Morton Feldman, Marcus Schmickler,Corinna Belz, Ensemble Musikfabrik,Cappella Amsterdam

1

INHOUD CONTENTS INFO & CREDITS 2

PROGRAMMA 3

TUSSEN KLANK EN BEELD 4BETWEEN SOUND AND IMAGE 8

OVER DE ARTIESTEN 12ABOUT THE ARTISTS 15

HOLLAND FESTIVAL 2018 20

WORD VRIEND 22JOIN US 22

COLOFON 24COLOPHON 24

2

INFODO 7 JUNI 2018THU 7 JUNE 2018

aanvang starting time20:308.30 pm

locatie venueWestergasfabriek, Gashouder

duur running time1 uur 10 minuten, geen pauze1 hour 10 minutes, no interval

wereldpremière world premiereRothko ChapelHouston, 9 april 1972

RICHTERS PATTERNS Keulen, 16 september 2016

musikfabrik.eucappellaamsterdam.nl

CREDITSROTHKO CHAPEL

muziek musicMorton Feldman

dirigent conductorDaniel Reuss

uitvoering performed byCappella Amsterdam: sopraan soprano:Marijke van der Harst, Maria Köpcke, Margreet Rietveld, Marjo van Someren,Rachel Thompson, Marieke Steenhoekalt alto:Sabine van der Heijden, Luise Kimm, Mieke van Laren, Inga Schneider,Suzanne Verburg, Desirée Verlaantenor tenor:Dolf Drabbels, Steven van Gils, Mattijs Hoogendijk, Jelle Leistra, Mitch Raemaekers, Diederik Rookerbas bass:Jan Douwes, Martijn de Graaf Bierbrauwer, Angus van Grevenbroek, Andrew Hopper, Kees Jan de Koning,Bart Oenema

musici musiciansEnsemble Musikfabrik:Ulrich Löffler, piano piano Dirk Rothbrust, slagwerk percussion Axel Porath, altviool viola

geluidsregie sound designPaul Jeukendrup

3

PROGRAMMA PROGRAMMERothko Chapel (1971)Morton Feldman (1926-1987)

RICHTERS PATTERNS (2016)Marcus Schmickler (1968) / Corinna Belzmuzikale installatie voor 18 musici, elektronica en filmmusical installation for 18 musicians, elec-tronics and film

RICHTERS PATTERNS

muziek musicMarcus Schmickler

film filmCorinna Belz

montage editingRudi Heinen

naar een idee van after an idea ofGerhard Richter

uitvoering performed byEnsemble Musikfabrik:Helen Bledsoe, fluit flutePeter Veale, hobo oboeCarl Rosman, klarinet clarinetHeidi Mockert, fagot bassoonChristine Chapman, hoorn french hornMarco Blaauw, trompet trumpetBruce Collings, trombone tromboneMelvyn Poore, tuba tubaMirjam Schröder, harp harpUlrich Löffler, piano pianoBenjamin Kobler, piano pianoDirk Rothbrust, slagwerk percussionHannah Weirich, viool I violin ISusanne Zapf, viool II violin IIAxel Porath, altviool violaDirk Wietheger, violoncello violoncelloJohn Eckhardt, contrabass double bass

live elektronica live-electronicsMarcus Schmickler

geluidsregie sound designPaul Jeukendrup

productie productionEnsemble Musikfabrik

met steun van with support byKunststiftung NRW at Campus Musikfabrik

4

TUSSEN KLANK EN BEELDdoor Joep Christenhusz

Talloze componisten vonden inspiratie in de beeldende kunst, talloze kunstenaars in de muziek. Niet voor niets spreken musici vaak over ‘klankkleur’ en melodisch ‘lijnenspel’, hebben schilders het over de ‘com-positie’ van een doek, en zoeken regisseurs naar een bepaald ‘ritme’ in hun montages. Toch laten beeld en klank zich niet zonder meer tot elkaar herleiden. Uiteindelijk blijven het verschillende media, met hun eigen wetten en eigenschappen.

In dit concert verkennen de moderne-muziekspecialisten van het Keulse Ensemble Musikfabrik de symbiotische, maar ongrijpbare relatie tussen het auditieve en het visuele. De schilderkunst van Gerhard Richter vormt het vertrekpunt in RICHTERS PATTERNS, een gezamenlijk project van filmmaker Corinna Belz en componist Marcus Schmickler, waarin beeld hoorbaar wordt en klank zichtbaar. Ook Morton Feldmans Rothko Chapel is een werk met duidelijke visuele connotaties.

RICHTERS PATTERNS

In 2011 verscheen Gerhard Richters Patterns: Divided, Mirrored, Repea-ted, een kunstboek waarin de Duitse schilder experimenteert met een nieuwe, digitale werkwijze. Uitgangspunt is een eigen schilderij uit 1990, Abstraktes Bild (724-4), dat Richter in twaalf stappen onderverdeelt in steeds kleinere delen: eerst twee vlakken, dan vier, acht, zestien – totdat er uiteindelijk 4096 flinterdunne strepen overblijven. Richter onderwerpt deze zogenaamde strips vervolgens aan een ingenieus proces van her-schikking, spiegeling en herhaling. Het resultaat: 221 nieuwe patterns op landscape-formaat. Elk een even hallucinante caleidoscoop van duize-lingwekkende vormen en patronen.

In hetzelfde jaar draaide er een nieuwe documentaire van regisseur Corinna Belz in de bioscopen: Gerhard Richter Painting. Voor de film volgde Belz de schilder drie jaar lang op de voet in zijn atelier. Nog geen jaar later werd deze bijzondere inkijk in Richters maakproces en denk-wereld bekroond met de Deutsche Filmpreis 2012 in de categorie ‘beste documentaire’.

5

60.000 afbeeldingenKeulen, 2016. Met het oog op het naderende 25-jarige jubileum van Ensemble Musikfabrik smeedt het gezelschap plannen voor een bijzon-der project. In een nieuw werk moet een lang gekoesterde wens van beschermheer en lid raad van toezicht Gerhard Richter in vervulling gaan: een synthese van diens beeldende werk met film en hedendaagse muziek. Gezien haar recente Richter-docu is de keuze voor Corinna Belz snel gemaakt. De Duitse componist Marcus Schmickler (ook bekend als medeoprichter van het DJ-collectief Brüsseler-Platz-10a-Musik en postrock-producer Pluramon) tekent voor de muzikale component van het project.

