aj wi’ te’xk’uub’ li xk’anjel jo’ chank ru naxk’anjela ut li ak’ k’anjelob’aal t­

oksimanq li tk’e li RENAP, chijunil a’in truhanq xb’aanunkil chi timil timil, ilb’ilaq

naq chi ruhatq a kutan a’ineb’, maajunwa thiltasimanq li nake’xb’aanu ut

nake’xk’anjela li Tz’iib’ab’aal Poyanam toj wankeb’. A k’ila k’anjel a’in

b’aanunb’ilaq re li tz’iib’ank nak’ulli ut nab’aanuman chi rix li xwanjik, li naruhan

wi’ ut li xkomon k’ila esil nak’utb’esink re li ponayam.

*Maak’a’ nakanaak wi’ li yeeb’il, xb’aan li Tasalhu 1201­2006 sa’ li 28­12­2007

WAQLAJU RO’K’AALIL RAQAL. Xwaqxaq yal Numeel Xwankil.

Laj k’anjeleb’ anaqwan sa’atqeb’ li Tz’iib’ab’aal Poyanam sa’ Poopol. Li RENAP

naru tchapeb’ li nake’k’anjelak sa’atqeb’ li Tz’iib’ab’aal Poyanam sa’ chi xjunil

qatenamital, re naq yal te’xtiq ru li xk’anjeleb’ ka’aj wi’ b’an naq tento

te’xkawresi rib’ chi junxikik sa’ li Tzoleb’aal re li RENAP, ab’an tento naq te’xk’e

li xyalb’a’ix chi rix a’in.

WUQLAJU RO’K’AALIL RAQAL. *Xb’ele yal Numeel Xwankil.

Xraqik xhab’il k’anjelak. Li Xnimal ru aj Raqol Aatin sa’ li Xmolamil Xaqab’ank t­

okenq sa’ xb’een Xjolomil li RENAP, a’anaq jun toja’ re naq tchoy li xk’anjel jo’

Xnimal aj Raqol Aatin; ab’anan, naq tk’uub’amanq ru li ak’ Xnimal Xmolamil

Xaqab’ank, a molam a’in txaqab’ sa’ xb’een xch’utam li Xnimal ru aj Raqol aatin

re ruuchilaq sa’ li RENAP, li tchoyo’q re li k’anjel.

*Maak’a’ xkanaak wi’ li yeeb’il, xb’aan li Tasalhu 1201­2006 sa’ li 28­12­2007

WAQXAQLAJU RO’K’AALIL RAQAL. *Xlaje yal Numeel Xwankil. Xsik’b’al

xyaalal li Ululch’iich’.

Re sik’b’ilaq lxyaalal li loq’ok ululch’iich’, li Xjolomil, a’an yaal tye xk’ihal li esilal

tk’anjelamanq, tento tsik’ xyaalal li ululch’iich’ jo li ak na’oksimanje’, tchap rib’

rik’in li toj yookatq chi elk, re naq sahaq rak’ob’resinkil chi rajlal, tento aj wi’,

k’eeb’ilaq sa’ xtiklajik, li Xtuslal Junpaatil K’utb’esink Ru’uj Uq’ (AFIS, li xtz’iib’ul

sa’ aatinob’aal Inglés), li truhanq chi xxokb’al, xk’uulankil ut xjuntaq’eetankil li

tz’iib’anb’il sa’ chi xlajeeb’al ru’uj uq’m, chi tk’e rib’ xjuntaq’eetankil “chi junqal”

ut chi “jun rik’in yal txik xk’ihal”, chi maak’a’aq roksinkil li k’ila ajlank, jo’ aj wi’

junaq xtuslal nawok uhej (FR, li xtz’iibul sa’ aatinob’aal Inglés), re naq truhanq

xjuntaq’eetankil li jalam’uuch rik’in li ru li junjunq chi poyanam. Xb’aan naq jwal

wan xwankil li AFIS ut li FR, li RENAP tento naq tril chi us us re naq

ch’olch’ooq, paab’ajelaq ut tz’aqalaq ru li tusk’anjelob’aal a’in, moko yal chapok

ta chi ru li tk’ayinq re.

