MINISTRY OF EDUCATION JUNIOR PRIMARY PHASE … e limonena meumbo, kovakwanedimo vaye, momudingonoko,...
Transcript of MINISTRY OF EDUCATION JUNIOR PRIMARY PHASE … e limonena meumbo, kovakwanedimo vaye, momudingonoko,...
ENVIRONMENTAL STUDIES SYLLABUS
GRADES 1-3
OSHIKWANYAMA VERSION
Republic of Namibia
MINISTRY OF EDUCATION
JUNIOR PRIMARY PHASE
FOR IMPLEMENTATION: 2015
2
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
Ministry of Education National Institute for Educational Development (NIED) Private Bag 2034 Okahandja Namibia © Copyright NIED, Ministry of Education, 2014 Environmental Studies- Oshikwanyama 1-3 ISBN: 978-99945-2-052-7 Printed by NIED Website: http://www.nied.edu.na Publication date: 2014
3
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
Oshikalimo
1. Etwalemo .................................................................................................................................. 4
2. Omakanghameno .................................................................................................................... 4
3. Omalalakano ............................................................................................................................ 4
4. Ehovakanifohongo ................................................................................................................... 5
6. Omukalo wokuhonga nokulihonga ........................................................................................ 7
7. Omapyokoko okexulilo leendodo dopehovelo .................................................................... 8
8. Etalululo nokushikulafanifa pakutula kumwe okudja pongudu yotete fiyo ondodo 3 .. 11
9. Oshikalimo shelihongo.......................................................................................................... 23
10. Etaloshiivo .............................................................................................................................. 57
10.1 Elalakano letaloshiivo ........................................................................................................... 57
10.2 Omaludi etaloshiivo lelihongo .............................................................................................. 57
10.3 Omafatululo omadidilikodanda ............................................................................................ 58
10.4 Omilandu di yela detaloshiivo (tali) la twikilafana ............................................................. 59
10.4.1 Etaloshiivo tali twikile lina li sheywa/ ina li longekidwa .................................................... 59
10.4.2 Etaloshiivo talitwikilela sheywa/longekidwa....................................................................... 59
11. Omusholondodo woitya tai hangwa momufindahongo womudingonokohongo nomafatululo
ayo ........................................................................................................................................... 61
4
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
1. Etwalemo
Omufindahongo ou otauhokolola osho sha halikila elihongo netaloshiivo lOmudingonokohongo
(mOshikwanyama) meendodo 1-3 mehongo lopedu. Owa kwatela mo omanenedilaadilo ehongo
longhalafano nomaxupilo, loukolele, leameno noitungilutu, nolwounongononi woushitwe. Onghee
omufindahongo ou owa kwatelwa moitukulwa yelihongo ngaashi ‘onghalafano nomaxupilo’,
‘oukwatya’ ‘nounongononi woushitwe’ ashike oi na ekwatafano noilongwa ikwao yomufindalandu.
Oilalakanenwa, omalalakano elihongo nomapyokoko oo a andjanekwa pokati koilongwa oyo imwe
yomwaayo yafimana mehongo momufindalandu aushe. Opo ku hangikwe omalalakano,
oshilongwa eshi osha pumbwa eetundi doshilongwa di li 3 (meendodo 1-2) neetundi doshilongwa
di li 5 (mondodo 3) moshivike.
2. Omakanghameno
Elihongo kombinga yonghalafano otali va kwafele ovahongwa va mone voo va udeko
omakwatafano pokati kovanhu, nopokati kovanhu nomidingonoko davo. Elihongo eli oli na sha
nekwatafano momudingonoko wonghalafano, wehongo lopashiwana, wopapolotika,
wopamaxupilo, wopamifyuululwakalo nomudingonoko wopaushitwe. Otali kwafele ovahongwa va
ka kale ovakwashiwana ve na oshinakuwanifwa momudingonoko wavo, tashi pitile
mokuyambulapo ounongo wapumbiwa, eudeko, owino, eenghedi noha shi tungu po omukangha
womanenediladilo mahapu a yooloka okulihonga edu, ondjokonona, ounamapya nounaimuna
owino wonghalamwenyo nounangeshefa oo oovahongwa tava ka hongwa meendodo dokomesho.
