mta Keinau sa kagi Pilipino - Pag-aaral ng wikang Filipino, …Published in cooperation with the...

Keinau sa Kagi Pilipino

Pag-aaral ng Wikang Filipino

Cotabato Manobo

Keinau sa Kagi Pilipino

Pag-aaral ng Wikang Filipino

Learning the Filipino Language

SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS - Philippines, lrn..:. 1993

Published in cooperation with the

Commission on Philippine Languages and the

Department of Education, Culture and Sports Manila, Philippines

Additional copies of this publication maybe obtained from:

Book Depository P. 0. Box 2270 CPO

1099 Manila

This book or any part thereof may be copied or adapted and reproduced for use by any entity of the Department of Education, Culture and Sports without permission from the Summer Institute of Linguistics. If there are other organizations or agencies who would like to copy or adapt this book we request that permission first be obtained hy writing 10:

Summer Institute of Linguistics P. O. Box 2270 CPO

1099 Manila

We wish 10 express appreciation lo the Canadian International Development Agency am.I the Alberta Agency for International Development for their assistance in the production of this publication.

Cotnbnto Mnnobo Fillpino Curriculum

03.86-393-IC 62.120P-935015N ISBN 971-18-0228-7

Printed in the Philippines SIL Press

l;.'

REPUBLIKA NG PILIPINAS REPUBLIC OP THB PHILIPPINES

KAGAWARAN NG EDUKASYON, KULTURA AT ISPORTS DEPARlMENT OF EDUCATION, CUL1lJRE AND SPORTS

TANGGAPAN NG KALIHIM IOFFiCE OF THE SECRETARY)

UL Complex, Meralco Avenue Puig, Metro Manila

PAUNANG SALITA

Ang mga isla, kagubatan at mga kabundukan ng ating bansa ay tahanan ng iba't-ibang pamayanang kultural na ang bawat isa ay may sariling wika at kaugalian. Ang ating kultura ay mahalagang piraso ng isang magandang mosaik - iyan ang hansang Pilipinas.

Ang ating bansa ay mayroong utang na loob sa pamayanang kulturnl. Maraming panahon na ang nagdaan na ang kaugalian, wika at magandang layunin ay nakatulong sa ikauunlad ng ating makabansang pagkamamamayan. Maipagmamalaki natin ang ating pamanang Pilipino habang nagkakaroon tayo ng malawak na pang-unawa sa mga kulturang ito.

Sa mga kadahilanang ito, kinakailangang maparigalagaan ang mga wika at kinaugaliang pamayanang kultural ng Pilipino. Ang aklat na ito, na nasa wika ng pamayanang kultural ay may layuning tumulong sa pangangalaga niLo. Ito ay ginawa para mapaghusay ang kakayahan sa pagbasa at pag-unawa, at para palawakin pa ang kaalaman sa pamamagitan ng pagbasa sa sariling wika. Ang paraang ito ng pag-aaral sa pamamagitan ng paggamit ng unang wika ay makapagpapaangat sa sariling wika at ang pagbabasa nitn ay isang kapaki-pakinabang .na karanasan.

Dahil dito, labis ang pasasalamat ng sambayanang Pilipino sa Summer lnsLitute of Linguistics (SIL) dahil"sa kanilang pagsusumigasig na mapanatili al mapalaganap ang kulturang Pilipino sa pamamagitan ng babasahing ito.

Ikinararangal, kung gayon, ng Kagawaran ng Edukasyon, Kultura at Isports na ipakilala ang aklat na ito, ang pinakabagong edisyon, para mapaunlad ang karunungang bumasa't sumulat sa pamayanang kultural. Sa pagtulong sa mga kumunidad na ito, ang kabutihan ng buong hansa ay nalululungan.

Disycmbrc 15, 1992 Armand V. Fahclla

Kali him

•

Preface

This curriculum for teaching Filipino was prepared for the Cotabato Manobo people located in the municipaliiies of Senator Ninoy Aquino, Lebak, Kalamansig, and Palimbang, all in the province of Sultan Kudarat, Southern Philippines.

, It was designed to be used by trained Manobo lay teachers

who understand and speak Filipino. Its purpose is to teach Manobo adults who have finished basic and advanced literacy classes, and the "Magbasa Kita" levels one and two of DECS. It is also to fulfill the wishes - of those who expressed their great desire to learn the national language.

This curriculum is composed of 37 lessons. This course will take approximately three to four months, if classes are conducted two or three times a week with a maximum of five hours per day. The initial lessons teach about Philippine distinctives .

This course was written by Ms. Leonida S. Guil-an, of the Translators Association of the Philippines (TAP). In addition to personal experience, the following were helpful in writing the curriculum: Modyul Big. 2 and Modyul Big. 3-DECS, Kasanayan sa Filipino - Grade I (Binagong Edisyon), Pag-unlad sa Wika - Grade 3 (Serye ng Proded) and Let Us Converse in. Filipino, by L. C. Buenaventura (Phoenix Publishing House, Quezon City).

Special recognition is given to Mrs. Aida Binayao of TAP and Ms. Lillian Underwood of the Summer Institute of Linguistics (SIL) as consultants, who, aside from their help in checking this material have greatly inspired the writer. Special thanks to Mrs. Bea Abadi;;mo of TAP, for checking the Filipino text and to Mrs. Ellen Errington of ~IL, for keyboarding~all these lessons.

Edungan Kagi Diya Sa Tegetulu Denu Sa Pesuwan Siini Keinau

Siini mepoko kepengagl binae1an ani meedungan sa keinau sa kagi Pi1ipino ataw ka Taga1og. '

Pineukit ini i, metiigan sa medoo Menubu sa egoh di Pi1ipino da ma. Metiigan da ma sa egoh di duen medoo nesetigesa balangan kagi owoy adat, owoy kepigtuu diya sa uwang Pi1ipinas, dodoo apay di pa diya, tapay doo neki1ala ki langun Pilipino.

Metiigan ma sa egoh di apiya enda nesetepeng sa kagi ta langun duen doo sa sebaen kagi nehemili diya uwang Pilipinas kena ta mesetiig, owoy iya sa kagi Pi1ipino.

Huenan di tigtu miulan meketiig ki ma umikagi sa kagi Pilipino. Ini sa pesuwan di edungan sa keinau sa kagi Pilipino diya siini libelu eg-unutan.

. .

Sa medoo ungay& mebaelan amok ubus de sa ketulu siini libelu eg-unutan.

1. Metiigan de sa medoo eg-inau sa:

- denu sa nita menuwa, Pilipinas.

- owoy sa medoo tanda egpeki1ala sa Pilipinas.

- owoy sa pesuwan maen di ya Pilipino da ma.

· 2. Ani uman da pa meiyap uminau sa kagi Pilipino.

3. Ani me.ketiig sa medoo eg-inau sa medoo kagi Pilipino~

4. Ani mekesetawit da de sa tigtukeey-keey Pilipino amuk kailangan da gamiten iya we.

5. Ani mekebaluy da de egsulat sa duwa balangan sulat diya Pilipino, unutan da sa lima baed sa nesugat ukit kesulat.

6. Ani mepion sa keseloyukay da diya sa liyu etaw beken Menubu dana da neketiig sa egoh di anan da doo Pilipino.

.. -

Listawan Deno Sa Dalem Siini Libelu

Lapin

1. Edungan Kagi D~a Sa Tegetulu Denu a Pesuwan Siini Keinau

2. Keinau Denu Kenita Owoy Sa Nita Menuwa, Pilipinas (Pag-aaral tungkol sa ating Bansa/Sino ang Ating

I mga Ninuno?) 1-20 ' - Agdaw 1, 2, 3, owoy 4

3. Kesetepent Sa Titik Pilipino Owoy Menubu (Pagha ambing ng Alpabetong Filipino at Manobo)

21-24 Agdaw 5

4. Keadat Diya Sa Keingadan Etaw (Tagunng Pamitagan) Agdaw 6 25-31

5. Medoo Kagi Eg-igsa (Mga Patanong) Agdaw 7 owoy 8 32-38

6. Ngadan Etaw, Lugal, Langun Taman (Pangngalan) Agdaw 9 39-42

7. Ngadan I~ambi sa Ngadan Etaw (Ang anghalip) Agdaw 10 owoy 11 43-49

(Panghalip na Pang-isahan) Agdaw 12 owoy 13 50-57

(Panghalip na Pangmaramihan) Agdaw 14 58-61

Ketepeng Denu Sa Medoo Panghalip - Agdaw 15 62-63

Denu Sa Liyu Panghal~p - Agdaw 16 64-67 , I

(Panghalip na Paari) Agdaw 17 owoy 18 68-75'

8. Ngadan Isambi Sa Ngadan Sa Hinagtay/Langun Taman (Panghalip Sa Pangalan ng Hayop o Bagay)

Agdaw 19 owoy 20 76-82

9. Kekilala Sa Me~oko Olom Owoy Sa Olom (Parirala at angungusap} Agdaw·21 83-87

Medoo Baed Sa OJom (Mga Bahagi ng Pangungusap) Agdaw 22 · 88-92

Medoo Balangan Olom (Uri ng Pangungusap) Agdaw 23 owoy 24 93-100

10. Medoo Kagi Egpetiig sa Egoh-egoh (Mga Salitang Naglalarawan) Agdaw 25 owoy 26

Medoo Kagi Egpetiig Sa Lugal (Mga Salitang Naglalarawan ng Pook) Agdaw 27

Medoo Kagi Egtulon Sa Palas-palas sa Medoo Mekaen (Mga Salitang Naglalarawan ng Pagkain) ·

Agdaw 28

11. Medoo Kagi Egtulon sa Egbaelan (Pandiwa) Agdaw 29, 30 owoy 31

12. Sa Kegamit sa Po owoy Ho (Ang Gamit ng Po at Ho) Agdaw 32

13. Nesugat Kegamit sa Raw owoy Daw owoy Rin owoy Din (Wastong Gamit ng Raw at Daw at Rin at Din)

Agdaw 33

14. Medoo N~adan sa Agdaw owoy Bulan (Alamin ay Pangalan ng Mga Araw at Buwan)

Agdaw 34

15. Medoo Baed sa Sulat (Mga Bahagi ng Liham) Agdaw 35

16. Duwa Balangan Sulat (Dalawang Uri ng Liham, Liham Paanyaya

at Pangkaibigan) Agdaw 36 owoy 37

17. Medoo Igsa Denu Sa Tepeng

18. Medoo Tabang Diya Sa Tegetulu

101-108

109-112

113-115

116-131

132-135

136-140

141-143

144-148

149-155

156-157

158-159

ii.. I

,\~ctaw 1 B:1t~1ng:

Kcinau Sa Kagi Pilipino (Pag-aaral ng Wiknng Filipino)

Ngadan Di Etaw Sa Pilipino? Sinu-sino ang tinutukoy na mga Filipino?

ligol sa Tegetulu: Dakel kalatas duen mapa sa Pilipinas. I ni sa kebael ko: Ta pay ko de tenai ataw ka pedeketi diy;'i k:datkat kem'l egtaeng sa mcdoo eg-inau.

l.iy11 tigol: Dakel kalatas ken:) di nekesulat sa Sino Ako, a1 ~.1:1_n .\~Q_Nakatirn?

1-\ct•dung: Duyuy yu sa tapay netiigan da. Kesimh£1 .

. \. Fdungan kagi sa Tegetulu diyn sa medno eg-inau. "Na, igoh uminau ki denu kenita owoy sa keugpa ta diy:'1 s11111

tancl. Ungaya ta metiigan, "Ngadan di etaw sa Pilipirn .r

B lni sa baelan sa TegetulU. I. Sulati ko diya bb. sa kagi, Pilipinas. Basa ko diya kt'nag.l.1

duwa gule ligo da egdineg-dineg. Aguie pcbasawi kn m., diya kenagda duwa gule. Aguie sulati ko ma sa k:1gi. Pilipino. Basa ko duwa gule, agule kagda ma ~:1 llla•,;1

duwa gule.

l imikagi sa Tegctult1. "Sa Pilipinas, iya sa dakd nh'llll\\:1

Sa Filipino, iya sa etaw. Na, igoh inauwan ta sa dt·m1 "· ·. menuwa ta Pilipinas owoy sa keduwan sa ngad<1t; Pili pi no."

~ rrinudui ko sa mapa sa Pilipinas ani rnetum<imaan :;;! t'µinau. Tuloni ko kagda. "lni sa mapa sa Pilipinas. lni sa dakel tana neulinguta·1 sa dakcl dagat. Sa Pilipinas nebaed diya telu gepung1r!. lya sa menuwa Luzon, Visayas owoy Mindanao." Aguie tinudui ko siini medoo ngadan da diya map:i igpehaa ko owoy sigbaen-haen ko pebasa kenagdi1. Meseselengan da masa duwa gule. Aguie pelaµh.,, ~ ' ibgi.

"Na, siini medoo menuwa nebaed ma diya sa medoo pelubinsiya. Kita, neketena ki diya pungul Mindanao diya pelubinsiya, Sultan Kudarat. Na, langun sa etaw eglesut diya Pilipinas owoy daya ma de eg-ugpa, langun da eg-ingadanan Pilipino, liyu daa sa etaw kedu sa tigesa menuwa. Owoy kita, Pilipino ki ma em) ka kaini ki eg-ugpa diya sakup Sultan Kudarat doo, sa sebaen pelubinsiya diya Mindanao." Aguie tinudui ko sa Sultan Kudarat diya Mindanao.

4. Pelagbas ka ikagi. "Na, duen labi melatuh balangan kagi diya menuwa Pilipinas." (Ingadan ka sa medoo liyu kagi, upama: medoo balangan Menubu, Waray, Tagalog, Cebuano, Ilonggo, Ilokano, Kinaray-a, Binukid, Tiruray, Tiboli, lbaluy, owoy liyu pa.)

"Owoy duen sa kena sa medoo etaw nesetigesa-gesa diya adat owoy diya sa egpigtuuwen da. Dodoo apiya di pa duen sa kena da enda nesetepeng, langun da doo Pilipino. Diya Pilipinas, duen sebaen kagi daa kena ta langun mesetiig. Owoy iya sa kagi Pilipino. Iya pesuwan di inauwan ta sa kagi Pilipino ani metiigan ta ma sa kagi megamit ta egsetawit diya sa Iiyu duma ta Pilipino labi pa sa enda metiig diya sa kagi ta Menubu."

C. Kebasa sa medoo kagi diya bb. 1. Sulati ko siini medoo kagi diya bb.

nayon mga lalawigan tinatawag

nakatira bulubundukin Mindanao rito

matatagpuan bumubuo probinsya pag-aralan pambansang wika gusto pinakamalaking pulo

2. Basa ko diya kenagda sigbaen-baen, ligo da egdineg-dineg.

3. Pelikui ko dema. Huna ko basa sa sebaen kagi agule ilingan da sa binasa ko. Tinudui ko sa medoo kagi egbasawen ko. Imet yu de basa sa langun kagi nekesulat dahiya.

4. Umow ko sa sebaen eg-inau ani kagdi sa tuminudu sa mtrdoo kagi diya bb. owoy meseselengan da masa langun. Tuloni ko sa selepangan sa medoo kagi.

D. Kebasa sa mepoko olom. (Mebaluy tapayen isulat ini i diya bb. amuk umenget owoy mebaluy ma amuk diya' melabel kalatas, dodoo kailangan tapay de nekesulat

2

diatas pa ani ipedeket daa amuk egbasa yu de). lni sa has;1wc.11 yu: (Sulati ko ma sa ngadan menuwa yu diya liniya).

Sino Ako at Saan Ako Nakatira?

Ako ay isang Manobo na nakatira dito sa nayon ng

Sa huluhundukin ng probinsya ng Sultan Kudarat mat;itagp11a11 ang nayon ng

Ang Sultan Kudarat ay isa sa mga probinsya na sakop ng lalawigan ng Mindanao.

Ang Mindanao ay isa sa mga tatlong pinakamalalaking pulo 11:1 humuhuo sa hansang Pilipinas.

Ang mga katutubo rito sa Pilipinas, ay tinatawag na 1rn:;;

Filipino.

Filipino ang pambansang wika ng Pilipinas.

Kahit ako ay isang Manoho ako pa rin ay isang Filipin1 ·.

Ito ang dahilan kung hakit gusto kong pag-aralan ang ,1 ikang Filipino.

Ang wikang Filipino, ang wika ng aking bansang Pilipi11:1s.

I ni sa haelan sa Tegetuh~1:

I. Basa ko sa gugud diya sa medoo eg-inau ligo da cgdi11egdineg.

Pelikui ko dema. Basa ko sa uman sebaen mepok6 (llom. dumuli ma masa sa medoo eg-inau taman diya sH ken;I ko cgsabuh. Aguie uman ka de basa. Anan de di1 ;!

taman meelut yu de sa gugud.

l Dull ko pehasa kagda, meseselengan da lttngun.

l. Peh<1sa ko sa sehaen eg-inau ani duminegdineg da;: ~a liyu egtuluen. Umow ka uman sa sebaen pa eg-inau .1111 bi11 li ma sa masa.

:•. Pehasa ko kagda diya sa penemdem da daa, ligo d.1 egpenemdem sa selepangan sa egbasawen da.

6. Selepang ko sa binasa yu diya Menubu. Basa ko sa uman olom owoy petumamai ko diya sa medoo eg-inau.

7. Pesulati ko kenagda diya sa nutbuk da.

E. Keselepang sa binasa da. Pesagbii ko kenagda siini medoo igsa. Mebaluy isulat da diya sa kalatas da laga tepeng:

1. Ano ang pangalan ng ating bansa? 2. Isulat ang pangalan ng mga pulo na bumubuo ng

bansang Pilipinas? 3. Sino ba ang mga Filipino? 4. Ano ang pambansang wika ng Pilipinas? 5. Tayo rin ba ay mga Filipino? Bakit?

Kesulat diya kalatas. Pagbaybay: Pesu]ati ko kenagda siini medocr kagi diya kalatas da.

1. wika 5. pag-aralan 9. bumubuo 2. mga 6. matatagpuan 10. Mindanao 3. gusto 7. nayon ll. nakatira 4. pinakamaJaki 8. probinsya

Tepengi ko sa igsulat da amuk nesugat. Arnuk duen sa kagi kena da neamu, sulati ko diya abay di sa nesugat kagi. Aguie pelikui ko sa kalatas da owoy pesulati ko diatas sa medoo kena da neamu, duwa gule.

F. Keduli Petumamai ko sa kena da neamu. Duli ko sa medoo igsa diya kenagda owoy tuloni ko sa nesugat sagbi di.

G. Galebek diatas.

4

Dulien da masa diatas sa gugud binasa yu ani menadam da sa kebasa diya Pilipino. Mepion amuk telu gule da basawen.

·\gdaw 2 Ba tang:

Denu Sa Dakel Menuwa Ta Pilipinas Tungkol Sa Ating Bansong Filipinos

I 'igol sa Tegetulu - Mapa sa Pilipinas. Tuladan sa kalabaw, hulok sampagita, maya, bangus, ma11gg:1. nara, Dr. Jose Rizal. Chart: "Perlas ng Silangan" Book: "Pilipinas ang Bayan ko, Perlas ng Silangan" ( DECS)

Keedung: Duyuy owoy Kesimha .

. \. Kcduli Tulonen sa Tegetulu: "Egoh muna agdaw ininauwan yu <.knu sa Pilipino. Owoy duen ma sa netiigan yu denu sa Pilipina!..

1. Ngadan di etaw sa Pilipino? 2. Kena eg-ugpa sa etaw Pilipino? 3. Ngadan sa liyu balangan kagi egdinegen yu diyi1 siin1 lugal ta Pilipinas?

Na igoh, duen pa sa uman inauwan ta denu sa lugal ta Pilipinas."

n. Unelan SU Tegetulu. 1. Sulati ko diya bb. sa Perlas ng Sihmgan. Basa ko di~:I

kcnagda. agule pehasawi ko ma diya kenagda .

., Tuloni ko ini i: "Sa Pilipinas eg-ingadanan ma Perl<_!s !l£ Silangan ( = Mapulu batu diya tebowon agdaw). Duen sa sehat·n maama, sa ngadan di si G. Lirio San Juan, owoy ducn sa igsulat di denu sa Pilipinas. lni sa batang sa igsulal di. Pilipinas, Ang Ating Bansa - Perlas ng Silangan."

3. Pehauwi ko sa kalatas, epe sulat iya we owoy basa k" pelawa muna diya kenagda.

Pilipinas Ang Ating Bonsa - Perlas ng Silnngan (G. Lirio San Juan)

Pilipinas ang ating bansa. Bayan ito ng ating mga ninuno. Bayan ito ng ating mga magulang. Dito tayo isinilang. Dito tayo naninirahan. Nasa timog-silangan ito ng Asya. lsang pulong bansa ito sa dagat Pasipiko. Kilala ito ~;a tav.·ag na Perlas ng Silangan.

Isang pulong bansa ang Pilipinas. Napaliligiran ito ng mga dagat. May malalaki at maliliit na pulo rito. Tatlong malalaking pulo: Luzon, Visayas at Mindanao. Luzon ang pinakamalaking pulo. Pangalawa sa laki ang Mindanao. Ang ikatlo ay ang Visayas. May 7,107 ang kabuuang bilang ng mga pulo. Mahigit sa 4,000 sa mga ito ang wala pang pangalan.

4. Pebasawi ko diya sa sebaen eg-inau, dumineg-dineg daa sa liyu eg-inau. Aguie pebasawi ko kenagda langun, meseselengan da.

5. Baed ko telu geumpung sa kedoo egtuluen ko. Sa muna umpung iya sa masa sa muna baed diya sa kalatas. Sa keduwa umpung iya sa masa sa keduwa di owoy sa ketelu umpung diya sa ketelu baed. Aguie seugpuwen de basawen sa medoo eg-inau. Mesesegule da masa.

6. Aguie pebasa ko sa medoo eg-inau diya sa penemdem da daa.

7. Igsai ko sa medoo eg-inau. 1) Aling pulo tayo nakatira?

( = Tayu di pungul sa kena ta eg-ugpa?) (Mindanao)

2) Ano ang isang pangalan ng Pilipinas? ( = Ngadan sa sebaen ngadan sa Pilipinas?)

(Perlas ng Silangan) 3) Ano ang pinakamalaking pu!o?

( = Ngadan sa uman dakel pungul?) (Luzon)

8. Selepang ko sa binasa yu diya sa medoo eg-inau.

C. Medoo tanda egpekilala so nita dakel menuwa.

6

Tuloni ko ini i: May mga sagisag na nagpapakilala sa ating pagkabansa. Alamin natin ang mga ito.

( = Duen sa medoo tanda egpekilala sa nita dakel menuwa Pilipinas. Inauwan ta langun ini i.)

1. Aguie pehauwi ko sa bandila diya sa medoo eg-inau. Tinudui ko sa kailangan ipetumama ligo ko eg-ikagi. Bigtekad ko sa bandila amuk meuma ko de sa denu sa tanda amuk duen gila. (Amuk enda duen bandila, baeli

ko daa sa deluwing diya bb. ataw ka uman mepiun amuk cgbael ka sa kalatas palas bandilci owoy baelan sa balck di.)

Tutoni ko ini i: Ito ang bandilang Filipino. May tatlong kulay ito,

pula, asul at puti. \ ng pula ety sagisag ng kagitingan.

Ang asul ay sagisag ng kahayanihan.

Ang puti ay tanda ng kalinisan.

=

=

May isang araw na may = walong sinag.

Napapaligiran ito ng = tatlong bituin.

\ng tatlong bituin ay = ang Luzon, Visayas, at Mindanao.

Ang bandila ang pinaka- = mahalagang sagisag ng ating bayan.

Kung nananatiling mapayapa -= ang ating bansa, walang digmaan ay nakikita ang asul sa itaas ng ating bandila.

Ini sa bandila sa Pilipino. Duen sa telu balek di, melalcga

gadungldinggung, owoy mcbub Sa melalega tanda sa kchalaw.

Sa dinggung/gadung tanda "a kebagel.

Sa mebula tanda sa kelanili.

Duen sa sebaen agdaw di (\WO)

duen walu senang di. Neseulingutan telu bitue11 ini i

Sa telu bituen iya sa Lu1u11. Visayas owoy Mindan;., ,,

Sa bandila sa temu miul:111 tand;1 sa nita dakel menuwa.

Amuk metana sa keugp:·i t11,

enda duen g_ila, hauwc11 ta s;: balek dinggung diy<\ lekt':ita-. sa nita bandila.

Ngunit kung may ibang bansa na makipaglaban sa ating mga kawal upang agawin ang ating bansa ay makikita ang pula sa itaas ng ati11~· handila. (big sabihin ay mayroong digmaan sa ating bansa.

( = Dodoo amuk duen liyu mcnuwa mangay gumila sa medno sundalu ta ani agawen da sa nita menuwa, hauwen sa halek melaleg<'1 diya lekeatas sa nita handila. Petiig, duen dakL·I gil:1 diyc'1 sa nita menuwa.)

Jr., :1ng dahilan kung hakit iginagalang natin ang ating bandiL1. ( = Jni sn pesuwan maen di ya eg-adat:m ta SC1 nita h:indil:'t. l

l'uwing itataas ito, sabay ang pag-awit ng Pambansang Awit l;i!1:n 1:1vn'y titigil at haharap sa bandila bilang paggalang.

l = Uman gule pehagtawen ini i owoy duyuyen ma s;1

Parnbansang Awit, langun ta umugpa owoy umisalu di' :·1 \:i

bandil:1 ani ipehaa ta sa keadat.)

2. Pehauwi ko sa medoo tuladan da ligo ko eg-ikagi ini i langun: ·

* Ang ka1abaw na katulong ng mga magsasaka ang pambansang hayop ng Pilipinas.

* Ang maya ang pambansang ihon ng Pilipinas. Laganap sa ha1os lahat ng dako ng Pilipinas ang ibong maya. Ito ang dahilan kung bakit napiling pambansang ibon ito ng Pilipinas.

* Sampagita ang ating pambansang bulaklak. Maputi ang kanyang kulay at may mahinhing bango ito.

* Bangus ang pambansang isda natin.

= Sa kalabaw iya sa hinagtay kinilala dinit Pilipinas. Kagdi sa egtabang sa medoo etaw eggalebek diya tana.

= Sa maya iya sa nekilala manuk dinit Pilipinas. Buyu nekeselup diya menuwa Pilipinas sa maya. Huen~n di ini sa nehemill manuk dinit Pilipinas.

= Sa bulok sampagita iya sa nekilala bulok ta. Mebula sa balek di owoy mepion sa ngadeg di.

= Sa seda bangus iya sa seda kinila]a dinit menuwa ta.

* Mangga ang ating pambansang = Sa mangga iya sa bunga't kayu hungangkahoy. Matamis ito kinilala ta dinit Pilipinas. kung hinog. Meemis ini i amuk me1ega.

* Nara ang pambansang punung- = Sa kayu nala iya sa kinilala kahoy natin. Matigas at kayu ta dinit Pilipinas. matibay ito. Metegas owoy melah) ini i.

* Si Dr. Jose Rizal ang ating pambansang bayani.

= Si Dr. Jose Rizal sa eglalag mebagel maama. Kagdi sa kinilala diya uwang Pilipinas.

8

3. Tutoni ko ini i: Ang mga ito ay mga sagisag na nagpapakilala sa ating bansang Pilipinas. Alamin ang mga ito at tandaan.

( = Langun ini i sa tanda sa dakel menuwa ta Pilipinas. Kailangan metiigan ta ini i owoy enda lipengan ta duu.)

4. Igsai ko kagda: l) Anu-ano ang nakikita natin sa a ting bandila?

( = Ngadan sa eghauwen ta diya sa nita bandila?) 2) Ano ang kahulugan ng tatlong bituin?

( = Ngadan sa selepangan sa te]u bituen?)

3) Anu-ano ang sagisag ng ating bansa? · ( = Ngadan sa medoo tanda sa nita dakel rnenuwa

Pilipinas?) 4) Ano ang pinakamahalagang sagisag sa ating hansa't

( = Ngadan sa tigtu mepulu tanda diya sa dakcl menuwa ta owoy ini ma sa eg-adatan ta?)

5) Bakit maya ang pambansang ibon ng Pilipinas? ( = Maen di ya maya sa manuk nehemili dinit menuwa ta?)

6) Ano ang nagagawa ng kalabaw hilang tu long sa mga magsasaka? ( = Ngadan sa mebaelan sa kalabaw ani nwhuliga11 di sa etaw eggalebek tana?)

i ), Galebek dintas Dulien da masa sa "Pilipinas ang Ating Bansa" amuk dt1r·11

kupya da.

Agdaw 3 Ba tang:

Deno Sa Menuwa Ta Pilipinas Tungkol Sa Ating Bansang Pilipinas

Tigol sa Tegetulu: Meiabel kalatas kena di nekesulat sa "Pambansang Awit."

Tuladan sa: sayang balintawak (saya sa Tagalog) kimona (kawal sa Tagalog) barong Tagalog (kawal maama) daun anahaw

Keedung: Duyuy owoy kesimba.

A. Keduli 1. Pebasawi ko diya sa medoo eg-inau sa "Pilipinas ang Ating

Bansa", mesesegule da masa.

2. Baed ko duwa geumpung sa kedoo egtuluen ko. Aguie pebasa ko kagda tig-segeliniya ani mesesagbi-sagbi sa kebasa da taman meelut sa egbasawen.

3. Igsai ko sa medoo eg-inau: 1) Ano ang isa pang pangalan ng ating bansa?

( = Ngadan sa sebaen pa ngadan sa menuwa ta Pilipinas?) (Perlas ng SHangan) 2) Aling pulo tayo nakatira?

( = Ngadan sa kena ta eg-ugpa?) (Mindanao) 3) Ano ang tawag sa mga taong katutubo dito sa Pilipinas?

( = Ngadan sa kepengadan sa etaw eglesut dinit Pilipinas owoy tigtu etaw dini? (Pilipino) 4) Anu-ano ang mga sagisag ng ating bansa?

( = Ngadan sa medoo tanda kena di mekilala sa menuwa ta?) 5) Alin ang pinakamahalagang sagisag?

( = Ngadan sa tigtu miulan/mapulu tanda kena ta mekilala?) (bandila)

B. Edungan Kagi:

10

"Ini egoh di ipelagbas ta sa keinau ta denu sa nita menuwa. Medoo de sa netiigan yu tanda egpekilala sa nita menuwa. Dodoo duen pa sa Hyu kailangan metiigan yu."

I

t ·. I bang Sagisag ng Ating Bansa ( == Liyu tandc:) egpekilala sa nita menuwa.)

I. Tuloni ko ini i: "Tungkol naman sa kasuotan?"

Ang saya ng halintawak, ay kinikilalang kasuotan ng rng:1 habae at kasama nito ang kimona.

( = Denu sa ginis: Sa balangan saya pine-ngadan:t f'

balintawak iya sa nekilala igluhuh sa medoo ha.vi owoy sa bala di iya sa kimona.)

2. Aguie pehauwi ko sa tuladan da ligo ko eg-ikagi.

3. Kepctumama. Tuloni ko ini i: "Uman balangan kagi at:1v ka halangan etaw, duen ma sa hagda munoy keginis. Upama kita i medoo Menubu, tigesa ma sa kelobing ta diya sa Ilukanu, Lanawen, ataw ka Taubalay. Duen nm sa medoo balangan etaw dini't Pilipinas enda eggamit s;1 lobing. Na, nesetigesa-gesa sa keginis ta, dodoo anan mcpion owoy enget ma enu ka ini sa tanda kil11l;1l'n kt'11.1

ta ncketigesa diya sa liyu.

"Na, dana di Manila sa nehcmili pesu sa langun dakel nemuwa diya uwang Pilipinas, owoy sa medoo Tagaloµ eg-ugpa diya Manila, huenan di kinilala sa hagda halangan kekegal kena di natandaan sa uwang Pilipin<•'diya sa liyu. Upama diya sa Japan (kena sa Apun). China (kena sa lnsik), owoy diya sa America (ken<) sa Malikanu). Dodoo enda kailangan unutan ta sa pal:1s s.: hagda kekegal enL1 ka duen doo sa munoy nita. kt'.11:·1 1 1

ma nekilala."

l. Pelagbas ka owoy tuloni ko ini i diyc:I Tagalog mun:1 aguit'.· diy<i Mcnuhu:

··Ang harong-Tagalog ay kinikilala namang kas111)t; 11 '•L'

mga lalaki." ( = Sa ha rang-Tagalog, iya sa nekilala igb\' :ii .·, medoo maama.)

" Pehauwi ko ma sa tuladan di. Tu Joni ko ini i: Bat ong 'T'<Jgalog sa ngadan di enu ka sa epe di medoo T11g;il()g

11. Aguie sulat i ko diy;'1 bh. sa medoo ngad~m da.

sayang halintaw<1k kimona harnng-Tagalog. ataw ka harong-Filipino

7. Tuloni ko ini i: "Ito ang iba pang sagisag ng ating bansa tungkol sa kasuotan."

( = Ini sa liyu pa tanda egpekiJala sa nita menuwa (Pilipinas) denu sa ginis.)

8. Pelagbas ka. Tuloni ko ini i: "Ang anahaw ay kinikilalang pambansang dahon ng Pilipinas. Ginagawa itong abaniko, sombrero, at iba pa."

(.= Sa anahaw, iya sa nekilala daun dinit Pilipinas. Egbaelan da ini i kabkab, sayap, owoy liyu pa. Medoo sa kena di egkegamit iya pesuwan di hinemili da ini i.)

9. Pehauwi ko sa tuladan di owoy tuloni ko sa ngadan di diy<i Menubu.

10. Sulati ko sa ngadan anahaw diya bb. Pebasawi ko diya kenagda.

11. Tuloni ko ini i: "Ang mga ito ay sagisag ng ating bansang Pilipinas."

( = Na siini medoo siini sa medoo t~nda egpekilala sa nita menuwa Pilipinas.)

12. Aguie pebasawi ko dema diya sa medoo eg-inau.

U. Pambansang Awit = Duyuy sa Pilipinas

12

Edungan kagi. Tuloni ko ini i: "Mayroon din tayong pambansang a wit na pinamagatang, "Lupang Hinirang." May ilang taong nag-tulungtulungan upang mabuo ang awit na ito.

Si G. Julian Felipe ang gumawa ng tugtog, inayos ito ni G. Hilarion F. Rubio at isinalin naman ni G. Camilo Osias sa wikang Ingles.

Dahil ito ay pambansang awit, mahalaga at nararapat Jang na malaman natin bilang mga mamamayan. Pag-aralan natin ito.''

..

( = Duen ma duyuy sa nita menuwa owoy sa hat;n1g d1 iya sa "Lupang Hinirang." Duen sa pila gedaw 11eschul1;~ <tnl mehaelan siini duyuy.

Si G. Julian Felipe sa migbael sa ligeng di ataw k:t godoy di, inupion ini i sa sebaen ma etaw si G. Hilarion F. Rubio owoy hinali i G. Camilo Osias diya sa kagi lngli.;

Dami di duyuy irii i sa nita menuwa Pilipinas, miul;rn owoy enget ma metiigan ta ini i enu ka ctaw ki dinit Liwang Pilipinas. Inauwan ta ini i.)

I. Sulati ko sa Pamhansang Awit diya hh. amuk cnd:'i 1 :!':i•_. ,11

nekesulat diya dakel kalatas.

Basa ko diyi1 kenagda sa Pamhansang Awi! ligo da r 1.!1 iinq: di neg .

Lupang Hinirang

Bayang magiliw, Perlas ng Silanganan Alah ng puso Sa dihdih mo'y huhay. Lupang hinirang, Duyan ka ng magiting s~1 manlulupig di ka pasisiil.