‘Een installatie voor achttien musici, elektronica en film’, zo omschrijven de makers RICHTERS PATTERNS. Zoals de titel verraadt, is de opzet van het 33 minuten durende werk nauw verwant aan de procedés waarmee Richter in zijn voornoemde Patterns-boek experimenteert. Met dit verschil dat het eigenlijke beeldmateriaal, dat tijdens het concert op een groot projectie-scherm te zien is, berust op nieuwe schilderijen, die in 2016 voor het eerst in New York werden tentoongesteld. Speciaal voor deze productie maakte Richter een serie foto’s van een van deze werken (Abstraktes Bild, 946-3). Met een nieuw door editor en programmeur Rudi Heinen geprogram-meerd computeralgoritme werkte Belz en Heinen de uitsnedes om tot een film. Ruim 60.000 afbeeldingen werden digitaal bewerkt en volgens Richters deel-, spiegel- en herhalingstechnieken uitgezet in de tijd.

‘Het was voor mij een unieke mogelijkheid om buiten de galerie en de tentoonstellingsruimte om een abstract filmformat te ontwikkelen dat toch recht doet aan Richters kunst’, vertelt Belz in een interview op de website van Musikfabrik. ‘De film bestaat geheel uit ornamentale patro-nen. Gaandeweg worden de structuren steeds gedetailleerder en verfijn-der, totdat het beeld culmineert in een snelle beweging van horizontale lijnen.’ Een verwijzing naar de Streifenbilder die Richter naar aanleiding van zijn Pattern-boek maakte, aldus Belz.

Het is frappant hoe Belz uit louter bewegingsloos beeldmateriaal een organische film weet te destilleren. Met behulp van de computer wekt ze Richters complexe patronen tot leven en verleent ze het platte vlak van zijn werk een eigen diepte en tijdsdimensie. Pixel voor pixel worden de figuren omgevormd. Het veranderingsproces verloopt zo langzaam dat het voor het blote oog nauwelijks zichtbaar is. Niettemin leiden voort-durende veranderingen in de allerkleinste details gestaag tot nieuwe vormen, kleuren en lichtintensiteiten.

6

Oneindige deelbaarheidTrage, nauwelijks waarneembare transformaties kenmerken ook de muziek die Schmickler voor RICHTERS PATTERNS schreef. ‘Het stuk ont-wikkelt zich zo extreem langzaam dat de indruk van een lineair tijdsver-loop naar de achtergrond verdwijnt’, aldus de componist in een eigen toelichting. ‘De klanken staan als het ware buiten de tijd. Als luisteraar neem je de muziek waar alsof je naar een van Richters schilderijen kijkt.’ Schmickler bedient zich in zijn muziek dan ook van soortgelijke spie-gelings- en herhalingsprocessen, schrijft hij: ‘Ik heb Richters ruimtelijke technieken willen verlengen in het domein van de klank.’

Hoewel Schmickler zijn noten onafhankelijk van de film van Belz compo-neerde, bestaan er opmerkelijke overeenkomsten tussen de muziek en de beeldprojecties. Parallel aan het visuele verdichtingsproces, waarbij de spiegelpatronen zich in steeds kleine details vertakken tot flakke-rende kleurvlakken, rijgen Schmicklers muzikale lijnen zich stap voor stap aaneen tot hoogpolige klankweefsels. Arpeggiofiguren van een harp en een elektrische piano vermengen zich gaandeweg met de harmonieën van het ensemble tot een vormloze klankwolk.

Daarbij gebruikt de componist steeds kleinere intervallen en verkent hij de minieme, zogenaamde ‘microtonale’, toonsafstanden die tussen de halve tonen van de pianotoetsen liggen: kwarttonen worden achtste tonen en klitten samen tot complexe elektronische boventoonstapelin-gen, totdat de muziek uiteindelijk verdampt in het geruis van toonloze blaas- en strijkgeluiden en het geraas van een windmachine.

Schmickler maakt zo hoorbaar wat Richters patterns zichtbaar maken: de idee van de oneindige deelbaarheid. Iedere snipper beeld, hoe dun ook, laat zich in principe nog een keer splitsen. Tussen twee punten in de ruimte laat zich altijd nog een derde punt plaatsen. Tussen twee toon-hoogtes ligt altijd een nieuwe frequentie. Ad infinitum, als in een duize-lingwekkende Mandelbrot-fractal.

ROTHKO CHAPEL

Wie nadenkt over de relatie tussen muziek en beeld komt vroeg of laat uit bij de Amerikaanse componist Morton Feldman. Vooral zijn late stuk-ken wekken de indruk dat ze met hun enorme lengte (ruim vier en en half uur voor For Philip Guston, een dikke vijf voor String Quartet No. 2) als het auditieve equivalent van een canvas roerloos in de muzikale ruimte hangen. Feldman is de onbetwiste meester van de soft focus sound en de radicaal uitgedunde textuur. In zijn muziek cirkelen eindeloos herhalende

7

motieven rond op fluistersterkte, in een klinkende paradox van verander-lijke stasis: er is geen duidelijke richting, geen afgebakend begin of eind. Zelfs de tijd lijkt te stollen en toch stroomt en ademt er van alles.

Feldman luisteren is alsof je je blik over de Koptische tapijten laat glijden die hij op het eind van zijn leven verzamelde. Na het ene patroon volgt geheel onnadrukkelijk het andere, het liefst net niet geheel symmetrisch en licht uit het lood. Onwillekeurig dringt zich ook een vergelijking op met de pulserende kleurvlakken van de New Yorkse neo-expressionis-tische schilders die Feldman tot zijn naaste vrienden rekende: Jackson Pollock, Barnet Newman, Philip Guston en Mark Rothko.

Feldman bewees laatstgenoemde, een jaar na diens dood in 1970, een laatste eer met Rothko Chapel. De titel van het half uur durende werk verwijst naar de oecumenische stilteruimte die het rijke kunstverzame-laarsechtpaar De Menil had laten bouwen in Houston (Texas). Rothko maakte voor het interieur van de kapel veertien enorme schilderijen, variërend van diep paars tot pikzwart, die als een vacuüm de blik van de bezoeker aanzuigen.

In een eigen toelichting beschrijft Feldman hoe de ruimte en de schil-derijen bepalend waren voor de ongewone bezetting van zijn partituur (altviool, tekstloze sopraan, dito koor, percussie en celesta): ‘Rothko’s kleurvlakken reiken tot pal aan de rand van zijn canvassen. Ik streef hetzelfde na in mijn muziek - ze moet de hele ruimte doordringen en niet van een afstand worden gehoord.’

