NATIONAL OPEN UNIVERSITY OF NIGERIA (NOUN) YOR282 ... · i NATIONAL OPEN UNIVERSITY OF NIGERIA...

i

NATIONAL OPEN UNIVERSITY OF NIGERIA (NOUN)

YOR282: VARIETIES OF PROSE IN YORUBA (Orisiirisii Itan Yoruba)

LATI OWO

ABIDEMI OLUSOLA BO LARINWA

(B.AHons. M.A. Ph.D (Ibadan)

Department of Linguistics and African Languages, University of Ibadan,

Ibadan, Nigeria.

ii

Course content - Varieties of Prose Written in Yoruba (3 Credit Units C)

Course title and description – YOR 282: A study of the various prose forms in Yoruba: novels,

romances, short stories, essays, translations, etc.

Course wrtier: Dr Abidemi O. Bolarinwa

Course Editor: Dr O.O. Adekola

iii

AKOONU KO O SI

MODUKINNI: ITAN IGBAANI

Ipin Kinni : Ohun ti Itan Igbaani je

Ipin Keji : Ipins is o ri Itan Igbaani

Ipin Keta: Awo n Oris a

Ipin Kerin : Awo n Alas eku

Ipin Karun-un: Abuda Adani Awo n E da Itan Igbaani

MODU KEJI: ITAN ALO

Ipin Kinni : Ohun ti Alo je

Ipin Keji: Ipins is o ri Alo

Ipin Keta: Koko to Maa n je yo Ninu Alo

Ipin Kerin : O gbo n Iso tan Alo

Ipin Karun-un: Iwulo Alo

MODU KETA: ITAN AROSO YORUBA

Ipin Kinni : Ididele ati Idagbasoke Itan Aroso Yoruba

Ipin Keji : Ipinsiso ri Itan Aroso Yoruba

Ipin Keta: Ifiwawe da Ninu Itan Aroso Yoruba

Ipin Kerin : O gbo n Iso tan Ninu Itan Aroso Yoruba

Ipin karun-un: Agbeye wo Asayan Iwe Itan Aroso Yoruba

iv

Ifaara Si Ko o si Yii

Ifaara

Awon Yoruba je e ya pataki ti ko se e fi owo ro se yin ni orile -ede Naijiria . Ti a ba tile so

pe ko si ni ijo , ijo ko kun ni e ya Yoruba je , a ko je ayo pa . Gbogbo e ya koo kan to wa lawujo ni

itan ko ipa pataki ninu igbesi aye won , tori pe ko si e ya kan ti ko ni itan ti o n so tabi se afihan

won. Ohun ti o da ju saka ni pe itan kii dede lale hu , amo ihuw asi ati isesi awon e da eniyan ni

awujo kan pato ni o maa n parad a di itan awujo be e . Fun idi eyi , o se pataki ki awon eniyan mo

nipa itan a won baba nla won , eyi ni awon Yoruba se maa n pa owe pe bi omo ko ba ba itan yoo

ba aro ba, ati pe aro ba ni baba itan .

Oruko ko o si yii ni orisiirisii itan Yoruba . Okanojo kan itan ni awo n onimo ti to kasi ge ge

bi ero won tori ohun to ko ju si enikan , e yin lo ko si elomiran bi ilu gangan ni o ro itan je . Fun

ko o si yii o na meta gbooro ni a pin itan si lawujo Yoruba . Ipin kinn i ni Itan igbaani , eyi ti a se

atunpin re si itan orisa ati itan Alaseku . Ipin keji ni Itan alo , eyi ti a tun pin si itan alo , ati itan aro .

O ye ki o mo pe a le pin itan alo si o na me ji - alo apamo eyi ti o nii se pe lu ewi ati alo apagbe eyi

ti o ni i se pe lu o ro geere . Bakan naa ni a ni aro to je elewi ati eyi ti o je onitan . Ipin keta ti a pin

itan Yoruba si ni itan aroso, a tun le pin eyi naa si o na meji bakan naa . Ipin kinni ninu itan aroso

ni itan aroso onilana Fagunwa eyi , ti o je mo itan mer iiri, nigba ti ipin keji je itan aroso abayemu ,

eyi ti o n so ro nipa itan awujo ode -oni. Gbogbo awo n itan ti a pin si iso ri me tee ta yii lo s e pataki

ti o si n so ro nipa iwa omoluabi ati igbe aye e da to se ite wo gba lawujo Yoruba . Ohunti o daju ni

pe ni opin ko o si yii , a o le s alaye ni e kunre re nipa oris iiris ii itan ni awujo Yoruba lai fi igba kan

bo o kan ninu .

Modu me ta ni a pin ko o si yii si , be e ni a pin modu ko o kan si ipin marun -un o to o to . Ninu

modu kinni , ipin kinni ni a ti wo ohun ti itan igbaani je . Ge ge bi a ti so , itan igbaani je akitiyan

ati igbokegbodo awon akikanju e da ti wo n se ise takunt akun fun idagbasoke awujo wo n . Ninu

itan igbaani ni a ti maa n gbo nipa awon orisa ati Ala seku, igbe aye won, iwa wo n, isesi, ihuwasi,

arimo ati awomo awon e da itan wo nyi lawujo titi di igba ti wo n ju awa sile ,. A tun s alaye pe itan

igbaani kii se itan agbele ro , sugbo n o je itan otito ti o kun fun iriri awon akoni e da ti wo n te ilu ,

ileto tabi agbegbe kan do . Ni ikadii modu kinni , ipin kinni yii , a so nipa pataki itan igbaani pe o

je idanile ko o ati ipenija fun o po eniyan ni igba ti won ba gbo nipa igb e aye awon akoni yii , won

yoo le fi s e odiwo n tiwon.

v

Ninu ipin keji modu kinni yii , iso ri meji gbooro ni a pin itan igbaani si . Iso ri kinni ni awon orisa ,

ni igba ti iso ri keji je awon alas eku. Awon orisa yii ni a tun pin si o na me ji miiran . Ekinni ni

awon orisa ate wo nro , eyi ti wo n ti isalu o run ro wa si orile aye . Awon keji ni Ibo , awon wo nyi ni

awon ti o gbe aye wo n ge ge bi e da eniyan ti wo n ko ipa ribiribi ge ge bi e da eniyan ni igba ti wo n

wa loke eepe , ti awo n eniyan si so wo n di oris a akunle bo le yin iku wo n . Awo n alas eku ni tiwo n

je baba-nla tabi iya nla awujo kan ti wo n ko ipa ribiribi laa rin ilu tabi awujo , eyi ti o mu ki awon

ti wo n fi sile maa ranti tabi bu ola fun wo n le yin ipapoda won .

Ninu ipin keta modu kinni yii ni a tun ti se agbeye wo die lara awon orisa ile Yoru ba.

Awon orisa ti a si jiroro nipa won ni Orunmila , Obatala, Ogun, Sanpo nna ati Yemoja .

Ni ipin kerin modu kinni ni a ti jiroro lori awon alaseku ti wo n gbe igbe aye wo n bi

eniyan . Nipase awon ohun ribiribi ti wo n se ati iwa akoni won , wo n di malegbagbe lawujo le yin

iku wo n . Apeere a wo n alas eku ti a so ro nipa wo n ni E funroye Tinuubu , Mo remi Ajasoro ,

E funs etan Aniwura, Baso run Ogunmo la ati Adelabu Pe nke le me e si .

Ni ipin karun -un ti o pari modu kinni yii ni a ti wo awon abuda adani ti o ya awo n e da

itan igbaani so to si awo n e da yooku ni awujo . Awo n abuda wo nyi ni Abimo /Ajebi, Ipo-to-lewu,

Arimo , Bibori isoro , E bun atinuda, Okiki, Kiku iku akoni ati Oogun ati agbara .

Ni ipin kinni modu keji e we , a so ro le kunre re nipa alo onitan ni ile Yoruba . A s alaye pe

alo je o na kan pataki ti awon Yoruba maa n gba lati ko omode le ko o , eyi ti o n fi ogbo n , imo ,

oye, igbagbo ati isesi awon Yoruba han . Bakan naa ni a s e agbeye wo awon abuda pataki ti alo ni.

Ni ako ko awon ohun to wa ni aro wo to tabi ayika ni o maa n jeyo ninu alo . A maa n ba eniyan ,

eye, eranko, iwin ati akudaaya pade ninu itan alo . Eyi nikan ko , awon ohun abe mi ati alaile mii

naa maa n ni ajosepo ninu alo . Ninu itan alo , a kii lo oruko abayemu fun awo n e da itan tori eyi le

da rugudu sile laarin eni ti o n pa alo ati eni ti oruko re ba papo . A tun so ro nipa orisun alo pe Inu

ese ifa ni alo ti jade .

Ni ipin keji modu keji ni a ti pin alo si iso ri . O na me rin ti a pin alo si ni alo apamo , alo

apagbe, aro ati imo . Ipin ke ta modu keji ni a ti so ro nipa awo n o kanojo kan koko to ma n je yo

ninu alo bi e ko iwa ati idi abajo . Ipin ke rin modu keji ni a ti jiroro nipa awo n oniruuru o gbo n

iso tan ti o maa n je yo nin u alo bi i , o gbo n iso tan oju -mi-lo-s e, ibaniso ro taara , awada,

igbenilo kansoke ati orin . Ni ipin karun -un ti o je ikadii modu keji a s e agbeye wo awo n oris iiris ii

iwulo ti alo ni , ni ile Yoruba .

vi

Modu ke ta da le itan aroso Yoruba . Ipin kinni modu ke ta ni a ti so ro nipa ididele ati

idagbasoke itan aroso Yoruba . A tun se agbeye wo ahunpo itan ninu itan aroso Yoruba . Eyi nikan

ko , a jiroro lori awo n fo nran ti onko we itan aroso maa n lo lati je ki itan re s e ite wo gba . Awo n

fo nran naa ni ijo niloju , awada ati ikolayasoke .

Ipin keji modu ke ta ni a ti se i pinsiso ri itan aroso Yoruba . A pin itan aroso Yoruba si o na

meji gbooro . Itan aroso mer iiri ati itan aroso abayemu . Ipin ke ta modu ke ta da lori ifiwawe da

ninu itan aroso Yoruba . A so ro nipa oris iiris ii e da itan ati igbekale e da itan ninu itan aroso

Yoruba.

Ninu ipin ke rin modu ke ta ni a ti s e agbeye wo awo n aso tan ati o gbo n iso tan ti a maa n ba

pade ninu itan aroso Yoruba bi i: o gbo n iso tan oju-mi-lo-s e, o gbo n iso tan arinurode ,o gbo n iso tan

ala,, o gbo n iso tan onile ta , ilo apejuwe , igbekale aje mo -iran, itan ninu itan , o gbo n pipadase yin ati

iso nisoki.

Ipin karun -un modu ke ta ni a ti s e agbeye wo awo n asayan iwe itan aroso me rin . Awo n

iwe itan aroso ti a ye wo ni Omo Olokun Esin, O bayeje , Aja lo leru atiItan Emi Se gilola Ele yinju

Ege Ele gbe run Oko Laye.

vii

AFOJUSUN KO O SI YII

Afojusun Ko o si yii ni lati ri i pe awon ake ko o wo nyi mo nipa orisiirisii itan ti a le ba pade ni

awjujo Yoruba ti o si je mo ise da le awon baba -nla Yoruba . Eyi ni yoo le je ki wo n le so ro ni

awujo awon onimo nibikibi ti wo n ba ba ara won lo jo iwaju .

Eyi nikan ko , ake ko o yoo le ni imo kikun nipa awon b aba-nla Yoruba ti a mo si alaseku be e ni

yoo rorun fun won lati wale jin nipa awon ibo ti wo n gbe igbe aye won ge ge bi e da eniyan ti wo n

si ko ipa ribiribi ni igba ti wo n wa loke eepe , won yoo tun ni anfaani lati jiroro nipa awon

irunmo le ate wo nro .

Awon akeko o yoo le mo pataki asa Yoruba ati bi awon orisiirisii itan Yoruba ti a me nuba se niyi

to ni awujo agbaye ge ge bi o se jeyo ninu awon oniruuru itan ti a ye wo . A tun fe ki ake ko o mo

awon iyato pe e pe pe ti o wa ninu oniruuru itan ko o kanlawujo Yoruba

Won yoo mo nipa awon abuda adani pata ki ti awon orisiirisii itan Yoruba ti a gbe ye wo ni ati bi

wo n ti gbile to laarin awujo Yorubalati igba iwase titi di akoko ti a wa yii .. Ake ko o yoo le mo pe

orisiirisii itan ni awon Yoruba ni ati pe awon itan ti a n so wo nyi ni i se pe lu idagbasoke ati igbe

aye awon Yoruba ni.

viii

OJUSE AKE KO O

Bi oluko se ni ojuse tire lati fi ye ake ko o yekeyeke , ki wo n si ni imo ti o peye lori itan oniruuru ti

a le ba pade laarin awon Yoruba, be e ni ake ko o gbo do fi ara bale lati gba imo kun imo lo do awon

asaaju won ninu imo itan , asa, ati ise Yoruba.

Ake ko o gbodo mura lati ka awon iwe ti oluko to ka si ninu iwe ilewo yii ati pe wo n ni lati maa

wa idahun si gbogbo awon ibeere ti a gbe siwaju won . Ake ko o ko gbodo se o le ninu akitiyan re

lati ni ite siwaju ninu imo itan Yoruba paapaa ni akoko o laju ti a wa yii .

Ake ko o gbodo fi ara bale lati gbo ito so na awon oluko re ki o le se koriya ninu e ko re . Ake ko o ko

gbodo roju lati sise , o gbodo je eni ti o setan lati wa imo kun imo ko si gbodo ji ise onise wo tabi

ki o da ise onise ko .

Ojuse miiran ni pe ake ko o ni lati wa awon iwe ti wo n ko fun un , ki o si ka won daadaa . Bi ko ba

le fi owo re ra wo n , ki o maa lo si ile iyawee kawe ti o ti le ri awon iwe wo nyi ka . Tori Yoruba

bo , wo n ni: “Ogbo n o lo gbo n ni kii je ki a pe agba ni were” .

Ake ko o gbodo maa da ise amurele tabi ise a muse re pada ni akoko ti o ye , be e ni ake ko o gbodo

fi ara han ni asiko idanwo as ekagba lais e awawi kankan .

Ni ipari, ki ake ko o maa beere awon ibeere ti ko ye e nipa biba oluko re so ro loorekoore

ix

IGBELEWO N

Oris ii o n a igbelewo n meji lo wa ; is e s is e ti oluko yoo fi o wo si ati idanwo alako sile .Eyi

da lori is e amus e ti yoo je didajo ni ibamu pe lu asiko adapada .Is e amus e je ida o gbo n ninu

o go run-un.Ireti wa pe imo ti o ba gba ninu e ko yii yoo wulo fun is e amus e ati idanwo f un

as eyege.

IGBELEWO N TI OLUKO YOO MAAKI (TMA)

Is e s is e wa ni opin ipin ko o kan .A n fo kansi pe ki ake ko o wa idahun si gbogbo awo n

ibeere to wa nibe . Gbogbo awo n is e s is e yii ni a o ye wo ti maaki yoo si wa fun me ta to ba dara

ju. Yoo je e yo kan ni modu kan . Modu kin-in-ni da lori Itan Igbaani , ikeji dalori Itan Alo , nigba

ti ike ta da lori Itan Aroso .

Is e s is e ati igb elewo n yii ni o maa fi s o wo papo si oluko s aaju o jo ti a ba da . Bi idi pataki

ba wa lati ma s e da is e naa jo ki o jo yii to pe, o nilati fi to oluko leti e ni ti o le pinnu lati sun o jo

naa siwaju . Idi pataki ni o le mu ki oluko s e be e .

x

IDANWO ASEKAGBA ATI OSUNWO N

Idanwo as ekagba fun ko o si yii „ oris iiris ii itan Yoruba ‟ je aado rin maaki (70%) laarin

wakati meji .Awo n is e s is e ati igbelewo n oluko yoo je ifoyegbe iru ibeere ti o maa ba pade ninu

idanwo.Gbogbo ipin ko o kan ko o si yii lo ye ni gbigbo n ye be ye be . O le lo anfaani asiko to wa

laarin ipari ko o si yii si igba ti idanwo yoo be re lati s e atunye wo e ko . Wiwa idahun si awo n

ibeere labe is e s is e ati eyi ti oluko yoo ye wo yoo s e iranlo wo daadaa fun o ge ge bi ake ko o .

xi

ILANA MAAKI GBIGBA

Ate isale yii s alaye bi maaki gbigba yoo s e waye .

Igbelewo n Maaki

Is e amus e 1-3

Me ta to ba dara ju ni a o s e

ako sile maaki re .

Ogoji (30%)

Idanwo as ekagba O go ta (70%)

Aropo O go run-un (100%)

1

MODU KINNI:ITAN I GBA ANI

Ninu modulu kinni yii ni a o ti maa so ro ni kikun nipa itan igbaani eyi ti o je irufe itan

kan laarin awo n e ya Yoruba . A o so ro nipa ohun ti itan igbaani je , be e ni a o se ipinsiso ri itan

igbaani. Le yin eyi , ni a o s e atotonu nipa awo n oris a ati awo n alas eku ge ge bi orisii e ya itan

igbaani. Awon koko olo kanojo kan ti o maa n jeyo ninu itan igbaani ni a o tun se alaye kikun nipa

won. Ni ipari, a o jiroro lori awo n abuda adani ti awo n e da itan igbaani ni .

IPIN KINNI: OHUN TI I TA N I GBA ANI JE

Akoonu

1.0 Ifaara

2.0 Erongba

3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile e ko

4.1 Itan Igbaani

4.2 Pataki itan igbaani

5.0 Isonisoki

6.0 Ise Sise

7.0 Iwe Ito kasi

1.0 Ifaara

Ninu ipin k inni, modu kinni yii ni a o ti maa so ro nipa ohun ti itan igbaani je , bakan naa

ni a o tun s e agbeye wo awo n ohun to mu itan igbaani s e pataki laarin Yoruba .

2.0 Erongba ati Afojusun

Le yin idanile ko o yii , ake ko o yoo le:

1. So ohun ti itan igbaani je

2. Jiroro lori pataki itan igbaani

3.0 Ibeere Isaaju

1. So itan igbaani kan ti o ti gbo ri

2. Se agbeye wo awon e ko ti o wa ninu itan igbaani ti o so

4.0 Idanile ko o

2

4.1 Itan Igbaani

Itanigbaani je akitiyan at i igbokegbodo awon akikanju e da ti wo n se ise takuntakun fun

idagbasoke awujo won . Ninu itan igbaani ni a ti maa n gbo nipa awon orisa ati Ala seku. A maa n

gbo nipa igbe aye won titi di igba ti wo n fi aye sile . A maa n gbo nipa iwa , isesi, ihuwasi, arimo

ati awomo awon e da itan wo nyi lawujo . Itan igbaani kii se itan agbele ro , sugbo n o je itan otito ti

o kun fun iriri awo n ako ni e da ti wo n te ilu , ileto tabi agbegbe kan do .

Ijinle ede ti o tayo ede ojoojumo ni a maa n lo lati se agbekale itan igbaani . Itan igbaani

ko ni ajosepo kankan pe lu awo , etutu tabi ohun meriiri. Ohun to je pataki ninu itan igbaani ni eto

mo le bi, oro -aje ilu , eto amuluudun ati o ro nipa ise owo ati okowo . Itan igbaani je ise le ti o ba oju

aye mu to si maa n dani le ko o taara . Awon e da itan igbaani pin si orisii meji , ni igba ti awon e da

itan kan je eyi ti a da mo ti a si mo asiko ti a bi won , awon miiran je e da itan ti a ko da mo t abi

mo igba ti a bi won . Boya a da awon e da itan igbaani yii mo tabi a ko da won mo , ohun ti o daju

saka nipe akoni ati alagbara ni awon e da itan igbaani .

4.2 Pataki Itan Igbaani

Itan igbaan i maa n fun awon eniyan ni anfaani lati mo nipa awon orisa ile Yoruba ati

awon baba -nla won ti wo n ti ku . Ni igba miiran , awon agba to si wa loke eepe yoo maa fi itan

awon akoni igbaani wo nyi gbe o ro won le se ati nipa sise be e , mu wa si iranti ise awon akoni won.

Idanile ko o ni o po awon itan igbaani yii je fun o po eniyan ni igba ti won ba gbo nipa igbe

aye awon akoni yii , won yoo fi igbe aye won se odiwo n ti won , won yoo si lakaka lati ri i pe

awon ko se irufe asise ti wo n ba se , Yoruba bo , wo n ni o ro Oloro la fi i se ariko gbo n , ogbo n

olo gbo n la fi i ko ara eni .

Itan igbaani tun je itaniji fun awon eniyan awujo . Awon agba maa n so itan igbaani fun

awon omode lati gun wo ni ke se ati lati ta wo n ji . Se Yoruba bo , won ni, “E sin iwaju ni te yin n

wo sare. Iwuri ti ko se e fowo ro se yin ni itan igbaani maa n fun awon ti o ba gbo o ni ile Yoruba .

Itan igbaani maa n je ki imo awon eniyan ti o ba gbo o gbooro si i nipa awon ori sa ati

akoni ti wo n ti papoda . Eyi ni pe bi imo e da eniyan ba se gbooro si be e ni oye yoo ye e si nipa

ibagbepo e da lawujo .

Nipa siso itan igbaani wo nyi fun awon omode t o se se n did ele , idaniloju wa pe ise awon

akoni wo nyi ti ni akosile , nipa be e , iranti wo n ko le parun , tori awon iran ti o n bo pe lu yoo ka

3

nipa ipa ribiribi ti wo n ko ninu idagbasoke ati ite siwaju awujo won , eyi yoo si je awoko se rere

fun won, tori awon Yoruba yoo ba aro ba, aro ba si ni baba itan .

5.0 Isonisoki

Ninu ipin kinni , modulu kinni, a ti jiroro nipa ohun ti itan i gbaani je , a pe itan igbaani ni akitiyan

ati igbokegbodo awon akikanju e da ti wo n se ise takuntakun fun idagbasoke awujo won . Bakan

naa a so ro nipa awon ohun ti o mu itan igbaani se pataki . Ohun ti o daju ni pe ni bayii o ti mo

ohun ti itan igbaani je ati pataki re .

Ni ipin kinni , modu kinni yii a ti k e ko o pe:

Akitiyan ati igbokegbodo awo n akikanju e da ti wo n se ise takuntakun fun idagbasoke awujo won

ni itan igbaani je .

Itan igbaani kii se itan agbele ro

Itan igbaani kun fun iriri awon akoni e da ti wo n te ilu ileto tabi agbegbe kan do .

Ijinle ede ti o tayo ede ojoojumo ni a maa n lo lati se agbekale itan igbaani

Awon ohun pataki ti o maa n jeyo ninu itan igbaani ni eto mo le bi , oro aje ilu , eto amuluudun ati

o ro nipa ise owo ati okowo.

Itan igbaani je eyi ti o ba oju aye mu , ti o si n dani le ko o , taara

Akoni alagbara ni awon e da itan igbaani

Itan igbaani maa n je ki awon eniyan mo nipa orisa ile Yoruba ati awon babanla won to ti

papoda.

Idanile ko o ni itan igbaani je

Itan igbaani maa n taniji

Itan igbaani je awoko se fun awon to n didele

6.0 Ise Sise

i. Se o rinkinniwin alaye lori ohun ti itan igbaani je

ii. Ki ni larija itan igbaani

iii. Ko itan igbaani kan ti o mo

7.0 Iwe Ito kasi

4

Ladele, T.A.A et. al (2006). Akojopo Iwadii Ijinle Asa Yoruba . Ibadan: Gavima Press Ltd.

Daramo la, O. ati Je je , A. (2014). Awon asa ati orisa Ile Yoruba. Ibadan: Onibon-Oje Press&

Book Industries (Nig) Ltd.

Adeoye, C.L. (1979 ) Asa ati ise Yoruba. Ibadan: O.U.P

5

IPIN KEJI: IPINSISO RI ITAN IGBAANI

Akoonu

1.0 Ifaara


3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile ko o

4.1 Ipinsiso ri Itan Igbaani

4.2 Awon Orisa

4.3 Awon Alaseku

5.0 Isonisoki

6.0 Ise Sise

7.0 Iwe Ito kasi

1.0 Ifaara

Ni ipin keji m odu kinni yii, a o maa s e ipinsiso ri fun itan igbaani lati le je ki o ye o pe

awon iso ri kan wa ti a le pin itan igbaani si .


Le yin idanile ko o yii o le :

Pin itan igbaani si iso ri ti o ye

Salaye kikun nipa iso ri ko o kan

Se afiwe awon iso ri itan igbaani

Paala laarin awon iso ri itan igbaani

3.0 Ibeere Isaaju

1. Salaye kikun nipa iso ri ko o kan ti a le pin itan igbaani si

2. Se afiwe awon iso ri itan igbaani ti o mo

6

4.0 Idanile ko o

4.1Ipinsiso ri itan Igbaani

Itan igbaani ge ge bi a se so saaju ni ipin k inni idanile ko o yii je akitiyan ati igbokegbodo

awon akikanju e da ti wo n se ise takuntakun fun idagbasoke awujo won . Iso ri meji gbooro ni a le

pin itan igbaani si . Iso ri kinni ni awon orisa ni igba ti iso ri keji je awon alaseku.

4.2 Awon orisa

Awon orisa yii ni a tun le pin si o na meji miiran ikinni ni awon orisa ate wo nro eyi ti wo n ti isalu

o run ro wa si orile aye . Awon keji ni Ibo , awon wo nyi ni awon ti o gbe igbe aye wo n ge ge bi e da

eniyan ti wo n ko ipa ribiribi ni igba ti wo n wa loke eepe , le yin iku won , awon eniyan ti wo n se

ohun pataki kan tabi omiran fun so wo n di oris a akunle bo .

4.3 Awon Alaseku

Awon alaseku tabi o ku o run ni awon baba -nla tabi iya nla awujo kan ti wo n ko ipa

ribiribi laarin ilu tabi awujo , fun awon ise takuntakun ti won se ninu aye , awon ti wo n fi sile maa

n ranti tabi bu ola fun wo n le yin ipapoda won .

Die lara awon orisa ile Yoruba ni iwo nyi Sango , Obatala, Orunmila , Ogun, Esu, Yemoja,

Sanpo nna ati awon miiran . Awon apeere die lara awon alaseku ni Efunsetan Animwura , Moremi

ajasoro,Efunroye Tinuubu , Baso run ogunmo la , Ogedengbe Agbogungboro , Adelabu

Penkeleme e si ati awon miiran . Awon eniyan ilu Ibadan ko gbagbe Efunsetan , be e ni Baso run

Ogunmo la naa ko ipa manigbagbe ninu itan Ibadan . Tinuubu se bebe ni ilu eko , eyi ti o je ki wo n

se gbagede kan ni iranti re .

5.0 Isonisoki

Ni ipin keji m odu kinni yii a ti se ipinsiso ri fun itan igbaani le yin ti a ti fun itan i gbaani ni

oriki. Ko si aniani pe o ti le se ipinsiso ri to peye fun itan igbaani . Eyi nikan ko , o tun ti le fun itan

igbaani ni oriki .

7

Ni ipin keji , modu kinni yii a ti ri:

Akitiyan ati igbokegbodo awo n akikanju e da to s e is e takuntakun fun awujo wo n ni itan igbaani .

Iso ri meji gbooro ni a le pin itan igbaani si . Awon orisa ati Alaseku

A le pin awo n oris a si o na meji miiran : awon Irunmole ate wo nro ati awon Ibo.

Awon irunmole ro lati o run wa sode aye ni

Awon Ibo gbe igbe aye won bi eniyan le yin iku won , a so wo n di oris a akunle bo tori is e

takuntakun ti wo n s e.

Awon alaseku ni babanla tabi iya -nla wa ti won ti ku su gbo n ti a n se iranti wo n lo jo gbogbo fun

ohun ribiribi ti wo n s e nigba t i wo n wa laaye .

6.0 Ise Sise

i. Se ipinsiso ri to gbooro fun itan igbaani

ii. Jiroro nipa awon ijora ati iyato to wa ninu orisii itan igbaani

iii. So itan nipa alaseku kan ninu idile re

7.0 Iwe Ito kasi

Ladele, T.A.A et. Al (2006). Akojopo Iwadii Ijinle Asa Yoruba . Ibadan: Gavima Press Ltd.

Daramo la, O. ati Je je , A. (2014). Awon asa ati orisa Ile Yoruba. Ibadan: Onibon-Oje Press &

Book Industries (NIG) Ltd.

Adeoye, C.L. (1999 ) Asa ati ise Yoruba. Ibadan:O.U.P

8

IPIN KETA: AWON ORISA

Akoonu

1.0 Ifaara


3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile ko o

4.1 Awon orisa

4.2 Orunmila

4.3 Obatala

4.4 Ogun

4.5 Sanpo nna

4.6 Yemoja

4.0 Isonisoki

7.0 Ise Sise

7.0 Iwe Ito kasi

1.0 Ifaara

Ninu ipin keta , modu kinni yii , a maa ke ko o nipa die lara awon orisa ile Yoruba . Awon

orisa ti a o si maa jiroro nipa won ni Orunmila , Obatala, Ogun, Sanpo nna ati Yemoja .


Le yin idanile ko o yi i, o le,

Salaye kikun nipa awon orisa ile Yoruba kan

Idi ti a fi n pe Orunmila ni Ele rii -ipin

Paala laarin Orunmila ati awo n oris a ile Yoruba miiran

Se agbeye wo igbesi aye Orisa-nla

Jiroro lori irufe orisa ti Ogun je

Salaye kikun nipa orisa alapadupe

Se o rinkinniwin alaye nipa orisa alagbo -o fe

9

3.0 Ibeere Isaaju

1. Daruko awon orisa ti wo n n bo ni agbegbe re.

2. Igba/Akoko wo, ni wo n n bo orisa wo nyi?

4.0 Idanile ko o

4.1 Awon orisa

4.2 O runmila

Orunmila je o kan lara awon o kanlenu irunmole ate wo nro ti o ro lati isalu o run wa si od e

aye ni i be re pe pe . Itan fi idi re mule pe Orunmila wa pe lu Olodumare lati igba iwase ati pe o wa

pe lu Olodumare ni igba ti a n s e da eniyan ati igba ti e da eniyan yan ipin re . Idi niyi ti a fi maa n

ki Orunmila bayii :

Ele rii ipin

Akerefinusogbo n

Ako nilo ran bi iyekan eni

Opitan Ile e fe

Olodumare fun Orunmila ni ogbo n ati oye eyi ti o tayo ti e da ati orisa yooku. Ogbo n, imo

ati oye yii ni Orunmila maa n lo lati fi ran e da eniyan ati awon orisa lo wo ni i gbakugba ti wo n ba

wa ninu is oro. Awon abuda Orunmila yii wa lara idi ti a fi fun un ni oriki ti a fi n ki i . Opo lopo

itumo ni a ti fun oruko yii (Orunmila ). Nigba ti awon kan so pe “Orun lo mo eni ti yoo la " ni

oruko yii tumo si , awon miiran so pe “Orun lo mo atila” ni o je . Sugbo n ju gbogbo re lo ,

Orunmila je o kan pataki ninu awon orisa ti o wa ni ibe re pe pe , oun ni a si fi ise atimaa wo ojo

iwaju e da le lo wo .

Ariyanjiyan maa n waye ni igba miiran nipa pe boya O runmila naa ni a n pe ni Ifa tabi

orisa miiran . Ohun ti Orunmila maa n lo lati mo o jo iwaju eniyan ni Ifa . Ifa yii je ekuro ati pe

ekuro yii ni gbogbo eniyan mo si Orunmila . Eyi ni awon Yoruba se maa n pa owe pe “Eni ti o ba

fi oju ekuro wo Orunmila , Ifa a pa a . Ni igba ti babalawo ba ti da Ifa tan , odu ti o ba ti jade ninu

Ifa naa ni o gbodo ro fun eni ti a ba da Ifa fun .

Itan atenude nu miiran tun so pe gbara ti a da ile aye tan ni awon orisa ro lati isalu o run si

ode aye. Ibi ti wo n ro si naa ni a n pe ni Ile -Ife be e ni le yin eyi ni awon orisa ko o kan pinya . Itan

so pe Sango lo si Koso , Oya lo si Ira , Ogun lo si I re, Orisa-Oko lo si Irawo -agba ni gba ti

10

Orunmila lo si Ado . Le yin eyi ni Orunmila bi omo me jo sugbo n eyi ti o je abike yin se ai gbo ran si

baba won eyi ni o si mu Orunmila pada si o run lojiji .