Sa dagat at bundok, Sa simoy at sa langit mong bugha\\', May dilag ang ttila at awit Sa paglayang minamahal, Ang kislap ng watawat mo'y Tagumpay na nagniningning; Ang hituin at araw niya Kailan pa may ui magdidilim.

Lupa ng araw, Ng luwalhati't pagsinta, Buhay ay langit sa piling mo; Arning 1;yaya na pag may mang-aap1 Ang marnatay nang dahil sa iyo.

A1pile hasa yu de la11gun, peunut de sa mt~doo eg-ir. 1:.

U11yuy ko diy:'1 kenagda. Dumineg-dincg da pcl:rn. ·

5. Aguie peunut da de diya keniko dumuyuy. Duyuy yu duwa gule.

6. Pesulati ko diya kenagda sa duyuy diya nutbuk da.

7. Mebaluy sagpengen yu sa kelasi yu diya sa keduyuy yu dema sa "Pambansang Awit."

E. Galebek Diatas:

14

Tutoni ko sa medoo eg-inau ani basawen da sa duyuy dutu kena da do. Mepion amuk metelepuk da.

Agdaw 4 Ba tang:

Ngadan Di Etaw Sa Tupu Ta? Sino Ang Ating Mga Ninuno?

Tigol sa Tegetulu: Medoo tulada sa: lta, Indones, Malay. Mela be I kalatas kena nekesulat sa tula, "Filipino Akn .. ,

Kcpeedung: Duyuy owoy kesimba.

A. Keduli: J. Duli yu basa sa "Lu pang Hinirang," agule duyuy yu ma.

2. Tutoni ko ini i: "Egoh muna keinau ta, netiigan ta sa mcdoo tanda egpekilala sa nita menuwa."

3. Aguie igsai ko kagda ngadan sa hudi-hudi ininauwnn cla tanda sa nita menuwa.

4. Pesulati ko diya sa sebaen eg-inau diya bb. sa sagbi da. Aguie pebasawi ko diya sa medoo eg-inau sa saghi da diya hh.

B. Edungan kagi sa Tegetulu: "lni egoh di, ungaya ku dumineg yu sa basawen ku kcseolo1111 1\

sa lima (5) etaw. Miulan ini i em) ka diya sa keseolomoy d:1 dinegen ta sa edungan sa tupu ta, kita i medoo PilipinP.

"Na, dineg-dineg yu temu enu ka duen sa medoo igs<I ku arrrnk meubus a egbasa.

"Na, ini sa ngadan sa medoo etaw egseolomoy: si Mang Ambo, Fidel, Perla, Danilo owoy si Aling Rosa. Egscolomoy da diya sa kena i Mang Ambo. Egseolomen da sa dinincg d:1 selengan sa "Araw ng Barangay.'' lgoh dineg yu de s;1 keseolomoy da." ·

C. Kebasa sa Gugud . I. Basa ko sa gugud diy<'l sa medoo eg-inau.

(Kalagayan: Sa hahay ni Mang Ambo. Nasa sa salas a111.: mag-anak. Pinag-uusapan nila ang palatuntunan!! ginanap sa araw ng harangay.)

Mang Ambo: Maganda ang sinahi ni Gobernador. Mahusay siyang magsalita. lsang bansa ... ls:111g wika ... Filipino tayo.

I~

16

Fidel: Talaga naman. Ako ay Filipino. Kayo ay Filipino rin. Tayong lahat ay Filipino.

Perla: Nalito ako kanina. Biro mo may Bisaya, may llokano, Tagalog, Bikolano .... Kayrami palang ibaibang tao rito sa atin. Paano tayo magkakaintindihan? Magkasundu-sundo kaya tayo?

Fidel: Hindi lang iyan. May Muslim, Waray at marami pa. Biro mo, may 86 daw tayong iba-ibang wikain sa bansa.

Mang Ambo: Isang katangian iyan ng ating bansa na dapat nating ipagmalaki. Maraming wikain tayo, pero may iisa tayong wika, Filipino. Dapat naman, sapagkat iisa ang ating bansa. Nagkakaisa naman tayo, hindi ba?

Fidel: Totoo po iyan, Itay. Iyan ang paksa namin sa klase. Ang pagkakaisa sa bansa. ·

Perla: Pero, nalilito pa rin ako. Nabasa ko sa aklat na marami tayong pangkat etniko. Siguro marami rin tayong pinagmulang Jahi?

Fidel: Hindi. Mula tayo sa iisang lahi lamang. Ganito iyon:

Ang unang mga tao raw sa ating bansa ay naninirahan sa yungib. Wala silang damit. Kuma~ain sila ng hilaw na hayop na nahuhuli nila sa paligid.

Danilo: Sila ba ang ating unang ninuno? Sino nga ba, Fidel? Wala na yatang natitirang mga tao sa una ngayon.

Fidel: Ang mga Negrito o Ita raw ang unang taong dumating dito. Heto, may larawan ako rito. Tingnan ninyo.

Maiitim sila, maliliit at sunog ang balat. Pinungpino ang kulot nilang buhok. Sarat ang ilong at bilog ang mga mata. Alam ninyo, wala silang tiyak na tirahan. Pagala-gala Jang sila. Kung saan may pagkain ay naroon sila.

Perla: Baka sila ang ating unang ninuno. Kuya. Saan :;iii naroon ngayon?

Mang Ambo: Aha, e sa malalayong bundok sila naninirahan, hindi ba? Kilala ninyo si Basneg, himli ba? Isa siyang Dumagat na nagdadala sa atin nµ pulot at yantok. Isa siyang lta.

Fidel: Narito ang pangalawang pangkat ng taong dumating sa atin, ang mga lndones. Nakarating siL: rito sakay ng isang ma laking bangka. Tingn:1 n ninyo:

Maputi-puti ang kanilang kulay. Matangos ang ilong. Manipis ang mga labi. Mahaba at unat an!! buhok. Di tulad ng Ita, sila ay may tiyak n~1 tirahan.Marunong silang magtanim at magluto. Higit na marami silang nalalaman kaysa mg:1 Negrito.

Perla: Sita ha ang ating ninuno?

Fidel: Nimmo sila ng ibang Filipinong nasa bulubundukin. Doon sila naglalagi. Ang rnp Ipugaw ay mga katutubong lndones .

. Danilo: Sabi mo, Kuya Fidel, ninuno sila ng ibang

Filipino. Sino naman ang mga ninuno ng ih:1 pa11p Filipino?

Mang Ambo: May iba pa yatang larawan si Fid,·1. Jpaliwanag mo na ngang lahat.

Fidel: Opo, hay. Tingnan ninyo ang larawang it1·1. An!-' tawag sa kanila ay Malay. Sita ang ninunn ng higit na maraming Filipino.

Sumakay sila sa isang batel patungo rito. M:ilihit sila kayso mga lndones. Katamtaman ang taa~. Balingkinitan ang katawan. Kayumanggi ang kula~ Sarat ang ilong at maitim at bilQg ang mga m;1t:1

Katulad ng mga Jndones nagtayo sila ng hahay. Manmong silang magtanim at mag-alaga ng hil\' 1p May palagian silang bahay sa kapatagan. Nakadamit sila. Marunong humasa at su111ul:1t

I~

Sama-sama silang namamahay. Nagtatag sila ng barangay.

Danilo: Barangay! Sa kanila ba natin namana ang barangay?

Mang Ambo: Tama ka, Danilo, at di lamang iyan. Marami sa ating mga gawi at ugali ang namana natin sa kanila.

Aling Rosa: Marahil ay sa kanila rin natin mana ang bayanihan, at ang pagiging magalang sa matatanda'?

Fidel: Opo, pati pagtatanim at pag-aalaga ng hayop. Marami rin sa paniniwala nila ang namana natin.

May iba pang mga dayuhang dumating dito. Buhat sila sa iba't ibang lipi. May Insik, Arabe, Hindu. Dumating din dito at sinakop tayo ng mga Kastila, Hapon at Amerikano.

Nakisama sila sa mga Filipino. Nakipagpalitan sila ng mga kalakal. Bagama't may sari-sarili silgan kilos, ugali, relihiyon at paniniwala, nakibagay sila sa mga Filipino. Tumira sila sa iba-ibang bayan at lungsod. Nakapag-asawa sila ng mga Filipino. Dahil dito, nalahian ng ibang lahi ang iha. Dito nagmula ang mga mestisa at mestiso.

Perla: Pero, sa lahing Malayo pala tayo nagmula at mga Malay ang ating ninuno, hindi ba?

Fidel: Oo, sa palagay ko naman at hindi ka na nalilito ngayon ukol sa pinagmulan natin.

2. Aguie igsai ko sa medoo eg-inau. Sagbian da sa langun igsa ikagiyen ko. 1) Ukol sa narinig nating kuwento marami ba tayong

pinagmulang lahi? ( = Sumala sa nedineg ta gugud medoo pa sa legkangan sa medoo tupu ta?)

2) Kung naiiba ang pinagmulang lahi ng ating mga ninuno, anu-ano ang mga iyon? ( = Amuk medoo balangan sa linegkangan sa medoo tupu ta, ngadan da balangan edo e? - Saghi di: Ita, lndones, Malay)

3) Ano pa ang ibang dayuhan na dumating dito sa ating bansa? ( = Ngadan di pa sa etaw kedu diya sa Jiyu menuwa nekeuma diya sa nita menuwa? - Sagbi di: Insik, Ara be, Hindu, Kastila, Hapon, Amerikano)

4) Sino ang ninuno ng higat na maraming Filipino? ( = Ngadan sa legkangan tupu sa kedoowen Pilipino? - Sagbi di: Malay)

5) Bakit sinasabing ang mga Malay ang ninuno ng maraming Filipino? Maghigay ng mga patunay nito. ( = Maen di ya guwaen da sa Malay sa keduwan sa tupu sa kedoowen Pilipino? Tuloni yu sa pesuwan di.)

3. Aguie selepang ko diya kenagda sa hinasa ko. Uman ko petumamai sa gugud diya Menubu. Mebaluy da umigsa denu sa binasa ko amuk enda iseg neboholon da. Amuk tigttt kailangan owoy meiyapan da dinegen uman. meb'hluy basawen ko uman diya kenagda.

D. Kebnsa sa Tula 1. Pehauwi ko diya sa rnedoo eg-inau sa igsulat tula, "Filipino

Ako."

Filipino Ako

Filipino ako sa anyo at kulay Lahing kayumanggi nagbuhat sa Malay Minanang kultura at kaugalian Sa isip, damdamin lubos na nakintal.

Tagalog man ako, siya'y Ilokano Muslim at Bisaya, Igorot, Pampango; Sa lahi at kulay isang bansa tayo Na nagkakaisa sa lahat ng dako.

Filipino ako, Filipinong tunay Ipagmamalaki sa lahat ng bagay; Lahing kayumanggi, bayan kong hinirang. Natatanging hansa, Perlas ng Silangan.

-, Basa ko diyii sa medoo eg-inau.

J~ Aguie pehasawi ko diy~'t kenagda, meseselengan da langu11.

~i. Haed ko diy<i duwa geumpung sa kedoo egtuluen ko. Agul\ pehasawi ko diy<i kenagda uman sa tula. Umedung sa muna umpung masa diya sa batang di, agule sa kech1w:1

! :;

umpung sa masa sa muna liniya sa tula. Agule pesambi dema masa sa muna umpung. Taka da mesesagbi-sagbi diya sa kebasa da taman meelut da de sa tula.

5. Umow ko sa sebaen eg-inau owoy pebasawi ko kenagdi sa tula. Pedineg ko daa sa liyu eg-inau.

6. Selepang ko sa tula diya kenagda.

7. Pesu]ati ko diya sa nutbuk da sa tula.

E. Gnlebek Diatas

20

Tuloni ko sa medoo eg-inau ani teJepuken da sa tu]a dutu kena da do. Duli-dulien da muna basawen taman sa egoh di meteJepuk da de.

Agdaw 5 Ba tang:

Kesetepeng Sa Titik Pilipino Diya Sa Titik Menubu. Paghahambing ng Alpabetong Filipino at Manobo.

(Comparison of the Filipino and Manobo alphabet.)

Keedung:

A. Keduli

Duyuy yu sa "Pambansang Awit" Kesimba

1. Duli ko pebasa kenagda sa "Pilipinas ang Ating·Bansa." Peseselengan ko kagda pebasa. Pebasa ko ma sa sebaen etaw, ligo sa duma dumineg-dineg daa owoy umunut ma sa mata da diya sa egbasawen sa duma da.

2. Peingadani ko kenagda sa telu pungul diya Pilipinas.

3. lgsai ko kagda, - Tayu di pungul sa kena ta eg-ugpa? - Ngadan sa balangan kagi kena sa langun Pilipino egkesetiig? - Ngadan sa medoo tanda egpekilala sa Pilipinas?

4. Amuk netelepuk da de sa "Filipino Ako," mebaluy telepuken da de, peseselengan ko kagda. Amuk enda pa netelepuk di mehaluy basawen da daa, pesesegulc ko sa kehasa da.

B. Edungan kngi sa Tegetulu diya sa medoo eg-inau: "Na, egoh muna kelasi ta, ininauwan ta sa denu sa Pilipino owoy sa Pilipinas kena ta eg-ugpa. Ini egoh di inauwan ta de sa denu sa kagi Pilipiho."

C. Gnlebek sn Tegetulu: 1. Sulati ko diya bb. sa medoo titik Menubu ehe ini i:

Alpabetong Manobo: Aa Bb Kk Dd Ee Ee Gg Hh Ii Kk LI Mm Nn Oo Pp Ss Tt Uu Ww Yy

Tuloni ko kagda sa igtagped kagi - owoy '

Sulati ko ma diya leketana di sa medoo titik Pilipino ehc ini i:.

Ang Alpabetong Filipino: Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk LI Mm Nn Ng ng Nft Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Ww Xx Yy Zz

21

22

2. Pebasu ko kenagda sa langun titik diya Menubu; meseselengan da langun.

3. Pehauwi ko kenagda sa medoo titik Pilipino owoy basa ko diya kenagda. Tutoni ko kagda, tigesa sa kebasa sa medoo titik Pilipino.

4. Basa yu sa medoo titik Pilipino, seselenganay yu langun.

5. Pebasawi ko sa titik Pilipino diya sa uman sebaen eg-inau.

6. Liboli ko sa titik Ee diya Pilipino owoy diya sa Menubu. Tuloni ko ini i: -.. Nesetepeng sa egoh-egoh da diya sa titik Menubu Ee dodoo amuk bas~wen ta! sa ligeng di -nesetepeng diya sa Menubu titik, Ee." Peikagi ko kagda

~·

Liboli ko sa Oo owoy sa Uu diya Menubu owoy Pilipino ma. Tutoni ko ini i: "Buyu nesetepeng sa ligeng da dodoo sa keikagi sa muna Q melenek owoy sa sebaen y metegas. Sa titik !! diya Menubu owoy Pilipino nesetepeng doo sa ligeng da. Dodoo sa titik Q duen sa kcna da enda tigtu nesetepeng." Aguie peingadani ko kenagda sa duwa ligeng.

7. Liboli ko sa ~ diya sa titik Pilipino owoy diya Menubu ma. Tuloni ko ini i: "Nesetepeng sa egoh-egoh da dodoo tigesa sa Iigeng da." lkagi ko sa ligeng sa p, owoy ilingan da ma.

8. Liholi ko- sa Rr. Tuloni ko kagda: "lni sa titik enda duen diya Menubu." Ingadani ko diya kenagda r, agule peikagi ko ma diya kenagda.

Q. Tuloni ko ini i: "Duen sa medoo titik ig-uman dami di medoo sa kagi sinagbayan kedu diya sa liyu kagi, upama diya sa Inglis, Kastila owoy liyu pa.

l 0. Sufati ko diya bb. sa medoo titik ig-uman. Aguie basa ko diya kenagda duwa gule. Pehasawi ko ma diya sa medoo eg-inau telu gule.

C F J N (en ye) 0 V X Z

11. Sulati ko siini medoo kagi kena di negamit sa medoo titik ig-uman diya tapay titik Pilipino.

Panga1an ng tao:

Corazon Aquino Jose Rizal Zacarias Fuentes Quirino Villamar

Pangalan ng Pook

Juan Chua Pacifico Ybanes Sixto Dizon Virgilio Vasquez

Avenida Rizal Cebu Jolo Cubao Luzon Nueva Ecija Visayas

Chester Sanchez James Perez Jacob Chaves

Zamboanga Zambales

Jbang salita na isinama sa sa1itang Filipino:

jet cassette pizza pie

hamburger zebra

zoo. spaghetti

12. Aguie basa ko sa uman sebaen diya kenagda. ·Pehasawi ko ma diya kenagda epat gule. Langun da masa muna, agule sa langun bayi daa masa, agule sa Jangun maama ma. He langun da deµia, seselenganay da masa.

13. Pcsulati ko kenagda diya sa nutbuk da.

14. Pebasawi ko diya kenagda sa langun titik Pilipino, meseselengan da 1angun.

15. Pebilang ko kenagda sa langun titik Pilipino, ikagiycn da sa sagbi di. (28)

J 6. Aguie pebasawi ko dema diya kenagda. Tabangi ko kagda amuk duen sa kena da egkelikutan.

17. Tuloni ko kagda: "Duen lima (5) sa kedoo patinig diya titik Pilipino, iya sa bawel; a, i, e, o, u. Duen ma duwapulu owoy telu (23) sa kedoo katinig, iya sa medoo kunsunan: b, c, d, f, g, h, j, k, l, m, n, ng, fi, p, q, r. s, t. v. w, x, y, z. "

Sulati ko iya we diya bb. ani metumamaan da sa duwa balangan umpungan, sa inedoo bawel owoy sa medoo kunsunan.

·.

Mesesebaen sa kesulat da sa langun bawel. Mesesebaen ma sa kesulat da sa langun kunsunan. Haa ko sa upama.

Upama: Patinig: a, i, e, o, u

Katinig: b, c, d, f, g, h, j, k, l, m, n, ng, p, q, r, s, t, v, w, x, y, z

18. Pebasawi ko diya kenagda sa medoo patinig agule pebasa ko sa medoo katinig, meseselengan da langun.

19. Aguie igsai ko kagda: '.'Nesetepeng pa sa titik Menubu diya titik Pilipino?" Ini sa sagbi di: Enda tigtu nesetepeng enu ka enda nesetepeng sa kagi Menubu diya sa kagi Pilipino.

20. Pesulati ko diya nutbuk da sa igsulat ko diya bb. medoo · titik Pilipino.

D. Tuh) ko diya kenngda sa duyuy ABC. l. Duyuy ko muna diya kenagda duwa gule agule umunut da

de diya keniko. Aguie duli yu dema.

2. Isulat da sa duyuy diya nutbuk da.

E. Galebek diatas:

2-1

Dulien da inauwan sa nekesulat da diya nutbuk da. Dumuen sa tepeng diya sa setugdug kepengadi da.

Agdaw 6 Ba tang:

Keedung:

A. Keduli:

k.eadat Diya Sa Keingadan Etaw Tungkol sa Taguring Pamitagan (Addressing People Respectfully)

0

Duyuy yu sa "Pambansang Awit." Kesimba

Tepengan sa Tegetulu sa medoo eg-inau. Baelan sa Tegetulii: Tapay ko sulati ini i diya bb. Ilingan da ma isulat ini i diya kalatas da. Aguie sagbian da ma de.

a. Sa~bii yu ini i. Sulati b. Sulati ko sa bala siini yu diya abay di sa ngadan medoo titik. Ok dakel sa di balangan. Patinig ataw nekesulat, diisek sa isulat ka Katinig. yu. Ok diisek sa nekesulat,

dakel sa isulat yu.

I. a o - 5. ng - 1. Y- 6. R -2. b s - 6. i u - 2. h - 7.

~~ 3. e - 7. r - 3. W- 8. 4. j f - 8. x - 4. C- 9. J -

9. q - 5. z - 10. Q-

c. Pagbaybay - Isulat da siini medoo kagi diya kalatas da. 1- jet 3- hamburger 2- cassette 4- zoo

d. Pesulati ko diya kalatas da sa sagbi di: 1- llfln lahat ang titik ng Filipino? (28) 2- llan ang patinig? (5) 3- Han ang katinig? (23) 4- Magkapareho ba ang alpabetong Filipino at Manobo? (hindi) 5- Isulat ang malaki at maliit na mga titik na isinama sa alpabetong Filipino.

Amuk ubus da de egsulat owoy egsagbi, kuwa ko sa kalatas da Tepengi ko pa diatas.

H. Edungan kagi sa Tegetulu: "Na, igoh uman ki dema uminau. Sebaen balangan dema sa inauwan ta. Iya sa denu sa keadat ta diya sa keingadan ta sa etaw. Diya Pilipino iya sa guwaen, "Taguring Pamitagan."

C. lni sa Baelan sa Tegetulu: 1. Tapay ko sulati ini i diy{1. bb., Taguring Pamitagan. Basa

ko diya kagda. Aguie pebasa ko kenagda.

26

2. Sulati ko ma "ini i diya bb. Huna ko sulati sa Pilipino diya lekeatas di. Aguie sulati ko ma sa Menubu diya leketana di.

t-Ang taguring pamitagan ay salitang isinasama sa unahan rig pangalan ng tao upang ipakita ang paggalang.

( = Sa taguring pamitagan, iya sa kagi igtena muna diya sa ngadan sa etaw ani ipehaa sa keadat sa etaw.)

3. -sasa ko muna diya kenagda sa Pilipino, duwa gule ligo da egdineg-d_ineg. Aguie basa ko ma sa selepangan di diya Menubu. Aguie pebasawi ko sa medoo eg-inau sa Pilipino di. Meseselengan da masa duwa gule. Pebasa ko _ sa sebaen etaw daa ligo sa duma dumineg-dineg daa owoy umunut sa mata da diya sa egbasawen. Pebasawi ko ma diya sa medoo eg-inau sa selepangan di diya Menubu. Aguie isulat da diya nutbuk da. Sa Pilipino di muna agulS. sa Menubu di.

4.- Mebaluy ipetelepuk diya sa medoo eg-inau sa medoo kagi denu sa Taguring Pamitagan diya Pilipino. Ini sa ukit di: - Pebasa ko diya sa medoo eg-inau duwa gule mesesegule da. Aguie kayas ko sa telu kagi nesetangka owoy kulese ko sa satal sa kagi kinayas ko ani metulengan da duen sa ~agi egtelepuken dahiya. Aguie meseselengan yu masa, ligo ko egtinudu sa medoo kagi. - Uman ka pa kayas sa telu kagi diya sa egbasawen yu, kulese ko dema sa satal sa kagi kinayas ko Aguie meseselengan yu dema egbasa. - Aguie kayas ko langun sa medoo kagi kulese ko dema sa langun satal sa kagi kinayas ko. Aguie petelepuk ko de diya kenagda. - Kayas ko sa langun kules hinaelan ko diya bb. Aguie telepuk yu dema uman. '..-

5. Sulati ko siini medoo upama diya bb.: Mga Halimbawa (Medoo upama):

Ginoo Doctor Ginang Doctora Binihini

6. Basa ko diya kenagda duwa gule, pedineg-dineg ko pelaw~'i diya kenagda. Petumamai ko diya sa medoo eg-inau sa igsulat ko. Ini sa kepetumama ko:

Sa Ginoo iya sa eggamiten diya sa maama. Amuk duen de ngadan diya ugpu di, iuman ta sa .ng diya tagpedan di.

Upama: Ginoo.ng Ramos, ataw ka Ginoo.ng Danilo Perez

Sa Ginang iya sa eggamiten diya sa bayi epe de sawa ataw ka sawaan de.

Upama: Ginang Lila Palma, ataw ka Ginang Palma

Sa Binibini iya sa eggamiten diya sa kenogon. Amuk eg-ingadanan de sa kenogon mebaluy de Binibining. luman ta sa ng diya tagpedan di ani mebaluy Binibining.

Upama: Binibining Fong, ataw ka Binibining Lea Fong

Sa Doctor iya sa eggamiten diya sa Tegebulung Maama.

Upama: Doctor Sison, ataw ka Doctor Rene Sison

Sa Doctora iya sa eggamiten diya sa Tegebulung Bayi.

Upama: Doctora Palerno, ataw ka Doctora Fely Sison

D. Umnn Kepetumama. 1. Sulati ko diya bb ini i. Ini sa medoo mepoko kesulat siini

medoo ngadan:

Ginoo Ginang Binibini

- G. - Gng. - Bb.

Doctor - Dr. Doctora - Ora.

Tulonen sa Tegetulu: "Amuk isulat ta siini mcdoo kepengadan, mepoko de sa kebael. Upama sa Ginoo mebaluy G. daen dodoo amuk basawen ta, tapay doo Ginoo sa keingadan ta. Diya ma doo sa ukit kebael sa liyu kepengadan nekesulat dini. Petuleng-tuleng yu sa mepoko kesulat siini medoo kepengadan enu ka iya de ~a taka eggamiten ta diya sa medoo kesulat.

2. Pehasawi ko diya sa medoo eg-inau, meseselengan da Jangun. Sulati ko siini uman pa upama diya sa hh. agule pebasa ko ma kenagda.

G. Laurito Gamana Bb. Imelda Apura Dr. Steve Lynip Ora. Fcly Sison

Gng. Doling Halis G. Dison Gng. Dison Bb. Silang

27

28

3. Peingadan ko kagda sa upama, gamiten da sa medoo taguring pamitagan.

4. Begayi ko kagda ulas ani isulat da sa medoo igsulat ko diya bb. Iya sa kena da dumuli uminau.

5. Mebaluy dumuyuy yu, agule pelagbas ka tulu.

Medoo Keebal Mga Pagbati at Pagpapaalam (Greetings and Leave Taking)

A. Edungan kagi sa Tegetulu: "Egoh giina, ininauwan ta sa medoo taguring pamitagan. Ini egoh di gamiten ta de diya sa medoo keebal ta."

B. lni sa Baelan sa Tegetulu: 1. Sulati ko diya bb. sa batang sa igtulu, Mga Pagbati at

Pagpapaalam. Aguie basa ko diya kenagda. Pebasawi ko ma diya kenagda.

2. Sulati ko ini i diya bb. 1) Magandang umaga po, G. -------·

2) Magandang tanghali po, Bb. _____ _

3) Magandang hapon po, Gng.

4) Magandang gabi po, Bb. ______ _

3. Basa ko ini i diya kenagda owoy ingadan ka de sa tigtu ngadan etaw diya sa sabuhanan di. Tuloni ko sa selepangan sa umaga (lapus), hapon (mahapun), gahi (sigep). Aguie pehasa ko sa medoo eg-inau.

4. Sulati ko ini i diya bb. sigbaen-baen. Baelan da ini i. ikagiyen da diya sa duma da. Kagda de sa mael sa ngadan diya ugpu di. Amuk ubus ka egsulat, basa ko pelawa muna diya kenagda, pedineg-dineg ko kagda. Aguie pebasa ko ma de kagda segule. Mga Halimbawa: (Medoo upama:) 1) Magandang umaga po G. ______ _

Saghi di: Magandang umaga naman sa iyo.

2) Magandang tanghali po Gng. _____ _ Saghi di: Magandang tanghali naman sa iyo.

3) Magandang hapon po Bb. ____ _ Saghi di: Magandang hapon naman sa iyo.

4) Magandang gahi po Bb. _____ _ Saghi di: Magandang gabi naman sa iyo.

5) Magandang umaga sa inyong lahat. Saghi di: Magandang umaga naman sa iyo.

•

5. Baed ko sa medoo eg-inau. Sebaen umpungan sa medoo bayi, sebaen umpungan ma sa medoo maama. Aguie mesesagbi-sagbi da. Sa umpungan bayi sa anay masa diya lemilu 1. Aguie sumagbi sa medoo maama. Sa umpungan sa rnedoo maama sa umikagi sa lemilu 2. Sumagbi sa umpungan sa medoo bayi. Sa umpungan maarna sa umikagi sa lemilu 3. Sumagbi sa umpungan bayi. Basawen sa medoo bayi sa lemilu 4. Sumagbi sa medoo maama.

6. Pesulat ko kagda sa igsu1at ko ani duen sa kena da dumuli diatas. ·

• C. Deno sa keebal nmuk eg·ipanaw de. (Pagpapaalam) 1. Sulati ko siini medoo mepoko olom diya bb.

30

Mga halimbawa sa pagpapaalam: l) Paa lam na po, Bb. --------

2) Paalam na po, G.

3) Paalam na po, Gng. -----------

4) Hanggang sa muling pagkikita. (Ta man sa egoh ta mesehaa dema.)

5) Paalam na sa inyong lahat. Paalam na sa inyo.

6) Paalam na po, Itay/Inay.

7) Aalis na po kami.

2. Tutoni ko diya sa medoo eg-inau. "Duen sa: medoo eg-ikagiyen amuk eg-ipanaw ki labi pa amuk melugaylugay de sa egoh ta lumiku dema. Siini igsulat ku diya bb., iya sa upama amuk eg-ebal ki de eg-ipanaw."

3. Basa ko sa nekesulat diya sa uman sebaen Iemilu diya sa eg-inau. Sulati ko sa uboubo ngadan etaw diya sa tagpedan liniya. Aguie pebasa ko kagda, meseselengan da langun. Tinudui ko sa kena da egbasa ani enda metelas da. Pebasa ko ma sa uman sebaen eg-inau.

4. Pesulati ko kenagda sa igsulat ko diya bb. ani duen sa kena da uman uminau diya kena da do.

E. Galebek dintas: Dulien da inauwan sa igtulu diya kenagda diya sa medoo muna agdaw ani enda melipengan. Uman mepion amuk taka da dumull ani enda melibug da amuk duen dema magtu itulu.

Agdaw 7 Ba tang:

Ngadan Sa Medoo Kagi Eg·igsa? Anu.ano ang mga Patanong?

Langun Taman sa Tegetulu: Dakel kalatas: Haa ko sa titik D diya siini kansad diya lapin 33-34.

Kecdung: Duyuy. Kesimba.

A. Keduli: Peingadani ko kenagda sa medoo keebal netulengan da.

B. Edungon kagi sa Tegetulu: "Na, igoh duen dema sa magtu inauwan ta, iya sa enem balangan kagi eg-igsa. Diya sa Pilipino, iya sa guwaen, Mga Patanong."

C. Baelan sa Tegetulu:

32

l. Sulati ko diya bb., sa Mga Patanong.

2. Basa ko diya kenagda, agule pebasawi ko ma diya sa medoo eg-inau.

3. Sulati ko ini i diya bb. Ito ang mga salitang nagtatanong: 1) Sino (Ngadan di etaw) 4) Kailan (Nengan di) 2) Ano (Ngadan) 5) Bakit (Maen di ya) 3) Saan (Kena) 6) Paano (l}nunen)

7) Kanino (Epe di)

4. Tuloni k<;:> ini i: lni sa medoo kagi eg-igsa owoy mesagkat egkegamit diya sa kesetawitay.

5. Basa ko diya kenagda sa uman sebaen owoy tuloni ko sa selepangan di diya Menubu nekesulat diya abay di.

6. Pebasawi ko diya kenagda, meseselengan da langun. Pebasawi ko ma diya sa sebaen etaw.

7. Tutoni ko ini i diya kenagda: "Amuk egsulat ki sa olom, eg-edung diya sa kagi eg-igsa, isulat ta ma sa tanda igsa (?) diya sa tagpedan olom. Enda negulub di amuk end<'! duen tanda igsa hauwen ta."

8. Aguie pesulati ko ini i diya nutbuk da.

9. Sulati ko diya bb. siini medoo upama. Mga Hatimbawa: 1) Sino ang gumawa nito?

( = Ngada~ di etaw sa migbael ini i?)

2) Ano ang ginagawa mo? ( = Ngadan sa egbaetan ko?)

3) Saan ka kumuha nito? ( = Kena ka egkuwa ini i?)

4) Kailan mo kinuha ito? ( = Nengan ko kinuwa ini i?)

5) Bakit maingay kayo riyan? ( = Maen di ya egseleken yu dahiya?)

6) Paano mo ito itatanim? ( = Enunen sa kehemuta ko ini i? J

7) Kanino ito? ( = Epe ini i?)

JO. Basa ko diya kenagda sa uman sebaen upama Japcg sa Menubu di. Pedineg-dineg ko kagda.

I 1. Pebasa ko kagda langun mesesegule da. Basawen da muna sa Pilipino, agule sa Menubu di.

12. Duli ko dema pebasa. Pebasawi ko diya sa sebaen eg-inau sa lemilu 1. Aguie umow ko sa tigesa eg-inau, basawen di sa lemilu 2. Diya ma sa kebael ko diya sa liyu lemilu. Diya uman lemilu, tigesa etaw sa masa taman sa egoh di meimet de mebasa taman 7.

\3. Pebasa ko kagda uman, mesesegule da langun. Aguie pesulati ko ini i diya sa nutbuk da.

I>. Pngsasanay: Umnn keinau: '

Mgc-t Tanong:

1) __ ito ng nakahalot dito?

2) ____ ang humili nito?

3) ___ mo binili ang mga ito?

4) ___ mo binili ang mga ito?

Mga Sagot:

Manggang hilaw iyan.

Ako ang bumili niyan.

Saan pa, e sa k:iy aling Marta.

Kaninang umaga lang.

J\

J4

5) ___ bumili ka ng marami?

6) ka naman nakapagbili nito at wala ka namang pera?

' May panauhin kasi ako mamaya at gustong-gusto niya ang manggang hilaw.

Madali lang iyan, humingi ako ng pera sa Nanay. Ikaw naman o, ang dami mong tinatanong.

l. Pedeketi ko diya keiatkat siini dakel kalatas diya sa taengan sa medoo eg-inau. Limuni ko pelawa sa dibaluy di, sa duen sulat Mga Sagot. Sa Mga Tanong daa sa pehauwi ko. Agule sagbian da sa medoo nelegtong kagi diya liniya. Lagbeten da sa nesugat kagi diya diisek kalatas agule iteml da diya sa nest.?f;at satal kena di umugpa. Amuk nesugat de Jangun, pebasawi ko de diya kenagda. Mesesegule da masa.

2. Aguie pehauwi ko de sa dibaluy di sa Mga Sagot. Basa ko langun diya kenagda, edungi ko diya sa igsa di owoy pelagbasi ko diya sa sagbl di. Aguie pesesegule ko kagcla pebasa.

3. Baed ko diya duwa geumpung sa kedoo egtuluen ko. Sebaen umpung sa medoo maama, sebaen ma sa medoo hayi. Sa medoo maama sa masa sa Mga Tanong, sa medoo bayi ma sa masa sa Mga Sagot.

4. Aguie sesambl ko sa egbasawen da. Sa medoo bayi sa masa sa Mga Tanong owoy sa medoo maama sa masa s<1 Mga Sagot.

(Sebaen ukit kebael: Amuk enda duen dakel kalatas (kartulina) mebaluy isulat sa Tegetulu diya bb., agule isulat da daa sa kagi nelegtong diya sa liniya, dodoo iya ma doo sa ukit di diya sa kebasa.)

5. Pesulati ko diya kenagda sa medoo upama amuk duen pa ulas yu.

6. Begayi ko kagda sa tepeng denu sa ininauwan yu. Pesulati ko sa medoo saghl siini medoo igsa diya sa kalatas da.

Mga Tanong (Medco lgsa): 1) Tungkol sa ano ang pinag-aralan natin kanina? 2) lbigay ang lahat na salitang nagtatanong. 3) Magbigay ng isang pangungusap na nagtatanong gamitin ang isa sa mga patanong.