Bij vlagen geven Feldmans instrumentatiekunsten je inderdaad het gevoel dat je omhuld wordt door klank. Neem de middenpassage, waarin buisklokken en een in twaalf stemmen onderverdeeld vrouwen-koor versmelten tot een wonderlijk monochroom klankveld. Op andere momenten verbrokkelt de partituur tot fragmentarische akkoorden en korte melodische frases die ronddobberen in een zee van stilte. De alt-viool heft een onthechte cantilene aan op zachte tromroffels, een op en neer pendelende kleine terts in de pauken suggereert een dodenmars. Kort voor het einde neemt de muziek een opmerkelijke wending: boven celesta en vibrafoon speelt de altviool een langgerekte solo. Het blijkt een verwijzing naar Feldmans jeugd: ’De quasi-Hebreeuwse melodie componeerde ik toen ik vijftien was’, aldus de componist. ‘In bepaalde intervallen van het werk weerklinkt de synagoge.’

NB citaten Feldman ontleend aan ‘Rothko Chapel’, uit: B. H. Friedman (ed.), Give My Regards to Eighth Street, Collected Writings of Morton Feldman (Exact Change, 2000), pp. 125-6

8

BETWEEN SOUND AND IMAGEby Joep Christenhusz

Countless composers have found inspiration in the visual arts, as nume-rous artists have in music. It is with good reason that musicians often speak of ‘timbre’ and melodic ‘interplay of lines’, painters discuss the ‘composition’ of a canvas, and filmmakers look for a certain ‘rhythm’ in their montages. Yet images and sound cannot simply be reduced to the other. They are ultimately distinct media, with their own distinct laws and properties.

In this concert the modern music specialists of Cologne’s Ensemble Musikfabrik explore the symbiotic but intangible relationship between audial and visual. Gerhard Richter’s painting is the starting point in RICHTERS PATTERNS, a joint project by the filmmaker Corinna Belz and the composer Marcus Schmickler, in which images become audible and sound becomes visible. Morton Feldman’s Rothko Chapel is also a work with clear visual connotations.

RICHTERS PATTERNS

In 2011 Gerhard Richter’s Patterns: Divided, Mirrored, Repeated was published, an art book in which the German painter experimented with a new, digital method. His starting point was a painting he did in 1990, Abstraktes Bild (724-4), which Richter divided into smaller parts in twelve steps: first two segments, then four, eight, sixteen - and eventually 4096 wafer-thin strips. Richter then applied an ingenious process of rearrange-ment, mirroring and repetition to the strips. The result was 221 new pat-terns in a landscape format, each an equally hallucinatory kaleidoscope of dizzying shapes and patterns.

In that same year, a new documentary by the director Corinna Belz was released in cinemas: Gerhard Richter Painting. For the film Belz had closely followed the painter in his studio for three years. This exceptional insight into Richter’s creative process and thinking was crowned less than a year later with the Deutsche Filmpreis 2012, in the ‘best documentary’ category.

60,000 imagesCologne, 2016. Ensemble Musikfabrik was planning a special project for the company’s 25th anniversary. A new work fulfilled a long-cherished

9

wish of the ensemble’s patron Gerhard Richter: a synthesis of his visual work with film and contemporary music. In view of her recent Richter documentary, Corinna Belz was the natural choice. The German compos-er Marcus Schmickler (also known as post-rock producer Pluramon and a co-founder of the DJ-collective Brüsseler-Platz-10a-Musik) was responsi-ble for the project’s musical component.

‘An installation for eighteen musicians, electronics and film’, is how the makers described RICHTERS PATTERNS. As the title suggests, the design of the 33-minute work is closely related to the techniques with which Richter experimented in his Patterns book. The difference being that the actual visual material that can be seen on a large projection screen during the concert is based on new paintings, which were exhibited for the first time in New York in 2016. Richter made a series of photos of one of these pictures (Abstraktes Bild, 946-3) especially for this production. With a newly programmed computer algorithm by editor and program-mer Rudi Heinen, Belz and Heinen transformed these fragments into a film. Over 60,000 images were digitally processed and plotted over time using Richter’s division, mirroring and repetition techniques.

‘It was a unique opportunity for me to create a new, abstract film format far from galleries and exhibition rooms which nevertheless did justice to Richter’s art’, Belz says in an interview on the Musikfabrik website. ‘The film consists entirely of ornamental patterns. Gradually the structures become more detailed and refined until the image culminates in a rapid movement of horizontal lines.’ According to Belz this is a reference to the Streifenbilder (‘strip paintings’) that Richter made in response to his Pattern book.

It is striking how Belz manages to distil an organic film solely from motion less images. She uses a computer to bring Richter’s complex patterns to life and gives his two-dimensional work its own depth and temporal dimension. The figures are transformed pixel by pixel. The transformation process is so slow that it is barely visible to the naked eye. Nonetheless, continuous changes to the smallest details gradually result in new shapes, colours and light intensities.

Infinite divisibilitySlow, barely perceptible transformations also characterise the music that Schmickler wrote for RICHTERS PATTERNS. ‘The chronological unfolding happens so imperceptibly that the impression of a temporal linearity vanishes,’ according to the composer. ‘The sounds are, as it were, beyond temporality. As a listener, you perceive the music as if you were looking at one of Richter’s paintings.’ Schmickler utilises similar mirroring and

10

repetition processes in his music, he writes: ‘I wanted to extend Richter’s spatial techniques to the domain of sound.’

Although Schmickler composed his music independently of Belz’s film, there are remarkable similarities between the music and the image pro-jections. Parallel to the visual condensation process, in which the mirror patterns fragment into ever-smaller details becoming shimmering areas of colour, Schmickler’s musical lines entwine step-by-step into deep-pile sonic tissues. Arpeggio figures of a harp and an electric piano gradually merge with the ensemble’s harmonies into a formless cloud of sound.

The composer uses smaller and smaller intervals and explores the min-ute, microtonal, tone distances between piano key semitones: quarter tones become eighth notes and cluster into complex electronic overtone drifts, until the music eventually dissipates in the noise of toneless wind and string sounds and the roar of a wind machine.

This is how Schmickler makes Richter’s ‘patterns’ audible: i.e. the idea of infinite divisibility. Every strip of an image, no matter how thin, can in prin-ciple be divided again. It is always possible to put a third point between two points in space; and there is always a new frequency between two pitches. This continues ad infinitum, as in a dizzying Mandelbrot fractal.

