MINISTRY OF EDUCATION JUNIOR PRIMARY PHASE ......matanto gouhunga. Ukanguki, Epopero nonondya...

52
Republic of Namibia MINISTRY OF EDUCATION JUNIOR PRIMARY PHASE FOR IMPLEMENTATION: 2015 ENVIRONMENTAL STUDIES SYLLABUS GRADES 1-3 RWANGALI VERSION

Transcript of MINISTRY OF EDUCATION JUNIOR PRIMARY PHASE ......matanto gouhunga. Ukanguki, Epopero nonondya...

  • Republic of Namibia

    MINISTRY OF EDUCATION

    JUNIOR PRIMARY PHASE

    FOR IMPLEMENTATION: 2015

    ENVIRONMENTAL STUDIES SYLLABUS

    GRADES 1-3

    RWANGALI VERSION

  • Ministry of Education

    National Institute for Educational Development (NIED)

    Private Bag 2034

    Okahandja

    Namibia

    © Copyright NIED, Ministry of Education, 2014

    Environmental Studies Syllabus Grades 1 - 3

    ISBN 978-99945-2-051-0

    Printed by NIED

    Website: http://www.nied.edu.na

    Publication date: 2014

    http://www.nied.edu.na/

  • Yikaramo

    1. Etwaromo ....................................................................................................................... 1

    2. Madinkango .................................................................................................................... 1

    3. Yitambo .......................................................................................................................... 1

    4. Erongopakerero ............................................................................................................. 2

    5. Egwanekero lyo yirongwa peke nongendesorongotavakano .......................................... 3

    6. Ngendeso zoKuronga noKulironga ................................................................................. 4

    7. Matomporo gokouhura woNtambo ................................................................................. 5

    8. Ewapayiko nelikwamo lyoSipilili lyoNtambo zePevhuvhu ............................................... 7

    9. Mukunda goPankarapamwe ........................................................................................... 7

    10. MULYO GOYIRUGANESO ........................................................................................17

    11. Ngendeseso konakono ..............................................................................................43

    12. MUZARO GONONKANGO DONONDINGU ..............................................................45

  • 1 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    1. Etwaromo

    Elikwamo lyoyirongwa eyi kuna kusingonona yiharerwa yelirongo nekonakono lyelirongo

    mukunda lyoharade zo 1 dogoro 3 zo ntambo zoPilimere zepevhu. Alyo kuhangakana

    Nkarapamwe, Yikweparu, ukanguki, undjewa-ndjewa nondya royuma yediwo nsitwe. Yipo

    nye asi, monda zoNkarapamwe noyikwaparu, parutu, nediwo nsitwe nomaruha gelirongo,

    ayo yakara hena nelikwatakano kumwe noyirongwa yimwe peke mo ngendesesorong

    tavakano.

    Erwameno, yitamborongo nomatomporo aga ga lirambakana pokatji koyirongwa eyi ayo kwa

    kara mokatji kelirongo lyomulyo gosuma monda zongendesesorongo nazinye, monda

    zonkarero zosirongwa esi tasi hepa sivaro sonoperiode 3 (harade1 nezi 2) noperiode 5

    (harade3) nosivaro soyiruwo yomosivike.

    2. Madinkango

    Yimoneka yelirongo lyomonkarapamwe lyopantateko kuvatera varongwa va mone

    nokukwataegano ukwawo wopokatji kovantu ntani pokathi kovantu nomukunda gwawo. Ayo

    kurugana nokuligwa kumwe nonkarapamwe noyihamena yodoropa upolitika, yikweparu, mpo

    nonsitwe zomukunda gwawo. Ayo kuvatera varongwa va kare vana mvharerwa

    wokulimburukwa kupitira melikuliko lyediwo lyohepero, ekwatogano, maunongo noyikara

    yokumoneka eyi nayi tunga etateko lyelikwatakana kumwe noyuma yelirongo lyoyirongo

    nevhu, yisimwitira, maunongo geparu, unandima, nounagesefa mweyi ngava gwanekera

    nayo varongwa mono harade dokomeho.

    Malikwatakano gopakuliko gomulyo gokuzira mo noyimoneka kombinga zo ukanguki,

    ukalinawa noyikwa nondya, ayo kukara yomutaro gokuliza novarongwa womontambo

    zoPilimere zepevhu. Ayo kwa kara asi, pontambo ezi varongwa awo vana gwa maunongo

    geparu lyoposiruwo sosire, ediwo noyimoneka kuhamena kuparuka eparu lyokukanguka,

    kuninka vaholi, kupangera malizuvho goparutu, kudidimika nomauvera, kulihugugara mwene

    moyiruwo yononkarero doyiponga, malisinto goparutu, nokulironga omu nava kunga

    ukanguki(ukangure) wawo Yuma eyi yoyinzi yepetameko ayo kwa kara etateko lye likwamo

    lyo maunongo geparu kweyi va gava montambo zeparu nokupita po.

    Yimoneka yediwo lyelirongo lyokumoneka nediwo usintwe lyopantakeko alyo kurwamena

    ezeruro lyediwo nekwatogano lyovarongwa lyoparutu nopa uzuni wene-wene ou va

    lihamesera vene. Mweyi kwa hamena mo ekwatogano asi ngapi vantu omu nava ruganesa

    nsitwe zopomukunda gwawo, ngava ka gwanene mo mauwa goyihepwa yokuva hafesa ntani

    ngapi omu nava vhura kusinta mukunda gwawo pokukara nediwo lyo yinamwenyo ntani

    nomu no kara nayo nonkendi zokuwapera. Kugazadara patedo etarero, simonekwa

    kufaturura mauzera nokuyitura moyihetaika yomaunongo ya kara nohepero zekwato egano

    mulyo nehageko lyoukonentu wediwo nsitwe nonongendeseso dayo, neturo lyayo

    moyirugana yeparu lyawo lyankenyezuva.Simpe hena, egwano lyomaunongo, ekwatogano

    noyimoneka yopantambo zepetameko mulyo unene kelirongo lyokutwikida ko.

    3. Yitambo

    Marwameno gelirongo mukunda yigo aga:

    Ku kulike ezunipo, mpuliso, epando noukonentu wokutulisa ndi kutota po yuma eyi

    nayigava kovarongwa ukonentu wokuzogera ko yininke eyi yina hamene ko, yipo va

  • 2 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    ninke manomeno nomanongonono panondunge, awo vavhure kuhetaika, kugazara

    paunongo ndi padiwo mokukohonona maudigu nokulitura vene moyirugana.

    Kuvatera varongwa, va kulike elihuguvaro, elidiwo mwene, nelirero lyavene nekwatogano lyouzuni omu va tunga.

    Kuninka varongwa va gwane ediwo nekwatogano maunongo nomatomporo, noyimoneka (yoparutu) yohepero yomulyo eyi vahepa mekuliko lyawo lyopamundinda neli lyahamena kelisinto lyawo lyopankarapamwe zomoNamibia.

    Kukulika yimoneka yediwo lyoyirugana lyokutwikida mo yiviyauka eyi ayi zezurura ukanguki wawo woparutu nopa nandunge.

    Kuzerura mukaro gopademokrasi pantambo zosure mongendeseso zerongo nemeparu lyoparudi ndi pamuhoko.

    Kukulika yitumbukirwa yovarongwa monkarapamwe kuhamena vakwawo peke pamundinda momparukiso zemepata, monkarapamwe ndi mpongasano nomomuhoko nagunye.

    Kuzerura nompito dehetakano kovagara novakadi edi nadi ninka marudi nagenye aga ga vhure kulihamesera mo pahetakano ntani pakuzulilira moyiviyauka nayinye yomonkarapamwe nomo maruha nagenye goyirugana.

    Kukulika yimoneka yokuzira mo kuhamena matjoka-tjoko gokuruganena kumwe, moyirugana nomounangesefa.

    Kukulika ekwatogano lyokurunduruka lyomalihameno goyinamwenyo noyininke eyi

    yahana mwenyo nomukunda.

    Kukulika elituromo lyovarongwa moyiviyauka yoparugana yipopere nokugamena

    nsitwe nomukunda gwawo.

    Erongopakerero

    Erongopakerero kwa kara situmbukira sa nkenye munona noku mu pa nonkondo

    delihamesero mo momalikwamo nosirugana songendeso zerongo monosure edi va

    tamburako dononene. Erongo eli kudemenena ponompango dokulivatera nokuhafera

    malisigo aga va gwana mokatji kovarongwa navenye yimo hena nokugusapo yilimbikwa

    nayinye melirongo.

    Erongo lyopaNtateko kuwapayikira nkarapamwe nzodi zaNamibia zomo -2030 nga zi

    sikemo mokukulika elipakerero. Varongwa kugwanekera noyilimbikwa melirongo ntani

    yihepwa ya nkenye gumwe ngava yi tura mo monosure dangesi, unene po pokuruganesa

    nondongeso noyiruganeso eyi ya hepa po. Varongwa ava va kara nounkundi wounene, ava

    vana kupira kugwanenamo mauwa mokukara monosure da ngesi, ngava va pa eyi ya liza

    noyihepwa yawo, ngwendi evaterorongo pau umwe, runone royihepwa dogoro sene kuvhura

    ngava va ture mo, nawo mosure zelirongo pakerero. Ngendeso zondongeso noyiruganeso

    azo kwa liza novarongwa wosure ezi. Ngendeso zokuronga kudemenena porongwa mwene

    yizo za liza unene novarongwa vangesi (wokulironga noudigu) morwa azo kudemenena

  • 3 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    pweyi ga diva nare murongwa neyi a vhuru kurugana, azo hena kuvavatera va gwane ediwo

    nomaukonentu gomape. Mutungorugano ngo ngendesorongo zelirongopakerero kuvyukilira

    matoporo aga nava vhura kukwata varongwa verongo lyosipesiyare mafanayiko gelirongo-

    vatero ga nkenye gumwe kuga wapayika yipo ga vyukise nokukonakona ngendeso zelirongo

    lya nkenye-gumwe lyovarongwa velirongo lyoyihepwa yokulikarera.

    Simpe nombyukiso domafanayiko gokulironga nokuronga mosure zelirongopakerero kuvhura

    kuga gwana ngendeserongo zelirongopakerero (2012)Mbyukiso za ngesi kuvatera varongwa

    navenye va gwane nonduge maukonentu nonomukaro dokuvavatera va tompore mouzuni ou

    wa vhuka maudigu, usimbu kulisinta nokungawopa momauzera nomomagwanekero gediwo

    yirugana youkonentu.

    Ntambo zoPilimere zePevhu kugava ruveze rokulifana kovagara novakadi woku vhura

    kulihamesera mo pakulifana. Varongi vahepa kudiva nokuzuvhako nawa omu nava vatera

    varongwa pahetakano yimo hena yihepwa nayinye ya hepa kuvatera marudi nagenye

    pauhunga.

    Pokuhamesera mo mukaro gopamurudi moyuma nayinye yopamukunda kuna kara mulyo

    mokupindura ediwo lyopamarudi, na ngapi omu nava tulisapo esesupiko lyehetakano

    pamarudi, na ngapi omu nava kulika eruduruko lyomalifano pamurudi momaruha nagenye

    geparu. Moyiviauyaka yediwo/ukonentu yoku hamena elirongo lyonsitwe zopamukunda kuna

    kara mulyo gomunene kwa navenye vakadona novamati yipo va kare nelihuguvaro kooku

    ketameko noku gava mukumo gokutwikira yokuhamena ukonentu wonsitwe mosinano sawo

    sosure nokomeho.

    4. Egwanekero lyo yirongwa peke nongendesorongotavakano

    Mongendesorongotavakano kwa hamena mo Elirongo Mokunda, Elirongo lyoHIV noAIDS,

    Elirongo lyovaKalimo moSirongo unankondo woMuntu neLirongo lyoUdemokoli, Mapukururo

    noMagwanekero nelirongo diwoukonentu (ICT) nePopero lyoNzira.Yangesi kwa yi tura mo

    mongendesorongo zakarapo morwa nkenye Yuma kurugana ununenepo nomatjokatjoko

    nomahomono monkarapamwe zetu zaNamibia.

    Varongwa vetu navenye vana hepa ku:

    Kwategano maukaro gomatkjokatjoko nomahomono

    Kwategano yikwamoko yoyuma eyi konkarapamwe zetu

    Kukwategano asi ngapi matjokatjoko nomahomono aga nava ga kandanapo

    Yiponga yoyinene nomaudigu kwa yidimburura ngwendi ngesi:

    Epakero mbili negendeso lyo marunone getu gopansitwe

    Yikwamoko yoHIV no AIDs

    Maudigu goukanguki aga galikwatakana kumwe nomuhoko, ruhepo romalivaterero

    nohando.

    Ediro kulisinta ze ncenuno unankondo noyitumbukirwa.

    Epiro kulimburukwa konoveta depopero lyomonzira

    Noyihorokwa yomouzuni mudima.

    Yoyinzi po mounene mweyi vana tumbagura mongendesorongo tavakano va yi gava ngo

    yiparatjangwa ndi Yuma melikwamo lyoyirongwa meLirongo Mukunda. Melikwamo

  • 4 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    lyoyirongwa eli mwa kara hena yihonena yoyinzi yomalikwatakano peke kumwe

    nongendesorongotavakano, nye kwa nkenye ngendesorongo tavakano kwa

    gava ko sihonena simwe tupu; esi konhi.