7. Kuwa ko sa kalatas da owoy tepengi ko. Aguie duli ko sa kem'l da nelipeng ataw ka sa kena da neamu.

E. Galebek diatas: Pesulat ko kagda sa sebacn mepoko igsa diya sa uman balangan kagi eg-igsa. Petiig; 6 Iangun sa kedoo igsa isulat <l:i diya Pilipino. Enda ilingan da duu sa nekesulat de dahiya. ·

Agch1w 8 Ba tang:

Kegamit Sa Medoo Igsa Diya Sa Kesetawitay. ,\ng pflggamit ng mga Patanong sa pangkaraniwang pagkukuwento

I :rngun taman sa Tegetulu: Dakel kalatas (Chart) kena di nekesulat sa Maiklin£ Pag-uusap

Kee<iung: Duyuy. Kesimba .

.\. Keduli: ! . Peingadani ko kenagda sa medoo Patanong diyii Pilipino.

Ingadanan da ma sa selepangan di diya Menubu.

"' Pehasawi ko diy::1 kenagda sa igsulat da diatas. Umow ko sa uman sebaen eg-inau an! langun da mekebasa.

B. Edongan kagi sa Tegetulu: lgoh, ipelagbas ta sa keinau ta denu sa medoo Patanong. Duen olom dema kena ta egbasa owoy eg-inau denu sa kesetawit diya Pilipino.

< '. Baclan sa Tegetulu: .

•

I. Tapayen isulat ini i diya dakel kalatas an1 enda mehogo s:t Tegetulu taka egsulat diya bb. Tulonen sa Tegetulu ini ~-~1 sebaen upama .sa mepoko kesetawitay sa medoo igsa ataw ka patanong.

Tsang halimbawa ng maikling pag-uusap na gumagamit 11g

mga patanong. A Aha, ikaw pala. Kumusta ka?

B. Mabuti naman. A Siyanga pala, saan ka ba pumunta? Bakit matagal na

kitang hindi nakikita rito? • B. Paano, ay pumunta ako sa aking mga ffamag-anak.

A. Sino ha ang kasama mong pumunta sa kanila? B. Wala, mag-isa lang ako .

.'\. Saan naman nakatira ang iyong mga kamag-anak? B. Doon, sa siyudad ng Cotabato.

A Kailan ka ha dumating? B. Kahapon lang e.

A. Ganoon ha. Mabuti na Jang at umuwi ka na rito sa atin dahil nasasabik na kami sa iyo. B. Oo nga e, sabik na rin ako sa inyo.

'} Tulonen sa Tegetulu: lni sa upama kes~tawitay kena ta uman uminau. Mebaluy megamit ta sa medoo patanong diya siini gugud. Dodoo apiya enda meimet ta gamiten

sa langun kagi eg-igsa, netiigan ta ma de sa selepangan da. Muni polo diya sa ungaya ta ikagiyen enu ka duen sa satal kena megamit sa langun balangan patanong ataw ka igsa.

3. Basa ko sa gugud diya kenagda, dodoo yaka egpeteel sa kebasa ko. Tinudui ko sa egbasawen ko owoy tuloni ko sa medoo eg-inau ani. dumineg-dineg da owoy ipeunut da sa mata da diya sa kena ko egbasa.

4. Basa ko ma diya kenagda sa Menubu di.

5. Basa yu langun. Peunut ka ma diya kenagda ligo ko egtinudu sa medoo kagi egbasawen yu.

6. Pebasa ko sa sebaen etaw meiyap masa. Petigdeg ko kagdi ligo di egbasa. Tuloni ko sa liyu eg-inau ani umunut sa mata da diya sa egbasawen.

7. Baed ko sa medoo eg-inau diya duwa geumpung. Sa muna umpung masa muna, agule sa keduwa umpung sumagbi.

D. Kelebad sa binasa: 1. lgsai ko sa medoo eg-inau. Pesagbii ko kenagda ini i.

1 ). Saan daw pumunta ang kaibigan ng tao? (Inangayan gaa sa loyuk sa etaw?)

2). Sino ang kasama niyang pumunta roon? (Ngadan di etaw sa duma di eg-angay dutu?)

3). Sino ha ang nakatira sa siyudad ng Cotabato ayon sa binasa nating pag-uusap? (Ngadan di etaw sa eg-ugpa dutu Kutabatu do sumala sa nita binasa?)

4 ). Ilan-ilan ang mga patanong na nakikita natin di to sa · pag-uusap na ginawa nating halimbawa? Bilugan ang mga ito. -(Pila sa kedoo igsa kagi diya sa binasa ta upama?

· Libolen langun ini i.)

2. Pehasa ko kenagda sa gugud, meseselengan da langun.

3. Aguie peikagi ko sa uman sebaen eg-inau, megay da sa sehaen igsa gamiten da sa sebaen kagi eg-igsa.

..l7

E. Pagsasanay (Tepeng) 1. Sulati ko siini medoo igsa diya bb. Saeli ko ma sa kules di.

Isulat ang tamang patanong sa puwang.

I) ___ karamihan sa mga Filipino ay dukha? (Bakit)

2) ___ ang tawag sa taong nangungulikta ng basura? (Ano)

3) Ang ating bansa ay Jibing na sa utang. ba ang dapat sisihin? (Sino) At pa kaya ta yo makakabayad? (kailan)

4) Kanina pa kita hinihintay, natagalan ka? (bakit)

5) Alam ba ninyo kung ___ tinatanim ang mangga? (paano)

6) Nawawala ang aking susi, ___ ko kaya ito hanapin? (sa·an)

7) May nakita akong pern, ___ ko kaya ito ibibigay? (kanino)

8) Mahusay siyang sumayaw, ___ ba ang nagturo sa kanya? (sino)

2. Pesulati ko ini i diy<1 sa kalatas da agule sagbian da.

3. Kuwa ko sa kalatas da owoy tepengi ko.

4. Sagbii yu ma diya bb. Aguie pebasawi ko diya sa medoo eg-inau amuk ubus de nesagbian. Pebasa ko kagda duwa gule.

I . Galebek diatas: Lumagbet da sa duma da egsetawitay. Aguie baelan da sa 11ho-ubo kesetawitay. Ilingan da sa nekesulat dahiya.

Agdaw 9 Batang:

Dcnu Sa Ngadan Etaw, Lugal, Ataw Kn Langun Tamnn Pangngalan (Noun) -

Kecdung: Duyuy. Kesimba.

A. Keduli: 1. Igsai ko sa medoo eg-inau ngadan sa medoo kagi eg-igsa

netiigan da. Pebael ko kagda sa olom gamiten langun sa medoo kagi eg-igsa.

B.' Edungan kagi sa Tegetulu diya sa medoo Eg-inau: Ini egoh di ipelagbas ta dema sa keinau ta denu sa Pilipino. Egoh muna keinau ta, inauwan ta sa medoo igsa owoy sa nengan di megamit ini i. Siini agdaw inauwan ta sa guwaen, Pangngalan.

C. Bnelnn sa Tegetulu: 1. Sulati ko diya bb. sa Pangngalan. Basa ko diya kenagda.

Aguie pebasawi ko ma diya kenagda.

2. Sulati ko ma ini i diya bb. Huna ko sulati sa Pilipino diya lekeatas di. Aguie sulati ko ma sa Menubu diya leketarn! di.

"Ang pangngalan ay salitang pantawag sa tao, bagay o pook." Sa "pangngalan", iya sa kagi kepengadan sa etaw, langun taman, ataw ka lugal.

3. Basa ko muna diya kenagda sa Pilipino, basa ko duwa gule owoy pedineg-dineg ko kagda. Aguie basa ko ma sa selepangan di diya Menubu. Tuloni ko kagda sa selepangan sa tao, bacay. o pook, iya sa etaw, langun taman ataw ka lugal.

4. Sulati ko siini medoo upama: Tao (etaw): Huwan, Ango, Lulita, Tito, Bimbot, ate (iy<1

sa kakay bayi), kuya (iya sa kakay maama), ama (iya sa ema).

Bagay (langun taman): pinggan (lampay) kahoy (kayu) tinapay (epan)

papel (kalatas) bulaklak (bulok) bahay ( dalesan)

Pook (lugal): Manila, Marbel, Kalamansig, Sultan Kudarat, Langgal, paaralan (pangadian ataw ka

iskuwilahan), ilog (lawa't wayeg), bukirin (galebekan) .

.... 5. Basa ko diya kenagda sa upama sa uman sebaen balangan.

Huna ko sa tao, agule sa bagay owoy sa pook. Pebasawi ko ma diya kenagda.

6. Tuloni ko ini i: Sa Huwan, Tito, kuya, ate owoy sa liyu pa ngadan binasa yu dahiya, iya sa ~uwaen pangngalan. Sa medoo kagi neingadanan, iya sa kepengadan sa etaw. ( = Ang Huwan, Tito, kuya, ate at iba pang salitang iyong binasa ay mga pangngalan. Ang mga sa1itang nabanggit ay pantawag sa tao.)

7. Pebasawi ko diya kenagda sa medoo ngadan sa Bagay. Aguie tuloni ko ini i: Ang mga salitang binasa ninyo ay pantawag naman sa mga bagay. ( = Sa medoo kagi binasa yu, iya ma sa medoo kagi kepengadan sa langun taman.)

8. Pebasawi ko diya kenagda sa medoo ngadan sa pook. Aguie tuloni ko ini i ( diya Pilipino muna, agule diya · Menubu): Ang mga salita na binasa ninyo ay pantawag naman sa mga pook. ( = Sa medoo kagi binasa yu, iya ma sa kepengadan sa lugal.)

9. Peikagi ko kagda sa liyu upama denu sa ngadan sa tao, bagay, ataw ka pook.

10. Pesulati ko kenagda sa igsulat ko diya bb; ani enda melipengan da.

11. Amuk ubus da de egsulat, pebasa ko kagda sa igsulat ko duwa gule.

D. Tukeey Tepeng.

40

1. Sulati ko siini medoo kagi diya bb. dalem sa kulungan. 'Saeli ko ma sa metuda liniya diya sa abay di denu kuwanan.

Suriin ang mga pangngalan. lsulat sa puwang kung pangalan ng tao, bagay, o pook .

. ( = Hahaa ko owoy penemdem ko sa medoo ngadan sa etaw; lugal, langun taman. Sulati ko diya sa liniya amuk ngadan etaw, langun taman ataw ka lugal.)

Alan 1610 -- --- -- ---· ---··-·-'

sampagita dalampasigan

tindahan tatay

ha to guro ----- . -·------.

simhahan aklat ----· -- --·

Pulis palengke

2. Tutoni ko ini i: Duen sa mepoko tepeng ta dini. lni sa baelan yu, basa yu muna sa kagi dalem sa kulungan, agule pencmdem yu ngadan sa balangan di, amuk ngada11 sa etaw, Iugal, ataw ka langun taman. Aguie sulati yu s:i sagbi di diya sa liniya.

3. Pesulati ko muna diya sa kalatas da. Sa medoo kagi daa sa isulat da owoy isulat da ma sa sagbi sa uman sebaen kagi diya abay di. Aguie kuwa ko sa medoo kalatas da amuk ubus da de egsagbi. Tepengi ko. Aguie sagbian da s<• nekesulat diya bb. Umow ko sa eg-inau ungay<I k,, sumaghi.

E. Uman upama denu sa pangngalan. 1. Amuk ubus da de egsulat sa muna igsulat ko, sulati ko ma

siini medoo mepoko olom diya bb. Ini sa uman upama amuk gamiten ta de sa medoo balangan Pangngalan.

Mga Halimbawa: (Medoo upama:) 1) Huwan ang pangalan ng aking kaibigan.

( = Si Huwan sa ngadan sa loyuk ku.)

2) Pape!, Iapis ·at kuwaderno ang binili ko. ( = Kalatas, pinsil owoy nutbuk sa hincli k11.)

3) Sa Marbel nakatira ang aking pinsan·. ( = Dutu Marbel do eg-ugpa sa telahcu.li ku 1

2. Basa ko diya kenagda sa igsulat ko. Pebasawi kn div:'1 · kagda duwa gule.

I l

3. Igsai ko kagda, ngadan sa pangngalan negamit diya sa uman sebaen lemilu diya sa upama. Pekulese ko sa eg-inau sa eghauwen da pangngalan dahiya.

4. Pesulati ko ma ini i diya kalatas da lapeg sa selepangan di diya Menubu ani uman da pa uminau diatas.

f ·. Galebek diatas:

42

1. Pesulati ko diya kenagda sa kagi diya uman balangan pangngalan, 5 kagi denu sa ngadan etaw, 5 ma denu sa ngadan langun taman, owoy 5 kagi ma denu sa ngadan sa lugal. Isulat da sa kagi diya Pilipino, agule isulat da ma sa selepangan di diya Menubu. Mebaluy gamiten da sa lihelu, Setawitay Ki ataw ka sa Epat Balangan K~.

Agdnw 10 Ba tang:

Ngadan Igsambi sa tigtu Ngadan Etaw Ang Panghalip (Pronoun)

Tigol sa Tegetulu: Dake! kalatas kena nekesulat sa "Ako ay Filipino."

Keedung: Duyuy. Kesimba.

A. Keduli: I. Duli ko diya kenagda sa Pangngalan, duen telu balangan.

Iya sa tao, bagay owoy pook. Peingadan ko kagdat upama sa uman balangan.

2. Dull ko ma diya kenagda sa medoo keebal. Peingadani ko ma kenagda.

3. Kuwa ko sa igpesulat ko kenagda denu sa medoo pangngalan. Tepengi ko pa diatas ataw ka ubus sa kelnsi ko.

B. Edungan kngi: "lgoh, duen dema sa magtu inauwan ta. Egoh gina dinuli ta s<1 denu sa pangngalan owoy duen telu balangan sa pangngalan. lni egoh di kuwaen ta sa pangngalan tao, iya sa etaw. Sa batang sa nita inauwan iya sa panghalip, guwaen Pilipino"

C. Raelan sa Tegetulu: I. Sula ti ko diya bb. sa, Ang Panghalip. Basa ko diy<'1

kcnagda. Aguie pebasa ko ma kagda.

2. Sulati ko ma ini i diya bb.: Ang panghalip ay salitang ginagamit na panghalili ~a pangalan ng tao.

( = Sa panghalip iya sa kagi eggamiten isambi sa ngadan etaw.)

J. Basa ko diy<"i kenagda agule kagda ma sa masa, seselenganay da langun. Basawen da ma sa selepangan di diya Menubu.

4. Sulati ko ma ini i diya bb. Basa ko diya kenagda. Pebasa ko ma kagda meseselengan da langun owoy ilapeg da m;1

hasawen sa Menuhu di. lni sa medoo kagi isamhl ta sa ngadan etaw.

Mga panghalip: ll ako (aken) 2 ikaw (kuna) 3 siya (kagdi)

. 4l ta yo (kita) 5 kayo (kiyu) 6 sila (kagda)

7) kami (kami)

D. Kepetumama sa Tegetulu: 1. Sa guwaen panghalip, iya sa medoo kagi isambi ta diya sa

ngadan etaw. Upama guwaen ta: Si Huwan ay mabait. -

Mebaluy ma sambian ta sa ngadan di guwaen ta: Siya ay mabait.

Sa igsambi ta diya ngadan Huwan, iya sa panghalip, siya.

Uman upama: Sina Lita, Bebie at Lope ay kumakain. Sita ay kumakain.

Dini, sinambian ta sa medoo ngadan diya sa kagi Sila. Enda de kailangan sigbaen-baenen ta kagda inga:danan. Sa panghalip igsambi ta diya ngadan da, iya sa Sila.

2. Pebasa ko kenagda sa medoo upama mepoko olom. Pebasa ko muna sa sebaen etaw agule pebasa ko kagda langun, meseselengan da.

3. Pesulat ko pelawa sa medoo eg-inau diya sa kalatas da. Ilingan da sa medoo igsulat diya bb., sa medoo panghalip owoy sa selepangan di diya Menubu. lsulat da ma sa medoo upama mepoko olom. Ini dema sa kena da duli uminau diatas.

E. Keinau sa Duyuy

44

1. Tutu ko sa duyuy, "Ako ay Filipino." Amuk enda egketiigan ko sa ligeng di, basa ko daa diya kenagda muna. Aguie tului ko diya kenagda Iaga tula. · Peduli-duB ko pebasa diya kenagda taman sa egoh di metelepuk. (Aguie uman sebaen diya kenagda tumigdeg diya taengan owoy tumelepuk. Enda pa mebaelan da ini i panay dodoo baelan da pa diya sa setugdug kepengagi yu.)

- -

Ako ay Filipino

I. Ako ay Filipino Ang dugo'y maharlika. Likha sa aking puso Adhikaing kay ganda. Sa Pilipinas na aking bayan Lantay na perlas ng silanganan Wari natipon ang kayamanan Ng Maykapal

11. Bigay sa 'king talino ·Sa mabuti Jang laan. Sa aking katutubo Ang maging mapagmahal.

III. Ako ay Filipino Ako ay Filipino Isang bansa, isang diwa Ang minimithi ko Sa bayan ko't bandila Lahat buhay ko't diwa Ako ay Filipino Filipinong totoo.

IV. Ako ay Filipino Ako ay Filipino Taas nuo kahit kanino Ang Filipino ay ako.

2. Amuk netiigan ko sa duyuy, ini sa baelan ko: 1) Basa ko diya kenagda sa duyuy igsulat ko diy<I dakel

kalatas. Yaka egpeteel sa kebasa ko an! metumamaan da.

2) Pebasa ko ma kagda. Tinudui ko sa kena da egbasa. 3) Duyuy ko diya kenagda segule ataw ka duwa gule,

ligo da egdineg-dineg. Aguie sigbaen-baen ko duyuy sa uman Jiniya diya kenagda. Uman gulc meubus ko sa segeliniya ilingan da. Baeli ko ini i taman meelut yu de sa duyuy.

4) Duli yu dema duyuy, meseselengan yu de langun owoy elut yu ma de sa duyuy.

5) Pelibol ko diya sa medoo eg-inau sa langun panghalip eghauwen da diya sa duyuy.

3. Pesulati ko kenagda siini medoo kagi diya sa kalatas da. lngadani ko diy~I kenagda.

Pagbaybay 1) panghalili 5) bansa 9) maharlika 2) diwa 6) isang 10) ac.lhikaing 3) minimithi 7) panghalip 11) wnri 4) katutuho 8) perlas 12) lantay

4. Tepengi ko sa kalatas da. Aguie pesulati ko diya kenagda uman sa kena da neamu. Jsulat da diya sa debaluy sa kalatas da.

5. Pehasawi ko uman diya sa medoo eg-inau sa "Ako ;iy Filipino," agule duyuy yu dema.

F. Galebek diotas: .. l. Tutoni ~'k:;lda ani dulien da basawen owoy inauwan sa

medoo nekesulat da diya ka]atas da denu sa panghalip ani metapay da diya sa sutugdug kesetiponoy yu.

2. Basawen da ma uman sa duyuy owoy telepuken da.

46

I

Agdaw 11 Ba tang:

,.·

Kegamit Sa Medoo lgsambi Sa Ngadan Etaw Ang gamit ng mga panghalip

.. Tigol sa Tegetulu: Dakel kalatas sinulatan sa kepekilala.

Kepecdung: Duyuy "Ako ay Filipino."• Kesimba.

A. Keduli: Igsai ko kagda ngadan sa panghalip. Ikagiyen da diya Pilipino, upama guwaen da, "Ang panghalip ay ... " Peikagi ko kagda sa medoo kagi isambl sa ngadan etaw.

B. Edungan kngi: "Dana di netiigan ta de igoh sa medoo kagi isatnbi sa ngadan etaw, mebaluy de gamiten ta ini i diya sa nita kesetawitay."

C. Baelan sa Tegetulu: 1. 'Sulati ko diya bb. siini upama denu sa kepekilala. Lapeg

ma sa liniya, baeli yu daa sa ngadan sumala de sa etaw egkesetawit, iya ma de sa ingadanan da sa ngadan da.

Gusto ko sanang magkakilala tayo, puede ba? Oo puede naman sa akin.

Ako si -------lkaw, ano ang pangalan mo?

Ako? ang pangalan ko. Itong kasama mo, ano naman ang pangalan niya?

Siya naman ay s~ , pinsan ko siya. Kayo palang dalawa ang pamangkin ni Ginoong

Oo kami nga. Mabuti at nagkakilakilala tayo. Kami ang kanyang kapitbahay. '

Mabuti naman at nakilala namin kayo.

2. Tuloni ko kagda: Ini sa kena ta dema eg-inau egsetawitay. Ini sa sebaen upama diya sa kepekilala owoy gamiten ta ma sa medoo panghalip.

3. Basa ko muna diya kenagda. Tuloni ko sa selepangan di diya Menubu.

4. Aguie pebasawi ko diya kenagda, meseselengan da langun.

47

5. Baed ko duwa geumpung sa kedoo egtuluen ko. Aguie mes~tawit da de, unutan da sa igsulat ko diya bb.

6. Saeli yu sa keselapanan. Hemili ko sa telu geetaw, peangay ko diya sa taengan sa medoo eg-inau. Aguie baelan da sa ubo-ubo kesetawitay, ilingan da sa igsulat ko diya bb. Uman ka p~ ingadan taman Jangun da de mekebael.

7. Pesulat ko kagda diya kalatas da. Ilingan da sa igsulat ko diya bb.

8. Peliboli ko diya sa medoo eg-inau sa langun eghauwen da panghalip diya sa binasa da diya bb.

9. Pekulese ko kenagda sa medoo panghalip eghauwen da dahiya owoy sa medoo pangngalan owoy kagi eg~igsa.

D. Sebaen ukit kepekilala:

48

l. (Tapay ko sulati ini i diya dakel kalatas. Amuk enda duen dakel kalatas, sulati ko de diya bb. amuk dakel ma sa bb. ko.) Kaini sa sebaen upama: (Duen sa duwa bayi eg-angatangat diya awang sa upisina sa duktul)

Nila: Nila ang pangalan ko. Ano ang pangalan mo? Tina: Tina. Naiinip ka na ba sa paghihintay?

Nila: Oo. Itong anak ko, inip .. na inip na rin. Tina: Maganda ang

0

anak mo. Ano ang pangalan niya?

Nila: Rose ang pangalan niya. Tina: Maganda rin ang pangalan niya. Hang taon na siya?

Nila: Apat na taon. Ang anak mo, ilang taon na? · Tina: Hindi ko siya anak, pamangkin ko. Tatlong

taon na siya. Cris ang pangalan niya. Nila: Guwapo ang pamangkin mo.

Tina: Oo nga. Guwapo rin ang tatay niya. Nila: Aba, tinatawag na ng nars ang pangalan ng anak ko. Sige, Tina. Nagagalak ako't nagkakilala tayo.

Tina: Gayon din ako.

2. Tuloni ko ini: "Kaini dema sa sebaen upama kesetawitay amuk enda pa tapay nekilala ta sa etaw." Aguie basa ko diya kenagda langun sa eg-ikagiyen i Nila owoy Tina. Dumineg-dineg da daa ..

3. Pebasa ko sa langun bayi diya sa eg-ikagiyen i Nila. Aguie sumagbl ma rnasa sa medoo maama diya sa eg-ikagiyen i Tina. Baelan da ini i tarpan meelut da sa gugud.

4. Aguie rnesesarnbi da, sa rnedoo rnaama rnasa sa eg-ikagiyen i Nila. Sa rnedoo bayi ma sa rnasa sa eg-ikagiyen i Tina.

5. Baelan da sa keselapanan. Hemili yu sa etaw mael iya we. Sebaen sa eg-ubo-ubo si Nila, sebaen ma sa eg-uho-uho si Tina.

6. Aguie pebasa ko dema diya kenagda sa langun inikagi sa duwa bayi diya gugud igsulat. Arnuk ubus de binasa, pelagbeti ko kenagda sa langun pangngalan eghauwen <la dahiya ani libolen da. Peliboli ko ma diya kenagda sa langun mga patanong sa kagi eg-igsa. Peliboli ko ma sa Jangun eghauwen da mga panghalip dahiya.

7. Pehasawi ko kenagda sa langun linibolen da kagi.

8. Petelepuk ko sa eg-inau neketapay diya sa "Ako ay Filipino." Mebaluy langun da de amuk neketapay da imet.

E. Galebek diatas: Inauwan da diatas sa magtu igtulu ko. Basawen da uman sa rnepoko olom rnuna binasa da. Aguie isulat da diya tigesci kalatas sa langun hinaa da medoo panghalip diya sa mepoko olorn binasa da. lbegay da keniko sa kalatas da diy<i sa agcfa\v kesctiponoy yu dema.

Agdnw 12 Ba tang:

Medoo Panghalip Egkegamit Amuk Sebaen Etaw Daa Sa Eg-ikagiyen

Panghalip na Pang..:isahan

Keedung sa kelasi: Duyuy y~-sa Ako ay Filipino. Kesimba

.\. Keduli: 1. Igsai ko dema kagda ngadan sa guwaen panghalip.

Peingadani ko diya kenagda sa langun kedoo panghalip netiigan da egoh muna agdaw keinau da. Petulon ko ma sa selepangan di diya Menubu.

2. Kuwa ko sa kalatas da. Tepengi ko pa diatas.

H. Edungan kagi: "Na, igoh ipelagbas ta sa keinau ta denu sa panghalip ani tigtu metumamaan ta sa kegamit ta ini i. Netiigan ta de sa langun kedoo sa panghalip ataw ka sa medoo kagi eggamiten isambi ngadan etaw. Ini egoh di duen sa kena ta egbaed diya sa langun kedoo da.

"Sa muna, iya sa medoo panghalip eggamiten amuk sebaen daa sa etaw eg-ikagiyen. Owoy iya sa medoo panghalip na pang-isahan."

1) ako 2) ikaw, kayo, ka 3) siya

= aken, a = kuna, ka = kagdi


50

Isulat sa Tegetulu siini medoo Panghalip diya hb. Aguie basawen sa medoo eg-inau lapeg sa selepangan di diya Menu bu. •

1. I pelagbas sa Tegetulu sa kepetumama. Ini sa tulonen di. Sa panghalip ako iya sa eggamiten amuk sa anay etaw eg-ikagi. Upama amuk kita sa eg-ikagiyen ta guwaen ta aken, owoy iya sa ako diya Pilipino.

Medoo upama: Ako ay Filipino Ako ang kumuha ng

kanyang lapis.

= Pilipino aken i. = Aken migkuwa sa

hagdi pinsil. . I

Isulat ma sa Tegetulu iya we diya sa bb. Aguie ipetumama di uman diya sa medoo eg-inau. Ipebasa di

ma diya kenagda, sigbaen-baen da muna agule meseselengan da ma.

2. Umikagi dema sa Tegetulu. "Sa panghalip ikaw, ka, kayo iya sa eggamiten amuk ikeduwa etaw sa eg-ikagiyen. Amuk duwa da geetaw, guwaen sa sebaen etaw diya sa duma di, kuna, iya sa ikaw.

Upama: Ikaw pala. = Kuna polo. Ikaw ang dahilan nito. = Kuna sa pesuwan ini i.

3. lsulat sa Tegetulu siini duwa upama diya sa bb. Aguie pebasawen di sa eg-inau. Meseselengan da masa 1angun. Aguie ipebasa di ma sa uman sebaen eg-inau.

4. Pelagbas sa Tegetulu: Na, sa panghalip ikaw diya Menuhu, megamit taka diya sa edungan sa olom. Aguie pesulati ko diya sa medoo eg-inau sa medoo igsulat ko ani duen sa kena da dumuli diatas. Amuk ubus da de egsulat, pelagbas ka de egtulu.

Na sa sebaen panghalip duma sa ikaw, iya sa ka. Sa panghalip ka enda megamit di diya sa edungan olom dodoo diya sa teliwadaan ataw ka tagpedan po1o.

5. Isulat sa Tegetulu siini duwa upama diya bh. diya ma sa selepangan di diya Menubii.

Upama: Handa ka na ba? Kumain ka na. Mag-ingatka.

= Neketapay ka de'? = Kaen ka de. = Hahaa ka.

Umikagi sa Tegetulu: "Na ini sa telu upama diyc1 sa panghalip ka." Basawen sa Tegetulu diya sa medoo eg-inau. Masa ma sa medoo eg-inau. Sigbaen-baen da muna agule meseselengan da ma.

6. Pelagbas tumulon sa Tegetulu: "Na sa sebaen panghalip ma duma sa ikaw owoy ka iya sa kayo. Sa kayo megamit apiya diya sa sebaen etaw daa amuk ungaya di ipehaa sa keadat labi pa ok Jukes de sa etaw eg-ikagiyen ataw ka duen sa hagdi gelal."

7. lsulat sa Tegetulu siini duwa upama diya sa hh. Upama: Tuloy po kayo Alkalde. = Gemow ka o Mayul. Maupo ho muna kayo Bb. Santos.

= Penuu ka pelawa Bh. Santol'. Kayo na po ang bahala sa akin.

= Muni de diya keniko sa kehael ko kenak.

;:. '

8. Basawen sa Tegetulu siini medoo upama owoy basawen di ma sa selepangan di diya Menubu. Aguie tulonen di ini i: "Iya sa telu upama denu sa panghalip kayo. Pebasawen sa Tegetulu sa medoo eg-inau. Sigbaen-baen da pelawa muna agule meseselengan da langu!l."

9. Aguie umikagi derna sa Tegetulu: "Na hauwen ta dema sa uman upama kena egkegamit sa telu panghalip. Sa panghalip: ikaw, ka, owoy kayo." IsuJat sa Tegetulu sa telu upama diya bb. Upama: Handa ka na ba?

Ikaw ba'y handa na? Handa na ba kayo?.

= Neketapay ka de? = Neketapay ka de? = Neketapay ka de?

Umikagi sa Tegetulu: "Na ini sa uman pa upama kena ta humaa dema. Siini telu mepoko kagi, sebaen daa sa selepangan di diya Menubu." Aguie masa ma sa medoo eg-inau. Meseselengan da muna agule sigbaen-baen da de. Amuk ubus da egbasa, isulat da sa medoo uoama binasa da ani duen sa kena da egduli. •

10. Aguie pelagbas dema sa Tegetulu: "Owoy sa ketelu panghalip, iya sa siya. Ini sa egkegamit amuk iketelu de etaw diya sa eg-ikagi. Diya Menubu iya sa kagdi." Isulat sa Tegetulu siini duwa upama diya bb.

Upama: Matalino siya sa klase. = Metiig kagdi i diya sa keinau. May kasama ba siya? = Duen duma di.

11. Basawen sa Tegetulu diya medoo eg-inau sa duwa upama igsulat di. Basawen di ma sa selepangan di diya Menubu. Pebasawen sa Tegetulu sa sebaen eg-inau. Aguie meseselengan da masa sa langun eg-inau. Mebaluy umigsa sa Tegetulu diya sa medoo eg-inau ngadan sa meiyap masa ani kagdi sa masa.

Jsulat sa eg-inau iya we diya sa kalatas da ataw ka nutbuk.

D. Tepengi ko kagda:

52

1. Amuk ubus da de egsulat, begayi ko kagda sa tukeey tepeng. Pesulati ko diya kenagda sa langun panghalip egkegamit amuk sebaen daa etaw sa eg-ikagiyen owoy diya ugpu di isulat da ma sa selepangan di diya Menubu.

2. Baelan da ma sa upama sa uman sebaen panghalip, isulat da sa mepoko olom kena di negamit sa sebaen panghalip.

3. Pesulati ko kenagda siini medoo kagi diya kalatas da:

1) naiinip 5) nagkakilakilala 9) pinsan 2) pamangkin 6) guwapo 10) kapitbahay 3) nagagalak 7) nars 11) puede 4) gayon 8) inip na inip 12) Rose

4. Tepengi ko sa igsulat da.

E. Galebek diatas: Pesulat ko kagda sa mepoko olom, gamiten da sa medoo panghalip: ako, ikaw, kayo, owoy siya. Tepengi ko sa igsulat da diya sa sebaen kesetiponoy yu dema.

- .

Agdaw 13 Ba tang:

Liyu Upama Denu Sn Medoo Panghalip Na Pang-isnhan

Tigol sa Tegetulu: Dakel kalatas kena da nekesulat sa upama sa keseolomoy.

Kcedung sa Kelasi: Duyuy. Kesimba. .. A. Keduli:

l. Dull ko sa medoo panghalip igtulu ko diya kenagda. Peingadani ko kenagda.

2. Pebasawi ko kenagda sa igsulat da diatas.

B. Edungan kagi sa TegetuJU: "Na ini egoh di uman ki pa uminau denu.sa kegamit t? sa medoo panghalip netiigan yu de. Kaini sa medoo upama sa medoo panghalip eggamiten amuk sebaen daa etaw sa eg-ikagiyen."


54

1. Isulat sa TegetulU ini i diya bb. Yaka egkulesen sa medoo panghalip. Pagsasanay: 1) Ikaw at ako ay magkaibigan. (Egkeseloyuk ki kita i.) 2) Si Ramon at ako ay mgkakapatid.

(Si Ramon owoy a ken setelehadi ke.) 3) Kinakausap ka niya. (Egsetawiten di kuna.) 4) Ako naman. (Aken ma de.) 5) Guro siya rito. (Tegetulu kagdi i dini.) 6) Kumusta po kayo Mang Berto?

(Em1 egoh ko ya Kakay Berto?) 7) Siya raw pala ang hinahanap ng Tatay.

(Kagdi polo gaa sa eglagbeten i Ema.)

2. Aguie basa ko diya sa medoo eg-inau. Sigbaen-baen ko basa, mekeunut ma de sa selepangan di diya Menubu. Dumineg-dineg daa pelawa sa medoo eg-inau.

3. Aguie pebasa ko sa medoo eg-inau, sigbaen-baen da masa. Meubus iya we, meseselengan dema masa sa medoo eg-inau.

4. Ketepeng: Tulonen sa Tegetulu sa medoo eg-inau ani isulat da diya kalatas da sa langun kedoo nekesulat diya bb. Enda isulat da sa Menubu di, anan sa Pilipino di daa.

Aguie ok ubus da de langun egsulat, ini sa baelan sa Tegetulu. a) Pekulese ko diya, sa medoo eg-inau sa langun kedoo eghauwen da panghalip diya sa medoo mepoko olom igsulat da. b) Hahauwen sa Tegetulu ani udesan da sagbian sa hagda kalatas. c) Kuwaen sa Tegetulu sa medoo kalatas da ani tepengan di ok nesugat sa sagbi da ataw ka enda.

5. Ligo sa Tegetulu eghahaa sa kalatas da, isulat dema sa medoo eg-inau sa medoo nekesulat diya bb. diya sa nutbuk da. Isulat da ma de sa Menubu di. Ubus eghahaa sa Tegetulu diya sa medoo kalatas sa eg-inau, metiigan di amuk neketiig da de denu sa ininauwan da.

6. Aguie baelan dema sa medoo eg-inau sa medoo nekesulat diya bb. Igsaan sa Tegetulu sa medoo eg-inau ngadan sa hinaa da panghalip diya lemilu sebaen. Ikagiyen da iya we. Aguie libolen sa Tegetulu sa eg-ikagiyen da amuk nesugat. Baelan da iya we taman meubus sa langun . . , kedoo lemtlu dah1ya.

7. Aguie ipebasa sa Tegetulu diya sa medoo eg-inau sa langun kedoo mepoko olom dahiya, lapeg sa Menubu di.

D. Keseolomoy (Usapan) (Tapayen isulat siini mepoko kesetulonoy diya dakel kalatas.) 1. Tulonen sa Tegetulu: Igoh uman ki masa sa sebaen upama

denu sa kesetulonoy. Hauwen ta ngadan sa egseolomen sa duwa telehadi.