4.3 OBATALA

Okan ninu awon irunmole ate wo nro naa ni Obatala je . O wa pe lu Olodumare ni ibe re

pe pe . Oun ni Olodumare fun ni anfaani lati mo e da eniyan ki o to di pe Olo run fi eemi si eniyan

lara. Opo lopo igba ni a maa n to ka si Obatala ge ge bi olori awon irunmole yooku ,eyi ni a fi maa

n pe e ni orisa -nla, eni ti o se oju , se imu ti o si mo gbogbo ara eniyan . Itan atenudenu kan so pe

nigba miiran bi o ba se wu orisa -nla ni o maa n mo e da eniyan . Awon kan tile so pe ni igba ti o

ba re e tan, o le da elomiran ki o suke , o si le da elomiran ki o ro lo wo re le se . Elomiran le ya

afin, elomiran si le yo ge ge lo run . Idi si niyi ti a fi n pe orisa -nla ni “Adanibotiri” . Oun lo da

eleyin gan -ngan ti ko ri ete bo o, sugbo n a ko gbodo fi awon e da wo nyi se fe bi a ko ba fe ri ibinu

Orisa-nla. Orisa-nla yii kan naa ni itan so pe Olodumare fun ni anfaani lati se da ile a ye ti a wa yii

ni ibe re pe pe . Olodumare fun Obatala ni ohun elo lati lo da ile gbigbe sugbo n ni igba ti o n bo , o

mu emu yo , o si sun si oju o na . Ni igba ti Olodumare ati awon orisa yooku reti re ti ko si de, wo n

ran Oduduwa lati lo wo ohun ti o sele . Oduduwa ba orisa-nla ni ibi ti o sun si ni oju o na ti o si ti

memu yo . Oduduwa ko awon irinse o do re , o si lo gba ise naa se mo on lo wo . Idi eyi ni awon

olusin Obatala ko fi gbodo mu emu titi di oni yii . Iyan ati igbin funfun ni wo n fi maa n bo

Obatala. Orisiirisii oruko ni a n pe Obatala lati agbegbe kan si omiran . Obalufo n ni a mo Obatala

si ni ilu Ifo n . Oun ni orisa Itapa ni Ile-Ife . Orisa Ikire ni awon eniyan ilu Ikire maa n pe e . Oun ni

Ogiyan ni ilu Ejigbo . Idita ni awon eniyan ilu Ife -Odan at i Ogbomo s o maa n pe e . Ni i gba ti

awon ara ilu Ibadan mo o n si orisa Gbe gbe kun-e gbe .

ORIKI OBATALA

Iku ti i ba ni gbe ile f‟ola ranni

Alase! O so e nikan soso di igba eniyan

Somi di‟run, Somi d‟igba

Somi d‟o tale-legbeje eniyan

Orisa eti eni ola

O fi gbogbo o jo t‟obi

11

O tobi laiseegbe

Banta banta ninu ala

O sun ninu ala

O ji ninu ala

O ti inu ala dide

Baba nla, oko Yemowo!

Orisa wu mi ni ibudo

Ibi rere l‟oris a kale

Orisa nla , O se re magbo

Eni ti won bi l‟ode Igbo

To lo joba l‟ode Iranje

Orisa nla alabalas e

Orisa nla ate rere k‟aye

O gbe omo re , o so o daje

Orisa nla Adimula

Oloju kara bi ajere

Obaba arugbo

Orisa gbingbinnikin

4.4 OGUN

Okan lara awon irunmole ate wo nro ni Ogun je . Igbagbo awon Yoruba ni pe Ogun ni a fi

ise irin le lo wo ti o si n se akoso ohun gbogbo ti o ba je mo irin. Gbogbo awo n ti o ba n s e is e irin

ni ile Yoruba ati awon ti o ba n sise to je mo irin ni o maa n bo Ogun. Ogun yii kan naa ni orisa

awon ode ati awon ti o n ko le. Eyi ni won se maa n kii bayii :

Ogun Lakaaye

Onile kangunkangun o na o run

Olomi nile fe je we

O laso nile fi imo kimo bora

Ni igba ti awon irunmole ro lati isalu o run wa si ile aye, Orisa-nla ni itan so pe o saaju

awon irunmole yooku ti o si la o na fun won pe lu ada baba re sugbo n ni igba ti ada Orisa-nla be re

si i te , Ogun ni o bo siwaju pe lu ada irin re ti o si la o na fun awom irunmole de Ife Oodaye . Ife

12

Oodaye yii ni awon irunmole ko o kan ti gba o na irinajo won lo . Ogun ni tire gba inu igbo lo lati

lo so de . Akoko yii ni a gbo pe o te ilu Ire do . Ogun sode titi ti gbogbo aso re fi gbo mo on lara .

Ni igba ti yoo fi pada si Ife Oodaye o fe re je pe ihoho ni o wa . Ogun pada si inu igbo o lo wa imo

bora, eyi ni won se maa n kii ni : “O las o nile fi imo kimo bora bi as o . Ni igba ti ogun ba n so iriri

re ninu igbo , lila ti o ba la enu re ijala ni yoo be re si i sun , sugbo n ni igba ti o ba n so iriri re ti ko

bojumu , iremo je ni o maa n sun .

4.5 SANPO NNA

Sanpo nna je o kan lara irunmo le ate wo nro ti o ti wa lati igbaani . Orisa yii je eyi ti o bani

le ru gidigidi , be e ni o maa n fi igbona ati o de ori ja ni igba ti inu ba n bii tabi ni igba ti won ba

tapa si ofin re . Bibo Sanpo nna ko ni akoko kan pataki bikose igbakigba ti aisan Sanpo nna ba se

enikan laarin ilu . Le yin ti ara alaisan Sanpo nna yii ba ti ya, awon olubo re yoo mu eerun ara

alaisan naa , aso ti o wo lakooko aisan ti won yoo ko o si inu ikoko dudu naa , won o tun wa eku

meji, eja meji , igbin meji , obi funfun pupa ati adiye , won yoo ko gbogbo won lo si igbo dudu

minrinminrin kan nibi ti won o ti se etutu nipa alaisan naa . Bi o ba si je pe aisan naa pa eniyan ni

be e naa ni won yoo ra gbogbo nnkan ti a to si oke yii, won yoo ko oku eni ti o ku yii pe lu gbogbo

ohun ti wo n ra lo igbo dudu tabi igbo awo ti o ba wa nitosi fun isinku .

Ara awo n eewo Sanpo nna ni pe eniyan ko gbo do wo as o pupa ni agbegbe ibi ti Sanpo nna

ba ti n ja . Bakan naa eniyan ko gbodo fi o wo gbale ni ibi ti Sanpo nna ba ti n ja bi ko se o se potu.

Enike ni ko gbodo sun ekun nibi ti Sa npo nna ba ti pa eniyan kan, awon ebi ati aladuugbo eni naa

gbodo maa dupe lo wo Sanpo nna n i, won ko gbo do fajuro rara . Eyi ni wo n se n pe Sanpo nna ni

“Alapadupe ”. Sanpo nna le fi igbona tabi were ba eniyan ja . Bi o tile je pe orisa lile ni Sanpo nna

je sibe o maa n mu ki ire oko dara , o si maa n pese fun awon olusin re . Oniruuru oruko ni awon

Yoruba maa n pe Sanpo nna. Lara awon oruko yii ni: Olode, Obaluaye ati baba .

4.6 YEMOJA

Obinrin ni Yemoja , o si tun je o kan lara awon irunmole ate wo nro . Itan fi idi re mule pe

o re timo timo ni Yemoja ati Sango ni igba ti wo n wa lode o run . Ipo asiwaju ni Yemoja wa laarin

awon obinrin. Ohun ti itan so ni pe “Yeye o mo e ja” ni a ge kuru si Yemo ja . Ni igba ti itan miiran

so pe “Ika E le ja” ni odu ti Yemo ja to waye. Orisa yii je oniwape le , onisuuru ati o lo gbo n. Fun idi

eyi awon irumole yooku maa n fun un ni iy i ati e ye . Le yin ti o de ile aye , oun ati Sango tun pade,

13

wo n si di tokotaya . Iyawo meji , Osun ati Yemo ja ni S ango ti fe s aaju Yemoja. Orisa o mi ni

Yemoja oun si ni alakooso gbogbo awon e da inu omi , itan fi idi re mule pe o pe lu awon iya ale re

binu wo le , ti wo n si di omi nla .

Awon ohun ti awon olusin Yemoja fi n bo o ni ekuru funfun , e fo yanrin, egbo, obi ifin,

obi ipa alawe me rin me rin , wo n tun maa n fi o be o sinsin bo o . Awon ohun ti a fi maa n da ojubo

Yemoja mo ni peregun , igi iyeye , aso iyemoja , ati eesan ekuro . Eti odo ni wo n ti maa n bo o .

Iyayi ni olori awon ti o n bo o , o si je eni ti o ti kuro lo wo omo bibi ti ko si se nnkan osu mo .

Awon olusin Yemoja ko gbodo je eja ati oka baba , be e ni won ko gbodo bo Yemoja pe lu orogbo

nitori o je ti Sango.

Igbagbo awon olusin re ni pe o maa n fi omo da awon to ba beere lo wo re lo la . O si tun

maa n se ito ju awon omo ati obi won naa , eyi ni wo n s e maa n pe Yemo ja ni Ala gbo-o fe .

5.0 Isonisoki

Ninu ipin keta modu kinni yii ni a ti jiroro nipa awo n oris a kan ni ile Yoruba . A so ro nipa

igbe aye awon orisa yii ati abuda adani won. Awon orisa ile Yoruba po , fun idi eyi a ko le so ro

nipa gbogbo won tan. Awon orisa ti a n sasaro nipa won ni Orunmila , Obatala, Ogun, Sanpo nna

ati Yemoja. Ohun ti o daju ni pe o ti le so nipa awon orisa wo nyi laifepo boyo .

Ni ipin keta modukinni yii ni a ti ko pe:

Okan lara awon irunmole ate wo nro ni Orunmila je

Ogbo n, imo ati oye ti Ele daa fun Orunmila tayo ti awo n oris a yooku

Ohun ti Orunmila maa n lo lati mo o jo iwaju eniyan ni a mo si Ifa

Obatala/Orisa-Nla ni o mo e da eniyan

Oruko miiran fun Obatala ni Orisa -Nla, Obalufo n , Orisa Itapa, Orisa Ikire, Ogiyan ati

Gbe gbe kun-e gbe

Ogun ni alakooso ohun gbogbo ti o ba je mo irin

Nigba ti Ogun ba n so iriri re ti ko boju mu , iremo je ni o maa n sun .

Sanpo nna ni a tun mo si baba tabi ala padupe

Sanpo nna maa n pese fun awon olusin re

“Ika e le ja” ni odu ti Yemo ja to wa aye

Obinrin ni gbogbo awon to n bo orisa Yemoja .

14

Iyayi ni Olori fun awo n to n bo Yemoja, o si je eni ti ko se nnkan osu mo , ti o ti kuro lo wo omo

bibi .

6.0 Ise Sise

i. Se orinkinniwin alaye lori me ta ninu awon orisa ile Yoruba ti o ke ko o nipa wo n

ii. Se loooto ni pe Orunmila naa ni Ifa ?

iii. Jiroro lori orisa alapadupe

iv. So ohun ti o mo nipa orisa alagbo-o fe

7.0 Iwe Ito kasi

Ladele, T.A.A et. Al (2006). Akojopo Iwadii Ijinle Asa Yoruba. Ibadan: Gavima Press Ltd.




15

IPIN KERIN: AWON ALASEKU

Akoonu

1.0Ifaara


3.0 Ibeere Isaaju

5.0 Idanile e ko

4.1 Awon Alaseku

4.2 Efunroye Tinuubu

4.3 Moremi Ajasoro

4.4 E funsetan Aniwura

4.5 Baso run Ogunmo la

4.6 Adelabu Penkeleme e si

6.0 Isonisoki

5.0 Ise Sise

7.0 Iwe Ito kasi

1.0 Ifaara

Ninu ipin kerin m odu k inni yii ohun ti a o maa ke ko o nipa re ni awon alaseku ni ile Yoruba .

Awon alas eku yii ni awon akikanju ati baba -nla tabi iya -nla awon a wujo kan ti wo n ti kopa

ribiribi ki wo n to faye sile . Ohun ti o daju ni pe , o le salaye ni kikun nipa awon kan lara awon

alaseku le yin idanile ko o yii .


Le yin idanile ko o yii, o le:

i. So ro nipa awon alaseku ni ile Yoruba

ii. Jiroro nipa igbe aye Tinuubu

iii. So irufe e da ti Moremi Ajasoro je

3.0 Ibeere Isaaju

1. Daruko awon akikanju akoni ti wo n gbajugbaja ni agbegbe re

2. Se agbeye wo alaseku kan ni agbegbe re

16

4.0 Idanile ko o

4.1 Awon Alaseku

Awon alaseku ni awon ti wo n ti gbe igbe aye wo n bi eniyan . Ti wo n je akoni ati baba -nla

ati iya -nla fun awon eniyan kan sugbo n nipase awon ohun ribiribi ti wo n se ati iwa akoni

won, awon eniyan wo nyi ko le gbagbe won ni igba ti wo n ku tan . Sebi Yoruba bo wo n ni

“Ojo a ku la a dere, eniyan ko sunwo n laa ye.

4.2 Efunroye Tinuubu

Efunroye Tinuubu (eni ti oruko apetan re n je Efunporoye Osun tinuubu) ni a bi si

agbegbe Ijokodo ni E gba, ni odun 1805. Olumo sa ni baba re , iya re si ni Nijeede . Idile O lo batala

ni Nijeede ti o je iya E funroye ti wa , eyi ni o je ki o so omo re ni E funporoye. Oruko keji ti a fun

un ni Tinuubu eyi ti o n s e afihan pe Osun ni o ti inu ibu wa s e iya re loore, ti o si fun un lo mo ,

tori inu oko oju omi ni iya Tinuubu bi i si ni igba ti o n rin irinajo . Onisowo nla ni iya Tinuubu ,

eyi lo si fa a ti E funroye Tinuubu fi je onisowo nla funra re . Gbogbo ohun ti Tinuubu ba dawo le

ni o maa n yo ri si rere nitori o ja fafa le nu is e yoowu ti o ba n s e . Ilu Abe okuta ni Tinuubu lo ko

si, o si bi omokunrin meji fun oko re , sugbo n o seni laa anu pe o padanu oko re le yin odun die ti

wo n se igbeyawo . Tinuubu n ba kara kata re lo ni ilu Abe okuta le yin iku oko re , be e niko pe si

asiko yii ni A dele wa si Abe okuta o denu ife k o Tinuubu ni igba ti awon mejeeji si ti fe nuko tan,

wo n se igbeyawo , wo n si lo si Agbada rigi. Ibi yii ni wo n wa ti awo n o mo kunrin mejeeji ti

Tinuubu bi fun oko re aaro fi ku . Oba jije kan A dele ni Eko , oun ati Tinuubu si kuro ni

Agbadarigi wa si ilu Eko . Adele ko pe pupo lori ite ti o fi waja , le yin iku re Tinuubu tun fe

okunrin mej i miiran , Yesufu Bada , ti o je jagunjagun ati Momoh Bukar Onimo ninu e sin

Musulumi sugbo n ko bi omo kankan fun awon oko re mejeeji yii . Le yin iku awon okunrin meji ti

Tinuubu fe yii o pinnu pe oun ko lo ko mo , o si gbaju mo is e re lai faaye gba idiwo kankan .

Onisowo pataki ni Tinuubu , be e ni lara awon nnkan ti Tinuubu n ta ni iyo , taba, eni. Eyi nikan

ko , bi o se n ra ile be e naa ni o n ta ile . Ojoojumo ni owo re n gberu si i ti o si di gbajumo kaakiri

ilu Eko ati agbegbe re .

Yato si pe Tinuubu mu ise re ni okunkundun , o tun je ajijagbara ati ase to fabo, tori o s e

gudugudu meje ati ya ayaa me fa ninu oselu Eko . Gbogbo igba lo n ja fun e to awon omo Eko, ko

si fun awon Oyinbo amunisin laaye lati je gaba tabi gba o na e ro se ijoba ni ilu Eko .

17

Nini ife ilu eni ati ija jagbara Tinuubu ni ilu Eko lo je ki awon omo Eko mo riri Tinuubu ti

wo n si s e gbagede kan fun iranti ati idanilo la re , eyi ti wo n pe ni Gba gede Tinuubu ni ilu Eko .

Tori Yoruba bo , wo n ni didun ni iranti Olododo , tori ise won n to won le yin . Efunroye Tinuubu

gbe igbe aye iro run ati alaafia , o si dagbere faye ni ojo kin -in-ni osu kejila o dun 1887 le yin aisan

ranpe .A sin oku re si ilu Abe okuta ni agbool e iya re .

4.3 Mo remi Ajasoro

Ofa ni won ti bi Ajasoro ni agboole Ejemu , eyi ti o je idile oye kan pataki ni ilu Ofa .

Ako bi baba Mo remi ni Onira ti o je o ba ilu Ira ni itosi Ofa ; oruko baba Mo remi ni Akinnuko .

Mo remi Ajasoro ni o je omo keji ninu awon omo iya re , oun ni wo n bi te le Onira , le yin re ni wo n

tun bi awon ibeji meji le Mo remi. Ise aro dida ni iya baba A jasoro n se , eyi ni o si fi ko o . Ilu

Ikirun ni a ti bi iya Ajasoro , ile ke ni o si maa n ta ni oja Ejigbome kun ati awon oja nla miiran

kaakiri ile Yoruba . Ajasoro ni omobinrin kansoso ti iya ati baba re ni , eyi lo si se okunfa bi o se

pada yan ise ile ke lil o laayo nigbe yin . Abike hin omo Oduduwa , Oranmiyan pade iya Ajasoro

lo jaEjigbomekun nibe ni o si ti fe M o remi lo si aafin re ni Oyo . Oranmiyan l o fun Mo remi

loruko to di eyi ti gbogbo aye mo o n m o . Ede Ife ni Oranmiyan l o lati fun M o remi loruko

“Mo wumi tabi o mo -re-mi tabi omo +wu mi‟ . Ni igba ti iroyin kan Oranmiyan pe ilu baba re ti i

se Ile -Ife ko toro , o pinnu lati pada si ibe lati lo je Olufe . Ni kete ti Oranmiyan wo Ile-Ife ni

Obalufo n ti o je adele Olufe fi ori apere sile fun Oranmiyan . Gbogbo ilakaka Oranmiyan lati

se gun awon e ya Ugbo to n ko won le ru pabo lo ja si. Eyi lo mu Mo remi pinnu lati rin irinajo lo si

ile Ugbo lati le gba awo n eniyan re sile . Bi o tile je pe Oranmiyan ko faramo ip innu yii ni ibe re ,

ni igba ti o ya , o fowo si i. Mo remi si jo wo ara re fun awon Ugbo lati ko o le ru . Ni kete ti

Mo remi de ilu awon Ugbo tiOlu-Ugbo si foju kan an, lo ti so o di ayaba re . Gbogbo o gbo n ati ete

ni Mo remi pa lati mo asiri awo n Ugbo le yin eyi lo pada si Ile -Ife . Pe lu gbogbo as iri awon Ugbo

ti o ti han si M o remi yii , awon ara Ife re yin awon e ya Ugbo ti o n ko won le ru . Ki Mo remi to lo

irinajo re lo ti ko ko lo si o do odoE sinmirin lati beere fun atilehin re , o si jej e e pe ti oun ba pada

layo , oun yoo wa rubo si odo E sinminrin . Lati le san e je re , Mo remi ko o po lo po nnkan lo lati

rubo si E sinminrin , sugbo n si iyale nu gbogbo eniyan Olu -Orogbo ti o je are mo Mo remi ni odo

E sinminrin beere fun . Ni ikeyin a fi Olu-orogbo ti a tun mo si e la rubo si odo E sinminrin, awon

Ife ko si le gbagbe Mo remi ati Olu-Orogbo o mo re fun ipa ribiribi ti wo n ko lati gba wo n sile

lo wo awon e ya Ugbo.

18

4.4 Efunsetan Aniwura

Omo E gba Oke -Ona ni ipinle Ogun ni Efunsetan Aniwura je . Oruko baba re ni

Ogunrinde, nigba ti iya re s i je Subuo la . Iyawo ako ko ti Ogunrinde fe ko bimo funodun

mo kanla .Le yin eyi ni Ogunrinde pad e Subuola ti o si fe e . Ko pe pupo ti Subuo la wo ile

Ogunrinde ti o fi bi omobinrin kan fun un , eyi ti o so oruko re ni , Efunseyitan . Osupa me fa le yin

eyi naa ni Osuolale iyawo ako ko ti Ogunrinde fe naa loyun , inu Ogunrinde dun pe Subuo la lo

lana fun iyawo ako ko , eyi lo si mu ki o maa ke Subuo la loju ati imu , bi o tile je pe , omo me rin ni

Subuo la bi fun Ogunrinde , meji ku , o si ku Efunsetan ati Akintunde , abike yin ti o je okunrin .

Onisowo obinrin kan ti o maa n wa lati il e Ije sa si E gba lo fi o na okowo han Subuo la , eyi ti o so

o di onisowo pataki. Ile oko me ta o to o to ni Efunsetan lo sugbo n ti ko loyun aaro dale nibe . Le yin

iku baba re , Ogunrinde, o lo ba iya re ni ilu Ibadan , ibe lo si ti pade ako bi Oyesile , Oyebo de ti i

se Abese Balogun , Efunsetan si bi omobinrin kan fun un. Subuo la dagba, o si re ibi agba n re ,

wo n sin oku re pe lu iy i ati e ye . Gbogbo ipa ni E funs etan sa lati ri pe baba o ko oun di Baale le yin

iku Opeagbe, lo na atifi imoore han si Efunsetan . Le yin ti o di Baale , o so Efunsetan di i iyalode

Ibadan. Okiki E funsetan n tan kaakiri ile Yoruba tori o ti di onisowo pataki . Efunsetan fi omo re

obinrin, Iyabo de fun are mo Balogun Ibikunle . Le yin iku Ibikunle , ija nla be sile laarin Efunsetan

ati Akere to je Balogun tuntun lori eru ti Iyalode Efunsetan t a, gbogbo ilakaka awo n eniya n lati

pari ija yii , pabo lo n ja si . Eyi mu ki ina o te maa jo laarin awon oloye Ibadan ati Akere , wo n si

ko lati baa lo si ogun Ije sa keji . Oyewo omo Ibikunle gba lati te le Akere lo si ogun yii bi o tile je

pe, ana re, iyalode , ki i nilo pe ko gbodo lo. Kete ti Oyewo lo sogun pe lu Akere ni Efunsetan ti lo

mu, omo re , iyabo de kuro ni ile Oyewo . Ori Afara -Je ge de ni wo n pa O yewo ati Akere si be e ni

iroyin iku Oyewo naa lo si pa Iyabo de omo Efunsetan toyuntoyun.

Le yin iku omo re , Efunsetan di e ruje je si ilu Ibadan lo run. Gbogbo awo n oloye ilu pin si

meji . Ko si eni to fe je Balogun tabi Baso run Ibadan mo . Nikeyin Alaafin Adelu fi Latoosa je

Aare-o na-kakanfo, gbogbo ipa ni Latoos a sa lati kapa iyalode E funs etan . Ogun ti Aare Latoos a

gbe si awon mo le bi iya to bi baba Efunsetan ni Osie le E gba lo fa aawo laarin Aare Latoosa ati

Efunsetan Aniwura, ninu laasigbo yii si ni iyalode Efunsetan ku si .

19

4.5 OGUNMO LA

Ogunmo la omo Orisagunna ni a bi ni Feesu , ileto kekere kan le baa ilu Iwo ni odun 1865.

Babalawo ni Ogunmo la , ibatan re kan ti oruko re n je Sunmo la L aamo, ti o ti ko ko te do si ilu

Ibadan ni o mu un wa si Ibadan . O te do si agboole L aamo. Ise babalawo ti o n se ran awon

jagunjagun igba naa lo wo . O ko ise jagunjagun labe Fadaiya , eni ti o je olori , pataki fun awon

jagunjagun ni ilu Ibadan , nigba naa . Laipe ni Ogunmo la mo ise ju o ga re lo . Eniyan kukuru ,

alagbara ati onigboya e da ni Ogunmo la . Iri Ogunmo la bani le ru , gbogbo eniyan lo si be ru re .

Gbogbo awo n jagunjagun e le gbe re l o nife e re , eyi nikan ko , won maa n bo wo fun un pe lu o kan

kan. Kii se pe awon eni yan dede fe ran Ogunmo la , o je eni ti gbogbo eniyan fokan tan ti wo n

nife e , tori o mo bi a se n gboriyi n tabi kan sara fun e ni to ba te pa mo se . Be e ni gbogbo eniyan

maa n gboriyin fun Baso run Ogunmo la fun o gbo n ti o maa n lo lati yanju o ro tabi aawo laarin

awon jagunjagun lais egbe, eyi lo si mu un gbajumo nile ati le yin odi . Jagunjagun to gboju gbonu ,

ti o si tun gboya ni Ogunmo la. Ninu igbiyanju re lati je ki Ibadan goke agba ki o si lokiki

jakejado ile Yoruba , Ogunmo la ja o po lopo ogun pe lu ipinnu okan ati akikanju . Lara awon ogun ti

Ogunmo la lo to ja takuntakun to si se gun ni Ogun Ijaye 1859-1862, ogun kutuje 1862-1864, ati

ogun Ije bu E re (eyi ti o ti di Ije bu -Je sa) bayii. Nipase gbogbo ogun ti o ti ja takuntakun to si bori

lo mu ki awon Ije bu , Ije sa,E gba, Ijaye, Owu, Ilo rin, Fulani ati E fo n be ru re . Iwa akikanju re

laarin awon olori yooku lo se okunfa bi ile Ibadan se lokiki ti awon ilu Yoruba yooku si n jowu re

titi di oni . Lo na ati de ruba awon alatako re , gbogbo igba ni awo n onilu re maa n fi ilu so ohun ti

yoo pa awon alatako re laya . Ge ge bi olufe alaafia ati asaaju rere o bu enu ate lu iwa ije kuje ati

iwa ibaje Baale Are ago Arikuyeri ti o si dojuti i ni gbangba . Bakan naa , ni o fopin si iwa aidara

awon olusin S ango ati Sanpo nna ti wo n n se okunfa bi aara se n pa awon eniyan ti o si n jo ile

won ati aisan ile gbigbona to di gbaju gbaja lasiko ijoba re . Gbbogbo igba lo maa n difa lati s e

ipese lo na ati-tu awon orisa loju, ki alaafia ati ifo kanbale le wa fun awon eniyan re . Nitori igboya

ati akikanju Ogunmo la , igbega re ya kannkan lati ip o o tun Balogun si Baso run . Baso run

Ogunmo la ku lo na iyanu ati ge ge bi ako ni ni o jo kejidinlo gbo n os u keji o dun 1867. Awon to fi

sile saye ti so o di orisa akunle bo . Odoodun ni wo n maa n ranti re ti wo n si maa n rubo ti wo n si

wure ni iboji re . Onidaajo ododo ati oloooto eniyan ni Ogunmo la , eyi lo si mu ki awon eniyan

fe ran re ni igba to wa laye ati le yin iku re .

20

4.6 ADEGOKE ADELABU (PENKELEME E SI)

Agboole Oluokun ni ilu Ibadan ni a ti bi Gbadamo si Adegoke Adelabu. O je o kan lara die

ninu awon omo Musulumi to ni anfaani e ko iwe . O lo si ile e ko S aint David, Kudeti, Ibadan ati

Yaba College ni ilu Eko . O je e da ti ko ga , to si kuru. Idi eyi ni won se maa n ki i “pe npe -bi-asa,

o ko Awolo wo ‟. O ni o po lo po iyawo ati o mo . Adelabu je eni je je , o jafafa , be e ni o je eni t i o

lawo eyi ni o si je ki gbogbo eniyan fe ran re , paapaa awon me kunu ati awon agbe . Gbogbo igba

lo je pe egbe alatako ni o maa n wa pe lu awon olowo to kawe lawujo . Adelabu je onigboya , ati

e ni ti e nu re gbo ro . Gbogbo igba ni o maa n waya ija pe lu ijoba . O le so ede Ge e si ati Yoruba

daadaa. Adelabu kii se ele yame ya . Gbogbo igba ti o ba n jade lo fun ipade e gbe os elu ni a won

olorin Musulumi ati ibile maa n ba a jade . Ife gbogbo eniyan ti o ni , ti o si ko won mo ra lo je ki o

di gbajumo kaakiri ile Yoruba .

Adelabu wa lara awon olos elu ako ko ni Orile ede Naijiri a ti wo n da egbe oloselu sile

lasiko ija jagbara ki orile ede Naijiria to gba ominira .O je o kan lara awo n ti awo n as aaju bii

Marculay ati Azikwe nife e si , o si darapo mo won ge ge bi i ko alagbara lati ja fun ominira

Naijiria . O tun je ajafe to o omoniyan ati o lo gbon dori eja mu ti o maa n faya ran is oro ati wahala

pe lu awon olori to n se ijo ba . Adelabu je eni ti o ni imo pupo nipa itan o si tun je so ro so ro . O ka

itan ibadan , o si ye e , o si mo bi o ti s e le s amulo itan Yoruba lati s e anfaani fun ilepa re ninu

oselu. O lo ikoriira ati owu ti o wa laar in Ibadan ati Ije bu , eyi ti o je ayorisi ogun ati ija ti o waye

laarin awon jagunjagun bii Ibikunle , Ogunmo la ati awon miiran fun anfaani ara re . Oloselu ati

agbao je ni Adelabu je ; eyi lo si mu gbajumo , paapaa ninu egbe re N .C.N.C ati gbogbo ile

Yoruba. Adelabu je olufe asa ibile Yoruba , gbogbo ipa re lo si maa n sa lati ri i pe Yoruba ko

parun. Adelabu lawo , be e ni o koni mo ra . Ko lojukokoro be e ni ko ko oro aye mo ya . Adelabu ku

ninu ijamba mo to ni iro le ojo ise gun , ojo karundinlo gbo n osu keta odun 1958. Titi di oni olonii

ni awo n omo Ibadan ati awon omo Yoruba n se iranti Adelabu Penkeleme e si .

21

5.0 Isonisoki

Ni ipin kerin , modu kinni yii , a ti so ro nipa awo n alas eku ti wo n ko ipa ribiribi nigba ti

wo n wa laaye , eyi ti o si je ki awon ebi , ara ati o re pe lu awon eniyan ilu won maa se iranti won

le yin ti wo n ti papoda . Sebi Yoruba bo wo n ni ojo a ku la a dere, eniyan ko sunwo n laaye . Awon

alaseku tabi oku o run ti a so ro nipa won ni Efunroye Tinuubu , Mo remi Ajasoro , E funsetan

Aniwura, Baso run Ogunmo la ati Adelabu Adegoke Penkeleme e si

Ninu ipin kerin m odu kinni,a ti ke ko o pe:

Awon alaseku je awon baba -nla tabi iya -nla iran kan to ko ipa ribiribi ni igba ti wo n wa

laaye

Odun 1805 ni a bi E funroye Tinuubu

Ilu Abe okuta ni Tinuubu lo ko si

Onisowo Iyo , Taba ati Eni ni Tinuubu

Tinuubu dagbere faye ni ojo kinni osu kejila o dun 1887.

Moremi lo gba awon Ife lo wo e ya Ugbo ti o n ko won le ru

Moremi fi omo re kansoso , Olu-Orogbo rubo si odo E sinmirin

Omo E gba Oke-Ona ni E funsetan Aniwwura je

Baba oko Efunsetan lo fi je oye Iyalode Ibadan

Ninu laasigbo to waye laarin aare Latoosa ati E funsetan ni o ti dagbere faye

Ni ileto kan nitosi Iwo ni won ti bi Baso run Ogunmo la ni odun 1865

Alagbara, Oloooto , onidaajo ododo ati akoni ni Ogunmo la

Opo lopo ogun ni Ogunmo la ja , ti o si se gun

Akitiyan a ti igbokegbodo Baso run Ogunmo la lo so ilu Ibadan di gbaju -gbaja kaakiri ile

Yoruba

Odoodun ni awon eniyan ilu Ibadan maa n gbadura , ti wo n si maa n rubo ni iboji Baso run

Ogunmo la .

6.0 Ise Sise

i. Salaye kikun nipa awon alaseku ni ile Yoruba

ii. Jiroro nipa irufe e da ti Moremi je

iii. Irufe igbe aye wo ni Efunroye gbe ni igba to wa laye

22

7.0 Iwe Ito kasi

Ladele, T.A.A et. Al (2006). Akojopo Iwadii Ijinle Asa Yoruba . Ibadan: Gavima Press Ltd.




23

IPIN KARUN-UN: ABUDA ADANI AWON E DA ITAN IGBAANI

Akoonu

1.0 Ifaara


3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile ko o

4.1 Abuda Adani Awon E da Itan Igbaani

i. Abimo /Ajebi

ii. Ipo-to-lewu

iii. Arimo

iv. Bibori isoro

v. E bun atinuda

vi. Okiki

vii. Kiku iku akoni

viii. Oogun ati agbara

5.0 Isonisoki

6.0 Ise Sise

7.0 Iwe Ito kasi

1.0 Ifaara

Ninu ipin karun -un modu kinni yii , ohun ti o maa ke ko o nipa re ni abuda adani awo n e da

itan igbaani ti a so ro nipa igbe aye itan igbaani ti a so ro nipa igbe aye won . Ohun ti o daju ni pe

awon e da itan igbaani yii ni awon abudakan tabi omiran ti o ya wo n so to , eyi ti wo n fi di

gbajumo ati manigbagbe ni awujo .