    Erongo lyovakalimo Mosirongo

    Erongo lyoUdemokoli noumanguruki

    (EHRD)

    Mapukururo magwanekero no

    Ukonentu moyirugana

    Erongo lyo HIV no AIDs

    Harade 3 Matungo: Kuhetakanesa mambo gopampo noyisasara kumwe nomatungo gopantani (noku atu ga gwana

    Harade 1-3 Epakero mbili lyamwene mo ukaro wo siponga: singonona no nkedi doku tanta asi nhi/hawe degwanekero no unankondo wo kuuyunga asi hawe.

    Harade 2 Magwanekero: Singonona nonkedi doma gwanekero monkarapamwe.

    Harade 1-3 Singonona: Asi ngapi omu novhura kukara kumwe novantu woHIV no AIDs

    5. Ngendeso zoKuronga noKulironga

    Ngendeso zokuronga nokulironga kwa demenena posihonena selirongo lyomurongwa

    pwamwene ngamoomu va li tjanga movetatjangwa zouministeli nomo mutangogano

    gelirongo lyomurongwa pwamwene.

    Sitambo kuna kara sokukulika elirongo kumwe nekwategano, nondunge, maukonentu

    noyikara, mokukulika ezo komeho lyonkarapamwe. Nkenye munona kuwiza kosure nediwo

    lyoyihorokwa eyi ga gwanekera nayo mepata /ekoro nomonkarapamwe yimo tupu

    negwanekero lyeyi yomomukunda. Elirongo mosure lya hepa kuhameseramo etungo

    lyetamununo nehomono ediwo lyomunona eli ga kara nalyo.

    Varongwa kulironga nawa ntene vali turamo nononkondo mongendeso zokulironga

    mokulihameseramo momunene yimo tupu neruganeno kumwe. Nkenye munona kwa kara

    pwamwene kumwe noyihepwa yendi, sinanontambo sokulironga, yihorokwa, nevhuro

    lyokurugana yuma. Murongi ga hepa kusikisamo yihepwa ya nkenye murongwa

    nokumuwapayikira yirugana yelirongo kutwara moyihepwa yendi. Nondongeso di kare

    kokulisiga-siga ado hena da gomoka, noyirugana vana tungu nawa nokuyitura melikwamo.

    Murongi ga hepa kutokora yokuhamena yitamborongo nomatomporo aga nava vhura

    kusikisamo apa-yina wapere kurongo yikaramo yeLirongo Mukunda pafwaturuko; apa yina

    wapere vanona va hepa kuvasiga va konakone ndi va gwane mauzera pwavene; ntene vana

    hepa elirongo pa nkondopeko ndi patungikiso; ntene pana tumbuka erunduruko

    momaukonentu ndi momauzera aga nava vhura kukwama; ndi ntene varongwa tava va pe

    mukumo mokugwana nonzira davene mokuruganesa sumauyungo ndi ruha royikaramo.

    Erugano monombunga, vavali-vavali, gumwe-gumwe ndi nkondwarongero mudima

    moruveze rweLirongo Mukunda va hepa kuliwapayika nokudidilika.Ekwatesoko

    neruganenokumwe lya hepa kulipa mukumo oku yina wapere/oku vana kuvhura. Yirugana

    yoprojeka monombunga kuvhura kuyirugana nkenyepa moomu vana kukura varongwa

    paunandunge wopankarapamwe.Moomu vana kukura varongwa paumwene pankarapamwe

    nomaukonentu gomagwanekero va hepa kuvapa yitumbukwa, pavhuko mokulihamesera

    momafanayiko gokukonakona yirugana yavene, mepitisiro lyomurongi. Pakara hena yiruwo

  • 5 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    yoyinzi yomaruha goyirongwa nangakano. Pasihonena, varongwa kuvhura va ruganese

    ntjangeso, muvaru nonondunge dounkunrungu wawo mokulikida ekwategano momatomporo

    geLirongo Mukunda.

    Ruha ropansitwe zopamukunda rongendeso ezi kwa didilika unene mokugwana nondunge

    noyikara mokuruganesa ngendeso zopapurageso. Pwayene varongwa kwa hara kudiva

    uzuni wawo, yiponye asi vanona va hepa kuvapa ruveze rorunzi va pure mapuro, va pumbe

    nokunomena nokukonakona ypagazaro wawo yokuhamena yinamwenyo noyipiramwenyo

    mouzuni. Yirugana yangesi kapi ya hepa yiruganeso eyi ya divikwa nawa-nawa, nani nye

    nkenye tupu yikwata noyiruganeso yopamukunda ya wapera elirongo lyopaNtambo

    zoPilimere zepevhu. Yirugana yomawoko kupindura yiuyungwa yopafukunyo (pakonakono)

    mokatji kovarongwa.Yangesi kuvatera mekuliko neliyombereso eraka eli lya hepa

    mokukwata egano. Ukanguki, epopero nonondya nomauha gomukunda gopaNkarapamwe

    kwa hepa unene eraka lyewa ntani ruveze va hepa kuruganesa mokuvatera varongwa yipo

    ova pwagese magano gawo.

    Ezigido lyova veta novadiviyuma wopomukunda monkondwarongero kugwederera

    kelituromo lyoyirongwa. Kudingura mukunda gopankarapamwe mokugwana marunone

    gomema, yikorama noyimeno, nonofabilika dopankarapamwe kugava nokutulisapo elirongo

    lyenene lyeyi nava dira kugwana monkondwarongero. Varongi kuna kuvapa korangendo

    mokuruganesa marunone aga va kara nago monomukunda dawo dopankarapamwe.

    6. Matomporo gokouhura woNtambo

    Mokuhwilira moHarade 1 zoNtambo zoPilimere rePevhu, vanona vanenye kuna kuva

    ndindira va sikisemo yinakugwanena ngwendi ekuro pankarapamwe, ekuropalizuvho,

    ekuropanandunge nekuroparutu mokutameka elirongo lyene-lyene. Yivike yitano yokuhova

    kwa yi kambesera koyiviyauka yelirongikidirosure.

    Pokumana Harade 3, zeLirongo Mukunda moNtambo zoPilimere zePevhu, vanona kuna

    kuvandindira va vhure kulikida matomporo ogo gana kukwama ko:

    Mukunda gopaNsitwe

    Vanona va singonone edi lyomutungo, yirugana mukunduruko geparu lyoyimenwa

    noyikorama yomomukunda gwawo. Va sanseke mulyo gomunene gomema gomakuhuki,

    kusingonona udona wokunyateka mema ntani ngapi omu nava yisilikapo. Va singonone

    nokulikida omu nava kunga mukunda gwawo.

    Va singonone mulyo gweyi youmbombo, yomema-mema nohasi va tarurure mukarompepo

    na ngapi omu agu va gumu vene, monaruwa pankarapamwe nopa sintwe sopamukunda. Va

    singonone marudi nonkondo(enegy), neyi ava garuganesa, moukaro wankenye ezuva ntani

    nononzira doureru omu nava pungura upyu. Va singonone asi morwa sinke ezuva lya karera

    nomulyo nokusingonona mufano/foroma gwalyo mutenya nomasiku keguru payiruwo

    yokulisiga-siga.

    Va ninke mapuro goureru nokupumba nsene tava konakona, nokutura mafanayiko,

    meruganeno kumwe va rugane makonakono goureru.

  • 6 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    Va ruganese yimwe yoyimeta-metesa mokumeta-meta nokutjanga mauzera pokuruganesa

    garafika/dayagarama. Va tantereko vakwawo yokuhamena makonakono nokuturapo

    matanto gouhunga.

    Ukanguki, Epopero nonondya

    Varongwa vatante mulyo geparu lyoukanguki vatante omu ava pungura nokurongikida

    nondya pankedi zouhunga, nokusingonona yikulya yopahetakano. Va liyomberese ukanguki

    wopaumwene nokusingonona elizuvho nomalisinto gomorutu.

    Va fwaturure omu nava lipakera vene mbili ntani novakwawo, nokulikida omu wa wapera

    kukara ukwawo wouwa. Va dimburure omu nava vhura kulikunga komaukaro goyiponga

    nokukara moukaro welihuguvaro. Va singonone eliyombereso lyomugendo gomuwa

    govagendi porupadi, varondimetuwa yimo tupu novasingiwo nombasikora.

    Mukunda gopankarapamwe

    Varongwa ava gwanekere pomukaro gomuwa vene-navene pankarapamwe nopamukunda

    gopampo. Va singonone yirugana yopankarapamwe eyi ava gava pomukunda, yimonekwa

    yeperembe lyaNamibia, mbandi zosirongo nokufwaturura mulyo gomunene gomuhoko mpo,

    ekereroKarunga nedano-yipito. Va fwaturure malisigo pokatji konompitisi dopampo

    nopapolitika.

    Va singonone malisigo gomambo, nomagwanekero gomosirongo sawo, va singonone

    yirugana yimwe nonofabilika mosirongo sawo. Va dimburure marunone gamwe gopansitwe

    gomoNamibia nokulihamesera moyiviyauka yokulirandesa-randesa.

    Yuma yopaMukunda gopaNkarapamwe, ukanguki epopero , nondya nonsitwe zopamukunda

    kapisi tu yimone ngwendi yuma va hangura momaruha nye yiparantjagwa kuyironga

    momaruha nagenye gatatu. Mokugwederarako, varongi va dive asi, koyili hena yuma yimwe

    eyi nava vhura koronga mehanguro lyounaumwe pasure oru va tura po mwa za elima.

    Yuma yangesi kuyitura monda zosiparatjangwa. “YIHOROKA” moomu tupu vana yi tura

    modiyagarama ano kuyironga posiruwo somvhura apa yina wapere ndi sene eharo lyo

    usimbu lina wiza po.

  • 7 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    8. Ewapayiko nelikwamo lyoSipilili lyoNtambo zePevhuvhu

    Ezokomeho lyomaunongo, ukonentu nonomukaro mosiruwo nasinye soNtambo zosipilili

    zepevhuvhu kumoneka mewapayiko nelikwamo olyo lina kukwamako: Nampili ngoso

    yikaramo yokulironga yoNtambo zosipilili zePevhuvhu kapi va yi tura mo modokomente ezi,

    ayo kuyigwana moNgendeserongo zoNtambo zoSipilili zePevhuvhu.

    Elirongo Mukunda kwa kara nomaruha geyilirongo geyi ngava hangura moyirongwa

    kontambo zoPilimere zokuzeruka sihhonena; Ediwonsintwe ntani Elirong-ukanguki, Elirongo

    lyoPankarapamwe Unonongo weParu nangoso-ngoso yirongwa yoharade 4 nayo va yi tura

    mo mokulikida eyi ngayi kwamako pakutunda moharade 3.Mukunda goPankarapamwe

    NTAMBO ZOPAPILIMERE ZEPEVHUVHU

    HARADE 1 HARADE 2 HARANDE 3 HARADE 4

    Kudimburura noku tumbura vahameni vemepata nokudimburura yirugana nounankondo wawo noyitumbukira ya nkenye muhameni gemepata/ekoro

    Kuhangura pokatji komalitundakano gomawa haga gomadona mepata

    Kufwaturura asi yinke ya yarera mulyo yokukara muhameni ge mepata

    Kusingonona omu ngapi ayi li vatere vatere yirugana yovahameni mepata

    Ukonentu weParu ediwo lya nayinye mulyo ge pata/koro

    Kutumbura mauzera gokuziramo go kuhamena sure zawo.

    Kutumbura mauzera gokuziramo gokuha mena sure zawo

    Kutumbura mauzera gokuziramo gokuhamena sure zawo

    Tumbura yirugana yokulisiga-siga noyitumbukira ya nkenye muhameni gemepata

    Kutumburura varugani woukanguki wopantateko momambo nomomukunda nokufwaturura yirugana yawo

    Kusingonona yi rugana yopankarapamwe yomulyo yomomukunda noyirugana eyi ava gava.

    Kufwaturura eyi a di rugana nombunga dokulisiga-siga dopankarapanwe momukunda gwawo nokusingonona yirugana yanavenye yokulisiga-siga eyi ava ga va mo

    Elirongo lyoPankarapamwe Mauturo elirongo lyoYirongo noUntungi wayo.

    Mpo zePata, noVantu Mpo zosirongo Yihorokwa Yomasanseko

    Kudimburura nokutumbura maruha gopampo zavene

    Singonona mpo nedanoyipito yemepata lyawo

    Kusingonona etunturo lyo malizuvho gowa mompo nopampo zomomukunda

    kusingonona nompo domarudi gokulisiga-siga domoNamibia

    Elirongo lyoPaNkarapamwe

    Kusingonona foroma nomaruvara geperembe

    Fwaturura etanto lyo maruvara noyihiwi:

    Fwaturura etanto lyoyidiviso yopombandi zoSirongo

  • 8 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    NTAMBO ZOPAPILIMERE ZEPEVHUVHU

    HARADE 1 HARADE 2 HARANDE 3 HARADE 4

    lyaNamibia yeperembe lyosirongo

    saNamibia

    Lihamesera medano yipito yosirongo eyi ayi horokere posure

    Kufwaturura mulyo geZuva lyemanguruko moyisimwitira yosirongo saNamibia

    Kufwaturura mulyo geZuva lyeManguruko, ezuva lya(Kasinga) Ezuva lyovaAfrika moyisimwitira yaNamibia

    Kuhangura pokatji komazuva gepwizumuko gekerero Karunga naga gokupira kukarera Karunga.