Lino: Pet, may pera ka ba? Pet: Wala.

Lino: Hindi ba't kahapon ang suweldo mo? Dapat marami kang pera.

Pet: Nagasta ko na. Wala akong kapera-pera ngayon. Nagbayad ako ng walong daang pisong upa sa hahay.

Lino: Di may natira pa. Pet: Bumili aka ng bagong sapatos at bag at damit.

Lino: Magkano ang bili mo sa mga iyon? Pet: Dalawang libong piso.

Lino: Pautang naman ng dalawampung piso. Babayaran ko bukas. Suweldo namin bukas. Sige na.

Pet: Dadalawampung piso Jang ang natira sa akin. Pamasahe Jang.

55

Lino: Ipautang mo na sa akin. Babayaran ko bukas talaga. Pangako.

Pet: Sigurado bang babayaran mo bukas? Lino: Oo. Sigurado iyan.

Pet: 0 sige: Ipauutang ko sa iyo ang dalawampung piso ko.

Lino: Salamat.

2. Basa ko pelawa diya sa medoo eg-inau ligo da dumineg-dineg. ·

3. Aguie pebasawi ko ma diya kenagda. Meseselengan da masa.

4. Baed ko diya duwa geumpung sa medoo eg-inau. Sa sebaen umpung, iya sa masa sa inikagi i Lino. Sa sebaen masa sa inikagi .i Pet. Aguie setabalay da de.

5. Agule sesambien da sa egbasawen da. Sa egbasa sa si Lino gina, iya ma sa masa sa inikagi i Pet.

•

6. Peingadani ko diya kenagda sa langun pangngalan hinaa da dahiya owoy diya ma sa medoo panghaJip.

E. Pagsasanay: (Uman Keinau:)

56

1. Sulati ko ini i diya bb. Aguie pebasawi ko sa medoo eginau owoy pesagbii ko ma kenagda diya bb. Basawen da dema arrtuk ubus de nesagbian.

Isulat sa patlang ang kailangang panghalip.

1) ___ at ___ sa kailangang magsikap.

2) ay mga katutubong Filipino.

3) Pandak daw sabi nila.

4) Kailan ba dumating?

5) raw po ang nanalong Alkalde.

6) at ___ raw ang kailangapg magtulong-tulongan.

Pagbaybay. Kesulat sa medoo kagi.

...

2. Pesulati ko siini mcdoo kagi diya sa kalatas da.

1) pera 4) suweldo 7) kapera-pcra 2) pangako 5) dalawampung 8) babayaran 3) ipauutang 6) sigurado 9) piso

10) pamasahc

3. Tepengi ko sa kalatas da.

F. Galebek diatas: 1. Sumulat sa medoo eg-inau sa mepoko olom diya Pilipino

gamiten da sa telu panghalip: ako, ikaw, siya. Mehaluy humaa da diya sa libelu Setawitay Ki ani duen sa tahang da.

2. Dulien da masa sa medoo igsulat da denu sa panghalip.

3. Dulien da basawen sa denu si Lino owoy si Pet. Telcpukcn da sa inikagi da amuk mebaluy.

'

Agdaw 14 Ba tang:

Medoo Panghalip Egkegamit Amuk Medoo Etaw Sa Eg-ikagiyen Panghalip na Pangmaramihan (Plural Pronouns)

Kcedung sa kelasi: Duyuy yu sa Ako ay Filipino. Kesimba.

A. Keduli: l. Umigsa sa tegetulu: Ngadan sa medoo panghalip

eggamiten amuk sebaen etaw daa sa eg-ikagiyen? Peingadani ko diya sa medoo eg-inau.

2. Peingadani ko ma diya kenagda sa medoo upama mepoko olom kena di negamit sa medoo panghalip.

3. Kuwaen sa tegetulu sa kalatas sa medoo eg-inau, sa igsulat da dutu kena da do.

n. Edungan kagi: "Igoh uman ki dt:!ma uminau sa panghalip. Neubus ta de ininauwan sa panghalip egkegamit amuk segeetaw daa sa egikagiyen. Ini egoh di sebaen balangan dema sa inauwan ta. Iya sa medoo panghalip egkegamit amuk medoo etaw sa egikagiyen. Owoy iya sa panghalip: tayo, kami, kayo, owoy sila."

Mga panghalip na pangmaramihan: 1) ta yo = kita (inclusive)

kami = kami, ke (exclusive)

2) kayo = kiyu

3) sila = kagda, da

C Baelan sa Tegetulu:

58

l. Isulat sa Tegetulu sa Iekeatas medoo panghalip diya bb. Iapeg sa medoo selepangan di. Aguie basawen sa Tcgetulu diya sa medoo eg-inau. Tulonen di ma sa selepangan sa uman sebaen diya Menubu.

2. Basawen sa medoo eg-inau lapeg sa Menubu di.

Denu sa kami owoy tayo:

3. Kepetumama sa Tegetulu: Sa panghalip tayo, egpetiig iya we, medoo sa etaw nekelapeg diya sa etaw eg-ikagi ataw ka enda sebaen di daa etaw sa eg-ikagiyen di, duen pa sa Iiyu etaw duma di. Diya ma sa panghalirJsfilni em) ka

..

amuk ikagiyen sa sebaen etaw sa kami, siedo etaw ken:) di egtulon enda nekelapeg diya sa egtulonen di.

Denu sa kayo:

Na sa panghalip kayo duwa sa kena di egkegamit. Diy<'• sa muna ininauwan ta guwaen ta sa kayo egkegamit apiya diya sa sebaen etaw daa amuk ungaya ta ipehaa sa keadat ta, upama amuk lukes sa kena ta egseolomoy ataw ka amuk duen gelal sa etaw. Dodoo duen pa sa uman kena di egkegamit sa panghalip kayo. Megamit sa kayo amuk medoo sa etaw eg-ikagiyen ta. Upama sa sebaen etaw umikagi ~, enda iglapeg di kagdi dodoo siedo medoo liyu etaw polo sa eg-ikagiyen di.

Denu sa sila:

Sa panghalip sila, megamit diya sa medoo etaw amuk kagda sa eg-ikagiyen. Enda nekelapeg sa etaw eg-ikagi. Upama umikagi sa sebaen etaw guwaen di, sila, enda iglapeg di kagdi, sa medoo liyu etaw daa sa eg-ikagiycn di.

4. Isulat sa Tegetulu siini medoo upama diya bb. Upama sa medoo panghalip: tayo, kami, kayo. sila.

I) Tayo ang pupunta roon. (Kita sa mangay du tu. l

2) Kami ay nagagalak na makita ka. (Meanggan ke humaa keniko.)

3) Ilan ba kayo?

4) Mayaman sila ano?

(Pila yu?)

(Kawasa da, hih?)

5. lpetumama sa Tegetulu: "Diya siini bb. eghauwen ta sa medoo upama denu sa medoo panghalip tayo, kami, kavn. owoy sila, amuk eggamiten ta diya sa olom."

Basawen sa Tegetulu diya sa medoo eg-inau sa uman sebaen upama lapeg sa selepangan di diya Menubu. Hunawen di pelawa sa panghalip tayo.

6. Tulonen sa Tegetulu: "Na ini sa upama kena di negamit sa panghalip tayo diya sa mepoko olom." Aguie masa sa Tegetulu, dumineg-dineg daa pelawa sa medoo eg-inau. Aguie umiling ma masa sa medoo eg-inau. Diya doo sa kebael da diya sa panghalip kami, kayo, owoy sila .

59

7. Masa sa Tegetulu sa epat upama diya sa Pilipino daa. Dumineg dema sa medoo eg-inau.

8. Aguie pebasawen sa medoo eg-inau. Masa muna sa sebacn eg-inau. Aguie mesesegule masa sa langun eg-inau.

~

Mebaluy ipebasa dema sa sebaen eg-iriau. ·

9. Isulat sa medoo eg-imm sa medoo upama sa mepoko olom diya sa bb.

10. Amuk ubus da de langun, ipebasa dema sa Tegetulu sa uman upama diya bb. Mesesegule sa medoo eg-inau masa.

D. Uman Upama

60

1. Isulat sa Tegetulu sa uman upama diya bb. Uman upama sa panghalip: Tayo ay mga Filipino. (Pilipino ki.)

Kami ay nagbabasa.

Kayo ang mga mag-aaral.

(Egbasa ke.)

(Kiyu sa medoo eg-inau.)

Kumain sila ng maraming saging. (Egkaen da sa medoo saging.)

2. Umikagi sa Tegetulu: "Na diya bb. hauwen ta dema sa medoo uman upama denu sa magtu panghalip ininauwan ta. Medoo sa kena da taka megamit diya keolom ta."

3. Basa ko diya sa medoo eg-inau sa igsulat ko diya bb. sigbaenbaen ko basa. Huna ko sa Pilipino di agule basa ko ma sa Menubu di.

4. Pebasa ko sa medoo eg-inau, mesesegule da. Tinudui ko sa kena da egbasa. Pekulese ko kenagda sa medoo panghalip eghauwen da diya sa medoo upama, owoy pebasa ko kagda sa kagi kinulesen da.

5 .. Aguie pesulati ko diya kenagda sa igsulat ko medoo upama.

6. Pebegay ko kagda sa upama. Gamiten da sa epat balangan panghalip: tayo, kami, kayo, sila.

1. f.esulati ko kenagda siini medoo kagi diya sa kalatas da.

1) maingay 4) mag-aaral 7) magaling 2) marami 5) kahapon 8) nagagalak 3) nagbabasa 6) tahimik 9) mayaman

10) pupunta

8. Tt!pengi ko sa kalatas da.

9. Pebacl ko kagda sa uboubo kesetawitay unutan da si Lino owoy si Pet.

E. Golebek diotas: Tuloni ko kagda ani dulien da basawen sa dana da egsulat denu sa medoo panghalip lapeg sa muna ininauwan da denu sa ako, ikaw, siya owoy siini hudihudi ininauwan da ani tumapay da diya sa tukaw ibegay ko. Mepion amuk metelepuk da langun sa medoo panghalip, diya ma sa selepangan da diya Menu bu.

61

Agdnw 15 Agdaw Ketepeng

Kepeedung: Duyuy yu sa Ako ay Filipino.

A. Eduilgnn Kagi: Na, igoh, ungaya ku hauwen amuk duen de sa netiigan yu denu sa medoo balangan panghalip. Iya sa pesuwan tepengan ku kiyu ani metiigan ku amuk pelagbas ki de diya sa magtu eginauwan ataw ka tapay ki doo dumuli.

H. Mepoko Kcduli: Igsai ko kagda amuk netulengan da pa sa langun kedoo panghalip ininauwan da. Aguie peingadani ko kenagda sa uman sebaen. Na amuk nesugat sa sagbi da meingadanan da langun ini i: ako, ikaw, ka, siya, tayo, kami, kayo, owoy sila.

C. Anay balangan -tepeng: 1. Aguie begayi ko de kagda sa tukaw. PesuJati ko diya

kalatas da sa Iangun kedoo panghalip netiigan da. 'Walu sa langun kedoo da. Owoy diya sa abay di pesulati ko ma sa Menubu di.

2. Pesulati ko ma kagda sa sebaen upama sa uman sebaen panghalip. Hahaa ko kagda ani enda umiling da diya sa igsulat sa duma da.

D. Keduwa balangan tepeng:

,62

1. Sulati ko ini i diya bb., yaka daa eglapeg sa sagbi di diya tagpedan.

Isulat ang wastong panghalip sa puwang: (Isulat sa nesugat panghalip diya sa liniya:)

l) Ikaw at ako, ____ ay Filipino. (tayo)

2) Siya at si Ronie ay !aging magkasama, __ _ ay magkaibigan. ·· (sila)

3) Siya at ako, ___ ay magkakapatid. (kami)

4) Ikaw at si Lila ay pinagbibintangan, ___ raw ang kumuha ng mga bulaklak sa halaman. (kayo)

5) Kailangan ___ ng Nanay. (ka/kayo/tayo/siya/sila/ako)

6) ___ raw ay ma ta lino. (Ako/Siya/lkaw)

7) ___ raw ay mga masipag. (Tayo/Kami/Kayo/Sila)

2. Pebasawi ko diya sa medoo eg-inau sa medoo nekesulat dahiya tlodoo diya sa penemdem da daa. Aguie isulat da diya kalatas da sa nesugat sagbi di diya sa penemdem da, enda de isulat sa langun kagi nekesulat. U pama ini i: 1. ta yo

3. Pehauwi ko sebaen upama diya bb., yaka daa eg-iling sa nekesulat de dahiya. Baeli ko daa ini i amuk enda iseg di egketiigan da duu sa egtulonon ko.

E. Ketelu balangnn tepeng: 1. Pesulati ko diya kenagda sa pitu (7) mepoko olom gamiten

da sa medoo balangan panghalip.

2. Pesulati ko kenagda siini medoo kagi.

1) matibay 4) mahusay 7) balangaw 2) angkop 5) kumatok 8) aywan 3) kamag-anak 6) hadlang 9) balakang

10) gagamba

3. Kuwa ko sa knlatas da owoy tepengi ko. Pelikui ko diyc'1 kenagda amuk uhus de.

4. Amuk duen pa ulas, dull ko diya sa medoo t!g-inau sa ken:I da neamu ataw ka egkulang.

Agdaw 16 Ba tang:

- Uman Keinau Sa Medoo Liyu Panghalip Pag-naral Tungkol Sa Iba Pang mga Panghalip

Kepeedung: Duyuy yu sa Dito ay masaya. doon ay masaya.

A. Edungan kagi: "Na igoh pelagbas ki dema uminau. Duen pa sa liyu panghalip kailangan metiigan ta. Yoko egkelipeng ngadan sa selepangan sa panghalip. Diya Menubu, iya sa medoo kagi igsambi sa medoo ngadan etaw. Na, dana di medoo sa ukit keolom ta, iya sa pesuwan medoo ma sa egkegamit kagi isambi sa ngadan etaw amuk eg-ikagi ki owoy iya ma sa panghalip diya kagi Pilipino."

n. Baelan sa Tegetulu:

64

1. Sulati ko diya bb. siini medoo panghalip.

Sebaen etaw daa sa Medoo etaw sa eg-ikagiyen: eg-ikagiyen:

l) ko = ku natin = ta namin = ke

2) mo, ninyo = ko ninyo = yu

3) niya =di nil a = da

2. Tuloni ko ini i: Kaini dema sa liyu pai:ighalip inauwan ta. Duwa geumpung ini i. Sa denu bibft'ng yu iya sa megamit arnuk sebaen daa sa etaw eg-ikagiyen. Sa denu kuwanan iya sa rnegamit amuk medoo sa etaw eg-ikagiyen.

3. Basa ko diya sa medoo eg-inau, huna ko sa medoo panghalip megamit diya sebaen etaw daa, sa denu bibang. Tuloni ko sa selepangan di diya Menubu. Aguie katin ka diya sa panghalip megarnit amuk uman pa etaw sa eg-ikagiyen. Sigbaenbaen ko kagda basa. Basa ko dema muna sa Pilipino di agule sa Menubu di.

4. Pebasa ko ma langun sa medoo eg-inau, mesesegule da. Tinudui ko sa kena da eghasa.

5. Pebasa ko sa langun bayi daa, meseseguJe da. Aguie pebasa ko ma sa medoo maama, mesesegule da ma.

(1. Tuloni ko ini i: "lgoh sigbaenbaenen ta inauwan ini i. Hunawen ta pelawa sa medoo panghalip megamit diya

olom amuk sebaen etaw daa sa eg-ikagiyen. Aguie kumatin ki diya sa duma di panghalip megamit amuk medoo sa etaw eg-ikagiyen." Aguie basa ko, peedungi ko diya bibang mangay diya kuwanan. Sebalabala ko kagda.

Kepetumama: "Na sa panghalip ko, iya sa ku diya Menubu. Amuk sebaen ta daa sa egbael iya sa kena ta mekeikagi ko."

C. Denu sa pnnghalip ko, natin owoy namin: 1. Sulati ko siini upama diya bb.

Upama sa panghalip ko: Ki nu ha ko ang pera. (Kinuwa ku sa pilak.)

2. Basa ko diya kenagda, lapegi ko basa sa selepangan di diyil Menubu. Pelagbas ka ikagi: Iya sa sebaen upama denu sa panghalip ko. Aguie pebasa ko sa medoo eg-inau, meseselengan da masa. Pebasa ko ma kagda sigbaenbaen.

3. Pelagbas ka: lya sa sebaen upama amuk sebaen ctaw daa sa egbael ataw ka egdann. Dodoo amuk medoo ataw ka duen duma sa etaw eg-ikagi, iya sa egoh di mehali. Owoy enda ko daa, mebaluy de polo natin amuk sa kent'1 ta egsetulonoy siedo medoo duma ta doo egbael owoy iya sa ta diya Menubu. Dodoo amuk egtulon ki diya sa liyu etaw iya sa egoh di mebaluy namin amuk end~! nekelapcg sa etaw egtulonen ta. Diya Menubu iya sa ke.

4. Sulati ko siini upama diya bb. Upama sa panghalip natin owoy n~min:

Kinuha natin ang pera. = Kinuwa ta sa pilak.

Kinuha namin ang pera. = Kinuwa ke sa pilak.

5. Basa ko diya sa medoo eg-inau. Dumineg-dineg pclaw~i s;: medoo eg-inau. Huna ko basa sa denu natin owoy pelagbasi ko ma sa Menubu di.

Tuloni ko ini i: Iya sa sebaen uparlta kcna di megamit ~;1 panghalip natin.

6. Aguie pebasa ko ma kagda, mesesegule da masa. Tutoni ko ini i: Jni ma sa sebaen upama kena di •t'

megamit sa panghalip namin.

..

7. Basa ko sa denu namin, diya ma sa Menubu di. Pcbasa ko ma kagda, mesesegule da masa. Aguie pebasawi ko dema kenagda sa duwa upama sa Pilipino di daa.

8. Pesulati ko kenagda diya sa nutbuk da sa igsulat ko diya bb.

n. Denu sa panghalip mo owoy ninyo: Tutoni ko ini i: "Na, sa panghalip mo, iya sa ko diya Menubu. Amuk sebaen etaw daa sa eg-ikagiyen ta iya sa kena ta mekegamit sa panghalip mo. Sa panghalip ninyo, mebaluy ma gamiten ta amuk sebaen etaw daa sa egtulonen ta asal eggelalen ta kagdi ataw ka ok lukes sa kena ta eg-ikagi. Sa sebaen ukit kena di megamit sa panghalip ninyo, amuk medoo sa etaw eg-ikagiyen ta."

l. Sulati ko siini medoo upama diya bb. Upama sa panghalip mo owoy ninyo:

Ano ang pangalan mo? = Ngadan sa ngadan ko?

Kunin mo. = Kuwa ko.

Saan ang punta ninyo? = Kena angayan ko ya?

Ano ho raw ang sadya ninyo? = Ngadan sa ungaya ko gaa?

-, Tuloni ko ini i: Eghauwen ta diya bb. sa upama sa panghalip mo owoy ninyo. Aguie basa ko diya sa medoo eg-inau. Sigbaenbaen ko basa sa upama di lapeg sa Menubu di.

3. Pebasawi ko diya sa medoo eg-inau sa 4 upama, mesesegule da muna. Aguie umow ko sa meiyap masa, pebasa ko ma.

4. Pesulati ·ko kenagda sa medoo uparna diya sa nutbuk da.

E. Denu sa panghalip niya owoy nila:

66

l. Tuloni ko ini i: "Sa sebaen ma iya sa panghalip niya, owoy iya sa di diya Menubu. Amuk segeetaw daa sa eg-ikagiyen ta, iya sa kena ta mekegamit sa panghalip niya. Dodoo amuk medoo sa etaw eg-ikagiyen ta, sa

. megamit ta iya sa panghalip nila owoy iya sa da diya Menu bu."

2. Sulati ko diya bb. siini upama: Upama sa panghalip niya owoy nila:

Nanay niya ang guro namin. = Inay di sa Tegetulu ke.

Nanay nila ang guro namin. = Inay da sa Tegetulu ke.

3. Tuloni ko ini i: Na, hauwen ta dema diya bb. sa upama sa panghalip filn owoy nila. Aguie basa ko diya kenagda sa upama sa niya diya sa mepoko olom. Basa ko ma sa Menubu di. Aguie pebasawi ko ma diya kenagda, mesesegule da.

4. Tutoni ko ini i: "lgoh di hauwen ta dema sa panghalip nila diya bb." Basa ko diya kenagda. Basa ko ma sa Menubu di. Aguie pebasawi ko kenagda, mesesegule da.

F. Duli yu boso. Pebasawi ko diya sa medoo eg-inau sa duma upama diyt1. Pilipino. Yaka de egpebasa sa Menubu di.

1. Tuloni ko kagda: Na yoko egkelipeng sa medoo panghalip ininauwan ta. Aguie peingadani ko dema kenagda. Iya sa medoo panghalip: ko, natin, namin, mo, ninyo, niya, nila.

2. Pesulati ko diya nutbuk da sa epat upama igsulat ko diya bb.

3. Pebegay ko kagda sa medoo upama gamiten da sa medoo panghalip ininauwan da.

G. Galebek diotas: Duli ko pebasawi kenagda sa medoo magtu igtulu ko panghalip. Kailangan metelepuk da sa selepangan di diya Menubu ani metiigan da ma sa medoo mepoko olom upama di. Dumuen tepeng ibegay ko.

67

Agclaw 17 Ba tang:

Medoo Kngi Egtulon Deno Sa Epe Di Panghalip na Paari (Possessive Pronouns)

Kepeedung: Duyuy yu sa Ako ay Filipino.

A. Kctepeng: Begayi ko tepeng sa medoo eg-inau. Ini sa medoo igsa ko diya kenagda owoy isulat da diya kalatas da sa sagbi di.

I. Ngadan sa medoo magtu ininauwan yu panghalip? Pesulati ko sa sagbi di diya kalatas da. Pesulati ko ma sa Menubu di diya abay di.

2. Sulat yu ma sa sebaen upama mepoko olom diya sa uman sebaen panghalip. Amuk ubus da de egsulat, kuwa ko sa medoo kalatas da. Tepengi ko pa diatas.

B. Edungan kagi: "Na igoh, duen dema sa uman inauwan ta liyu panghalip. Iuman ta dema ini i diya sa muna netiigan yu. Ini sa guwaen diya Pilipino sa 'Mga Panghalip na Paari.' Ini sa medoo kagi egtulon ngadan di etaw sa epe."


68

1. Sulati ko ini i diya bb.

Pang-isahan: Pangmaramihan: akin = naken a tin = nita

amin -- nami

iyo, inyo = niko in yo = niyu

kaniya = hagdi. kanila = hagda

2. Tuloni ko ini i: "Na hahaa yu dema diya bb. Nebaed diya duwa geumpung siini kedoo panghalip eghauwen ta dini. Sa denu bibang yu iya sa megamit amuk sebaen etaw daa sa eg-ikagiyen. Sa denu kuwanan iya sa megamit amuk medoo sa etaw nekelapeg."

3. Basa ko diya sa medoo eg-inau, huna ko basa sa medoo panghalip megamit diya sebaen etaw daa. Tuloni ko ma sa selepangan di diya Menubu. Aguie katin ka diya sa medoo panghalip megamit amuk medoo sa etaw

eg-olomen. Sigbaen-baen ko kagda basa. Basa ko muna sa Pilipino di agule sa Menubu di.

4. Pebasa ko ma kagda, mesesegule da langun. Tinudui ko sa kena da egbasa.

5. Baed ko duwa geurnpung sa kedoo eg-inau. Pebasa ko muna sa sebaen umpung agule sa sebaen umpung ma .

. Yaka de egpebasa sa Menubu di, sa Pilipino di daa.

6. Aguie basa ko uman diya kenagda, edungi ko denu bibang. Basa ko sa Pilipino di daa. Owoy diya sa satal sa akin., lapeg ko ma de sa amin enu ka sebaen geumpung da

, daa. Elut ko de basa iya we, sebalabala ko kagda.

7. Pebasa ko ma sa medoo eg·inau. Sa langun Pilipino ma daa sa pebasawi ko kenagda.

D. Denu sn panghnlip akin, atin, amin. 1. Ikagi ko ini i: "Igoh sigbaenbaenen ta inauwan ini i.

Hunawen ta sa medoo panghalip megamit diya keolom amuk sebaen daa sa etaw eg-ikagiyen." Tinudui ko sa akin diya bb. owoy guwaen ko: "Na sa panghlip akin, iya sa naken/henak diya Menubu. Amuk sebaen ta daa sa epe, guwaen ta akin."

2. Sulati ko sa upama di diya bb. Basa ko diya kenagd:L Akin ito. = Naken ini i. I Henak ini i.

Ipinadala ni Lita sa akin ang iyong aklat. ( = lgpeuwit i Lita kenak sa libelu ko.)

3. Aguie pebasawi ko ma diya kenagda, mesesegule da.

4. Pelagbas ka owoy tuloni ko ini i: "Duen ma duwa balangan meikagi ta amuk medoo sa etaw epe sa sumala de eg-ikagiyen ta.··

5. Sulati ko sa upama di diya bb. Upama sa panghalip atin owoy amin:

1) Sa atin ang mga manuk na iyan. ( = Nita siiya medoo manuk.)

2) Sa atin ang pusa na iyon. ( = Nita siedo miyong.)

3) Sa amin a_ng bahay na iyan. ( = Na mi iya we dalesan.)

(t9

4) Sa a min ang aklat na nasa mesa. ( = Na mi sa medoo libelu diya lamisan.)

6. Tinudui ko diya bb. owoy ikagi ka dema. "Iya sa atin owoy amin. Sa atin ikagiyen ko iya we diya sa duma ko epe di ma. Dodoo sa amin, amuk ikagiyen ko iya we, enda nekelapeg sa duma ko egsetulonoy."

7. Basa ko diya sa medoo eg-inau, lapeg sa Menubu di.

8. Kagda ma sa masa, mesesegule da anay agule pebasa ko sa uman sebaen diya kenagda. Basawen da sa Pilipino di daa.

Tutoni ko ini i: "Na iya sa upama sa medoo panghalip akin, atin, owoy amin.

Aguie pesulati ko sa medoo upama diya nutbuk da.

9. Pepenemdem ko sa medoo eg-inau owoy tulonen da sa medoo upama sa mepoko olom kena di megamit sa panghalip akin, atin, amin.

F Denu sa panghalip ll:Q owoy inyo:

70

1. Sulati ko sa w owoy inyo diya sa bb.

2. Tinudui ko sa w owoy sa inyo diya bb. owoy tuloni ko ini i: "Sa panghalip w owoy inyo iya sa megamit ta diya sa duma ta etaw egkeseolom. Sa !yQ owoy inyo, iya sa nikq diya Menubu. Sa duwa panghalip megamit ta diya sebaen ctaw daa. Dodoo sa inyo gamiten ta daa amuk Jukes sa etaw kena ta egkeseolom owoy ungaya ta adatan kagdi, ataw ka amuk ungaya ta ipehaa sa kegelal ta sa etaw."

.3. Sulati ko siini medoo upama diya bb.: Upama sa panghalip i,yQ owoy inyo: Sa U'.Q ba ito? ( = Niko ini i?)

Binili ko ito para sa W· ( = Bineli ku ini i diya keniko.) ,

Nahulog ako dahil sa U'.Q. ( = Nenabu a dana ko.)

Para sa inyo ho raw itong sulat. ( = Niko gaa siini sulat.)

Sa inyo ba ang mga aklat na ito? ( = Niko siini medoo libclu?)

4. Tutoni ko ini i: "Diya bb. eghauwen ta sa medoo upama sa duwa panghalip amuk gamiten diya olom. Sa telu upama denu sa ,W owoy sa duwa upama denu sa inyo." Aguie basa ko diya kenagda lapeg sa Menubu di.

5. Aguie pebasawi ko diya sa medoo eg-inau, mesesegule da. Basawen da ma sa Menubu di ani metumamaan da sa selepangan di. Aguie peduli ko dema kagda pebasa dodoo sa Pilipino di da_en sa basawen da.

6. Mebaluy masa sa uman sebaen eg-inau, sa Pilipino di daa. Aguie pesulati ko kenagda diya sa nutbuk da.

7. Pesulati ko kenagda siini medoo kagi diya sa kalatas da.

Pagbaybay: 1 mabuti - mepion 2 marangal - miadat 3 marupok - m~lungoy/enda mesaligan di 4 biyaya - bagi 5 tumingala - egtengang 6 gumagalaw - eglabayen 7 paikot - egtilis 8 mag-aroga - eg-ipat 9 kumikinang - egkemitkemit 10 bulungbulungan - kebadabada


9. Tuloni ko sa selepangan sa medoo kagi diya Menuht1.

F. Gnlebek diatas. Dulien da basawen sa igsulat da diya sa nutbuk da. Pesulat ko kagda sa 6 upama mepoko olom kena da eggamit sa panghalip iyo, inyo, kanya owoy kanila.

71

Agdaw 18 Ba tang:

Kepelagbas Denu Sa Panghalip Egtulon Sa Epe Di Pagpapatuloy Tungkol sa Panghalip so Paari

Kepeedung: I. Duyuy yu sumala de sa meiyapan yu duyuyen.

2. Pebasa ko diya sa uman sebaen eg-inau sa igsulat da diatas. Aguie kuwa ko sa medoo kalatas da tepengi ko pa diatas.

A. Edungan kagi: "Na igoh uman ki pa uminau denu sa panghalip inyo diya Pilipino. Diya sa muna ininauwan ta, netiigan yu megamit diya sa ukit keolom sa inyo amuk eg-adat kit etaw ataw ka amuk eggelalen ta sa sebaen etaw.

"Sa keduwa kena di megamit sa inyo, iya amuk medoo sa etaw eg-ikagiyen. Sa sclepangan di diya Menubu iya sa niyu ataw ka keniyu."

B. Dcnu sa panghalip inyo: 1. Sulati ko siini upama diya bb.

Upama sa panghalip inyo:

Malapit ang aming bahay sa paaralan, ang sa inyo naman ay malayo.

( = Medapag sa nami dalesan diya sa pengadian, mediyu sa niyu.)

Sino sa inyo ang may papel? ( = Tayu di diya keniyu sa epe kalatas?)

Sino sa inyo ang may ari nito? ( = Ngadan di etaw sa epe ini i?)

2. Tuloni ko ini i: "Na duen upama sa panghalip iro:Q diya hb." Aguie basa ko diya kenagda la peg sa selepangan di diya Menubu. Aguie pebasawi ko diya sa medoo eg-inau, mesesegule da masa. Peduli ko pebasawi kenagda mebaluy sigbaen-baen da masa.

3. Tuloni ko ini i: "Iya sa sebaen ukit kena di megamit sa panghaUp inyo. Igoh sulati yu sa medoo upama igsulat ku diya nutbuk ani duen sa kena yu egduli uminau."

C. Denu sa panghalip kaniya owoy kanila: l. Sulati ko sa panghalip kaniya diya bb.

Tuloni ko ini i: Sa panghalip kaniya iya sa hagdi diya " Menubu. Amuk ikagiyen ta kaniya, petiig sebaen etaw

daa sa eg-ikagiyen ta epe di.

2. Sulati ko siini upama diya bb. Upama sa panghalip kaniya: Sa kaniya raw ang payong na ito.

( = Hagdi gaa siini payung.)

Ang papel at lapis ay sa kaniya. ( = Hagdi sa kalatas owoy pinsil.)

3. Basa ko diya kenagda sa upama igsulat ko lapeg sa Menubu di. Agule pebasawi ko diya sa medoo eg-inau. Pebasawi ko muna diya sa sebaen etaw agule mesesegule ma sa kedoo eg-inau.

4. Pepenemdem ko sa uman sebaen eg-inau agule peingadan ko kagda sa mepoko olom kena di megamit sa panghalip kaniya. Begay ka ma sa uman upama diya kenagda.

D. Panghnlip knniln. 1. Sulati ko sa p~nghalip kanila diya bb.

Tuloni ko ini i: "Sa kanila iya sa hagda diya Menuhl'1. Amuk ikagiyen ta kanila, medoo etaw sa epe sa eg-ikagiyen ta.

2. Sulati ko siini upama diya bb. Upama sa panghalip kanila: Sa kanila ang mga aklat na iyan.

( = Hagda iya medoo libelu siiya.)

Sa kanila ang mga aso na iyan. ( = Hagda siiya medoo tuyang.)

Sa kanila ang mga bungangkahoy na nakikita natin. ( = Hagda sa medoo pesu't kayu eghauwen ta.)

3. Basa ko diya sa medoo eg-inau sa igsulat ko diya bb. lapeg sa Menubu di. Pebasa ko sa sebaen eg-inau. Aguie pehasa ko dema kagda langun.

4. Tuloni ko ini i: "Na iya sa upama sa medoo panghalip kaniya owoy kanila." Aguie pebasawi ko uman diya sa medoo eg-inau sa upama sa kaniya, sa Pilipino di daa. Owoy diya ma sa upama sa kanila. Mesesegule da masa.

7J

5. Aguie pesulati ko diya kenagda sa medoo upama diya nutbuk da.

E. Mepoko tepeng:

74

Begayi ko kagda sa tepeng. Ini sa medoo igsa ko owoy pesulati ko diya kenagda sa sagbi di diya kalatas da.

1. Medoo igsa owoy sa liyu ipebael sa medoo eg-inau: 1) "Ngadan sa liyu panghalip ininauwan yu,? Sula ti yu sa

langun kedoo da owoy diya abay sa uman sebaen, sulati yu ma sa selepangan di diya Menubu." -

2) "Di ya sa langun kedoo panghalip igsulat .yu, hemili yu sa telu balangan owoy sulati yu sa upama di diya mepoko olom. Petiig, telu balangan panghalip daa sa baelan yu upama."

3) Sulati ko ini i diya bb. Baeli ko liniya sa satal sa nelegtong pangha1ip ani sagbian sa medoo eg-inau diya sa kalatas da. Sulati ko muna siini medoo panghalip denu lekeatas sa medoo mepoko olom sagbian da.

ko, mo. ninyo, niya. natin, ninyo. inyo, kaniya, kanila

1- Kinuha ___ ang aking papel.

2- "Kanin ___ ito," ang sabi ni Tito.

( niya/nila)

(mo/lco)

3- Hintayin na Jang po ___ ang Tatay ko, Alkalde. (ninyo/natin)

4- Anu-ano ang dala ___ ? ( nila/mo/niya)

5- Kailangang dalhin ___ ang ating mga sapatos. ( natin/nila/mo/niya)

6- Nasa ___ na kung gusto nilang sasama. (kanila/iyo)

7- Dala-dala __ ang aking libro. (ko/nila/niya/mo)

8- Sa ___ raw ang upuan na iyon. (kaniya/inyo/kanila)

2. Tuloni ko ini i: "Nekesulat sa medoo balangan panghalip diya lekeatas sa egsagbian yu, iya sa kena yu eghemili sa nesugat sagbi ani megulub sa olom."