ROTHKO CHAPEL

The relationship between music and images sooner or later brings one to the American composer Morton Feldman. His enormously lengthy late pieces (For Philip Guston is over 4.5 hours and String Quartet No. 2 is more than five hours) give the impression that they are the auditory equivalent of a canvas, floating motionlessly in the musical space. Feld-man is the undisputed master of soft focus sound and radically thinned texture. In his music, endlessly repeating motifs circle around at a low volume in a resounding paradox of changeable stasis. There is no clear direction and no defined beginning or end; even time seems to congeal - and yet all sorts of things flow and breathe.

Listening to Feldman’s music is like passing your gaze over the Coptic carpets he collected at the end of his life. One pattern follows anoth-er completely unemphatically, preferably not quite symmetrically and slightly off-centre. An involuntarily comparison arises with the pulsating coloured planes of the New York neo-expressionist painters who Feldman considered his closest friends: Jackson Pollock, Barnet Newman, Philip Guston and Mark Rothko.

11

Feldman paid his last respect to the latter a year after his death in 1970, with Rothko Chapel. The title of the half-hour work refers to the ecumen-ical meditation room that the wealthy art collectors John and Dominiq-ue de Menil commissioned in Houston (Texas). Rothko made fourteen enormous paintings for the chapel’s interior, varying from deep purple to pitch black, which draw the visitor’s gaze like a vacuum.

Feldman describes in his own explanation how the space and the paint-ings were decisive for the unusual instrumentation (viola, soprano without a text, ditto choir, percussion and celesta): ‘Rothko’s imagery goes right to the edge of his canvas, and I wanted the same effect with the music – that it should permeate the whole room and not be heard from a certain distance.’

At times Feldman’s instrumentation techniques do indeed give you the feeling that you are enveloped by sound. Take the middle passage, in which tubular bells and a female choir divided into twelve voices merge into a wondrous monochrome sound field. At other times the score collapses into fragmentary chords and short melodic phrases drifting in a sea of silence. The viola intones a detached cantilena to soft drum rolls; a minor tierce swinging up and down on the kettledrum suggests a death march. The music takes a remarkable turn shortly before the end: the viola plays an elongated solo above the celesta and vibraphone. It is a reference to Feldman’s youth: ‘The quasi-Hebraic melody was written when I was fifteen’, the composer explains. ‘Certain intervals throughout the work have the ring of the synagogue.’

N.B. Feldman quotations from ‘Rothko Chapel’, in: B. H. Friedman (ed.), Give My Regards to Eighth Street, Collected Writings of Morton Feldman (Exact Change, 2000), pp. 125-6

12

OVER DE ARTIESTEN

Gerhard Richter werd geboren in 1932 in Dresden. In 1963 presenteerde Ger-hard Richter samen met Konrad Lueg en Sigmar Polke de satirische bedoelde stroming van het kapitalistisch-realisme in de kunst. Vanaf 1964 dienden foto’s van alledaagse onderwerpen als uitgangs-punt voor zijn schilderijen en tekeningen. Richter maakte de afgebeelde onderwer-pen of objecten wazig om zo onderscheid te maken tussen de foto’s en de doeken. In 1967 won Richter de kunstprijs Junger Westen van de stad Recklinghausen in Duitsland. Vanaf deze tijd schilderde Rich-ter abstract en begon hij te werken met spiegels. In 1972 werd het werk van Richter uitgekozen om Duitsland te vertegen-woordigen op de Biënnale van Venetië. Datzelfde jaar nam hij ook deel aan Do-cumenta 5 in Kassel, waar hij opnieuw te zien was in 1977, 1982, 1987, 1992 en 1997. In 1976 vond zijn eerste retrospectief plaats in de Kunsthalle Bremen. Richter had in 1978 een grote tentoonstelling in het Ste-delijk Van Abbemuseum, die vervolgens in 1979 naar de Whitechapel Art Gallery in Londen reisde. Sindsdien heeft Richter

tegelijkertijd abstracte en fotorealistisch geschilderde werken geproduceerd, even-als foto’s en kunstwerken van glas. Richter woont en werkt sinds 1983 in Keulen, waar hij in 2007 een glas-in-loodraam ont-werpt voor de beroemde kathedraal van de stad.

Marcus Schmickler (Keulen, 1968) kwam op jonge leeftijd in contact met de muziek van Karlheinz Stockhausen toen zijn ouders naar diens woonplaats Kürten

verhuisden. Hij studeerde vervolgens elek-tronische muziek bij Hans Ulrich Humpert en compositie bij Johannes Fritsch aan de Hochschule für Musik und Tanz in Keulen en bracht in 1992 zijn eerste solore-lease uit bij het Franse label Odd Size. Schmickler was in 1995 medeoprichter van het DJ-collectief Brüsseler-Platz-10a-Musik en produceerde in 1996 zijn eerste volledig digitale postrockalbum Pickup Canyon onder het pseudoniem Pluramon. Vanaf het midden van de jaren negentig ontpopte Schmickler zich tot een pro-ductief en veelzijdig componist voor film, theater en radiohoorspelen. Hij werkte veelvuldig samen met de Berlijnse toneel-

© A

LBRE

CHT

FUCH

S

© D

EUTS

CH P

ERFE

KT

13

schrijver Felix Ensslin en componeerde voor elektronica, koor, kamerensemble en orkest. In 2009 schreef Schmickler in het kader van het Internationale Jaar van de Astronomie het grootschalige werk  Bonner Durchmusterung, voor elek-tronica en beeldprojecties, waarvoor hij zich baseerde op sterrenkundige data-analyses.  Corinna Belz (Marburg, 1955) is filmmaker en scriptschrijver. Ze geldt als een van Duitslands meest vooraanstaande docu-mentairemakers. Haar doorbraak kwam in 2002 met de documentaire Ein ande-res Amerika (winnaar van de Filmpreis des Deutschen Anwaltvereins), waarin zij de Verenigde Staten van na de aanslagen op het World Trade Center portretteert. Voor haar bioscoopfilm Gerhard Richter Painting (2011), in Nederland onder meer te zien bij VPRO Cinema, verbleef zij drie jaar in het atelier van de Duitse schilder en kreeg zij de Deutsche Filmpreis 2012

uitgereikt in de categorie beste docu-mentaire. In 2016 verscheen Belz’ Peter Handke. Bin im Wald. Kann sein, daß ich mich verspäte in de bioscoop. 