    Kulihamesera medano yipito yosirongo eyi ayi horokere posure

    Fwaturura mulyo gezura lyemanguruko moyisimwitira yosirongo saNamibia

    Fwaturura mulyo gezuva lyemanguruko, ezuva lyovaAfrika moyisimwitira yoNamibia

    Hangura pokatji komazuva gepwizumuko gekerero karunga. Naga gokupira kukarera Karunga

    Tumbura edia lyaPresidente gosirongo sa Namibia

    Fwaturura asi morwasinke ntani ngapi omu ava fumadeke no mpitisi dopo mukunda nedi dopasirongo

    Fwaturura yirugana yomulyo yonompitisi do pampo.

    MATUNGO NONKEDI DOMAGWANEKERO GOMO NKARAPAMWE NOPAMUKUNDA

    Tanta asi kupi vatunga, tumbura yitungiso yokulisiga-siga eyi ava ruganesa mambo gawo ntani hangura pokatji komarudi gononzugo kukwama rupe, ruvara, nomora, sihwi

    Singonona nonzugo noyikwapundi

    Kusingonona nokutumbura yitungiso eyi ava ruganesa pankarapamwe zopamukunda

    Kuhetakanesa mambo gopampo nomauvando ko matungo gopantaantani

    Elirongo lyopaNkarapamwe. Mauturo Elirongo lyoYirongo NoUntungi wayo

    Tumbura marudi gomaugendero aga ava ruganesa moNkarapamwe

    Kusingonona marudi gomaugendero momapata

    Kusingonona sirugana soyigenderwa yombunga mo nkarapamwe

    Kusingonona maugendero gopamukunda

    Elirongo lyopaNkarapamwe. Yikweparu Elirongo lyoYirongo noUntungi wayo

    Singonona marupe gomagwanekero mepata

    Singonona marupe gomagwanekero moNkarapawe

    Singonona marupe gomagwanekero mo Mukunda

  • 9 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    NTAMBO ZOPAPILIMERE ZEPEVHUVHU

    HARADE 1 HARADE 2 HARANDE 3 HARADE 4

    Ndando, kugwana, kuruganesa,no kutulika

    Kusingonona yirugana yova hameni wemepata nokutanta asi morwa sinke vanaepata va harera yimaliva nokuyipungura

    Kusingonona yirugana yovarandesi mo Nkarapamwe zomomukunda

    Kusingonona yirugana yomosirongo ntani yinke va yi harera

    Elirongo lyo pankarapamwe yikwaeparu elirongo lyoYirong ne Vhu.

    kuyiviyauka yo kulihamesera moyirandesa kuranda no kurandesa

    Kuyiviyauka yokulihamesera moyirandesa-randesa kuranda/nokurandes

    Kuyiviyauka yokulihamesera moyirandesa –randesa kuranda nokurandesa

    Ediwo lyo Unangesefa sirongwa soyiruganotumbukiro sokuhova

    UKANGUKI POPERO NONODYA –EPARU LYOUKANGUKI NOUNDJEWA -NDJEWA

    Fwaturura mulyo gomukunda goukuhuki ukanguki wopa umwene, eli yombereso lyo rutu nomulyo gomu gokupwizumuka

    Fwaturara mulyo goukanguki wopaumwene, eli yombereso mepwizumuku

    Fwaturura mulyo goukuhuki wapaumwene

    Singonona yidiviso noyi monekwa ya hwa kumoneka yehamba lyo mukagu

    Ukonentu weParu Ediwo lya nainye lyokuhuki wopaumwne

    Singonona omu no vhura kukagwise nomu nopira kukagwisa HIV noAIDs

    Kusingonona mukaro gomugwa goku gwanekera nomuntugo HIV no AIDS ntani yisinke nonyoka kurugana

    Kusingonona mukaro gomuwa goku kara nomuntugo HIV no AIDS

    Ukonentu weParu ediwo lyousili nomasimwititi Elirongo lyoPankarapamwe vatungi womo, elirongo lyoyirongo nountungi walyo

    Ukonentu weParu ediwo lyanayinye Usili nokupira Usili yoku hamena HIV and AIDS

    MARUHA GORUTU, MALISINTO GOMORUTU, ELIZUVHO NOMUDIVISISO

    Kuhangura pokatji koma ruha gorutu noyrugana yago

    Kuhangura pokatji komaruha gorutu noyirugana yago

    Kudimburura yinke eyi ayi kundama kekuro lyorutu

    Kuhangura pokathi komaruha gorutu gomanda naga gokontunda ntani yilyo rorutu yemehoramo ntani yopamoneko.

    Ukonentu weparu Ediwo lyanayinye

    Kudimburura nokutumbura yirugana yoyidivisiso yitano

    Kudimburura nokutambura moruha goyidivisiso yitano kumwe noyirugana yawo

    Kudimburura yilyo yo yidivisiso yitano nokusingonona omu nopakera mbili ezuru, matwi,

    Dimburura yilyo yomonda yorutu noyirugana yayo

    Ukonentu weParu

  • 10 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    NTAMBO ZOPAPILIMERE ZEPEVHUVHU

    HARADE 1 HARADE 2 HARANDE 3 HARADE 4

    meho, nokana

    kudimburura asi ngapi omu ali lisinti elizuvho noukaro

    Singonona marudi gelizuvho nomu aga li sinti

    Dimburura malizuvho gomawa naga gomadona

    Singonona asi ngapi nopangera malizuvho

    Ukonentu weParu Ediwo lyanayinye malizuvho mawapero nomarengwe

    Likida epakero mbili nosinka kovakweni

    Kulikida epakero mbili nosinka kovaholi/vakaume

    Kusingonona asi ngapi no tulisapo uholi/ukaume

    Singonona mukaro goukaume/uholi wouwa ntani ngapi nokara kaume go muwa kovakaume/vaholi

    Ukwawo

    EPAKERO MBILI MOUKARO WOSIPONGA UNENE

    Dimburura nokusingonona maukaro nomahetayiko gepopero membo, kosure nomomukunda ntani ngapi mokugusapo yiponga

    Kudimburura nokusingonona maukaro nomahetayiko gepo-pero membo, kosure nomo mukunda ntani ngapi mokugusapo yiponga

    Kudimburura nokusingonona maukaro nomahetayiko gepopero membo, kosure nomomukunda ntani ngapi mokugusapo

    kudimburura nokusingonona mukaro nomahetayiko gepopero membo, kosure nomumukunda ntani ngapi mokugusapo yiponga

    Ukonentu weParu

    Likida omu ava tanta asi “hawe” moukaro wa hana kuwapa, mo ukaro wosiponga unene, singonona “yimo” ndi hawe ngo nonkedi domagwanekero ntani fwaturura asi kupi nogwana ekwafo

    Kulikida omu ava tanta asi “hawe” moukaro wa hana kuwapa, mo ukaro wosiponga unene, singonona “yimo” ndi “hawe” ngo nonkedi domagwanekero ntani fwaturura asi kupi no gwana ekwafo

    Kulikida omu ava tanta asi “hawe” moukaro wa hana kuwapa, mo ukaro wosiponga unene, singonona “yimo” ndi “hawe” ngo nonkedi domagwanekero ntani fwaturura asi kupi nogwana ekwafo

    Kutumbura asi mo ukaro musinke novhura kutanta asi “hawe” moukaro wa hana kuwapa

    Ukonentu weParu Ediwo lyanayinye ktanta asi “yimo” ndi ‘hawe” kufumadeka

    NONDYA DOUKANGUKI NONKARESO ZONGWA ZOKULYA (NDISO)

    Hangura pokatji konondya doukanguki nedi dahana ukanguki

    Kusingonona nondya doukanguki edi novhura kulya nkenye apa ntani nkareso ndi mukaro goukanguki gokulya

    Kufaturura asi ngapi nokwata ndi noruganesa nawa nondya paukanguki ntani morwasinke ukanguki

    Kufaturura nkedi zouhunga zokupungura nokurongikida nondya, ntani morwasinke yakarera nomulyo gomunene

    Maukonentu geParu Ediwo lyaNayingey Nondya doukanguki

  • 11 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    NTAMBO ZOPAPILIMERE ZEPEVHUVHU

    HARADE 1 HARADE 2 HARANDE 3 HARADE 4

    wakarera nomulyo

    EPOPERO LYONZIRA

    Kusingonona ukaro wouwa wovarondi ndi vaperami metuwa ntani ukaro wovagendi porupadi

    Dimburura yidiviso yomonzira yopa,mukunda, faturura yiponga yomonzira, likida asi ngapi omu novhura kutaguruka nzira pandjewa ndjewa ntani dimburura –yiponga yo yinene yoku gwanekere nayo monzira zokuza kosure

    Singonona asi ngapi muntu navhura kukara momugendo gomatuwa ngo mugendi porupadi ntani ngo murondi ndi muperami mosigenderwa (etuwa)

    Faturura epopera lyo nzira nonoveta domugendo

    Maukonentu geparu yirugana yomo doropa vagendi porupadi emanguruko

    NSITWE ZOPAMUKUNDA

    YIMENO YINAMWENYO KUMWE NOMUKUNDURUKO GWEPARU, (ELIFANO NEKURO)

    Singonona malisigo goureru gopokatji koyinamwenyo neyi yokupira mwenyo

    Kusingonona yimeno ngo yininke yokuparuka eyi yahepa – mpepo mema nosite sezuva yipo yiparuke

    Kulikida asi ngapi no ndandani doyimeno omu adi gusa mema ntani likida yiretesapo yo mugwiro gosite sezuva pomahako

    Kusingonona yikwama ko yosite no mema kekuro lyo yimeno

    kediwo Nsitwe neLirongo Ukanguki Yinamwenyo yomoMukunda

    Kusingonona asi ngapi omu nopakera mbili yimeno

    Kusingonona ndi faneka asi ngapi nombuto omu adi mene

    kusingonona ndi faneka asi ngapi nombuto omu adi mene

    Kusingonona mukunduruko gweparu lyo yimeno yo nombya

    Ediwo nsitwe neLirongo-Ukanguki, Epakero mbili yimeno

    Kudimburura yimeno nomavega gayo oku yakara momukunda ntani hetakanesa yihwi, nonomora no maruvara goyimeno yokulisiga-siga, mahako nombuto zayo

    Kudimburura, tumbura ntani gava maruha gomanene pogoyitji, yihwa no wayi yomo mukunda gwawo

    Kudimburura yimeno yopamukunda komahako noko nombuto dayo

    Kudimburura marudi goyitji yokulisiga-siga momukunda gwawo eyi yakara noyidimbwiliso ndi yidiviso yokumoneka

    Ediwo Nsitwe neLirongo Ukanguki ekuro lyoyimeno

    Dimburura yimeno/enyango lyokulya ndi lyokupirakulya noyimeno youhungu

    Dimburura ntani tumbura yimeno youhungu yomo mukunda gwawo

    Dimburura maruha goyimeno gokulisiga-siga aga atu ruganesa ngo nondya

    Dimburura yimeno eyi atu ruganesa ngo nomutji

    Ediwo Nsitwe neLirongo Ukanguki yimeno

    YIKORAMA –YINAMWENYO YOMARUDI GOYIKARA, NOYOKULISIGA-SIGA MUKUNDA

  • 12 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    NTAMBO ZOPAPILIMERE ZEPEVHUVHU

    HARADE 1 HARADE 2 HARANDE 3 HARADE 4

    ,NERERO. NONKARESO(

    Singonona malisigo gomareru pokatji koyinamwenyo neyi yokupira mwenyo

    Singonona yikorama (rambanga ko novantu) ngo yina mwenyo eyi ya hepa nondya, mema nouvando mokuparuka

    Singonona nonkedi dokulisiga-siga omu yikorama rambangako vantu omu ava gwana mema nonondya

    Singonona mutungo omu yikorama (rambanga ko vantu) omu ava runduruka apa nopena

    Elirongo Ediwo Nsitwe noUkanguki Yinamwenyo yomoMukunda

    Dimburura nokuhangura yikorama yemembo neyi yomowiza ntani singonona asi ngapi omu notekura/pakera mbili yikorama yopofarama neyi yemembo

    Dimburura yimoneka yopansitwe ntani nkaresozerero lyoyikorama yemembo

    Dimburura nondya noyi gwanako yi kwawo eyi atu gwana koyikorama yemembo

    Hangura pokatji koyimoneka yopansitwe, evega, nereso,nkareso. zoyikorama yo mowiza nomavega

    Erongo lyopankarapamwe Kulimata- yimeno noyikorama yomomukunda Ediwo Nsitwe neLirongo lyoUkanguki

    Dimburura asi ngapi ntani morwa sinke yirugana yekungo yikorama yomowiza vayi tulira mo moNamibia

    Ediwo Nsitwe nelirongo lyoUkanguki

    Singonona malifano nomalisigo gomanunu memoneko nomoyikara yova kurona kumwe noruvharo rwayo

    Singonona mukingo paru goyikorama eyi ayi kuru nye kwato malisinto

    Singonona malisinto goyikorama sene tayi piti mesintunuko lyenene

    Ediwo neNsitwe lironga lyoUkanguki Yinamwenyo yomoMukunda

    MEMA- YIRUGANA YAGO, EPUNGURO NENYATEKO (UDIVIGONA NEDIWOYIRUGANA KONENTU MONKARAPAMWE

    Fwaturura mulyo gomema nokutumbura yirugana yomema gomakuhuki ntani nkedi zokugapungura