*Tuqub’anb’il ru xb’aan li xjunlaju raqal, re li Ruq’ Chaq’rab’ 23­2008 sa’ li 17­

05­2008

B’ELEELAJU RO’K’AALIL RAQAL. Xjunlaju yal Numeel Xwankil. Xsumchi’inkil.

Chi xjunil li sumchi’ tento puktasinb’ilaqeb’ resil chi ru li lajeeb’ ro’k’aal (90)

kutank xtawb’al xwankil li Chaq’rab’ a’in, ka’aj wi’ li xsumchi’il li tz’iib’ank moko

kama’anaq ta li napatz’man sa’ li raqal chalk re.

RO’K’AALIL RAQAL. Xkab’lajuhil yal Numeel Xwankil. Chi rix li tz’iib’ank.

Re tb’aanu li tz’ib’ank tento sa’ xb’een li RENAP, li Xjolomil sumenb’ilaq xb’aan

xsumchi’il a’in naq oxk’aal kutankaq (60) xtawb’al xwankil a Chaq’rab’ a’in.

JUN XWAQK’AALIL RAQAL. *Roxlaju yal Numeel Xwankil. Chi rix li xtuminal.

Naxaqab’aman sa’ xb’een li Xk’ub’lal Tenamit xtikib’ankil xk’eeb’al sa’ li

Xsachomq Naxch’e’ ut Naxsach jun sihent miyon chi ketzal (Q. 100,

000,000.00), re xk’eeb’al xtuminal li xxaqab’ankil xna’aj, xk’ub’lajik ut

xk’anjelankil rib’ li Tz’iib’ab’aal Poyanam sa Qatenamital. Li k’ila tumin a’in

tnume’q sa’ ruq’m li Tz’iib’ab’aal Poyanam sa’ Qatenamital –RENAP­.

Li Xk’ub’lal Tenamit tk’e aj wi’ xtuminal, re naq li RENAP truhanq xk’eeb’al li Hu

Nak’utb’esink re li Junjunq ­DPI­, reeqaj li Hu Xk’ehom Poopol, yal chi siib’il

reheb’ li komon li ak wank a hu a’in rik’ineb’, tento aj wi’ sa’ xb’een rilb’al li

sachomq re xtikib’ankil xk’eeb’al li hu ak yeeb’il chaq. A k’ila tumin a’in, li

Xk’ub’lal Tenamit, ttaw sa’ li tumin na’ok sa’ li Xsachomq Naxch’e’ ut Naxsach,

xkomon roqel tumin junlaju rajlil (11), sa’ li k’ila tumin na’ok, roqel b’eleeb’

xka’k’aal (29), ut jalanatq chi xokb’il tumin, roqel kab’laju roxk’aal (52), to’ sa’

ab’l tenamit, roqel jun xkaak’aal (61), síib’il xtuminal ab’l tenamait.

*Maak’a’ xkanaak wi’ xb’aan li Tasalhu 1201­2006 sa’ li 28­12­2007

*Tiqb’il rik’in jun chik xkab’ tzol xb’aan li kab’laju raqal, re li Ruq’ Chaq’rab’ 23­

2008 sa’ li 17­05­2008

KIIB’ XWAQK’AALIL RAQAL. *Xkaalaju yal Numeel Xwankil. Chi rix li Roq Ruq’

Awa’b’ejilal chi rix Kolok Tenamit.

Chi rix li Roq Ruq’ Awa’b’ejilal chi rix Kolok Tenamit. Sa’ ruq’m li Roq Ruq’

Awa’b’ejilal chi rix Kolok Tenamit tkanaaq li xtz’iib’ankileb’ ut xk’ulb’aleb’ li

Ch’uut sa’ Chaq’rab’, li xtz’iib’ankileb’ ut xk’ulb’aleb’ li ch’uut jo’ li patz’b’leb’

sa’atq li raqal chalen sa’ li 438 toj sa’ li 440 re li Xchaq’rab’il Poopol ut jalanatq

chik ruq’ chaq’rab’; li k’anjel a’in b’aanunb’ilaq xb’aan li Tz’iib’ab’aal Ch’uut sa’

Chaq’rab’, tento sa’ xb’een rilb’al chank ru tb’eeresi ut tb’aanu li tz’iib’ank,

xk’ulb’al ut xxokb’al, jo’ aj wi’ xyiib’ankil li xsumchi’il ut li toj chi rix, re naq

chaab’il paab’anb’ilaq li k’anjelak xb’aan, ut jo’ aj wi’ xk’ulb’al xtz’aq li tenq’

naxk’e.