Le yin idanile ko o yii , o le:

i. So ro nipa abuda adani awo n e da itan igbaani ti a gbe ye wo

ii. Paala laarin abuda adani e da itan igbaani kan si ekeji

24

3.0 Ibeere Isaaju

1. So awon abuda adani ti e da itan igbaani kan ni agbegbe re ni

2.Se afiwe awon e da itan igbaani meji ti o mo

4.0 Idanile ko o

4.1 Awon abuda adani awon e da itan igbaani .

Gbogbo awo n e da itan igbaani ko o kan ti a ti s e agbeye wo wo n ninu m odu kinni yii lo ni

abuda adani won ti o ya wo n so to si awo n e da yooku ninu awujo . Ni bayii , a o maa s e agbeye wo

awon abuda wo nyi, a o si maa to ka si awo n e da itan igbaani ko o kan bi o s e ye .

i. Abimo /Ajebi – O runmila ge ge bi o kan ninu awon e da itan igbaani je o lo gbo n.A

tile fi idi re mule ninu itan e da itan yii pe ogbo n ati imo e da itan yii tayo ti awon

e da ati orisa miiran . Imo ati oye ti o je abimo fun Orunmila yii lo so o di pataki ti

awon e da yooku si n to o lo fun imo ran nipa igbe aye wo n . Orisa-Nla naa bi e da

itan igbaani ni o mo gbogbo e da eniyan bi o ti wu u , ki i se gbogbo eniyan lo le se

irufe ise bayii . Orisa s anpo nna je e da itan igbaani ti awon eniyan n wariri fun

nitori agbara ti o ni lati pa awo eniyan da . Efunsetan Aniwura , Tinuubu ati

Mo remi je akoni obinrin ti wo n ni imo ajemo kan tabi om iran ti o mu wo n tayo

laarin awon egbe won yooku .

ii. Ipo to lewu –o po awon alaseku ti a se agbeye wo won ninu itan igbaani lo la ipo

kan tabi omiran ti o lewu ko ja . Moremi Ajasoro fi ara re sil e fun awon e ya Ugbo

lati ko o le ru, nitori ife pataki ti o ni si awujo ti o wa ati ife inu re lati ri i pe awon

Ife bo lo wo ikonile ru ati ifiyajeni awon e ya ugbo . Bakan naa , Tinubu ja fitafita

nitori awon ara Eko ko fi aaye gba awo n oyinbo amunisin lati je gaba le awon ara

Eko lori be e ni ko je ki awo n amunisin yii gba o na e ro lati se ijoba ni ilu Eko .

Orisiirisii ew u ni Baso run Ogunmo la la ko ja lati wa ifo kanbale fun awo n eniyan

ilu Ibadan . Opo lopo ogun lo ja lo na atiri i daju pe Ibadan goke agba , o si lokiki

jakejado ile Yoruba . Keremi ko ni ewu ti Baso run Ogunmo la la ko ja ki o to fopin

si iwa aidara ti awon olusin Sango ati Sanpo nna n hu nipa fifi aar a pa awo n

eniyan ti wo n si n jo ile won pe lu .

25

iii. Arimo - Awon Yoruba bo , wo n ni “ iri ti a ba ri omo , laa se ana re ” ati pe “bi a se

rin laa koni ”. Eyi tumo si pe iri eniyan ni o po igba a maa se afihan irufe e da ti

eniyan je . Ogun ge ge bi orisa je eni ti iriri re bani le ru , awon eniyan maa n

gbadura ni gbogbo igba pe ki awon ma se ri ibinu Ogun, tori arimo re bani le ru

pupo ati pe isowo ja re maa n le . Bakan naa ni Sanpo nna maa n bani le ru , tori bi o

ba binu tan , o maa n fiigbona ati ode -ori ba awon ti o ba binu si ja ; be e ni bi

S anpo nna ba pa eniyan , wo n ko gbodo sunkun , se ni won yoo maa dupe lo wo

Sanpo nna.Idi eyi ni wo n si fi maa n pe e ni alapadupe .

iv. Bibori Isoro –Ko si o kan ninu awo n oris a tabi alas eku ti a so ro nipa wo n ti wo n

ko koju is oro s ugbo n nipa iforiti ati ifayaran wo n , won bori o po ninu awon isoro

wo nyi, awon eniyan awujo si kan saara si won . Ogun ni o fi ada baba re la o na fun

awon irunmole yooku de Ife Oodaye . Opo lopo isoro ni Ogun koju ni gba ti o lo

sode ti gbogbo aso re si fi g bo mo on lara . O fe re je pe ihoho ni o wa ki o to pada

si inu ilu , eyi lo si so o di eni ti o n fi imo kimo bora ,sibe Ogun bori gbogbo

ilakoja re . Efunsetan Aniwura, iyalode Ibadan koju o po lopo wahala ati inunibini

tori pe ola ati oro re ju ti o po awon ijoye lo . Eyi nikan ko , ile o ko me ta o to o to ni

E funsetan lo ti ko loyun aaro dale nibe . Pe lu aforiti ati ilaka ka re , o bi omobinrin

kan nigbe yin . Sebi Yoruba bo , wo n ni , “Suuru le s e okuta jinna” . Suuru ati

ipamo ra ti Mo remi Ajasoro ni naa ni o je ki o le ri asiri awon e ya Ugbo ti o n ko

won le ru, eyi lo si mu awon Ife bori is oro wo n, ti wo n si tipa be e ni ifo kanbale .

v. E bun Atinuda – Ge ge bi a ti so saaju Orunmila ni ogbo n , imo ati oye eyi ti o

tayo ti e da tabi orisa yooku. Ogbo n ti Orunmila ni y ii lo si maa n lo lati r an awo n

eniyan lo wo ni igba ti w o n ba ni is oro kan tabi omiran. Eyi ni wo n se maa n ki i ni

“Akerefinuso gbo n ”. Obatala ni tire ni Olodumare fun ni anfaani lati fi erupe mo

e da eniyan . Bi o ba se wu Orisa -nla ni o maa n da eniyan , o le da elomiran ki o

suke, ya aafin tabi ko yo ge ge lo run . E bun atinuda ti Obatala ni yii je ey i ti

enike ni ko le e bi i le jo pe bawo lo se da oun . Bi Obatala ba se dani be e naa ni

eniyan yoo gba . Idi eyi ni wo n se n pe e ni “Adanibotiri . Orisa Sanpo nna naa

26

lagbara lati yi awo eniyan pada nipase igbona , irufe awon ti owo ja Sanpo nna ba

ba ni wo n maa n ki ni “E ni baba s e lo so o ” . Bi o ba tun wu Sanpo nna, o le ya e ni ti

o ba binu si ni were ki Oluware si maa se kan tankantan. Nitori gbogbo e bun

atinuda ti a ti me nuba loke yii , awon eniyan be ru awon e da itan igbaani wo nyi .

vi. Okiki – Eyi lo je o kan lara abuda adani ti awon e da itan igbaani ni . o runmila ti o

je Ele rii -ipin je olokiki e da nitori pe lati igbaani titi di oni olonii ni awon eniyan ti

o ba ni isoro kan tabi omiran maa n lo si o do Orunmila . Awon ti o ba tun fe ni

imo n ipa ojo iwaju won pe lu maa n to Orunmila lo fun ito so na . Gbogbo e da

eniyan ti o ba ni ohun kan tabi omiran lati se pe lu irin lo maa n wari ati sin Ogun,

eyi si je ki okiki re gbile ni il e ati oko . Titi aye ni awon olugbe ati omo ilu

Ibadanyoo maa ranti Iyalo de E funsetan Aniwura fun gbogbo igbokegbodo re ati

igbese ti o gbe ki o to di iyalode ile Ibadan . Baso run Ogunmo la ati Adelabu

Adegoke Penkeleme e si je jagunjagun ati Ajafe to o ti o sise lai saare , eyi si fun un

ni okiki ni Ibadan ati kaakiri ile Yoruba . Tinuubu ge ge bi e da itan igbaani naa je

olokiki e da, ipa ati ipo re ni ilu Eko ati agbegbe re ni a si n se iranti titi di oni .

Mo remi Ajasoro lokiki ni ile -Ife ati laarin awon Yoruba nitori pe o fi omo re

kansoso rubo fun odo E sinminrin fun idande awo n eniyan Ife . Gbogbo awo n e da

itan igbaani ti a so ro nipa won ni wo n je olokiki e da .

vii. Kiku Iku Akoni – Yemoja, o kan lara awon e da itan igbaani je alagbara ati

alakooso gbogbo awon e da inu omi, o ku iku akoni, nitori o binu wole ni , ti o si di

omi nla . Efunsetan Aniwura naa ku iku akoni ni , o subu loju ija , ninu laasigbo to

waye laarin oun ati Aare Latoosa lo ti dagbere faye . Baso run Ogunmo la ge ge bi

jagunjagun naa ju awa sile lo na iyanu ati ge ge bi akoni . Adelabu Penkeleme e si

naa ge ge bi ajafe to o omo niyan ku iku akoni, awon omo ilu Ibadan ko si le gbagbe

re laelae . Gbogbo awo n e da itan igbaani wo nyi ni won ko ro ti e mi won , wo n fori

la iku ni o po igba wo n ko si re we si lati ja fun awo n e niyan won titi de oju iku .

27

viii. Oogun ati Agbara – Gbogbo awo n e da itan igbaani ni wo n gboju , gbonu, gboya,

ti wo n si loogun . Gbogbo agbara ati oogun ni Iyalode E funsetan Aniwura lo lati

kapa awon o ta ayika re . Eyi nikan ko , o lo agbara ati oogun lati le koju Aare

Latoosa, o si han gbangba pe alagbara obinrin ni Efunsetan , bi o tile je pe o pada

subu loju ija . Jagunjagun ogunna gbongbo ti o n jato le nu igbin ni Baso run

Ogunmo la ni igba aye re , nipa oogun ati agbara airi , O ja , o si s e ogun Ijaye ,

Kutuje ati ogun Ije bu . Adelabu Adegoke Penkeleme e si naa samulo oogun ati

agbara pupo - pupo . Eyi lo si je ki awon eniyan maa be ru re nitori pe wo n gbagbo

pe ko si ohun ti k o le se tabi ara ti ko le da pe lu oogun ati agbara re , eyi lo si so o

di e ni ti gbogbo eniyan n wari fun , kii se ni ilu Ibadan nikan , sugbo n ni gbogbo ile

kaaaro-oo-jiire .

5.0 Isonisoki

Awon abuda adani awon e da itan igbaani ni a salaye nipa won ni ipin karun -un modu

kinni yii . Awon abuda adani ti a so ro nipa won ni abimo /ajebi , wiwa ni ipo to lewu , Arimo,

bibori isoro , nini e bun atinuda , kiku iku akoni ati nin i agbara ati oogun.

Ninu ipin karun -un moduu kinni yii a ti ke ko o pe

Awon e da itan igbaani ni awon abuda adani to ya won so to si awon e da miiran lawujo

Abimo tabi ajebi ni awon ogbo n , imo tabi oye ti awon e da itan kan ni

Awon e da itan igbaani maa n wa ni ipo to lewu lo po igba

Iri awon e da itan igbaani wo nyi a maa bani le ru

Awon e da-itan igbaani wo nyi maa n la o po isoro koja sugbo n wo n maa n bori re

Opo lopo e bun atinuda ti awon e da itan igbaani wo nyi ni maa n ran wo n lo wo

Okiki awon e da itan igba ani maa n tan kaakiri fun i se akoni won

Iku akoni ni awon e da itan yii saba maa n ku

Awon e da itan igbaani maa n ni oogun ati agbara

28

6.0 Ise Sise

i. Se o rinkiniwin alaye nipa awon abuda adani ti awon e da itan igbaani ni

ii. Jiroro nipa awon abuda adani yii bi o ti han ninu aye e da itan igbaani kan

iii. Paala laarin abuda e da itan igbaani meji ti o wu o

7.0 Iwe Ito kasi

Ladele, T.A.A et. Al (2006). Akojopo Iwadii Ijinle Asa Yoruba. Ibadan: Gavima Press Ltd.




29

MODU KEJI: ITAN ALO

Ohun ti a o maa ke ko o nipa re ninu modu keji yii ni itan alo eyi ti o je o kan lara awo n e ya

itan Yoruba. A o so ro nipa ohun ti itan alo je , be e ni a o tun te siwaju lati se ipinsiso ri itan alo . Eyi

ni oniruuru o na ti a le pin itan alo si. Ahunpo itan alo tun je ohun miiran ti a o tun maa me nuba

nitori pe itan alo ni ilana ti a n gba gbee kale . Awon e da itan ati ifiwawe da ninu itan alo se koko

a o si ri i daju pe a ri alaye kikun gba nipa re . Ni ipari, a o s e agbeye wo oris iiris ii iwulo ti itan alo

ni.

IPIN KINNI: OHUN TI I TA N A LO JE

Akoonu

0.0 Ifaara


2.0 Ibeere Isaaju

3.0 Idanile e ko

4.1 Ohun ti itan alo je

4.2 Abuda Alo

4.3 Orisun Alo

5.0 Isonisoki

6.0 Ise Sise

7.0 Iwe Itokasi

1.0 Ifa ara

Ninu ipin k inni, modu keji yii ni a ti mo ohun ti itan alo je , awon abuda olo kanojo kan ti

itan alo ni ati orisun alo , nitori pe okun ko le gun gun ka ma mo orisun re



Salaye ni kikun ohun ti itan alo je

So awon abuda ti alo ni

Se agbeye wo orisun alo

30

3.0 Ibeere Isaaju

1.Jiroro lori awon e da itan alo meji to je gbajugbaja lawujo Yoruba

2. So alo onitan kan ti o ti gbo ri

4.0 Idanile ko o

4.1 Ohun ti i ta n a lo je

Alo je o na kan pataki ti awon Yoruba maa n gba lati ko omode le ko o eyi ti o n fi ogbo n ,

imo , oye, igbagbo ati isesi awon Yoruba han . Alo ni a le p e ni omo itan , eyi ti a maa n pa lati so

ohun ti o se le ni o jo pipe seyin lati le fi eleyii ko o mo de bi a s e n ronu jinle fun imo atinuda ati

lati daraya le yin is e oojo won. Bi o tile je pe o po lopo igba ni awo n Yoruba maa n so pe “Omode

lo ni alo , agba lo nitan” . Opo lopo igba lo je pe agba lo maa n pa alo fun awon omode . Asufee

yagbado, fara jole, fara joloko ni alo je ninu ewi a tenude nu Yoruba. Eyi ri be e nitori pe alo maa n

yato si awon ewi atenudenu Yoruba yooku . Ni igba miiran , ibe re alo maa n dabi igba ti a n ke

ewi, igba miiran o si le je o ro wuuru .

Opo lopo ni awon onimo ti o ti fun alo ni oriki kan tabi omiran . Ni ero Opado tun (1994:1)

alo je orisii litireso alohun Yoruba ti a maa n lo fun idaraya , igbadun ati ikonile ko o . Alo ijapa at i

alo apagbe ni awon onimo bii Ojo (2005) ati Babalola (1978) pe alo te le sugbo n o daju pe oruko

yii ko kogoja nitori kii se ijapa nikan ni e da itan ti itan alo maa n da le lori . Awon e da itan miiran

bi eye ,kokoro, iwin ati awo n e da itan miiran naa maa n kopa ninu itan alo . Fun idi eyi , itan alo ni

oruko ti o se ite wo gba yala o je nipa ijapatabi awon e da itan miiran tabi eyi ti o ni orin egbe tabi

eyi ti ko ni.

4.2 Abuda alo

Abuda kan pataki ti alo ni ni pe awon ohun to wa ni aro woto tabi ayika ni o maa n jeyo

ninu alo . A maa n ba eniyan , eye, eranko, iwin ati akudaaya pade ninu itan alo . Eyi nikan ko ,

awon ohun abe mi ati alaile mii naa maa n ni ajosepo ninu alo . Ninu itan alo , a kii lo oruko

abayemu fun awon e da itan nitori pe eyi le da ru gudu sile laa rin eni ti o n pa alo ati eni ti oruko

re ba papo pe lu ti e da itan ti a bu enu ate lu iwa aidara ti o hu . Eyi nikan ko , bi eni ti o n pa alo ba

tun lo oruko ajeme sin fun e da itan ti o hu iwa ibaje ninu alo , awon ele sin be e le maa fi apa janu

pe eni ti o n pa alo naa n tabuku e sin awon ni . Lo na ati yago fun wahala tabi dukuu apalo kii lo

oruko abayemu fun awon e da itan re . Ge ge bi awo n e ya ewi alohun yooku , alo naa ni agbekale

tire ., alo isale yii je ape e re o na igbe alo kale :

31

Apalo : Aalo o

Agbalo o : Aalo

Apalo : Ni igba laelae , iya kan wa ti o bi omobinrin kan .

Omo naa dudu bii koro isin . O si rewa bi o sungb agba eti odo. Omo naa dara ju ayaba ti o

wa ni aafin lo . Sugbo n ko ko ro kan wa ba eyin aja je . A ni eyin dara , aini oju ni o ba a je . Be e si

ni ejo dara , iwa-ika ni al eebu ejo . A ni bi aja Oyinbo se dara to , aleebu re ni aile se ode . Bi o mo

yiise dara to , ko ni eyin eyo kan s os o le nu . Se e gbin pata fi ara pamo si ibi ko lo fin , e gbin sokoto

wa ni ibi to sookun . Opo eniyan ni aleebu omobinrin yii ko han si . Ohun ti gbogbo aye s a a mo

ni pe ki i re rin -in. Ero o po eniyan ni pe ko re rin-in nitori pe ko te e lo run lati fi awo n to wa se

oko ni.

Le yin ti o po lopo eniyan ti pooyi lati fi omo naa se iyawo , o gba lati fe Oba ilu kan . Oba

naa fi ile pon ti, o fi o na roka, o si fi gbogbo agbada dinran ni ojo igbeyawo . O nawo naa bi ele da ,

afi bi eni pe ko ni iyawo ri , eyi lo si ko n bi awon Olori me fa yooku ninu , s ugbo n ibinu won tubo

ga si i nigba ti wo n ri o mo naa soju ti wo n si ri i pe o dara biegbin. Yoruba bo , wo n ni, „eni ti a n

so ko soro i mu‟, bayii ni won be re si i wa aleebu Olori to de ti ko posu ti o fi di aayo Oba . Ibi ti

won ti n wadii re ni wo n ti gbo pe ko ni eyin ni ki i je ki o re rin -in. Wo n sun o ro yii si Oba leti .

Oba si ro o pe aleebu ni yoo je fun oun lati fe iyawo ti ko leyin . O wa da ojo meje fun iyawo naa

pe oun yoo pe ki o si eyin enu re . O ni bi iyawo ko ba ni eyin , oun yoo pa a . Sugbo n bi o ba ni

eyin oun yoo pa eni ti o wa fun oun ni iroyin kayeefi .

Afi bi eni ti o gba id ajo iku ni aya Olori tuntun naa se be re si i ja lo jo ti Oba so ro yii leti

re . Idi niyi ti o fi kor i sinu igbo loru ojo keji ti o gbo o ro yii ; Iwin ti o ba pade nibi ti o gbe n

sunkun fi i lo kan bale nigba ti o gbo isoro re . Iwin naa fun un ni ewe ti o gbo lati fira erigi oke ati

tile . Bi o se fi ewe naa ra erigi oke ati ti ile ni eyin hu ni enu re . Sugbo n Iwin naa kilo fun un pe

ko gbodo re rin-in titi di ojo ti Oba da .

Bi ojo ti Oba da ti p e ni awo n ayaba me fe e fa ti wo n je iyaale fun un ti pe ju si aafin , ti

won si n reti ele ya re . Olori kin-in-ni bo sibe , o si be re si i korin pee :

32

Apalo : Iyawo, iyawo siyin fun mi wo

Agbalo o : Siyin Osaara

Apalo : Eleyin afe


Apalo : Orekele wa


Apalo : Ibadi-aran


Sugbo n iyawo yii ko la enu re titi ti awon ayaba me fe e fa fi korin yii tan . Ni ikeyin ni Oba

naa ko orin yii . Ki Oba to pari orin yii ni iyawo ti be re si i re rin-in. Enu si ya gbogbo eniyan lati

ri eyin re ti o funfun pin -in bi e gbo n -owu. Bayii ni Oba se pa Olori ti o wa fun ni iroyin kayeefi ti

o wa tubo ni ife Olori tuntun naa si i .

Itan yii ko wa pe ki a ma se ilara omonikeji wa .

Apalo : Idi alo mi ree gbangbalaka

Idi alo mi ree gbangbalaka

Ki o fo n-o n o gun aja

Ki o gbe gbaa ko mi

Ki n fi lu agogo e nu popo

Ogbo orogbo ni ki n gbo

Ki n ma se gbo ogbo obi

Nitori orogbo ni i gbo won saye

Obi ni i bi wo n so run

Bi n ba paro

Ki agogo enu mi ma se ro le e meta

O di po! Po! Po!

O ro tabi ko ro?

Agbalo o : O ro!

4.3 Orisun Alo

Inu ese ifa ni alo ti jade . A tile gbo pe alo je omo Oduduwa nipase ifa . A ni lati mo pe ni

ile Yoruba babalawo kii pa alo nitori won gbagbo pe ifa ti wo n da ni ojo ojo un lo pada wa di a lo

33

nipa bayii a won otito inu ifa ti sonu , ayokuro ati afikun si ti po repete ati pe orisiirisii o ro atinuda

lo ti wo inu alo .

5.0Isonisoki

Ninu ipin k inni ni modu keji yii o ti keko o nipa alo . A ti so ohun ti alo je be e ni a s alaye

nipa awon abuda, orisiirisii ti alo ni . Ni ipari a so ro nipa orisun alo ge ge bi itan atenude nu se so .

Ni ipin kinni ni abe modu keji o ti ko pe;

Alo je o na kan pataki ti awon Yoruba maa n gba lati ko omode le ko o eyi ti o n fi ogbo n , imo ,

oye, igbagbo ati isesi awon Yoruba han .

Alo je omo itan eyi ti o n so ro nipa ohun ti o n sele se yin

Le yin ise oojo ni awo n Yoruba maa n pa alo

Awon agba ni o maa n pa alo fun omode

Awon onimo ti o ti fun alo ni oriki ni : Opado tun (1994), Ojo (2005), Babalola (1978).

Awon ohun ti o wa ni ayika tabi aro wo to lo maa n sele ninu alo

A maa n ba eniyan , eranko, eye, iwin ati oku pade ninu itan alo

Ajosepo maa n waye laarin ohu n abe ni ati alaile mii ninu itan alo

A kii lo oruko abayemu fun awo n e da itan inu alo

Inu ese ifa ni alo ti jade

6.0 Ise Sise

i. Fun alo ni oriki .

ii. Awon abuda wo ni alo ni?

iii. Jiroro nipa orisun alo .

7.0 Iwe Ito kasi

Adeoye, C.L (1980). Asa ati ise Yoruba. University Press Ltd.

Amoo, (2010). Akojopo Alo Apagbe. Osogbo: Mabol Trust publishers.

Babalo la , A. (1973). Akojopo Alo Ijapa. Ibadan: University Press Limited.

Ladele, T.AA, et al (2006). Akojopo Iwadii Ijinle Asa Yoruba. Ibadan: Garima Press Ltd.

Opado tun, O. (1994). Alo Onitan. Y Books

Yemitan, O. (1979). Oju Osupa. Ibadan University Press Limited .

34

IPIN KEJI: IPINSISO RI ALO

Akoonu

1.0 Ifaara

2.0 Erongba

3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile ko o

4.1 Ipinsiso ri Alo

4.2 Alo Apamo

4.3 Alo Apagbe

4.4 Aro

4.5 Imo

5.0 Isonisoki

6.0 Ise Sise

7.0 Iwe Ito kasi

1.0 Ifaara

Ninu ipin keji m odu keji yii ni a o ti maa s e ipinsiso ri to peye fun alo . Le yin eyi ni a o wa

se o rinkinniwin alaye lo ri awon o ko o kan o na ti a pin alo si.


Le yin idanile ko o yii o le :

i. Fun alo ni oriki to munadoko

ii. Se ipinsiso ri alo ge ge bo s e ye

iii. Salaye kikun nipa orisun alo

3.0 Ibeere Isaaju

i. Salaye kikun nipa bi a se n pa alo ni agbegbe re

ii. Jiroro lori awon e ko ti o jeyo ninu alo kan ti o gbo ri

35

4.0 Idanile ko o

4.1 Ipinsiso ri alo

Alo pipa je o na kan pataki lati ko awon omode ni asa , iwa omoluabi, awon ohun to to lati

se ati awon iwa ti awujo koro oju si. Lara awon iwa ti alo fi n koni ni iwa Iforiti , isoore, igboya,

isera-eni ati ife . Ona me rin gbooro ni a le pin alo si . Awon iso ri naa ni: alo Apamo , Alo Apagbe,

Aro ati Imo .

4.2 Alo apamo

Alo apamo je adiitu ogbo n agba ti a n fi ibeere kukuru gbe kale lo na atimo bi i ronu eni se jinle si .

Ewi ni a ka alo apamo si nitori pe gbogbo eroja ewi lo wa ninu re . Ifaara tabi idaraya saaju alo

onitan ni alo apamo je . O maa n pese okan awon olugbo alo sile fun alo onitan ni. Bakan naa ni

alo apamo wa fun igbelo kanro awon olugbo alo titi ti agbo yoo fi kun. Apa meji ni alo apamo ni .

Apa kinni je ibeere apalo n igba ti idahun olugbo je apa keji alo apamo . Apeere apa kinni ati ikeji

alo lo wa ni isale yii .

Apalo : Alo o

Olugbo : Aalo

Apalo : Esisi idi iroko , a joni, ma farahan ni

Olugbo : Ebi

Apalo : Alo o

Olugbo : Aalo

Apalo : Ikoko dudu fe yin ti igbo

Olugbo : Igbin

Apalo : Alo o

Olugbo : Aalo

Apalo : Awe obi kan aje dOyo

Oludgbo : Aho n

Awon apeere alo apamo miiran fun ake ko o lo wa ni isale yii .

a. Apalo : Akuko baba mi kan la elae

Akuko baba mi kan la elae

Ewe kan lo ni, egbo kan lo ta

36

Olugbo : Olu

b. Apalo : Oruku tindi tindi

oruku tindi tindi

oruku bigba omo

Gbogbo wo n lo le tiroo fun

Olugbo : E wa

d. Apalo : Okun n ho ye e

Osa n ho gudugudu

Olori buruku tori bo o

Olugbo : Orogun oka

e. Apalo : O sun gbagba eti odo

Eni to gbin in

Ko gbo do je e

Olugbo : Omu/oyan

e . Apalo : Opa te e re kan ile

O kan o run o

Olugbo : Ojo

Alo apamo je amoriya , o maa n je ki awon omode jafafa , eyi si maa n je ki wo n tete ronu jinle a ti

lati se akiyesi ayika won .

4.3 Alo Apagbe

Alo onitan ni alo apagbe je orisiirisii nnkan ni alo yii maa n dale . Igbagbo awon Yoruba ni pe

alo onitan kii se ooto , o le dale eniyan , eranko, iwin, eye tati igi . Alo onitan le je eyi ti o ni orin

egbe tabi eyi ti ko ni . Ge ge bi Akangbe (2016) se so, “alo onitan ni awo n Yoruba maa n lo lati ko

awon omo won ni e ko , awon agba maa n ri e ko ko ninu alo onitan pe lu . Awon agba to ni o po

iriri ni o maa n pa alo fun awon omode . Ni ile Yoruba ale ni wo n maa n pa alo fun awon omode ,

eni ti o ba pa alo ni o san ta bi owuro ni ile Yoruba ni wo n mo si olooraye nitori pe awon e ya

Yoruba gbagbo pe aaro lojo , ati pe ise ni a fi n se . Gbagede tabi agbala ni alo pipa ti maa n waye .

Ori eni tabi apoti kekere ni awo n o mo de maa n jokoo si lati gbo alo . Awon omode naa maa n pa

alo laarin ara won, bi agbalagba ko ba si ni itosi .

37

Apeere alo onitan lo wa ni isale yii

Idi ti ori ijapa fi pa

Ni igba kan aburo iyawo Ijapa kan fe s e igbeyawo . Awon obi omokunrin yi file pon‟ti , nwo n

fo na roka, nwo n fi gbogbo agbada din‟ran . Nwo n pe onile , nwo n pe alejo, nwo n pe omo -ilu,

nwo n pe abule do ilu , awon oloye awon olo la ati awon t‟o loruko niluu gbogbo , sibi igbeyawo

alarinrin y ii.

Ijapa na a gbaruku ti i yawo re , o duro ge ge bi okolobinrin; gbogbo inawo ti iyawo re ns e ,

ijapa l o ngbo o . Nigbati i gbeyawo ku bi ojo meje ni Yannibo ti lo si ile re lati lo ba aburo re

mojuto gbogbo eto igbeyawo , paapaa ounje-gbigbo fun awon alejo ti y oo wa ki won. Ijapa maa

nlo sibe le e ko o kan lo ki won ni , sugbo n nigbati ojo i gbeyawo ko , o lo si ile awon ana re lati ba

won se ipale mo t‟o ye .Wo n to ijokoo, wo n ko atibaba, wo n se eto awon onilu. Awon obinrin nse ,

wo n nso , le yinkule . E be, e wa, akara, eran-dindin, wo n gun iyan , wo n ro oka , wo n se isu , wo n

po n e ko, wo n te e ba, wo n din dundu, wo n din dodo– orisiirisii ohun t‟e nu nje ni wo n pese sile .

Nigba ti Ijapa sise tan , o we , wo n si fun un ni yara kan ti o kangun si ile ti wo n ko ounje si,

nibe ni wo n so pe k‟o sinmi, k‟o nara die ki aisun ti igbeyawo too be re lale .

Bi Ijapa ti wole ti wo n fun un y ii, t‟o dubule s‟ori ibusun kan, ni orun titasansan o unje ti wo n

ko s‟inu ile yen nfe si i nimu , l‟o f‟imu fa a , l‟o ngbadun re . E be ni o unje t‟o fe ran julo ; eyi ni

wo n si nse l‟ori ina , sugbo n wo n ti fe so o kale . Ijapa nfi okan re gbadura pe ki Olo run je ki

obinrin ti nse e be yi tete so o k i ogbe e wonu yara, k‟o jade lo . Se won ko kuku fi ko ko ro ti yara

nitori igbagbogbo ni nwo n nko o unje s‟inu ile . Ti obinrin y ii ba ti le jade , Ijapa ro o ninu ara re

pe oun a kan wole, oun a bu e be sinu fila , oun a de e mo ori nio ngbadura ni ke le ke le okan re .

Nigba ti o ya, iya iyawo Ijapa bu o unje fun un ; e fo ti wo n se ni osiki, ti e ran igbe kun inu re

ni bans i bans i ni wo n gbe fun un , nwo n si gun iyan t‟o fe le daadaa ti i. Ijapa je o yo , sugbo n ko te

e lo run tori e be to pupa dodo ti ogeere epo pupa si n nsan lori re ni o wo o loju s ugbo n itiju ko je

k‟o le beere.

Nigba ti o ya, Olo run ba a se e , e be gunle , obinrin t‟o n se e jade , o so fun awon t‟o wa

le yinkule pe oun nlo gbonse . Bi ijapa ti ri i pe o lo tan , o wo o tun, o wo osi, ko ri enikan ; o lo si

e hinkunle , o ri i pe gbogbo obinrin t‟o wa nibe l‟o nse is e pataki kan ti ko le tete fi sile , lo wo :

omiran nro oka , omiran ngun iyan , omiran nge eran , omiran nlo ata , ijapa yo ke le wole, o si fila

ni ori re , o bu e be si i, o de e mo ori re .

38

E be gbigbona be re si i jo o lori fo o, foo! O sare lo s‟o do awon ana re , o ni oun fe yara lo

paaro as o nile. Aso is e l‟oun s i wo wa ,oun fe yara lo mu omiran ki awon alejo to maa de fun

inawo igbeyawo .

Iya iyawo re ni oun yoo sin in so na die . Ijapa ni k‟o ma se iyonu, ko maa ba ise lo , oun naa

yoo pada d e nisinyi . Ana re ni dandan oun yoo sin in so na . Ooru e be njo Ijapa lori, omi ngbo n

loju re pe re pe re , ikun nyo nimu re foro. Ana re beere ki l‟o nse e , o ni otutu die l‟o mu oun . Ara

oun o da te le , oun kan ke „ra wa ni, iba l‟o nmu oun, alaale l‟o maa nde si „un be e .

Ana re ba ki i daadaa , o ni ko tete maa lo to ju ara nile ; o pada le yin re . Bi Ijapa ti fi ko ro kan

bo ana re loju , are l‟o mu , l‟o nsa lo fe fe si o na ile ti e be njo o fo o foo. Laipe , o dele, o si fila re ,

e be ti ba a lo ri mo yanmo yan , ori re ti bo , gbogbo irun ori re titu danu , ori Ijapa si ti bo yo -o!

Nigbati o wo ogbe ori re titi, o san, sugbo n irun ko hu nibe m o . Lati igba yen ni ori Ijapa ti pa , ti

ko hu irun mo o.

Itan yi ko wa pe ojukokoro ko dara o. ohun ti wo n ba fun wa, ki a je k‟o maa te wa lo run o.

OBA ALAIGBORAN

Osupa jereire, awo Oni bara K’a gbe re obi nrin ma baa ko o s’o ra n

L’o di fa fu n Oni bara - Onibara ko , ko ru;

Nwon ni k’o f ’agbo kan O ni o ran kini obinrin kansoso

Ate ’gbo kanla rubo Le ko oun odidi oba ilu si!

Ge ge bi asa ile Yoruba, won a maa da ifa fun oba ilu lati le mo ohun t‟o n bo , be e ge ge ni

won se da ifa fun oba Onibara ni odun kan , ti ifa si so pe ki Onibara fi eran agbo kan ati

egbo kanla rubo nitori ki obin rin agbere ma ba ko o ran ba a .

Onibara da sio ifa ti won da fun un yi ; o ni ko si oro nibe , o ni odidi oun oba ilu ko le titori

obinrin kansoso ri ijangbo n kankan . O ni nigbati oju oba ilu ba tun ntitori obinrin kansoso ri

o ran, aye di bamiran niye n : ire di odi nigbati baba ba nso pe o di owo omo oun l‟o run ! Onibara

ko jale , ko ru ebo yi.