    Fwaturura eyi twa harera mema ntani nomulyo gomema gomakuhuki

    Fwaturura asi ngapi ntani morwa sinke notakamesa nokupungura mema

    Dimburura no kufwaturura ngendeso mema pwatantani nopampo

    Elirongo lyoPamukunda Yikwaparu Runone rounsitwe oru Roku vhura kuwapeka Ediwo Nsitwe neLirongo lyoukanguki Runone ropankarapamwe oru ava ruganesa kenye ezuva

    Dimburura nokutumbura

    Dimburura no ntundiliro

    Dimburura nontundiliro

    Tanta asi kupi atu gwana mema gopa

    Ediwo nsitwe nelirongo

  • 13 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    NTAMBO ZOPAPILIMERE ZEPEVHUVHU

    HARADE 1 HARADE 2 HARANDE 3 HARADE 4

    nontundiliro domema gopa mukunda

    gomema gopo mukunda neruganeso lyomema gomakuhuki

    domema ne ruganeso lyo mema gomakuhuki

    mukunda lyoUkanguki Ekungo lyo runone ronsitwe

    Dimburura no nkedi dourer omu ava nyateke mema, siponga sokunwa mema go nyata ntani nonkedi doureru dokukandana enyateko mema

    Dimburura ntundiliro zeretesopo mema gokunyata ntani nkedi zoureru zokuyikanda napo

    Dimburura asi ngapi hando omu azi nyateke marunone gomema ntani ngapi mokuyikandunapo

    Singonona ntundiliro ze nyateko mema morwa nofabilika ntani ngapi moku yi kandanapo

    Erongo lyo Pankarapamwe Ediwo yinamwenyo

  • 14 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    NTAMBO ZOPAPILIMERE ZEPEVHUVHU

    HARADE 1 HARADE 2 HARANDE 3 HARADE 4

    ETAKAMESO NEZERESO MUKUNDA (UNONGONONIGONA NE DIWOYIRUGANAKONENTU MONKARAPAMWE

    Fwaturura mulyo gokuzereka mukunda ntani likida nonkedi doureru dokuzeresa nokutakamesa mukunda

    Fwaturura nokulikida mulyo goku zeresa noku takamesa mukunda

    Fwaturura nokulikida mulyo gokuzeresa nokutakamesa mukunda

    Fwaturura nokulikida mulyo gokuzeresa nokutamesa mukunda

    Ediwo nsitwe neLirongo lyoUkanguki etakameso mukunda mavega sure embo Elirongo lyoPankarapamwe

    YIRUGANESO – MULYO NOYIRUGANESO (MULYO GOYIRUGANESO)

    Gaununa yininke yoku dama neyi yokupupa kontunda zomema

    Dimburura nokusingonona yuma yokudama yokudama neyi yokupapa pontunda zomema

    Singonona malisigo go ureru gomulyo lyopansitwe gweyi yoyikukutu yomema ntani gohasi

    Singonona malisigo goureru gomulyo gopansitwe gweyi yoyikututu yomema-mema ntani yohasi

    Ediwo Nsitwe neLirongo lyoukanguki

    MUKAROMPEPO, YIRUWO NOMUKUNDA (NGENDESO ZONONKONDO DEMEVHU)

    Singonona malisinto goyiruwo nonomukarompepo da nkenye ezuva

    Singonona malisinto goyiruwo nonomukarompepo da nkenye ezuva

    Fwaturura asi morwasinke mukarompepo Agu li sintire

    Faturura asi emorwasinke lyomukaro mpepo agu li sintire

    Elirongo lyoPankarapamwe ediwo Nsitwe nelirongo Mukarompepo momukunda

    Tumbura yi dwara nonondya ya wapera mukarompepo

    Tumbura yidwara nonondya ya wapera mukarompepo

    Singonona yikwamoko yoyiruwo yine ntani yike ayi retesapo kovantu nokomunda

    Singonona yikwamako yoyiruwo yine, ntani yinke ayi retesapo koyimenwa noko yikorama

    Elirongo lyopaNkarapamwe Kilimate

    EVHU, KAKWEDI, NGENDESO ZOUPYU WETU WEZUVA NANAYINYE (EVHU NOKWINA)

    Singonona yininke ye keguru ayi moneka noreru

    Singonona Omu aku lisinti ke geguru mutenya ntani masiku

    Singonona mufano geguru ntani noyiruwo

    Elirongo lyoPankarapamwe

    Nonkondo, Eligumaguro, Upyu woyininke (Ngendeso zononkondo devhu)

    NKEDI ZOMAPURAGERO MOKUPAPARA, KUSNGONONA, KUFWATURURA NOKUPUMBA YIHOROKA YOPANSITWE

  • 15 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    NTAMBO ZOPAPILIMERE ZEPEVHUVHU

    HARADE 1 HARADE 2 HARANDE 3 HARADE 4

    Dimburura nontundiliro do ureru, dononkondo (energy) sinenepo, adi tundu kezuva

    Dimburura asi nontundiliro dononkondo (energy) asi ngapi ava di ruganesa nkenye ezuva unenepo dezuva

    Singonona eliyombereso lyokupungura nonkondo doupyu (energy) nomauwa gado

    Ediwo Nsitwe nelirongo ukanguki

    Likida asi yinke kuvhura kuligumagura

    Dimburura yikwamako yononkondo doupyu neyi ayi ninkisa yininke yirugane, yikure ntani yiligumagure

    Dimburura asi ngapi upyu omu awu li gumagura

    Dimburura asi upyu ngapi au sinti sihwi/sifano

    Nonkondo, Eligumaguro nononkondo doupyu (Ngedeso zononkondo devhu)

    Kuruganesa yihorokwa yantani noyidimbwiliso mokupura sene tava fungura uzuni owu wav a kundurukida ava ruganese yidimbwiliso

    Kurugana mangunguniko kweyi nayivhura kuka horoka mekonakono/efukunyo

    Kurugana mapumbo lyoureru kweyi nayi vhura kuka horoka mekonakono, efukunyo

    Kurugana mapumbo mokuruganesa ediwo lyakarapo

    Ediwo nsitwe neLirongo lyoUkanguki

    Kuruganesa nkediruganeso zomurongi pokukonakona

    Kusingonona nontambo do ureru domafanayiko noku twara komeho ekonakono

    Singonona momunene nontambo domafanayiko nokutwara komeho ekona kono

    Ediwo nsitwe nelirongo lyoukanguki

    EDIWO KURESA NOKUTJANGA

    Kuligaunwina mauzera novakwawo mokuuyunga, kupurakena nomo kufaneka

    Kuligaunwina mauzera nova kwawo moku purakena, kufaneka, kuresa nomokutjanga

    Kugava mauzera kovakwawo gokuhamena kekonakono, nokuturapo masingonogano gouhunga

    Kugava mauzera kovakwawo go kuhamena ekonakono, noku turapo masingonono gano gouhunga

    Ediwo nsitwe nelirongo lyoUkanguki

    Kupapara mauzera monobuke, mangazina nomomarunone gamwe

    Papara mauzera monobuke, nomo mangazina, nomo marunone gamwe

    EDIWO MUVARU

    Hangura Kuwapayika mauzera Wapayika Hangura

  • 16 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    NTAMBO ZOPAPILIMERE ZEPEVHUVHU

    HARADE 1 HARADE 2 HARANDE 3 HARADE 4

    nokupompeka yininke kwatara memona lyayo sihonena; udigu/ureru, kufufa-fufa/kudama

    pokuruganesa, ehanguro, epongeko,nomafano elikwamo, kufaneka

    nokuhangura yininke ndi yihoroka kutwara moyikara yawo yanayinye

    nokupompeka yihoroka, usili nomagano melikwamo

    Kunomena, hetakanesa, nokusingonona pokurugana emeto noyiruganeso va pira kusingonona va pongayike mauzera

    Nomena, hetakanesa, hangura nokusingonona mokuruganesa Yiruganesa ya kurapo mokupongayika mauzera

    Ediwo nsitwe nelirongo lyoukanguki

    Kutunga sifafura sourer nokutjanga enomeno

    Tunga sitafura soureru nokutjanga enomeno

    Tunga garafa zoureru nokutjanga yitundwa mo

  • 17 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    9. MULYO GOYIRUGANESO

    VARONGWA WO HARADE 1 KUVA PAKO NAMPILI YIVINKE YITANO VA RUGANE YIRUGANA YELI WAPAIKIRO KOMEHO VAKAZE MERONGO ELI LYAKARAPO. KUTWARA MOBUKEDIWOREKESO, KOLILINYE ELIKWAMO LYERONGIKIDO NELIWAPAIKIRO SURE LYOYIVIKE YITANO (NIED 2011) NTANI BUKEKWAFI ZOMAFANAYIKO HANGAKANO HARADE 1 (NIED 2010)

    SIPARATJANGWA HARADE 1 HARADE 2 HARADE 3

    Makoro nonomukunda SITAMBO –RONGO Vanona va hepa kukwategano mulyo gokukara muhameni gemekoro nomoMukunda

    Matomporo varongwa kuvhura: Matomporo varongwa kuvhura: Matomporo varongwa kuvhura:

    kusingonona ukwawo wouwa wo vanepata sihonena.kufaneka vananepata, dana sidana soukwawo wouwa sovanepata

    - kuliyonga eyi ayi ninkisa epata lyewa meparu

    - dimburura unankondo noyitumbukira yawo sihonena.unankondo wawo wokuvahara nokulironga, yitumbukira yawo yo kuza kosure nokulironga moomu va vhulira

    - kuliyonga unankondo noyitumbukira yovanepata wawo

    - kutumbura mauzera gokuhamena kosure sihonena.

    - edina lyosure zawo, mukurona sure, murongi gomonkondwarongero novakwawo womosure

    kusingonona vahameni vemekoro ntani yinke yakarera mulyo kukara muhameni gemekoro Sihonena:

    - kufaneka nokusingonona vahameni vemekoro lyawo nokutjanga madina gawo

    - kuliyonga malisigo pokatji kekoro lyo popepi nekoro lyokoure momarudi gokulisiga-siga gaNamibia, kufaneka sitji sekoro nokulikida mavega ga vene, ntani govahameni vakwawo mekoro wopopepi nava wokoure

    - kuliyonga asi yinke mulyo gokukara mekoro sihonena. Nondunge doulihameni

    kusingonona omu ayi likwafa yitumbukirwa yovahameni mepata Sihonena:

    - kusingonona yirugana yova nepata

    - kutemwinina nokuliyomberesa eyi a rugana nkenye muhameni gemepata; ngapi onu ava vhuru kuligavera yirugana; yinke ava vhuru kukambekako

    - kuliyonga murerwa nositumbwena ngo nkedi zokupaka nonsigwe membo

    - gava mauzera gokuhamena sure sihonena;

    kutumbura mupakeli mbili ukanguki membo

    kutumbura mauzera gokuhamena kosure

    kutumbura edina lyosure zawo nokutanta asi yinke va zi pera

  • 18 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    SIPARATJANGWA HARADE 1 HARADE 2 HARADE 3

    nomomukunda nokufwaturura yirugana yawo sihonena:

    - kudimburura mu gaviyirugana goukanguki mepata Sihonena:

    - onane, Otate, Mumbyange gomukadona, omama

    - kusingonona upakelimbili sihonena:

    - kugusa upyu, kugava mutji, nangoso

    - kusingonona mugavi yirugana youkanguki momukunda sihonena:

    - ndokotora, Nesa, sipangerogona, sipangero

    - kudana sidanauka souk dingura evega lyoukanguki

    Sihonena:

    - edina lyosure zawo, mukuronasure, murongi gomonkondarongero, vakwawo womo nkondwarongero

    - kusingonona yiviyauka yoyinene monkarapamwe Sihonena:

    - kuliyonga nokufaneka situngwa sakauvi (diagram) sonombunga da kara po nonombunga do kulikarera oku va hamena sihonena:

    - vakwawo novakwawo ava a dana nawo; nombunga dongereka; nombunga doklaba oku vahamena vakurona vawo novakuruvawo vovagara nava wovakadi wovakurona

    - kutenwinina yiviyauka yimwe ponkarapamwe

    olyo edina, kutumbura edina lyomukurona sure, murongi gomonkandwarongero, novarugani vakwawo, vakwawo womo kondwarongero, munasipundi gondango

    kusingonona nombunga doyirugana dokulisiga-siga sihonena:

    - Kudingura ndi kuzigida vahameni wodoropa nokugwanako yokuhamena yirugana eyi yina karapo sihonena:

    - (vaporosi, sipangerogona, sipangero sosinene, epopero mema, rukeno, nominisiteli) nokugwanako yirugana eyi ava gava

    - Kutjanga nokugava yitundamo/ndimbuli zoureru yokuhamena mudingu

    kutjanga mbilive zopaundambo kova vamwe woyirugana yopamukunda mokuvapandura koruveze rwawo

    kurugana karata zomukunda zoureru, nokuturamo yirugana oyo

    kudingura nombunga devatero dopomukunda HIVand AIDs ntani gwana ko asi makwaso musinke ava gava

    Ekoro , mpo, mpo Yitamborongo

  • 19 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    SIPARATJANGWA HARADE 1 HARADE 2 HARADE 3

    zosirongo goyihorokayomasimwititi novantu

    Varongwa va kwategano asi mpo zekoro, mpo zoSirongo noyihorokwa yomasimwititi novantu asi ngapi omu ayi kodapeke Namibia