3. Aguie ilingan sa medoo eg-inau sa igsulat ko diya bb. isulat da diya kalatas da.

4. Aguie sagbian da. Isulat da sa nesugat panghalip diya sa kules kena di nelegtong sa kagi.

5. Kuwa ko sa medoo kalatas da owoy tepengi ko. Pelikui ko sa medoo kalatas da amuk ubus ko de netepengan.

6. Dull ko sa denu siini medoo panghalip amuk tapay doo enda netiigan da.

/ 7,

75

Agdaw 19 Ba tang:

Kagi lsambi Sa Ngadan Sa Hinagtay Ataw Ka Langon Taman Panghalip Sa Pangalan Ng Hayop 0 Bagay

Kepeedung: Keduyuy, umow ko sa sebaen eg-inau ani kagdi sa umuwit sa keduyuy.-

A. Keduli: Jgsai ko kagda denu sa Jangun ininauwan da panghalip owoy sa kena da megamit.

B. Edungan kagi: Tuloni ko ini i: "Duen pa sa liyu pahghalip inauwan ta igoh. Iya sa medoo panghalip megamit isambi sa ngadan hinagtay ataw ka Jangun taman."

C. Medoo panghalip sa ngadan hinagtay ataw ka langun taman: 1. Sulati ko diya bb. ini i:

2.

Ang pangalan ng hayop o bagay ay mapapalitan ng ibang salita.

( = Sa ngadan sa hinagtay ataw ka langun taman mebaluy mesambian sa liyu kagi.) ·

Heto ang mga salitang pamalit sa pangalan ng hayop o bagay.

ito

1yan

1yon

( = Kaini sa medoo isambi sa ngadan sa hinagtay ataw ka Jangun ta man.)

= ini i, siini mga ito = medoo ini i, medoo siini

= siiya mga iyan = medoo siiya

= siedo mga iyon = medoo siedo

Basa ko diya kenagda. Pebasawi ko ma diya sa medoo eg-inau, mesesegule da.

D. Denu sa panghalip itn nwoy mga ito:

76

1. Tuloni ko ini i: "lni egoh, hunawen ta inauwan sa denu sa panghalip ito owoy mga ito."

2. Kepetumama: Sulati ko ini i diya bb.

Ang ito ay ginagamit na pamalit sa isang hayop o bagay na hawak o malapit sa nagsasalita.

( = Sa ito iya sa igsambi sa ngadan sa hinagtay ataw ka sumala de langun taman sinabaan ataw ka medapag diya sa etaw eg-ikagi.)

Ang mga ito ay ginagamit na pamalit sa dalawa o mahigit pang hayop o bagay na hawak o malapit sa nagsasalita.

( = Sa mga ito iya sa egkegamit igsambi sa duwa ataw ka uman pa sa kedoo di medapag diya sa etaw eg-ikagi.)

3. Basa ko diya kenagda sa Pilipino di owoy diya ma sa Menubu di. Uman ka petumama denu ini i.

4. Pehasawi ko diya sa medoo eg-inau.

5. Pesulati ko diya sa medoo eg-inau sa igsulat ko diya bb.

6. Aguie sulati ko ma siini medoo upama sa ito diya bb.: Mga halimbawa sa panghalip na ito kung ginagamit sa pangungusap:

Natutulog na ang kuting. = Sa anak miyong egtudug de.

Natutulog na ito. = Egtudug de ini i.

Mabango ang bulaklak. = Mebengi ngadeg sa bulok.

Mabango ito. = Mebengi eghadeken ini i.

7. Tuloni ko ini i: "Hauwen ta siini upama diya bb. denu sa pangha1ip ito amuk gamiten diya sa keolom."

8. Basa ko diya kenagda sa igsulat ko diya bb. Tuloni ko ini i: "Na eghauwen ta dini sa ukit kena di megamit sa panghalip ito. Diya sa muna upama, sa igsambi sa ngadan kuting, iya sa ito. Owoy diya sa keduwa upama, sa igsambi sa ngadan bulaklak, iya sa panghalip ito.

9. Aguie pebasawi ko diya sa medoo eg-inau. Sigbaen-hacn ko kagda pebasa.

10. Pelagbasi ko sulati ini i diya bb. Owoy basa ko diy<I kenagda. Aguie pebasawi ko ma diya kenagda. Mga halirhbawa: Tulog na ang mga kuting.

= Egtudug de sa medoo anak miyong. Tulog na ang mga ito. = Egtudug da de langun.

77

Matatamis ang mga prutas. = Meemis sa medoo bungat kayu.

Matatamis ang mga ito. = Meemis da ini i.

11. Aguie pesulati ko diya sa nutbuk sa !?edoo eg-inau.

12. Sulati ko ini i diya bb. Baeli ko ma sa medoo tuladan di denu bibang. Pesagbii ko diya sa medoo eg-inau. Isulat da diya sa kalatas da ini i, ilingan da sa igsulat ko diya bb. Aguie isulat da sa sagbi di diya liniya/kules.

Lagyan ng ito o mga ito ang mga puwang.

tDWtlJ 1) ay aklat. (Ils) ay aklat.

ay bola. ay bola. 0 2) 000 6)

jjj!J3) ay talong. J1) ay talong.

~(Jt)Os) 04) ay bayabas. ay bayabas.

13. Amuk ubus da egsagbi diya kalatas da pesagbii ko ma sa diya bb.

14. Peingadan ko kagda sa medoo upama gamiten da sa ito owoy mga ito. Ikagiyen da daa diya awang. ·

E. Deno sa panghalip iyan owoy mga iyan:

78

1. Sulati ko diya bb. sa denu sa iyan owoy mga iyan. Sulati ko ma sa Menubtl di.

Iyan at mga iyan: Ang iyan ay ginagamit na pamalit sa isang hayop o bagay na hawak o malapit sa kausap.

( = Sa iyan iya sa egkegamit isambi sa ngadan sa hinagtay ataw ka langun taman amuk sinabaan ataw ka medapag diya sa etaw eg-ikagiyen.)

Ang mga iyan ay ginagarnit na pamalit sa dalawa o higit pang hayop o bagay na hawak o malapit sa kausap.

( = Sa mga iyan iya sa egkegamit isambi sa ngadan sa hinagtay ataw ka surnala de langun tarnan arnuk duwa ataw ka uman pa sa kedoo di ata,w ka arnuk rnedapag diya sa etaw eg-ikagi.)

2. Basa ko diya kenagda. Pebasawi ko ma diya sa medoo egmau.

3. Aguie pesulati ko diya nutbuk da.

4. Sulati ko siini medoo upama diya bb. Basa ko diya sa medoo eg-inau agule pebasawi ko ma diya kenagda. Pesulati ko diy~ sa nutbuk da.

Mga halimbawa:

Iyo ba ang tuta? Jyan ha ay iyo?

= Medoo upama:

= Niko sa anak tuyang'! = Niko siiya?

Nahuli mo ba ang mga isda? = Nekuwa ko pa sa medoo seda? Nahuli mo ba ang mga iyan? = Nekuwa ko pa sa medoo siiya?

Matalim ba ang kutsilyo mo? Jyan ba ay matalim?

= Megalang pa sa gelay ko? = Megalang pa siiya?

Mabango ba ang mga bulaklak? = Mepion ngadeg pa sa bulok?

Ang mga iyan ba ay mabango? = Mepion ngadeg pa sa medoo siiya?

5. Peingadan ko kagda sa medoo upama gamiten da sa iyan owoy mga iyan.

F. Gnlebek diatas: Pesulat ko kagda sa medoo mepoko olom kem1 di megamit sa 4 panghalip ininauwan da siini agdaw. lya sa ito, mga ito, iyan, mga iyan. Baelan da sa sebaen upama diya sa uman sebaen balangan panghalip.

Agdaw 20 Ba tang:

Kepelagbas Sa Panghalip Sa Pangalan Ng Hayop 0 Bagay

Kepeedung: Duyuy

A. Keduli: Igsai ko sa medoo igpesulat ko kenagda. Pebasawi ko diya sa uman sebaen eg-inau sa sebaen upama igsulat di. Aguie kuwa ko sa kalatas da, tepengi ko pa diatas.

8. Tulonen sa Tegetulii: . "Na ipelagbas ta sa keinau ta denu sa panghalip sa pangalan ng tao o bagay. Netiigan ta de sa denu sa ito, mga ito, iyan, mga iyan. Dodoo duen pa sa uman duwa inauwan ta.

C. Deno sa panghalip iyon owoy mga iyon: 1. Sulati ko ini i diya bb.

Iyon o mga iyon Ang iyon ay ginagamit na pamalit sa isang bagay o hayop na malayo sa nag-uusap.

( = Sa iyon iya sa isambi sa ngadan sa sumala de langun taman ataw ka hinagtay amuk mediyu diya sa eg-ikagi.)

Ang mga iyon ay ginagamit na pamalit sa dalawa o higit pang hagay o hayop na malayo sa nag-uusap.

( = Sa mga iyon iya sa isarnbi sa duwa ataw ka uman pa sa kedoo di langun taman ataw ka hinagtay amuk mediyu diya sa etaw eg-ikagi.)

2. Basa ko iya we diya sa medoo eg-inau. Pebasawi ko ma diya sa medoo eg-inau. Sighaen-baen ko kagda pebasa, agule mesesegule da ma masa. Pesulati ko diya nutbuk da ~

3. Sulati ko siini medoo upama diya bb.: Upama sa iyon owoy mga iyon:

Maliwanag ang buwan. Maliwanag iyon.

= Milegdaw sa hulan. = Milegdaw edo e.

Kumikislap ang mga tala.

Kemikislap ang mga iyon.

Ang Jeon ay mabangis. Iyon ay mabangis.

= Egkemit-kemit sa medoo bituen.

= Egkemit-kemit edo e. = Mebalaw sa alimaw. = Mebalaw edo e.

Ang mga unggoy ay kumakain ng saging. Ang mga iyon ay kumakain ng saging.

4. Basa ko sa medoo upama diya sa medoo eg-inau. Pcbasawi ko ma diya kenagda. lngadani ko sa sebaen eg-inau ani basawen di sa medoo upama. Pebasawi ko ma diya sa langun eg-inau, mesesegule da. Sighaen-baen ko ma pehasa sa medoo eg-inau.

D. Ketepeng: l. Sulati 'Ko siini medoo mepoko olom diya bb. Pesagbii ko

diya sa medoo eg-inau sa medoo nelegtong kagi. Isulnt da diya kalatas da sa medoo mepoko olom owoy diya sa liniya isulat da sa nesugat sagbi di. Hemilien da diya sa telu kagi nekesulat. Upama: Naglalaro si Al.

Siya ay naglalaro.

A. Ako 8. Ikaw K. Siya

Isulat ang tamang sagot sa mga puwang: ( = Isulat sa nesugat sagbi diya sa nelegtong liniya.)

8t

I ) Tito ang pangalan ko. _____ ay naglalaro.

(Ako) A ikaw B. Ako K. Siya

2) Masipag Si Dina. ---~ ay naglalaba.

(Siya) A. Siya 8. Sita K. Ako

3) Namamasyal si Dani at si Boy. ay masaya.

(Sita) A. Ako 8. Siya K. Sila

4} Mataba ka. · _____ ay malusog din.

(Ikaw) A. Ikaw B. Siya K. Sila

5) Nagsasayaw sina Belen at Susan. ay umiindak.

(Sila) A. Siya B. Sila K. Ako

6) Nanay, ___ po ay lalakad na.

Diyan na po __ _ (kami)

(kayo)

Mag-iingat ___ mga anak. (kayo)

A. Sila B. Kami K. Kayo

7) Lumilipad an~ ibon. __ ay lumdipad. (ito)

A. mga ito B. iyan K. ito

8) Matataba ba ang mga baboy? Ang ha ay matataba na?

•·· (mga iyon) A. iyon B. mga iyan K. mga iyon

9) Mataas ang bundok. Mataas ---

A. mga iyon B. iyon K. mga iyan

(iyon)

2. Kuwa ko sa medoo kalatas da amuk ubus da de egsagbi.

82

Tepengi ko. Amuk duen sa kena da egkeliketan, duli ko owoy petumama ka uman. Begay ka ma sa Iiyu upamH.

Agdaw 21 Ba tang:

Kekilala Sa Mepoko Olom Owoy Sa Olom Kilalanin Ang Parirala At Pangungusap

Tigol sa Tegetulu: Tapay ko sulati diya sa melabel kalatas sa gugud denu sa Mga Salita.

Kepeedung: Duyuy. Kesimba.

A. Tadastadas tulonen sa Tegetulu: "lni egoh di inauwan ta sa guwaen parirala owoy pangungusap diya Pilipino. Sa parirala iya sa mepoko olom owoy sa pangungusap.jya sa olom."

B. Keduli: Tulonen sa Tegetulu ini i: "Dumuli ki pa. Netiigan ta sa medoo ligeng ataw ka titik iya sa mebaluy baed kagi am.uk seabayen de. Kedu diya sa baed kagi mebaluy mekebael ki -kagi. Owoy kedu diya sa kagi mebaluy ma de tigtu olom.

"Nalaman natin na ang mga tunog o mga titik ay nabubuong pantig kapag ang mga ito'y pinagsamasama na. Halimhawa: b + a = ba. At mula sa mga pantig ay nahubuo natin ang mga salita. Halimbawa: ba + ta = bata. At ang mga salita ay nabubuong parirala. Halimbawa: Mga hata. Ang parirala naman ay nabubuong pangungusap. Halimhawa: Ang mga bata ay naglalaro."

Ligo ko eg-ikagi ini i, sulati ko ma diya bh. sa medoo upama di.

C. Paghahambing - Kesetepeng: 1. Sulati ko ini i diya hb.:

Ang parirala ay lipon ng mga salita na walang huong diwang ipinahahayag.

( = Sa parirala - mepoko olom - iya sa medoo kagi enda pa neguluh sa egtulonen di.)

Ang pangungusap ay lipon ng mga salita na may huong diwa.

( = Sa pangungusap iya sa medo kagi neguluh dl~ ~ii egtulonen di.)

2. Basa ko diy<I sa medoo eg-inau. Aguie pehasawi ko ma diy<I kenagda, duwa gule.

RJ

84

3. Sulati ko ini diya bb.: Paghahambing ng parirala at pangungusap:

Mga Parirnla: Mga Pangungusap: Ako ay Ako ay tumakbo kahapon.

Kasama niya Kasama niya ang guro namin.

Nasa mesa ang Nasa mesa ang aking aklat.

Kulay asul Kulay asul ang pantalon ni Tito.

Si Lola Si Lola ang nagbigay nito.

Nahulog daw Nahulog daw ang hata doon sa tulay.

4. Tulonen sa Tegedulu: "Diya bb. eghauwen ta sa upama sa medoo parirala owoy pangungusap. Sa parirala iya sa mepoko olom diya Menubu, enda pa negulub di. Enda pa tigtu egkeselepang sa kagi egtulonen di. Sa pangngusap ataw ka olom iya sa kagi negulub de. Tigtu de nekeselepang sa eg-ikagiyen sa etaw."

5. Aguie basa ko diya sa medoo eg-inau sa upama sa parirnla. Edungi ko diya Ako ay, agule pelagbas ka diya sa pangungusap, sa Ako ay tumakbo kahapon.

6. Tutoni ko ini i: "Sa Ako ay, iya sa parirala, enda pa negulub di. Sa Ako ay tumakbo kahapon, iya sa pangungusap . ., Aguie pelagbas ka de basa taman mebasa ko de langun.

7. Pebasawi ko diya sa medoo eg-inau, meseselengan da langun.

8. Baed ko duwa geumpung sa kedoo eg-inau. Pebasawi ko sa medoo parirala diya sa sebaen umpung owoy sa medoo pangungusap pebasawi ko diya sa keduwa umpung. Mekehuna masa sa muna geumpung, sa masa sa parirala. Meseselengan da langun. lya ma baelan sa keduwa geumpung.

9. Aguie sesambi ko sa egbasawe11 da. Pebasa ko dema kagda uman.

10. Pesulati ko diya nutbuk da.

D. Keinnu denu sa parirala 1. Sulati ko siini medoo kagi diya bb.:

Jsulat ang tamang sagot kung parirnla o salita. 1) guro 6) ang mga mesa 2) sumama siya 7) maraming tao 3) pumunta sila Lisa 8) isang taon 4) yeso 9) bakuran 5) puso 10) May palatuntunan

2. Pesulati ko diya sa medoo eg-inau siini medoo kagi. Aguie sagbian da. Isulat da sa sagbi di diya ugpu selatal sa kagi egsagbian da. lsulat da amuk salita ataw ka parirala.

3. Kuwa ko sa kalatas da amuk ubus da de egsulat, tepengi ko.

4. Peingadan ko kagda sa medoo mepoko olom diya Pilipino.

E. Kebasa 1. Pehauwi ko sa nekesulat diya melabel kalatas.

Mga Salita (Medoo Kagi)

Ang mga salita'y may ibig sabihin, Ang mga ito'y sa bibig nanggagaling, Kung minsan nama'y isinusulat natin, Upang ipabatid ang ating damdamin.

May salitang nakasasakit sa iba, Mayroon ding nakapagpapaligaya, Bago magsalita, mag-isip ka muna, Katotohanan ang sabihin mo sana.

2. Basa ko muna diya kenagda. Aguie pebasawi ko diya kagda langun, meseselengan da.

3 .. Pebasa ko sa uman sebaen eg-inau.

4. Igsai ko kagda denu sa binasa da. - Keduwan gaa sa medoo kagi? - Ngadan sa duwa balangan egkebaelan sa medoo kagi

amuk umikagi ki diya sa duma ta? - Ngadan sa mepion baelan ta amuk duen sa ungaya ta

ikagiyen?

5. Pebasawi ko dema diya kenagda.

85

F. Keinau denu sa pangungusap

86

1. Tulonen sa Tegetulu: "Sa pangungusap ataw ka olom amuk igsulat ta umedung ini i diya dakel titik owoy egsabuh diya tebek. Neguluh ma sa egtulonen di.

"Ano ang pangungusap? Ang pangungusap ay lipon ng mga salita na nagbibigay ng buong diwa. Ito ay naguumpisa sa malaking titik at nagtatapos sa tuldok kapag isinusulat."

( = Ngadan sa olom? Sa olom iya sa kagi nagulub sa selepangan di, ataw ka egtulonen di.)

Halimbawa: (Upama)

Maiingay ang mga palaka sa sapa. ( = Egleke sa medoo bakbak diya wayeg.)

Mabilis tumakbo ang tuta. ( = Meteel lumetu sa anak tuyang.)

Pelagbas ko tuloni ini i: "Na igoh uminau ki uman diya sa bh."

2. Sulati ko siini medoo kagi diya bb.: Bilugan ang titik ng pangungusnp at kuwadraduhin ang titik ng parirala:

1) A. May mga B. Maliwanag ang huwan. c. sa iyong lahat

2) A Ang mahabang huhok B. Mahiwaga c. Ang gaganda ng mga damit.

3) A. Pinakamaraming gulay B. Masarap ang ulam nila. c. May lagnat si Rosa.

4) A Masarap ang niluto ni Nanay. B. sapat ang lahat c. Masagana ang buhay sa bukid.

3. Pesagbii ko diya sa medoo eg-inau. Baelan da diya bb. Libolen da sa titik sa olom owoy telehungen da sa titik sa mepoko olom. Ingadani ko sa etaw ungaya ko sumagbi. Amuk ubus di sinagbian pebasawi ko diya kenagdi.

4. Aguie pebasawi ko langun diya sa medoo eg-inau. Seselenganay da langun.

5. Pebegay ko sa uman sebaen eg-inau sa pangungusap.

G. Golebek diotas: 1. Sulati ko ini i diya bb. Isulat ma sa medoo eg-inau diya sa

kalatas da. Upionon da pa dutu kena da do.

Ayusin ang mga sa1ita upang makabuo ng pangungusap:

1) Isang nasa puno. ang unggoy (lsang unggoy ang nasa puno.)

2) mamasyal Tayo ay sa dalampasigan. (Tayo ay mamasyal sa dalampasigan.)

3) mga Nanay. ang paaralan Nasa (Nasa paaralan ang mga Nanay.)

4) sa ilog. Malapit ang bahay namin (Mala pit ang bahay namin sa ilog.)

5) bukas. '. Sasarna sa Tatay ako (Sasama ako sa Tatay bukas.)

6) guro namin ay Ang mabait. (Ang guro namin ay mabait.)

2. Tuloni ko sa medoo eg-inau ani sagbian da pa ini i dutu kena da do. Nesesimbul siini medoo kagi dodoo sa baelan da upionon da ani kumetuda sa kagi di owoy mebaelan sa tigtu olorn.

3. Kuwa ko pa sa kalatas da diya sa sebaen kepcngadi yu ani tepengan ko.

87

Agdaw 22 Ba tang:

Medoo Baed sa Olom Mga Bahagi Ng Pangungusap

Kepeedung: Duyuy yu sa "Magagawa Na tin."

- Kuwa ko sa kalatas da. Tepengi ko. Sulati ko diya bb. sa nesugat ukit kebael. Pebasawi ko kenagda.

- Pebasawi ko kenagda uman sa "Mga Salita."

A. Edungan kagi sa Tegetulu: "Na, nekilala yu de sa varirala owoy sa pan~ngusap. lni egoh di uman ta pa ipetumama sa denu sa pangungusap.

B. Keduli 1. Igsai ko sa medoo eg-inau.

- Ano ang parirala? - Ano naman ang pangungusap? - Paano natin makilala ang parirala doon sa pangungusap?

2. Pebegay ko sa uman sebaen eg-inau sa upama sa parirala.

C. Paano nabubuo ang Pangungusap?

SH

1. Tuloni ko ini i: lnauwan ta igoh ngadan sa medoo baed sa pangungusap ataw ka olom.

2. Sulati ko ini i diya bb. Mga Bahagi ng Pangungusap.

Simuno = Ang simuno ay bahaging nagpapahayag ng pinag-uusapan sa pangungusap, ito ay maaring isang _ pangngalan o panghalip.

Panaguri = Ang vanaguri ay bahagi na nagpapahayag ng sinasabi tungkol sa simuno.

Medoo Baed sa Olom: Simuno = Sa simuno iya sa baed egtulon denu sa

eg-olomen, mebaluy ngadan etaw ini i, ataw ka menuwa ataw ka langun taman. Mebaluy ma panghalip sa megamit daya.

Panaguri = Sa panaguri iya sa baed egtulon denu sa simuno.

3. Basa ko diya sa medoo eg-inau. Tuloni ko sa selepangan di diya Menubu.

4. Pehasawi ko diya kenagda, duwa gute.

5. Sulati ko ini i diya hh. Halimbawa ng pagbubuo ng isang pangungusap:

- Umalis nang maaga ang nanay. Nagpunta siya sa palengke.

Ang nanay at siya, ay ang simuno o pinac-usapa11.

Ang umalis nang maaga at nagpunta sa palengke, ay ang panaguri, ito ang nagsasabi tungkol sa pinag-usapan o paksa.

- 6. Basa ko diya kenagda. Petumamai ko diya Menuhu. Kulese ko sa ~edoo kagi eg-ingadanan ko amuk egtulU ka de. Upama: nanay at siya ay simuno

lya ma sa baeli ko diya sa panaguri.

7. Tuloni ko ini i: "Sa olom ataw ka pangungusa.n, duen sa medoo baed di ani megulub olom. Sa medoo bacd iya sa guwaen, simuno owoy panaguri."

D. Pagpapnliwnnng = Umnn Kepetu~ama

1. Sulati ko siini upama diya bb.

- Napagod ang taong lumalakad, Kaya siya ay umupo sa ilalim ng punong kahoy at

nagpahinga. ·

2. Basa ko diya kenagda. Aguie pebasawi ko ma diyi'1 kenagda.

3. Aguie tuloni ko ini i: "Ang taonG at siya, ay ang simuno o pinag-usapan dito. Ang napagod, lumalakad, umupo at nagpahinga ay ang nagsasabi iungkol sa simuno."

( = Sa taong owoy siya, iya sa simuno ataw ka eg-olomen diya siini kagi. Sa napagod, lumalakad, umupo owoy nagpahinga iya sa egtulon denu sa simuno.)

4. Pebasawi ko dema diya kenagda.

.. .

5. Sulati ko ini i diya bb. - Matamis ang saging kung itoy hinog.

6. Pebasawi ko diya sa medoo eg-inau, meseselengan da.

7. Aguie tuloni ko ini i: "Sa saging, iya sa simuno owoy sa matatnis kung itoy hinog, iya sa egtulon denu sa saging, iya sa panaguri."

8. Pebegay ko sa uman sebaen eg-inau sa upama sa pangungusap. Amuk ikagiyen da de sa olom, tuloni ko diya kenagda tayu di sa simuno owoy tayu di sa pano&urj diya sa binaelan da pangungusap.

E~ Pngsnsnnay = Umnn Keinau

90

I. Sulati ko ini i diya bb.

Alin ang lipon ng mga salita sa Hanay B ang kailangan ng lipon sa Hanay A upang mabuo ang diwa?

A 1. Nag-uusap 2. Nakakatakot pala 3. Ang paligid 4. Maraming magagandang tanawin

B a. ang bulkan b. sa Pilipinas c. ang magpinsan d. ay magandang

pagmasdan.

') Tuloni ko ini i: Na, diya bb, eghauwen ta sa duwa geumpung sa medoo kagi. Duen sa medoo kagi diya sa umpung A owoy duen ma diya B.

Basa yu muna sa denu bibang (A) agule lagbet yu sa ugpu di denu kuwanan (B) ani megulub sa pangungusap.

3. Aguie pekulese ko diya kenagda diya bb, umedung da denu bibang kena sa medoo kagi, mangay kuwanan diya sa kagi ugpu di.

4. Pebasawi ko kenagda sa uman olom, seugpuwen da de. Basawen da sa negulub olom.

5. Igsai ko kagda tayu d1 sa simuno owoy tayu di sa panaguri diya sa uman sebaen lemilu.

6. Pesulat ko kagda sa lima (5) olom ataw lea pangungusap diya sa kalatas da. Pekulese ko kenagda sa sumuno, duwa kules owoy sa panaguri, sebaen daa sa kules di. Pehauwi ko siini upama, baeli ko diya bb .

Hulimbawa:

- Kahanga-hanga talaga ang daigdig. panaguri simuno

- Ang paaralan ay malinis at magandang pagmasdan. simuno panaguri

7. Kuwa ko sa kalatas da amuk ubus da de egsulat owoy tepengi ko.

8. Duli ka uman amuk enda pa egketiigan da duu.

F. Pagbabasn = Kebasn owoy Keselcpang

Ang Knmnnsnn Ni Noel

Sumama si Noel sa kanyang ama upang manghuli ng mga hayop-gubat. Malayu-layo na rin ang narating nila nang may napansin si Noel na kakaiba. Nakita niyang masinop ang pagkakatanim ng mga bungangkahoy at halaman sa paligid. Sa bandang itaas ay may mga kuwebang pinagmumulan ng usok.

"Itay, mayroon po bang nakatira rito?" tanong ni Noel. "Akal:1 ko po'y liblih na ito. Hindi po ha delikadong lugar ito?"

"Alam mo, mga Ita ang nakatira rito," sagot ng ama. "Sita ang nag-aalaga ng la hat ng nakik_ita mo ngayon."

"Hindi po ha sila nananakit ng mga taong tulad natin?'' takot na tanong ni Noel.

''Hindi. Sita ay may pag-iisip at talinong katulad natin. May sarili silang paraan ng pamumuhay upang bagayan ang paligid," paliwanag ng ama.

Biglang may nakita silang humaginit na pana. Sinundun ito ng pag-iyak ng isang usa.

"Ano po iyon? May papana po ba sa atin?" sunodsunod na tanong ni Noel. "Tayo na pong umuwi, hay."

Nawala lamang ang takot ni Noel nang makita nilang pasan-pasan na ng Ita ang usa habang lumalakad na palayo.

Baelan sa Tegetulu

1. Basa ko siini mepoko gugud diya sa medoo eg-inau. Pedint!g-dineg ko daa kagda.

2. Umow ko sa sebaen eg-inau ani kagdi pa sa masa dema sa gugud diya sa medoo duma di. Petigdeg ko kagdi diya taengan sa klasi amuk egbasa de kagdi. (Hemili ko sa meteel-teel de egbasa.)

3. Amuk ubus de binasa uman, igsai ko diya kenagda siini medoo igsa nekesulat dini.

- Ano ang natutuhan ni Noel tungkol sa mga Ita?

- Bakit iba ang pamumuhay ng mga Ita kaysa kina Noel at ama niya?

- Sila ba'y mga Filipino tulad natin?

G. Kesagpeng sa Kesetuluay

Duyuy yu sumala de sa duyuy Pilipino netiigan da.

92

Agdaw 23 Ba tang:

Medoo Balangan Olom Naiibang Uri Ng Pangungusap


A. Keduli: Tulonen sa Tegetulu: .. Netiigan ta de sa denu sa salita, parirala owoy p_angungusap. Ini egoh di inauwan ta sa medOl_, balangan olom."

. Edungan kagi: "Duen sa medoo balangan olom. Sa muna inauwan ta iya sa balangan olom egtulon sa penemdem. Siini olom eg-edung diya dakel titik owoy egsabuh diya tebek."

B. Pnngungusap nn Posalaysay/Pahayng = Olom egtulon. Tutoni ko ini i: "Ang pangungusap na pasalaysay ay pangungusap na nagpapahayag ukol sa isang bagay, tao o pangyayari. ·•

( = Sa pangungusap na pasalaysay, iya sa balangan olom egtulon denu sa balangan taman, etaw, ataw ka egkebaelan.)

Uman pa mepion amuk mekesulat ko diya bh., ani metumamaan da.

L. Sulati ko siini upama diya bb. Mga halimbawa ng pangungusap na nagsasalaysny:

( = Medoo upama sa olom egtulon) 1) Nasa ilog ang Nanay. = Dutu't wayeg Inay ya.

2) May hinog na bayabas sa puno. = Duen melega bayabas diya sa pesu di.

3) Ginagamot ng doktor si Fely. = Egbulungen sa duktul Pili i.

4) Umiiyak ang hata.

5) Natapos ang unang digmaan pandaigdig noong Nobyemhre 11, 1908.

= Egsinegaw sa hata.

= Neelut sa muna dakcl gila diya tana cgoh Nobembeli 11, 1908.

2. Pebasawi ko diya sa medoo eg-inau sa medoo upama igsulat ko. Pebasa ko kagda duwa gule owoy meseselengan da.

C)J

3. Pesulati ko diya nutbuk da sa nekesulat diya bb.

4. Peingadan ko kagda sa liyu upama sa olom egtulon diya Pilipino. Sulati ko diya bb. owoy pebasa ko kenagda.

C. Pangungusap na Patanong = Olom eg-igsa. 1. Tulonen sa Tegetulu: "Ang pangungusap na Patanong ay

naglalaman ng tanong ukol sa isang bagay o mga bagay. Ito ang uri ng pangungusap na nagsisimula sa nalaking titik at nagtatapos sa panandang pananong."

( = Sa pangungusap na patanong, iya sa olom egigsa denu sa sebaen balangan taman, nebaelan, ataw ka sa liyu pa. lni sa balangan olom eg-edung diya dakel titik owoy egsabuh diya tanda igsa owoy eggamit ma sa kagi eg-igsa.)

2. lsulat sa Tegetulu siini medoo upama diya bb. Mga halimbawa sa pangungusap na nagtatanong: l) Ano ang pangalan mo? = Ngadan sa ngadan ko?

2) Sino ang kasama niya? = Ngadan di etaw sa duma di?

3) Saan ka nakatira?

4) Kailan ka dumating?

5) Nakita mo ba ang aking sombrero?

6) Magbabakasyon din ba kayo?

7) _Inaantok ka ba?

= Kena ko eg-ugpa?

= Nengan ka egtebow?

= Hinaa ko pa sa sapiyu ku?

=

= Egkepilut ka pa?

3. Pebasawi ko diya kenagda. Mebaluy sigbaen-baen masa sa . eg-inau, agule meseselengan da de langun.

4. Peingadan ko kagda sa liyu upama sa olom eg-igsa. Sulati ko diya bb. Agule_pebasawi ko diya kenagda langun.

D. Kekilala sa olom egtulon owoy olom eg-igsa.

94

1. lsulat sa Tegetulu ini i diya bb. Ikahon ang mga bilang ng pangungusap na nagsasalaysay at bilugan ang mga bilang ng pangungusap na nagtatanong.

( = Telehungen sa medoo olom egtulon owoy liholen sa medoo olom eg-igsa.)

1) Malaki ang bahay. 2) Nagalit ha ang Nanay

mo kahapon? 3) Ano ang almusal mo? 4) May lakad daw ang

Tatay. 5) Sino ang kasama mo?

Dake! sa dalesan. Egbulit pa si Inay ko

neagdaw? Ngadan sa limag ko'? Duen gaa ipanawan i

Ema. Ngadan di etaw sa

duma ko? 6) Mabilis tumakbo ang

pusa. Meteel lumetu sa miyong.

7) Mabait ba ang Ate mo? 8) May ikakasal daw.

Mehidu pa sa kakay ko'? Duen gaa egkawingen.

2. Pebasawi ko pelawa muna diya sa medoo eg-inau. Aguie pesagbii ko kenagda diya bb. lgsai ko ngadan sa meiyap sumaghi ani baelan di diya bb.

3. Pebasawi ko diya sa uman sehaen eg-inau sa medoo olom diya bb.

E. Kesulat Pesulat ko sa medoo eg-inau diya sa kalatas da. Sumulat da s:• duwa balangan olom. Sa olom egtulon owoy sa olom eg-igs:l. Tepengi ko sa kalatas da.

I-'. Kebnsa 1. Tulonen sa Tegetulu: Duen sa mepoko olom basawen yu.

Hauwen yu dini sa duwa balangan olom ininauwan t:i.

2. Pehauwi ko sa igsulat ko diya sa melabel kalatas kcn:I da masa.

Keseolomoy i G. Ruiz owoy Gng. Ruiz denu sa kagi dinineg da diya ladiyu.

Gng. Ruiz: May nakaligtas daw ba sa pagbagsak ng eroplano?

G. Ruiz: Nakaligtas halos lahat ang mga pasahero. Labinlima Jang ang namatay.

Gng. Ruiz: Salamat at maraming nakaligtas. At ang piloto?

G. Ruiz: Isa sa mga namatay ang piloto.

95

. ..

Gng. Ruiz: Nakakalungkot din ang lumubog na bapor sa Isla Asul. Nalunod lahat ang mga pasahero.

G. Ruiz: Oo nga. May nangyayaring aksidente arawaraw kung saan.

Gng. Ruiz: 0, narinig mo ba? Nakataas ngayon ang babala ng bagyo sa bilang tatlo. Kagabi, babala bilang dalawa Jang ang nakataas. Lumalakas pa ang bagyo.

G. Ruiz: Oo. Bahang-baha na ang mga kalsada. Napakalakas ng hangin.

Gng. Ruiz: Ay, mabuti at sarado ang mga eskuela at opisina!

3. Pebasawi ko diya sa sebaen eg-inau.

4. Pebasa ko Iangun sa eg-inau, meseselengan da.

5. Agule baed ko duwa geumpung sa kedoo egtuluen ko. Sebaen umpung sa kedoo maama, sebaen umpung ma sa kedoo bayi. (Amuk sa egtuluen ko langun maama daa, mebaluy doo baeden diya duwa geumpung ubo-ubo bayi sa sebaen umpung.)

6. Pebasawi ko diya sa umpungan maama sa eg-ikagiyen i G. Ruiz. Sa umpungan bayi ma sa masa sa eg-ikagiyen i Gng. Ruiz. Basawen da duwa gule.


8. Petu~~mi ko kenagda kena sa kagi egtulon owoy sa kagi egigsa dahiya.

9. Aguie peseselengan ko dema kagda pebasa.

G. Galebek Diatas

96

Tutoni ko sa medoo eg-inau ani basawen da ini i uman diya sa kena da.

Agdaw 24 Ba tang:

Med1Kl Balangan Olom Naiibnng Uri ng Pangungusap

Kepecdung: Duyuy. Kesimba.