Osha pumbiwa unene ovahongwa vomeendodo dopedu vaxume komesho meitavelo
nomeenghedi diwa kombinga youkolele, eameno noitungilutu. Ponghatu apa ovahongwa ova
pumbwa okulikola owino tau kalelele kombinga yonghalamwenyo, ounongo neenghedi dina sha
nonghalamwenyo ina oukolele, okuninga oukaume, okukondolola omaliudo, okuungaunga
nomauyahame, okukala nondjungu monghalo yanyika oshiponga, okudidilika omalunduluko
molutu nokulihonga nhumbi ve na okukala meameno. Mahapu omomanenediladilo aa opehovelo,
oo ekanghameno lehongo lowino yonghalamwenyo olo ha li yandjwa meendodo dopokati fiyo
omeendodo dopombada.
Osho she lihongwa kovahongwa shi na sha nounongononi woushitwe, otashi lalakanene
okuhapupalifa eshiivo neudeko lovahongwa kombinga youkwatya wounyuni omo ovahongwa ve li
mo. Eshi osha kwatela mo eudeko nghee ovanhu hava longifa omidingonoko davo dopaushitwe,
opo va wanife po eemhumbwe davo dopaunhu. Osha kwatela mo yo eudeko nhumbi
omudingonoko tau filwa oshisho, nhumbi omudingonoko tau dulu okulundululwa momikalo odo
tadi u kaleke po. Okudiladila kwomoule, okupekapeka oinima, okufatulula omauyelele, nokutula
moilonga ounongo wa dja momalolelo, osha pumbiwa mokuuda ko ongushu nomangabeko
eshiivo lounongononi woushitwe, nonghee tu na oku i longifa monghalo yefiku keshe. Natango,
okulikola owino, eudeko neenghedi ponghatu ei yopehovelo, osha fimana melihongo lokomesho.
3. Omalalakano
Omalalakano oshilongwa shomudingonokohongo oo oku:
5
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
Okuxumifa komesho ehalo lokueta po sha shaye mwene nondjungu, loku pulapula
nolokuhafela ounongo mupe. Okukwafa ovahongwa va dule okukundafana oinima
neendunge, okuninga omapekapeko nokundjadjukununa, okuninga omalolelo, okudiladila
paunongononi, okukandula po omikundu, nokulitula mo moinyangadalwa;
Okukwafela ovahongwa va kale nelineekelomwene, elishiivomwene, elifikamenepo
neudeko lounyuni omo ve li;
Otashi kwafele ovahongwa va mone ounongo, eudeko, owino, omapyokoko, eenghedi
nonhodi ya pumbiwa meputuko lavo lopanhu, shelikolela komalunduluko omoshiwana
shaNamibia;
Okuxumifa komesho eenghedi omukalondjikilile, ounongo wawedwa po noinyangadalwa
oyo ta i yambula po oukolele wopalutu nowopamadialdilo
Okuyambula po omilandu damangulukila aveshe pofikola, moipambele yehongo,
nomonghalamwenyo yaye mwene;
Okuxumifakomesho oshinakuwanifwa shomuhongwa keshe mekwatafano navakwao,
novaneumbo/ovakwanedimo laye, momudingonoko nomoshiwana ashishe;
Okuyambula po eemhito doufikepamwe dovalumenhu novakainhu, va dule ku kufa
ombinga shifike pamwe nopauyadi moikandjo aishe moshiwana nomoikandjolonga
yopamaifano aishe;
Okuyambula po eenghedi diwa di na sha nomashongo elongelokumwe, oilonga
nokungeshefa;
Okuxumifa komesho eudeko nghee oinima oyo i na omwenyo, oinima oyo i he na
omwenyo nomudingonoko ya pumbwafana.
Okuyambula po ekufombinga lovahongwa moinyangadalwa tai ningwa i xupife nokukaleka
po omudingonoko wopaushitwe.
4. Ehovakanifohongo
Ehovakanifohongo olo oufemba womuhongwa keshe nohaliyambula po ekufombinga mehongo, ilo
okumona omhito momilandu dihapu dehongo daadjakana nomomayakulo oo haa yandjwa
mehongo lomeefikola daavo ve he na omaupyakadi. Osha tungilwa komilandu dokuyambidida
nokutyapula ou lili/omayooloko hau hangika mokati kovahongwa AVESHE nokukufa po oingabeki
AISHE melihongo.