    Matomporo Varongwa kuvhura ku:

    Matomporo Varongwa kuvhura ku:

    Matomporo Varongwa kuvhura ku:

    kusingonona mpo zavene nezi zemekoro nedanoyilika sihonena:

    - kuliyonga mpo nedano yilika omu vanekoro ava lihamesere mo nawo

    - kuliyonga eyi nawa dwara (mpo zo ndwareso) kedano yilika yokulikarera

    Kusingonona mpo noyirugana yopampo yomomukunda gopankarapamwe sihonena;

    - Kusingonona mazuva gokulikarera nani yinke, neyi ava ga pembwire, ntani ngapi omu ava dwara ava vadimbi/siki ntani ngapi nkedi zoukaro wawo

    Kusingonona nompo domarudi gokulisiga-siga gomoNamibia sihonena:

    - Kuligaunuina mauzera yokuhamena vakarelipo wonompo do marudi monkondwarongero

    - Kupura vahameni wo momukunda moku gwana mauzera kweyi yokuhamena mpo zopamarudi moNamibia

    kupura vagenda vezigido Sihonena: (vakurona) yokuhamena marudi gondwareso zokulikarera

    Sihonena: - Kusingonona mufano

    nomaruvara geperembe lyaNamibia sihonena;

    - kufaneka nokukwita erembe, nokuliyonga oku ali pemumukire momukunda gopankarapamwe

    - kuliyonga maruvara noyidimbiwliso yago

    - kulihamesera moyihorokwa yokutulika erembe

    kufwaturura etanto lyomaruvara noyihwi yeperembe lyosirongo sihonena;

    - kugwana eyi va tamba yokuhamena maruvara noyihwi poku ruganesa yikehe ndi yipepa vatetagura nokuyirambeka positafura makura o tjange mo nkango za kehe sindimbwiliso

    - kusingonona eyi ayi horoka sene munekuto ta dingura; ogu ana uyunga koTV, ndi ogu ava uyunga ko radio ndi kumufaneka mosifombudi(saitunga) pepatururo lyopaveta; ndi pepatururo lyomo nzugo zepangero (parliamende) ndi pezuva lye manguruko yimo tupu nedano – yilika peke yosirongo

    fwaturura etanto lyoyidimbwiliso yopo mbandi zosirongo sihonena;

    - kuliyonga, mpungu, nduno ntani simeno wilwitchia; kusanseka esanseko lyahana kuliwapaikira mokuruganesa tupu eligumaguro lyokuyihamena mokuruganesa silikisaukiliso

    - kuliyonga eyi ya karera po pombandi zosirongo ntani yinke yina kutanta

    - klulihamesera mo yihoroka yetuliko erembe

  • 20 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    SIPARATJANGWA HARADE 1 HARADE 2 HARADE 3

    - kulihamesera moyipimpo ye tuliko erembe

    kufwaturura asi morwasinke ezuva lyeManguruo lyakarera mulyo mesanseko lyaNamibia

    sihonena; - Kuliyonga asi morwa sinke

    ezuva eli lya karera nomulyo mesanseko lyaNamibia ntani ngapi omu ava li dana

    - Kudimba rusumo rosirongo kumwe novakweni, pokulikida mukaro nokutumbura nonkango pauhunga

    - kuliyonga asi ruvezeke ava rudimbi ntani morwa sinke ava rudimbire

    kudimburura edina lyaPeresidente, Sihonena:

    - kusingonona ndi kudana sidana asi yinke nani kukara president nokupitisira sirongo setu

    kufwaturura asi morwasinke lya karera ezuva lyeManguruko, Casinga nezuva lyovaAfrica mazuva gomulyo me sanseko lyaNamibia Sihonena:

    - Kusingonona omu ali horoka nkenye apa nokudimburura mulyo gwalyo

    - Kudimba rusumo rosirongo novakweni, kulikida mukaro nokutumbura nonkango pauhunga

    kudimburura nompitisi dopamukunda, dopampo nedi dopasirongo ntani ngapi na morwasinke ava di fumadekere

    - kugwana madina gonompitisi nomavega gado sihonena;

    - peresidente nonompitisi dopamukunda

    - kuliyonga asi ngapi omu nolikida mfumwa nomukaro

    kuhangura pokatji komazuva gepwezumuko, goukereli Karunga naga gokupira kukarera Karunga Sihonena:

    - kuliyonga asi yinke nani mazuva gepwezumuko ga navenye kwalye ga karera nomulyo, ntani vantu yinke ava rugana momazuva gepwizumuko lyanavenye

    - kudimba rusumo rosirongo novakweni, kulikida mfumwa, mukaro gomuwa, nokutumbura nonkango pauhunga

    ufwaturura yirugana yonompitisi dopamukunda, dopambo nedi do pasirongo sihonena;

    - kuliyonga malisigo pokatji konompitisi dopampo nedi dopasirongo,

    - Sihonena: , ngapi omu ava va horowora ntani yinke yirugana yawo

    - kuzigida nompitisi dopamukunda nokufaturura eyi adi rugana sihonena; vakansera novaforomani

    - gokufumadeka nompitisi do pamukunda

    - Kuliyonga asi yinke da kambeka ko

  • 21 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    SIPARATJANGWA HARADE 1 HARADE 2 HARADE 3

    nompitisi eyi na tu di fumadekera

    Matungo nononzira domagwanekero

    Sitamborongo Varongwa va hepa kudimburura marudi gomambo nomagwanekero

    Matomporo Varongwa kuvhura;

    Matomporo Varongwa Kuvhura:

    Matomporo VArongwa Kuvhura:

    kusingonona mambo gawo noyikwapundi sihonena:

    - kuliyonga omu ga fana mambo, yiruganeso yomatungo, kufaneka mambo gawo

    - kudimburura malifano nomalisigo pokatji komambo gokulisiga-siga

    - kuliyonga nonkondwa dokulisiga-siga demembo

    Kusingonona yigenderwa vanepata sihonena;

    - Kuliyonga nokufaneka yigenderwa ya nyamwawo yoku va twara nokuuva gusa kosure

    kusingonona nokutumbura yiruganeso yomatungo eyi ava ruganesa monkarapamwe zopomukunda sihonena;

    - kupongeka nokuragana malikido gomonombunga

    - kuliyonga asi ngapi omu no ruganesa yiruganeso yokulifana moku tulisepo yihwi ndi nomutango dokulisiga-siga

    - kuliyonga marudi goyikwapundi mo nonkondwa dokulisiga-siga

    sihonena; - kuliyonga mulyo goyigenderwa

    yana venye

    kuhetakanesa mambo gopampo nomauvando kumwe nomatungo ga ntani sihonena;

    - kutunga yihoneneso kufaneka/kutulisapo unkurungu wokutura yihwi yomambo gopampo, uvando nomambo gontani

    - kuhetakakanesa mokuliyonga yokuhamena malifano nomalisigo pokatji ko mambo gopampo naga gontani

    - kuliyonga yirugana yokulisiga-siga yononkondwa momambo gokulisiga-siga

    kusingonona yigenderwa momukunda

    - sihonena; Kuliyonga marudi gokulisiga-siga goyigenderwa yomo nzira, mema, meguru

    - kuliyonga nokufaneka yigenderwa yomarudi gokulisiga-siga aga ava mono monkarapamwe

    kusingonona omu ava gwanekere vanepata sihonena;

    - kuliyonga nonkedi

    - kurugana grafika zomafano nokulikida sivaro nomarudi gokulisiga-siga goyinderwa

    kusingonona nonkedi domagwanekera domomukunda sihonena;

    - kuliyonga nokufaneka nonkendi

    - kugwana marudi goyigenderwa eyi ava ruganesa momukunda

    - kuliyonga yirugana yoyingenderwa yanavenye

    kusingonona nonkedi domagwanekero domomukunda sihonena;

    - kuliyonga sitambo somarudi

  • 22 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    SIPARATJANGWA HARADE 1 HARADE 2 HARADE 3

    dokuhanesa mbudi ntani nomu ava gwanekere sihonena;

    - funguna zemewoko, telefona, radio, terevisi, nosifombudi (yiligwanekedeso yopa mukunda)

    - kuliyomberesa nokulikida nkedi zouhunga zokuruganesa funguna/terefona ndi cerefoni

    nadinye domagwanekereo edi ava ruganesa momukunda gopankarapamwe sihonena;

    - terefona, serefoni, sifombudi (saitunga) eborde lyetjingiso, ethingiso, mbilive zopangondi nangoso

    - kuliyonga nonzira dononzi domagwanekero edi ngava ruganesa pwanare ; kutjanga nombilive, nontumi, musi, porupadi, kutji ndi nkambe

    - kudana sidana sokuresa mbudi koTV

    gokulisiga-siga gomagwanekero; mugendo goyidiviso yomo mukunda, sidiviso sosinano sonokirometa, intanet,mbilive zopangodi, funguna/terefona dokusimba simba, gefombudi yosirongo, mabordegetjingiso, esitiko nzira nangoso

    - kuliyonga mulyo gononomora dohepero sihonena, vadimisi mundiro, vaporosi, sipangero, MVA, nangoso

    Erandeso, egwanomo, kuruganesa nokupungura

    Stamborongo Varongwa va hepa kukwategano mulyo gwerandeso, goyigwanamo, gokuruganesa nogu gokupungura

    Matomporo Varongwa kuvhura:

    Matomporo Varongwa kuvhura:

    Matomporo Varongwa kuvhura:

    kusingonona yirugana yovahameni vemepata lyawo nokufwaturura asi yinke va hepera yimaliva ntani ngapi omu ava pungura yimaliva sihonena;

    - kurugana elikwamo lyomonkondarongero lyoyirugana yova hameni vemepata (kutura mo vatakamesi embo, varugani mosipata nangoso...

    - kuliyonga sitambo sokugwana yimaliva yovanepata

    kusingonona yirugana yovarandesi momukunda gopankarapamwe

    sihonena;

    - vanayitora vantu womaunongowomake novarandeseli mo nonzira

    - kuliyona nonzira dopampo nedi dantani dokuranda nokurandesa noyirugana yovana sitora/yovarandi sihonena;

    - kuliyonga asi morwasinke vantu ava zire kositora nokonomaraka

    - kudingura yitora ndi nomaraka noku hetakanesa asi ngapi ayi gendi yerando, erandeso ndi egendesondando, kuuyunga

    kusingonona yiruganan yoyinenepo momukunda ntani morwasinke ya karera hepero

    sihonena; - Kutura melikwamo

    nokuhetakanesa yirugana yomodoropa nomumwaza sirongo sihonena; Yigwana mo younongo-womake; yiretesapo yiwizomo

    - kundigura fabilika nokugwana asi yinke na morwasinke ava yi rugananene eyi yigwanomo

    - kudingura senta zounongowomake nokutura

  • 23 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    SIPARATJANGWA HARADE 1 HARADE 2 HARADE 3

    novanayitora asi yinke ava rugana, yisinke ava randesa, yilye a randa yuma eyi ava randesa ntani morwasinke ya karera yirugana yawo nomulyo

    - kudanauka yokuranda nokurandesa - kurongikida projeka zosure

    zokukulika mbatero zoyimaliva

    melikwamo maunongo aga ava liyamberesa mo ruha rwina.

    - kunongonona yigwanamo younongo womake nokugava konda zeyi ava yi ruganene

    - kuliyonga asi ngapi yirugana yokulisiga-siga omu ayi li vatere-vatere yene na ynene

    kulihamesera mo yirugana yegende sondando, kuranda nokurandesa sihonena;

    - kuliyonga yuma, yokuvhura kulisinta nokugwana yimaliva (sihonena makende, yivera) noyininke yokuvhura kurandesa

    - kuliyomberesa kuranda kupitira mosidana

    sihonena; kudana yositora mokuruganesa yimaliva yene-yene/ yoyiplasitika mamanya ndi yivareso nangoso

    - kudimburura asi ose kutulika yimaliva tu rande yihepwa noyitokomena/yiharwa

    - kuliyomberesa kutulika sihonena; kutulika yimaliva, mamanya, maruswiko gomakende nonkinda yitambo

    kulihamesera moyirugana yengendeso ndando, kuranda nokurandesa sihonena;

    - kutura elikwamo lyoyihepwa noyitokomeno/yiharwa/nokudimburu malisigo pokatji koyihepwa no yitokomena/yiharwa

    - kudimburura, yuma eyi twa hepa kuranda neyi atu nyenene” kuranda.

    - kuliyonga asi ngapi omu natu tura matokoro kweyi natu randa; nokuvhurasi tu rande nkenye apa eyi atu nyenene (hara)

    - kuliyomberesa erando kupitira mosidanauka sihonena;

    - edano lyositora mokuruganesa yimaliva yene, yimaliva yoyiplastika, mamanya, yivareso nangoso,

    - kuliyonga mulyo gokupungura yimaliva yipo tu rande yuma eyi twa hepa neyi atu nyenen (hara)

    - kuliyomberesa mulyo gokupungura

    kulihamesera moyirugana yengendeso ndando, kuranda nokurandesa sihonena;

    - kusingonona yuma eyi twa hepa kurandeyi twa (hara) kuranda

    - kulikida omu natuninka matokoro kweyi natu randa sihonena; ame kuna kara no N$10 ni rande sikuki ndi sipopisa? Morwasinke?