Li Tz’iib’ab’aal Ch’uut sa’ Chaq’rab’ wanq roqel xna’aj sa’ xteepal li nimla

tenamit Guatemala ut wanq li roq’ ruq’m sa’atqeb’ li xteepal k’ila poopol ut

tenamit b’ar wi’ tye li Roq Ruq’ Awa’b’ejilal chi rix Kolok Tenamit, b’ar wi’ wanq

jun maraj naab’aleb’ laj tz’iib’anel ab’an aj Nawonel Chaq’rab’, tz’iib’anb’ilaqeb’

sa’ li xch’uutal, yo’lajnaqaqeb’ Guatemala, chi wanqeb’ xk’ulub’ jo’ ralal xk’ajol

tenamit ut nawb’ilaqeb’ ru naq tiikeb’ xch’ool.

Moko patz’b’ileb’ ta sa’ li roksinkil a raqal a’in, li xk’ulb’al, xsumenkil ut

xtz’iib’ankil li kok’ k’ila ch’uut re komonil, ch’uut re waklesink k’aleb’aal, xmolamil

xtenamital aj ralch’ch’ li yeeb’il resil sa’atqeb’ li raqal 19, 20 ut 21 re li

Xchaq’rab’il Poopol ut li patz’b’il xyeeb’al aj wi’ sa’ li Xchaq’rab’il Xmolamil

Waklesinel Tenamit ut K’aleb’aal jo’eb’ li Xmolamil Waklesink Poopol –

COMUDES­ ut li Xmolamil Waklesnk K’aleb’aal –COCODES­.

Jo’ aj wi’ li Xch’uutal Xjolomil Tzolok –COEDUCAS­ ut li Xch’uutal Xjolomil

Tzoleb’aal kuutunb’ileb’ xb’aan li Xaqab’anb’il Chaq’rab’ 327­2003 sa’ li 29 re li

mayo 2003, naq a’ineb’ te’xtz’iib’a rib’ re naq k’ulb’ilaqeb’ ut sumenb’ilaqeb’ sa’

li Poopol b’ar wi’ wankeb’.

Li Xch’uutal aj K’ehol Na’leb’ sa’ Poopol tsik’ xyaalal li xb’ehil ut xb’eeresinkil li

tz’iib’ank ut k’uluk ch’uut sa’ chaq’rab’ jo’ ak yeeb’il chaq sa’ li raqal, cho’q re

a’in txaqab’ junaq laj k’anjel sa’ li poopol li tk’uluq, tz’il rix, tk’uluq ut txokok re li

k’ila hu, jo’ aj wi’ rilom, xxokom ut xk’aak’alehom li tasalhu maraj li ak’

k’anjelob’aal k’eeb’ilaq ak re wi’ a k’anjel a’in, ut chi kok’aj xsa’ tnumsi resilal li

xk’anjel chi ru Xch’uutal aj K’ehol Na’leb’ sa’ Poopol.

*Tiqb’il rik’in li xraqik ch’ol xb’aan li xb’een reaql re li Ruq’ Chaq’rab’ 31­2006 sa’

li 21­10­2006

*Tuqub’anb’il ru xb’aan li xb’een raqal re li Ruq’ Chaq’rab’ 01­2007 sa’ li 09­02­

2007

OXIB’ XWAQK’AALIL RAQAL. *Ro’lajuhil yal Numeel Xwankil. Sachok wankil.

Sachb’il xwankil nake’kanaak chi xjunil li xaqab’anb’il xyeeb’al chi wank

xchaq’rab’il ut xsumchi’il nake’aatinak ak chi rix li napatz’man sa’ li chaq’rab’

a’in; jo’ka’an aj wi’, li wankatqeb’ sa’ jalan chik xsa’ chaq’rab’ nake’xaqab’an

xk’anjel li Tz’iib’ab’aal Poyanam sa’ Poopol, xb’aan naq a k’anjelatq a’in a’an

chik li TZ’iib’ab’aal Poyanam sa’ Qatenamital –RENAP­ tb’aanunq re.