Ehongo lopetameko otali longekida oshiwana/omudingonoko ngaashi shi li sha teelelwa
mondjodifaneko yaNamibia yomudo wo 2030, dokuyambulapo ehovakanifohongo. Ovahongwa
tava mono oiimbi/omashongo noshoyo eemhumbwe dimwe melihongo lavo navo otava ka tulwa
meefikola daaveshe, neemhumbwe davo otadi kaungaungwa nado tashi pitile mokulongifa
oikwafifohongo nomelongifo lomikalo dokuhonga da yooloka ngaashi tashi pumbiwa. Ovahongwa
ava ve na omaunghundi manene noi tava dulu okulikola sha meefikola daaveshe, otava ka
kwafelwa she likolelela keemhumbwe davo moungudu veyambididohongo, eengudu ile eefikola de
likalekelwa fiyo efimbo apa tava dulu okuya meefikola daaveshe apa tashi dulika. Omufindahongo,
omikalohongo noikwafifohongo oya longekidilwa owina okuwapalela ovahongwa
vomoiputudilohongo ei.
Omukalo wehongo lomuhongwa ta dana onghandangala mehongo (LCE) otau wapalele
neenghono ovahongwa ovo ve na omaunyengwii mokulihonga shaashi oha li diinine kwaashi
ovahongwa ve shi nale noku va kwafela vatambule/ velikole / vamone eshiivo nounongo mu pe.
Omutungilo womufindalandu wehovakanifohongo owa tofa mo omapyokoko oo ovahongwa ve na
6
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
omaunyengwi mokulihonga va pumbwa okushiiva/okupya muo. Omafanekondunge
eyambididohongo loohandimwe oku na okulongekidwa opo akwafele nokungushupika omukomoko
welihongo pauhandimwe lovahongwa ovo ve na omaunyengwi mokulihonga.
Omilandu dawedwapo dokulongekida okulonga noku lihonga meengulu dehovakanifohongo otadi
(dulu oku) hangika momutungilo womufindahongo wehongo la hovakanifwa (2012). Omilandu edi
otadi ka kwafa ovahongwa AVESHE va likole eshiivo, ounongo neenghedi oku vakwafela va
findane mounyuni wonena wa kitakana, womalunduluko taa endelele nosho yo wounongononi,
omakwatafano nomauyelele mahapu.
Ehongo leendodo dopedu otali yambula po eemhito difuke pamwe dovalumenhu novakainhu
notashi etifa opo ovahongwa va dule okukufa ombinga moinyangadalwa shi fike pamwe. Ovahongi
nava shiive nokuuda ko nhumbi ve na okuyakula ovahongwa shi fike pamwe, noikwafifohongo
aishe tai longifwa nai yambidide oipambele youkakwashike koo okanhu pauyuuki.
Oshafimana okukwatela mo omanenediladilo oukakwashike koo okanhu moipapembele
yopanghalafano opo kupendulwe eudeko lomashundulo enasha noukakwashike koo okanhu,
nghee oufikepamwe wangabekwa, nonhumbi oufikepamwe moinima aishe yonghalamwenyo tau
yambulwapo. Moinyangadalwa younongononi yapamba okukonakona omudingonoko
wopaushitwe, osha fimana unene oukadona novamati va kale ve udite etumba okudja pehovelo
opo va kale ve na omukumo wokutwikila okulihonga ounongononi woushitwe momukomoko
welihongo lavo nomonakuiwa.