A. Keduli: 1. Pebasawi ko kenagda sa gugud denu sa "Mga Salita."

2. Tuloni ko ini i: "Egoh sa muna keinau ta. ininauwan ta !'a duwa balangan olom, sa olom egtulon sa penemdem owoy sa olom eg-igsa."

3. Igsai ko kagda. - Ano ang pangungusap?

- Magbigay ng mga ha1imbasa dalawang uri ng pangungusap. (Nagsasalaysay at nagtatanong)

4. Tulonen sa Tegetulu: "Na ini egoh di ipelaghas ta inauwan sa uman pa duwa balangan olom. Iya sa balangan olom egsugu owoy olom egkepetow."

U. Pangungusap na Pnutos o Pakiusap = Olom egsugu. Tadastadas: Tulonen sa Tegetulu: 1'Sa olom egsugu ncbaed diya duwa halangan. Sa sebaen iya sa olom pautos owoy sa keduwa di iya sa pakiusap. lni egoh di inauwan ta muna sa pangungusap na pautos.

1. Isulat sa Tegetulu ini i diya bb. "Ang pangungusap na nag-uutos ay tinatawag na pangungusap na pautos. Ito ay nagsasaad ng utos at nagtatapos sa tuldok."

( = Sa olom egsugu iya sa kepengadan di diya Pilipino sa pangungusap na pautos. Olom egsugi:1 ini i owoy egsabuh ini i diya tebek.)

2. lsulat 11a Tegetulu diya bb. siini medoo upama. Halimbawa: 1) lbili mo ako ng mangga. 2) Isara mo ang pinto. 3) Dalhin mo rito ang aking bag. 4) Kunin mo ang aking sapatos. 5) Hanapin mo ang nawawalang susi. 6) Pakainin mo :mg baboy.

3. · Tulonen sa Tegetulu ini i: "Na, sa nekesulat diya bb. iya sa medoo upama de nu ~ olom egsugu." Aguie pebasawi ko diya sa medoo eg-inau. Masa da sigbaen-baen muna agule mesesegule da. Tulonj ko sa selepangan di diya Menu bu.

4. Isulat sa Tegetulu siini medoo olom diya bb. Aguie pebaeli ko diya sa medoo eg-inau. Libolen da sa olom egsugu.

Piliin ang pangungusap na nag-uutos. Bilugan ito. 1) Itapon mo ang basura. 2) Masakit ang ulo niya. 3) Hugasan mo ang mga pinggan. 4) Labhan mo ang mga damit. 5) Nag-aawitan ang mga ibon. 6) Walisin mo ang duming iyon. 7) Igawa mo ako ng isang, basong kape. 8) May darating na bagyo.

5. Pebasawi ko diya sa medoo eg-inau sa langun olom egsugu, agule basawen da ma sa olom egtulon sa penemdem.

6. Pesulat ko sa medoo eg-ianu diya sa kalatas da sa medoo olom egsugu. 1-5

7. Kuwa ko sa kalatas da owoy tepengi ko.

C. Pangungusap na pakiusap

98

1. Tulonen sa Tegetulu: "Na, netiigan yu de sa pangungusap na pautos. Igoh, inauwan yu ma sa pangungusap na pa kiusap."

2. Isulat sa Tegetulu ini i diya bb. "Ang pangungusap na nakikiusap ay tinatawag na pangungusap na pakiusap. Nagtatapos ito sa tuldok." ( = Sa pangungusap na nakikiusap, iya sa kagi egsugu owoy eg-olom. Egsabuh ini i diya tebek.)

3. lsulat sa Tegetulu siini medoo upama diya bb. Mga halimbawa = Medoo upama

1. Pakisulat mo nga ito. 2. Pakikuha mo nga ang aking papel. 3. Pakiabot mo nga ang aking lapis. · 4. Pakisabihan mo na rin si Luisa. 5. Ipakikuha mo ako ng tubig.

4. Tulonen sa Tegetulu: "Ini sa medoo upama denu sa pangungusap na pakiusap. Ini sa tanda egoh yu meketiig denu siini balangan olom em) ka umedung sa muna kagi diya sa Paki ataw ka Ipaki. Diya Menubu guwaen tiJ Maen ma gaa ataw ka mebaluy pa."

5. Aguie pebasawi ko diya sa medoo eg-inau, meseselengan da.

6. Tuloni ko sa selepangan di diya Menubu amuk enda pa egketiigan da duu.

7. Pesulati ko diya sa nutbuk da.

8. Aguie dull ko pebasawi diya kenagda.

D. Pnngungusap na Padamdam = Olom egkepetow/kedu diya pedu 1. Tulonen sa Tegetulu: "Sa olom egkepetow eg-edung doo

diya sa dakel titik owoy egsabuh diya tanda egkepctow amuk igsulat ta."

2. Isulat sa Tegetulu siini medoo upama. diya bb. 1) Aray! Masakit po! 2) Saklolo, may magnanakaw! 3) Mabuhay, ang mga Filipino! 4) Nahuhulog ang bata! 5) Malakas ang putok! 6) Maligayang bati, Peter!

Tuloni ko ini i: "Ang pangungusap na padamdam ay pangungusap na nagsasaad ng matinding darndamin. Nagsisimula sa malaking letra ang pangungusap at nagtatapos ng panandang padamdam (!)."

( = Sa olom egkepetow iya sa olom egpekemwt sa pedu sa etaw eg-ikagi. Siini balangan olorn egedung diya dakel titik owoy egsabuh diya tandil

. egkepetow.)

3. Basawen sa Tegetuh'J sa medoo upama diya kenagda, umiti ko sa keikagi sa egkepetow. Sigbaen-baen ko pehasa sa eg-inau. Aguie meseselengan da masa.

4. Ingadani ko siini medoo olom owoy pesulati ko diy{'1 sa medoo eg-inau diya kalatas da. Baelan da ma sa tand<.'1 di.

1) Sunog! Sunog, tulungan niyo po kami! 2) Nalulunod ang bata! 3) Tulungan po ninyo ako!

• 4) Aray! Kinagat ako ng unggoy! 5) Mababangga tayo, mag-ingat ka! 6) Dalian mo't masasagasaan tayo!

E. Tukeey tukaw 1. Isulat sa TegetuJu siini medoo mepoko olom diya bb. ataw

ka mebaluy isulat tapay diya sa melabel kalatas. llingan da isu.lat diya sa kalatas da, agule isulat da sa sagbi di tayu di balangnn olom sa uman sebaen.

Penemdemen sa medoo eg-inau sa Iima balangan olom: Nagsasalaysay, Nagtatanong. Nag-uutos. Nakikiusap at Padamdam.

Isulat sa puwang ang uri ng bawat isa: 1) Naku, ang taas-taas naman dito!

2) Pakisamahan mo ako kina Tibay.

3) Maaga silang urnalis.

4) Bakit bigla siyang nawala?

5) Mag-ingat ka at mababangga tayo!

6) Inumin mo ito.

7) Pakiabot mo nga ang akirtg sombrero.

8) Guro pala ang Nanay niya.

9) Aray! Kinagat ako ng aso!

10) Ipakibigay mo ang sulat ko sa Nanay.

11) Pakidala mo ang iba pang kailangan natin.

12) Sino ang dumating?

13) Pulutin mo ang nakakalat na mga papel.


3. Pebasawi ko diya sa medoo eg-inau sa medoo olom diya bb. owoy pesagbii ko diya kenagda. Tulonen da daa sa sagbi da.

E. Galebek diatas: Pesulat ko sa medoo eg-inau sa duwa olom diya sa urnan sebaen balangan olom neukitan da. -

100

Agdaw 25 Ba tang:

Sa Medon Kagi Egpetiig Sa Egoh-egoh Ataw ka Palas Ang Mga Salitang Naglalnrawan - Pang-uri (Adjectives)

Tigol sa Tegetulu: Dakel kalatas epe tuladan kena nekesulat sa medoo kagi egkesusuway.


Kuwa ko sa igpebael ko sulat diya kenagda. Tepcngi ko pa diatas.

A. Tulonen sa Tegetulu: Na ini egoh di duen sa magtu inauwan ta. Ini denu sa panguri, iya sa medoo kagi egpetiig sa palas ataw ka sa egoh-egoh. Jgoh hauwen ta sa medoo kagi guwaen pang-uri.

B. Ngadan sa Pang-uri? l. Sulati ko ini i diya hh.

"Ang pang-uri ay mga salitang naglalarawan tungkol sa pangngalan o panghalip."

( = Sa pang-uri, iya sa medoo kagi egpetiig denu sa egoh-egoh sa pangngalan ataw ka panghalip.)

2. Basa ko diya sa medoo eg-inau. Basa ko ma sa Mcnuhu di.

3. Aguie pehasawi ko diya kenagda, mesesegule da.

4. Sulati ko siini upama diya bb. sa Pilipino di daa. Halimbawa ng pang-uring maganda kung ito'y gagnmilin sa isang pangungusap.

1) Maganda ang dalaga. ( = Temu bayi sa kenogon.)

Ang salitang maganda ay isang pang-uri. Ito ay naglalarawan tungkol sa dalaga.

( = Sa kagi temu bayi iya sa sebaen pang-uri, ataw ka kagi egpetiig sa egoh-egoh sa kenogon.)

5. Basa ko diya sa medoo eg-inau, huna ko sa batang di agule pelagbas ka. Tuloni ko ma sa Menubt1 di owoy uman b petumamiL

6. Sulati ko diya bb. sa keduwa upama. Halimbawa ng pang-uring masipag kung ito'y gagamitin sa isang pangungusap.

IOl

2) Masipag ang bata. ( = Megelol sa bata.)

Ang salitang masipag ay isang pang-uri. Ito ay naglalarawan tungkol sa bata.

( = Sa kagi meungangen iya sa sebaen pang-uri. Iya sa egpetiig sa egoh-egoh sa bata ataw ka sa egbaelan di.)

7. Basa ko diya. sa medoo eg-inau, huna ko sa hatang di agule pelagbas ka. Tuloni ko ma sa Menubu di owoy uman ka pa petumama. Igsai ko kagda amuk netiigan da de sa selepangan ataw ka sa kegamit sa pang-uri.


C. Kegamit sa liyu pang-uri diya sa mepoko olom. 1. Sulati ko siini medoo upama diya bb. owoy kulese ko sa

medoo kagi egpetiig sa egoh-egoh. Alamin ang ibang pang-uri: 1) Malusog ang sanggol. = Megebu sa bata. 2) Malungkot si Tina. = Egkebenges si Tina. 3) Matangkad ang Tatay. = Mehagtaw si Ema. 4) Matanda ang Lolo. = Lukes de si Bebe. 5) Payat ang mamang = Megasa sa etaw

nagpapalimo~. tegepegeni't pilak. 6) Tamad si Pepito. = Pauken si Pepito. 7) Masipag si Dina. = Megelol si Dina.

2. Sigbaen-baen ko basa sa medoo upama diya kenagda. Tutoni ko sa selepangan di diya Menubu.

3. Aguie sigbaen-baen ko pebasa sa medoo eg-inau.

4. Peingadan ko kagda sa medoo liyu upama olom gamiten da sa medoo pang-uri nekesulat dahiya.

D. Medoo pang-uri = kagi egpetiig sa egoh-egoh Mga Salitang Magkasalungat ang kahulugan.

102

= Medoo kagi egkesusuway sa selepangan di.

1. Pehauwi ko sa dakel kalatas epe tuladan, ehe ini i.

Mga Salitang Naglalarawan sa Magkasalungat ang Kahulugan:

___ maputi (mebula)

__ makapal (mekepal)

___ maitim (me item)

___ manipis (menipis)

__ matangkad (mehagtaw)

__ Jalaki (maama)

___ pandak (mepoko)

___ babae (bayi)

___ payat (megasa)

___ kilo/liko (ligku)

___ maliit (diisek)

___ mataha (megehu)

___ matuwid (metuda)

___ malaki (dakel)

2. Tulonen sa Tegetulu: "Na duen sa medoo kagi egpetiig sa egoh-egoh, dodoo egkesusuway sa selepangan da. Diyi1 siini kalatas hauwen ta sa medoo kagi egkesusuway sa selepangan da. Epe tuladan ini i ani tigtu metumamaan yu. "

3. Ingadani ko sa tuladan denu bibang, agule basa ko sa kagi diya abay di. Aguie ingadani ko ma sa tuladan denu kuwanan owoy basa ko ma sa kagi diya abay di. Pelagbas ka taman meubus ko de langun ingadanan.

4. Baed ko duwa geumpung sa kedoo eg-inau. Pebasa ko kagda, mesesagbisagbi da. Sa muna umpung umedung masa diya maputi, agule sumagbi sa keduwa umpung masa diya maitim. lpelagbas da sa kebasa da taman mehasa da de langun sa kagi nekesulat dahiya.

5. Pebasawi ko dema diya sa medoo eg·inau, mesesclengan d;i langun.

E. Liyu kagi egkesusuway sa selepangnn di. 1. Sulati ko siini medoo kagi diya bb. Tutoni ko: "Hauwen ta

dini sa Iiyu kagi egkesusuway sa selepangan da. Anan da doo pang-uri."

Mga Salitang Naglalarawan sa Magkasalungat ang Kahulugan: 1) masaya - malungkot 2) mabango - mabaho 3) tahimik - maingay 4) mahirap - mayaman 5) matapang - duwag 6) matulin - mabagal 7) bulagsak • matipid 8) malakas - mahina 9) marumi - malinis 10) ta mad - masipag

= meanggan - egkebenges = mepion ngadeg - mahu = metemed - seleken = pubeli - kawasa = mebalaw - ledaben = meteel - meleneglmetami = tawas - metimoh = mebagel - melungoy = lueden/tete - melanih = pauken/batuken - megelol/

mungangen

IOJ

2. Basa ko diya kenagda.

3. Sigbaen-baen ko kagda pebasa.

4. Tu1oni ko sa se1epangan da diya Menubu.


F. Uman Keiqau

104

1. Sulati ko siini medoo upama diya bb.

Basahin ang sumusunod na pangungusap at bi1ugan ang salitang kasalungat na kahu1ugan.

1) Mata pang Si Lito. Siya ay (iyakin, duwag, mabaga1).

2) Mayaman Si Elena. Siya ay (maganda, masaya, mahirap).

3) Matuling tumakho Si Lando. Siya ay (mabilis, ma1apit, mabaga1).

4) Bili ng bili Si Susi kahit hindi kailangan. Siya ay bu1agsak sa pera. Siya ay (matipid, ma1inis, mabango).

5) Kain· ng kain Si Boy. Siya ay matakaw. Siya ay (masaya, pihikan).

6) Ma1akas ang lalaki. Nabubuhat niya ang isang sakong bigas. Siya ay (mabaga1, mahina, duwag).

7) Hindi siya nagsasa1ita kung hindi siya kinakausap. Si Nena ay tahimik. Siya ay (marumi, maingay, masuyo).

8) Ma1ungkutin Si Lina. Palagi siyang nakasimangot. Siya ay (mabait, mahinhin, masaya).

2. Tuloni ko sa medoo eg-inau ani basawen da muna sa uman sebaen mepoko olom. Aguie hemilien da sa nesugat sagbi di diya sa medoo kagi dalem sa kulungan. Amuk hauwen da sa nesugat sagbi, kulungen da. Amuk ubus de nesagbian 1angun, pebasawi ko diya sa medoo eg-inau owoy ingadanan da sa nesugat kagi sagbi di.

3. Aguie pesu1ati ko diya nutbuk da.

·'

G. Gnlebek diatas: Tuloni ko sa medoo eg-inau ani uminau da, dulien da sa medoo igtulu ko diya siini agdaw enu ka dumuen tepeng ibegay ko diya sa uman kepangagi yu.

105

Agdaw 26 Ba tang:

Sa Medoo Kagi Egpetiig Sa Egoh-egoh Ataw Ka Palas Pang-Uri = Mga Salitang Naglalarawan

Kepeedung: Duyuy yu sa "Magagawa Natin." Kesimba.

A. Keduli: Ikagiyen sa Tegetulu: "Na, inauwen ta de sa denu sa pang-uri. Ini egoh di duen sa keduli ta qenu ini i." 1. Igsai ko kagda.

- Ano ang pang-uri? ( = Ngadan sa guwaen pang-uri?) - Anong uri ng pang-uri ang pinag-aralan natin?

( = Ngadan balangan pang-uri sa ininauwan ta?)

2. Begayi ko kagda sa tepeng. Sulati ko ini i diya sa bb. agule pesagbii ko diya kenagda. Isulat da sa sagbi di diya sa kalatas da.

A. Piliin sa hanay B ang salitang magkasalungat ang kahulugan. (Hemilien diya sa Hanay B sa kagi egkesesuway sa selepangan di diya sa Hanay A.)

Hanay A 1) malinis 2) matapang 3) matulin 4) tahimik 5) masaya

Hanay B a- mayaman b- mabagal c- marumi d- malungkot e- duwag f- maingay g- pandak

B. Gamitin ang limang pang-uri sa pangungusap. ( = Gamiten sa lima kedoo pang-uri diya sa olom.)

3. Kuwa ko sa kalatas da owoy tepengi ko. Pelikui ko diya sa medoo eg-inau amuk ubus de. Dull ko petumama sa kena da neamu.

B. Mga salitang magkasingkahulugan.

106

= Medoo pang-uri. ataw ka kagi nesetepeng sa selepangan di. Ikagiyen sa tegetulu: "Medoo balangan sa pang-uri. Duen sa pang-uri egkesesuway sa selepangan di owoy ubus ta de ininauwan iya we. Igoh, inauwan ta ma sa medoo pang-uri nesetepeng sa selepangan di."

1. Sulati ko siini medoo upama diya sa bb.

Magkaibang salita ang mga ito ngunit pareho rin ang kahulugan: '

( = Nesetigesa siini medoo kagi dodoo nesetcpeng sa selepangan di.)

Halimbawa: maganda magalang tahimik maingay mabilis matalino dukha mun ti masaya matayog

= marikit = mapitagan = payapa = magulo = maliksi = magaling = mahirap = maliit = maligaya = mataas

2. Pebasawi ko diya sa medoo eg-inau sa igsulat ko diya hb. Meseselengan da langun. Aguie pebasawi ko diya sa uman sebaen eg-inau.

3. Pesulati ko kenagda diya sa nutbuk da.

C. llman Keinau denu sa Pang-uri nesetepeng sa selepangan di. 1. Sulati ko ini i diya hb.

A. Piliin sa Hanay B and salitang kasingkahulug:rn ng salita sa Hanay A. ( = Hemilien diya hanay B sa kagi nesetepeng sa selepangan di diya sa ha nay A.)

Hanay A 1) ma tali no 2) pandak 3) maunlad 4) munting 5) dukha 6) makupad

Hanay B a- dahan-dahan b- maliit c- mababa d- magaling e- matagumpay f- mahirap g- mataas

2. Pesagbii ko ini i diya sa medoo eg-inau diya bb. lngadani ko sa eg-inau ungaya ko sum~gbi. Tepengi ko sa sagbi da.

107

. ;.

3. Ingadani ko ini i ani isulat sa medoo eg-inau diya sa kalatas da.

Ang punong munti ay maganda. Ang punong maliit ay maganda. Mabilis tumakbo ang kabayo. Maliksi tumakbo ang kabayo.

4. Pebegay ko kagda sa medoo mepoko olom gamiten da siini medoo pang-uri nesetepeng sa selepangan.

payapa = tahimik mun ti = maliit nalulungkot = naluiumbay maganda = marikit maingay = magulo dukha = mahirap

5. Amuk ubus da de egsulat, kuwa ko sa kalatas da. Aguie tepengi ko sa igsulat da. Amuk ubus tinepengan pelikui ko diya ·sa medoo eg-inau sa medoo kalatas da.

6. Petumamai ko kenagda sa kena da neamu.

D. Galebek diatas

108

1. Sulati ko diya bb. sa medoo kagi denu bibang dodoo yaka eglapeg sa denu kuwanan enu ka iya sa sagbi di.

2. Pesulati ko kenagda sa medoo kagi nekesuway sa selepangan di diya sa medoo kagi nekesulat dini. Baelan da diatas. Mebaluy gamiten da sa Epat Balangan Kagi.

mabilis = (mabagal I makupad) mahalaga = (hindi mahalaga) mabango = ( mabantot, mabaho) malamig = (mainit) matalino = (hobo) manipis = (makapal) ma bait = (malupit) magaan = (mabigat)

Agdaw 27 Ba tang:

Medoo Kagi Egpetiig sa Lugal Mga Salitang Naglalarawan ng Pook

Tigol sa Tegetulu: Melabel Kalatas kena di nekesulat sa lemilu 8.2 owoy C.2

A. Kepeedung:

1. Sulati ko sa duyuy "Sa Kabukiran" diya bb. Aguie pehasawi ko kenagda.

Sa Kabukiran Sa kabukiran walang kalungkutan Lahat ng araw ay kaligayahan (2x) Ang halamanan kung aking masdan, Masiglang lahat ang kanilang kulay Ang mga ibon nag-aawitan, Kawili-wili silang pakinggan (2x) 0 aking buhay na maligaya, Busog ang puso at maginhawa.

2. Tulu ko sa duyuy diya kenagda amuk netiigan ko. Amuk enda netiigan ko duu, basa ko daa diya sa medoo eginau. Aguie pebasawi ko ma diya kenagda.

3. Pebasawi ko kenagda sa igsulat da diatas.

4. Ikagiyen sa Tegetulu: "Ini egoh di inauwan ta sa denu sa medoo kagi egpetiig denu sa lugal."

8. Mga Salitang Naglalarawan ng Pook = Med()(> Kagi Egpetiig Deno sa Lugal

1. Sulati ko ini diya bb. owoy basa ko ma diya kenagd~1.

Ang magulo, maingay, malinis, mataas, mahangin, malawak at iba pa ay mga salitang naglalarawan ng pook.

(Sa kagi egkebogo, seleken, melanih, mehagtaw, kclamag-lamag, melabel owoy sa medoo Iiyu pa iya sa medoo kagi egpekilala sa lugal.)

109

2. Sulati ko tapay diya melabel kalatas siini medoo upama. Kulese ko sa medoo kagi egpetiig denu sa lugal.

Mga Halimbawa: 1) Malawak ang bukirin. 2) Mahangin sa dalampasigan.

3) Mataas ang bundok. 4) Ang paaralan ay malinis. 5) Malungkot sa libingan.

6) Maingay sa lungsod.

7) Magulo sa palengke. 8) Malaya ang lungsod sa

amin.

= Melabel sa galebekan. = Kelamag-lamag diya

mantadan. = Mehagtaw sa tuduk. = Melanih sa pangagian. = Mekedaet pedu sa

lebengan = Seleken dutu dakel

menuwa do. = Egkebogo <liya sa padian. = Mediyu sa dakel menuwa

diya kenami.

3. Basa ko diya kenagda sa medoo upama. Tutoni ko diya kenagda sa medoo kagi kinulesen, iya sa medoo kagi egpetiig denu sa lugal. Pebasawi ko ma diya kenagda. Pesulati ko diya sa nu,tbuk da.

4. Peingadan ko kagda sa medoo upama mepoko olom gamiten da sa medoo kagi egpetiig denu sa lugal. Upama: Malawak ang aming siJid.

C. Mga Salitang Naglalarawan ng Bngay

110

= Medoo Kagi Egpetiig sa Langon Taman 1. Tuloni ko ini i: "Igoh inauwan ta sa denu sa 'Medoo Kagi

Egpetiig sa Langun Taman.' Duen sa medoo kagi kena ta meketiig sa pa las ataw ka balangan sa langun taman." Kaini sa medoo upama.

2. Sulati ko diya sa bb. Aguie basa ko diya kenagda owoy tuloni ko sa selepangan di diya Menubu. Pebasawi ko ma diya kenagda.

Mga Salitang Naglalarawan ng Bagay: matigas main it mataas ma lam bot malamig maikli

metegas melenek

meed up megenaw

mehagtaw mepoko

manipis makapal

menipis mekepal

3. Sulati ko tapay diya sa melabel kalatas siini medoo mepoko kagi eg-inauwan ta. Kulese ko sa kagi egpekilala sa langun taman.

4. Basa ko diya kenagda petumamai ko ma sa selepangan l.fi diya Menuhu.

5. Pebasawi ko diya kenagda, mesesegule da masa. lsulat da ma diya sa nutbuk da.

Mga Halimbawa sa mga salitang naglalawaran ng hagay: 1) Malamig ang tubig. .Megenaw sa wayeg. 2) Mainit ang araw. Meedup sa agdaw. 3) Magaspang ang papel de liha. Megalang sa papel d~

4) Mabango ang bulaklak. 5) Makapal ang ulap. 6) Matalas ang kutsilyo.

Iiha. Mingadeg sa bulok. Mekepal sa gaeb. Megalang sa gelay.

7) Mapurol ang palakol. 8) Makinis ang balat ng kamatis.

Enda megalang di sa agsi1. Melanih sa luwit sa

kamantis.

6. Sulati ko siini medoo mepoko olom diya bb. Kulese ko sa satal kagi nelegtong saghian da. Pesulati ko diy:.1 sa kalatas da.

Piliin sa talaan ang angkop na salitang buhuo sa pangungusap:

(Hemilien diya sa Jistawan (leketana) sa ncsugat kagi ani megulub sa olom.)

l) ang bulaklak. 2) ang buwan. 3) Maraming basura ang nakakalat sa langsangan.

itong tingnan. 4) _________ ang punong mangga.

5) Masarap uminom ng --------- na t11hig kung tag-init.

6)

Talaan: malamig marumi mabango

ang ilog. ~

maliwanag malalim ma ta as

7. Amuk ubus da de egsagbi diya sa kalatas da, sesamhiay cfo kalatas. Aguie sagbian da muna diya bb.

8. Basa yu sa uman sebaen lemilu amuk negulub de s;1 olom. Tepengi ko amuk nesugat sa sagbi da.

1 I I

9. Aguie tepengan da de sa kalatas sa duma da. Isulat da ma sa kedoo nekuwa sa duma da diya kalatas di.

D. Galebck Diatas:

112

Isulat ang mga salitang naglalarawan sa mga sumusunod: = Pesulati ko kenagda sa medoo kagi egpetiig denu sa: 1) libelu aklat 2) bulok kapi bulaklak ng kape 3) daun tapasal dahon ng kalabasa 4) dames tag-ulan · 5) bula bola

Agdnw 28 Ba tang:

Medoo Kagi Egtulon sa Palas-palas sa Medoo Mckaen Mga Salitang Naglalarawan ng Pagkain

A. Kepeedung: 1. Duyuy yu ataw ka hasa yu uman sa "Sa Kabukiran".

2. Pebasa ko kenagda sa nekesulat da galebek diatas. Aguie kuwa ko sa kalatas da. Tepengi ko pa diatas.

Ikagiyen sa Tegetulu: "Ini egoh di inauwan ta ma sa rncdoo kagi egpetiig denu sa nanam balangan mekaen. Medoo sa balangan mekaen, diya ma sa nanam da medoo balangan ma."

R. Medoo kagi egtulon sa nanam sa medoo knenen. 1. Sulati ko sa upama diya bb.

Mga salitctng naglalarawan sa lasa ng pagkain:

1) ma tam is - mee.rnis 6) maaskad - nanam mesipel~d owoy meleetis

2) maasim - meleetis 7) maanta - newali 3) maalat - metimus 8) maanghang - mealas 4) mapait - mepait 9) matabang - enda duen nanam.1

5) mapakla - mesipeled · kahab ·

2. Basa ko diy<1 sa medoo eg-inau owoy tuloni ko sa sclepangan di diya Menubu.

3. Pebasawi ko diya kenagda agule isulat da diya sa nutbuk da. ·

C. Medoo mepoko olom kena di megamit sa medoo kagi. I. Sulati ko diya bb. siini medoo upama. Yaka pelaw<I

egkulesen sa medoo kagi ani sa eg-inau daa sa m<1-.;l.

Pagsasanay: 1) Matamis ang asukal. 2) Mapait ang ampalaya. 3) Maalat ang bagoong. 4) Mapakla ang hilaw na saging. 5) Maasim ang hilaw na mangga. 6) Maanghang ang sili. 7) Matahang ang tuhig.

2. Pehasawi ko kenagda siini medoo upama, mesesegule chi.

3. Pehasa ko sa uman sebaen eg-inau.

1 L\

4. Peku1ese ko kenagda sa medoo kagi egtulon sa nanam sa kaenen.

D. Pogsasanay 1. Sulati ko ini i diya bb. lsulat da ma diya kalatas da ani

sagbian da. Hemilien da sa nesugat kagi ani megulub sa olom.

Basahin at bilugan ang tamang salita: (Basa ko owoy 1ibo1i ko sa nesugat kagi).

1) Matahang ang (ampalaya, atis, singkarnas). = singkamas

2) Maalat ang (suha, asin, kendi). = asin 3) Matamis ang (asin, kalamansi, asukal). = asukal 4) Maasim ang hilaw na (mangga, suha, saging).

= mangga 5) Mapait ang (papaya, gamot, milon). = Kamot 6) Maanghang ang ( kasoy, pinya, sili). = sili 7) Masarap ang (ulam, langis, buto ). = ulam 8) Mapakla ang hilaw na ( suha, saging, mangga).

= saging

2. Tepengi ko sa sagbi da.

3. Pesagbii ko diya sa medoo eg-inau sa nekesulat diya bb. Umow ko sa eg-inau ungaya ko sumagbi.

4. Pebasawi ko kenagda sa negulub medoo olom.

E. Sulati ko siini diya bb., isulat da ma diya sa nutbuk da.

114

Mga salitang ginagamit sa pagla1arawan ng pagkain: (Medoo kagi egpetiig denu sa mekaen)

l) malutong - Ang sitsaron ay malutong. ( eglakebkeb

2) makunat 3) malambot 4) mainit 5) malamig 6) matigas

- Makunat ang halaya. - Ang mamon. ay malambot. - Mainit ang sopas. - Malamig ang yelo. - Matigas ang hilaw na bayabas.

/eglengiyab) (egheneJ) (melenek) (meedup) (megenaw) (metegas)

1. Basa ko diya sa medoo eg-inau. Aguie pebasawi ko ma diya kenagda.

2. Tuloni ko sa selepangan da diya Menubu.

f. Galebek Diatas: Pesulati ko diya kenagda sa tigtu egkeiyapan da egkaen. Owe·~ tulonen da maen di ya egkeiyapan da egkaen. Isulat da di~'<l Pili pi no.

115

Agdaw 29 Ba tang:

Medoo Kagi Egtulon Sa Egbaelan Mga Salitang Nagsasabi ng Kilos (Pandiwa)

Tigol. sa Tegetulu: Melabel kalatas nekesulat sa medoo kagi diya E.1.

Kepeedung: Duyuy yu sa "Ako ay Filipino" ataw ka sumala de sa meiyapan sa medoo eg-inau.

Pebasawi ko diya sa medoo eg-inau sa igpesulat ko kenagda diatas.

A. Keduli lkagiyen sa Tegetuiu: "Duen sa tukeey tepeng ibegay ku diya kcniko. Ini denu sa ininauwan ta egoh muna keinau ta. Ungaya ku isulat yu sa kebigtekadan sa selepangan siini medoo kagi ingadanan ku."

l. Aguie ingadani ko siini medoo kagi diya kenagda ani isulat da diya kalatas da.

1) malaki = dakel 6) mayaman = kawasa 2) malungkot = egkepengoh 7) marumi = tete/lueden 3) maputi -- mebula 8) tahimik = metemed 4) pandak = mepoko 9) masipag = meungangen 5) maigsi = mepoko 10) magalang = miadat

2. Amuk ubus da de egsulat, kuwa ko sa kalatas da owoy tepengi ko.

3. Aguie duli ko dema sa kena da neamu amuk duen.

B. Edungan kagi: "Na amuk penemdemen ta, medoo balangan sa egbaelan ta kita i eiaw. Diya ma sa medoo balangan hinagtay, duen ma sa nesetigesa egbaelan da ~taw ka kelabayan da. ·

"Ini egoh di inauwan ta sa medoo kagi egtulon denu sa egbaelan sa etaw owoy sa medoo hinagtay. Diya Pilipino iya sa guwaen pandiwa."

C. Selepangan sa Pandiwa

116

l. Sulati ko ini i diya sa bb. lapeg sa Menubu di. "Ang pandiwa ay salitang nagpapahayag ng kilos o isang kalagayan.

•

( = Sa pandiwa, iya sa kagi egtulon denu sa eghaelan ataw ka keugpa.)

2. Pebasawi ko diya sa medoo eg-inau sa Pilipino, agule s:i Menubu di, meseselengan da langun.

D. Paano nabubuo ang pandiwa = Sa ukit sa pondiwo. 1. Sulati ko ini i diya bb.

"Ang pandiwa ay binubuo sa pamamagitan ng salitang ugat at ng panlapi o mga panlapi."

( = Sa guwaen pandiwa ( medoo kagi egtulon sa egbaelan), duen sa duwa baed di, iya sa salitang ugat, pesu sa kagi owoy sa panlapi, baed kagi iguman diya sa salitang ugat ani mebaluy mehali-hall sa egtulonen sa pandiwa.)

Halimbawa: aral = mag-aral sayaw = nagsayaw a wit = umawit tawa = tumawa

Ang mga salitang ugat dito sa ating ha!imbawa ay ang anti, sayaw, awit, at tawa. Ang mga panlaping ginamit ;1y mag, nag, at um.

( = Diya siini upama eghauwen ta sa medoo kagi aral, sayaw, awit, owoy tawa, iya sa salitang ugat, pesu sa kagi. Sa panlapi iya sa mag, nag, owoy u111.)

2. Pebasawi ko diya sa medoo eg-inau sa igsulat ko. Pehasaw·i ko muna sa Pilipino di agule sa Menubu di ma.

3. Dull ko basa diya sa medoo eg-inau owoy uman ka petumama.

4. Tuloni ko ini i: "Na diya Pilipino duen ma sa mcdoo panlapi, duen unlanJ, owoy gitlapi. Upama, duen sa um, Illa, na, nag, mag, owoy Iiyu pa. Ini sa medoo h<lcd kagi iagpu diya sa guwaen salitang ugat/pesu kagi. Unlapi, amulC sa panlapi diya sa edungan sa kagi. Gitlapj, amuk sa panlipi diya sa teliwadaan sa kagi.

5. Sulati ko ini i diya bb. Upama: umalis = unlapi

bumasa = gitlapi

6. Basa ko diya ~enagda owoy petumamai ko ma.

I l7

E.. Mcdoo upama 1. Pehauwi ko sa melabel kalatas diya sa medoo eg-inau.

Dodoo amuk enda ta pay nebaelan, sulati ko polo ini diya bb.

Pandiwa: Mga salitang nagsasabi ng kilos: (Medoo kagi egtulon sa egbaelan)

1) tumatakbo = egletu 8) .nagsusulat = egsulat 2) naglalaro = egielapan 9) gumuguhit = egduluwing 3) nagsasayaw . = eg-adal 10) nagWawalis = egpegenos 4) naliligo = egpedigus 11) kumakain = egkaen 5) nagbibihis = egsambi 12) nagbabasa = egbasa 6) nagsusuklay = egsuwat 13) nag-aararo = egdadu 7) nagsasalita = eg-ikagi . 14) umiinom = eg-inem

2. Tuloni kb ini i: "Na, diya siini kalatas ataw ka bb. hauwen ta sa medoo kagi egtulon sa egbaelan sa etaw." Aguie basa ko diya sa medoo eg-inau.