Morton Feldman (1926-1987) was een toon-aangevende Amerikaanse componist, die wordt beschouwd als een van de belang-rijkste van de twintigste eeuw. Feldman wordt vaak genoemd als voorbeeld van de experimentele New York School, net als John Cage, Christian Wolff en Earle Brown. In de jaren vijftig experimenteerde

Feldman met grafische notatie en diverse vrijheden voor de muzikanten. Vanaf de jaren zeventig gebruikte hij conventionele muzieknotatie. Via Cage ontmoette Feld-man verschillende andere prominente figuren uit de New Yorkse kunstscène, waaronder de visuele kunstenaars Jack-son Pollock, Philip Guston en Robert Raus-chenberg, de componisten Henry Cowell, Virgil Thomson en George Antheil en de schrijver Frank O’Hara. Feldman werd vooral geïnspireerd door de werken van de abstract expressionistische schilders. Hij drukte zijn bewondering uit in wer-ken als Rothko Chapel (1971) en For Frank O’Hara (1973). In 1977 schreef hij de opera Neither, op een tekst van Samuel Beckett. Tot 1973 werkte Feldman als componist en had hij daarnaast een fulltime baan in de textielhandel van zijn familie. Zijn latere

© B

ARBA

RA L

UTT

ERBE

CK.

14

kamermuziek, vanaf 1977, is vooral zacht, langzaam en intiem. Ensemble Musikfabrik is een in Keulen gevestigd gezelschap voor eigentijdse muziek dat beschouwd wordt als een van de toonaangevende groepen op dit vlak. Musikfabrik werd opgericht in 1990 en debuteerde in april 1991 onder de

naam Ensemble Neue Musik Nordrhein-Westfalen tijdens de Wittener Tage für neue Kammermusik. De missie van Ensemble Musikfabrik is het realiseren van onbekende en nieuwe composities, waarvoor het ensemble in veel gevallen de opdracht heeft gegeven. Musikfabrik heeft hechte samenwerkingsverbanden opgebouwd met kunstenaars als Louis Andriessen, Stefan Asbury, Richard Ayres, Harrison Birtwistle, Peter Eötvös, Vinko Globokar, Heiner Goebbels, Toshio Hoso-kawa, Nicolaus A. Huber, Mauricio Kagel, Helmut Lachenmann, Wolfgang Rihm, Karlheinz Stockhausen, Sasha Waltz en Hans Zender. Het ensemble presenteert zijn repertoire in ongeveer tachtig concer-ten per jaar binnen en buiten Duitsland, en heeft bij de WDR een eigen serie met wereldpremières. Interdisciplinaire projecten met live-elektronica, dans, the-

ater, film, literatuur en beeldende kunst verbreden de gebruikelijke vorm van het gedirigeerde ensembleconcert evenzeer als kamermuziek, discussieconcerten en improvisaties. Ensemble Musikfabrik is veelvuldig op het Holland Festival te zien geweest. Vorig jaar nog speelde het met elektronicapioniers Mouse on Mars, dirigent André de Ridder en een groep percussierobots in het programma robots/non/robots.  Kamerkoor Cappella Amsterdam legt zich toe op zowel moderne als op oude muziek en schenkt speciale aandacht aan werk van Nederlandse componisten, variërend van Sweelinck tot Louis An-driessen en Ton de Leeuw. Componisten als Robert Heppener en Jan van Vlijmen componeerden speciaal voor het koor. Cappella Amsterdam levert geregeld

bijdragen aan operaproducties, zoals Karlheinz Stockhausens SONNTAG aus LICHT bij de Opera van Keulen (2011) en Wolfgang Rihms Dionysos tijdens het Holland Festival 2010. Ook vervulde Cappella Amsterdam een belangrijke rol in de Nono-trilogie tijdens het Holland Festival 2014. Naast samenwerkingen met Nederlandse topensembles en -orkesten, zoals het Orkest van de Achttiende Eeuw, het Koninklijk Concertgebouworkest en Asko|Schönberg, werkt Cappella Amster-dam met vooraanstaande internationale

© A

NN

ELIE

S VA

N D

ER V

EGT.

© J

ON

AS W

ERN

ER-H

OH

ENSE

E

15

gezelschappen als de Akademie für Alte Musik Berlin, het RIAS Kammerchor, Ensemble Musikfabrik, Il Gardellino en het Ests Philharmonisch Kamerkoor. In 2010 werd het koor genomineerd voor de Amsterdamprijs voor de Kunst en voor de Edison Klassiek Luister Publieksprijs. Een opname (2010) van Frank Martins Golgo-tha werd genomineerd voor een Grammy. Een cd (2012) met koorwerken van Leoš Janáček en de opname (2016) van Arvo Pärts Kanon Pokajanen werden beide be-kroond met een Edison Klassiek. Het koor werd in 1970 opgericht door Jan Boeke en staat sinds 1990 onder de artistieke leiding van chef-dirigent Daniel Reuss.

ABOUT THE ARTISTS

Gerhard Richter was born in Dresden in 1932. Intended as satire, Gerhard Rich-ter, along with Konrad Lueg and Sigmar Polke, presented the capitalist realism art movement in 1963. Photographs of every-day subjects served as the starting point for his paintings and drawings from 1964. Richter blurred the objects or depicted subjects to make a distinction between the photographs and the canvases. Richter won the Junger Westen art prize from the German city of Recklinghaus-en in 1967. From this time Richter made abstract paintings and began working with mirrors. Richter’s work was select-ed to represent Germany at the Venice Biennale in 1972. That same year he also participated in Documenta 5 in Kassel, where he was again exhibited in 1977, 1982, 1987, 1992 and 1997. His first retrospective

took place in the Kunsthalle Bremen in 1976. Richter had a large exhibition at the Stedelijk Van Abbemuseum in Eindhoven in 1978, which subsequently travelled to the Whitechapel Art Gallery in London in 1979. Subsequently Richter has simultane-ously produced abstract and photorealist painted works, as well as photographs and artwork made of glass. Richter has lived and worked in Cologne since 1983, where he designed a stained-glass window for the city’s famous cathedral in 2007.