5. Okukwatafana noilongwa ikwao noitavakani/oikambakani
Oikambakani melihongo oya kwatela mo elihongo lomudingonokohongo, oHIV noAIDS, ehongo
lomuvalu wovakwashiwana, ehongo loufemba womunhu noudemokoli, omauyelele
nomakwatafano opautekenika, neameno lomeendjila. Aishe ei oya etwa momufindalandu, shaashi
keshe shimwe, otashi ungaunga nomaupyakadi nomashongo nomalunduluko moshiwana shetu
shaNamibia. Ovahongwa vetu aveshe ova pumbwa:
okuuda ko oukwatya womaupyakadi nomashongo aa
okuuda ko nhumbi omaupyakadi nomashongo aa taa kumu oshiwana
okuuda ko nhumbi omaupyakadi nomashongo aa taa dulu okupalamenwa moitukulwa yavo
Omaupyakadi nomashongo a didilikwa oaa:
Efiloshisho neketwato nawa leedjo detu dopashitwe
Oilanduli ya etwa koHIV noAIDS
Omikundu dopaukali-nawa tadi etwa kekakeko lewangadjo, keenghedi/omikalo
dokuungaunga noundjuwo noyeekelwashi da hamakasha
Omakuyunguto opa nghalafano a etifwa kokuhena oufikepamwe nokupangela oko haku li
dimbike oufemba noinakuwanifwa
Etonatelo lomeendjila la nghundipala
Omaupyakadi oo twa taalela mounyuni
7
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
Ihapu yomoikambakani/tavakani ya tumbulwa oya kwatelwa mo nale moipalanyole ile
momanenediladilo omo mufindahongo womudingonokohongo. Momufindahongo omu omuna
oihopaenenwa ihapu yomakwatafano makwao koikambakani, ndele oshihopaenenwa ashike
shimwe moshikambakani keshe sha yandjwa pedu:
Ehongo lomavalulo
ovakalimo
Ehongo loufemba
omunhu
noudemokoli
Ehongo
lounongononi
o-HIV no-AIDS
Ondodo 3
Oikwamatungo:
Okuyelekanifa
omalukalwa/omaumbo
opamifyuululwakalo
nomalukalwa
omatungo
opashinanena
(nokutya openi taa
dulu okumonika)
Eendodo 1-3
Efiloshisho lomunhu
mwene meenghalo
da nyika oshiponga:
hokokolola to longifa
heeno/ahowe
noufemba woye
wokutya heeno ile
ahowe.
Ondodo 2
Okukwatakanifa:
hokolola/omaludi
omakwatafano haa
longifwa
momidingonoko.
Eendod 1-3
Hokolola/nhumbi tu
na okukala novanhu
ovo ve na ombuto
yoHIV noAIDS
6. Omukalo wokuhonga nokulihonga
Omukalo wokuhonga nokulihonga owa kanghamena kehongo lomuhongwa oye ta dana
onghandangala ngaashi sha fatululwa pamilandu douministeli nomufindalandu nomomaufo
ehongo. Omukalo ou otau etifa ehongo longushu ngeenge omilandu edi tadi tulwa moilonga.
Shawedwa po, omukalo wehovakanifo oo oshishonekwa mokuhonga nomokulihonga mehong
leendodo dopedu.
Elalalakano olo okuxumifa komesho elihongo neudeko, eshiivo, owino nomikalo tadi kwafele
mexumifo komesho loshiwana. Omuhongwa keshe ota etelele ounongo mu hapu owo omuhongwa
keshe e limonena meumbo, kovakwanedimo vaye, momudingonoko, nomekwatafano laye
nomomudingonoko. Ehongo mofikola na li kwatelemo, na li tungile ko, naliwede ko nokutula
koshiyelekifo osho omuhogwa eshii nale.
Ovahongwa ohave lihongo nawa nendjangumuko ngeenge tava kufa ombinga moinyangadalwa
nomokweeta po sha. Omuhongwa keshe oku li lile paemhumbwe daye, pokulihonga, pashiivo
nopakudula okulonga sha. Omuhongi na kale ta dulu okuyandja ekwafo tali wapalele eemhumbwe
dovahongwa aveshe nokuyukifa elihongo lovahongwa ngaashi tashi wapalele. Omikalo
dokuhonga odi na kukala da yooloka, ashike nadi kale tadi dulu okulundululwa nokuwapalela
moileshwa.
Omuhongi na tokole, she likwatelela koilalakanenwa yelihongo nokomapyokoko taa hangikwa,
onaini sha wapala omuhongi a longe nawa-nawa oshikalimo shOmudingonokohongo; onaini sha
wapala oku efa ovahongwa ve li kongele omauyelele voo vene; onaini va pumbwa okuwedelwa po
komuhongi; onaini va pumbwa ekwafo nefindilomo; onaini pe na exumokomesho mokulimonena
8
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
ounongo nomauyelele oo va pumbwa okulandula; ile onaini ovahongwa tava tuwa omukumo va
longe nokukonga eudeko kuvo vene.
Okuhonga moungudu, momapando, koumwe nooumwe, ile mongudu aishe motundi
yOmudingonokohongo nashikale hashi longekidwa luhapu. Elongelokumwe mokulihonga nali tuwe
omufindo apa tashi dulika. Eepoloyeka dokulonga moungudu otadi dulu okulongifwa luhapu kwa
talika kutya ovahongwa ove na eshiivo lokulongela kumwe. Eshi ovahongwa tava xumu komesho
mowino wopaumwene, panghalafano, paunongo womakwatafano, otava dulu okupewa
oshinakuwanifwa shihapu va kufe ombinga melilongekido nometaloshiivo loilonga yavo vene, tashi
ningwa mewiliko lomuhongi. Ope na eemhito dihapu dokuhovakanifa osho tashilihongwa.