3. Pebasawi ko ma ini i diya sa medoo eg-inau. Umow ko sa sebaen eg-inau ani kagdi sa umuwit diya sa kebasa da. Meseselengan da masa muna, agule mebaluy sigbaenhaen ma masa sa medoo eg-inau.

4. Pesulati ko diya nutbuk da sa medoo kagi igsulat ko.

5. Setahangay yu sa medoo eg-inau. Penemdem yu sa liyu kagi egtulon sa egbaelan sa etaw. Sulati ko sa egtulonen da diya bb. Tegetulu sa muna megay sa upama ani

, umiling da ma.

F. Pagsasanay = Ketepeng sa penemdem.

118

l. Sulati ko siini medoo kagi diya bb. owoy peliboli ko diya sa medoo eg-inau 'sa medoo kagi egtulon sa egbaelan.

Bilugan ang salitang nagsasaad ng Kilos. (Liboli ko sa kagi egtulon sa egbaelan.)

1) Iumalakad = eg-ipanaw 10) damit = kawal, ginis 2) nagsisipilyo = egsagigi 11) naglalaba = egpipi 3) naghihilamos = egdiepug 12) aso = tuyang 4) umiinom = eg-inem 13) ul1Ulubo = egbuha 5) aklat = libelu 14) walis = pegenos 6) nanay = inay 15) aklatan = kena sa 7) nagguguhit = egbael tuladan medoo libelu 8) nagwawalis = egpegenos 16) nag-uusap = egseolomoy 9) kumakanta = egduyuy 17) bata = bata

2. Aguie pebasa ko diya sa medoo eg-inau sa Jangun kagi linibol da. Pebasawi ko ma sa liyu kagi e~da nelibol.

3. Tutoni ko sa selepangan sa uman sebaen kagi diya Menuht1.

4. Pesulati ko diya sa medoo eg-inau. Isulat da diya nutbuk da.

5. Baeli ko sa lima telehung diya bb. owoy sulati ko ma sa medoo kagi dalem sa telehung. Aguie pekulese ko diya sa medoo eg-inau sa medoo kagi enda egtulon sa egbaelan etaw.

Salungguhitan ang salitang hindi hagsasabi ng kilos. (Kulesen sa kagi enda egtulon sa egbaelan.)

nagsasalita = eg-ikagi lumalangoy = egkahung tuta = anak tuyang naglilinis = egpelanih nakikinig = egdineg-dineg kuya = kakay maama

gulong = Iisen sa telak natutulog = egtudug paaralan = pangagian

nagtatanim = . eghemula sombrero = sayap/sapiyu tsinelas = sinilas

pantalon = seluwel nanahi = egtebil nagpuputol = egtagped gumagawa = egbael

6. Aguie pebasawi ko diya kenagda sa langun kagi kinulesen da, owoy pebasawi ko ma kenagda sa Iiyu kagi end;\ nekulesen, meseselengan da langun.

Tutoni ko i.ni i: "Na, sa medoo kagi enda nekulesen di iya sa medoo pandiwa."

7. Tuloni ko sa selepangan sa uman sebaen kagi diya Menuhu.

G. Medoo kagi egtulon sa egbaelon sa hinagtay. 1. Tulonen sa Tegetulu: "Na, duen de sa medoo kagi netiigan

ta denu sa medoo balangan egbaelan sa etaw. Ini egoh di inauwan ta ma sa medoo kagi egbaelan sa hinagtay."

2. Pehauwi ko diya sa medoo eg-inau sa melabel kalatas (chart) epe tuladan. Dodoo amuk enda netapay sa tuladan diya kalatas, mebaluy sulati ko sa medoo kagi

I J 9

diya bb. Kulese ko sa medoo kagi egtulon sa egbaelan.

Mga salitang nagsasabi ng kilos ng hayop at iba pang nilikhang buhay:

(Medoo kagi egtulon sa egbaelan sa hinagtay owoy liyu balangan nehagtay diya tana.)

1) Tumatahol ang aso. 2) Lumilipad ang ibon. 3) Ang ahas ay gumagapang. 4) Nangingitlog ang manok. 5) Ang isda ay lumalangoy.

= Eggebu sa tuyang. = Eglepal sa manuk tana. = Eggamagama sa uled. = Eg-anak sa manuk. = Eg-ipanaw sa seda.

3. Pebasawi ko diya sa medoo eg-inau sa Pilipino di daa. Aguie tuloni ko diya kenagda sa selepangan di diya Menu bu.

4. Pebasawi ko diya sa uman sebaen eg-inau.

5. Pesulati ko kenagda diya sa kalatas da.

6. Sulati ko ini i diya bb. Aguie pesulati ko diya sa medoo eginau sa egbaelan sa uman sebaen kenagda. Sagbian da diya bb. daa.

Isulat ang mga kilos ng bawat ,hayop: (Sulati ko sa medoo egbaelan sa uman sebaen

hinagtay.)

1) pusa = miyong 6) kabayo = kuda 2) inahing manok = umelen 7) uwak = uwak 3) pagong = penu 8) baka = sapi 4) unggoy = ubal 9) kambing = kambing 5) kalabaw = kalabaw 10) baboy = usa

7. Tuloni ko sa selepangan di diya Menubu ani metiigan da sa kesagbi di.

8. Aguie pebasawi ko diya kenagda sa nekesulat dahiya lapeg sa sagbi da. i

H. Galebek diatas:

120

Pehemili ko kagda sa sebaen hinagtay, agule pesulati ko kenagda sa langun egbaelan sa hinagtay nehemili da. Baelan da ini i diatas. lbegay da pa diya sa sebaen kesetiponoy yu.

SALITANG NAGSASABI NG KILOS NG HAYOP

Lumilipad ang ibon.

Tumatahol ang aso.

Ang ahas ay gumagapang.

N angingitlog ang manok. Ang isda ay lumalangoy.

121

\

Agdaw 30 Ba tang:

Medoo Kagi Egtulon sa Egbaelan sa Etaw Pandiwa = Salitang Nagsasabi ng Kilos o Galaw

Tigol sa Tegetulu: Melabel Kalatas kena nekesulat diya C. 10 owoy D.

Kcpeedung: 1. Duyuy 2. Kesimba 3. Pebasawi ko diya sa uman eg-inau sa igsulat da

diatas. Kuwa ko owoy tepengi kg pa diatas.

A. Tadas-tadas sa TegetulU:

122

Ikagiyen sa Tegetulu: "Na, netiigan ta de sa medoo kagi egtulon sa medoo egbaelan sa etaw, ataw ka sa medoo hinagtay. Igoh, inauwan ta sa denu sa nengan di egbaelan ini . " I.


May tatlong panahunan ang pandiwa: a) Pangnakaraan binaelan de b) Pangkasalukuyan tibubu egbaelan c) Panghinaharap · baelan pa

Ang pangnakaraan ay nagsasabing ngayon na ang gawain ng pandiwa. Ang pangkasalukuyan ay nagsasabing nangyayari ngayon ang $awain ng pandiwa. At ang panghinaharap ay nagsasabing mangyayari sa darating na panahon ang gawain ng pandiwa.

Mga halimbawa: Pangnakaraan - Sumulat si Tony ng isang kuwento. Pangkasalukuyan - Sumusulat si Tony ng isang kuwento. Panghinaharap - Susulat si Tony ng isang kuwento.

= Sa pangnakaraan egtulon sa egoh di ubu·s de sa . binaelan. Sa pangkasalukuyan egtulon sa egoh di tibubu pelawa sa egbaelan. Owoy sa panghinaharap egtulon sa egoh di mebaelan pa diya sa mekeuma ulas ataw ka agdaw.

Medoo Upama: Pangnaharaan - Migsulat si Tony sa gugud. Pangkasalukuyan - Tibubu egsulat si Tony sa gugud. Panghinaharap - Sumulat pa si Tony sa gugud.

2. Tuloni ko ini i: "Na, diya bb. eghauwen ta sa telu baed nengan di egbaelan sa pandiwa."

3. Basa ko diya sa medoo eg-inau sa igsulat ko diya bb. Petumamai ko diya Menubu.

4. Pebasawi ko diya sa medoo.eg-inau. Meseselengan da.

5. Petumama ka uman diya kenagda sa medoo upama. Basa ko sa telu olom diya kenagda. Aguie kulese ko sa medoo pandiwa: Sumulat, Sumusulat, Susulat.

6. Tuloni ko ini i: Sa panlapi ginamit dini iya sa um. Aguie pebasawi ko dema uman diya kenagda sa medoo olom.

B. Halimbawa ng mga pandiwa at ang kanilang panahunan. = Upama sa medoo pandiwa owoy sa nengan di egbaelan.

1. Tuloni ko diya sa medoo eg-inau sa batang di. ko ini i diya bb.

Aguie sulati

Palabanghayan Pangnakaraan Pangkasalukuyan umalis umaalis

= miglegka = eglegka umibig umiibig

= hiniduwan = egkehidu umutang umuutang

= ig-utang = eg-utang bumasa bumabasa

= binasa = egbasa tumawag tu ma ta wag

= inumow = eg-umow

Panghinaharap aalis

= lumegka iibig

= kumehidu uutang

= umutang babasa

= masa ta ta wag

= umumow

2. Pebasawi ko diya sa medoo eg-inau sa igsulat ko. Mesesegule sa kebasa da.

3. Tuloni ko ini i: Eghauwen ta diya bb. sa medoo pandiwa owoy binaed ini i diya sa telu. Sa muna, iya sa pangnakaraan, nebaelan de owoy sa keduwa iya sa pangkasalukuyan, tibubu egbaelan owoy sa ketelu iya sa panghinaharap, baelan pa.

123

124

4. Agule sulati ko ini i diya sa bb:

Ang pangnakaraan ay walang pantig na nauulit, ito ay unlapi o gitlapi at salitang ugat lamang. = Sa pangnakaraan enda duen sa egkeduliduli baed kagi, unlapi ataw ka gitlapi owoy salitang ugat daa. Upama: umalis um = unlapi alis = salitang ugat

5. Pebasawi ko diya sa medoo eg-inau sa igsulat ko. Aguie petumamai ko diya kenagda sa upama di. Pebasawi ko diya kenagda sa langun kagi diya sa pangnakaraan.

6. Aguie sulati ko ini i diya sa bb:

Ang pangkasalukuyan ay nag-uulit ng unang pantig ng salitang ugat. = Sa pangkasalukuyan, egduliduli sa anay baed kagi sa salitang ugat ataw ka pesu kagi. Upama: umalis - umaalis

7. Basa ko diya sa medoo eg-inau sa igsulat ko owoy petumamai ko sa upama di. Pebasawi ko ma diya kenagda. Pebasawi ko ma sa langun kagi diya sa pangkasalukuyan.

8. Sulati ko ma ini i diya bh:

Ang lli!flg_hinaharap ay ang salitang ugat na nag-uulit ng unang pantig. Ito ay walang unlapi. = Sa kagi diya sa panghinaharap, egdulidulien sa anay baed kagi sa salitang ugat. Enda duen unlapi di. Upama: rralis, enda duen um di."

9. Basa ko diya sa medoo eg-inau sa igsulat ko owoy petumamai ko sa upama di. Pebasawi ko ma diya kenagda. Mebaluy meseselengan da masa. Aguie pebasawi ko sa langun kagi diya sa panghinaharap.

10. Aguie duli ko pebasa kenagda sa langun kagi, umedung diya sa pangnakaraan, sumetugdug sa pangkasalukuyan agule sa panghinaharap. Kailangan meseselatal sa kagi nesetepeng sa selepangan di: · U pa ma: umalis, umaalis, aalis.

C. Ang gnmit ng mga pandiwa sn pangungusap · Sa kegamit sa medoo pandiwa diya sa pangungusap

1. Tuloni ko ini i: lgoh inauwan ta sa kegamit sa medoo pandiwa amuk egbael ki sa olom, unutan ta sa telu kena di nebaed sumala sa nengan di egkebaelan.

2. Sulati ko sa upama diya bb. Halimbawa: tumakbo 1) Tumakbo ang bata sa kalsada.

U pa ma: egletu = pangnakaraan

2) Tumatakbo ang bata sa kalsada. 3) Tatakbo ang bata sa kalasada.

= pangkasalukuyan = panghinaharap

3. Ikagiyen sa Tegetulu: Na, hauwen ta diya bb. sa telu olom denu sa pandiwa tumakbo. Sa muna egtulon sa egoh di ubus de ini i binaelan, iya pesuwan sa kagi tumakbo.

4. Pebasawi ko diya sa sebaen eg-inau sa Iemilu 1 ).

5. Tutoni ko ini i: "Na, sa keduwa olom egt.ulon sa egoh di tibubu pa egbaelan, iya sa pesuwan sa kagi, tumatakbo."

6. Pebasawi ko diya sa sebaen eg-inau sa lernilu 2}.

7. Tuloni ko ini i: "Sa ketelu olom egtulon sa egoh di baelan pa ini i ataw ka egpenemdemen pa baelan, iya sa pesuwan sa kagi tatakbo."

8. Pebasawi ko diya sa sebaen eg-inau sa lemilu 3). Aguie pebasawi ko dema diya sa medoo eg-inau sa telu olom, mesesegule da.

9. Pebegay ko kagda sa olom, gamiten da sa pandiwa umalis, baelan da sa olom diya sa pangnakaraan, pangkasalukuyan owoy panghinaharap. Sl;Jlati ko diya bb. sa olom eg-ikagiyen da. Tabangi ko kagda egtuda sa olom egbaelan da amuk kailangan. Amuk ubus de iya we, baelan da pa siini medoo kagi, diya doo sa ukit di. Ini sa medoo kagi: bumasa, tumawag, lumakad.

10. Pehauwi ko sa nekesulat diya sa dakel kalatas. Panlaping na (}t nag

125

126

Pangnakaraan nagawa

= nebaelan natulog

= neketudug nag-aral

= mig-inau naglaro

= migselapan

Pangkasalukuyan nagagawa

= egkebaelan natutulog

= egtudug nag-aaral

= eg-inau naglalaro

= egselapan

Panghinaharap magagawa

= baelan matutulog

= tumudug mag-aaral

= uminau maglalaro

= sumelapan

11. Pebasawi ko diya sa medoo eg-inau sa igsulat ko diya bb., mesesegule da.

12. Tuloni ko ini i: "Eghauwen ta diya bb. sa medoo pandiwa eggamit sa unlapi na owoy na~ owoy neumpung ini i sumala sa nengan da egkebaelan."


Ang pangnakaraan ay walang pantig na nauulit, ito ay unlapi at salitang ugat lamang. Halimbawa: na = unlapi nag = unlapi

gawa = salitang ugat aral = salitang ugat

= nagawa = nag-aral

14. Pebasawi ko diya sa medoo eg-inau sa igsulat ko owoy petumamai ko sa upama di. Aguie pebasawi ko diya kenagda sa medoo kagi nekesulat diya sa pangnakaraan, mesesegule da.

15. Aguie sulati ko ini i diya bb.

Ang pangkasalukuyan ay nag-uulit ng unang pantig ng salitang ugat. Halimbawa: nagawa

naglaro nagrumwa naglalaro

16. Pebasawi ko diya sa medoo eg-inau sa igsulat ko owoy petumamai ko sa upama di. Pebasawi ko ma diya kenagda sa langun kagi diya sa pangkasalukuyan.


Ang panghinaharap ay ang salitang ugat na nag-uulit ng unang pantig. Sa panghinaharap ay ginagawang m ang n ng pangnakaraan at pangkasalukuyan.

18. Pebasawi ko kenagda sa igsulat ko owoy pebasawi ko ma sa Jangun kagi diya sa panghinaharap. Aguie duli ko pebasa kenagda sa medoo pandiwa, umedung diya pangnakaraan, agule pangkasalukuyan owoy panghinaharap. Basawen ehe ini i: nagawa, nagagawa, magagawa.

19. Pebael ko kagda sa olom, gamiten da sa medoo kagi igsulat ko diya bb. Pesulat ko diya sa kalatas da. Aguie tepengi ko sa igsutat da.

D. Talaan ng mga Pandiwa at kung kailan ito nagaganap Listawan sa medoo Kagi Egbaelan owoy sa nengan di.

Pangnakaraan Pangkasalukuyan Panghinaharap naglaro , naglalaro maglalaro sumayaw sumasayaw sasayaw naligo naliligo matiligo nagsalita nagsasalita magsasalita nag-araro nag-aararo mag-aararo kumain kumakain kakain nagwalis nagwawalis magwawalis nagbihis nagbibihis magbibihis uminom umiinom iinom sumulat sumusulat susulat

1. Pehauwi ko diya sa medoo eg-inau siini Jistawan sa medoo kagi. Kailangan nekesulat ini i diya sa melabel kalatas (chart).

2. Ikagiyen sa Tegetulu: "Kaini sa medoo Jistawan sa medoo kagi sa egbaelan owoy sa nengan di egbaelan. Sa muna hauwen ta dahiya, iya sa medoo kagi Binaelan De. Sa diya teliwada, iya sa medoo kagi Tibubu Egbaelan. Sa diya tagpedan di, iya sa medoo kagi Baelan Pa."

3. Basa ko sa naglaro. Tutoni ko ini i: "Sa kagi naglaro egtuton sa egoh di ubus de binaelan ataw ka nebaelan de." Basa ko sa naglalaro. Tutoni ko ini i: "Na sa kagi nagtalaro egtulon sa egoh di tibubu egbaelan iya we." Basa ko sa maglalaro. Tutoni ko ini i: "Sa kagi maglalaro, egtulon sa egoh di baetan pelawa, diya penemdem daa pelawa." Na diya ma doo siini liyu kagi.

4. Pelagbas ka de basa. (Mekeunut sa kepetumama ko ). Tuloni ko sa seleparigan di diya Menubu.

127

5. Pebasnwi ko ma diya sa medoo eg-inau. Meseselengan da Iangun.

6. Pebasawi ko diya sa uman sebaen eg-inau.

7. Tuloni ko sa selepangan sa medoo kagi diya Menubu.


E. Galebck Diatas:

128

1. Dulien da basawen sa igsulat da diya nutbuk da denu sa pandiwa.

2. Tutoni ko sa medoo eg-inau ani sumulat da sa medoo olom gamiten da sa lima kedoo pandiwa diya sa igsulat da. Upama: Naglalaro ang bata. Naglaro ang bata kanina. Maglalaro ang bata bukas. -3. Sulati ko siini upama diya bb. ani ini sa kena da humaa owoy umiling.

Agdaw 31 Ba tang:

Kepelagbas Deno sa Pandiwa Pagpapatuloy Tungkol sa Pandiwa

Tigol sa Tegetulu: Melabel kalatas kena nekesulat sa medoo kagi diya sa B.3.


Tadas-tadas: "Na, egoh ta egsetuluay, igtulu ku keniyu sa pandiwa owoy sa telu kena di Iaga nebaed. Iya sa medoo kagi tibubu egbaelan, binaelan de owoy sa baelan pa. lgkani ipelagbas ta ani uman pa metumamaan.

A. Keduli: Igsai ko sa medoo eg-inau. Ngadan sa guwaen pandiwa? Aguie pebegay ko kagda sa upama. Sulati ko diya bb. sa kagi eg-ingadanan da.

B. Uman Keinau: Pagsasanay 1. Sulati ko siini medoo mepoko olom diya sa bb. Pesagbii ko

diya sa medoo eg-inau sa nengan di egbaelan ini i. Isulat da sa sagbi di diya sa kules abay di. Baelan da diya bb.

Sabihin kung ginawa na, kasalukuyang ginagawa, o gagawin pa: ang kilos sa pangungusap.

(Tulonen amuk binaelan de, tibubu egbaelan, ataw ka baelan pa.)

1. Si Kuya ay kumakain. 2. Ang Tatay ay nag-araro kahapon. 3. Sasayaw si Tita mamaya. 4. Nagsasayaw si Nena. 5. Nag-igib ng tubig ang ate. 6. Tumatakbo si Pepe. 7. Siya ay naligo. 8. Ako ay maliligo.

2. Tepengi ko sa medoo sagbi da. Aguie pebasawi ko kenagda sa negulub de medoo olom.

3. Pehauwi ko sa nekesulat diya melabel kalatas. Pesulati ko diya sa kalatas sa medoo eg-inau. Aguie peliboli ko kenagda sa medoo kagi egtulon sa egbaelan.

129

sumusulat sumayaw ulap iinom tumalon pusa naglaro hangin

Alamin ang mga Pandiwa:

(egsulat) (eg-adal) (gaeb) (uminem) (eglaway) (miyong) ( egsalapan) (kelamag)

aklatan nagturo gumagapang paaralan gumuhit pisara kumakatok umihip

(kena libelu) (egtulu) ( eggamagama) (pangagian) (egbael tuladan) (belakbod) ( egtaguktuk) (eghiyup)

4. Tepengi ko sa sagbi da. Aguie pebasawi ko kenagda sa langun pandiwa hinaa da dahiya owoy tuloni ko sa selepangan da diya Menubu.

C. Keinau sa Duyuy

130


Ang Giera ni Mage11an

Ang giera ni MageJlan Ay isang mahabang giera Hindi matapostapos Ating itutuloy

Mga kasama, Ano iyon? Itaas ang kanang kamay Itaas ang kaliwang kamay lpadyak ang kanang paa Ipadyak ang kaliwang paa lkimbot ang puwit, umikot.

(ulitin)

2. lkagiyen sa Tegetulu: "Duen sa duyuy nekesulat dini owoy ini sa inauwan ta igoh."

3. Basa ko diya kenagda. Aguie pebasawi ko ma diya kenagda.

4. Tutoni ko sa selepangan di diya Menubu. Owoy tuloni ko ma Iaga keselapanan ini i duyuy.

5. Aguie duyuy ko diya kenagda. Baeli ko sa medoo kelabayen igpebael di.

6. Peunut ko de sa medoo eg-inau, duyuy yu sa anay epat geliniya daa, utan pelawa egbaelan sa medoo kelabayen igpebael. Duli-duli yu taman metiigan da de.

7. Aguie duyuy yu uman, baeli yu de sa medoo kelabayen igpebael sa duyuy.

8. Pebasawi ko duli kenagda, agule peliboli ko diya kenagda sa medoo pandiwa eghauwen da diya sa duyuy.

Petiig: Amuk enda metiig ka sa ligeng sa duyuy, pebasawi ko daa kenagda, agule baeli yu sa medoo kelabayen igpebael.

D. Tukaw 1. Sulati ko ini diya bb.

Basahin ang bawat pangungusap. Palitan ang salitang ' may salungguhit ng isa pang salitang kasingkahulugan nito. ( = Basawen sa langun olom. Sambii ko sa kagi nekulesen sa sebaen kagi nesetepeng sa selepangan di.)

1) Ang malamig na tubig sa batis ay nakaalis ·ng uhaw. 2) Mapayapa ang mundo. 3) Nagbibigay aliw ang munting ibon. 4) Nanghuhuli ng ]amok ang makupad na pagong. 5) Magaling ang aking kamag·aral.

2. Aguie ilingan da isulat diya kalatas da. Dodoo enda de isulat da sa kagi ·epe kules leketana. Sambian da polo sa sebaen kagi nesetepeng sa selepangan di diya sa anay igsu]at.

3. Tepengi ko sa binaelan da.

4. Amuk ubus da egsulat diya sa kalatas da, pesagbii ko ma sa nekesulat diya bb.

5. Aguie pebasawi ko kenagda sa negulub olom.

E. Galebek Diatas Pesulat ko kagda sa medoo liyu pa kagi egtulon sa egbaelan. Isulat da diya abay di amuk ginawa na, kasalukuyang ginagawa, ataw ka gagawin pa.

131

Agdaw 32 Ba tang:

Sa Kegamit sa Po owoy Ho Ang Gamit Ng Po at Ho


Kuwa ko sa igpesulat ko kenagda diatas. Tepengi ko pa amuk duen sa ulas ko.

A. Edungan kagi: Tuloni ko ini i: "Na, diya Pilipino, duen sa medoo kagi eggamiten amuk egge!alen, ataw ka eg-adatan ta sa etaw amuk egseolomoy ki. Upama, sa medo pan~haJip -- kayo, ninyo, inyo -- ini sa medoo kagi egkegamit diya sa keadat etaw.

Na, sa RQ, ini ma sa liyu kagi egkegamit diya sa olom eg-adat etaw. Sa QQ mesagkat megamit amuk egsimba sa etaw diya si Nemula. Iya ma sa gamiten amuk egsetawiten ta sa mapulu etaw. Amuk eg-adatan ta ma sa Jukes de etaw, upama sa ema, inay owoy hebe ta, gamiten ta sa Im· Owoy amuk eg-ikagi ka diya sa kedoowen etaw amuk duen sa kesetiponoy yu, kaiJangan gamiten ko sa I2Q ani ipehaa sa k~adat."

B. Upama sa kegamit sa DQ

132


Ang gamit ng im sa maikling pangungusap. 1) Kumusta po kayo?

= Enu keugpa ko ya?/Enu egoh ko ya? 2) May kailangan po ako sa inyo Lolo.

= Duen ungaya ku diya keniko, o Bebe. 3) Hindi po namin iyan kailangan.

;:: Enda ungaya ke iya we. 4) Ginpong Palma, kailangan po ba ninyo ito?

= Ginoong Palma, ungaya ko pa ini i? 5) Patawarin po ninyo ako.

= Peuloyi ko de aken.

2. Basa ko pelawa muna diya sa medoo eg-inau. Aguie pebasawi ko ma diya kenagda. Baed ko diya duwa geumpung sa egtuluen ko. Muna masa sa muna umpung omin di sa keduwa umpung. Amuk ubus iya we, sigbaenbaen ko kagda pebasa.

3. Pesulati ko kenagda diya sa nutbuk da sa medoo upama diya bb.

4. Tuloni ko ini i: Sa ho laga mendaa sa lm· Mebaluy gamiten ko ini i diya sa kesetawit ko sa etaw enda pa iseg di lukes diya keniko owoy amuk enda pa nenadaman ko kagdi owoy ungaya ko umadat kenagdi. ·

Duen ma sa kena di egkeseamut sa kegamit sa RQ owoy hQ.

C. Sa RQ owoy ho diya sa kesetawitay = Ang gamit ng RQ at ho sa maikling pag-uusap.

1. Sulati ko siini upama kena da uminau diya sa kesetawitay. Ang gamit ng J1Q sa maikling pag-uusap.

Anak: Itay, may pera po ba kayo? Pahingi naman o.

Arna: Kahihingi mo tang kahapon a. Aanhin mo ba ang pera?

Anak: May bibilhin lang po aka . . Arna: Aha! Baka naman lagi kang nanood ng sine.

Kaunting tipid anak, at mahirap ang panahon ngayon. Mahal ang bilihin.

Anak: Kailangan ko ho ang "drawing paper."

Arna: 0 siya, siya! Magsabi ka sa inay mo. Nasa kanya ang pera.

2. Basa ko muna diya sa medoo eg-inau. Aguie pebasawi ko diya kenagda, mesesegule da.

3. Baed ko diya sa duwa geumpung sa kedoo egtuluen ko. Sa medoo maama, kagda sa masa sa kagi sa Arna owoy sa medoo b~yi, kagda sa masa sa kagi sa Anak, mesesagbisagbi da.

4. Aguie sesambi ko sa egbasawen da owoy masa da dcma uman.

5. Tuloni ko diya sa medoo eg-inau sa selepangan sa binasa yu.

6. Baeli yu sa keselapanan (drama). Igsai ko kagda ngadan sa egpebaluy Arna owoy ngadan sa egpebaluy Anak. Aguie baelan da sa keseolomoy da diya sa taengan sa medoo eg-inau. Baelan da sa keuboubo laga tele-ema da.

133

7. Megay sa medoo upama sa medoo eg-inau, denu sa mepoko olom gemiten sa UQ, setabangay da. Aguie sulati ko langun sa eg-ikagiyen da upama diya bb. Tabangi ko kagda amuk egkeamu sa medoo eg-ikagiyen da.

D. Dula-dulaan (Keselapanan)

134


Pag-aaral ng mga salitang ginagamit sa pagtitinda at pamimili.

Mga salitang gagamitin:

mahal (mapulu) tawad (pegeni) mura (enda mapulu di) pumili ( eghemill) pagbili (kebeli)

magkano (pila) bayad (bayad) sukli ( sambi) pagbilhan (meJi) bibilhin (beJiyen)

Ikagiyen sa Tegetu1u: "Ini egoh di inauwan ta sa medoo kagi egkcgamit amuk egbeli ki."

2. Basa ko diya sa medoo eg-inau sa igsulat ko diya bb. Aguie pebasa ko ma diya kenagda, meseselengan da.

3. Pebasa ko sa uman sebaen eg-inau. Aguie seselengan ko dema kagda pebasa.

4. Tuloni ko ini i diya sa medoo eg-inau:

Halimbawa, ikaw ang inutasan ng iyong ina na bumili ng kamatis sa tindahang ito. Ano ang gagawin mo? (Pupunta ako sa tindahan at bibili ng kamatis.)

= Upama, sinugu ka sa inay ko meli kamantis diya sa tinda. Ngadan sa baelan ko? (Mangay a diya sa tindahan owoy meli a kamantis.)

5. Pehauwi ko diya sa medoo eg-inau sa nekesulat diya sa dakel kalatas (chart). Tuloni ko ini i: "Basawen ta siini sebaen uparria kesetabalay. Negamit ma dini sa QQ."

(Ini sa nekesu]at diya sa dakel kalatas)

Ikaw: Pagbilhan na nga po. Tindera: Ano ang bibilhin mo?

lkaw: Magkano po ang kamatis? Tindera: Pumili ka muna ng gusto mo.

lkaw: Tama na po itong dalawang ito. Tindera: Tigdidiyes ang isa niyan.

lkaw: Maari po bang kinse na lamang? Tindera: Mura na nga iyan sa halagang sinabi ko.

Wala nang tawad. Ikaw: 0, heto po ang beinte singko.

Tindera: Sandali lamang, heto ang sukli mo.

6. Basa ko muna diya sa medoo eg-inau sa nekesulat diya dakel kalatas.

7. Aguie pebasawi ko diya kenagda, meseselengan da Iangun.

8. Baed ko duwa geumpung sa kedoo egtuluen ko. Sa sebaen umpung masa sa kagi sa ikaw owoy sa sebaen umpung, kagda sa m~sa sa kagi sa tindera.

9. Aguie tigduwa-duwa da mael ini i. Ubo-ubo sa sebaen egbeli, atung sa sebaen sa epe tinda. Baelan da ini diya sa taengan sa medoo duma da eg-inau. ·

10. Aguie pesulati ko siini medoo kagi diya kalatas da.

1) pagbilhan 6) bibilhin 11) purniii 2) gusto 7) beinte singko 12) tindahan 3) tigdidiyes 8) heto 13) palengke 4) kinse 9) tawad 14) mahal 5) mura 10) sukli

11. Tepengi ko sa igsulat da.

12. lgsai ko sa medoo eg-inau ngadan sa kagi enda egketiigan da duu. Aguie tuloni ko sa selepangan sa urnan kagi · enda egketiigan da.

135

Agdaw 33 Ba tang:

Sa Nesugat Kegnmit Sa Raw Owoy Daw owoy Rin owoy Din Wastong Gnmit ng Raw at Daw at Rin at Di11


A. Edungan Kagi Tulonen sa Tegetulu: "Ang raw at daw ay isinasama sa pagsasalita kung tayo ay di nakatitiyak kung totoo ang ating sinasabi. At ito ang gaa sa salitang Manobo. Natatandaan ha ninyo ang mga titik na ating pinag-aralan? Alin ang mga patinig? Alin ang mga katinig? Ano ang tawag natin sa w at y'! Ang mga ito ay mga malapatinig."

(=.Sa raw owoy daw igpeunut diya sa keikagi amuk enda nekesiguladu ki amuk tuu sa eg-ikagiyen ta. Owoy ini sa gaa diya sa kagi Menubu. Netulengan yu pa sa medoo titik ininauwan ta? Tayu di sa medoo patinig? Tayu di sa medoo katinig? Ngadan ·sa kepengadan ta sa w owoy y? Sa duwa titik, kagda sa buyu mebaluy patinig doo, iya sa guwaen, inalapatinig .. )

Hauwen ta siini medoo upama.

B. Medoo upama sa kegamit sa raw owoy daw 1. Sulati ko sa..upama diya bb.

136

Tingnang mabuti ang mga salitang sinusundan ng raw at 9aw. Anong titik ito nagtatapos?

( = Hahaa yu temu sa medoo kagi kena di egsetugdug sa raw owoy duw. Ngadan di titik sa kena di egsabuh?)

1) Mahal daw ang bigas. - Milaga gaa sa begas. 2) Nabasag daw ang baso. - Nepesa gaa sa basu. 3) Ayaw raw ng tatay doon. - Meked gaa si ema dutu. 4) Malinis daw ang bahay - Melanih gaa sa kena

natin. ta/dalesan ta. 5) Ang mangga raw ay mahal. - Milaga gaa sa mangga. 6) Sahay raw sila sa pag-alis. - Neseselengan da gaa

7) Mabango raw ang sampagita.

eg-ipanaw. - Mepion ngadeg gaa sa

bulok sampagita.

2. Pebasawi ko diya sa medoo eg-inau sa igsulat ko diya bb., meseselengan da.

3. Aguie kulese ko sa pupusan titik diya sa kagi egsetugdug sa raw ataw ka daw.

4. Tutoni ko ini i: "Na, hahaa yu dini. Diya Pilipino, metiigan ta tayu di sa gamiten ta ataw ka raw ataw ka daw amuk eg-olom ki. Em) ka metiigan diya sa kagi kena di egsetugdug. Amuk kunsunan sa pupusan sa kagi kena di egsetugdug, sa megamit iya sa daw dodoo amuk bawel ataw ka sa malapatinig (w owoy y) sa pupusan sa kagi kena di egsetugdug, sa megamit iya sa raw." Sulati ko sa upama diya bb. ini i:

Upama: matamis daw mahusay raw pula raw

5. Basa ko muna sa sebaen olom owoy petumama ka. Kulese ko sa sabuhanan titik diya sa kagi kena egsetugdug sa daw ataw ka raw. Aguie kulese ko ma sa raw ataw ka daw egtugdugen di. Pehauwi ko diya sa medoo eg-inau. Pebasawi ko diya kenagda. ·

Amuk ubus ka de diya sa sebaen olom, katin ka diya sa setugdug olom. Ini sa baeli ko taman meubus ko langun, ipetumama sa medoo olom igsulat ko.

6. Pebasawi ko diya sa medoo eg-inau sa medoo upama diya bb. Petigdeg ko kagda amuk egbasa da.

7. Pebegay ko sa uman sebaen eg-inau sa upama mepoko olom, gamiten da de sa daw ataw ka raw.

C. Pagsasanay (Keinau) 1. Sulati ko ini i diya bb., agule sagbian sa medoo eg-inau.

Basawen da muna agule isulat da sa nesugat sagbi di diya kules.

Isulat ang raw o daw sa puwang.

1) Nag-away ____ ang magkapatid. 2) Mainit na sabaw ang gusto niya. 3) Ayaw ng maalat ang Tatay. 4) Naiwan ang bata sa palengke. 5) Kalabaw ang sumira sa palay. 6) Nahulog ang bata. 7) Inaanyayahan tayo sa kanila. 8) Nagsayaw siya kagabi.

(raw) (raw) (raw) (daw) (raw) (daw) (daw) (raw)

137

2. Tepengi ko sa medoo sagbi da. Aguie pebasawi ko diya kenagda amuk negulub di sa sagbi di. Mesesegule da masa.

D. Ketepeng 1. Ingadani ko siini medoo kagi diya sa medoo eg-inau. Isulat

da sa sagbi di diya kalatas da, amuk raw ataw ka daw sa gamiten da setugdug sa uman sebaen kagi.