    - kuzerura mbatero zoyimaliva mokurugana noprojeka domonkondarongero

    - kuwapaika nokulihamesera mezuva lyo maraka posure

    - kuliyonga mulyo gokupungura yimaliva yipo tu rande eyi tuna hepa neyi atu nyenene

  • 24 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    SIPARATJANGWA HARADE 1 HARADE 2 HARADE 3

    yimaliva yipo tu rande yihepwa noyi nyenena yetu

    - kuliyonga omu no pungura yimaliva mombanga

    Eparu lyoukanguki nepopero

    fwaturura asi morwa sinke wa karera ukanguke wopaumwene, elideuro, nepwizumuko mulyo sihonena;

    - kuliyonga mulyo gelideuro nkenye apa, pwizumuko ndi kurara mouwa woukanguke nawa

    - kuliyonga nokuliyomberesa nkareso zankenye ezuva zokuzereka nohuki, ezuru, meho, mawoko, mazego nonompandi

    - Kuliyonga mulyo gokukuhwa mawoko komeho nokonyima zokuwapeka yironda yoyinunu yosipapa

    - kuliyomberesa kutakamesa yironda kuliyonga asi ngapi ntani kupi no gwana ekwafo sene kapi ono divilisa ndi sene sironda sina didi

    kufwaturura asi morwasinke wa karera ukanguke wapaumwene, elideuro nepwizumuko nomulyo sihonena;

    - rugana elikwamo lyonodeura ono rugana mosivike ntani mulyo musinke gokulideura nkenyapa

    - kuliyonga mulyo gokurara nampuli novili ntantatu (8) nkenye masiku

    - kuliyonga asi morwasinke natu likuhwira ndi tu zogane kenye siruwo, kupi natu vhura ntani kupi natupira kuvhura kuzogana ntani morwa sinke, tjangako egano lyenunu

    - kuliyonga noku tjanga mutango gokuhamena kudwara yidwara yokukuhuka

    kuliyonga nokurugana ekonakono lyomonkondwa rongero asi, ehamba musinke kava kere nalyo

    - Kudimburura nokutura melikawmo ehamba lyomukangu eli lya divikwa po unene, yidiviso yago ntani ngapi omu agu lihana

    - kutulisapo ekarata, temwinina asi ngapi omu nokandana po ehaneso lyomahamba sihonena; kuwetjimwisira ndi kukohwera monasikituke ndi kukara kembo sene to vere

    Kusingonona asi lipi egwa nekero lyepoperopo kumwe novantu woHIV/AIDS ntani yinke yokuvhura kukandana po sihonena

    - Kuliyonga woma

    Kusingonona asi lipi egwanekero lyepoperopo kumwe novantu woHIV no AIDS, yinke yokukandana po ntani ngapi omu no vhura kukara novantu woHIV no AIDS sihonena;

    - Kuliyonga woma wegwanekero ntani

    Kusingonona omu novhura kukara nomuntu gehamba lyoHIV/AIDS sihonena;

    - Kuliyonga mulyo gokupakerapo unene mbili neharo vantu va kara no HIV/AIDS

  • 25 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    SIPARATJANGWA HARADE 1 HARADE 2 HARADE 3

    wegwanekero, ntani ngapi moku gusapo; mulyo gokupakera mbili ntani epopero lye gwanekero lyoparutu

    ngapi moku u gusapo; mulyo gokupakera mbili ntani nepopero lyegwanekero parutu

    - Kuliyonga asi ngapi omu natu ruganena kumwe nawo va hana kukukagwisa

    - Kuliyonga asi HIV/AIDS ngapi omu zali siga nomahamba makwawo go Mukagu sihonena; kugomagura vakwayita vetu worutu yiponye asi ose kutugwana usimbu uvera

    - Kuruganesa mauzera gomatjangwa, intaneti nangoso yokuhamena ngendeso zovakwayita worutu nokugava efwatururo lyesesu sihonena:

    - nokime donongwa kurwanesa nokime donondona yiponye asi kapi tatu vere hena unene

    - Kupura mapuro kwa mundinguli profesa goukanguki yokuhamena ko HIV/AIDs

    Maruha goRutu, Malisinto yizuvhiso noyidimbwiliso

    Sitambo-rongo Varongwa va hepa kudimburura maruha gorutu, malisinto gomorutu, elizuvho noyidimbwiliso

    Matomporo Varongwa kuvhura:

    Matomporo Varongwa kuvhura:

    Matomporo Varongwa kuvhura:

    Kuhangura pokatji komaruha gorutu noyirugana yago sihonena;

    - Kutumbura nokusingonona maruha gorutu ntani noyirugana eyi aga rugana sihonena; kugenda, kuhingira, kuligonona, kuhetakanesa

    Kudimburura konda noyilimbikwa yekuro nekuliko sihonena;

    - Kuliyonga mulyo gonondya doukanguki, elideuro, epwizumuko

    - Kusingonona malisinto memoneko kutunda kehampuruko

    - Kusingonona malisigo nomalifano morutu romuntu nomukaro ogu agu lisinti (musika) nogu agu pili kulisinta

    Kuhangura pokatji komaruha gorutu gemehoramo naga aga moneka sihonena;

    - Kuliyonga emoneko lyoparutu - Kuliyonga maruha gorutu

    nomulyo gokupaka maruha gamwe mehoramo

  • 26 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    SIPARATJANGWA HARADE 1 HARADE 2 HARADE 3

    Kudimburura no kutumbura yidimbwiliso yitano noyirugana yayo sihonena;

    - Kuliyonga yidimbwiliso yitano nokuhetakanesa nkenye ruha noyirugana yaro

    - Kudimburura no ndya dokulisiga-siga pokumakera, kuguma nokufumbwira awo vana kumanga komeho

    (sipapa/ruvara romeho)

    Kudimburura maruha goyidimbwiliso ntani kusingonona asi ngapi nopakera mbili ezuru, matwi, meho nokana, sipapa sihonena;

    - Kudana udano wokugava uzera yokuhamena emono, ezuvho egumo, efumbwiro nemakero Kuliyonga omu nopopera yidimbwiliso yomaruha gorutu sihonena;

    - Kuhwa matwi kudwara makende gomuremo

    Kudimburura maruha gorutu gomonda kumwe noyirugana yago sihonena;

    - Kuruganesa mafano/tukarata mokukonakona yisupasupa, evaga lyomutjima mapunga nomaruha peke gorutu

    Kuliyonga malizuvho gokulisiga-siga ntani ngapi omu aga li sinti sihonena;

    - Kudimburura epwageso lyomalizuvho ga vene ntani naga gova kwawo

    - Kugava konda asi ngapi ntani morwasinke au lisintire ukaro

    Kudimburura malizuvho gomawa nomalizuvho gomadona sihonena;

    - Kudimburura asi ngapi omu nonongonona malizuvho ntani ngapi mokuga hagekesapo nokugazara komeho zokurugana yuma

    Kusingonona omu no takamesa malizuvho sihonena;

    - Kudimburura malizuvho ntani kugahagekesapo ntani kugazara komeho zokuturapo etokoro

    - Kudimburura asi kwalye koku gwana ekwafo

    - Kuliyonga nonduganeso asi ngapi nolidina nsene ono guvu ndi ono handuka

    SIPARATJANGWA Sitambo –rongo Varongwa va hepa kukwategano mulyo goUkwawo Ukwawo

    Matomporo Varongwa kuvhura:

    Matomporo Varongwa kuvhura:

    Matomporo Varongwa kuvhura:

    Kulikida mukaro gomuwa goukwawo Sihonena:

    - Kuliyona asi yilye vakwawo

    Kusingonona asi ngapi noninka ukwawo sihonena;

    - Kudana sidana asi ngapi omu

    Kusingonona mukaro goukaro wouwa ntani ngapi kukara mukwawo gomuwa novakweni sihonena;

  • 27 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    SIPARATJANGWA HARADE 1 HARADE 2 HARADE 3

    zawo ntani yinke gwa karera ukwawo mulyo

    - Kuliyonga nokufaneka omu nopakera mbili kuvapapara nokuvavatera

    noninka nokutakamesa ukwawo - Kuliyonga nonzira dokulikida mbili

    nosinka, nekumburura ko ndundumani ntani kutokora nonzira dokutokora sene muntu ana hepa ekwafo

    - Gendesesa ekonakono; yinke ayi ninkisa uholi wouwa ntani rugana garafika zomafano

    - Kusingonona asi ngapi novatera vaholi

    SIPARATJANGWA EPAKEROMBILI MOUKARO WO SIPONGA UNENE

    Sitambo-rongo Varongwa va hepa kukwategano omu nava li takamesa/ omu nava li pakera mbili vene moukaro wosiponga unene

    Matomporo Varongwa kuvhura

    Matomporo Varongwa kuvhura

    Matomporo Varongwa kuvhura

    Kudimburura nokusingonona asi omu nonvhura kukara mepopero membo, kosure ntani momukunda goge Sihonena:

    - Kuliyonga omu nodana nepopero momutenya nesesupiko kuzuvha kukora neremano peharango lyokudanena

    - Kudimburura yininke membo yokuvhura kara no siponga sihonena, mbere, mutji nangoso

    Kulikida omu na vhura kutanta asi “hawe” moukaro wokupira kuziramo wa zura kukora unene

    Kudimburura no kusingonona makambadaro gepopero membo, kosure ntani momukunda goge

    sihonena; - Kuliyonga asi ngapi nodana

    nepopero momema nomomutenya ntani ngapi novatera sene vakweni vana kara mosiponga

    - Kudimburura vantu wokuvhura kuvatera sene awo mosiponga

    Kulikida omu novhura kutanta asi “hawe” moukaro wokupira kupanda wazura

    Kudimburura nokusingonona makambadaro gepopero membo, kosure ntani momukunda goge

    sihonena; Kuliyonga asi ngapi nodana nepopero momema ntani nomomutenya ntani ngapi novatera sene vakweni vana kara mosiponga Kudimburura vantu wokuvhura kuvatera sene awo mosiponga

    Kusingonona “nhi” ndi “Hawe” mono nkedi domagwanekero nokuliyonga asi yinke nonkedi

    - Moukaro wokupira kupanda wa zura yikoresa yoyinene sihonena;

    - Kusingonona “yimo” ndi “hawe” mononkedi domagwanekero nokuliyonga asi yinke nonkedi delikundamo/egumo

    - Yikoresa yoyinene sihonena; - Kusingonona “nhi” ndi “hawe” mono

    nkedi domagwanekero nokuliyonga asi yinke nonkedi delikundamo/egumo dokutamburako ndi dokupira kutamburako

    -

    - Domagwanekero nokuliyonga asi yinke nonkedi delikundamo/egumo dokutamburako ndi dokupira kutamburako

    - Kudana sidana soyipimpo ntani kuliyomberesa pokutanta

  • 28 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    SIPARATJANGWA HARADE 1 HARADE 2 HARADE 3

    dokutamburako ndi dokupira kutamburako

    - Kudana sidana soyipimpo no nokulyomberesa kutanta kudameka papamo asi “hawe”

    - Kudimburura vantu mekoro no momukunda wokuvhura kuvatera

    - Kudimburura vantu mekoro no momukunda wokuvhura kuvatera

    unene, papamo asi “hawe” - Kudimburura vantu mekoro

    ntani momukunda wokuvhura kuvatera

    Nondya do Ukanguki noMukaro gokulya

    Sitamborongo Varongwa va hepa ku kwategano asi nondya doukanguki nono mukaro dokulya hepero kekukura noukanguki matomporo

    Matomporo Varongwa kuvhura:

    Matomporo Varongwa kuvhura:

    Matomporo Varongwa kuvhura:

    Kusingonona nondya doukangauki dokuvhura kulya nkenyapa, nonomukaro gokulya sihonena;

    - Kusingonona nokufaneka, nondya doukanguki nonondya deketakano ntani nondya dokupira ukanguki

    - Kuliyonga hepero zonondya doukanguki nonomukaro donongwa gokulya moku huguvaresesa ekuro noukanguki wouwa

    - Kudimburura nondya dopamukunda edi dina karapo

    Kufwaturura asi ngapi omu noruganesa nondya paukuhuki ntani morwasinke erongo ukuhuki lya karera nohepero sihonena;

    - Kudimburura nondya dopamukunda nontundiliro zado

    - Kugwana nondya dopansitwe musinke ndi do kurugana pamukunda ntani di hangura kutwara kontundiliro zado

    - Kureta enyango, yikwahidi nono ndandani edi ava vhuru kulya (sene podili) ntani likida omu noyikuhwa nomu noyihenda

    - Kudimburura asi yipipo yokuvhura kulya uvihu sinene tupu vana yihuhu nokuyihenda ntani yipipo yokuvhura kutereka

    - Kuliyonga asi ngapi ntani morwasinke vamati novakadona nava vhulira kuvatera Merongikido nondya membo

    Fwaturura nkedi zouhunga zepunguro nerongikido nondya ntani morwasinke ya karera mulyo Sihonena;

    - Kugwana, kufaneka nokutura tukarata konondya edi va pongayika ndi va rugana

    - momaruha gokuli siga-siga gaNamibia

    - Kuliyonga asi ngapi nomukunda dokulisiga-siga omu adi gava nondya konomukunda dopeke