Marcus Schmickler (Cologne, 1968) came into contact with the music of Karlheinz Stockhausen at an early age, when his parents moved to Kürten, the village where Stockhausen lived. Schmickler sub-sequently studied electronic music with Hans Ulrich Humpert and composition with Johannes Fritsch at the Hochschule für Musik und Tanz in Cologne. His first solo release appeared on the French label Odd Size in 1992. In 1995, Schmickler co-founded the DJ collective Brüssel-er-Platz-10a-Musik, and in 1996 he pro-duced the first entirely digital post-rock album, Pickup Canyon, under the pseu-donym Pluramon. Since the mid-1990s, Schmickler has emerged as a prolific and versatile composer of music for film, thea-tre and radio plays. He often collaborates with the Berlin playwright Felix Ensslin and has composed music for electron-ics, chorus, chamber music ensemble and orchestra. In 2009, as part of the International Year of Astronomy, Schmick-ler created a large-scale work based on astronomical data, entitled Bonner Durchmusterung, for electronics and projected images. 

16

job in his family’s textile business. Espe-cially his later chamber music, from 1977, tends to be soft, slow and intimate. Ensemble Musikfabrik is a contemporary music ensemble based in Cologne and has earned a reputation as one of the leading groups in its field. Musikfabrik was founded in 1990, and made its debut in 1991 at the Wittener Tage für neue Kammermusik under the name Ensemble Neue Musik Nordrhein-Westfalen. Ensem-ble Musikfabrik dedicates itself to per-forming new and unfamiliar compositions, many commissioned by the ensemble. Musikfabrik has built a close collaborative connection with guest artists including Louis Andriessen, Stefan Asbury, Richard Ayres, Harrison Birtwistle, Peter Eötvös, Vinko Globokar, Heiner Goebbels, Toshio Hosokawa, Nicolaus A. Huber, Mauricio Kagel, Helmut Lachenmann, Wolfgang Rihm, Karlheinz Stockhausen, Sasha Waltz and Hans Zender. The ensemble performs approximately eighty concerts a year in Germany and internationally, and pre-sents a unique series of world premieres at the WDR in Cologne. Interdisciplinary projects with live electronics, dance, thea-tre, film, literature and the visual arts also serve to broaden the familiar conven-tions surrounding conducted ensemble concerts, as do chamber music concerts, debate concerts and improvisation. Last year they played with electronic artists Mouse on Mars, conductor André de Ridder and a group of percussion robots in the program Robots/Non/Robots.  Chamber choir Cappella Amsterdam was founded in 1970 by Jan Boeke and the chief conductor Daniel Reuss has been the artistic director since 1990. The choir excels in both early and modern music

Corinna Belz (Marburg, 1955) is a filmmak-er and scriptwriter. Belz is today seen as one of Germany’s leading documentary makers. Her breakthrough came in 2002 with the documentary Ein anderes Amer-ika (‘Other American Voices’), which won the German Bar Association’s film prize. It portrayed the United States following the World Trade Centre attacks. For her film Gerhard Richter Painting (2011), shown in the Netherlands by VPRO Cinema among others, she spent three years in the German painter’s atelier. The film won the 2012 Deutsche Filmpreis (Lola Award) in the best documentary category. Belz’ film Peter Handke. Bin im Wald. Kann sein, daß ich mich verspäte had its cinematic release in 2016.  Morton Feldman (1926-1987) was a leading American composer, who is regarded as one of the most important composers of the twentieth century. Feldman is often associated with the experimental New York School, along with John Cage, Chris-tian Wolff and Earle Brown. In the 1950’s Feldman experimented with graphic notation and freedoms for the perform-ers. From the 1970’s he used conventional notation. Through Cage, Feldman met various other prominent figures from the New York art scene, including visual artists Jackson Pollock, Philip Guston and Robert Rauschenberg, the composers Henry Cowell, Virgil Thomson and George Antheil and the writer Frank O’Hara. Feldman was especially inspired by the works of the abstract expressionist paint-ers. He expressed his indebtedness with titles such as Rothko Chapel (1971) and For Frank O’Hara (1973). In 1977 he wrote the opera Neither, set to a text by Samuel Beckett. Until 1973 Feldman worked as a composer as well as holding a full time

17

and devotes particular attention to the works of Dutch composers ranging from Sweelinck to Louis Andriessen and Ton de Leeuw. Such composers as Robert Hep-pener and Jan van Vlijmen have written works especially for the choir. Cappella Amsterdam often participates in opera productions such as Karlheinz Stockhaus-en’s Sonntag aus Licht at the Cologne Opera (2011), and Wolfgang Rihm’s Dio-nysos, presented during the 2010 Holland Festival. During the 2014 Holland Festival, Cappella Amsterdam also contributed significantly to the Nono trilogy. In addi-tion to collaborating with such prominent Dutch ensembles as the Orchestra of the Eighteenth Century, the Royal Concert-gebouw Orchestra and Asko|Schönberg, Cappella Amsterdam regularly works with renowned international organisations including the Akademie für Alte Musik Berlin, the RIAS Kammerchor, Ensemble Musikfabrik, Il Gardellino and the Estoni-an Philharmonic Chamber Choir. The choir was nominated in 2010 for the Amster-dam Arts Prize and an Edison Classical Listening Audience Award. Their 2010 recording of Frank Martin’s Golgotha was nominated for a Grammy. A CD from 2012 containing choral works by Leoš Janáček and their highly praised recording (2016) of Arvo Pärt’s Kanon Pokajanen both received an Edison Classical Award.

18

internationaalpodiumkunstenamsterdam

7 juni – 1 juli 2018download deapp van het festival

19

VRIENDENHet Holland Festival heeft geluk – met Vrienden die van kunst houden, die graag kunstenaars van wereldklasse ontdekken en die het festival willen helpen om het beste, nieuwe werk te presenteren, initiëren en (co-)produceren. De Vrienden vormen het hart van het festival. Dankzij hun genereuze steun kunnen we elk jaar een spannend programma presenteren. Het verheugt ons dat we u deze voorstelling mede dankzij de Vrienden van het Holland Festival kunnen tonen.

Ruth Mackenzie en Annet Lekkerkerker, directie Holland Festival

FRIENDS The Holland Festival is lucky – with Friends who are passionate about art, welcoming to our world class artists, ambitious to help the festival to present, commission and (co)-produce brilliant new work. Friends are the heart of the festival and their generous support helps the festival to create an exciting programme each year. We are delighted to be able to present this performance with support from the Friends of the Holland Festival.