Oshihopaenenwa: ovahongwa otava dulu okulongifa owino wavo wokunyola, womivalu
nowoungoba va ulike eudeko lavo mOmudingonokohongo.
Oshitukulwa shomudingonoko wopaushitwe momufindahongo omu, osha shoneka oku li monena
eshiivo, owino neenghedi tashi pitile momukalo wokuninga omapekapeko. Ounona paushitwe ove
na okatale konawa kombinga younyuni wavo, onghee nava pewe eemhito dokupula omapulo,
dokuninga omafaneko nomakonakono, ndele tava lolo omaitavelo avo kombinga younyuni.
Oinyangadalwa yatya ngaha inai pumbwa oilongifo yelikalekelwa: oinima ya keshe efiku
momudingonoko wavo otai wapalele mehongo leendodo dopehovelo. Oinyangadalwa oyo hai
pumbwa okuningwa komunhu-mwene ohai pendula movahongwa eenghudafana danyika
okukonakona. Eshi ohashi yambida exumokomesho nelideulo lelaka olo lapumbiwa movahongwa
opo vaudeko. Oukolele, eameno noitungilutu noitukulwa yomudingonoko wopanghalafano oya
pumbwa oudindoli welaka, nefimbo la wana nali longifwe okukwafela ovahongwa va dule
okuholola osho tava diladila.
Okushiva ovaleli vopaitukulwa novanawino keengulu dofikola oha ku weda ohokwe nongushu
koileshwa. Okutalela po omidingonoko dopopepi kumonike eedjo domeva, oinamwenyo, oimeno
neenhele dokulongela/eta po sha oha shi yandje omudingonoko wa yambapala wokulihonga oo
itau dulu okuhopaenenwa mongulu yofikola. Ovahongi otava tuwa omukumo va longife
omidingonoko davo onga eedjo dehongo di na ongushu.
7. Omapyokoko okexulilo leendodo dopehovelo
Ovahongwa aveshe eshi tave ya mondodo 1 ova teelelwa va kale va longekidwa panghalafano,
pamaliudo, pamadiladilo, nopalutu okuhovela ehongo lopambelewa. Oivike yotete itano yondodo
1 nailalakanene oinyangadalwa yelilongekidilo lehongo mofikola.
Mokumana Omudingonokohongo weendodo dopedu, pexulilo londodo 3, ovahongwa ova teelelwa
va kale tava dulu okuulika omapyokoko taa shikula:
Omudingonoko wopaushitwe
Ovahongwa nava hokolole omitungilo, oilonga nedingonoko longhalamwenyo yoimeno
noinamwenyo momidingonoko davo dopopepi. Nava yelife efimano leedjo domeva mayela
nokutongomona oilanduli yenyateko lomeva nonghee li na okukeelelwa. Nava tongomone noku
ulika nhumbi ve na okufila omidingonoko davo oshisho.
Nava hokolole omaukwatya oinima ikukutu, oikunguluki nomiku. Nava ninge omakonakono
onghalo yomhepo nonghee onghalo yomhepo ye va kuma voovene, eenghalo davo, omidingonoko
davo dopanghalafano nodopaushitwe. Ohava tongomona omaludi oikwaenghono, elongifo
9
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
loikwaenghono no monghalo yefiku keshe nomikalo dipu dokukwata nawa eenghono. Ohava yelifa
kutya omolwashike etango la fimana noku hokolola omaukwatya eli lile pefimbo loufiku lomutenya
nopomafimbo omudo a yooloka.
Nava ete po oupulo vapu nokutengeneka ngee tava konakona, okulongekida nokuninga
omakonakono mapu tava longele kumwe. Nava longife eenghedi dokuyeleka sha ndele tava
shange omauyelele oo va mona tava longifa ougrafa vapu noumhungu. Nava shivifile vakwao
kombinga yomakonakono ndee tava yandje omafaneko ayeleka.