39

Ki odun yi to yipo , obinrin agbere kan wa lati ilu keji, o si so pe oun fe fe oba Onibara .

Obinrin ajeji yi l‟e wa , a-ri-ma-le-lo ni i se . Awon idile oba kilo fun Onibara pe k‟o ma fe obinrin

yii sugbo n oba ko eti ikun si imo ran won . Awon iyawo oba gba oba niyanju pe k‟o yago fun iru

obinrin y ii sugbo n e yin eti oba ni gbogbo re n bo si. Awon eme wa oba so tiwon ; awon o re oba

so; gbogbo ilu l‟o so titi pe ki Onibara ma fe obinrin y ii sugbo n otubante ni gbogbo o ro won jasi .

Onibara ni obinrin t‟o dara be ko le wa fe o un odidi o ba ki oun ko lati fe e , nkan abuku ni.

Bi obinrin yi ti de ile tan , oba ko roju gbo ti awon iyawo yoku mo , O gba o ba l‟o kan t‟o fi je

pe gbogbo ohun tiobinrin yi ba ti nfe ti di dandan fun Onibara lati se . Orisiirisii ara ni obinrin y ii

gbe de sugbo n eyi ti o pabambari julo ninu gbogbo asa owo re ni pe o n i oun ki i je ohun miran

le hin eran .

Bi obinrin yi ti wo Onibara l‟o kan to , ko nfi ounje miiran lo o le yin eran ti o so pe oun mo i

je. Ibi adie inu agbala aafin ni o ba ti be re , t‟o n pa gbogbo adiye ile re fun obinrin y ii nio ko o kan

titi ti adi ye fi tan n‟ile . Le yinnaa, wo n nawo mu ewure , ewure f‟idijale , agutan l‟o kan le yin ti

ewure tan. Sugbo n nigbati gbogbo aguntan oba ki i bimo lojoojumo , aguntan buse nigbati o pe ,

iyawo Onibara yii di ikooko jeranjeran .

Le yin ti gbogbo eran o sin inu agbole oba ti tan , oba be re si lo dekun mu adie aladugbo t‟o ba

je wa si itosi ile re . Adiye ati eran be re si nu nigbagbogbo . Se a ko si le so pe nitori oju iya baale

fo , ki a ma gbodo pe ele fo ni adugbo mo : bi enikan ba wa adie tabi eran re ti, a fi iboosi ta , a maa

lo o kiri adugbo pe oun nwa eran o sin o un o, eni ba so o mo ‟le ki o tu u sile o . ijo enikan baseesi

lo eran re koja l‟ojude o ba , oba Onibara a binu pe oun ni won ndunrun ole mo nitoripe oluware

lo eran t‟o nu koja l‟o jude oun! Igbati o si je pe ko si eni t‟o le so pe lebe pon‟mo , ko po n o n „re,

eni eran re ba nu , a yara panumo , a fi ofo re re ara.

Ke re ke re , be e be e , akuko ko ko ni adugbo mo , eran ko ke mo ; gbogbo e ran o sin adugbo tan ,

nitori obinrin ajeran ti Onibara fe y ii. Nigbati eran adugbo tan , Onibara ni o un mo eyi ti oun y oo

se; eyi ti a a se ku bi eran ba buse l‟adugbo . Onibara wa oo gun pe nle pe kan lati maa fi ji eran

o sin pa l‟o ganjo oru . Bi Onibara ba ti fi oogun pe nle pe yi i so ara re di e kun tan ni aarin oru , yoo

jade lo si aarin ilu lati maa lo gun eran pa sori iso nibi ti olowo eran ba gbe s o eran re mo ‟le .

Iyawo re ko ni i ti je aguntan kan tan ti yoo fi tun jade lo loru lati lo gun ewure m iiran pa wa.

40

Awon e le r an ti „e kun‟ npa e ran wo n wijo wijo titi , o su won . Nigbati o di ojo kan ni awon

okunrin ilu gbanujo pe o to ge -e wayi , idaamu ekun yi po ju , awon gbodo wa o na lati pa a .

Wo nyan awo n o de ti yoo maa so ode l‟oru-l‟oru titi ti o wo yoo fi te e kun naa.

Onibara ko mo pe awon ode ti wa l‟ode ni oru ojo kan ti o di ekun jade lo lati lo wa eran wa

fun ikooko t‟o gbe s‟ile ni iyawo . Osupa nran jerejere ni oru ojo ti a wi y ii. Bi Onibara ti di

pe nle pe lo gun eran kan ni ori iso ni eran be re si i ke, ti o si ngbe eran o hun lo . Be e ni o de kan ri i,

o si ta a n‟ibon pau , o si lo subu si iwaju aafin re gan -an. Nigbati ile mo , ti awon ara ilu n koja lo

ni wo n ba Onibara ninu awo e kun , o ti ku paali !Wo n ba a pe lu gbogbo o be mimu ti o fi ngun

eran pa lo wo re nibe , agutan ti o si gun pa l‟ale ana naa wa ni e gbe re nibe .

Gbogbo ilu ya e nu , wo n fe re ma le pa a de mo , pe odidi oba l‟o mba ile je bayi !Oro oba yii ni

gbogbo ilu , atomode at‟agba, so sule ojo naa pe awon ko ri iru eyi ri . Bi gbogbo eyi ti nsele ni

awon agba forikori, ti wo n si yara gbe oku o ba kuro niwaju aafin , ti wo n si ro ra lo sin in ni iko ko

nibi ti oju araye ko to . Iyawo re t‟o sun un de‟be pa apaa, wo n mu oun na a, wo n pa a , wo n si sin

in sinu iho kanna a pe lu oba t‟o di ekun yii.

Lati ojo naa ni o ti di pe bi a ba pa e kun , iko ko ni a maa nsin oku re nitori nwon gba pe o ku

oba ni.

4.4 Aro

Oro ti a fi ko ara won ni a mo si aro . Orisii aro meji lo wa . Ni igba ti aro kan je ewi po nbele ,

ekeji je itan . Bi o tile je pe o ro geere ni a fi n gbe aro kale sugbo n isare ni a maa fi n s o wo n po .

Aro maa n muni lar ojinle , eyi nikan ko o tun maa n mori ji pepe .

Apeere aro :

Mo jaro , mo jaro o

Aro mo ja o pati

Mo japa ja

Mo ja fufu leele lo run adaba

Mo wa jaju Olo run Oba pe re

Ase ta n rele Ado

Orunmila n rode Owo

Orunmila n roke Ige ti

Ninu ile baba oun ni

41

Ewi

O le nu ko le so ro - Iyamopo

O bo somi lai ro talo - Abe re

Oku ewure ke ju aaye re lo Ilu

Oku aja je ko ju aaye re lo aja dindin

Oro geere

Nje o mo ako le magbe Eye

3.3 Imo

Imo je bi orin idaraya laarin awon omode ni ile Yoruba . O maa n fi aaye sile fun awon omode lati

se ere papo , daraya ati mu inu ara won dun. Batani lile ati gbigbe ni imo ni.

Lile : Lubulubu ta ni o lo oja to ba dale

Egbe: Emi o lo

Lile : Gbowo o ba mi rayo olookan bo bo o ba lo

Egbe: Emi o lo mo

Lile : Ki lo de na?

Egbe: Ko si nnkankan

Lile : Ki lo ha de?

Egbe: Ko si nnkankan

Lile : Nje o bumo

Egbe: Mo bumo

Lile : Ki ni n je imo

Egbe: Molade

Lile : Ki ni n je ade

Egbe: Adesipo

Lile : Ki ni n je ipo

Egbe: Ipose re

Lile : Ki ni n je ise re

Egbe: Ise re omo yo

Lile : Ki ni n je omo yo

Egbe: Omo yo akoko

42

Lile : Ki ni n je akoko

Egbe: Akoko orisa

Lile : Ki ni n je orisa

Egbe: Orisa alaye

Lile : Ki ni n je alaye

Egbe: Alaye alo run

Lile : Ki ni n je alo run

Egbe: Alo run ekolo

Lile : Ki ni n je ekolo

Egbe: Ekolo ajuba

Lile : Ki ni n je ajuba

Egbe: Ajuba rere

Lile : Ki ni n je rere

Egbe: Re re n moogun

Lile : Ki ni n je mogun

Egbe: Ogun onire

Lile : Ki ni n je onire

Egbe: Onire e fun

Lile : Ki n n je efun

Egbe: Efun iye

Lile : Ki ni n je iye

Egbe: Iye asa

Lile : kin ni n je a sa

Egbe: Asa oke

Lile : ki ni n je oke

Egbe: Oke ile

Egbe: Ki ni n je ile

Lile : Ile owu

Egbe: Ki ni n je owu

Lile : Owu aso

Egbe: Ki ni n je aso

43

Lile : Aso mo wo yii, igi lo wo ye n

Lile : Aso mo ro, igi lo ro

Egbe: Aso mo ro, igi lo ro

5.0 Isonisoki

Ni ipin keji labe m odukeji, o ti ko pe:

Alo pipa je o na kan pataki lati ko awon omode ni asa ati iwa omoluabi

Ona me rin ni a le pin alo si : alo apamo , alo apagbe, aro ati imo

Alo apamo je adiitu ogbo n agba ti a n fi ibeere kukuru gbe kale

Apa meji ni alo a pamo ni, ibeere ati idahun

Alo onitan ni alo apagbe je , o le ni orin egbe tabi ki o ma ni orin egbe

Awon agba ti o ni o po iriri ni o maa n pa alo fun awon omode ni ile Yoruba

Eni ti o ba pa alo ni aaro tabi o san ni awon Yoruba mo si olooraye

Gbagede tabi agbala ni alo pipa ti n waye

Aro le je ewi tabi o ro geere

Imo je eremode ti o ni batani lile ati gbigbe

6.0 Ise Sise

i. Se ipinsiso ri to ye fun alo

ii. Ki ni larija alo apamo

iii. Ta ni awo n Yoruba mo si Olooraye

iv. Paala laarin aro ati imo

7.0 Iwe Ito kasi

Babalo la , A (1973). Akojopo Alo Ijapa. Ibadan: University Press Limited.


Ladele, T.AA, et al (2006). Akojopo Iwadii Ijinle Asa Yoruba. Ibadan: Garima Press Ltd.

Yemitan, O. (1979). Oju Osupa. Ibadan University Press Limited .

44

IPIN KETA: KOKO TO MAA N JEYO NINU ALO

Akoonu

1.0 Ifaara


3.0 Ibeere

4.0 Idanile ko o

4.1 Koko to maa n jeyo ninu alo

4.2 E ko Iwa

4.3 Idi Abajo

5.0 Isonisoki

6.0 Ise Sise

7.0 Iwe Ito kasi

1.0 Ifaara

Ninu ipin keta m oduu keji yii ohun ti o maa ke ko o nipa re ni awon koko to maa n jeyo

ninu alo ni ile Yoruba


Le yin idanile ko o yii ake ko o o le:

i. Salaye kikun nipa awon koko to maa n jeyo ninu alo ni ile Yoruba

ii. Jiroro lori o kanojo kan e ko iwa ti o wa ninu alo

iii. Se agbeye wo idi abajo ti alo maa n so ro nipa re

3.0 Ibeere Isaaju

1. Kin ni alo ?

2. Awon e ko wo ni a maa n ri ko ninu alo ?

4.0 Idanile ko o

4.1 Koko to maa n jeyo ninu alo

Koko meji pataki ti alo ma a n dale ni e ko iwa ati s is afihan i di abajo . Orisiirisii awon iwa

rere ti awujo n reti lati o do awo n olugbe inu re ni o maa n je yo ninu alo onitan . Die lara awon

45

iwa rere yii ni ife , otito , isoore, iforiti, ati ite lo run. Lara awon iwa buburu ti a maa n bu enu ate lu

ninu alo ni ole , ibinu , ikoriira, o kanjuwa ati owu jije . Okanojo kan idi abajo ni alo maa n s afihan

ohun ti o sokunkun te le nipa ohun tabi e da kan , yoo si han sita kedere.

4.2 E ko Iwa

Ona kan pataki lati ko ni ni e ko iwa lorisiirisii ni alo onitan je . Afojusun alo ni lati

danile ko o lati se ohun ti o to lawujo ati lati jinna si awon iwa ti awujo ko fi aye gba lo na atimu ki

alaafia joba , ki idagba soke si ba awujo .

Apeere awon e ko iwa ti a ri ko ninu alo onitan lo wa ni isale yii .

1. Ijapa ati Adaba jo da oko

a. Iwa iwo ra ko dara. Iwo ra lo seku pa Ijapa ninu alo Ijapa ati Adaba ti wo n jo da oko kan

b. Ojukokoro ko dara. Ojukokoro lo pa Ijapa

d.Aisotito ko lere rere kankan. Ijapa je alaisooto e da

e. Ile dida ko dara. Odale o re ni Ijapa. O si ba ile lo

e. Bi e da ba n yole da, ohun abe nu a maa yo iru wo n s e .

Ijapa ati Iya Alakara

a. Iwa aseju, e te lo n mu wa

b. Ojukokoro ko dara. Ojukokoro Ijapa lo pa a

d. Iwo ntunwo nsi lo dara ninu ohun gbogbo ti e da ba n se laye

e. Ole jija ko dara , o maa n ge e mi kuru

e Ko dara ki eniyan ma sise , owo to ba dile ni esu n be lo we

Ijapa ati Akuko

a. Owu jije ko dara

b. Owu jije le mu ki eni yan siwa hu

d. Owu jije maa n mu o re me ji pa ara won

e. Ibinu ko dara. Inubibi lo seku pa akuko

e. O ye ki a maa kiyesara . Aikiyesara Akuko lo seku pa a

46

4.3 Idi Abajo

Ohun ti idi abajo maa n s afihan ninu alo onitan Yoruba ni idi ti ohun kan tabi e da kan s e

ri bi o ti ri . Awon Yoruba bo , wo n ni “Bi ko ba nidii , obinrin kii je kum olu”. Ariyanjiyan lori

ohun kan ni pato lo maa n foju han sita kedere le yin itan alo to n so idi abajo . Apeere die lara itan

alo to n so ro nipa idi abajo lo wa ni isale yii .

Idi ti ori Ijapa fi pa

Itan alo yii je ko ye wape ni igba iwase Ijapa lo si ile awon obi iyawo re lati ba won se

igbeyawo . Ojukokoro Ijapa lo je ki o yo lo b u asaro gbigbona si inu fila ti o si de e mo ori le yin ti

wo n ti gbe iyan , obe osiki ati eran igbe fun un. Bi Ijapa ko se tete ri o na lo si ile lo mu ki e be

gbigbona to de mo fila re bo gbogbo irun ori re ti o si di eni to pa lori . Ohun ti itan yii ko wa ni

pe ojukokoro ko dara.

Idi ti Igun fi palori

Ni igba la elae iyan nla be sile laarin awon eranko ati eye , ko si ohun ti wo n le j e , ni igba

ti agbara won ko gbe e mo , wo n fi ookan kun eeji wo n si gba oko alaw o lo. Babalawo so pe

enikannilo lati gbe ebo lo si o do Olodumare ni. Le yin o po e be , igun gba , o si gbe ebo lo so do

Olodumare. Olodumare gba ebo lo wo igun o si se ileri pe ojo yoo ro laipe . Ki igun to pada de ile

aye, ojo nla ro , o si pa igun eyi ti o mu un di sio sio . Gbogbo ile awo n e ye ni Igun ya sugbo n won

ko sile kun fu n un. Ebo ti Igun gbe lo pa a lori , be e ni ojo ti o pa a lo je ki ara re se sio sio di oni .

Eyi ni awon agba se maa n powe pe oore niwo n tori eniyan soro .

5.0 Isonisoki

Ninu ipin keta yii a ti so r o nipa awon koko ti o maa n jeyo ninu alo onitan ni ile Yoruba .

Ako ko ni e ko iwa ti awon alo onitan maa n ko ni . E keji ni idi abajo ohun kantabi omiran eyi ti

itan alo oni idi abajo ma a n tan imo le si .

Ni ipin keta labe m odu keji yii, o ti ke ko o pe

Koko meji ti alo onitan maa n dale ni E ko Iwa ati Idi Abajo

E ko iwa maa n bu enu ate lu iwa buburu lawujo

Idi abajo maa n safihan ohun to pamo fun araye

Ariyanjiyan lori ohun kan tabi itan kan ni itan idi abajo maa n ta n imo le si

47

6.0 Ise Sise

i. Awon koko wo lo maa n jeyo ninu alo onitan

ii.Jiroro lori awon e ko iwa ti o ti ko ninu itan alo gbogbo ti o ti ka

iii.Paala laarin alo idi abajo ati alo to n ko ni le ko o iwa

7.0 Iwe Ito kasi

Adebayo , B. (1973. Akojopo alo Ijapa. Ibadan University Press Ltd .


Ladele, T.A.A et al (2006). Akojopo Iwadii Ijinle Asa Yoruba. Ibadan: Garima Press Ltd.

Yemitan, O. (1979). Oju Osupa. Ibadan: University Press Ltd.

48

IPIN KERIN: OGBO N ISO TAN ALO

Akoonu

1.0 Ifaara


3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile ko o

4.1 Ogbo n Iso tan Alo

4.2 Ogbo n Iso tan oju-mi-lo-se

4.3 Ibaniso ro taara

4.4 Awada

4.5 Igbenilo kansoke

4.6 Orin

5.0 Isonisoki

7.0 Ise Sise

7.0 Iwe Ito kasi

1.0 Ifaara

Ni ipin kerin m odu keji yii ni o ti maa ke ko o nipa awon oniruuru ogbo n ti onso tan alo

maa n samulo lo na ati mu ki awon olugbo alo te ti sile ni igba ti itan re ba dun , ki wo n si gbadun

re daadaa.



i. So ohun ti ogbo n iso tan alo je

ii. Se o rinkiniwin alaye lori awon orisiirisii ogbo n iso tan alo

iii. Paala laarin awon ogbo n iso tan alo ko o kan

49

3.0 Ibeere Isaaju

i. Pa alo onitan Yoruba kan ti o mo

ii. Se afayo awon ogbo n iso tan inu alo ti o pa

4.0 Idanile ko o

4.1 Ogbo n Iso tan Alo

Ki itan kan to le se ite wo gba ti awon eniyan yoo si farabale lati gbo o , irufe aso tan be e

gbodo je eyi to mo ogbo n iso tan orisiirisii eyi ti yoo mu awon olugbo ri e ko ti o fe ki wo n gbo

dimu. Etelo lo kan-o jo kan ni onso tan le lo lati gbe itan re kala fun araye gbo lo na ti o lero pe yoo

se ite wo gba. Bi awon eniyan ko ba farabale lati gbo itan kan , ohun to daju ni pe onso tan kuna lati

lo ete oniruuru lati gbe ero re tabi is e ti o fe je jade fun araye . Lati le je ki awon olugbo itan

gbadun itan ti o n so, o kan-ojo kan ogbo n ni onso tan yoo ta, sebi Yoruba bo wo n ni “Owo ara e ni

laa fi tun iw a ara e ni s e” Awo n oris iiris ii ogbo n iso tan alo ti on so tan alo maa n lo ni : Ogbo n

iso tan oju-mi-lo-se, ibaniso ro taara, awada, igbenilo kansoke ati orin .

Awon orisiirisii Ogbo n Iso tan Alo

Lo na ati je ki ohun ti on so tan alo n so ni itumo leti awon olugbo itan re , o gbodo samulo

ogbo n iso tan lorisiirisii . Ni bayii , a o maa salaye awon ogbo n tabi ete iso tan wo nyi ni sise -n-te le.

4.2 Ogbo n Iso tan Oju-mi-lo-se

Ogbo n iso tan oju -mi-lo-se je eyi ti o maa n mu ibaye mu lo wo tori pe eni ti o ni iriri lo n

so itan naa. Eyi tumo si pe fun ra onso tan ni yoo so gbogbo iriri re ni ede ara re

Apeere irufe itan yii ni itan Omo binrin alaigboran ti o wa ni isale yii :

Ni aye atijo Omobinrin kan wa ni ilu kan. Omobinrin yii le wa bi egbin .Gbogbo awo n o mo kunrin

ni o fe fi s‟aya s ugbo n ko gba fun e nikankan ninu won . Awon obi re yan oko fun un s ugbo n ko

gbo si awon obi re le nu . Nigba ti o se , o ba omokunrin kan pade , omokunrin yii rewa , o si wu

omobinrin yii daadaa . Omobinrin yii denu ife ko omokunrin , sugbo n omokunrin ko peo un ko

nife omobinrin yii . Omobinrin faake ko ri pe omokunrin yii ni oun ni lati fe laimo pe seniyan -

seranko ni okunrin naa . Omobinrin so pe ibikibi ti o ba n lo ni oun yoo ba a lo. Nigba ti wo n rin

die , omokunrin yii ba ya si inu igbo o si gbe awo ere re wo . Bi ere ti fe de oju o na ni o fa ese

50

omobinrin yii ti o si be re si gbe e mi , bi omobinrin yii se ri ohun ti o n s ele yii ni o ba fariwo ta

pe lu orin le nu bayii pe :

Lile : Nikun o, Nikun nini

Egbe: Ninini, nikun nini

Lile : Nikun o, Nikun nini


Lile : Babafimi f‟oko emi o gbo o


Lile: Iya fi mi f‟oko emi o gba o


Lile : O ko nikan ti mo fe lo ba dere o

Egbe: Nikun o, Nikun nini

Bi o mo binrin yii s e n ko orin ni ere be re si gbeemidie die . Se ori ti yoo sunwon ni

gbalawo r e ko ni. Okan ninu awo n ti wo n ti ko nu si obinrin yii lati fi saya wa lo ri e gun ti o n

s‟o de . O ta ibon mo ere, ti ere si ku. Le yin eyi ni omobinrin yo jade le nu ere (Amo o 2010:17)

E ko ti alo yii ko wani pe ko ye ki a maa se aigboran si ase awon obi wa , be e ni faari aseju

maa n ko wahala bani .

4.3 Ibaniso ro Taara

Ogbo n ibaniso ro taara ni aso tan maa n lo lati ba awon eniyan ti o jokoo ni igba ti o n pa

alo re so ro . Fun apeere, ninu itan alo Atiro Ilu Ogele , le yin ti onso tan alo ti so itan bi Atiro ti o je

Awo se de ilu Ogele ti o si ran wo n lo wo ni igba ti o gbo pe ilu wo n tu, ti o se etutu ti ilu Ogele si

pada kun pada . Leyin eyi awon ara ilu Ogele moriri, Ogele, ti wo n fi oye da ogele ati iyawo re

lo la. Oore pe asiwere gbagbe awon ara ilu Ogede le Atiro jade le yin ti Esu gba wo n ni iyanju .

Le yin ti Atiro tu ilu Ogele le e keji tori aimoore won, aso tan ba awon olugbo re so ro bayii

Nitori naa, iwa ika ati ero buburu ti esu n gbin si enia lo kan

je nnkan ti a gbodo maa so ra nipa re , sugbo n o, eni a ran ni ika ,

to gbinka, o ti ni tire ninu te le ni (Yemitan et al 1970:26)

Gbogbo ibaniso ro taara onso tan ninu awon itan alo fun iwaasu ati idanile ko o ni .

51

4,4 Awada

Eyi je ise le ade rin -in pani ti onso tan maa n fi si aarin itan re ki o maa ba a le ju , ati lati je

ki awon olugbo itan gbadun re daadaa . Fun apeere , ninu itan alo “Ijapa l‟o yun ija ngbo n” awon

ise le ti o de rin -in pani olo kan -o -jokan ni on so tan fi bo inu itan re . Ona ti aso tan gba so ro nipa

aseje yannibo ati bi Ijapa se to o wo, je eyi to panile rin -in.

Babalawo gbe o be le e lo wo O si kilo pe ko gbodo to o

Wo. O gba aseje, o dupe lo wo Akala. Bi o ti n lo, obe yii

N tasansan si i ninu, o n fi imu fa oorun re , o n da o fun mi

Ito si n yo si i le nu (Babalola 1973:180)

Gbogbo alaye nipa Ijapa ati bi o s e n s e ni igba ti o gba aseje iyawo re Yannibo ,

panile rin -in, o si fi Ijapa han ge ge bi oniwora ati o kanjua .

4.5 Igbenilo kansoke

Eyi ni ete ti onso tan maa n lo lati je ki awon olugbo itan re ni it ara lati mo ibi ti itan yoo

pari si. Apeere igbenilo kansoke waye ninu itan alo idi ti ori Ijapa fi pa ni igba ti o bu e be si fila ti

o si de e mo ori s ugbo n ti iya iyawo re ko je ki o lo ti o so pe afi dandan ki oun sin in de o na

Ijapa ta kolo wole o si fila . Ni ori re , o bu e be si i, o de e mo ori re

E be gbigbona be re si i jo o lori fofo ! O sare lo so do awon ana re , o ni

oun fe yara lo paaro aso nile . Aso ise l‟oun si wo wa , oun fe yara lo mu

omiran ki awon alejo to maa de . Iya iyawo re ni oun o sin in so na die .

Ijapa ni ko ma yonu , ko maa ba ise lo , oun na yoo pada de nisinyi .

Ana re ni dandan oun a sin in so na . Ooru e be njo Ijapa lori, omi ngbo n

loju re pe re pe re , ikun n yo nimu re foro. Ana re beere kio lo nse e, o ni

otutu die lo mu oun (Babalola 1973:77)

Gbogbo okan olugbo itan lo gbe soke ni igba ti ana Ijapa faake ko ri pe oun gbodo sin in

so na, ko si eni to mo ohun ti o le sele si Ijapa pe lu e be gbigbona ti o bu sinu fila ti o de mo ori .

Onso tan mo o n mo da a bi ete ni pe ki ana Ijapa so pe oun yoo sin in so na ete yii wa lati mu ife

awon olugbo itan alo naa duro de opin ni.

52

4.6 Orin

Kii se gbogbo alo onitan lo ni orin ninu , sugbo n awon alo kan wa ti o ni orin ninu eyi

maa n fi aaye sile fun awon olu gbo itan alo naa lati kopa ninu alo ni , be e orin yii tun maa n da

awon olugbo laraya .

Ninu itan alo Ijapa ati Babalawo . Ijapa koti o gbonin si ikilo Babalawo pe ko gbodo je

ninu aseje ti babalawo se fun iyawo re ki o le bimo , eyi si mu ki inu Ijapa wu . Eyi lo mu Ijapa

gba ile babalawo lo ti o si n ko orin e be isale yii :

Lile : Baba-lawo mo wa be be

Egbe: Alugbinrin

Lile : Ogungun to se fun mi le re kan

Egbe: Alugbinrin

Lile : O ni n mo mo mo wo banu

Egbe: Alugbinrin

Lile : Gbongbo o na lo yo mi te e re

Egbe: Alugbinrin

Lile : Mo mo wo bale mo mu banu

Egbe: Alu gbinrin

Lile : Mo bojuwokun, o ri gbendu

Egbe: Alugbinrin

Lile : Babalawo mo wa be be

Egbe: Alugbinrin (Amoo 2010:19)

Apeere orin miiran je orin idaniloju tabi ije wo eyi ti o ko awo n orogun meji ti o lo si oko ode fun

igba pipe so pe ki awon iyawo re mejeeji ko lati le je ki o mo alaisooto ninu awon iyawo re .

Apalo: Gbewe mi, gbewe mi je

Agbalo o : Agbo, gbewe mi je

Apalo o : Odun keta oko ti lo

Agbalo o : Agbo gbewe mi je

Apalo : Emi o rinna bo kunrin pade


Apalo : Okunrin o te ni fun emi sun ri

53


Agbalo o : Gbewe mi, gbewe mi je

Agbalo o : Agbo gbewe mi je (Opado tun 1994:47)

Yato si pe orin alo maa n fi aaye sile fun olugbo lati kopa ati danilaray a. O tun maa n mu

e mi itan alo gun .

5.0 Isonisoki

Ni ipin kerin modu keji yii , a ti ko pe:

Ete olo kan-o-jo kan ti onso tan lo lati gbe itan alo re kale ni a mo si ogbo n iso tan .

Awon orisiirisii ogbo n iso tan ti onso tan le lo ni oju -mi-lo-se, ibaniso ro taara , Awada,

igbenilo kansoke ati orin .

Ogbo n iso tan Oju-mi-lo-se maa n mu ibayemu lo wo tori pe eni ti o ni iriri lo n so itan naa

Ibaniso ro taara ni apalo maa n lo lati ba awon eniyan ti o jokoo ni igba ti o n pa alo re so ro

Awada je ise le apani -le rin-in ti onso tan maa n fi si aarin itan re ki o maa baa le ju , ati lati je ki

awon olugbo re gbadun re daadaa.

Onso tan maa n lo ete igbenilo kansoke lati je ki awon olugbo itan re ni itara lati mo ibiti itan re

yoo pari si.

Orin ni onso tan alo maa n lo lati fun awo n olugbo itan re ni anfaani lati kopa ninu itan ti o n so .

6.0 Ise Sise

i. Jiroro lori ogbo n iso tan ninu alo onitan Yoruba

ii. Salaye ohun ti o n mu onso tan samulo orin ninu itan re

iii. Paala laarin Awada ati igbelo kansoke ninu alo onitan Yoruba

7.0 Iwe Ito kasi

Babalola , A. (1973). Akojopo Alo Ijapa. Ibadan: University Press Limited

Yemitan, O. et al (1973) Oju Osupa.Ibadan: University Press Limited

Opado tun, O. (1994). Asayan Alo Onitan. Ibadan: Oluseyi Press Ltd.


54

IPIN KARUN-UN: IWULO ALO

Akoonu

1.0Ifaara

3.0 Erongba

3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile ko o

4.1 Iwulo Alo

4.0 Isonisoki

6.0 Ise Sise

8.0 Iwe Ito kasi

1.0 Ifaara

Ninu ipin karun -un m odu keji yii ni a o ti maa jiroro nipa orisiirisii iwulo ti alo ni .

igbagbo Yoruba ni pe “Bi ko ba nidii , obinrin kii je kumolu . Ohun ti eyi tumo si ni pe alo naa ni

iwulo tire ni awujo Yoruba . Gbogbo awo n anfaani wo nyi ni a o maa gbeye wo ni o kan -o-jo kan

ninu itan ipin karun -un ni abe modu keji yii .

2.0 Erongba ati afojusun

Le yin idanile ko o y ii ake ko o yoo le:

Salaye ni kikun nipa iwulo alo

Se afayo awon iwulo alo ti o ti gbo ri

3.0 Ibeere Isaaju

i. Kin ni larija alo

ii. Se loooto ni pe Olooraye ni pa alo

4.0 Idanile ko o

4.1 Iwulo Alo

Oniruuru iwulo ni alo ni yala o je alo apamo tabi alo onitan . Awon iwulo wo nyi ni a o

maa so ro nipa re bayii .

55

Alo onitan maa n danile ko o lo na taara ni eyi ti o tumo si pe ni opin itan alo e ni ti o ba s e

rere yoo ke san iwa rere re , ni igba ti eni ti o ba se hu iwa buburu yoo ke san buburu re bakan naa .

Fun idi eyi , alo onitan maa n ko tomode tagba ni e ko iwa.

Ni ile Yoruba , eremo de ni omaa n pada di o re mode. Ajosepo ti awon omo maa n ni lasiko

ti wo n ba n gbo alo maa n mu ki ife ati ire po wa laarin won , o po awon omo wo nyi ni won si maa

n di o re ti won yoo si se o re yii di ojo ale .

Alo maa n je ki awon omode ni ogbo n atinuda tori ni o po igba ni awon omode yii maa n

tun awo n alo ti wo n ti gbo ni e nu awo n agba so fun ara won ni igba ti awon agba ko ba si ni itosi

lati so alo fun won tabi ni igba ti owo awon agba ba di . Awon omode yii pe lu ogbo n atinuda ti

won le se afikun tabi ayokuro si awon alo ti wo n ti gbo te le .

Alo maa n tan imo le si ohun ti o sokunkun si awon omode te le . Orisiirisii alo onitan lo

maa n to ka si idi aba jo eyi ti o si maa n mu ki awo n o mo de ko e ko kan tabi omiran . Fun apeere

alo onitan ti o so ro nipa idi ti ori Ijapa fi pa ko awon omode le ko o pe iwa ojukokoro ati ole ko

dara rara. Bi awo n o mo de ba tile fe hu iwa buburu kan , bi wo n ba ti ranti atubo tan iwa ojukokoro

Ijapa eyi ti o so o di olori pipa, won yoo tun ero won pa.

Alo maa n je ki awon omode mo nipa orisiirisii ohun ti o wa ni ayika wo n , eyi ti o je pe

wo n le se alaimo won bi ko se pe won gbo o ninu alo . Opo awon omode lode oni ti ko ni anfaani

si awon alo wo nyi ni ko ni imo to nipa awon ohun ti o wa ni ayika won.

Igboya tun wa lara anfaani ti alo maa n fun awon omode, o po omo ni kii fe lati so ro laarin

egbe sugbo n ni ibe re awon alo onitan apalo le beere awo n alo apamo bii meloo kan fun idaraya

ati imurasile fun alo onitan o s i le pe e ni ti o wu u . Eyi maa n je ki awon omode wa ni imurasile

pe lu igboya tori won ko mo eni ti apalo le pe.

Alo maa n je ki awon omode ni aro jinle paapaa alo apamo . Opo awon alo apamo lo je pe

omode ti ko ba le ronu jinle daadaa ko ni le dahun iru alo apamo be e . Opo igba lo si je pe awon

omode wo nyi maa n fi ara won se ye ye bi wo n ba kuna lati dahun alo , lo na ati dena eyi awon

omode maa n ronu jinle , wo n si maa n wa ni imurasile .