Ruth Mackenzie and Annet Lekkerkerker,board Holland Festival

20

HOLLAND FESTIVAL 2018directieRuth Mackenzie, artistiek directeur Annet Lekkerkerker, algemeen directeur

raad van toezichtMartijn Sanders, voorzitterGert-Jan van den BerghMavis CarrilhoBen Noteboom (tot 1 april 2018)Jet de RanitzTom de Swaan

Het programma van het Holland Festivalkan alleen tot stand komen door subsidies,bijdragen van sponsors en fondsen en door de gewaardeerde steun van u, ons publiek.

hoofdbegunstiger Fonds 21

productiepartner Ammodo

subsidiënten Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Gemeente Amsterdam

fondsen, sponsors en instellingenRabobank Amsterdam, BankGiro Loterij Fonds, Casa, Ernst von Siemens Music Foundation, Kempen, Goethe-Institut, Westergasfabriek/MeyerBergman, Prins Bernhard Cultuurfonds, Brook Foundation, European Cultural Foundation, British Council, Automobielbedrijf Van Vloten, Lloyd Hotel, Het Kersjes Fonds, Ambassade van de Verenigde Staten, Institut Français, Ambassade van Frankrijk, Ambassade van Spanje, Hellingman & Zn.

HF BusinessBeam Systems, Clifford Chance LLP, De Nederlandsche Bank N.V., DoubleTree by Hilton, G&S Vastgoed, Loyens & Loeff, Ngage Media, Tata Consultancy Services, Ten Have Change Management, WPG Uitgevers B.V.

mediapartnersNTR, VPRO

board of governorsDe genereuze, meerjarige verbintenis van de Governors is van groot belang voor de internationale programmering van het Holland Festival en met name voor het aangaan van internationale coproducties.

G.J. van den Bergh en C. van den Bergh-Raat, Leni Boeren, Jéhan van Dijk, Bernard en Ineke Dijkhuizen, Jeroen Fleming, A. Fock, H.J. ten Have en G.C. de Rooij, J. Kat en B. Johnson, Ton en Maya Meijer-Bergmans, Françoise van Rappard-Wanninkhof, M. Sanders, Tom de Swaan, Elise Wessels-van Houdt, H. Wolfert en M. BrinkmanGovernors die anoniem wensen te blijven.

hartsvrienden R.F. van den Bergh, Kommer en Josien Damen, Sabine van Delft-Vroom, J. Fleury, Tex Gunning, V. Halberstadt, Nienke van den Hoek en Alexander Ribbink, Wendy van Ierschot, Isaäc en Francien Kalisvaart, Giovanna Kampouri Monnas, Luuk H. Karsten, Kristine Kohlstrand, Joost en Marcelle Kuiper, Monique Laenen en Titus Darley, Cees Lafeber, Emma Moloney, Sijbolt Noorda en Mieke van der Weij, Ben Noteboom, Robert Jan en Mélanie van Ogtrop-Quintus, Jeroen Ouwehand, Anthony en Melanie Ruys, Rob van Schaik en Wijnanda Rutten, Patty Voorsmit

21

beschermersLodewijk Baljon en Ineke Hellingman, S. Brada, Frans en Dorry Cladder-van Haersolte, J. Docter en E. van Luijk, Huub A. Doek, L. Dommering-van Rongen, Marry de Gaay Fortman, E. Granpré Moliere, M. Grotenhuis, S. Haringa, J. Houwert, W. enJ. Jansen-Straver, R. Katwijk, R. Kupers en H. van Eeghen, J. Lauret, A. van der Linden-Taverne, F. Mulder, Adriaan en Glenda Nühn-Morris, G. van Oenen, Marinus Pannevis en Caroline Polak, H. Pinkster, Pim en Antoinette Polak, H. Sauerwein, C.W.M. Schunck, I.R. Snelleman en A. Vreugdenhil,A.N. Stoop en S. Hazelhoff, K. Tschenett, Wolbert en Barbara Vroom, P. Wakkie, O.L.O. en Tineke de Witt Wijnen-Jansen Schoonhoven, Martine Willekens

begunstigersF. van Alkemade, B. Amesz, A. van de Beek en S. van Basten Batenburg, Ellen Birnie, Co Bleeker*, K. Bodon, Jan Bouws, E. Bracht, W.L.J. Bröcker, F. van den Broek, G. Bromberger, Rachel van der Brug, D. de Bruijn, G. van Capelleveen, M. Daamen,J. Dekker, M. Doorman, Chr. van Eeghen*,J. van der Ende, Ch. Engeler*, E.L. Eshuis*,E. de Graaff Van Meeteren, F. Grimmelikhuizen, D. Grobbe, Annelies Heidstra en Renze Hasper, J. Hennephof, G. van Heteren, L. van Heteren, B. van Heugten S. Hodes, J. Hopman*, J. Houtman, E. Hummelen, Yolanda Jansen, P. Jochems, Jan de Kater, J. Keukens, A. Ladan,M. Le Poole, M. Leenaers, K. Leering,M. Levenbach, T. Liefaard, A. Ligeon, Hanna van der Linden, T. Lodder, Ken Mackenzie,A. Man, D. van der Meer, E. van der Meer-Blok, A. de Meijere, E. Merkx, Jaap Mulders*, H. Nagtegaal, La Nube, Kay Bing Oen*,P.M. Op de Coul, E. Overkamp en A. Verhoog, P. Price, F. Racké, H. Ramaker, Wessel Reinink, L. Remarque-van Toorn,

M. Roozen, A. Schneider, H. Schnitzler,G. Scholten, Joanne Schouten, E. Schreve-Brinkman, R.W. Siemers en I. Janssen,P. Smit, G. Smits, A. Sonnen, W. Sorgdrager en F. Lekkerkerker, K. Spanjer, C. Teulings,H. Tjeenk Willink, A. Tjoa, M. Tjoe-Nij,Y. Tomberg, H. van der Veen, M.T.F. Vencken, R. Verhoeff, A. van Vliet, R. Vogelenzang,F. Vollemans, M.M. de Vos van Steenwijk,A. Wertheim, M. van Wulfften Palthe,M. Yazdanbakhsh, P. van der Zant, M.J. Zomer, P. van Zwieten en N. Aarnin.* extra bijdrage

jonge begunstigersHelene Bakker, Aram Balian, Ilonka van den Bercken, Maarten Biermans, Femke Bijlsma, Femke Blokhuis, Jasper Bode, Quirijn Bongaerts, Melanie Bosveld, Jonne ter Braak, Tessa Cramer, Dirk Dekker, Snezana Djordjevic, Matthijs Geneste, Susan Gloudemans, Marte Guldemond, Pieter Guldemond, Hagar Heijmans, Ric van Holthe tot Echten, Brendon Humble, Jort van Jaarsveld, Bram de Jaeger, Daan de Jong, Ytha Kempkes, Marc Koehler, Bas Köhler, Aron Kovacs, Judith Lekkerkerker, Gustavo López, Pieter van der Meché, Frans Muller, Britt Ootes, Boris van Overbeeke, Jill Pisters, Menzo Reinders, Peter Ruys, Guus Schaepman, Reinout Steenhuizen, Stephan van Steenveldt, Eerke Steller, Farid Tabarki, David van Traa, Frank Uffen, Helena Verhagen, Frank Verschoor, Tristen Vreugdenhil, Danny de Vries.

liefhebbersAlle 688 Liefhebbers.