A’anatq a’in li yeeb’il nasachmanje’ xwankil: Eb’ li raqal 369, 370, 371, 372, 373,

374, 375, 376 toj sa’ li 437 ut 441 re li Ruq’ Chaq’rab’ 106 re li Xb’eenil

Awab’ejilal, Xchaq’rab’il Poopol; eb’ li raqal 14, 16 ut 89 re li Ruq’ Chaq’rab’ 12­

2002 re li K’ub’leb’aal Chaq’rab’, Xchaq’rab’il Poopol, li te’sachmanq xwankil chi

ru li lajeeb’ xka’k’aal (30) kutan re li septiembre re li waqxaqib’ xwaq oq’ob’

(2008).

Li Ruq’ Chaq’rab’ 1735, Xchaq’rab’il li Hu xk’ehom Poopol, sachb’ilaq xwankil

chi ru li lajeeb’ xka’k’aal (30) kutan re li junio re li b’eleeb’ xwaq oqob’ (2009).

*Jalb’il ru li xb’een ch’ol xb’aan li xkab’ raqal, re li Ruq’ Chaq’rab’ 14­2006 sa’ li

19­06­2006

*Tuqub’anb’il ru xb’aan li xkab’ raqal, re li Ruq’ Chaq’rab’ 29­2007 sa’ li 09­06­

2007

*Tuqub’anb’il ru xb’aan li kab’laju raqal, re li Ruq’ Chaq’rab’ 23­2008 sa’ li 17­

05­2008

KAAHIB’ XWAQK’AALIL RAQAL. Xwaqlajuhil yal Numeel Xwankil. Chi rix li kok’

raqal aatin.

Li kok’ raqal aatin wankeb’ chi rixeb’ li raqal re li Chaq’rab’ a’in moko wankeb’ ta

xwankil li xtawb’al ru.

HOOB’ XWAQK’AALIL RAQAL. Xwuqlajuhil yal Numeel Xwankil. Xxaqlijik

xwankil.

Li Ruq’ Chaq’rab’ a’in sumenb’il xb’aaneb’ li xk’ihal laj k’uub’anel chaq’rab’

wankeb’ sa’ li K’ub’leb’aal Chaq’rab’ re li Tenamit ut ttaw xwankil oxk’aalaq

kutan xpuktasinkil resilal sa’ li Xpuktasib’aal Esilhu Chaq’rab’.

CHIWANQ XNUMSINKIL CHI RU LI AWA’B’EJILAL RE SUMENB’ILAQ,

YEEB’ILAQ RESIL UT PUKTASINB’ILAQ.

K’EEB’IL SA’ ROCHOCHIL K’UB’LEB’AAL CHAQ’RAB’, SA’ LI NIMLA

TENAMIT GUATEMALA, CHI RU LI OXIB’ XKA’K’AAL (23) XB’E LI

NOVIEMBRE DE LI HAB’ HOOB’ XWAQ OQ’OB’ (2005).

JORGE MÉNDEZ HERBRUGER

PRESIDENTE

JORGE MÉNDEZ HERBRUGER

XB’EENIL

MAURICIO NOHÉ LEÓN CORADO

AJ TZ’IIB

LUIS FERNANDO PÉREZ MARTÍNEZ

AJ TZ’IIB’

ROCHOCHIL AWA’B’EJILAL: Guatemala, 14 xb’e li diciembre re li hab’ hoob’

xwaq oq’ob’ (2005)

CHIYEEMANQ RESIL UT CHIPAAB’AAQ

BERGER PERDOMO

LIC. JORGE RAÚL ARROYAVE REYES

AJ TZ’IIB’ CHI RU AWA’B’EJILAL

CARLOS VIELMANN MONTES

XJOLOMIL AJ KOLONEL TENAMIT

JORGE BRIZ ABULARACH

XJOLOMIL K’EHOK SA’ AATIN RIK’IN AB’L TENAMIT