Idaraya ni alo wa fun le yin ise oojo . Inu awon omode maa n dun ara won si maa n ya

gaga lasiko ti wo n ba n gbo alo , gbogbo o mo de lo maa n wo na fun asiko ati gbo alo yii , eyi si

maa n mu ara won ya gaga .

Alo , paapaa alo apamo maa n je ki opolo awon omoder ji pepe . Tori alo ti wo n n gbo lati

igba de igba maa n fi imo kun imo won ni . O si maa n mu ironu wo n jinle .

56

A tun maa n fi alo pari ija tabi aawo ni ile Yoruba . Ni igba ti a ba pa alo yii tan eni ti o ro

kan yoo ti ri e ko kan tabi meji ko pe ija ko dara ati pe a re ma ja kan ko si

Awon omode maa n ko orin ni igba ti wo n ba n gbe orin alo . Awon miiran ninu awon

omode yii le ti ipase o rin ti wo n ko ninu alo onitan yii di e ni ti o n ko orin , ti yoo si di olokiki .

Iwulo ti ko se e fowo ro se yin ni alo ni ni ile Yoruba .

5.0 Isonisoki

Ninu ipin karun -un, modulu keji, a ko o pe:

Alo onitan a maa danile ko o lo na taara

Alo maa n mu ife ati ire po wa laarin awon omode

Alo maa n je ki omode ni ogbo n atinuda

Alo maa n so idi abayo , fun idi eyio maa n tan imo le si ohun to sokunkun

Alo maa n je ki awon omode mo nipa ohun to wa ni ayika won

Alo maa n fun awon omode ni igboya

Alo maa n je ki awon omode ni arojinle

Alo maa n je ki opolo omode ji pepe

Alo wulo fun ipari ija

Awon omode maa n ko orin nipase alo

6.0 Ise Sise

i. Se agbeye wo anfaani o kan -o-jo kan ti alo ni

ii. Ona wo ni alo maa n gba tan imo le si ohun to sokunkun?

iii. Ko alo onitan kan ki o si so awon iwulo ti alo naa ni

7.0 Iwe Ito kasi

Babalola , A. (1973). Akojopo Alo Ijapa. Ibadan: University Press Limited.

Yemitan, O. et al (1973). Oju Osupa. Ibadan: University Press Limited.

Opadoun, O. (1994). Asayan Alo Onitan. Ibadan: Oluseyi Press Ltd .

Amo o, A. (2010). Akojopo Alo Apagbe. Osogbo: Mabol Trust publishers.

57

MODU KETA: ITAN A ROSO YORUBA

IFAARA

Ninu modu keta yii ni a o ti maa se agbeye wo orisii itan kan ti a mo si itan aroso . A o tu

is ude isale ikoko nipa ohun ti itan aroso je , be e ni a o tun so ro nipa idid ele ati idagbasoke itan

aroso Yoruba. Eyi nikan ko , a o tun s e ipinsiso ri itan aroso Yoruba . Le yin eyi ni a o maa fi o ro

jomitoro o ro lori ahunpo itan, ifiwawe da ati ogbo n iso kan ninu itan aroso Yoruba. Ohun ti o daju

saka ni pe le yin awon idanile ko o nipa itan aroso Yoruba , o o le s alaye ni e kunre re gbogbo ohun ti

o ro mo itan aroso Yoruba bi o ti to ati bi o ti ye .

IPIN KINNI: IDIDELE ATI IDAGBASOKE ITAN AROSO YORUBA

Akoonu

1.0 Ifaara

2.0 Erongba

3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile ko o

4.1 Ohun ti itan aroso je

4.2 Ididele ati Idagbasoke Itan aroso Yoruba

4.3 Ahunpo Itan Ninu Itan aroso Yoruba

5.0 Isonisoki

6.0 Ise Sise

7.0 Iwe Ito kasi

Akoonu

1.0 Ifaara

A o be re ipin k inni yii nipa siso ohun ti itan aroso je ,le yin eyi ni a o te siwaju lati je ki o

mo nipa ididele ati idagbasoke itan aroso Yoruba tori pe okun ko le gun gun , ki a ma mo orisun

re .

58


Le yin idanile ko o ipin k inni yii , o le:

i. Fun itan aroso Yoruba ni oriki

ii. Se e kunre re alaye nipa ididele ati idagbasoke itan aroso Yoruba

3.0 Ibeere Isaaju

i. Salaye iyato ti o wa ninu alo ati itan Yoruba

ii. Se alaye ohun ti ahunpo itan je

4.0 Idanile ko o

4.1Itan Aroso Yoruba

O ni lati mo pe itan ti onko we fi inu ro , ti o wa ko sile fun igbadun , akaye, ati idanile ko o

awon eniyan awujo ni a mo si itan aroso . Ise le inu itan aroso le je nipa is e le kan to s oju onso tan

tabi eyi ti a so fun un sugbo n ni o po igba ni onko we maa n pa iru itan be e laro ki o to ko o sile .

Ohun ti eyi tumo si ni pe on ko we le se afikun tabi ayo kuro si itan naa . Bakan naa itan aroso le je

eyi ti onso tan kan fi inu ro lasan tabi ti o se akiyesi pe o ti sele se yin tabi eyi ti o n sele lo wo lo wo

tabi eyi ti onso tan lero pe o le sele ni ojo iwaju .

Orisiirisii iwe itan aroso lo wa kaakiri . Awon koko pataki yii la maa n kiyesi ninu iwe itan -aroso.

(a) Akole iwe naa ati eni to ko o .

(b)Orisun itan inu iwe naa . Iyen ni bi itan naa se daye ati adugbo ise le

(d)Koko ohun ti itan naa da le lori

(e) Awon e da-inu-itan naa ati ipa ti eniko o kan won ko lati ibe re de opin itan naa.

(e) Ogbo n ti itan naa ko ni.

(f)Awon ewa-ede to wa ninu iwe naa to mu ko dun

(g)Awon ohun to danilaraya nibe

(gb)Awon as a ati ise e da to jeyo ninu itan naa

(h) Ogbo n iso tan ti onko we (aso tan) naa lo.

Awon itan-aroso je awon itan ti a tinuda tabi ti a fokanro . Itan naa le je apeere ohun to n sele

ni awujo e da eniyan .Onko we a maa lo awon oruko lati huwa to ba fe gbe le iru awon be e lo wo .

59

Awon oruko yii naa ki i saba je oruko eni to huwa naa gan -an. Bo ba je pe onko we fe tu asiri iwa

ibaje kan , o le ma lo oruko eniyan gidi .

Itan le je lori awon ise le inu ilu nla tabi ti igberiko , awon orisiirisii e da -itan le wa ninu itan

naa ki o kan tabi meji ninu won si je olu ninu itan gidi .Okan-o-jo kan ogbo n ati e ko lo ma n je yo

ninu itan-aroso Yoruba, irufe o gbo n be e a si maa mu ki eni yan maa so ra se ohun gbogbo, s e

Yoruba bo , wo n ni, o gbo n laye gba .

Owe, akanlo-ede, ifo ro dara ati asoregee a maa po ninu itan -aroso lati mu eniyan ronu si ,

o go o ro itan-aroso lo maa n fi awo n as a ati iwa e da han gbangba . Nigba ti a ba n ka itan aroso a

maa fi awon asa ati iwa e da han ninu okan wa boya iru ohun be e le ti sele loju aye tabi arobajo

lasan ni .

4.2 Ididele Itan Aroso Yoruba

Lati ibe re pe pe ni awon e ya ti a mo si Yoruba t i maa n so awon itan feyi ko gbo n lorisiirisii

lati ko awon omo won ni e ko iwa tori wo n gbagbo pe ile la tii ke so o rode ati pe “omo ti a ko ko

ni yoo gbe ile ti a ko ta le yin o la” . Gbogbo awo n itan wo nyi ti awo n baba-nla Yoruba fi n ko

awon omo ni e ko iwa yii je alohun ni ibe re pe pe tori won ko mo n -o n-ko mo -o n ka ni asiko ti a n

so yii. Ni igba ti awon oyinbo alawo funfun mu e ko i we wa o po awon ti o ni e ko iwe ni won ko

ka ede abinibi wo n si tori wo n ka a si oju dudu . Awon omole yin Kristi to je aji yinrere se o po lopo

akitiyan lati ri i pe ede Yoruba di ako sile ati igi alo ye. Tori eyi l o le mu ki ise iwaasu won se

ite wo gba. Eyi lo si mu won gbiyanju lati tumo Bibeli si ede Yoruba .

O ye ki o mo akitiyan o lo kanojo kan ti awon iranse Olo run ajihinrere wo nyi se eyi ti o je

ki ede Yoruba di kiko sile eyi ti o si se okunfa bi itan aroso se di kiko sile tori ajeji ni itan aroso

je ni awujo Yoruba ki awon oyinbo alawo funfun to de .

Edward Bowdich ni o ko ko s e ako sile ede Yoruba ni o dun 1819.

Hannah Kilham s e akojo po e yo o ro Yoruba ni o dun 1828

Odun 1829 ni Hugh Clapperton naa s e akojo po o ro ile Yoruba

John Raban gbe iwe me ta jade ni o dun 1830, 1831 ati 1832 eyi ti o se akojopo o ro ile Yoruba

bakan naa

Ojo kesan -an osu k inni odun 1844 ni alufaa Samue li Ajayi Crowther waasu fun igba ako ko ni

ede Yoruba ni Freetown ni Saro . Iwe ihinrere Luku 1:35 ti o ka bayii “ohung ohwoh ti aobih inoh

re li amkpe ti omoh Olorung” ni o fi s e e se iwaasu re

60

Samuel Ajayi Crowther yii kan naa lo tumo Bibeli si ede Yoruba ni o dun 1851

Ipade ti o waye ni Faji ni ilu Eko niojo kejidinlo gbo n si ikokandinlo gbo n osu kinni ni odun 1875

ni wo n ti fi e nu ko lori o na ti a o maa gba ko ede Yoruba sile . Abajade ipade yii lo bi o na ti a n

gba ko ede Yoruba sile , bi o tile je pe awon ipade ko o kan tun pada waye , sugbo n ipade o dun

1875 ti a so ro nipa re yii lo se o pakute le fun bi ede Yoruba se di igi alo ye .

Idagbasoke Itan Aroso Yoruba

O ye ki o mo pe le yin ti awon aji yinrere ele sin Kristi ti rii daju pe ede Yoruba di kiko sile ni

akitiyan o lo kanojo kan ti be re lati ri i daju pe itan aroso Yoru ba di kiko sile . Ise takun-takun ni

awon iwe iroyin Yoruba se eyi ti o si ye ki a pe akiyesi re si .

Henry Townsend ni e ni ako ko ti o da iwe iroyin fun E gba ati Yoruba sile ni ilu Abe okuta ni odun

1859, ite siwaju iyinrere si ni erongba dida iwe iroyin yii sile

David Hinder tumo iwe John B uyan Pilgrims‟s progress si ede Yoruba ni o dun 1911.

Iwe me ta ti o n so ro nipa agbara awamaridii ati ogbo n Olo run ti o si tun je itan alo , asayan Bibeli

ati ikilo iwa ni Ajisafe gbe jade ni o dun (1921) Enia soro, (1921) Tan t‟O lo run ati (1923) Iwe

igbadun Aye

Adeoye Deniga da iwe Iroyin Eko Akete sile ni odun 1922.

Akitan naa da iwe iroyin Eleti ofe sile ni odun 1923.

Obasa gbe iwe Iroyin Yoruba jade ni odun 1924

I.B. Thomas gbe iwe iroyin Akede Eko jade ni o dun 1928.

Igbiyanju ako ko lati ko itan aroso Yoruba sile lo waye ni owo Akintan ninu iwe iroyin Eleti

ofe ni ojo kerin osu kejo odun 1926 eyi ti o so ro nipa Bamwo omo orukan eyi ti o dojuko

oniruuru isoro ati i daamu sugbo n nitori ipamo ra ati iwa akin re , o pada di aya o ba . Le yin ti

Akintan ti gbe itan aroso yii jade ni igba me rindinlo gbo n ninu iwe iroyin re lo wa si idanud uro ni

osu kesan-an odun 1927. Bi o tile je pe itan aroso Bamwo omo orukan lo je igbiyanju ako ko lati

ko itan aroso ako ko sile , sibe kii se itan aroso ako ko tori pe le yin ti o ti wa si idaniduro ninu iwe

iroyin, ko si akosile kankan pe a gb e itan Bamwo jade ge ge bi odidi iwe itan aroso. Fun idi eyi ,

kii se iwe itan aroso ako ko , ato na lo je fun itan aroso ako ko lede Yoruba.

Oludasile i we iroyin Akede Eko I.B Thomas lo be re si ni gbe itan Emi Se gilola Ele yinju Ege

Ele gbe run oko Laye jade ninu iwe iroyin re lat i July 4 1929 si March 8, 1930. Le yin ti itan aroso

yii wa si id anuduro ninu iwe iroyin ni awon eniyan be e pe ki o so o di odidi iwe .

61

Ni idahun si ibeere awon eniyan I .B. Thomas gbe itan aroso Emi Se gilo la E le yinju E ge

Ele gbe run Oko Laye jade ni odun 1930. Ohun si ni iwe itan aroso ako ko ni ede Yoruba.

4.3 Ahunpo itan Ninu Itan Aroso Yoruba

Ahunpo itan se pataki ninu iwe itan aroso Yoruba tori o na ti onko we kan ba gba lati hun

itan re po ni yoo so bi irufe iwe itan aroso be e yoo je i te wo gba tabi be e ko . O ye ki o mo pe eto

ise le inu iwe itan aroso ge ge bi onko we se to o tabi ibe re de opin ni a mo si ahunpo i tan. Ahunpo

itan ninu itan aroso ko gbodo lo ju po rara , ohun ti eyi tumo si ni pe isewe ku gbo do wa , ise le

gbodo maa so po mo ara wo n lo na to yanju , ti agbo ye yoo si fi wa . Ahunpo itan inu itan aroso le

ba arogun oju aye mu , eyi si le ma ri be e . Bi onko we kan ba se hun itan re po ni o po igba ni o

maa n so iru iha ti onko we ko si ohun ti itan aroso re dale .

Ona me ta ni a le pin ahunpo itan inu iwe itan aroso si . Eyi ni : ibe re , aarin ati ipari . Ni

ibe re ahunpo itan ni onko we ti maa n pajuba nipa awon oniruuru is e le ti ko ni se alaiwaye ninu

itan naa . Nigba ti ahunpo itan ba n de aarin ni ori siirisii ni ikolura ati ede -aiyede yoo maa waye

laarin awon eda itan . Otente ahunpo itan aroso ni yoo ti maa sare tete lo si opin. Ipari ahunpo itan

aroso ni onko we yoo ti wa ojutuu si gbogbo ede-aiyede tabi aawo ti o ti sele ninu ahunpo itan

aroso yoowu ti ko ba wa ojutuu si gbogbo ikolura to waye ninu ahunpo itan lopin itan ko kogoja

ge ge bi onso tan

Fo nran Ahunpo Itan

Ki ahunpo itan awon onko we itan aroso le se ite wo gba oniruuru fo nran ni wo n maa n

samulo ninu ahunpo itan won . Bi onko we itan aroso kan ba kuna lati samulo awon fo nran yii ,

itan re yoo kan se sakala lasan ni , ko si ni je ite wo gba lawujo . Lo na ati dena eyi , awon fo nran ti

onko we maa n lo lati je ki ahunpo itan won dun ni ijoniloju , awada ati ikonilayasoke .

Ijoniloju: Ogbo n ti onko we tabi onso tan itan aro so maa n da lati je ki ireti awon onko we re yori

si ibi ti won ko lero ni igbe yin ni a mo si ijoniloju .

Awada: Ni igba ti itan aroso kan ba je ladojude onko we maa n do gbo n fifi awo n is e le apanile rin -

in si aarin awon ahunpo itan re ki o ma ba a su awon onk awe lati ka.

62

Ikolayasoke: Ogbo n ti onko we da lati gbe ife awon onkawe re ro lo na ati nifee lati mo abajade

o ro kan tabi isele kan ni a mo si ikolaya soke .

Ni igba ti onko we ba samulo awon fo nran ti a daruko ni oke yii daradara , ohun ti o da ju ni pe

o po eniyan ni yoo ni ife atika irufe itan aroso be e

5.0 Isonisoki

Ninu ipin k inni, modu keta, ni a ti s e agbeye wo itan aroso Yoruba ge ge bi o kan lara itan ti

onso tan fi inu ro , ti o si ko sile fun igbadun , akaye ati idanile ko o eniyan awujo . A tun je ki o mo

pe lati ibe re pe p e aye awon e ya Yoruba ni wo n ti maa n so itanb feyiko gbo n lorisiirisii lati ko

awon omo won ni e ko iwa . Awon oyinbo alawo funfun ti o je ajihinrere omole yin Kristi lo mu

e ko iwe wa eyi ti o si faaye gba mo -o n-ko mo -o n-ka. Imo e ko yii lo se okunfa ti itan aroso fi di

ohun ti a n ko sile .

Ni ipari ipin kinni yii a ti ko pe :

Itan aroso je itan ti onko we fi inu ro , ti o si ko sile fun igbadun , akaye ati idanile ko o awon eniyan

awujo

Itan aroso le je eyi ti o soju onso tan, eyi ti a so fun un tabi ti o finu ro .

Orisiirisii itan feyiko gbo n ni a won e ya Yoruba fi maa n ko awon omo won lati ibe re pe pe .

Awon ajiyinrere omole yin Kristi to mu e ko iwe wa lo se okunfa bi itan aroso Yoruba se di kiko

sile

Itan Emi Bamwo omo Orukan ti Akintan gbe jade ninu iwe iroyin Eleti Ofe ni 1926 lo je

igbiyanju ako ko lati ko itan aroso Yoruba sile

Itan Emi Se gilola Ele yinju Ege Ele gbe run Oko Laye ti I .B. Thomas gbe jade ni 1930 ni iwe itan

aroso ako ko ni ede Yoruba.

Itan aroso ge ge bi onko we se to o lati ibe re de opin ni a mo si ahunpo itan .

Ahunpo itan ninu itan aroso ko gbodo lo ju po rara , ohun ti eyi tumo si ni pe isewe ku gbodo wa ,

ise le gbodo maa so po mo ara wo n lo na to yanju, ti agbo ye yoo si fi wa .

6.0 Ise Sise

i. Jiroro lori ididele ati idagbasoke itan aroso Yoruba

iiSalaye ohun ti ahunpo itan je

iii. Awon o na wo ni ahunpo itan le pin si ?

63

iv. Ki ni ero re nipa otente

v.Jiroro lori awon fo nran ti onko tan maa n lo lo na ati mu ki itan re s e ite wo gba.

vi. Ka itan kekere isale yii ki o si s e afayo awo n koko e ko to je yo ninu re .

viiWa awon iwe itan-aroso keekeekee lati ka.

O kanjuwa ni i dole

Olurinu ati Abolounjeku jo n se o re nigba kan . Ore won ki i tanna ki won to jo jeun .Ore ni wo n

se di akoko ti iyan mu ni ilu , ti gbogbo nnkan di „Olo mu do mu iya re gbe .Olurinu se awari oko

oloko kan nibi to ti n ri isu meji meji wa lojooju mo . Yoo gbe isu naa sinu apo ajile . Bo ba di oru-

oun ati iyawo re a gun iyan felifeli je .Abolounjeku ko ri o na gbe e gba mo . Bo ba lo si ile o re re ,

to jokoo di iro le , won yoo kan jo maa takuro so ni . Ko kuku si tata loju yanyan . Sugbo n o n

sakiyesi pe Olurinu ko ru hangogo bii toun . O taku lale ojo kan lati mo ibi ti eyin egungun to n

jobi wa . O to akoko ko lo, itan aye na -mi-n-nale lo mu ba enu . Iyawo Olurinu sesu jinna , oku bi

yoo se gun un . O wa fi ogbo n pe oko re , „Iya kotiilo tile ran mi sii yin , baale wa‟ . Olurinu bo si

e yinkule , wo n fi odo lo iyan bi eni lo ata . Nigba ti Abolounjeku ko gburoo o re re fun ise ju die , o

yoju si agbala . Oro ti a ni baba o maa gbo , ase baba ni yoo pari e . Wo n sa jo re yin ounje ale ojo

naa ni .Nigba to di ojoojumo ti o re n wa , to n de biti aya sile olounje , Olurinu so asiri ibi to ti n

ro wo mu renu fun un . Olurinu mu o re yii lo si ibi ti asiri ti n b o. Ko pe ti wo n ti ibe de ni

jagunlabi tun gbe agbo n le iyawo re lori , o doko oloko. Ko tii wa agbo n isu kan tan ni owo oloko

te e . Wa wo e sin tokotaya lojude oba.

7.0 Iwe ito kasi

Iso la, A. (1998). The Modern Yoru ba Novel (An analysis of the writer’s art) Ibadan: Heinemann

Education Books (Nigeria) Plc.

Ogunsina , J.A (2976). The Development of the Yoru ba Novel M. Phil Dissertation, University of

Ibadan, Ibadan

Ogunsina , B. (2006). Sociology of the Yoru ba Novel: An Introduction. Ilorin Integrity

Publication.

64

IPIN KEJI: IPINSISO RI ITAN AROSO YORUBA

Akoonu

1.0 Ifaara


3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile ko o

4.1 Ipinsiso ri Itan aroso Yoruba

4.2 Itan Aroso Meriiri/Onilana Fagunwa

4.3 Itan Aro so Abayemu /Ode Oni

5.0 Isonisoki

6.0 Ise Sise

7.0 Iwe Ito kasi

1.0 Ifaara

Ipin keji yii ni a o be re nipa sise ipinsiso ri itan aroso Yoruba . Awon iso ri wo nyi ni a o pin

we le we le , ti a o si salaye re ni e kunre re . Ko si ani ani pe o le pin itan aroso Yoruba si awon iso ri

ti o ye le yin ti o ba ti ka ipin keji yii tan .


Le yin idanile ko o yii , o le

i. Pin itan aroso yoruba si o na ti o ye

ii. Salaye ni orinkiniwin lori orisiirisii o na ti a pin itan aroso Yoruba si .

3.0 Ibeere Isaaju

i. Se ipinsiso ri fun itan aroso Yoruba

ii. Jiroro lori itan aroso meriiri

65

4.0 Idanile ko o

4.1 Ipinsiso ri Itan Aroso Yoruba

Iwe itan aroso Yoruba lo lo kan-ojo kan lo wa lori igba ti awon onko we ti ko. O ye ki o mo pe o na

meji ggbooro ni a le pin iwe itan aroso Yoruba si . Ako ko ni iwe itan aroso meriiri eyi ti a tun mo

si itan aroso onilana Fagunwa . Ekeji ni itan aroso abayemu tabi itan aroso ode oni. Ni bayii a o

maa salaye awon iso ri itan aroso yii ni sise -n-te le.

4.2 Itan Aroso Meriiri

Itan aroso ninu eyi ti ajosepo ti maa n waye laarin , eranko, eye, iwin, igi ati e da eniyan ni

a mo si itan aroso meri iri. Itan aroso meriiri yii kan naa ni atun maa n pe ni itan aroso onilana

Fagunwa tori Fagunwa ni onko we ako ko ti o ko iwe itan aroso meriiri ni o je ki a maa fi ourko

Fagunwa pe irufe iso tan be e . Iwe itan aroso marun-un ni Fagunwa ko ti o je mer iiri. Awon iwe

itan aroso naa ni : Ogboju Ode Ninu Igbo Irunmole , Igbo Olodumare, Ireke Onibudo, Irinkerindo

Ninu Igbo Elegbeje ati Adiitu Olodumare . Bi o tile je pe awon kan ro pe o ka nun ni kanun ni

awon iwe itan aroso Fagunwa maraarun , eyi ko ri be e tori iwe ko o kan lo ni olu e da itan tire ., be e

ni olu e da itan ko o kan ni o lo si irinajo ak o tire . Eyi nikan ko awon iso ro ngbesi , o ro ife , ounje,

aso wiwo ati oniruuru asa Yoruba to waye n safihan awujo Yoruba ni . Kii se Fagunwa nikan ni o

ko gbogbo awon iwe itan aroso meriiri , awon onko we miiran ti o gun le irufe isowo ko we

Fagunwa ni Ogundele ti o ko Ejigbede Lo na Isalu-O run ati Ibu Olokun,Omoyajowo ti o ko Itan

Ode niya ati Itan Adegbe san , O dunjo ti o ko Kuye ati Omo Oku O run , Je boda ti o ko

Olowolaiyemo , Fatanmi ti o ko Korimale ninu Igbo Adimula ati awon miiran .

O ye ki o mo pe awon iwe itan aroso mer iiri ti a n so ro nipa won yii ni awon abuda pataki

ti a fi n da won mo . Lako o ko inu omi , iho ile , aginju , oju o run ati ori oke ni o saba maa n je

ibudo itan aroso meriiri ko si idiwo kankan fun onko we iwe itan aroso mer iiri, eyi ni o se rorun

fun awon e da itan aroso yii lati lo si ibi ti o wu wo n laisi idiwo kankan, iranlo wo ojiji ti awon e da

itan maa n ri gba lati o do alaaye tabi oku ni igba isoro tun je abuda miiran fun itan aro so meriiri.

4.3 Itan Aroso Abayemu

Awon itan aroso ti o maa n dale awon ise le ti o maa n waye laarin awujo eniyan ni a mo

si itan aroso abayemu tabi itan aroso ode -oni. Ona me ta gbooro ni a le pin itan aroso abayemu si ,

ekinni ni itan aroso ajemo itan gidi, ekeji ni itan aroso ajemawujo , ni igba ti iketa je itan aroso

ajemo o ran dida .

66

4.4 Itan Aroso Ajemo Itan gidi

O ye ki o mo pe itan aroso ajemo itan gidi maa n so ro lori ise le ti o ti waye se yin lawujo ,

eyi ti onko we le se afikun tabi ayokuro pe lu ogbo n atinuda tire . Awon onko we iwe itan aroso

ajemo itan gidi ko fi be e wo po tori awon o nko we ni iso ri yii je awon ti o ni iriri pupo nipa awujo

won, ti won si sunmo awon agba . Se Yoruba bo won ni “bi omo ko ba itan , yoo ba aro ba, ati pe

aro ba ni baba itan” . Aile mu itan so bi onko we ti fe ni ko je ki awon onko we itan aroso ajemo

itan gidi po rara . E ta horo ni awon onko we ti o wa ni iso ri yii . Isaac Delani ni o ko iwe itan aroso

ajemo itan gidi meji :Lo jo ojo un ati Aye daiye Oyinbo . Nigba ti Adebayo Faleti ko Omo Olokun

Esin. Ni igba ti itan aroso Lo jo ojo un n so ro nipa awon is e le o lo kanojo kan to waye ni ibe re pe pe

aye awon e ya Yoruba , Aye daiye Oyinbo ni tire n to kasi awon ayipada ti awon oyinbo alawo

funfun mu wo awujo Yoruba , eyi ti o mu ayipada ba igbesi aye wo n. Ijijagbara awon ara oke

ogun kuro labe isinru Otu ni Adebayo Faleti so ro nipa re ninu i we itan aroso Omo Olokun Esin.

4.5 Itan aroso Ajemawujo

O dara ki o mo pe awon ise le awujo ti o da lori e sin , oselu ati asa ni a mo si itan aroso

ajemawujo . Ogo o ro ni awon iwe itan aroso ajemawujo ti o wa lori igba . Lara awon iwe itan

aroso ajemawujo ti o n so ro nipa e sin ni a ti ri Olo un Lugo ti Debo Awe ko ,. Kekere Ekun ati

Ayanmo ti Olabimtan ko ati Je N Logba Temi eyi ti Ladele ko . Sangba Fo ti Akinlade ko , O te

Nibo lati owo Olu Owolabi , Baba Rere ati Orilawe Adigun ti Olabimtan ko ni won je apeere itan

aroso ajemo oselu . Awon iwe itan aroso ajemo awujo ti o n so ro nipa asa Yoruba ni Gbo baniyi

lati owo Yemitan , O soju mi ti Yinka Adebaje ko , Aaro Olomoge ti Olade jo Okediji ko ati Itan

Emi Se gilola Ele yinju Ege Ele gbe run Oko Laye ti I.B. Thomas ko . Ogoo o ro ni awon onko we iwe

itan aroso Yoruba ti wo n n ko itan aroso ajemawujo tori aaye gba wo n lati ko itan wo n bi wo n s e

fe pe lu iro run . Boya itan aroso ajemo a wujo je eyi ti o n so ro nipa e si n, oselu, tabi asa , igbo kan

naa ni ode gbogbo won jo n de , ohun ti eyi tumo si ni pe o ro nipa igbayegbadun ati idagbasoke

awujo ni o je gbogbo awon onko we iwe itan aroso wo nyi logun .

4.6 Iwe Itan Aroso Ajemo O ran Dida

Orisiirisii o na ti awon o daran maa n gba se ise ibi won lawujo ati awon o na abayo kuro

lo wo awon o daran wo nyi ni awon iwe itan aroso ajemo o ran dida maa n tenumo . Ona meji ni

awon iwe itan aroso ajemo o ran dida pin si . Ekinni ni itan aroso ajemo o ran dida o tele muye

67

nigba ti ikeji je itan aroso aje mo o ran dida amarabumas o. Ko la Akinlade ni onko we ti o yan kiko

itan aroso ajemo o ran dida o te le muye laayo nigba ti onko we Olade jo Okediji gbajumo ni kiko

itan aroso ajemo o ran dida amarabumaso . Ni igba ti awon ako se mose oluwadii maa n tan imo le

si awon o ran ti wo n ba da ninu i we itan aroso ajemo o ran dida o tele muye Olo paa ti o ti fe yinti

le nu ise olo paa ni o n se is e takuntakun pe lu awon ipata lati koju awon o daran ti awon olo paa

kuna lati kapa . Apeere awon iwe itan aroso ajemo o ran dida o tele muye ni : Owo E je ,

Asenibanidaro , asiri Amookunjale T u, Bayo Ajo mogbe ati Ta lo pa Omooba., nigba ti Aja lo leru ,

Agbalagba Akan ati Karin ka po je apeere iwe itan aroso ajemo o ran dida amarabumaso .

5.0 Isonisoki

Ni ipin keji yii a ti ko pe

Ona meji gbooro ni a le pin iwe itan aroso yoruba si : Meriiri ati Abayemu

Itan aroso meriiri naa ni Onilana Fagunwa

Itan aroso abayemu ni a tun mo si itan aroso ode oni

Fagunwa ni onko we ako ko ti o ko iwe itan aroso meriiri

Awon onko we miiran to gunle isowo ko we Fagunwa ni : Ogundele, Omo yajowo , Je boda ati

O dunjo

Abuda pataki ti itan aroso meriiri ni ni ibudo itan meriiri ati iranlo wo ojiji

Itan aroso ajemo awujo le so ro nipa e sin , oselu tabi asa

Iwe itan aroso ajemo o ran dida pin si o na meji : Otele muye ati amarabumaso

6.0 Ise Sise

i. Se ipinsiso ri to gbooro fun itan aroso Yoruba

ii. Awon abuda wo ni itan aroso meriiri ni?

iii. Ki ni awon iwe itan ajemawujo maa n so ro nipa re ?

iv. Paala laarin itan aroso ajemo o ran dida amarabumaso ati o tele muye

7.0 Iwe Ito kasi

Iso la, A. (1998). The Modern Yoru ba Novel (An analyses of the writers art) Ibadan: Heineman

Educational Books (Nigeria) Plc.

Ogunsina, J.A (1976). The Development of the Yoru ba Novel. M.Phil Disertation, University of

Ibadan, Ibadan.

Ogunsina, B. (2006). Sociology of the Yoruba Novel: An introduction. Ilorin: Integrity

publication.

68

IPIN KETA: IFIWAWEDA NINU ITAN AROSO YORUBA

Akoonu

1.0 Ifaara


3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile ko o

4.1 Ohun ti ifiwawe da je

4.2 Orisiirisii e da Itan

4.3 Agbekale E da Itan

5.0 Isonisoki

6.0 Ise Sise

7.0 Iwe Ito kasi

1.0 Ifaara

Ninu ipin ke ta labe modu keta, ohun ti ijiroro yoo maa waye ti a o si maa ke ko o nipa re

ni ifiwawe da ninu itan aroso Yoruba . A o so ro nipa ohun ti ifiwawe da je , awon orisiirisii e da itan

ti a le ba pade ninu itan aroso Yoruba ati awo n oniruuru o na ti onko we le gba gbe awo n e da i tan

inu itan aroso re kale .


Le yin idanile ko o ipin ke ta yii, o le:

i. Salaye ohun ti ifiwawe da je ninu itan aroso Yoruba

ii. Pin awon e da itan inu itan aroso Yoruba si iso ri ti o ye

iii. Se agbeye wo awon o na ti onso tan iwe itan aroso le gba se agbekale awon e da itan re

3.0 Ibeere Isaaju

i. So ohun ti o mo nipa ifiwawe da

ii. Jiroro nipa o na ti onko we itan aroso kan ti o ka gba fi iwa wo awon e da itan re

4.0 Idanileko o

4.1 Ohun ti ifiwawe da je

69

O ye ki o mo pe awon ete ati ogbo n lorisiirisii ti onko tan maa n da lati fun awon e da i tan

inu itan re ni awomo e da eniyan lawujo ni a mo si ifiwawe da . Ninu itan a roso Yoruba awon e da

itan ni onko we maa n lo lati pasamo ohun ti o ni lo kan si awon eniyan awujo . Amo ni awo n e da

itan je ninu itan aroso Yoruba ni i gba ti onko tan je amo koko . Fun i di eyi ohun ti o ba wu

amokoko onko tan ninu iwe itan aroso Yoruba ni o maa n fi awon e da itan re ti wo n je amo mo.