1) natanaw 2) mabait 3) malaki

4) maingay 5) mabilis

·6) malakas

7) mabango 8) tunay 9) mabaho

10) masarap

2. Bae! ka sa sebaen upama amuk enda egketiigan da duu sa igpebael ko kenagda. Sulati ko diya bb. sa upama ko. Upama: matakaw raw

Tuloni ko ini i: "Amuk upama sa kagi eg-ingadanan matakaw, sa megamit ta dahiya iya sa raw em) ka sa sabuhanan titik di, malapatinig."

3. Aguie tepengi ko sa dana da egsagbi amuk nesugat ataw ka end<\. Amuk tapay doo enda netiigan da, uman ka pa petumama. Bael ka sa uman upama diya bb.

4. Pesulat ko kagda sa medoo mepoko olom gamiten da sa raw owoy daw. (4)

E. Keduyuy Duyuy yu sa sebaen duyuy netiigan yu diya Pilipino.

F. Wastong Gamit ng Rin at Din Tulonen sa Tegetulu: "Na, sa rin owoy din ma, buyu diya ma doo sa ukit di diya raw owoy daw. Ini sa selepangan di, ma.

I. Aguie sulati ko diya bh. siini medoo upama.

Basahin ang sumusunod na pangungusap. Tingnang mabuti ang katapusang titik ng salitang sinusundan ng rin at din.

( = Basawen sa medoo mepoko olom. Hahauwen temu sa pupusan titik sa kagi kena sa rin owoy din egsutugdug.)

I) Ako rin ay isang Filipino. 2) Siya rin ay sasama sa Maynila. 3) Matangos din ang ilong niya.

4) Matangkad din ang kapatid niya. 5) MakapaJ din ang suot ni Alex. 6) Mababaw rin ang tubig sa iJog. 7) Panay rin ang liban niya sa klase. 8) Babae rin ang kapatid niya.

2. Pebasawi ko diya sa medoo eg-inau sa uman sebaen mepoko olom. Aguie pekulese ko kenagda sa pupusan titik sa kagi egsetugdug sa rin ataw ka din. Kulesen da ma sa rin owoy din.

G. Pagsasanay = Uman keinau 1. Slj)ati ko siini medoo mepoko kagi diya sa bb.

Lagyan ng rin o din an~ puwang: (Isulat sa rin ataw ka dm diya sa nelegtong)

1) Totoo ____ pala ang sinabi niya.

2) Maingay doon.

3) Madilim ____ sa kanila.

4) Maganda ____ ang kasama niya.

5) Lalaki arig kasama niya.

6) Masaya sila kahit wala tayo.

7) Namitas ng bulaklak si Nila.

8) Sumayaw ang mga bata.

9) Hindi ____ ako sasama.

10) Tanghali na ____ Jang, ay kumain na tayo.

2. Pebasawi ko diya sa medoo eg-inau sa medoo oJom nekesulat.

3. Aguie pesuJati ko kenagda sa sagbi sa uman sebaen diya sa liniya di.

4. Pebasawi ko dema diya kenagda amuk negulub de sa sagbi da.

H. Tukeey tepeng

1. Sulati ko siini medoo kagi diya bb. Aguie pesulati ko ma diya sa kalatas sa medoo eg-inau. Isulat da sa sagbi sa

139

uman sebaen kagi diya abay di. Memili da amuk rin sa kena di meseunut ataw ka din.

1) sumigaw 6) nagsisulat 2) nagtatahol 7) tumakbo 3) naglilinis 8) lumangoy 4) naglalaba 9) nagdilig 5) nag-iiyak 10) nagsidalaw

2. Pebasawi ko diya sa medoo eg-inau sa nekesulat diya bb. Aguie pesulati ko diya sa abay sa uman sebaen kagi sa . sagbi di amuk ubus da de egsagbi diya sa kalatas da. Tepengi ko sa sagbi da diya bb.

3. Pesesambi ko kagda sa kalatas ani tepengan da sa dam! sa duma da. Humaa da diya bb. sa nesugat sagbi.

4. Amuk ubus de sa ketepeng da sa kalatas sa duma da, isulat da sa kedoo nekuwa sa duma da diya kalatas di. Aguie ipeliku <la sa kalatas tinepengan da diya sa epe di.

5. Tutoni ko sa selepangan sa uman sebaen kagi diya Menubu.

I. Gulebek Diatas

140

Pesulat ko kagda sa medoo mepoko olom, gamiten da sa rin owoy din. (10)

Agdaw 34 Ba tang:

Inauwan sa Medoo Ngadan sa Agdaw Owoy sa Bulan Alamin ang Pangalan ng Mga Araw at Bowan

Ketapay sa Tegetulu: _ Tapay ko sulati ini i diya sa dakel kalatas ataw ka bb.

Mga Araw

May pitong araw sa isang linggo, Aling araw ang may pasok tayo? Kapag sumapit naman ang linggo, Saan ka nararapat magtungo?

A. Kepeedung: 1. Duyuy 2. Kesimba 3. Kuwa ko sa kalatas igsulat da diatas, tepengi ko pa amuk

duen ulas ko. -

B. Tadas-tadas: Basa ko diya sa medoo eg-inau sa igsulat ko diya k·alatas. Aguie pebasa ko ma diya kenagda, meseselengan da. Pebasawi ko kenagda duwa gule.

C. Kepengadan sa medoo agdaw. Ikagiyen sa tegetulu: "Duen sa magtu inauwan ta igoh. Denu ini i sa kepengadan ta sa medoo agdaw diya Pili pi no."

1. Sulati ko diya bb. ini i:

May pitong araw sa isang linggo:

1) Linggo = Akad 5) Huwebes = Kamis 2) Lunes = Isenin 6) Biyernes = Diyamat 3) Martes = SaJasa 7) Sabado = Sapetu 4) Miyerkoles = Aleba

2. Basa ko diya kenagda, agule pebasawi ko ma diya kagda.

3. Tuloni ko ini i: "Netiigan ta duen pitu agdaw diya sekepadian owoy kailangan metiigan ta sa kepengadan ta diya Pilipino."

4. Aguie pebasa ko dema diya kenagda. Peduli-duli ko peingadan kenagda taman sa egoh di metelepuk da de. Aguie kayas ko owoy peingadan ko dema kenagda.

141

5. Pebasawi ko dema diya kenagda sa igsulat ko diya kalatas. Meseselengan da masa, dodoo ingadanan da de sa ngadan sa medoo agdaw owoy sagbian da de sa liyu sagbian dahiya.

Ehe de kani ini i: May pitong araw sa isang linggo, Lunes, Martes, Miyerkoles, Huwebes, Biyernes, Sabado at Linggo.

Aling araw ang may pasok tayo? (Aguie ingadanan da sa ebang da agdaw egpengagi, upama ok duwa agdaw:)

____ at ang araw na may pasok tayo.

Kapag sumapit naman ang Linggo, Saan ka naman nararapat magtungo·?

(Aguie sagbian da ma iya we, upama:) Dapat sa simbahan tayo tutungo.

6. Duli ko pebasawi kenagda. Baed ko diya duwa geumpung sa medoo eg-inau, agule mesesagbi-sagbi da masa.

7. Tukeey tepeng: Pesagbii ko kenagda siini medoo igsa. Pesulati ko diya kenagda sa sagbi di diya kalatas da. Ingadani ko daa sa medoo igsa diya kenagda.

l. Ngadan di agdaw sa kesetiponoy ta dini eg-inau? 2. Ngadan di agdaw sa keangay ta simbahan do? 3. Pila Iangun sa agdaw diya sekepadian? 4. Sulati ko sa ngadan sa kedoo agdaw diya sa sekepadian.

8. Tepengi ko sa kalatas da diatas.

n. Kepengadan sa medoo bulan diya Pilipino.

142

Ikagiyen sa Tegetulu: "Ubus ta de ininauwan sa ngadan sa medoo agdaw. Igoh inauwan ta ma sa kepengadan sa medoo hulan diya segepalay."

1. Sulati ko ini i diya bb: 1) Enero = Inilu 7) Hulyo = Huliyu 2) Pebrero = Pibelilu 8) Agosto = Agustu 3) Marso = Malesu 9) Setyembre = Septembeli 4) Abril = Abe Iii 10) Oktubre = Oktobeli 5) Mayo = Mayu 11) Nobyembre = Nobembeli 6) Hunyo = Huniyu 12) Disyembre = Disembeli

2. Basa ko diya kenagda. Tutoni ko ma sa ngadan di diya Menu bu,

3. Aguie pebasawi ko diya kenagda. Seselenganay da pelawa muna agule pebasa ko sa uman sebaen diya kenagda.

4. Pesulati ko diya kalatas da sa ngadan sa medoo bulan.

5. Sulati ko ini i diya bb. Isulat ang A kung pangalan ng araw at B kung pangalan ng buwan.

( = Isulat sa A amuk ngadan sa agdaw owoy B amuk ngadan sa bulan.)

___ 1) Sabado ___ 2) Disyembre ___ 3) Marso ___ 4) Miyerkoles ___ 5) Pebrero ___ 6) Lunes ___ 7) Mayo

8) Hunyo ___ 9) Martes ___ 10) Enero

___ 11) Huwebes ___ 12) Linggo ___ 13) Nobyembre ___ 14) Abril ___ 15) Biyernes ___ 16) Agosto ___ 17) Oktubre ___ 18) Setyembrc ___ 19) Hulyo

6. Basa, ko diya sa medoo eg-inau sa batang sa niko igsulat owoy petumamai ko diya Menubu sa ungaya di baelan.

7. Sagbian sa medoo eg-inau diya bb.

E. Tepengi ko kagda. 1. Sulati ko ini i diya bb. owoy amuk ubus ko de igsulat

petumamai ko diya kenagda sa baelan sa medoo eg-inau. 1) Isulat ang wastong pagkasunod-sunod ng mga araw sa

isang Linggo. 1 - 7 2) Isulat ang wastong pagkasunod-sunod na pangalan ng

~ga buwan sa isang taon. 1 - 12

2. Tepengi ko sa igsulat da. Duli ko diya kenagda amuk duen sa kena da eg-amu.

143

Agdaw 35 Ba tang:

Medoo Baed Sa Sulat Mga Bahagi ng Liham

Tigol sa Tegetulu: Tumapay sa Tegetulu sa sebaen sulat, iya sa uwiten di amuk tumulu de, baelan di ini i upama diya sa medoo eg-inau.

Kailangan negulub sa sulat owoy anan nesugat sa langun ukit di. Iawuh di ma diya sa subeli (iya sa igbekut sa sulat) owoy pedeketan di ma sa silyu.

Kcpeedung: 1. Duyuy yu sa duwa balangan duyuy netiigan da diya Pilipino.

2. Kesimba.

3. Kuwa ko sa igsulat da diatas, tepengi ko pa diatas.

A. Ta<lastadas: Tuloni ko ini i: "Igoh metiig yu de sumulat. Huenan di inauwan ta igoh sa nesugat ukit kesulat."

1. Pehauwi ko ini i: Ini sa upama sa sebaen sulat kedu diya mediyu do.

2. Pehauwi ko sa subeli di owoy sa nekesulat dahiya. Pehauwi ko ma sa silyu di, agule sa sulat di dalem.

3. Pelagbas ka tulon: "Sa sulat amuk ipeuwit diya sa Post Office, kailangan tigtu nesugat sa kebael di. Sa kesulat diya subeli owoy sa ketena sa silyu kailangan anan nesugat. Enu ka amuk neamu, enda mekeuma di diya sa etaw egpeuwitan ko.

Sa sulat kailangan duen silyu di, agule inabu ta diya sa Post Office. Sa Post Office, iya sa upisina ukitan sa medoo sulat igpeuwit sa etaw sumala de sa eg-angayan sa sulat.

B. Keinau denu sa sulnt. (Pag-aaral tungkol sa sulat.)

14~

1. Basa ko sa sulat diya kenagda. Pehauwi ko diya sa uman sebaen eg-inau sa ukit di egsulat.

2. Aguie sulati ko sa sebaen upama diya sa bb.

Pag-aaral sa pagsulat ng isang liham.

Halimbawa: (Upama)

Paaralang Elementarya ng King's Lagubang, Senator Ninoy Aquino Sultan Kudarat Hunyo 13, 1991

Minamahal kong guro,

Inaanyayahan ko po kayo sa isang salu-salo sa aming paaralan. Ito po ay gaganapin sa ikaapat ng hapon sa darating na Byernes.

Ako po ay napiling "Natatanging Mag-aaral" sa U nang Bai tang ng paaralang ito.

Inaasahan ko po ang inyong pagdalo.

Dati ninyong mag-aaral, Nena Perez ·

3. Tulonen sa Tegetulu: "Ini sa sebaen upama sa kebael sa sulat." Aguie pebasawi ko diya sa medoo eg-inau.


C. Medoo baed sa sulat Tulonen sa Tegetulu: "Igoh inauwan ta sa medoo baed sa sulat."

1. Sulati ko ini i diya bb. ataw ka mebaluy isulat tapay diya sa dakel kalatas, agule ipehaa daa diya sa medoo eg-inau amuk egbasawen de.

Limang Bahagi ng Liham

1) Pamuhatan - ito ang bahaging nagsasabi ng pook at petsa nang isulat ang liham. Makikita ito sa gawing itaas ng liham, sa kanan.

= Sa pamuhatan, iya sa baed egtulon sa lugal sa egsulat owoy pitsa sa egoh di egsulat. Hauwen ini i diya lekeatas sa sulat denu kuwanan.

145

2) Panimulang pagbati - ito ang ikalawang bahagi ng liham. Ginagamitan ng kuwit ang katapusan nito. Ito ang tumutukoy sa taong sinusulatan.

= Sa panimulang pagbati, iya sa ikaduwa baed su sulat. Eggamiten sa kama diya tagpedan di. lni sa egtulon sa etaw egsulatan. Upama: Mahal kong Ina,

3) Katawan ng liham - ito ang pinakamahabang bahagi ng liham. Ang unang pangungusap ay pasok - hindi kapantay ng ibang mga pangungusap. Sa bahaging ito nakasulat ang dahilan kung bakit lumiliham ang tao.

= Sa katawan ng liham, ini sa metaes baed sa sulat. Sa edungan sa muna olom enda sumatal di diya sa Iiyu olom. Dini nekesulat sa pesuwan maen di egsulat sa etaw.

4) Bating pangwakas - ito ay nasa gawing kanan sa ibaba. Kapantay ito ng pamuhatan. Ginagamitan ito mg kuwit.

=- Sa bating pangwakas, hauwen denu kuwanan diya leketana. Nekesatal ini i diya sa pamuhatan. Egtenaan kama ini i. U pama: Ang inyong anak,

5) Lagda - ito ay pirma ng sumulat ng liham. Sa lagda, ini sa pilma sa egsulat. Isulat di sa ngadan di.

2. Sigbaen-baen ko basa diya kenagda sa uman lemilu owoy tuloni ko sa selepangan di diya Menubu.

3. Aguie pebasawi ko ma diya kenagda. Mesesegule sa kebasa da.

4. Uman ko pebasawi diya sa uman sebaen eg-inau.

5. Pesulati ko kenagda diya nutbuk da.

D. Uman upama diya sa nesugat ukit kebael sa sulat. 1. Sulati ko ini i diya bb.

146

Wastong hugis ng liham: ( = Nesugat egoh-egoh sa sulat.)

Pamuhatan

Bating panimula,

Katawan ng liham ----------

Bating pangwakas

Lagda

2. Ikagiyen sa Tegetulu: "Na, eghauwen ta diya bb. sa upama sa medoo baed' sa sulat owoy sa ukit keseselatal amuk egsulat ki de. Hahaa yu temu owoy tandai yu sa medoo ukit di ataw ka sa egoh-egoh di. Tinudui ko sa medoo baed di owoy basa ko.

3. Baeli ko sa laga palas sa subeli diya bb. Ebe ini i:

Ngadan owoy lugal sa etaw egsulat

Ngadan owoy lugal sa etaw egsulatan

Se Iyo

4. Tuloni ko diya sa medoo eg-inau ini sa nesugat ukit kesulat diya sa subeli.

147

E. Ketapay diya sa sumetugdug kelasi. 1. Tutoni ko kagda ani umuwit da sa kalatas (sa enem geladu)

kena da sumulat.

2. Tuloni ko ma kagda ani dumuli da eg-inau diya sa nekesulat da medoo baed sa sulat. Ani metapay da diya sa tukeey tepeng ibegay ko.

F. Sagpcng ko so kelasi ko diya sa keduyuy owoy kesimba.

J48

Agdaw 36 Ba tang:

Kebael Sa Sulat Kesasa . Liham Paanyaya


A. Keduli Ikagiyen sa Tegetuhi: "Egoh muna keinau ta ininauwan yu sa denu sa sulat owoy sa medoo baed di. Netiigan yu ma de sa nesugat ukit kebael sa sulat. Iya pesuwan kani, maeJ yu de sa sulat. Unutan yu sa medoo nesugat ukit di. Ani metapay yu diya sa kebael yu suJat baeli yu pa muna siini mepoko tepeng.

B. Tepeng 1. Sulati ko ini i diya bb.

Isulat ng maayos ang mga sumusunod na bahagi ng liham.

1) Ang iyong kaibigan,

2) Kumusta ka na ngayon?

Matagal na yatang hindi tayo nagkakita, kaya inaanyayahan kitang pumunta rito sa amin. Nagkataon kasing pista ng aming bayan sa ika-sampu ng Mayo araw ng Huwebes. Ikagagalak ko ang iyong pagdating.

3) Mahal kong Lina,

4) Tanya

5) San Remegio, Cebu Abril 2, 1991

2. Pesulati ko kenagda ini i diya kalatas da. Upionen da sa medoo baed sulat, unutan da sa nesugat ukit kebael.

3. Pesulati ko diya sa medoo eg-inau sa lima (5) baed sa sulat - "Limang Bahagi ng Liham." Kailangan mesetugdugtugdug da, unutan da sa nesugat ukit di amuk ngadan sa muna hauwen diya sa sulat taman sa egoh di meubus.

4. Amuk ubus da de langun egsagbi, kuwa ko sa kalatas da.

5. Pahauwi ko sa nesugat sagbi di diya bb.

6. Pebasawi ko diya kenagda sa sulat diya bb. amuk ubus ko de inupion.

149

C. Edungan kagi. "Egoh muna keinau ta ininauwan ta sa denu sa sulat owoy sa kebael sulat. lni egoh di metiigan ta sa sebaen ba]angan sulat. Na, amuk penemdemen ta duen sa medoo balangan sulat, dodoo duwa daa sa kailangan inauwan ta. ·

"Sa muna balangan sulat, iya sa Iiham paanyaya, ini sa anay inauwan ta."

Sulati ko diya bb. sa Liham Paanyaya.

D. Liham Paanyaya

150

Tuloni ko ini i: "Diya sa muna keinau ta duen sa upama sa sebaen sulat igpehaa ku diya keniyu. Iya ma sa upama sa Jiham paanyaya.

"Diya sa liham paanyaya, tulonen sa egsulat sa pesuwan di egsasa ataw ka eg-imbitar sa sinulatan .di. Tulonen di ma sa nengan di peangayen dutu kena di do, ingadanan di sa pitsa owoy agdaw owoy sa medoo haelan di ya sa agdaw igsasa di."

1. Pebasawi ko kenagda sa muna su1at upama ko diya kenagda. Basawen da diya sa nutbuk da. lya sa sulat i Tanya diya si Lina. Meseselengah da.

Tuloni ko ini i: "Na, iya sa sebaen upama sa liham paanyaya."

2. Sulati ko siini upama diya hb.

Mahal kong Becky,

Lagubang, Senator Ninoy Aquino Sultan Kudarat Ika-3 ng Hulyo, 1992

Kumusta ka. Sana'y nasa mabuti kang kalagayan.

Sa Biyernes; ika-8 ng Hulyo, 1992, ay huling araw namin sa klase. Magtatanghal kami ng isang palatuntunan ng mga katutubong sayaw at awitin.

Inaanyayahan kiw at ang pinsan kong si Ana. Inaasahan ko ang iyong pagdalo.

Ang iyong kaibigan, Tit a

3. Tuloni ko ini i: "Na, diya bb. hauwen ta sa sebaen pa upama denu sa liham paanyaya."

4. Aguie pebasawi ko diya kenagda sa sulat duwa gule.

5. Igsai ko kagda. Sagbian da langun sa medoo igsa. Uman ka petumama diya kenagda denu sa liham paanyaya.

i) Anong llham ang ismulat ni fita? 2) Ano ang nilalaman ng kanyang sulat? 3) Anu-ano ang mga mahalagang bagay na dapat malaman ng isang inaanyayahan? 4) Anu-ano ang mga bahagi ng isang liham?

E. Kebael sa sulat. 1. Pesulat ko kagda sa liham paanyaya. Penemdemen da sa

etaw sulatan da owoy ngadan sa ipelenged da sa etaw egsulatan da.

·.

Tuloni ko ini i: "Maraming pagkakataon na maari mong anyayahan ang iyong kaibigan o kamag-anak. Maging sa iyong kaarawan, pista sa inyong bayan, kasal,. o palatuntunan.

. .. "Ito naman ang maari mong sabihin kung matanda ang iyong inaanyayahan:

- Malugod ko kayong inaanyayahan. - Inaasahan kong kayo'y makadadalo.

2. Sulati ko sa duwa diya bb. Ani duen sa kena da humaa laga upama. Tuloni ko sa selepangan di diya Menubil.

3. Tuloni ko ini i: "Na, amuk egsulat yu, yoJm eglipeng duu sa medoo tanda diya sa kesulat. Upama sa keedung diya sa dakel titik amuk magtu ofom owoy liyu pa. ·

4. Hahaa ko kagda ligo da egsulat. Amuk ubus da de, kuwa ko sa igsulat da owoy tepengi ko.

5. Pelikui ko sa sulat sa eg-inau amuk ubus ko de tinepengan ani dulien di dema isulat taman sa egoh di enda de duen sa mesigbolow.

6. Amuk ubus da de langun, pebasawi ko diya sa uman sebaen eg-inau sa igsulat di. Dumineg-dineg daa sa Iiyu eg-inau.

7. Aguie iawuh da ma de dalem sa subeli ataw ka bekut di. Hahaa ko amuk nesugat sa kesulat da diya sa bekut di.

151

\

•·. Kesagpeng Duyuy yu sa PiJipino duyuy ininauwan da.

G. Galebek Diatas

1.52

Pesulat ko kagda sa se1baen sulat. Siini sulat mangay diya sa

Momo da egtulon der;iu sa keugpa da. Tulonen da ma sa ungaya da lumengen sa Momo da diya kenagda owoy ani mekelenged diya sa pista baelan diya sa menuwa da. Ani uwiten di ma sa sawa di owoy sa medoo anak da. Tulonen da ma sa pitsa sa pista da owoy sa medoo baelan sa medoo etaw selengan sa pista.

7

Sulat Diya Sa Sebaen Loyuk Liham Pangkaibigan

ng: Duyuy. Kesimba. wa ko sa igsulat da diatas. Tepengi ko ligo da egsulat.

1gan kagi. ungan kagi: "Na, netiigan yu de sa liham paanyaya. Ini >h di inauwan yu sa liham pangkaibigan. Ini sa keduwa angan inauwan yu.

iya sa liham pangkaibigan, gumugud sa egsulat diya sa .ulatan di. Tulonon di sa medoo hinaa di ataw ka sa medoo aelan di. Iya sa de nu sa liham pangkaibigan."

m Pangknibignn Sulati ko siini u ama di a bb.

Kaibigang Tony,

609 Kalye Vallejo Santa Cruz, Laguna Ika-3 ng Hulyo, 1992

Kumusta ka? Inaasahan kong nasa mabuti kang kalagayan. Sumulat ako dahil may ibabahagi ako sa iyo tungkol sa aking nakita.

Noong isang linggo ay nagpunta kami sa Bikol. Pinuntahan namin ang tanyag na bukal ng Tiwi. Nagulat ako nang makita ko ang mga kagamitan at makinarya na nasa paligid ng mga kumukulong bukal. Ang mga ito raw ay sadyang inilagay roon upang makagawa ng elektrisidad mula sa init ng bukal upang makapagbigay ng koryente sa malayong lugar.

Alam mo, makatitipid .nito ang a ting bansa. Sa halip na langis at gasolina ang magpatakb_o sa elektrisidad ay init na lamang na nanggagaling sa bukal. Sana ay mayroon ding mainit na bukal sa aming lugar upang rnakamura kami sa koryente. Hanggang dito na lamang at kumusta ulit sa iyo.

Ang iyong kaibigan, Albert

153

2. Tutoni\ ko ini i: "Na, diya bb. eghauwen ta sa sebaen uparha sa liham pangkaibigan. Patik-patik yu temu ini i ani metiigan yu ma sa kebael yu kani amuk sumulat yu de."

3. Basa ko diya kenagda, Dumineg-dineg daa pelawa sa medoo eg-inau.

4. Pebasawi ko ma diya kenagda, meseselengan da langun. Aguie pebasa ko sa uman sebaen kenagda. Petigdeg ko sa egbasa.

5. Tabangi ko kagda ani metiigan da sa denu sa tinulon sa sulat.

6. Igsai ko kagda. Ani sagbian da siini medoo igsa. 1) Anong uri ng liham ang sinulat ni Albert? 2) Ano ang kanyang ibinalita sa liham? 3) Anu-ano ang mga bahagi ng kanyang Iiham?

C. Kebael sa sulat.

154

1. Pesulat ko kagda sa liham pangkaibigan. Penemdemen da ngadan sa etaw sulatan da owoy amuk ngadan sa tulonen da. Sumala de ngadan sa hinaa da ataw ka dinineg da, iya ma sa tulonen da.

2. Ligo da egsulat pepenemdem ko kenagda sa upama sulat diya bb. kena da eg-iling. Sulati ko ini i diya bb. Ini sa meketabang kenagda amuk sumulat da de.

May limang bahagi ang liham na ito.

l) Pamuhatan - tirahan at petsa 2) Bating panimula - binabati ang sinusulatan 3) Katawan ng liham - naglalaman _ng balita 4) Bating pangwakas - nagpapaalam 5) Lagda - pangalan ng sumulat

3. Pebasawi ko kenagda.- Meseselengan da masa.

4. Tuloni ko ini i: "Na, amuk egsulat yu de, penemdem yu sa medoo baed kailangan sa sulat. Inauwan ini i diya sa sulat yu."

5. Hahaa ka sa igsulat da away tabangi ka kagda amuk duen sa kena da egkelikutan.

..

6. Kuwa ko sa sulat da amuk ubus da de owoy tepengi ko ma.

7. Pelikui ko sa sulat da owoy pesulati ko dema amuk duen pa sa kena di nesigbolow. Unutan da sa nesugat kebael.

8. Agule pebasawi ko diya sa uman sebaen eg-inau sa igsulat di. Tumigdeg da diya sa taengan sa medoo duma da amuk egbasa da de.

, 9. Aguie iawuh da ma de dalem sa bekut di. Kailangan nesugat ma sa kesulat da diya sa bekut di.

10. Mebaluy ma amuk ipeuwit da de diya sa etaw sinulatan da. Amuk mangay diya sa mediyu do, kailangan duen sa silyu di ataw ka sa igpedeket owoy uwiten dutu "Post Office" do. Sa Post Office iya sa kena egnabu sa sulat amuk igpeuwit dutu mediyu do. ·

11. Tutoni ko ma diya kenagda sa bayad sa medoo silyu. Sa Iaga sa silyu mekeunut ma diya sa kediyu sa lugal angayan sa sulat.

Amuk dini't Pilipinas daa Amuk mangay Amilika

Malaysia Canada Australia

D. Medoo sosa diya sa Tegetulu.

f' 2.00 (duwa pHak) P 8.00 (walu pilak) ,. 6.00 ,. 8.00 ,. 7.00

1. Amuk tapay doo enda egketiigan da sa medoo ukit kesulat, duli ko dema diya kenagda. Bael ka ma sa sebaen pa upama ani egketumamaan da.

2. Tuloni ko kagda ani dumuJi da diya sa langun ininauwan da ani metapay da diya sa tepeng ibegay ko kenagda. Iya ma de kani sa pupusan sa keinau yu denu sa Pilipino.

E. Kesagpeng. Duyuy yu sa medoo duyuy netiigan da de diya Pilipino.

155

Pagsusulit Ketukaw

Test A. Ano ang alam mo tungkol sa ating bansa? Sagutin ang mga tanong. -

1. Sino ang tinatawag na mga Filipino? 2. Ano ang pangalan ng ating bansa? 3. Ilang pulo ang bumubuo ng ating bansa? Isulat ang

pangalan ng mga pulo. 4. Sa aling pulo tayo nakatira? 5. Ano ang pinakamahalagang sagisag ng ating bansa? 6. Ano ang ating pambansang wika? 7. Sino ang ninuno ng higit na maraming Filipino?

Test B. Ano ang alam mo tungkol sa Alpabetong Filipino?

1. Isulat sa tamang pagkaayos ang alpabetong Filipino. 2. lsulat ang nawawalang titik.

__ amboanga Kuda __ at

Lu __ on piz __ a

__ ebu Pe __ Jas ng Silangan

__ isayas Sen. Ninoy A __ uino

Test C. Sagutin mo ang mga ito.

156

Isulat sa puwang ang nawawalang salita o mga salita.

l. Ang pangngalan ay pantawag sa ___ , , o __ _ (tao, bagay, o pook)

2. Ang ___ ay salitang ginagamit na pangha1ili sa pangalan ng tao. (panghalip)

3. Ang ___ ay lipon ng mga salita na nagbibigay ng buong diwa. (pangungusap)

4. Ang pandiwa ay mga salitang nagsasaad ng __ _ (kilos)

5. Ang ay mga salitang ngalalarawan tungkol sa pangalan o panghalip. (pang-uri)

Test D.

1. Pangungusap. Sabihin kung anong uri ng pangungusap ang mga ito.

1) Sumama si Noel sa kanyang ama upang manghuli ng hayop-gubat. 2) P~kibasa mo nga ang balita. 3) Ahal nawawala ang pitaka ko! 4) Nak<ttikim ka na ba sa inihaw na usa?

2. Pandiwa. Sabihin kung ang kilos ay pangkasalukuyan, pangnakaraan, o panghinaharap.

1) Nagtatrabaho __ _ 4) Nagbasa __ _ 2) Sumigaw __ _ 5) Mag-aararo __ _ 3) Maglalaba __

3. Pang-uri. Isulat ang mga salitang kasalungat ang kahulugan ng sumusunod.

1) malinis __ _ 4) matangkad __ _ 2) masaya __ _ 5) matapang __ _ 3) tahimik __ _ 6) mayaman __ _

4. Liham. Isulat ang limang bahagi ng liham.

l) ___ _ 4) ___ _ 2) ___ _ 5) ___ _ 3) ___ _

5. Raw o Daw. Kailan mo gagamitin ang raw o daw. Sagutin ang mga ito.

1) Mabango ang bulaklak ng kape. 2) Nahulog ang trak sa bangin. 3) Napakaingay doon sa palengke. 4) Nagulat ang mga tao ng may biglang pumutok. 5) Isang magnanakaw pala ang nabaril ng pulis.

6. Rin o Din.

1) Sumulat ng dalawang pangungusap gamitin ang rin. 2) Sumulat ng dalawa pang pangungusap gamitin ang din.

7. Wastong Gamit ng Po.

1) Sumulat ng tatlong pangungusap gamitin ang Im·

157

Medoo Tabang Diya Sa Tegetulu

1. Amuk ubus de igtulu sa "Pambansang Awit," baelan ma de sa medoo eg-inau sa ·keduyuy diya awang uman magtu kas•mag, mekeunut sa kepehagtaw sa "bandila."

Amuk enda duen bandila, mebaluy doo dumuyuy sa "Pambansang Awit" dalem de sa bilik asal enda pa eg-edung sa ketulu. Tumigdeg daa sa medoo eg-inau ligo da egduyuy. Enda Japeg ini i diya sa keduyuy amuk eg-edung de sa ketulu. Mekehuna ini i taka.

2. Mebaluy' umingadan ka sa etaw ipeuwit ko diya sa keduyuy ataw ka mael ka sa ebang diya sa medoo eg-inau denu sa keuwit sa kepeduyuy owoy kepesimba uman keseumpung yu.

Dodoo sa Tegetulu pelawa sa umuwit diya sa anay duwa gule keseumpung yu, agulc pesambi de sa medoo eg-inau.

3. Tak<i isulat sa magtu batang sa igtulu diya belakbod uman umedung egtulu owoy basawen sa Tegetulu diya sa medoo eg-inau. Baelan ini i amuk ubus de sa edungan kagi sa Tegetulu ataw ka sa keduli owoy egpeedung de tigtu.

4. Amuk itulu ko de siini Iibelu, hauwen ko duen sa mepoko batang igtulu diya segeagdaw, huenan di duen pa medoo ulas ko nesama diya sa agdaw siiya.

Mebaluy gamiten yu ini i ulas ani ipebael ko sa medoo eg-inau sa keselapan igpehaa, ilingan da sa medoo neketulu de kesetawitay ataw ka tumelepuk da sa "Pambansang Awit," "Ako ay Filipino," "Filipino Ako," "Mga Salita," "Sino ako at Saan Ako Nakatira?" ataw ka sa "Pilipinas ang ating Bansa."

Umow ko muna sa meiyap egbael, agule hauwen ko kani meiyap ma de sa duma umiling.

Kepetuleng-tuleng: Yaka egpeges sa enda meiyap di egbael.

5. Diya sa tiwadaan de sa ketulu, miulan owoy kailangan uminau de egsetawitay diya Pilipino sa medoo eg-inau amuk dalem da sa pengagian ataw ka iskuwelahan. Iya sa baelan da amuk egsetawit da diya sa medoo duma da eg-inau ataw ka diya sa Tegetulu.

15K

Ini sa mekebulig kenagda ani medelamet da mcketiig. Ini ma sa kena sa Tegetulu tumabang egtuda sa hagda Pilipino amuk duen sa kena da eg-amu.

6. Amuk neubus ko de langun igtulu ini i taman diya sa tagpedan di, baeli ko sa keduli.

Pelikui ko pebasa diya sa medoo eg-inau sa medoo gugud diya sa agdaw 1 owoy 2. Pebasawi ko diya sa sebaen eg-inau sa gugud denu sa ngadan di etaw sa keduwan sa tupu ta.

Igsai ko ma kagda denu sa: pangngalan, panghalip, pangungusap, pandiwa owoy pang-uri. Aguie tuloni ko kagda ani uminau da diatas, dulien da sa liyu pa enda neingadanan dini. Upama sa denu sa raw/daw, rin/din owoy po. Petelepuk ko ma diya kenagda sa medoo titik diya Pilipino.

7. Aguie amuk ubus ka de egduli, begayi ko de kagda sa tepeng. Hauwen ko sa medoo igsa ataw ka sa igpebael sa medoo eg-inau denu sa ketepeng ko diya sa lapin 134 owoy 135.

Tepengi ko sa medoo kalatas da owoy sulati ko ma sa nekuwa da geladu diya sa tepeng. Agule metiigan ko tayu di sa tigtu nekeloso owoy sa enda.

159

mta Keinau sa kagi Pilipino - Pag-aaral ng wikang Filipino, …Published in cooperation with the...

Documents

Transcript of mta Keinau sa kagi Pilipino - Pag-aaral ng wikang Filipino, …Published in cooperation with the...