Oukolele, eameno noitungilutu
Ovahongwa nava fatulule efimano lokukala monghalamwenyo i na oukolele, nava hokolole nhumbi
oikulya ina okutuvikilwa nokulongekidwa nawa ndele tava tongomona okulya ku na oukolele. Nave
lideule oukoshoki wopaumwene nokutongomona omaliudo nomalunduluko omolutu.
Nava hokolole nhumbi ve na okulifila oshisho voo vene, nhumbi ve na okufila oshisho vakwao
nokuulika nghee ve na okukala kaume/kahewa muwa. Nava tofe mo nghee ve na okukala
meameno meenghalo odo da nyika oshiponga nonghee ve na okukala ohanda. Nava hokolole
eenghedi deameno lomeendjila lovaendi vokolupadi, ovatwaalelwa moyeendifo novalondi
voumbashikela.
10
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OSHO INASHI TEELELWA
Eeprojeka Paumwene
Omapekapeko
nomakonakono
Omatalokonakono
noilanduli yonghalo
yomhepo
Ovaenda /
ovatalelipo pofikola
Eshiivo lakwalu
keshe
Omalweendo-
konaakono
Oiholikenima
Omalolelo
Oiningwanima yopefimbo
nomaxumokomesho
Oushitwe
Omadimbuluko omadalo
noiningwanima ikwao
yepata
Omudingonoko wopanghalafano
Ovahongwa ohava kwatafana nawa momudingonoko wavo wonghalafano nowomifyuululwakalo.
Ohava hokolola omayakulo opanghalafano oo haa yandjwa moitukulwa yavo, omaukwatya
epandela laNamibia noilimbo yalo, ndele tava hokolola efimano lomafiku omatyapulo opashiwana,
opamifyuululwakalo no opamaitavelo. Nava yandje omayooloko pokati kovaleli
vopamifyuululwakalo naavo vopapolotika.
Ovahongwa nava hokolole omayooloko moipambele yomaumbo, momakwatafano nomoyeendifo
moitukulwa yavo, noku tongomona omaifano amwe po nomangeshefo moitukulwa yavo. Nava tofe
mo eedjo dimwe dopaushitwe da Namibia nokukufa ombinga moinyangadalwa yomangeshefelo.
Omanenediladilo ‘Omudingonoko Woghalafano’, ‘Oukolele’, ‘Eameno nOitungilutu’,
‘nOmudingonoko Wopaushitwe’ ina i talika ko ongo oitukulwa ye li kalekelwa, onghee oipalanyole
oina okuhongelwa moku i tavakana aishe itatu. Shikwao sha wedwa po, ovahongi nava didilike
kutya ope na oitukulwa imwe oyo i na okuhongwa yelikalekelwa pefimbo la nuninwa tali kalelele
momudo wofikola. Oitukulwa ei otai dulu okungudupikwa koshi yoshipalanyole tashi ifanwa “osho
inashi teelelwa” ngaashi sha ulikwa mefano tali lshikula, oshoyo nai hongwe pomafimbo omomudo
taa wapalele ilo eshi ohokwe yoitukulwa oyo tuu oyo tai tukuluka:
8. Etalululo nokushikulafanifa pakutula kumwe okudja pongudu yotete fiyo ondodo 3
Eyokomesho mounongo, meshiivo nomeenghedi momukokomoko wehongo leendodo dopedu ola
hololwa melandulafano tali shikula. Ashike, oshikalimo shelihongo meedodo dopehovelo lela
inashi kwatelwa mo momushangwa ou, sho otashi hangikwa momufindahongo wongudu ya
tetekelela ondodo yotete (oshikunino).
Omudingonokohongo ouna oitukulwa yelihongo oyo tai ka ninga oihongwa yelikalekelwa (ng:
Ehongo loushitwe nEhongo loundjolowele, Ehongo longhalafano, Ounongo wonghalafano, nsh.t).
Oilongwa yondodo 4 oya kwatelwa mo nelalakano ku ulikwe eshi tashi landula konima yo ndodo 3.