Gbogbo abuda eniyan ni onko tan le gbe wo e da itan to ba yan laayo , be e ni o lagbara lati s e

afihan ironu e da itan ati igbesi aye re .

4.2 Orisiirisii e da Itan

Okanojo kan ni awon e da eniyan to wa ni awujo . Irufe ise ti onko tan ba fe ran si awujo ni

yoo so irufe e da itan ti yoo samulo lati baa a je ise naa . Awon e da itan orisii meji ni a le ba pade

ninu itan aroso Yoruba . E da itan ako ko ti a le ba pade ni Olu e da itan nigba ti e da itan keji je

amugbale gbe e Olu e da Itan . Iyato to gbooro lo wa laarin irufe awon e da itan mejeeji ti a daruko .

Ni bayii , a o so ro nipa oris ii e da itan mejeeji .

4.3 Olu E da Itan

E da Itan ti ise le inu itan aroso dale lori lati ibe re titi de opin ni a mo si Olu -E da Itan. Olu

E da itan se pataki ninu itan aroso Yoruba, nitori pe bi owo ori se je dandan , be e ni, opon dandan

lati ni olu e da itan ninu itan aroso Yoruba . Bi olu e da itan se je dandan to ninu itan aroso ,

aigbodo ma se ni fun onko we lati se da awon e da itan miiran ti yoo kopa pe lu olu e da itan ninu

itan aroso Yoruba.

4.4 Amugbale gbe e E da Itan

Awon amugbale gbe e e da itan ni awon e da itan to darapo mo olu e da itan lati je ki irina jo

itan aroso kogoja. Onko tan le se da awon amugbalegbe e yii lati ko wahala ati idaamu ba Olu e da

itan, o si lagbara lati gbe awo n amugbale gbe e e da itan yii kale ge ge bi o na abayo si is oro ti olu

e da itan n koju . Onko tan ni o maa n yan ise ti e da itan ko o kan yoo se tabi ise ti yoo je ninu itan

aroso, ki ba a je olu e da itan tabi amugbale gbe e olu e da itan .

70

4.5 Agbekale e da Itan

Orisiirisii o na ni onso tan le gba lati gbe awon e da itan re kale . Ona yoowu ti o ba yan je

eyi ti o gbagbo pe o dara julo lati je ise ti o fe ran si awujo . Isesi, irisi, ihuwasi ati oruko ni

onko tan le lo lati se agbekale awon e da itan re .

4.6 Isesi – o je iwa kan ti o ti di baraku fun e da itan kan , sugbo n ti o le ma ni pa kankan lori e da

itan miiran . Bi apeere ija olu ti o je alabaagbele Alabi ni ilu Eko je alariwo e da . Bakan naa ni

Tafa igiripa ti o je omo ise fun Lapade ninu itan aroso aja lo leru fe ran lati maa ki ara re ni

gbogbo igba lati fi iru e da ti o je han. Apeere isale yii je o kan lara bi Tafa se maa n ki ara re :

Emi Tafa igiripa omo Lawale

Emi Ajao Aro funra mi , abojubomole ru

Emi abekun-pomo le kun

Abe rin-in po mo le kun

Oloju-ba-mi-de ru bomoo -mi

Eni ba ko mi ko tulaasi

Eni mo ko pade agbako

(Aja lo leru o .i 56)

Isesi Tafa igiripa ati bi o se n ki ara re yii safihan re ge ge bi o daran po nbele , ti o kun fun ise ibi

ati ijamba .

4.7 Irisi: igbagbo awon Yoruba ni pe “bi a se rin , la a koni ati pe “irinisi ni is eni lo jo ” . Onko tan

le lo abuda ise da e da itan , aso tabi imura re lati fi irisi re han. Bakan naa ni onko tan le lo e ya ara

e da itan nipa apejuwe lati fi irisi e da itan han . Ninu iwe itan aroso Segilola Ele yinju Ege

Ele gbe run Oko Laye, Se gilola lo fi irisi ara re han .

Emi je o kan lara awon omobinrin aye ti Ele daa fi ewa ara se lo so o ,

ti ko n se die . Eniyan pupa foo” lemi n se . Ewa ara mi kunna, o

si we pe lu. Ara mi ri mulo mulo bii irori olo wuu-e gungun. Mo

sigbonle lati oke ara mi de ile .Emi ko sanra ju le niyan , be e ni emi

ko si gbera koja aala(Thomas 2009:4)

71

Ko si ani ani pe apejuwe ti Se gilola se nipa ara re ninu ay olo oke yii fi han ge ge bi arewa obinrin

ti Ele daa da ni ara o to . Ohun ti onko tan fe ki o di mimo nipa fifi irisi Se gilo la ge ge bi e da itan

han ni pe bi gbogbo eniyan se mo Se gilola ge ge bi a rewa obinrin be e naa ni ewa Se gilola n pa

oun funrare bi oti.

4.8 Ihuwasi:Ise ati iwa eniyan ti o maa n ni ipa rere tabi buburu lori e da itan miiran ni a mo si

ihuwasi. Awon ihuwasi e da itan ti o le ni ipa buburu lori e da itan miiran ni ole , ikoriira, o dale ,

ika tabi ibinu . Ni igba ti ihuwadsi e da itan ti o maa n ni ipa rere lori e da itan miiran je ife , otito ,

ikonimo ra ati ire le . Gbogbo iwa pakaleke ti Adika iyawo Ajadi n hu ninu itan aroso O bayeje lo

mu ki Ajadi maa pe iyawo re ni akogba -tugbaka, le yin ti won fi e yin Ajadi ti le nu is e re , o ko lati

pada si o do iyawo re Adika, o yan lati maa se o wo isu, eyi lo si ge e mi re ku ru. Iwa buruku

Adika si oko re ni ipa buburu lo ri o ko re ati gbogbo e bi Ajadi.

4.9 Oruko: awon e ya Yoruba je eyi ti ko fi owo yepere mu oruko , eyi ni wo n se maa n so pe

oruko omo ni i ro omo ati pe oruko omo ni ijanu re . Okanojo kan oruko ni onko tan le fun awon

e da itan re . Bi o ba fe , o le fun awo n e da itan re ni oruko alaroko eyi ti o je pe yoo ni itumo to

jinle ninu ifiwawe da awon e da itan . E da itan ti o n je Karimu Alak ooba ninu iwe itan aroso “Aja

lo leru” je elewu ati onijamba eniyan , eyi tumo si pe oruko e da itan yii ni itumo ti o jinle lori

ifiwawe da re . Ni igba miiran onko tan le fun e da itan re ni oruko amuto runwa bii Taye , Idowu,

E taoko, Ige, Ilo ri tabi Oke , eyi nikan ko , o tun le fun awon e da itan re ni oruko oye bi i Baso run ,

Seriki, Balogun, Iyalode tabi iyalaje bi o ba fe . Onko tan si tun le fun e da itan re ni oruko abiso bi

i Abio la , Ayomide , Adeola tabi Olamide , dandan ni ki onko tan fun awo n e da itan inu itan aroso

re ko o kan ni oruko ki o le paala e da itan kan si omiran .

5.0 Isonisoki

Ni ipin ke ta yii ni a ti ko pe:

Ifiwawe da ni awon ete ti onko tan maa n da lati fun awon e da itan inu itan re ni awomo e da

eniyan ni awujo

E da itan meji ti a le ba pade ninu itan aroso ni Olu e da itan ati Amugbale gbe e e da ita n.

Olu e da itan ni ise le inu itan aroso maa n dale lati ibe re de opin

Amugbale gbe e e da itan ni o maa darapo mo olu e da itan lati je ki itan aroso kogoja

72

Orisiirisii o na ni onko tan le gba lati fi iwa wo awon e da itan re

Irisi, isesi, ihuwasi ati oruko ni onko tan le samulo lati se agbekale e da itan re

Isesi je iwa ti o ti di baraku fun e da itan kan

Irisi je apejuwe lati fi irisi tabi abuda ise da e da itan han

Ihuwasi je ise ati iwa eniyan to ni ipa rere tabi buburu lori e da itan miiran

Oruko ni onko we maa n fun awon e da itan re lati paala laarin won .

6.0 Ise Sise

i. Se o rinkinniwin alaye lori ohun ti ifiwawe da je

ii. Paala laarin oris ii e da itan ti a le ba pade ninu itan aroso Yoruba

iii. Awon o na wo ni onkotan le gba se agbekale awon e da itan re

7.0 Iwe Ito kasi

Adebo wale , O. (1999). Ogbo n Onko we Alatinuda. Lagos: The Capstone

Iso la, A. (1998). The Modern Yoru ba Novel: An Analysis of the Writer’s Art. Ibadan: Heinemnn

Educational Books.

Ogundeji, P.A. (1991). Introduction to Yoruba Written Literature, External Studies Programme,

Department of Adult Education, University of Ibadan, Ibadan.

Ogunsina, J.A. (1976). The Development of the Yoru ba Novel. MPhil Dissertation. University of

Ibadan, Ibadan.

Ogunsina , B. (1992). The Development of the Yoru ba Novel 1930 – 1975. Ilo rin: Gospel Faith

Mission Press.

Ogunsina , B. (2001) „Idile ati Idagbasoke Litire s o Apile ko Yoruba‟ ninu E ko Ijinle Yoruba, E da

Ede, Litireso ati Asa. Bade Ajayi (olootu). Ilorin: University Press Ltd.

Ogunsina, B. (2002). Saaju Fagunwa. Ilorin: Department of Linguistics and

Nigerian Langauges, University of Ilorin.

Ogunsina, B. (2006). Sociology of the Yoru ba Novel: An Introdctuion. Ilorin: Integrity

publication.

Olujimi , B. (2017) O baye je . Ibadan: vantage publishers

Okediji , O. (1971). Aja lo leru. Ibadan: Longman (Nig) Ltd.

73

IPIN KERIN: OGBO N ISO TAN NINU ITAN AROSO YORUBA

Akoonu

1.0 Ifaara


3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile ko o

4.1 Ohun ti o gbo n iso tan je

4.2 Awon aso tan itan aroso Yoruba

4.3 Orisii ogbo n iso tan ninu itan aroso Yoruba

5.0 Isonisoki

6.0 Ise Sise

7.0 Iwe Ito kasi

1.0 Ifaara

Ninu ipin k e rin ni abe modu ke ta yii ni o ti maa ke ko o nipa o gbo n iso tan ti o maa n je yo

ninu itan aroso Yoruba . A o s alaye kikun nipa awo n aso tan ti o le ba pade ninu itan aroso ati

o kanojo kan ogbo n iso tan ti onko tan maa n s amulo ninu itan re ki o le s e ite wo gba .


Le yin idanile ko o ipin k e rin yii,o o le:

i. Salaye kikun nipa ogbo n iso tan ninu itan aroso Yoruba

ii. Se agbeye wo awon aso tan ti onko we le yan laayo fun kiko itan aroso re

iii. Jiroro lori orisiirisii ogbo n iso tan ti awon onso tan maa n samulo ninu itan won .

3.0 Ibeere Isaaju

i. Ko itan kekere kan ki o si ri i daju pe o samulo orisiirisii ogbo n iso tan

ii. Jiroro lori aso tan ti o lo ninu itan kekere ti o ko

4.0 Idanile ko o

4.1 Ohun ti o gbo n i so tan je

74

Eyi ni orisiirisii ogbo n tabi ete ti onko tan maa n da lati ri i pe itan ti oun n so ko te te su

awon onkawe tabi olugbo . Gbogbo ete ti onko tan ba mo ni yoo lo latimu ife awo n eniyan lati gbo

tabi ka itan re duro titi de opin . Bi onko tan ko ba mo ete lati lo awon ogbo n iso tan yii daadaa

ohun ti o daju gbangba ni pe awo n eniyan le ma nife e atika itan re tabi lat i te eti sile lati gbo itan

naa. Lo na atidena eyi , orisiirisii ogbo n iso tan ni onko tan ti o ba pegede yoo lo lati ri i pe itan re

ko di ako ti.

4.2 Awon Aso tan itan Aroso Yoruba

Ni kete ti onko tan ba ti pinnu lati ko itan aroso re ni yoo ti maa ronu nipa irufe aso tan ti

yoo lo fun itan re . Orisii aso tan meji lowa , ekinni ni aso tan oju -mi-lo-se, nigba ti aso tan keji j e

aso tan arinurode . Okan lara awo n aso tan yii ni onko tan le yan laayo lati ko itan aroso re .

Onko tan ko le s e amulo aso tan mejeeji le e kan, sugbo n o le se amulumala aso tan mejeeji ninu

itan kan soso . Amulumala aso tan mejeeji yii ni Faleti se ninu itan aroso Omo Olokun Esin, O fi

aaye gba orisii ise le lasiko kan naa ni ibi o to o to . Bakan naa, ni o da ogbo n lati mu ki awon aso tan

oju-mi-lo-se me te e ta pade ninu e wo n Olumoko lati royin tabi so itan iriri eniko o kan won lati

igba ti wo n ti pinya , Delano naa tu n s amul o aso tan oju -mi-lose ninu i tan aroso re , Aiye Daiye

Oyinbo.

4.3 Orisii ogbo n iso tan ninu itan Aroso Yoruba

O ye ki o mo pe bi onko tan ba ti yan asotan oju -mi-lose lati so itan re , o di dandan ki o lo

ogbo n iso tan oju -mi-lose. Amo , bi o ba yan aso tan arinurode , ogbo n iso tan arinurode naa ni yoo

lo fun agbekale itan re

i. Ogbo n iso tan Oju-mi-lo-se

Eyi ni ogbo n iso tan to faaye gba olu e da itan lat i so iriri re olo kan -o-jo kan pe lu ede ara re ,

ibayemu maa n wa ninu itan aroso ti a gbe kale pe lu ogbo n iso tan oju -mi-lo-se tori eni to ni iriri

ise le naa lo n so ro nipa re . Oro -aro po oruko eni k inni tabi o ro aro po afarajoru ko eni kinni ni

onko tan maa n lo . Apeere awon iwe itan aroso ti onko we ti samulo ogbo n iso tan oju mi -lo-se ni

Lo jo Ojo un ati Aye daiye Oyinbo ti Isaac Delano ko, apeere miiran tun ni itan Aroso Omo Olokun

Esin ti Adebayo Faleti ko . Bi ogbo n iso tan oju -mi-lo-se se ni anfaani , be e naa ni o ni aleebu tire .

Anfaani ako ko ti ogbo n iso tan yii ni ni pe o maa n je ki awon ise le inu itan je mo otito . Eyi nikan

75

ko , ogbo n iso tan oju-mi-lo-se kii je ki aso tan ati onko we jinna sira wo n , se ni o maa n mu awon

mejeeji sunmo ara won . Aleebu pataki ti ogbo n iso tan y ii ni ni pe aso tan ko ni imo kikun ninu

gbogbo is e le inu itan aroso , tori kii se gbogbo ibi is e le lo ni agbara lati wa . Irufe asiko be e ayafi

ti awon to s oju ba royin iru ise le be e fun un, bi be e ko ,awon is e le be e yoo pamo fun un . Bakan

naa, aso tan oju-mi-lo-se ko le mo ero inu o kan awo n e da itan yooku ayafi bi awo n e da itan be e

ba so fun un . Aso tan yii kan naa ko le so ro nip a ara re to bi yoo s e s e iroyin nipa awo n e da -itan

miiran .

ii. Ogbo n Iso tan Arinurode

Ogbo n iso tan arinurode ni eyi ti aso tan ti je onigba oju eyi ti o fun un ni anfaani lati se

o fintoto nipa gbogbo nnkan ti o ro mo itan aroso ti o n so . O han gbangba pe awo n onko we itan

aroso Yoruba pupo lo samulo ogbo n iso tan arinurode ninu itan aroso won . Eyi ri be e ni tori pe o fi

aaye sile fun won lati maa wo o tun , wo osi. Oro aropo eni keta ni aso tan arinurode maa n lo fun

gbigbe itan re kale . Anfaani pataki ti o wa ninu isamulo ogbo n iso tan arinurode ni pe aso tan m o

ero okan gbogbo e da itan . Eyi si tubo fun un ni anfaani lati mu itan so bi o se wu u laini idiwo

rara.

Yato si ogbo n iso tan arinurode ati ogbo n iso tan oju -mi-lo-se, awon onko tan tun le lo

awon ogbo n iso tan miiran ninu itan won le y in ti wo n ba ti yan irufe aso tan ti wo n fe tan .

Awon ogbo n iso tan yooku ti onko tan tun le samulo yato si awon meji ti a ti jiroro le lori

saaju ni a o maa so ro nipa won bayii .

iii. Ogbo n Iso tan Ala

Onko tan le lo ala lati gbe lara itan re kale , e da itan kan le la ala eyi ti o je itanilolobo nipa

ise le ti o n bo wa sele ni ojo iwaju . Bi iru ala be e ba je eyi ti o buru , dandan ni ki ikolayasoke wa

fun e da itan be e , eyi ti yoo si mu un gbe igbese pe ki iru ala buburu be e ma wa si imuse . E da itan

miiran lela ala ki o si fi owo yepere mu un , eyi ti o le wa kabamo re ni ojo iwaju . Ohun ti

onko tan fe ki awon onkawe re mo ni pe kii se gbogbo igba ni ala go , o po igba ni o je wi pe ala n

se ikilo ati ito ni ni , eyi ti o si fe akiyesi eni ti o la irufe ala be e . Ninu iwe itan aroso Olo un Lugo ti

Debo Awe ko, Apanpa ti o je olu eda itan la ala eyi ti o ba a le ru ti o si te ori okan re ba.Lati dena

ala buburu yii ni Apanpa ati Moniso la iyawo re se gba aawe ati adura olo jo me rinla . Ala ti a fi

owo yepere mu le pada yini ni agbo danu .

76

iv. Ogbo n I so ta n Oni le ta

Ogbo n iso tan onile ta maa n fun awon e da itan ti ko si ni itosi ara won lati ba ara won so ro tabi

lati je ki wo n mo nipa ohun kan ti o s e pataki . Fun apeere, ninu itan a roso Asiri Amookunjale Tu,

ti Ko la Akinlade ko , Oke me ta naira poora ninu seefu le yin ti Orimoogunje ku , eyi lo mu ki Duro

tii se omokunrin Orimoogunje ko le ta si Akin Olusina lati wa tan imo le si ohun to sokunkun , ki o

si fi oju amookunjale sita . Onko we Akinlabi se amulo ogbo n iso tan onile ta pupo ninu itan aroso

re Aisan Ife ati Omo Olo ja Iro le . E e merin ni Dele ko le ta si Funke pe ki o foju fo asise oun da

sugbo n e e kan soso ti Funke da esi pada fun Dele je lati so fun un pe ajosepo ko le waye laarin

awon mo . Ogbo n iso tan onile ta maa n je ki eni ti o n ko le ta tu okan re jade laisi idiwo kankan bo

ti wu ko mo .

v. Ilo Apejuwe

Gbogbo ohun ti o wa ni ayika ati e da eni yan ni onko tan le se apeju we re . Apejuwe yii le waye

nipa ihu wasi, isesi tabi irisi e da itan . Lati le se amulo ogbo n iso tan yii , onso tan gbodo je

o lo fintoto, ti o maa n se awofin . Ni ibe re iwe itan aroso “ O bayeje ti Olujinmi ko ni o ti se

apejuwe awon ara ilu I lofe ge ge bi jayejaye ati eni ti Olo run fun ni ile ti o n san fun wara ati

oyin.

Awon ara abule Ilofe fe ran faaji daadaa,ilu O ko

si je ibi kan ti wo n ti maa n lo ra ohun gbogbo ti

wo n ba fe nitori ibe ni o tobi ju ni agbegbe wo n.

Ni iro le , idi ayo ni wo n ti maa n se faaji nidii igi

Odannla kan baytii to wa laarin aba . (Olujinmi 2017:1)

Oke diji naa se apejuwe iran ti awon jangunjagun ti yi nbon pa awon adigunjale bayii :

Wo n pa lo lo ni bi eni pe o fo gbigbona se won .

Enikankan ninuwon ko dun pinkin, eni kanko gbin .

Ke ke pa mo gbogbowon le nu ni. Be e si ni ewee rumo

n yaju ni, pipo o hun papo ju.Wo n ju egbaagbeje lo .

Eniko o kan n jako ke he , ke he nidaagbanidaagba . Bo se,

e lomirana sana si siga owo re pe re , a ti i bo nu, a maa

mu siga re lo . Bo si se, e lomiran a mi kanle h in-inbo tun

se,elomiran a gbinkin (Okediji 2005:2)

77

Apejuwe maa n tan imo le si ohun ti o ba s okunkun ti yoo si mo le kedere ni .

vi. Igbekale ajemo -iran

Ni igba ti onko tan ba lo ogbo n iso tan yii se ni o maa n dabi eni pe o gbe iran kale . Anfaani

maa n waye ninu eyi ti onko tan yoo fi aaye gba itakuro so ninu eyi ti onkawe yoo maa fi oju -inu

wo isesi ati ihuwasi awo n e da itan akopa . Onko tan le gba o na me ta o to o to lati samulo igbekale

ajemo -iran. Lako o ko , o le samulo igbekale ibi ti awon e da itan ti n takuro so tabi se iroyin. O le lo

iroyin lati le je ki onkawe maa fi oju inu wo is e le ti o n royin . Bakan naa ni onko tan le se afihan

awon e da itan inu aroso re bi won se n ta kuro so. Anfaani pa taki ti ogbo n is o tan igbekale ajemo -

iran ni ni pe o maa n d in alaye ti onko tan iba ni lati s e ku .

vii. Itan ninu itan

Ninu ogbo n itan ninu itan ni onko tan ti maa n mu itan miiran wo inu itan pato ti o fe ki awon

eniyan mo . Eni ti o ba f e lo o gbo n iso tan yii gbo do kiyesara ki o si ri i daju pe awo n itan ti o n fi

se alafibo yii nii se pe lu itan ti o ti n so bo te le . Onko we itan aroso ti o je gbajugbaja ninu lilo

ogbo n itan ninu itan ni Fagunwa je . Aimoye itan ninu itan ni Fagunwa mu wo inu awo n iwe itan

aroso re maraarun. Ete o gbo n itan ninu itan ni lati mu e mi itan gun .

viii. Ogbo n Pipadase yi n

Ni igba ti onko we ba fe ran awon onkawe re leti nipa ohun ti o ti s ele se yin tabi ti o ba fe tan

imo le si ohun ti o sokunkun si wo n ni o maa n lo ogbo n pipadase yin . Olade jo Okediji ninu itan

aroso Aja lo leru lo o gbo n pipadase yin ni igba ti To lani ti awon gbo mogbo mo gbe lo p ada fi enu

ara re royin gbogbo ohun ti o se le si i, le yin ti wo n ri i .

ix. Isonisoki

Eyi ni ogbo n ti onko tan maa n da lati fi han lerefee ohun ti o ti s ele se yin , paapaa awon is e le

to se koko si ite siwaju ati idagbasoke itan . Isonisoki bi oruko re je s oki lobe oge . Ona kan ko

woja ni o ro isonis oki je , bi onko tan ba fe , o le gbe iso nis oki re jade lori telifi san, redio tabi iwe

iroyin. O kanojo kan isonisoki ni Okediji samulo ninu awon iwe itan aroso re me te e ta , Aja lo leru,

Agbalagba ikan ati Ka rin ka po .

78

5.0 Isonisoki

Ni ipin ke rin yii a ti ko pe:

Gbogbo o gbo n imo ati ete ti onko tan maa n ta lati ri i pe itan oun ko tete su awon onkawe tabi

olugbo re ni a mo si ogbo n iso tan

Aso tan meji ti a le ba pade ninu itan aroso Yoruba ni aso tan oju-mi-lo-se ati arinurode.

Aso tan oju-mi-lo-se ko mo ero awon e da itan re sugbo n onigba oju ni aso tan arinurode

Ogbo n iso tan arinurode ni o po onko tan gunle tori wo n ni anfaani lati mu itan so bi o se wu wo n.

Awon orisiirisii ogbo n iso tan miiran ti onko tan tun le samulo ni ogbo n iso tan ala , ogbo n iso tan

onile ta, ilo apejuwe, igbekale ajermo iran , itan ninu itan, ogbo n pipadase yin ati isonisoki

6.0 .Ise Sise

i. Jiroro lori ohun ti ogbo n iso tan je

ii. So ro repete lori awon aso tan ti onko tan le yan laayo

iii. Paala laarin aso tan oju-mi-lo-se ati aso tan arinurode.

iv. Se agbeye wo oniruuru ogbo n iso tan ti onko tan maa n lo ninu itan aroso re

7.0 Iwe ito kasi

Awe, D. (1991). Olo un lugo. Ilesa: JOla publishing co . Ltd.

Fagunwa, D.O. (1967). Ogboju ode Ninu Igbo Irunmale . Thomas Nelson Sons.

Fagunwa, D.O. (1968) Ireke Onibudo. London: Thomas Nelson & Sons Ltd.

Fagunwa, D.O. (1970). Aditu Olodumare. Lagos: Thomas Nelson (Nig) Ltd.

Fagunwa D.O. (1973). Igbo Olodumare. Lagos: Thomas Nelson (Nig) Ltd.

Faleti, A. (1969) Omo Olokun Esin. London: University of London Press Ltd.

Delano, I.O. (1966). Lo jo Ojo un. London: Thomas Nelso & Sons Ltd.

Delano, I.O. (2005). Atoto Arere. Ibadan: University Press PLC.

Olujinmi , B. (2017) O baye je . Ibadan: Vantage Publishers.

79

IPIN KARUN-UN:AGBEYE WO ASAYAN IWE ITAN AROSO YORUBA

Akoonu

1.0 Ifaara


3.0 Ibeere Isaaju

4.0 Idanile ko o

4.1 Itan Aroso O mo Olokun E sin

4.2 Itan aroso O bayeje

4.3 Itan aroso Aja lo le ru

4.4 Itan aroso Emi S e gilo la E le yinju E ge

5.0 Isonisoki

6.0 Ise Sise

8.0 Iwe Ito kasi

1.0 Ifaara

Ninu ipin karun -un ni abe m odu ke ta yii ni o ti maa ke ko o nipa awo n iwe itan aroso

Yoruba me rin. Awo n iwe itan aroso me re e rin ti a o maa salaye kikun nipa won ni Omo

OlokunEsin, O bayeje , Aja lo leru, ati Emi Se gilola Ele yinju Ege . Gbogbo awo n ohun ti a ti jiroro

le lori s aaju labe itan aroso Yoruba bi ahunpo itan ati o gbo n iso tan ni a o gbe ye wo bi a s e n s e

atupale to loorin fun awo n iwe aroso Yoruba me re e rin ti a yan laayo fun itupale .


Le yin idanile ko o ipin k arun-un yii, o le:

Se itupale fun oniruuru itan aroso Yoruba

Se is e lameeto to munadoko fun itan aroso Yoruba

3.0 Ibeere Isaaju

i. Daruko awon iwe itan aroso Yoruba me ta ati ohun ti o ko o kan won da le lori

ii. Se atupale fun itan aroso kan ti o ti ka ri

80

4.0 Idanile ko o

4.1 ITAN AROSO OMO OLOKUN ESIN: ADEBAYO FALETI

Koko

Koko kan pataki ti itan aroso Omo Olokun Esin dale ni ominira .Awon ara Oke Ogun ti

wa labe isinru Oko fun igba pipe , o doodun ni awon ara Oke Ogun maa n ru asingba lo si Oko .

Wo n yoo pa beere ti oba yoo fi ko ile , be e ni won yoo ru eran ti Ob a yoo fi s e o dun lo si Oko ,

Ajayi Omo Olokun Esin paapaa ko gbe yin ninu riru asingba lo si Oko lo doodun . Awon ara Oke

Ogun ko si ri ohun ti o buru ninu asingba ti wo n n sin yii , wo n n se e tayo tayo laisi ikunsinu . Ni

ojo kan, Omo Olokun esin ronu, o si koriira ipo ti awo n eniyan re ti i s e ara Oke Ogun wa yii , o

si pinnu lati so awo n eniyan re di ominira .

Mo koriira ailominira , mo koriira idenigb ekun, n ko si fe

ki a maa sin awon ara Oko mo (o.i. 4)

N ko fe ki orile -ede wa sin Oko mo . Bi orile -ede wa koba

si gba nigba naa , n ko fe ki ile tiwa lo wo ninu asingba

mo . Emi ko ni sin in mo ni temi (o.i 4)

Ayo lo oke yii fi han gbangba pe Ajayi Omo Olokun E sin funrare lo pinnu pe oun ati

awon eniyan Oke Ogun ko ni sinOko mo . Ajayi ninu ayolo oke yii ti pinnu lati ja ija ominira naa

yala o ri atileyin awon eniyan re tabi ko ri .

Le yin o po lopo wahala ati igbiyanju , Ajayi ri atile yin Ibiwumi omo Oba Otu ati Ayo wi

ara Igboho , awon me te e ta yii si ja fitafita. Nike yin , awon me te e ta bori wo n si gba ominira fun

awon ara Oke Ogun.

Ahunpo Itan

Apa me ta ni Faleti pin itan aroso Omo Olokun Esin si.Apa kinni ni Ajayi Omo Olokun

Esin ti ba Roti eru Oba ja ni oko beere.Ajayi Omo Olokun Esin salaye ohun ti o fi ba Roti ja tori

O fe ki o ye awon onkawe re pe oun koriira idenigbekun ati ailominira . Won mu Omo Olokun

Esin to Baale lo , wo n si fi si atimo le , inu atimo le ti A jayi wa to ti fi oye ominira ye Ibiwumi ,

Ibiwumi omo Baale Otu yii lo tu Ajayi sile ni atimo le eyi lo fun un ni anfaani lati lo so o ro

ominira fun a won o re re Ayo wi ara Igboho, S angodeyi ni Irawo ati Osunjumo bi ni Baba -Ode.

Owo papa te Omo Olokun esin, won si fi ranse si ile Olosi ni Oko .

81

Apa keji ni Ibiwumi omo Baale Otu ti so o kan ojo kan wahala ati idaamu ti o de baa le yin

ti o tu Ajayi Omo Olokun Esin sile ni igbekun baba re . Awon aare wa lati Oko wo n si fi Ibiwumi

ranse si ile Iyalode . Ibiwumi beere fun ogun ini re lo wo baba re , o si fi ra awon kan lara awon

eru baba re pe lu aro wa fun awon eru naa lati sise ki wo n si ra awon eru miiran kuro loko eru .

Nikeyin , wo n fi Ibiwumi naa ranse s i Oko.

Apa keta ni Ayo wi ti salaye bi o se lo si Igbe ti lati ba Ko la jo so ro ominira , Ayo wi ba

Lagbookun omo Olumoko ja nitori o fe gbese le Arinlade onijo . Ija yii po to be e ge e su gbo n

nikeyin wo n fi Ayo wi ati Ko lapo ranse si Oko .

Ipari apa k inni ni aafin Olumoko ti jo ti Ko lapo si ti dagbere faye . Ija nla sele ni idi

Araba nigba ti Omo Olokun Esin lo lati gba bab a re sile . Ibiwumi daku nigba ti wo n fe pa wo n .

Obakayeja be Ibiwumi wo, o salaye bi oun sera o po eru kuro ni igbekun, inu Ajayi ati Ibiwumi si

dun. Ojo iku pe fun Omo Olokun Esin ati awon yooku re sugbo n Obakayeja ati awon ara Oke -

Ogun yooku gba Omo Olokun Esin ati awon ara re sile lo wo Olumoko . Le yin o po lopo wahala ,

ifarada ati iya awon ara Oke -Ogun gba ominira kuro labe isinru Oko .

Ibudo Itan

Ile Yoruba ni agbegbe Oke -Ogun ni ibudo gbogbogboo itan aroso Omo Olokun Esin . Ilu

Otu ati Oko ni awon ise le inu itan naa ti sele . Awon ilu miiran ti onko we tun daruko ninu Omo

Olokun Esin ni Igboho, Baba-Ode, Igbe ti, Irawo , Tede, Agunrege ati Ago -Are.

Awon ibi ti oniruuru ise le ti waye ni pato ninu iwe itan aroso Omo Olokun Esin ni Oko

Beere, Ile Baale Otu , Ile Olokun Esin , Ile Ayo wi , Aarin Oja Igboho , Ode Baale , Igbe ti, Ode

Baale Baba-ode, Ile Olosi, Ile Iyalode ati Nari babalorisa .

Ogbo n Iso tan

Ogbo n iso tan oju -mi-lo-se ni Faleti lo lati se agbekale itan aroso Omo Olokun Esin . Ona

ara ni Faleti gba lo ogbo n iso tan yii , aso tan me ta o to o to ni Faleti fi o ro si le nu.

Ija Ajayi Omo Olokun Esin ni o be re itan , eyi lo mu Ajayi salaye ohun ti o fa a ti o fi ba

Roti eru Baale ja , baale fi Ajayi si atimo le . Inu atimo le yii ni Ajayi ti fi oye ominira ye Ibiwumi

omo Baale Otu. Iranlo wo ti Ibiwumi se fun Ajayi nipa titu u sile ko ijangbo n ba Ibi wumi eyi si je

ki o ni itan tire lati so . Le yin ti Ibiwumi ti tu Ajayi sile , Ajayi lo si Igboho lo do o re re Ayo wi lati

82

je ki o darapo mo ija ominira , wo n pinnu lati lo si ele kunjekun lati kede ominira eyi naa lo si mu

Ayo wi ni itan i riri tire naa lati so.