    - Kugwana nonkedi dokulisiga-siga dokupungura nondya kembo nopomukunda gopankarapamwe (membo, farama yitora)

  • 29 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    SIPARATJANGWA HARADE 1 HARADE 2 HARADE 3

    - Kurugana elikido lyoporuzera nomofano, tukarata va tura konondya noyihoneneso yonondya, domarudi gokulisiga-siga

    Mugendo gepopero Sitambo-rongo Varongwa va hepa kukwategano mulyo gomugendo gepopero

    Matomporo Varongwa kuvhura;

    Matomporo Varongwa kuvhura;

    Matomporo Varongwa kuvhura;

    Kudimburura yidiviso yonzira momukunda gonkarapamwe, kufwaturura yiponga yomonzira, kulikida asi ngapi notaguruka nizra, papapero ntani kudimburura yiponga yoyinene monzira zokuza kosure Sihonena:

    - Faneka nokusingonona yidiviso yonzira

    - Kuliyonga asi ngapi nava vhura kukara vantu woporupadi, wonombasikora mo rugendo, kudimburura evega lyosiponga momukunda gopankarapamwe

    - Kuliyomberesa mukaro gomuwa govagendi porupadi/novasingi wono mbasikora

    - Kusingonona nzira zokuza kosure ntani dimburura mugendo goyiponga yoyinene

    Kusingonona asi ngapi novhura kukiara morugendo ngomugendi porupadi, mu perami metuwa sihonena;

    - Nomena ntani simwitira yokuhamena mugendo gomuwa nogu gomudona monkarapamwe

    - Kudana sidana asi ngapi novhura kukara papopero morugendo

    - Kutulisapo unkurungu womawoko womukaro gomuwa morungendo

    Kufwaturura epopero lyonzira nonompango dovasingi nombasikora sihonena;

    - Kufaneka nokutura nonkango koyidiviso yononzira yomulyopo yova singi wo nombasikora

    - Kuliyomberesa yidiviso yomawoko eyi nava vhura kulikida va singimbasikora, yidiviso yomawoko eyi nava gava vanamberewa womononzira nokukumburura pauhunga

    - Kugava ndi uyunga esingonono lyonompango dopantateko do mugendo govasingi nombasikora

    - Kuzigida vagendesi wonzira, kupura nokulimburura mapuro gokuhamena kepopero lyonzira novasingi mbasikora

    Yimeno ngo yinamwenyo yokuparuka

    Sitambo-rongo Varongwa va hepa kukwata egano asi yimeno momukunda gwawo ayo yinamwenyo yokuparuka ayo kwakara nomukunduruko gweparu (upingwa ndi erunduruko) elifano

    Matomporo Matomporo Matomporo

  • 30 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    SIPARATJANGWA HARADE 1 HARADE 2 HARADE 3

    Varongwa kuvhura: Varongwa kuvhura: Varongwa kuvhura:

    Kusingonona yimeno asi yinamwenyo yokuparuka eyi ya hepa mpepo, mema nosite sezuva yipo yi paruke sihonena;

    - Kutura tumbutogona mononkarero dokulisiga-siga: dimwe da hana mema, dimwe hena da hana site sezuva, nomena nye ekuro lyo yimeno

    - Kunomena yitji, yihwa nowayi womomukunda gopankarapamwe, nokuliyonga yihepwa yayo yompepo, mema nosite sezuva

    Kusingonona ndi kufaneka adi mene nombuto sihonena;

    - kukuna nombuto domarudi gokulisiga-siga monkinda nokunomena edi kupumina

    - Kutjanga nkedi ruganeso zoureruzo kulikida asi ngapi ava kunu mbuto

    Kulikida asi ngapi no ndandani doyimeno adi koko mema ntani kulikida yikwamoko yo site sezuva komahako sihonena;

    - Kutura sitetwa sosimeno momema gomaru vara gokulisiga-siga, nomena nye

    - Kutura tumbutogona monda mosite sezuva mononkarero dokulisiga-siga sihonena:

    - mosikopa, poruzera apa panakara site, kunomena elisinto lyoruvara gomahako

    Kusingonona ndi kufaneka omu nombuto sihonena;

    - Kukuna nombuto, kunomena nokufaneka eyungumuko, nokuliyonga malifano nomalisingo gado.

    Kusingonona yikwamako lyosite nomena kekuro lyo yimeno sihonena: Kurugana mahetaiko goureru va likide asi ngapi site nomema ayi gumu ekuro lyo yimeno

    Kusingonona mudi ngonokogweparu go yimeno nombya apa yikuru kutundilira konombuto dogoro koukurona yi karete nombuto donompe sihonena

    - Kusingonona omu yimeno ayi kuru yimeno kutundilira ko sintetwa pokusitapeka sintetwa

    - Pokusinomena nokudidilika ekuro lyayo nkenye sivike pokuruganesa grafika

    Kudimburura ku tumbura no kugava maruha goyithi, goyinhwa, noyi wayigoma unene po momukunda gwawo sihonena:

    - Kupongaika mahako, mazura

    Kudimburura yimeno yopamukunda komahako nokonombuto dayo sihonena:

    - Kupongaika nokuhetakanesa mahako nonombuto, nokudihangura mounene moyihwi (foroma) nomoma

    Kudimburura marudi goyitji yokulisiga-siga yomo mukunda gwawo pokuruganesa yidimbwiliso yokumoneka sihonena;

    - Kupongaika yihoneneso

  • 31 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    SIPARATJANGWA HARADE 1 HARADE 2 HARADE 3

    nombuto nonondandani ku hetakanesa nokutura ko tukarata tononkango

    - Kutjanga kamutango kokuhamena yitji, mahako nonombuto

    Kutumbura nokudimburura yimeno youhungu yomomukunda gwawo gopankarapamwe.

    - Kugwana yihonena yoyimeno youhungu neyi yahana uhungu

    - Kuliyonga asi morwasinke

    yimeno youhungu nava kuyisilika

    ruvara gado - Kuhetakanesa yimeno kukwama

    nombuto nomahako gayo - Kuruganesa nombuto ndi mahako

    vaninke mufano lyawayo

    Kudimburura maruha go yimeno yokulisiga-siga aga ava ruganesa ngono nodya sihonena;

    - Kuhangura yimeno kukwama komaruha gokulya ngamoomu nondandi, mahako, enyango nomadi

    - Kudimburura nokugava - Yihonena yomaruha goyimeno ava

    ruganesa ngonondya

    yomahako, nombya, nombuto nomazura gokoyimeno yilisiga-sigo noyitji

    - Kufaneka yimeno noyitji, ko tukarata tononkango

    - Kudimburura simeno sopa sirongo gwaNamibia, sedina Welwitschia Mirabilis nokufaturura asi morwasinke sakerera sokulikerra (sipesiyare)

    Kudimburura yimeno yokuvhura kuruganesa konomutji sihonena;

    - Kutura melikwamo yimeno neyi ayi yirugana sihonena;

    - aloe vera-antiodant; kuverura yironda

    - Kuninka unkurungu wokukwita maruha goyimeno ava Ruganesa konomutji Kuhangura yimeno youhungu neyi yokupira uhungu

    Kudimburura nombuto dokutunda moyimeno yokulikerera yomoNamibia ayi lihana Sihonena:

    - Kupongaika nombuto ndi yimutjakilili nokuliyonga asi ngapi ayi lihana Sihonena:

    - wayi, sitjisomusu - Kuruganesa nombuto ndi

  • 32 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    SIPARATJANGWA HARADE 1 HARADE 2 HARADE 3

    yimutjakilii mokuwapeka, ninka efano lilikide mbuto zene-zene ntani ngapi omu adi liharagana (harade 4?)

    Ylkorama ngo yina-mwenyo (yokuparuka)

    Sitambo-rongo Varongwa va hepa kukwata egano asi yikorama yinamwenyo eyi yakara noyikara ndi nonkareso zokulisiga-siga mavega nonkedi zerero

    Matomporo Varongwa kuvhura:

    Matomporo Varongwa kuvhura:

    Matomporo Varongwa kuvhura:

    Kusingonona yikorama (rambangako vantu) ngo

    Kusingonona nonzira dokulisiga-siga doyikorama (rambangako novantu)

    Kusingonona nongendeseso ndi nonkareso ayi ruganesa

    yinamwenyo yokuparuka eyi yahepa nondya, mema no uvando, yipo yiparuke

    - Kuliyonga yihepwa yopa ntateko ntani yinke ayi horoka nsene yihepwa eyi kapi vana yi gwanesa.

    omu ayi vhuru kugwana mema nonondya sihonena;

    - Kuliyonga nonzira dokugwanesa nondya nomema

    - Kuhangura yikorama novantu kukwama omu ayi gwana mema nonondya

    yikorama(rambanga ko novantu yipo , gendagure

    Sihonena: - Kudimburura maligumaguro

    gokulisiga-siga Sihonena:

    - kugenda kutuka, kukokava, kuzoga nangoso, nangoro…

    Kudimburura yidiviso yokumoneka yoparutu yoyikorama yoparutu yoyikoroma ye membo nonomukaro dayo dokulya (ndiso)

    - Kunomena yikorama yemembo, nokunongonona asi yinke ayili nokunwa ntani kupi ayi rara ndi kupwizumukire

    - Kusingonona malisigo gopokatji koyikorama yemembo neyi yomowiza

    - Kuliyonnga ndi kusimwitira

    Kudimburura nondya noyigwanwa yimwe peke, eyi atu gwana ko koyikorama yemembo ngamoomu yinguru, yikombo, nonzwi noyimuna (nongombe) sihonena;

    - Kukadingura katomeno konyama kopomukunda, nokudimburura maruha gonyama gokulisiga-siga aga atu gwana koyikorama yemembo.

    - Kupura mapuro mwenyo katomeno konyama kumwe nokutjanga masingonono gokudivikwa gonondya noyi gwana mo yonondya

    Ku hangura pokati yidimbwiliso yokumoneka yopatanteko yoparutu, yokulisiga-siga, yomukunda gopansitwe nkedi zokulya zoyikorama yomowiza yokulisiga-siga nomavega gayo melyenge lyonondya

    - Kunomena kufaneka noku singonona yimbumburu noyidira, emoneko, mukunda gopansitwe, nkedi zokulya novanyengi vayo

    - Kufaneka nokurameka mafano gelyenge lyonondya ga likide

  • 33 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    SIPARATJANGWA HARADE 1 HARADE 2 HARADE 3

    masanseko, kutota unkurungu ndi sidanwa va likide yikorama yemembo neyi yomowiza

    - Kudivilisa ndi kunongonona nomukaro dondiso (kulya) do yikorama yemembo

    ukwawo wopokatji koyikoroma yomowiza, magima gayo noyitomwa

    - Kuruganesa yiruganeso yokumoneka, yitjangwa yimwe, nomapukururo gokutunda keuyungokumwe kumwe

    negendeso lyokupongaika mauzera gokuhamena Yikorama yomowiza nga moomu; vamusunguru, mazoka gomadona, yidira yomomema, nomfi demefuta, nomfi domomukuro, mpungu no nonduno

    Kudimburura asi ngapi ntani morwasinke yikorama yomowiza eyi ya kareramekungo moNamibia

    - Kudivilisa asi yikorama yipipo eyi yahepa epopero ntani morwasinke

    - Kusingonona malisinto horoka moyikorama nga moomu tupu yinakuhwilira momalisinto gomanene goparutu sihonena;

    - Kupongaika mapukururo nomafano asi ngapi embimbidi omu ali sitinti kutunda kegungu dogoro li kakare simbumburu.

    - Kutjanga esingonono lye lisinto nomafano - (Mulyo unene: Varongwa

    kapisi hepero asi valironge ezi

  • 34 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    SIPARATJANGWA HARADE 1 HARADE 2 HARADE 3

    nkango tumbwiliso Metamorphosie)

    Mema eruganeso lyago, ekugo ntani enyateko

    Sitambo-rongo Varongwa va hepa kukwategano mulyo gomema, neruganeso lyago, ekungo nesilikiso po enyateko mema (unongo nediwo yirugana konentu moNkarapamwe)

    Matomporo Varongwa kuvhure

    Matomporo Varongwa kuvhure

    Matomporo Varongwa kuvhure

    Kufaturura asi morwasinke twa hepera mema nomulyo gomema gokuzera

    - Kuliyonga asi morwasinke twa hepera mema ntani morwasinke yakarera hepero asi mema gomazera gelike natu vhura kunwa

    Kufaturura asi ngapi ntani morwasinke mema nava hepera kugatulika nokugapungura momukunda nomomambo sihonena;

    - Kupura vakurona asi ngapi mema omu ava gapungura momambo ntani tjanga ngendeseso zoureru zokupungura mema

    - Kunongononga nonzira do kulisinga-siga dokupungura mema momukunda sihonena;

    - ndama, tenga - Kupulisira marumbasano gokufaneka - Kulikida pamundinda ndi mombunga

    asi ngapi ava pungura mema - Kuliyonga asi morwasinke mema

    gana kusesupira mema ntani morwasinke natu pilira kugahepeka

    Kudimburura nokufaturura ngendeseso zantaantani (zompe) nezi zopampo zo kuzereka ndi kukuhura mema sihonena;

    - Kuzigida murugani gokomberewa zomema aya fatuture ngendeseso zoku kukuhwa (kuzereka) mema ndi nsene hepero vakadingure evega oku ava zerekere (kukuhura) mema

    Kudimburura marunone gomema gopamukunda kumwe neruganeso mema gokuzera

    sihonena; - Kukadingura marunone gamwe

    gomema gopamukunda, noku kapura vagendesi nsene mema gakuhuka ndi hawe

    Kudimburura marunone go mema gopamukunda sihonena;

    - Kukadingura morunone gamwe gopamukunda no kuliyonga asi ngapi ava ga ruganesa; sihonena;

    - madiva marunone go pansitwe aga aga monayika kuga ruganesa moku

    Kutanta asi mema kupi kokuga gwana momokunda sihonena;

    - Kukonakona asi kupi atu gwana mema momukunda momakero gokumborora, nondama, nomukuro, matope marunone nangoso, nangoso..