OMUDINGONOKO WOPANHGALAFANO
ONGUDU YA
TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3 ONDODO 4
OVAKWANEDIMO NOMIDINGONOKO
Okutofa mo
nokutumbula oilyo
yovakwanedi-mo
nokutofa mo
oilonga, omaufemba
noinakuwani-fwa
yoilyo yovakwanedi-
mo
Oku yoolola pokati
komakwatafano
oo mawa naa a
nghundipala
movakwenedimo
Okuyelifa kutya
omolwashike sha
fimana okukala
oshilyo
shovakwanedimo
Okuhokolola
nhumbi
oinakuwanifwa
yovakwanedimo
kwafelafana
Ounongo
wonghalamwe-
nyo
Eudeko lomoule
leenghedi
nomalihumbato
mawa
ovakwanedimo
Okuyandja
ouyelele
womondjila
kombinga yofikola
yavo
Okuyandja
ouyelele
womondjila
kombinga
yofikola yavo
Okuyandja
ouyelele
womondjila
kombinga yofikola
yavo
Okutumbula
omaludi omayakulo
noomaifano a
yooloka noilonga
oyo hai longwa
koshilyo keshe
momudingo-noko
Okutumbula
ovayandji
vomayakulo
opaunamiti
opehovelo
meumbo
nomomudingonok
o wavo nokuyelifa
oilonga yavo
Okuhokolola
oinyangadalwa
ya fimana
yomonghalafa-no
nomomudingono
ko nomayakulo
opanghalafano
oo haa yandjwa
Oku yelifa osho
eengudu
dopanghalafano
da yooloka
momidingonoko
hadi longo
nokuhokolola
omayakulo
opashiwana oo
hava pewa
Elihongo
longhalafano
Omalukalwa
omutungilo wedu
OMIFYUULULWAKALO DOVAKWANEDIMO, DOPASHIWANA, OVANHU NOININGWANIMA
YOPANDJOKONONA
Okutofa mo
nokutumbula oilyo
ya dja
momityuululwakalo
davo vene
Okuhokolola oidila
yokomapata avo
vene
noivilotyapulo
Okuhokolola
oidila
nomifyuululwa-
kalo
momidingonoko
Okuhokolola
omifyuululwakalo
doiwana ya
yooloka
muNamibia
Elihongo
longhalafa-no
12
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OMUDINGONOKO WOPANHGALAFANO
ONGUDU YA
TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3 ONDODO 4
davo
Okuhokolola
omutungilo
nomaluvala
epandela
laNamibia
Okufatulula
omalityo
omaluvala
nomafano
naasho a kalela
po mepandela
laNamibia
Okufatulula
omalityo
omadidiliko
oilimbo
koshilimbo
shaNamibia
Okukufa ombinga
moivilodimbu-luko
tai ningil-wa pofikola
Okufatulula kutya
omolwashike efiku
lemanguluko li li
efiku la fimana
mondjokonona
yaNamibia
Okufatulula kutya
omolwashike
efiku
lemanguluko,
efiku laCassinga
efiku laAfrika e li
omafiku a fimana
mondjokonona
yaNamibia
Okuyoolola pokati
komafudo
opomaitavelo
naao ehefi
opamaitavelo
Okutofa mo edina
lomupresidende
waNamibia
Okufatulula kutya
omolwashike
nonghee
ovawiliki/ovaleli
vopaitukulwa
novopashiwana
hava
tumbalekwa/
fimanekwa
Okufatulula
oilonga ya fimana
yovaleli
vopamifyululwa-
kalo
OIKWAMATUNGO NOMALUDI OMAKWAFANO MOMIDINGONOKO
NOMOITUKULWAHOOLOLO YAVO
Okutonga apa
hava di,
okutumbula
oitungifi ya yooloka
oyo ya longifwa
momaumbo avo
noku yoolola pokati
komaludi
omaumbo she
likolelela k
omifyuululwakalo,
oluvala, ounene
Okuhokolola
omaumbo avo
noifeweki
Okuhokolola
nokutumbula
oitungifo
yalongifwa
momudingono-
ko
Okuyelekanifa
omaumbo
nomalukalwa
opamifyuululwa
kalo nomatungo
opashinanena
Elihongo
longhalafano
Omalukalwa
Omutungilo
wedu
13
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OMUDINGONOKO WOPANHGALAFANO
ONGUDU YA
TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3 ONDODO 4
nomutungilo
Okutumbula omaludi