Orisiirisii ise le lo sele ni akoko kan naa ni o po lopo ibi . Fun awon aso tan me te e ta yii ,

Ajayi , Ibiwumi ati Ayo wi lati le fi enu ara won so itan iriri won , ise le fi ipa mu won lati pade ni

e wo n Olumoko.

Faleti se amulo aso tan oju -mi-lo-se me ta ninu Omo Olokun Esin sugbo n a o ri i pe ilepa

itan aroso naa ko yipada tori awon aso tan me te e ta yi i ni ero kan , igbagbo kan ati ipinnu kan .

Awon aninilara ni awon aso tan me te e ta doju ija ko , Ajayi , Omo Olokun Esin ba Roti ja , Ibiwumi

ba Iyalode ja nigba ti Ayo wi ba Lagbookun Omo oba ja .

Awon ogbo n iso tan miiran ti Faleti tun se amulo won ni apejuwe ati igbekale ajemo -iran.

Apejuwe (o.i 1, 8, 11, 119). Igbekale ajemo -iran waye (o.i 21, 163 ati 99).

Ifiwawe da

Me fa lara awon e da it an inu iwe itan aroso Omo Olokun Esin ni a o maa so ro nipa wo n .

Awon e da itan yii ni Ajayi , Ibiwumi , Ayo wi, Olumoko, Baale Otu ati Oloye Olokun Esin .

Gbogbo awo n e da itan ti o kopa ninu ita n Omo Olokun E sin je eniyan awujo Yoruba si ni

won n gbe. Oruko amuto runwa, oye ati abiso ni Faleti fun awon e da itan re .

Ajayi

Ajayi ni olu e da itan Omo Olokun Esin , oruko oye ti wo n fi baba Ajayi je ni Otu ni

Olokun Esin . Idi niyi ti awon eniyan fi maa n pe Ajayi ni Omo Oloku n Esin. Awon ara Oke -

Ogun ti wa labe isinru Oko fun igba pipe ti won ko si ri ohun kan ti o buru nipa eyi , Ajayi omo

Olokun Esin ge ge bi enikan pinnu lati gba awon eniyan re kuro labe isinru Oko . Oro ominira ko

tete ye awon ara ilu Otu ati Oke-Ogun lapapo wo n si ro pe ori Omo Olokun Esin ti daru ni.

Bi o tile je pe awon Oke-Ogun ko faramo o ro ominira ti Ajayi n so ni ibe re s ugbo n Ajayi

je e da itan ti o ni ipinnu . Nitori naa , o lakaka lati jere Ibiwumi o mo baale Otu ati Ayo wi ara

Igboho si o do ara re . Pe lu iranlo wo Ibiwumi ati Ayo wi , erongba Ajayi omo Olokun Esin wa si

imuse, awon ara Oke Ogun di ominira patapata kuro labe isinru Oko .

Ajayi omo Olokun Esin je e da itan to ni ifarada ati akitiyan , eyi lo si je ki ominira ti o n

fe fun awon eniyan re lati Oke Ogun te wo n lo wo .

83

Ibiwumi

Ibiwumi je omobinrin baale Otu , lako o ko o ro ominira ko ye Ibiwumi , o si n fi Ajayi se

ye ye . Sugbo n le yin ti Ajayi farabale se alaye ohun ti omini ra je fun Ibiwumi , o tile je pe bab a re

ni o fi Ajayi si atimo le , ko ro o le e meji ti o fi tu Ajayi sile lati sa asala fun emi re .

Titusile ti Ibiwumi tu Ajayi sile ti o si tun fi e nu ara re so pe oun ni o tu Ajayi sile da

wahala nla sile laaarin Ibiwumi ati baba re . Baba Ibiwumi tile le iya Ibiwumi jade nile nitori iwa

Ibiwumi yii . Wo n ti Ibiwumi mo le dipo Ajayi , baale ko Ibiwumi lo mo , o si pase ki wo n mu un lo

si ile Iyalode .

Akikanju e da itan ni Ibiwumi je .O beere ogun ini re lo wo baba re , be e ni owo ti o ri ninu

awon ogun yii ni o fira ominira fun awon kan lara eru baba re . Ibiwumi pade omo Olokun Esin ni

e wo n Olumoko. Didaku ti Ibiwumi daku ni Nari Babalorisa lo ko awon Ajayi ati Ibiwumi yo .

Awon eru ti Ibiwumi ra ominira fun lo do baba re , lo pada gba Ibiwumi ati awon yooku re

sile lo wo iku, ti wo n si gba ominira fun awon eniyan Oke Ogun , Ibiwumi ati Ajayi pada di

tokotaya nigbe yin .

Ayo wi

Ara Igboho ni Ayo wi , o re igba ewe Ajayi Omo Olokun esin si ni pe lu , Ajayi lo ba

Ayo wi, o si beere fun iranlo wo ati atile yin Ayo wi ninu ija ominira ti o ti be re , Ayo wi gba lati

darapo mo Ajayi, o si gbera lati lo si Igbe ti lo do Ko lajo lati lo fi o ro ominira yii to o leti .

Iwa aibikita Lagbookun ati aye familete n tuto ti o n je nipa gbigbe se le Arinlade Alajoo ta

bi Ayo wi ninu , eyi lo si da ija nla sile ni ode baale Igbe ti , Ayo wi je e da itan ti o koriira ire je .

Ipinnu re lati gba Arinlade sile lo wo omo oba Lagbookun lo gbe e de e wo n Olumoko .

Olumoko

Oba ilu Oko ni a mo si Olumoko . Odo Olumoko ni awon ara Oke Ogun maa n ru beere

ati eran igbe lo lo doodun . Olumoko ni o pase pe ki wo n yo Oloye Olokun Esin loye fun iwa

afojudi ti omo re Ajayi hu .Olumoko je olori ti o je anini lara ati o kanjua . E wo n Olumoko ni awon

aso tan me te e ta ti pade. Nikeyin agbara bo lo wo Olumoko , awon ara Oke Ogun si se ileri lati maa

fun Olumoko ni aado ta o ke lo doodun.

84

Baale Otu

Baba Ibiwumi ni baale Otu je . Abe ase Olumoko ni baale Otu wa . Gbogbo as e Olumoko

ni baale Otu maa n mus e , o si tun maa n ri i pe awon Oke Ogun paapaa ko fowo pa ida Olumoko

loju. Baale gba lati ku ju ki o ma mu ase Olumoko se . Baale Otu ko Ibiwumi lo mo , o si tun fi

Ibiwumi yii kan naa ranse si Olumoko fun ijiya ti o to .

Baale Otu be ru Olumoko , ko si si ohun ti ko le se lati m u as e Olumoko s e . Nigba ti ija

ominira n lo lo wo , Olumoko beere lo wo baale Otu iha eni ti o wa , o si dahun pe iha Olumoko ni .

Sugbo n nigba ti awon Oke Ogun gba ominira inu baale Otu dun pe oun naa ti di ominira . Baale

Otu je ojo, ibe ru ati ase igba laelae ti won ti pa ni ko fe ya kuro ninu re

Oloye Olokun Esin

Baba Ajayi ti o be re ija ominira ni Oloye Olokun Esin je . Ge ge bi Oloye ati alagba baba

Ajayi ko faramo ija ominira ti omo re be re . Gbigba ti wo n gba Ajayi lo lo wo baba re ti wo n si ti i

mo le si Oko lo mu un pinnu lati ma lo si ipade awon Oloye mo .

Nigba ti wo n n gbe Ibiwumi lo si oko lati ro po Ajayi . Baba Ajayi lo ba si buba lati gba

Ibiwumi sile sugbo n owo te Oloye Olokun esin , wo n si tii mo le .

A ri Oloye Olokun E s in ge ge bi e da itan to ni e ri -okan. Ko ka ofin Olumoko si

ohunkohun. O lakaka lati gba Ibiwumi sile nitori o gbagbo pe ko ye ki oloore ku si ipo ika .

Oninurere eniyan ni Oloye Olokun Esin .

Ilo ede

Ilo ede Faleti ninu itan aroso Omo Olokun Esin fi han ge ge bi onko we ti o dangajia , ti o

si ni e kunre re imo nipa asa ati ise Yoruba .

Awon ona ede ti Faleti samulo ni afiwe , o ro atijo , akanlo ede ati owe.

Afiwe

O na meji o to o to ni Faleti gba lo afiwe ninu itan aroso Omo Olokun Esin , bi o ti se amulo

afiwe alapeere naa lo tun lo afiwe alapejuwe .

85

Afiwe alapeere

Ni igba ti Faleti ba se amulo afiwe alapeere , yoo fi awon ohun meji wera laise alaye . Die

lara afiwe alapeere bi Faleti se lo wo n ninu itan aroso Omo Olokun Esin niyi:

Nibiti mo ti n sun kiri bi Olundu (o.i 19)

Nigbamii , a jo wole bi o rebe, a fi e hin jo bi E iye ba (o.i 109)

Nwo n po bi ewe rumo (o.i 116)

Afiwe alalaye

Ni akoko ti Faleti ba lo afiwe ti ko se be e gbajumo yoo se al aye lati le je ki ohun ti o n so

ye awon onkawe re . Bi apeere:

Bayii ni a tuka ni ile Baale , ti a n ja ran-in lo bi

igba ti eniytan fi ese tu owo ikamudu (o.i 12)

Peu ni emi paapaa kuku n wo ni temi, bi ekute ti a fi si

aarin o po eniyan ni o san gangan (o.i 8)

O ro atijo

Itan aroso Omo Olokun Esin dale itan ise le aye atijo . Idi eyi ni Faleti se lo awon o ro atijo

ti o ye ni nu iwe itan aroso Omo Olokun E sin. Faleti mo -o n-mo lo awon o ro atijo yii ni lati tan

imo le si awon igbe aye kan ti awon eniyan ti gbe ni igba atijo . Apeere awon o ro atijo ti o je jade

ninu Olokun Esin lo wa ni isale yii .

Okuna (o.i 31), isana le u (o.i 42)

Ponga (o.i 64), oju abata (o.i 67)

Gbaju (o.i 121), majala , (o.i 121) baaru o. 122)

Akanlo ede

Faleti se amulo ede pupo ninu Omo Olokun Esin, eyi si fi han ge ge bi omo o do agba ti o

gbo ijinle Yoruba . Akanlo ede ti Faleti samulo yii je ki itan aroso Omo Olokun Esin mu onkawe

lo kan be e ni ko je ki itan ri sakala .

86

Fun apeere:

Mu o ge de ninu o s o (o.i 4)

Enu ni a fi n ho ra (o.i 4)

Dawotele (o.i 5)

Owe

Faleti lo owe lo po lopo ninu itan aroso Omo Olokun Esin . Faleti fi owe gbe awon ero

ijinle kale lati je ki awon onkawe ronu jinle lori ohun ti o n so eyi si je ki awon ede itan aroso

Omo Olokun Esin wuyi , to si dun lati ka .Die lara awon owe inu itan aroso Omo Olokun Esin ni

iwo nyi :

A ki i wi pe omo ti yoo ba hun eyin ganganran kio ma hu u ,

nigba ti o ba hu u ti ko ri ete fi boo ni yoo to mo wi pe ko dara (o.i 8)

Eni to niki ara ile oun maa lowo , ara ode ni ya Oluwa re ni iwo fa (o.i 11)

Inu ni ida komso n gbe (o.i 12)

Omo ose nii ko kumo ba iya re (.o 13)

87

4.2 ITAN AROSO O BAYEJE : BUNMI OLUJINMI

Koko

Awon koko ti o jeyo ninu iwe itan aroso Obayeje ni ogun ile aye , ibawi obi ati pataki e ko iwe .

Ogun Ile Aye

Ajadi ti o ti fi igba kan je olowo ti gbogbo eniyan n wari fun s ugbo n nipase aikiyesara o

pada di olosi.Adika ti o je iyawo re ko fi Ajadi lo kan bale rara nitori ailowo lo wo re . Adanwo nla

ni ailowo lo wo Ajadi je fun un . Iyawo re lo n bo o , ti o si tun n fun un lowo oti . Idi eyi ni Adika

ko fi je ki oko re ni enu o ro mo ge ge bi oko, ogun aye ti o n ba Ajadi finra yii ko je ki inu re dun

nitori pe o ti di e le ya laarin o re ati ojulumo .

Pe lu iranlo wo Adegun ibatan Aja di, o be re ise asanko ni ilu Oko ni ile -ise atunluuto .

Kinyo o ga ile -ise naa fe ran Ajadi , o si mu un ge ge bii baba , o si la o na ti wo n fi so Ajadi di

iranse ni o fiisi re . Gbogbo awo n osis e ibi ti Ajadi tin sise koriira r e tori ki i tu asiri ile ise fun

won, awon oloye ilu Ok o ja fitafita pe ki Akinwale omo Ajadi ma le lo si oke okun nipa iranwo

ilu sugbo n gbogbo ilakaka awon oloye yii , pabo lo jasi . Ibinu ti omo Ajadi , Akinwale , to lo si

oke okun lo je ki o kan lara awon oloye daruko re fun idaduro le nu ise

Ogun aye to dojuko Ajadi ko fi lo run sile afi igba ti o ti i wo koto. Akinwale omo Ajadi

to lo si oke okun ko pada de ba a nitori pe Ajadi padanu e mi re ninu ijamba oko . Ajadi sise sile

sugbo n ko duro je e , ogun ni ile aye , ile aye ,ogun ni.

Ibawi Obi

Igbagbo Yoruba ni pe “Omo ti a ko to ni yoo gbe ile ti a ko ta, bo do la” ati pe “kekere lati

i pe kan iroko, nitori to ba dagba tan, apa ko ni i ka a. Fun idi eyi , awon Yoruba ki i fi owo yepere

mu ibawi awo n o mo wo n .

Ajadi je agbe aladaa n la ni ilu Ilo fe , be e ni o ri taje se .Igba ayeye oku baba re lo be re oti

ati taba mimu sugbo n ti iya re ko lati daa le kun tabi to o so na pe oti ati taba mimu ko dara . Kiko

ti iya Ajadi ko lati da o mo re le kun taba ati o ti mimu lo ba aye Ajadi je , ajoku taba ti Ajadi ju si

inu papa lo lo si inu okoeyi ti o si jo gbogbo oko patapata, eyi lo si pada so Ajadi di olosi .

Bakan naa Adika iya Ayo ko lati ba omo re wi , gbogbo igba ti Ajadi baba Ayo ba fe to

omo re so na ni Adika maa n takoo . Eyi lo mu Ayo di eja gbigbe ti ko se e ka . Nitori aini ibawi

Ayo , o darapo mo awon Obayeje lati maa jale . Le nu ise ole jija yii ni Ayo ati awon elegbe re ti

88

gbiyanju atida e mi Akinwale , aburo re legbodo, Adika ko jere omo re , Ayo nitori pe o kuna ge ge

bi obi lati ba omo re wi ati lati to o si o na rere.

Pataki E ko Iwe

E ko iwe se pataki , o si je o na lati ro ara eni ni agbara . Ayo kuna lati ka iwe re doju ami

eyi lo si mu un di alabaaru ni ibudoko . Le nu ise alabaaru yii naa ni Ayo si ti darapo mo awon ole

ti o n pa awon eniyan le kun jaye .Owo palaba Ayo ati awon igara o lo sa egbe re s egi, adajo si ju

wo n si e wo n gbere .Akinwale aburo Ayo fi owo to nipon mu e ko re , eyi lo fun un ni anfaani la ti

lo si oke okun ti o si di olori ako we eto owo ati eto isuna ilu Oko , e ko iwe se pataki, o se koko.

Ahunpo Itan

Ori mo kanla ni Olujinmi pin iwe itan aroso Obayeje si . Ori kinni ni o je ibe re ahunpo

itan, ori keji si e kesan-an je aarin a hunpo itan, nigba ti ori kewaa si ikokanla si je ipari ahunpo

itan.

Ori kinni ti o je ibe re ahunpo itan ni Olujinmi ti se apejuwe ilu Ilofe , ti o si fi han awon

onkawe iru eni ti Ajadi ati Adika iyawo re je .

Ninu ori keji ni Ajadi ti be re ise asanko pe lu iranlo wo Ade gun ibatan re , gbigbe ti Ajadi n

gbe pe lu ebi Adegun ni ilu Oko mu ayipada nla ba igbesi aye re .O be re si ni i lo si s o o si.

Akinwale n gbe lo do baba re ni Oko . Ninu ori keta ni o ti di mimo pe Ayo ti n ba mo to kiri ni

abule won. Be e ni Ajadi di iranse ni ibi ise re .

Ninu ori kerin ni Akinwale ti ri iranlo wo ilu gba ti o si lo si oke okun pe lu Laderin o mo

oba. Ori karun-un ni ise buruku awon O bayeje ti n gbile sii ni Ilofe , ori yi i kan naa ni Ayo omo

Adika ti darapo mo awon igara olo sa. Gbogbo o ro ti iya re n baa so ko tu irun kan lara re .

Ori kefa ni Kinyo ati Ajadi ti gba iwe ife yinti , ti Ajadi si ko lati pada si ilu Ilofe . O be re si

ni i se owo isu sugbo n o seni laaanu pe Ajadi padanu e mi re ninu ijamba mo to .

Ninu ori keje Su nmo nu ati awo n o bayeje egbe re n gbile sii ninu ise ibi won , gbogbo

ilakaka awon olo paa ko si so eso rere.Jimo ta awon olopaa lolobo , eyi lo si ran wo n lo wo lati mu

oke re nibi ti o ke re ti n ko osan. Titaku ti o ke re taku lati daruko awon egbe re yooku lo je ko foju

ba ile e jo , adajo si so o si e wo n o dun me waa gbako . Ori kejo ni Akinwale ti pada de lati oke

okun ti Ayo e gbo n re si ba gbe eru wale laimo . Ibanuje subu lu Ayo fun Adika.

89

Ori kesan -an ni awon ijoye ti k o jale pe Akinwale ko le maa bawon jokoo papo ni ipade

ilu sugbo n nigbe yin , wo n faaye gba a .Akinwale se igbeyawo alasalatu , inu Adika si dun pupo .

Ninu ori yii kan naa ni awon Obayej e ti yin ibon mo Akinwale , ti wo n si wa oko re lo sinu igbale

won.

Ori ke waa ni itan aroso naa ti n sare lo sopin . Iso Ejide ni asiri iku to pa Akinwale ti

tu¸sita lati enu awon omo ile -iwe me ji kan . Eyi lo si ran olopaa o tele muye lati ilu keji lo wo lati

dode Sunmo nu ati awon Obayeje egbe re . Ni igbe yin ,o wo sinkun awon olo paa te Sunmo nu ati

awon isomogbe re wo n si fi wo n se egbe tala ye ye .

Ori kokanla ti o pari itan aroso Obayeje ni awon eniyan ti mo pe Akinwale ko ku ati pe

awon olo paa fi pamo ni lati le raaye se iwadii won . Oju awon Obayeje ha n fun araye ri , Ayo bami

ati awon egbe re ni adajo fi si e won gbere , nigba ti olori won , Sunmo nu gba i dajo iku nipa fifi

e yin ti agba fi aya gba ota ibon .

Ibudo Itan

Ibudo itan gbo gbogboo fun it an aroso O bayeje ni ilu Ilofe . Awon miiran ti o tun jeyo ni

O ko ati Abuja.

Awon ibudo itan pato ti awon ise le inu iwe itan naa ti waye ni ilu Ilofe ilu O ko , Ile Ajadi,

Ile-ise atunluuto, Ile Adegun, Ibudoko , Igbale , Aafin Oba Oko , Ile Akinwale ati Ile -ejo .

Ogbo n Isotan

Ogbo n iso tan arinurode ni Olujinmi lo lati se agbekale itan aroso Obayeje . Awon ogbo n

iso tan miiran ti o tun suyo ni apejuwe (o.i 1,2,35, 73,75), o ro adaso (o.i 3, 52, 74) ogbo n

ipadase yin (o.i 21), igbekale ajemo iran (o.i 38), le ta (o.i 49, 50-51).

90

Ifiwawe da

Awon e da itan marun -un ti a o maa se agbeye wo won labe iso ri yii ni Ajadi , Adika,

Ayo bami , Akinwale ati Adegun.

Ajadi

Ajadi ni olu e da itan O bayeje . Ajadi je eni ti o ri jaje ni i gba kan ri sugbo n nipa iwa

atenuje ati afowo fa , o pada di olosi be e ni, ailowo lo wo Ajadi lo so o di igba iwewo fun iyawo

re . Eyi naa ni ko si je ki o ni enu o ro lori omo re Ayo bam i. Bi o tile je pe Ajadi ki i se o le , sugbo n

alagbara ma mero e da ni . mimura ti Ajadi mura si ise ni Oko lo mu un kuro ni asanko ti o si di

iranse ni o fiisi Kinyo .Le yin odun die ti Aj adi ti be re ise iranse , o gba iwe ife yinti , be e ni owo

ife yinti yii ni Ajadi fi be re owo isu ni Oko , Ajadi ko lati pada si Ilofe tori i wa buruku ti Adika

iyawo re n hu si i . Ninu o kan ninu awon irinajo re lo si ilu Abuja ni Ajadi ti dagbere faye . Ori ise

ni ago Ajadi ku le ko je ere ise to se.

Adika

Iyawo Ajadi ni Adika je , Arewa ati alagbara obinrin ni . Ninu abule Ilofe ,Adika ni obinrin

ti o rewa julo sugbo n ko fi iwa kun ewa. Onipakaleke e da ni Adika, ise re ninu ile ko si te oko re

Ajadi lo run . Ajadi ko ni ise lo wo sugbo n Olo run sina ire fun Adika iyawo re , o n ri se o si n ri

ere goboi ni ibi iyo to n ta , gbogbo ere ti Adika n ri lori ise to n se yii ko fi mo oko re . Ki o to le

fun oko re lowo, o gbodo ba a ru iyo lo si ilu keji . Adika je apeere awon iyawo buruku ti o maa n

je ga ba lori o ko wo n .Bakan naa , Adika je apeere iya buruku . Kiko ti Adika ko ki Ajadi ba

Ayo bami wi lati kekere lo so o di alaigboran ati ole . Adika jere gbogbo iwa ti o hu si oko re tori

lo jo ale re ko ni ifo kanbale . Olo run lo ko Akinwale yo lo wo awon ika eniyan to fe da e mi re

legbodo sugbo n Ayo bami lo si e wo n gbere , Adika si kabaamo iwa buruku re gbogbo.

Ayo bami

Ako bi ni Ayo bami je fun Ajadi ati Ayo ka. Arewa okunrin ni Ayo bami . Ewa re lo si je ki

awon obinrin ile maape e ni ori faari . Gbogbo awo n oluko Ayo lo fe ran re nigba to wa ni ile -iwe

alako o be re , nitori ko si eni ti i ba a du ipo kinni. Ailowo lo wo Ajadi ni Adika ko fi gba a laaye

lati maa ba Ayo wi . Ailolubawi Ayo ni ko je ki o le te siwaju ninu e ko re le yin ti o ti pari ile -iwe

91

alako o be re .Ajadi lo si ilu Oko ko si janpata mo lori o ro Ayo bami .Ayo di alabaaru ni idiko , ko si

pe ti o fi darapo mo awon Obayeje ati ole lo na ati lowo kiakia . Ayo wa lara awon to da aburo re

Akinwale lo na , nigba ti owo awon olo paa si te Ayo ati awon igara olo sa egbe re won foju won ba

ile ejo , adajo si fi Ayo bami si e won gbere . Ojukokoro ati egbe ke gbe lo ko wahala ba Ayo . Yoruba

bo wo n ni “egbe buburu ba iwa rere je ” .

Akinwale

Omo Ajadi ati Adika ni Akinwale je , Akinwale je olori pipe omo ti ki i fi e ko s ere. Le yin

odun kan ti Ajadi ti be re ise ni O ko ni Akinwale lo ba baba re . Gbigbe ti Akinwale gbe po pe lu

ebi Adegun ni ipa rere ninu igbesi aye re , o mo oris iiris ii e ko ile be e ni ibe ru Olo run gbile si i

lo kan re . Yiyege ti Akinwale yege ninu i danwo ti awon ilu se fun awon omo won lo fun un ni

anfaani lati lo ko E ko nipa isiro owo ni oke okun le yin ti Akinwale pada de lati oke okun , o be re

ise ge ge bi olori ako we owo ati eto isuna ilu , awon Obayeje gbiyanju lati da e mi Akinwale

legbodo sugbo n ori ko o yo .Akinwale je omo idunnu fun awon obi re , ibe ru Olo run ati iwa rere

re ni ko je ki irawo re wo ookun laipe ojo .

Adegun

Ibatan Ajadi ni idi iya ni Adegun . Ilu Oko ni Adegun n gbe , be e ni o si ri taje se . E ko o kan

ni Adegun maa n wa si ilu Ilo fe . Ni iru akoko yii , Adegun maa n se faaji n i ile e mu s ugbo n o ti

faaji ni Adegun maa n mu ki i se alamupara . Okan ninu awon o re Ajadi to je o muti lo fi o ro

Ajadi dapaara nidii emu , o ro ti o muti yii so mu Adegun lo kan to be e ti o fiba Ajadi wa ise asanko

si ilu Oko .Oninurere e da ni Adegun , o maa n fun Ajadi lowo . Ise to ba Ajadi wa lo gba a kale

lo wo o ro kobakungbe ti Adika iyawo re n fi ojoojumo so si i . Adegun je onigbagbo tooto oun lo

ba Ajadi so ro nipa ile Olo run lilo , Ajadi be re so o si lilo o si darapo mo egbe oore-o fe . Ile alayo ni

ile Adegun , ire po nla lo si wa laarin Adegun , iyawo re , Moroyede ati awon omo re Adeolu ati

Ibukun.Ore tooto ati ibatan pataki ni Adegun je bi o tile je p e Ajadi ti di oloogbe sibe Adegun ko

pa o do Adika ti, gbogbo o ro ibinu ti Adika si maa n so si i lo maa n fi s e osun pa ara . Eniyan rere

ati olo kan tite ni Adegun.

92

Ilo Ede

Ona ti Olujinmi gba lo ede ninu iwe itan aroso O baye je je ki o di mimo pe onko we ti o

pegede ninu ede Yoruba ti o si mo agbekale o ro ni .

Awon ilo -ede ti a o maa gbeye wo bi Olujinmi se samulo wo n ni Af iwe, awitunwi,

asoregee, owe, ofo , oriki ati orin.

Afiwe taara

Olujinmi maa n se amulo afiwe taara ninu O bayeje nigba ti o ba n se apeju we bi nnkan se

ri. Fun apeere:

Nibi ti o jokoo si loju kan naa

Ni o nwami loju bii egbere (o.i 3)

Omi ti o n jade loju Ajadi le yin ti o je obe alata ti iyawo re se tan ni Olujinmi fi we omi ti o maa

n jade ni oju egbere .

Awon apeere afiwe taara miiran wa ni oju iwe 2,4,10,16,23,33,35,60.

Awitunwi

Awitunwi ele yo o ro ni Olujinmi samulo ninu itan aroso O bayeje

Owo ti wo n n gba gontio

Ile o fe , ina o fe , ounje o fe

Iwosan o fe , ohun gbogbo o fe ni (o.i 32)

Adika ni ise wo ni, ise iya , ise ye ye adanwo ise

To n se kale kiri (o.i 40)

Ninu awon apeere mejeeji ti o wa loke yii o fe ati ise ni awon eyo o ro ti Olujinmi se awitunwi

wo n, o si se eyi fun atenumo ni .

Asoregee

Ninu iwe itan aroso O bayeje onko we se amulo asoregee nipa siso asole o ro tabi sise afikun si bi

o ro ti rigan-an ni pato. Fun apeere:

Ni ojo naa,, bi o se wole,

Ori eni ni o da le . O bi, o fe re bi ifun re jade . (o.i 6)

93

Aworan bi Ajadi se mu oti yo ti o si be re si i se kabakaba ni onko we gbe kale sugbo n onko we se

afikun o ro nitori pe ko si bi eniyan se le b i to, ki o bi ifun re jade .

Eni ba dana ninu ile re , aje wi pe ki i je eran tabi o fe gbe e

Fewure je ni. Awon eran paapaa ko , wo n o je ounje olowo

won lo jo naa, ile oninawo ni wo n fi ikale si (o.i 34)

Ayeye idagbere ti awon ilu O ko se fun awon omo ti won n lo si oke okun ni onko we gbe kale .

Onko we se o po lopo afiku n ati aso dunnitori pe ko si bi ounje se le po to ti awon eniyan ko ni i

dana ninu ile won . Be e ni awon e ran ko le tori pe oninawo n se inawo , ko ounje olowo wo n sile .

Gbogbo o ro ti onko we so loke yii, asodun ni.

Owe

Owe jeyo lo po lopo ninu iwe itan aroso O bayeje , o po lopo awon owe yii ni onko we lo bi a ti maa

n lo wo n loju aye ni ibaamu pe lu o gangan ipo ti wo n ti suyo lati gb e o ro kan tabi ekeji le se

nipase akawe o ro ibe .

Fun apeere:

Ohun ti alaimo kan fi n s e ara re lo po (o.i 2)

Fifo ti Adika fo mo oko re lo run , ti ko je ki o ba Ayo omo won wi nigba ti o lo we lodo

lasiko ojo ni onko we n so ro nipa re . Adika si ni alaimo kan ti o n se ara re nitori pe o pada

kabaamo lori o ro Ayo .Fun apeere owe sii, wo oju iwe 6,14,16,22,23,33,35,60.

Ofo

Olujinmi tun samulo ofo ti o je o kan lara awon ewi alohun Yoruba ninu iwe itan aroso

O bayeje . Fun apeere:

Eye ki i fo , ko fori so igi,

Eku ki i rin nigbo ko fori so igi

Iko kiko o kan ki i ko ejo le se

Eja ki i gbodo kigbe otutu

Toro ginni ladiye toko eemo bo … (o.i. 9)

Oloyede, o re Ajadi lo se adura fun un ni igba ti awon ele gbe re n ba a dawo o idu nnu pe o ri ise .

Gbolohun maye si ni ipede naa fun Ajadi pe alo ati abo re ko ni lewu .

Wo oju iwe 31 ati 41 fun apeere ofo miiran .

94

Oriki

Oriki naa ko gbe yin ninu ilo ede Olujinmi ninu i we itan aroso O bayeje , gbogbo awo n

oriki ti o jeyo je oriki orile o si wa fun apo nle ati aye si ni . Fun apeere:

Akinwale omo olo fa mojo

Akano e ru

Olalo mi, omo abisujoruko

Ijakadi katakiti loro o fa… (o.i 35)

Adika lo n ki omo re Akinwale ni me san -an, me waa nigba ti o n lo kawe ni oke okun , eyi si n mu

ori Akinwale ati gbo gbo ero wu.

Wo apeere oriki si i ni oju iwe 11,42,68.

Orin

Orisiirisii orin lo suyo ninu iwe itan aroso O bayeje , bi a se ri orin e fe be e naa ni orin

onigbagbo be e ni orin o pe naa ko gbe yin.

Fun apeere:

Fowo sin Jeesu

Ma se fowo muti

Ogogoro ki i sate je se

Fowo sin Jeesu

Ma se fowo muti

(o.i 5)

Awon omode lo maa n ko orin oke yii lati fi Ajadi se ye ye ni gba ti o ba ti mu oti yo t i o si

jokoo si oju kan naa.

Apeere orin miiran wa ni oju iwe 15,94,105.

95

3.3 AJA LO LERU: OLADEJO OKEDIJI

Koko

Ife Ilu

Lapade olo paa ti o fi ise sile lati mojuto oko ti baba re fi sile fun un lo fi ife nla han si ilu

re nipa ipinnu re lati se ise ti awon olo paa se laseti . Okanojo kan is e le ijinigbe , olejiya ati igbo

gbingbin lo gba igboro ilu Ibadan ati agbegbe re kan . Gbogbo ilakaka awo n o lo paa lati wagbo

de kun fun awon o daran yii , pabo lo n jasi.

Lapade pe lu alabaasisepo re (Tafa Igiripa) pa itu meje ti o de n pa lati re yin awo n o daran

ti o n da awo n ara ilu laamu . Iwa ipa ni Lapade ati Tafa fi n ri okodoro o ro gba le nu awon

o daran. Tafa Igiripa je akin e da itan , lo na atile ri okodoro o ro nipa ibi ti Angelina wa , wo n yo

eyin Tiamiyu . Wo n tun de Taiwo, Dele, Ko la ati iya agba mo le ni Ikereku .

Nitori ife ilu ati lo na ati je ki alaafia de ba awon eniyan ilu Lapade fi ori la o po lop o

ewu.Ko tile bikita nipa e m i ara re .Opo lopo igba lo n lo si buba awon o daran yii . Ibuba awon

agbingbo ti Lapade lo lo ti ri To lani omo o do Angelina ti wo n ji gbe .

Bi o tile je pe ori oka ni Lapade ati Tafa fi n ho i mu nipa wiwo buba awo n o daran lo

sugbon pe lu ipinnu okan , ifayaran , ati ife ilu ti won ni lo kan Lapade ati Tafa se aseyori nipa fifi

oju awon o daran ajo mogbe ati agbingbo han , ise ti o ga ol o paa Audu Karimu ati awon olo paa

egbe re se laseti.

Ilara

Audu Karimu o ga olo paa je onilara eniyan . Inu re ko dun si bi Lapade ati awon janduku

re se n se aseyori nipa fifi oju awo n ole, ajo mogbe ati agbingbo han . Opo igba ni Audu Karimu ti

gbiyanju lati ri i pe oun fi Lapade han ge ge bi o daran sugbo n Lapade mo ero okan Audu yii , o si

n kiyesara lati ri i pe ero Lapade yii ko jo le oun lori .