  • 35 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    SIPARATJANGWA HARADE 1 HARADE 2 HARADE 3

    kutjanga (recount) eyi ono kudiworoka yokuhamena mudigu kugava masingonono goureru vali kide egano lyawo lyomema asi ngapi mema omu gazera(kuhuka)

    Kusingonona nokutotapo unkurungu va likide asi mema gokuzera (go kukuhuka) ngapi omu ava garuganesa

    Kudimburura mareteso po gamwe ntanteko zeyi ayi retesapo mema gonyata nomu nava yi kandanapo

    - Kukadingura ntundiliro zomema nokudimburura monontudiliro denyateko mema

    kwata nomfi nokukuhwa,mema, kugapungura monondama gokunwa,nomukuro ado dopansitwe kudiruganesa mokunwa nokukuhwa

    Kundimburura yihando omu ayi retesa po enyateko lyomarunone gomema ntani ngapi yikandana po sihonena;

    - kugwana asi yihando ngapi ava yi - zugumine zuguma momambo

    Kusingonona marunone genyateko lyomama kupitira mounafabrika, ntani kukufaturura asi ngapi omu nava gakandana po

    - Kuliyonga asi ngapi no fabrika nadi vhura kuzuguma ndi kupaka yikwamutji (chemical) noyi hando

    - Kuninka grafika zomafano roureru, zo likide marudi genyateko mema aga va gwana

    - Kutulisapo ekarata lyo kulisika nokulikida

    Kuliyongo nonkendi ndi nonzira doureru dokukandana po enyateko lyomema

    sihonena; kukuhwira kembo, kapisi momukuro) nokutunga po ekarata lyo monkonondwarongero

    - Kudana sidanwa sokulikida asi ngapi vantu nava hagekesapo enyateko lyomema

    Kundimburura asi yihanda ngapi ayi retesa po enyateko lyomarunone gomema ntani ngapi moku yikandana po sihonena;

    - Kugwana asi yihando ngapi omu ava yi zugumina momambo

    - Kudingura marunone gomema gopamukunda nokugwana nsene, mema ga nyata ndi walye kapisi noyihando yovanemho

    - Kutjanga mbilive ko fabrika

    zopamukunda nokupura omu ava zuguma yihando yawo

  • 36 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    SIPARATJANGWA HARADE 1 HARADE 2 HARADE 3

    - Ninka muzaro gononkedi do kuzuguma yihando yovanepata kupitaktana yokuyizugumina momukuro

    Epakero mbili lyo mukunda

    Sitambo-rongo Varongwa vana hepa kukwata egano mulyo gwepakero mbili mukunda gwetu moku gu tura gu kare guna zere (ediwo lyoyikwarugana mo nkarapamwe)

    Matomporo Varongwa kuvhura:

    Matomporo Varongwa kuvhura:

    Matomporo Varongwa kuvhura:

    Kufaturura nokulikida mulyo gwezereso nepakero mbili lyo mukunda

    Kufaturura nokulikida mulyo gwezereso nepakero mbili lyomukunda

    Kufaturura nokulikida mulyo gwezeresa nepakero mbili lyomukunda

    sihonena; - Kulihamenesa moyiviyauka

    yokuzeresa evega lyosure - Kuliyonga asi morwa sinke

    ezeroso lyosure lyakarera nomulyo li kulipa

    - marufo goku wapayike nkondwarongero

    -

    sihonena; - Kulihamesera moyiviyauka

    yokuzeresa nkarapamwe zomukunda ndi evega lyosure

    - Kutjanga kamutango kokuhamena epakero mbili mukunda

    sihonena; - Kulihamesero moyiviyauka

    yokuzeresa nkarapamwe zomukunda ndi evega lyosure

    - Kutjanga yitundwa mo yoyisupi yokuhamena ezereso lyosure

    Nkareso noyirugana yoyuma

    Sitamborongo Varongwa vana hepa kukwata egano asi yuma kwakara nonkareso ntani neruganeso lyokulisiga-siga nomu tupu atu yiruganesa(nkareso)

    Matomporo Varongwa kuvhura ku:

    Matomporo Varongwa kuvhura ku:

    Matomporo Varongwa kuvhura ku:

    Dimburura nokusingonona yininke yokuvhura kudama ndi kufuga-fuga momema sihonena;

    - Kuhetaika yininke noku vhura kunongonona nsene ayo kudama ndi kufuga-fufa

    - Kuhangura yininke dama ndi kufuga-fuga

    Kusingonona malisigo gourerumo goyimoneka yonkareso zeyi yoyikukutu neyi yomema-mema sihonena;

    - Kutjira yikwa mema moyipako yoikulisinga-siga, mokulikida asi ngapi ayi gusa sihwi (foroma) yosipako; yoyikukutu ngwendi; tupundi twetungo, nopena dekara nangoso, nangoso... ayo kutamesa

    Kusingonona malisigo gomanunu gonkareso zopamonekozeyi yoyikukutu, yomema-mama nohasi (munku)

    - Kuninka kuhetaikera kumwe nomema pokugatendeka noku ga genyeka ga kukute (eterengenze) hasi (munku)

    - Kutjanga ngendeso zoku likida asi ngapi notendeka noku

  • 37 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    SIPARATJANGWA HARADE 1 HARADE 2 HARADE 3

    nawa yihwi (noforoma) yayo genyeka mema

    - Likida asi ngapi yininke yimwe

    yoyikukutu (erova) atu vhuru kuyihonga (ku umba-umba) yi gwaneke mosipako ndi mosihwi (foroma) simwe, nye nokuvhurasi kuyitjisa mo, nye ayo kapisi youna mema

    - Likida asi ngapi yininke yimwe yoyikukutu ngwendi (roso) atu vhuru kuyitjira mosipako nye ayo kapisi youna mema-mema

    Mukarompepo yinema nomukunda

    Sitamborongo Varongwa vana hepa ku kwata egano asi ngapi mukarompepo omu agu kundama mukunda gwetu (ngendeso sononkondo devhu)

    Matomporo Varongwa kuvhura ku:

    Matomporo Varongwa kuvhura ku:

    Matomporo Varongwa kuvhura ku:

    Kusingonona elisinto lyo yinema nomukaro mpepo gwa nkenye ezuva sihonena;

    - kunomena mukarompepo nkenye apa, nokurugana ka karata koureru, mutenya maremo, mvhura, mpepo, utenda ugenya, upyu, upyu unene

    Kufaturura asi morwasinke yikara yomukarompepo ayi lisintire Sihonena;

    - Nkenye apa, nomena nokutjanga pekarata,nokuhamesera elisinto lyoupyu ekaropo lyomvhura, mpepo nomaremo

    Faturura asi morwasinke yikara 2 yomukarompepo ayi lisintire sihonena;

    - Tjanga nkenye apa enomeno lyomukarompepo nokulihamesera kelisinto lyonkaro upyu, ekaropo lyomvhura mpepo nomaremo

    Kutumbura mudwaro nonondya edi dawapera poyikara yomukarompepo sihonena;

    - Kuhetakanesa mafano go

    yidwara kumwe nomukaro mpepo

    Kusingonona yikwama ko yoyinema yine kovantu nokomukunda

    sihonena; - Kudimburura elisinto lyoyinema - Kusimwitira (kuliyonga) marudi

    gomaudano ava dana mosiruwo yoyinema yokulisiga-siga

    Kusingonona yikwamako yoyinema koyimeno nokoyikorama sihonena;

    - kupura mugendesi gomukunda gonkarapamwe yokuhamena yimeno noyikoroma eyi ayi paruka momvhura nomomaruha

  • 38 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    SIPARATJANGWA HARADE 1 HARADE 2 HARADE 3

    - Kusingonona mudwaro gokuwapera poyihorokwa yimwe yongandi ndi poyikara yomukarompepo, kutota po ruha rounkurungu o likide mudwaro gokuwapera

    - Kufaneka nokutura nonkango koyidwara yokulisiga-siga

    - Kutjanga ensansekototo lyokuhamena apa ndandango za hanzerere, apa mundiro gwa zonagwire sure, nangoso....

    gorukukutu gaNamibia - kudingura maruha romukunda

    po yoyinema yokulisiga-siga ntani tjanga muzaro goyimeno noyikorama eyi ya tunga mo

    Evhu, kwedi kwetu,ngendeso zetu zoupyu wezuva nouzuni naunye.

    Sitambo-rongo Varongwa vana hepa kukwata egano malitundakano gopokatji kevhu, kwedi, ngendeso zoupyu wezuva (evhu nokupitakana po)

    Matomporo Varongwa kuvhura:

    Matomporo Varongwa kuvhura

    Matomporo Varongwa kuvhura

    kusingonona yimoneka (yininke) eyi ayi moneka usimbu sihonena; yekeguru

    Kusingonona asi ngapi eguru ali lisinti mutenya nomasiku

    Kusingonona mufano yeguru noyinema sihonena;

    - Kunomena kuliyonga nokufaneka yininke yekeguru sihonena;

    - ezuva, kwedi nombungururu nonopuranete dimwe

    - Kuliyonga yiponga yokutara kuvyukilira kezuva

    - Kunomena nokuliyonga maruvara, apa ali toko ezuva.

    - Kunomena asi ngapi ava kumono kwedi masiku ntani pamwe posiruwo somutenya

    - kunomena nokuliyonga omu aku sovagana usimbu posiruwo sokufu, ano konyima po kurombo

    - kunomena ure wonomundunduma mosiruwo somutenya

    Esininiko, eligumaguro nononkondo doupyu

    Sitambo-rongo Varongwa vana hepa ku kwata egano asi esininiko eligumaguro nononkondo ose kuyiruganesa meparu lyetu lya nkenye ezuva (nonkondo doupyu)

    Matomporo Varongwa kuvhura ku:

    Matomporo Varongwa kuvhura ku:

    Matomporo Varongwa kuvhura ku:

    Kudimburura nontundiliro doureru dononkondo (energy)

    Kudimburura asi ngapi ntundiliro zononkondo ava diruganesa nkenye

    Kusingonona eliyombereso lyokupungura nonkondo

  • 39 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    SIPARATJANGWA HARADE 1 HARADE 2 HARADE 3

    sihonena; - Kufaneka mafano go kulikida

    ezuva, mpepo noyikwamawoli. Sihonena;

    - (kuzwida etuwa nomawoli) - Kudimburura ezuva asi yilyo

    ntundiliro zonene zononkondo (doupyu)

    Kudimburura yikwamako yononkondo (energy) ntani yinke ayi ninkisa yininke yirugane, yi kure nokuligumagura Sihonena;

    ezuva sihonena;

    - Kudana sidanwa sokutura mawoli metuwa, kudimisa rutjeno monzugo, kuruganesa nosera, kuhwameka sitorohwa

    - Kusingonona asi ngapi atu ruganesa nonkondo dezuva sihonena; tu mone nawa mosiruwo somutenya, kupyapyaresa , kekuro lyoyimeno, konondya koukanguki wetu

    (energy) doupyu nomauwa gawo sihonena;

    - Kurugana ekarata lina likide mavero vana zedire, pungure upyu

    - Kusinga hansa kupitakana kugenda; kudimisa noramba kupita po kudiruganesa.

    - Ku gwana yokuhamena nonkondo upyu wezuva asi morwasinke ava diruganesere omu moNamibia

    - Kunomena no kuliyonga asi ngapi mpepo azi ninkisa yininke yiligumagure, ezuva alyo kugava upyu no site ntani

    - Kuninkisa yimeno yikure, yininke kuligumagura pokuyisindika nopo kuyikoka

    Kudimburura asi ngapi nonkondo (energy) adi ligumagura sihonena;

    - Ku nomena asi ngapi upyu wokutunda komundiro au gendi u kasike kopoto vana kupyapyareka, kufuda ruhunga ruligumagure

    Kudimburura asi ngapi nonkondo (doupyu) adi vhura kusinta foroma(sifano) sihonena:

    - Kunomena nokulida asi ngapi ali gava ezogerero esango mbara, kufudira mosingumi ndi kutoona pongoma kugava muhagaro

    Kudimburura yikwamako yononkondo devhu

    - Kunomena nokulikida asi ngapi yininke ayi gwire pevhu zevhu ndi ayi kara pevhu

    - Kunongonona asi morwasinke yininke yomukumo ayi gwire usimbu pevhu kupitakana yininke youreru

  • 40 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

  • 41 NIED Syllabus: Environmental studies Junior Primary Phase 2014

    Maunongo gopantateko aga gana kukwama ko, kuvhura ku ga tungira mo suma zoNsitwe zoMukunda ntani kuvhura kugakonakona. Didilika asi unongo wokuresa nokutjanga no maunongo gombareso zononomora, unenepo meli