Vrienden die anoniem wensen te blijven.

22

WORD VRIENDHet Holland Festival heeft uw steun nodig. Als Vriend draagt u bij aan het succes en de bloei van het festival. Liefhebber - vanaf € 55 per jaarU ontvangt dit programmaboek gratis, u heeft voorrang bij de kaartverkoop en u krijgt korting op tickets.

Begunstiger - vanaf € 250 per jaar (of€ 21 per maand)Uw bijdrage komt rechtstreeks ten goede aan de internationale programmering van het Holland Festival. Als Begunstiger heeft u recht op vrijkaarten en andere aantrekkelijke privileges.

Jonge Begunstiger - vanaf € 250 per jaar (of € 21 per maand)Ontvang dezelfde privileges als deBegunstigers én neem deel aan een speciaal programma waarin je elkaar ontmoet en voorstellingen geselecteerd zijn die je niet mag missen.

Beschermer - vanaf € 1.500 per jaar (of€ 125 per maand)Als dank voor uw aanzienlijke bijdrage aan de internatio nale programmering van het Holland Festival ontvangt u een uitnodiging voor de openingsvoorstelling en voor exclusieve bijeenkomsten, naast vrijkaarten en andere privileges.

Hartsvriend - vanaf € 5.000 per jaarAls Hartsvriend van het Holland Festival nodigen we u uit om dichter bij de makers te komen. Met gelijkgestemden en gasten van het festival verwelkomen we u graag op speciale gelegenheden en geven u een blik achter de schermen.

JOIN USThe Holland Festival needs your support. Join us now as a festival Friend andcontribute to the festival’s ongoingsuccess and growth.

Liefhebber - from € 55 annually You will receive programme books such as this one for free, have access to advance ticket sales and get discounts on tickets.

Begunstiger - from € 250 annually(or € 21 per month) Your contribution goes directly to the Holland Festival’s international program-ming. As a Begunstiger, you have a right to free tickets and other attractive privileges.

Jonge Begunstiger - from € 250 annually (or € 21 per month)Receive the same privileges as the Be-gunstigers and also take part in a special programme in which you meet each other at selected shows that are too good to miss.

Beschermer - from € 1.500 annually(or € 125 per month) As thanks for your considerable contribu-tion to the Holland Festival’s international programming, you receive an invitation to the opening performance and exclusive gatherings in addition to free tickets and other privileges. Hartsvriend - from € 5.000 annually We invite Holland Festival Hartsvrienden to become more closely acquainted with the makers of the Festival and meet like-minded people and guests.

23

GeefwetSinds 1 januari 2012 is het nog aantrek-kelijker om het Holland Festival te steunen vanwege de Geefwet. De Geefwet houdt in dat giften aan culturele ANBI’s met 25% verhoogd mogen worden tot een maxi-mum aan schenkingen van € 5.000 per jaar. Schenkt u meer dan € 5.000, dan kunt u het resterende bedrag voor het reguliere percentage (100%) aftrekken van de inkomstenbelasting.De voordelen van de Geefwet gelden voor alle belastingplichtigen (particu-lieren en bedrijven) en zijn van toepas-sing op zowel eenmalige als periodieke schenkingen.

Voordeel van een periodieke schenkingEen eenmalige gift is beperkt aftrekbaar voor de belasting. Het totaal van de gif-ten op jaarbasis dient hoger te zijn dan 1% (drempel) met een minimum van € 60 en kan tot maximaal 10% (plafond) van het inkomen worden afgetrokken. Een periodieke gift is een gift waarbij voor een periode van ten minste vijf opeenvol-gende jaren een gelijke uitkering wordt gedaan, vastgelegd in een periodieke akte. De gift is volledig aftrekbaar zonder aftrekdrempel of aftrekplafond.

Wilt u ook Vriend van het Holland Festival worden? Ga voor meer informatie en een aanmeldformulier naar hollandfestival.nl (Steun HF) of neem vrijblijvend contact op met Nicole Mooij op 020 – 788 21 14.

Donations to the Festival are tax-deductible A special tax law is in effect, since1 January 2012, which makes it more ad-vantageous to make charitable donati-ons. Called the ‘Geefwet’, this law allows you to claim your deductions to cultural organizations with ANBI status with an additional 25% for tax benefits (a total of 125%). The Holland Festival has such an ANBI status. The fiscal advantage applies to donations that total a maximum of € 5.000 annually. If you donate more than € 5.000 to registered charities, you can deduct the remaining amount for the regular percentage (100%). The advantages of the Geefwet apply to all taxpayers (private parties and businesses) and are applicable to both individual and periodical gifts.

Advantages of a periodical gift Restrictions apply to deductions for indivi-dual gifts. Individual gifts are tax-deduc-tible when the total amount of gifts given in one year surpasses 1% of your income, with a minimum of € 60. The amount given above the minimum threshold is tax-deductible. The maximum deductible amount is 10% of your threshold income. There are fiscal benefits for periodical gifts with an annuity construction for five years and upwards. If you choose to sup-port the Holland Festival for a minimum of five years, your gift will be fully tax-deductible. If you would like to join us, go to our website hollandfestival.nl (Support HF) for more information or call Nicole Mooij for an informal talk without obligations:020 – 788 21 14.

24

COLOFON COLOPHONHolland FestivalPiet Heinkade 51019 BR Amsterdamtel. +31 (0)20 – 788 21 00info@hollandfestival.nlwww.hollandfestival.nl

eindredactie en opmaak editorial and lay-out Holland Festival

tekst textJoep Christenhusz

vertaling translationBrendan Monaghan ontwerp design thonik

omslagfoto photo cover© Lukas Hellerman druk printing Tuijtel, Hardinxveld-Giessendam

© Holland Festival, 2018 Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Holland Festival.No part of this publication may be reproduced and/or published by any means whatsoever without the prior written permission of the Holland Festival.

hoofdbegunstiger productiepartner

mede mogelijk gemaakt door