Audu lero pe ohun ti ko kan Lapade lapa le se lo n toju bo . Idi ti o fi ro bayii ni pe Lapade

ti fi is e o lo paa sile . Ni ero Audu ko ye ki Lapade maa gba ise awo n o lo paa s e. Pe lu gbogbo ilara

Audu si Lapade, o han gbangba pe Aja lo le ru , iro ni pepe Audu Karimu n pa.

96

Ikuna awon Olo paa

O han gbangba pe awon olo paa kuna lati kapa awon ole , ajo mogbe ati agbingbo ni ilu

Ibadan ati agbegbe re . Iwa awon o daran wo nyi ko ijaya ba awon ara ilu , eyi lo si n mu awon iwe

iroyin ke gbajare lemolemo si ijoba lati gbe o ga awon olo paa Audu Karimu kuro nitori awon ara

ilu gbagbo pe ko kun oju osunwo n ge ge bi o ga olo paa .

Ikuna awon olo paa yii lati kapa awon iwa o daran o kanojo kan to n sele ni ilu lo mu

Lapade pinnu lati wadi i awon o daran naa. Lapade si se aseyori.

Ahunpo Itan

Ori me waa ni Okediji pin iwe itan Aja lo leru si. Ori kinni ni ibe re ahunpo itan . Ni ori yii

ni onko we ti so o di mimo o kan -ojo kan iwa o le , ijinigbe ati igbo gbingbin to n lo ni ilu Ibadan

sugbo n ti awon olo paa kuna lati kapa o daran wo nyi . Ori kinni yii naa ni Audu Karimu o ga awon

olo paa ti ka Lapade si aru fin, eyi lo si mu ki Lapade pinnu lati fi oju awon arufin naa han ki o le

we ara re mo .

Ori keji si ikeje ni aarin ahunpo itan . Ori keta ni Tafa ti gbe Taiwo lo si o do Ja mpako. Ni

ile Jampako ni Taiwo ti salo mo Lapade ati Tafa lo wo . Salami Kemberu ati Karimu Alakooba wa

owo Taiwo ti Lapade hu lo na oko wa sugbo n gbogbo akitiyan awon ole mejeeji yii pabo lo jasi

ninu ori kerin . Ninu ori karun-un ni Angelina ti wa be Lapade lati baa wa To lani omo o do re ti o

sonu. Lapade si se ileri fun Angelina pe oun yoo sapa oun lati je ki omo o do re naa di riri.

Tafa Igiripa gba Lapad e ni imo ran pe ki wo n wa To lani ti o sonu lo si o do Tiamiyu

Alapamasise be e ni ninu ori kefa ija n la si be sile . Dele, o kan lara awon o daran yii lo so fun

Lapade pe Ikereku ni wo n gbe To lani omo o do Angelina to sonu lo . Ori keji ni Lapade ati Tafa ti

lo si Ikereku, wo n si ri i pe o o to ni o ro ti Dele so.

Ori keje si ikewaa ni opin ahunpo itan . Lati ori kejo ni itan naa ti n sare titi ti o fi de opin .

Tiamiyu ati awon o daran egbe re yooku fi iya je Dele fun jijuwe to juwe aba Gbeku ba fun

Lapade ati Igiripa . Wo n daamu nigba ti iya agba so fun won pe ale jo wa laba , apejuwe awon

alejo yii ti iya agba se lo je ki wo n mo pe Lapade ati Tafa lo wa si aba . Dele ni tire raye salo

nigba ti awon egbe re n wa Lapade . Ori kesan -an ni awon agbingbo t i pinnu lati lo tu gbogbo

igbo ti wo n gbin danu ki awon olo paa to de , eyi lo fun Lapade ati Tafa ni anfaani lati pada si aba

Gbekuba. Lapade de iya agba mo le , o fun To lani ni ounje , o si ko owo ko re nsi ti o wa ninu agolo

ninu ape re igbo . Le yin eyi ni o mu Se lia , ati To lani lo pe lu re .

97

Ogbo n Iso tan

Ogbo n iso tan arinurode ni Okediji lo lati se agbekale itan aroso Aja lo leru. Bi o tile je pe

itan aroso Aja lo leru je itan aroso , ajemo o ran dida amarabumaso eyi ti o da le sise iwadii awon

o daran nipa lilo awon janduku .O na ti Okediji gba se agbekale itan aroso yii ke sejari . Ogbo n

iso tan ti o samulo wa ni ibamu pe lu irufe itan ti o so . Itan aroso Aja Lo Leru kun fun oniruuru

ise le to yara kankan , asotan ko fi akoko awon onkawe sofo rara.

Ogbo n iso tan arinurode yii tun fi aaye sile fun awon ogbo n iso tan miiran bii apejuwe (o.i.

1,5,7,61,79). Oro adaso (o.i 12, 43), igbekale ajemo iran (o.i 22,23, 37,65) iwe iroyin (o.i 13, 57,

142) redio (o.i 41, 55, 65, 93, 141), itan ninu itan (o.i 133).

Ifiwawe da

Ni abe iso ri yii awon e da itan me fa pataki ni a o maa se agbeye wo won . Awon e da itan

yii ni Lapade , Tafa Igbiripa, Audu Karimu , Tiamiyu Alapamasise , Gbekuta ati Se li.

Lapade

Olu e da itan Aja Lo Leru ni Lapade je , Olo paa ti o ti fi ise sile ni Lapade. Kiku ti baba

Lapape ku lo je ki o fi ise olo paa sile lati le mojuto oko ti baba re fi sile fun un . Orisiirisii iwa

o daran ti o gba ilu Ibadan kan ti awon olo paa ko le kapa lo mu Lapade pinnu lati wadii awon

o ran naa ko si ko wo n le olo paa lo wo .

Lapade je e da itan ti o ni ife ilu re lo kan . Awon abuda pataki ti Lapade ni ni agbara ,

iforiti, ipamo ra, be e ni o mo orisiirisii ogbo n ati ete ti awon o daran maa n lo . Awon ohun ti o mu

Lapade se aseyori nibi ti awon olo paa ti kuna ni igboya ti o ni , agbara re ati ogbo n ori re . Lapade

je alarojinle e da , ipa ti Tafa Igiripa ko ninu aseyo ri Lapade naa ko se e fowo ro se yin.

Audu Karimu

Oga awon o lo paa ni ilu Ibadan ni Audu je . Alabaasise po ni Audu je pe lu Lapade nigba ti

Lapade si wa le nu ise olo paa . Onilara eniyan ni Audu je , inu re ko dun si Lapade lori o ro awon

o daran ti o n tojubo. Gbogbo igba ni Audu n wa o na lati foju Lapade han ge ge bi arufin .Sugbo n

gbogbo ilakaka yii , pabo lo jasi.

98

Audu kuna ge ge bi o ga olo paa nitori pe lasiko ti o je o ga awon olo paa ni ilu Ibadan iwa

ipa ati o daran n gbile si i ni . Eyi lo mu awon ara ilu ke gbajare si ijoba pe ki wo n ni ki Audu maa

lo, eyi lo si mu Audu koriira Lapade ti o si ri i ge ge bi o ta re .

Tafa Igiripa

Janduku ati ele wo n ti o ti gba ominira ni Tafa Igiripa je , lati igba ti Lapade ti wa ninu ise

olo paa lo ti mo Tafa ge ge bi o daran ati janduku , ni kete ti Lapade pinnu lati wadii awon o daran

to n da Ibadan laamu, o ranse pe ki Tafa wa sise po pe lu re . Tafa je e da itan oloooto , pe lu gbogbo

o kan, e mi ati agbara ti o ni lo fi sise fun Lapade . Alaforiti eniyan ni Tafa , ge ge bi o ti je o kan lara

awon o daran nigba kan , o mo orisiirisii ogbo n ti awon o daran yii maa n lo, be e ni o mo ibuba

awon o daran yii pe lu . Otito inu ti Tafa fi sise pe lu Lapade lo je ki ise naa rorun fun Lapade be e

ni Tafa ko ipa pataki ninu aseyori Lapade .

Tiamiyu Alapamasise

Tiamiyu je o kan lara awon o daran to n da ilu Ibadan laamu , o do Tiamiyu ni awon o daran

egbe re yooku ko ko maa n gbe enike ni ti won ba jigbe wa fun ipamo . Tafa lo gba Lapade ni

imo ran pe ki wo n wa To lani omo o do Angelina to sonu lo si o do Tiamiyu , e nu Dele ni Tafa ati

Lapade ti gbo pe Ikereku ni wo n gbe To lani lo .

Ge ge bi oruko re , o le, ole ati alapamasis e e da ni Tiamiyu , o wa pe lu awon o daran egbe re

yooku ti wo n n tu igbo ti won gbin danu nigba ti Lapade yinbo n fun un, awon olo paa si fi oju re

wi ina ofin .

Gbekuta

Oga awon agbingbo ni Gbekuta . O ni oko igbo ti o da ti o si n ta fun awon ara ilu .

Alabaasise po ni Gbekuta , Tiamiyu , Taiwo, Ko la ati Dele je . Gbekuta pinnu lati pa Dele nigba ti

wo n gbo pe oun lo juwe aba wo n ni Ikereku fun Lapade .

Gbekuta je ika ati osonu e da , oun lo dabaa pe ki won pa Se li sugbo n Taiwo ko jale pe

iyawo oun ni Se li . Gbekuta naa bo so wo sinkun awon olo paa ni oko igbo, oju re si ri mabo .

99

Se li

Arewa omobinrin ni Se li , owo ti baba re ya lo wo Taiwo ti ko si ri da pada lo so o di ero

Ikereku, Se li je alaaanu e da ati eni ti okan re gbooro . Aanu Lapade ati Ta fa ti o se Se li lo je ki o

tu asiri gbogbo ohun ti o n lo fun Lapade . Olo gbo n eniyan ni Se li , bi be e ko , ko ni le ri aaye ba

Lapade so gbogbo ohun ti o ba a so. Iranwo ti Se li se fun Lapade ati Tafa ni oko igbo lo je ki

Lapade se aseyori. Bi o tile je pe Lapade ti so fun Se li pe ki o maa mu To lani lo si Ibadan , sibe o

fara pamo lati mo ohun ti yoo s e le si Lapade ati Tafa . Iranwo ti Se li s e yii bo si akoko , eyi si fi

Se li han ge ge bi akin obinrin .

Ilo Ede

Awon o na ti Okediji gba lo ede ninu itan aroso amarabumaso Aja lo leru fi han ge ge bi

onko we ti o gbo ede, to tun mo bi a se n gbe ede kale . Awon ilo ede ti a o maa se agbeye wo won

ni: afiwe, ifo ro dara, ibado gba gbolohun, ede adugbo, owe, oriki ati orin.

Afiwe

Okediji lo o po lopo afiwe ninu itan aroso Aja lo leru . Awon afiwe ti Lapade samulo yii je

ki ohun ti o n so yeni si i. Fun apeere:

O dabi aditi ti n woran, to n ri

Ohun to n s e le , ti ko gbo nnkankan,

Tabi bi igba ti eniyan ba n wo sinimo ti kii so ro (o.i 44)

Salami Kemberu wa si ile Lapade loru lati wa gbe owo to hu lo san -an ojo naa lo . Lapade ko sun,

o n wo ole naa bi o se wole la iso ro . Bi Lapade se dake laiso ro yii ni Okediji se fi Lapade we aditi

ati eni ti n wo sinima .

Tubo mu enu re niyi yawuyawu bii ti ologbo yii ,

ti agbo n re si n dan San-an bi igba baara (o.i 8)

Lapade se alabaapade Audu o ga olo paa le yin ojo pipe ti Lapade ti kuro ninu ise olo pa a. Tubo mu

Audu ni Lapade fi we ti ologboo ti o si fi agbo n re ti o n dan we igba baara .

100

Ifo ro dara

Lati le tabuku o ga awon olo paa ati lati fi aijafafa awon olo paa han ni Lapade se fi oruko

Audu Karimu dara .

Ki lo tile n du to n ri mu gan -an?

Ko le da adie mu, ka too so pe awon tagbotagbo (o.i 3)

Ibado gba

Ge ge bi akewi , Okediji maa n lo ibado gba gbolohun lati fi idi awon o ro re mule . Lapape beere

lo wo Tafa boya o setan lati yo eyin Tiamiyu meji , Tafa dahun lati fi imuratan re han .

Ki ni aake n se ti o le lagi

Ki labiku n se ti o le paya e le kun

Ki lagbara ojo n se ti o le gbo modie ? (o.i 87)

Awon gbolohun me ta oke yii lo ba ara won do gba , ti o si muni lo kan bi ede ewi .

Ede adugbo

Okediji je onko we tki o gbo oniruuru ede ati ede adugbo . O maa n je ki o kan lara awon e da itan

re so ede adugbo kan ni ile Yoruba nigba ti o ba ye . Fun apeere:

Salami Kemberu so ede Ije sa nigba ti owo te e ni ile Lapade

Ole maa dahun , o ni, E so ni ran mi aa

Emi tika ni gunke . Me riiun je , me de leo. Me di rise .

Iun mu mi jade lule leini. We a meo die ko mi o ga?

Me sadede jale , ebi lee pa mi (o.i 45)

Owe

Owe je baraku fun Okediji ninu iwe itan aroso Aja lo leru . Okediji fi igbagbo re ninu owe

han pe owe Yoruba je iri nse pataki fun ibaniso ro o na ti Okediji gba lo owe ninu Aja lo le ru .

Nigba ti o to awon owe kan bi a se n lo wo n loju aye , o se atunse si awon kan nigba ti o si fi

awon owe kan se alaye .

Fun apeere nigba ti Lapade n bo lati o na oko lori ke ke re , o gun oke naa ja bi idan , ko

ronu atiko bireeki, ke ke re saa n gbe e lo nitori o fe tete de ile.

Esin ki i ko are asarele (o.i 6)

101

Okediji se atunse owe yii tori o to ni bi awon Yoruba se maa n pa a . Wo n a ni “Bo ti wu ni laa

semo le eni” .

Bakan naa nigba ti Lapade wa lori ke ke re ti o n bo lati o na oko o gbo iro kan ninu igbo , tori iwa

ati ifura olo paa ti o ni , o mo pe iro naa mu ifura dani . Eleyii da Lapade loju eyi lo mu Okediji lo

owe kan lati fi idi eyi mule .

Ikun ni, nkan ti eniyan ba mo o n s e ,

Bi idan ni i ri (o.i 3)

Okediji mo pe owe yii le ma yee o po awon onkawe daadaa , nitori idi eyi o se alaye owe

naa. O ni bi oun ba n lo ninu oko e pa ni toun , oun ki i mo igba ti e pa fi maa n de enu oun . Oun

kan maa n ba e pa le nu oun ni . Okediji salaye pe iwa olo paa ko fi Lapade sile , o je eni ti o ni ifura

pupo .

Oriki

Oriki tun jeyo pupo ninu itan Aja lo leru . Tafa Igiripa ti o je o kan lara awon e da itan Aja

Lo leru tile fe ran lati maa ki ara re laimoye igba , oriki re yii si fi han ge ge bi janduku ati ipanle

e da.

Emi Tafa Igiripa omo Lawale ,

Emi Ajao aro funra mi , abojuubomole ru

Emi abekun-un-pomo-le rin-in pomo le kun ,

Olojuu-ba-mi de ru-bomo-mi, emi aya -jinmo -girigiri (o.i 57)

Fun awon apeere oriki miiran wo oju i we 22, 23, 40, 46, 82, 83, 56, 130 ati 134.

Orin

Ninu Aja lo leru Okediji lo orin alo kan eyi ti o ni itumo pataki , Lapade ko orin yii fun

igba ako ko lati fi aibale okan awon oluwadii , o daran ati awon olo paa han.

Awodi oke, o ro p‟e nikan o ri un

Awodi oke, fifo to fo, giga t‟o ga

Awodi oke, o ro p‟e nikan o ri un

Awodi oke (o.i. 17)

102

Ni ge re ti Lapade ko orin yii tan o be re si i ni itumo ijinle lo kan re . O fi ara re we awodi

oke ti o ro pe enikan ko ri oun fun owo ti o hu lo na oko ati Taiwo ti o de mo igi. O ranti pe Audu

o ga olo paa ri oun nigba ti o n lo si Ak anran, be e abiyamo kan naa ri oun. Igbakugba ti Lapade ba

ti fura si is e le kan lo maa n ko orin awodi oke .

Fun apeere orin miiran wo oju iwe 31, 16, 84.

103

SE GILOLA ELE YINJU EGE : I.B THOMAS

Koko

EreAgbere-Se gilola Ele yinju Ege Ele gbe run oko Laye ti o je omo onibii niran ati arewa obinrin

fi ojukokoro ati agbere ba aye ara re je nitori ewa ti Ele daa fi jinki re . Se gilola lo s ile babalawo

lati se aajo atimaa ri owo gba daadaa lo wo awon ale re sugbo n o seni laaanu pe babalawo lo gba

ogo wundia Se gi , eyi si fa wahala nla laarin Se gilola ati Banko le oko alarede re . Se gilola ba

okunrin ale re kan salo si Sekondi , ibe lo si wa ti iya re se je alaisi . Se gilola se oku iya re , aye

gbo , o run si mo . Le yin isinku iya re ni Se gilola yan agbere sise ni ibaada . Bi o ti n gbe dudu, lo n

gbe pupa . Ko pe , ko jinna , aisan nla kolu Se gilola eyi ti o mu ki awon okunrin maa sa fun un .

Se gilola ko ni omo kankan laye mo be e ni atije di isoro fun un . Igba yi pada fun Se gilola , ko ni

omo kankan laye mo be e ni atije di isoro fun un. Igba yi pada fun Se gilola , eyi lo mu un ko itan

igbesi aye re fun awon eniyan lati ke ko o pe asegbe kan ko si , ati pe asepamo lo wa . Pe lu imi

e dun, abamo ati ipohunrere ekun ni Se gilola n so itan igbesi aye agbere ti o gbe .

Ahunpo Itan

Apa ogbon ni Thomas pin iwe itan aroso S e gilola Ele yinju Ege si ahunpo itan aroso

se gilola je eyi ti o bani lo kan je lati ibere . Apa kinni ni ibe re ahunpo itan , ibe si ni Se gilola ti be re

imi e dun re ti o si n kabamo gbogbo awon igbesi aye ti o ti gbe se yi n. Ona ti iwe itan aroso

Se gilola gba be re je eyi ti o muni lo kan ti onk awe si n fe lati mo ohun to sele nipa kika iwe naa

pari. Apa keji si ikokandinlo gbo n ni Se gilola ti sipaya gbogbo igbesi aye agbere ti o gbe se yin .

Apa ogbo n ti o je opin ahunpo itan ni S e gilola ti so ile iya re to ku di ile ase w o le yin ti o sin oku

iya re tan . Lairote le , aisan nla kan kolu S e gilola eyi lo si so o di awomo ju fun awon okunrin .

Pe lu orisiirisii o ro aanu ati ike dun ti Thomas n so lo orekoore ninu iwe ita n aroso Se gilola, o mu

imo silara ati ife awon on ko we duro titi de opin..

Ibudo Itan

Ibudo itan gbogbogboo fun itan Emi Se gilola Ele yinju Ege , Ele gbe run Oko Laye ni ile

Yoruba ni ilu Eko . Awon ibudo itan pato si ni , Ile iya Se gilola , ile Ayo ka, Ile Abio la , So o si

Alagogo E yingbe ti , Ile Banko le ati Se kondi.

104

Ogbo n Iso tan

Ogbo n iso tan oju -mi-lo-se ni Thomas lo fun kiko iwe itan aroso Se gilola Ele yinju Ege

tori Se gilola ti itan naa sele si ni o fi enu ara re so itan igbesi aye re fun araye gbo . Ogbo n iso tan

miiran ti o tun jeyo ni ogbo n iso tan onile ta , lasiko ti Se gilola n ko le ta si onko we yii , ogbo n

iso tan onile ta je tuntun si awon onkawe ede Yoruba . Eleyii je ki i we naa se ite wo gba nitori o je

itan asiri igbesi aye e da kan . Ogbo n pe ki e da kan maa so asiri itan aye re nipa le ta kiko je ki

awon onkawe fe lati ka iwe naa ati lati mo ohun ti o s ele . Ogbo n le ta yii je ki itan Se gilola je mo

itan ije wo e se tooto , eyi si mu ibaje dani . Awon ogbo n iso tan miiran ti o tun jeyo ni ogbo n

pipadase yin ati igbenilo kan soke .

Ifiwawe da

Awon e da itan me fa ni a o maa s e agbeye wo won ninu iwe itan aroso S e gilola Ele yinju

Ege Ele gbe run Oko Laye . Awon e da itan naa ni Segilola , Ayo ka, Sanya, Labo de, Banko le ati

Asabi.

Se gilola

Arewa obinrin ni S e gilola je, omo onibiiniran ni pe lu. Se gi ni abike yin ninu omo me fa ti

iya re bi sugbo n gbogbo awo n ti o s aaaju Se gilo la maraarun ti je ipe Olodumare lati kekere won.

Baba Se gilola jade laye nigba ti Se gi di omo odun kan ati o se kan abo . Iya S e gilola gbiyanju

pupo lati to omo re so narere be e ni ko fi ohun kan je e niya , gbogbo ilakaka a ti akitiyan mama

Se gilola lori re pabo lo ja si . E wa ti Olo run fi jin ki Se gilola ko si i lori o si yan agbere s is e ni

ibaada. Orisiirisii okunrin ni Se gilola balopo ti o si gba owo lo wo won .Olojo ti o je babalawo lo

gba ogo wundia Se gilola , eyi si da yanpon -yanrin sile nigba ti oko ala rede re Banko le mo eyi .

Se gilola bimo fun Banko le sugbo n nitori is ekuse, omo naa ku le yin osu meje a bo ti o bii .

Se gilola ba ale re kan salo si Seko ndi , ojo to ku ojo meji ki ope o dun kan ti Se gilola sa kuro ni

ilu Eko ni wo n ranse si i pe iya re je alaisi , le yin i sinku iya Se gilola , o so agbere sise di

ise .Se gilola je e da itan olojukokoro ati alaini ite lo run , ko ranti pe ti idi ba baje tan , ti onidii lo

maa n da .Aisan nla kolu u , ojere iwa agbere re , o si kabamo iwa agbere re .Se Yoruba bo , won ni,

abamo ki i siwaju , e yin o ro ni i wa .

105

Ayo ka

Ore korikosun Se gilola ni Ayo ka je , gbogbo awo n owo ati e bun ti awo n o kunrin fi n ta

Se gilola lo re , ile Ayo ka ni o maa n ko won pamo si . Ayo ka yii kan naa lo mu Se gilola lo si ile

babalawo to gba ogo wundia Se gilola , gbogbo akitiyan iya Banko le lati ya S e gilo la ati Ayo ka ko

so eso rere, le yin iku As abi iya Se gilola , Ayo ka lo ranse si Se gi pe iya re ti ku.Ayo ka ge ge bi e da

itan je o re buruku , imo ran ti Ayo ka fun Se gilola wa lara ohun ti o je ki Se gilola so agbere sise di

owo. Ika ati arirebanije o re ni Ayo ka je .

Sanya

Sanya ni o kunrin ako ko ti o ba Se gilo la so ro ife . Se gilola fe ki Sanya se igbeyawo alarede

pe u oun sugbo n Sanya so fun Se gilola pe eewo ni arede gbigbe je ni idile awon . Se gi be re si ni

gba owo lo wo Sanya , o si ko lati je ki e bi Sanya wa ri iya re , Sanya fi Se gilola sile o fe iyawo

meji miiran o si n se omoluabi .

Labo de

Labo de je o kan lara o re kunrin Se gi, O se ileri pe oun yoo ti oruka arede bo o lo wo , bi o

ba gba ife fun oun . Se gi mo pe Labo de ko le fe oun sile ge ge bi aya tori baba Labo de fe ran an lo

si ilu oyinbo lati lo ko ise Lo ya . ati pe awo n obi Labo de ti n se o na o do mobinrin , omo olowo kan

fun Labo de lati ba a gbeyawo .Se gilola fi Labo de sile le yin ti o ti gba o po lopo owo ati dukia lo wo

re , gbogbo akitiyan Labo de lati gbe san iwa e tan Se gi pe lu re pabo lo jasi.

Banko le

Banko le ara Ita -Iko se ni Se gilola se igbeyawo alarede pe lu , s ugbo n akutupu hu lale ojo

igbeyawo Se gilola nigba ti Banko le mo pe okunrin miiran ti gba ibale re . Inu iya Banko le ko dun

fun is e le yii , be e ni iya Se gilola dubule ibanuje fun o ro aiyege omo re , o si so pabanbari o ro sii .

Se gilola bimo fun Banko le sugbo n omo naa ku le yin osu meje ati aabo . Pabanbari re ni pe

Se gilola sa ba ale lo si Sekondi .Banko le fe iyawo miiran , o si bimo . Po nun marun un ni Banko le

fun Se gilola ni igba ti iya re ku .

106

Asabi

Iya Se gilola ni Asabi je , omo me fa ni Asabi bi sugbo n Se gilola ti o je abigbe yin nikan ni

o duro sin in . Gbogbo ilakaka Asabi lati je ki omo re Se gilola yan an re lo jasi pabo . Se gilola fi

iya re sile ba ale salo si Sekondi , be e ni nigba ti o ku ojo meji ki o pe odun kan ti Se gilola ti ba

ale re salo ni won ranse si pe iya re ku . Se gilola sin iya re , aye gbo , o run si mo .Iya rere, abiyamo

tooto ni Asabi sugbo n ironu omo re kan soso ni o seku pa a.

Ilo Ede

Awon ilo ede pataki ti a o jiroro le lori ninu itan aroso Se gilo la E le yinju E ge E le gbe run

Oko Laye ni afiwe , akanlo ede, owe, oriki,Ese bibeli ati orin .

Afiwe

Thomas s e amulo afiwe lo po lo po ninu itan aroso Segilola , apeere afiwe ninu itan

arosoSe gilola niyi :

Oju emi Se gilola lo wu bi eso igi

Olo bo un boun yii (o.i30)

Eyi lo mu ki okunrin naa maa nawo fun mi ni ibo le bii larira.

Se gilola fi oju re to wu nigba ti o be re si ni se aisan we eso igi o lo bo unbo un . Be e ni o fi bi

okunrin naa se n nawo fun un we arira .

Akanlo ede

Akanlo ede naa tun jeyo ninu itan aroso Se gilola Ele yinju Ege . Fun apeere:

Labo de si ri i pe oun ko tii rinnkan mu je lori mi (o.i 20)

Eyi tumo si pe Labo de ko ti i raye ba Se gilola ni asepo tabi ibalopo , lati igba naa ni okunrin naa

ti n gbiyanju lati fe fi o be e yin je emi Se gilola nisu (o.i 26)

Okunrin naa n gbiyanju lati ba Se gilola ni ibalopo . Wo ape e re si i ni o.i. 30, 35, 43, 50, 54,56.

107

Owe

Ilo owe wo po ninu itan aroso Se gilola Ele yinju Ege , O fe re je pe oju iwe ko o kan ninu

itan aroso naa ni owe sodo si. Bi a se maa n pa owe lawujo Yoruba ni Thomas s e fi si e nu awo n

e da itan re .

Fun apeere o kan-o-jo kan owe wo oju iwe 11,13,17,23,26,29,35,37,43,51.

Oriki

Oriki naa tun jeyo ninu itan aroso Se gilola Ele yinju Ege Ele gbe run Oko Laye . Bi apeere

Gbeere ire o, iya mi Asabi ogun (o.i. 7)

Se gilola ni o n ki iya re be e lo na o run ni igba ti o ranti re

Abe ke omo mi, omo agbe-gba losi

Omo Olugbo n, omo-akin to bi nana .

Iya Se gilola lo n ki i ni me san -an me waa ni igba ti o n lo ile oko

Ese Bibeli

Thomas s amulo awo n e se Bibeli lo na to to , bi o tile je pe o lo ese Bibeli ti o po , O lo wo n lo na ti

o ye, awon ese Bibeli wo nyi n se a fihan iyipada okan ibe ru si okan ikabamo ohun buburu , ti o si

setan lati yipada .

Fun apeere awon ese Bibeli , wo oju iwe 102, 103, 111.

Orin

Thomas lo orin lo po lo po ninu itan aroso Se gilo la E le yinju Ege , bi o se samulo orin idarayabe e lo

tun lo orin owe , alujo ati orin onigbagbo . Fun apeere, orin ninu itan aroso Se gilola Ele yinju Ege ,

wo oju iwe 5,10,11,13,18,20,21,24,33,34,39,41.

4.0 Agbalogbabo

Ninu ipin karun -un labe modulu ke ta yii a ti s e itupale awo n iwe itan aroso Yoruba me rin o to o to ,

awo n iwe itan aroso me re e rin naa ni Omo Olokun Esin ti Adebayo Faleti ko , O bayeje ti Bunmi

Olujinmi ko , Aja lo leru ti O lade jo Okediji ko ati itan Emi Se gilola Ele yinju Ege Ele gbe run Oko

Laye ti I .B Thomas ko . A so ro nipa koko ti iwe me re e rin dale , ahunpo ita n ko o kan ati o gbo n

iso tan ti a fig be wo n kale , be e ni a jiroro nipa ilo ede awo n onko tan iwe itan aroso me re e rin .

108

5.0 Isonisoki

Ni ipin karun -un yii a ti keko o pe:

Adebayo Faleti ni o ko itan aroso O mo Olokun E sin

Koko kan pataki ti itan aroso O mo Olokun E sin dale ni ominira

Apa me ta ni a pin itan aroso O mo Olokun E sin si

Ile Yoruba ni agbegbe Oke -Ogun ni ibudo gbogbogboo fun itan aroso O mo Olokun E sin

O gbo n iso tan oju-mi-lo-se ni Faleti fi s e agbekale itan aroso O mo Olokun E sin

Ajayi O mo Olokun E sin ni olu e da itan ninu itan aroso O mo Olokun E sin

Ilo ede Faleti ninu itan aroso O mo Olokun E sin fi han ge ge bi onko we ti o dangajia

Awo n o na ede ti Faleti s amulo ni Afiwe , ede atijo , akanlo ede ati owe

O lade jo Okediji lo ko iwe itan itan aroso Aja lo le ru

Ori me waa ni Okediji pin iwe itan aroso Aja lo le ru si

O gbo n iso tan arinurode ni a fi gbe Aja lo le ru kale

Lapade ni olu e da itan Aja lo le ru

Awo n o na ede ti O lade jo Okediji s amulo ni afiwe , ifo ro dara, ibado gba gbolohun, ede

adugbo, owe, oriki ati orin

Bunmi Olujinmi ni o ko itan aroso O bayeje

Ogun ile aye , ibawi obi ati pataki e ko iwe ni itan aroso O bayeje n paroko re

Ori mo kanla ni iwe itan aroso O bayeje pin si

O gbo n iso tan arinurode ni Olujinmi fi gbe itan aroso O bayeje kale

Ajadi ni olu e da itan O bayeje

Afiwe, awitunwi, aso regee, owe, o fo , oriki ati orin ni wo n je ilo ede Olujinmi ninu

O bayeje

I.B Thomas lo ko itan aroso S e gilo la E le yinjue ge E le gbe run O ko Laye

Apa o gbo n ni Thomas pin ita n aroso S e gilo la si

O gbo n iso tan oju-mi-lo-se ni a fi gbe itan aroso S e gilo la kale

S e gilo la ni olu e da itan ninu itan aroso S e gilo la E le yinjue ge E le gbe run O ko Laye

Awo n ilo ede inu iwe itan aroso S e gilo la E le yinjue ge E le gbe run O ko Laye ni afiwe ,

akanlo ede, owe, oriki, e se Bibeli ati orin .

109

6.0 Ise Sise

i. S e iso nisoki awo n iwe itan aroso me re e rin ti a ti tupale

ii. Paala laarin ilo ede awo n onko we iwe itan aroso me re e rin ti a tupale

iii. S e o rinkinniwin alaye nipa aroko ti awo n onko we iwe itan aroso me re e rin ti a gbe

ye wo n fi itan aroso wo n pa fun awujo

7.0 Iwe Ito kasi

Adebo wale , O. (1999). Ogbo n Onko we Alatinuda. Lagos: The Capstone

Iso la, A. (1998). The Modern Yoru ba Novel: An Analysis of the Writer’s Art. Ibadan: Heinemnn

Educational Books.

Ogundeji, P.A. (1991). Introduction to Yoruba Written Literature, ExternalStudies Programme,

Department of Adult Education, University of Ibadan, Ibadan.

Ogunsina , B. (1992). The Development of the Yoru ba Novel 1930 – 1975. Ilo rin: Gospel Faith

Mission Press.

Ogunsina , B. (2001) „Idile ati Idagbasoke Litire s o Apileko Yoruba‟ ninu E ko Ijinle Yoruba,

E da Ede, Litireso ati Asa. Bade Ajayi (olootu). Ilorin: University Press Ltd.

Ogunsina, B. (2002). Saaju Fagunwa. Ilorin: Department of Linguistics and

Nigerian Langauges, University of Ilorin.

NATIONAL OPEN UNIVERSITY OF NIGERIA (NOUN) YOR282 ... · i NATIONAL OPEN UNIVERSITY OF NIGERIA...

Documents

Transcript of NATIONAL OPEN UNIVERSITY OF NIGERIA (NOUN) YOR282 ... · i NATIONAL OPEN UNIVERSITY OF NIGERIA...