oyeendifo hai
longifwa
momudingono-
Ko
Okuhokolola
oyeendifo oyo hai
longifwa
kovakwanedimo
vavo
Okuhokolola
oyeendifo
yovakwaashiwan
a momudingono-
ko
Okuhokolols
oyeendifo
moshitukulwa-
hoololo
Elihongo
longhalafano
Eliko
Enongonono
ledu
Okuhokolola
omaludi
omakwatafano
ovakwanedimo
vavo
Okuhokolola
omaludi
omakwatafano
haa longifwa
momudingono-ko
wavo
Okuhokolola
omaludi
omakwatafano
moshitukulwa-
hoololo shavo
ELANDIFO, ELIKOLO, ELONGIFO NETUVIKILO
Okuhokolola
omaifano
ovakwanedimo
vavo nokufatulula
kutya
omolwashike
ovakwanedimo va
pimbwa oimaliwa
noku i tuvikila
Okuhokolola
omaifano
ovanangeshefa
momidingonoko
Okuhokolola
omaifano a sha
moshitukulwa-
hoololo
nomolwashike a
pumbiwa
Elihongo
longhalafano
Eliko
Enongonono
ledu
Omangeshefelo
Oilongwa
youngoba
yopehovelo
Okukufa ombinga
moinyangadalwa
yokungeshefa
nokulanda/noku-
landifa
Okukufa
ombinga
moinyangada-
lwa
yokungeshefa
nokulanda/no-
kulandifa
Okukufa ombinga
moinyangada-lwa
yokungeshefa
nokulanda/no-
kulandifa
OUKOLELE, EAMENO NOITUNGILUTU
ONGHALO YOUKOLELE NONGHALAMWENYO YAAMENWA
Okufatulula kutya
omolwashike
omudingonoko wa
yela, oukoshoki
wopaumwene,
edeulo lolutu
netulumuko i li ya
Okufatulula kutya
omolwashike
oukoshoki
wopaumwene,
edeulo lolutu
netulumuko i li ya
fimana
Okufatulula
kutya
omolwashike
okuliwapaleka
kwa fimana
Okuhokolola
omadidiliko e
shivike nawa o
mifikifi dolutapo
nekeelelo lado
Ounongo
wonghalamwen
yo
Okunongela
oukoshoki
wopaumwene
14
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OMUDINGONOKO WOPANHGALAFANO
ONGUDU YA
TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3 ONDODO 4
fimana
Okuhokolola nhumbi
oHIV noAIDS tai
dulu nonghee itai
dulu okutambulafa-
nwa/okupewa-
fana
Okuhokolola
ekwatafano eli la
amenwa
mokukwatafana
novanhu ovo ve
na ombuto yoHIV
noAIDS noshike
shi na okukelelwa
Okuhokolola
ekwatafano eli la
amenwa
mokukwatafana
novanhu ovo ve
na ombuto yoHIV
noAIDS noshike
shi na
okukelelwa
nonhumbi ta ku
lihumbatelwa
ovenhu vena
ombuto yoHIV
Okuhokolola
nhumbi tu na
okulihumba-tela
ovanhu ovo va
kwatwa kombuto
yoHIV noAIDS
Ounongo
wonghalamwen
yo
Okunongela
oshili nomitoto
kombinga yoHIV
noAIDS
Elihongo
longhalafano
Ovakwashiwana
Enongonono
ledu
OITUKULWA YOLUTU, OMALUNDULUKO MOLUTU, OMALIUDO OMENI NOILYO YOMALIUDO
Okuyoolola
oitukulwa yolutu
noilonga yayo
Okuyoolola
oitukulwa yolutu
noilonga yayo
Okutofa mo
oinima oyo tai
etifa okukula
nokuxuma
komesho kwolutu
Okuyoolola oilyo
yomeni lolutu,
yokombada
yolutu,
yopaumwene
naayo ihe fi
yopaumwene/
yepenge
Omaunongo
onghalamwen-
yo
Okunongela
exumokomesho
loilyo yopaidalifo
Okutofa mo
mokutumbula
oilonga itano yoilyo
yomaliudo
Okutofa mo
nokutumbula oilyo
itano yomaliudo
noilonga yayo
Okutofa mo oilyo
yomaliudo
nokuhokolola
nhumbi hatu file
oshisho eyulu,
omatwi, omesho
nokanya
Okutofa mo oilyo
yomeni lolutu
noilonga yayo
Omaunongo
onghalamwen-
yo
Okukoneka
/okudimbulula
nhumbi onghalo
nomaliudo hai
lunduluka
Okuhokolola
omaliudo
omaliudo a
yooloka nonghee
taa dulu
okulunduluka
Okutofam mo
omaliudo mawa
naao mai
Okuhokolola
nhumbi tu na
okutonatela
omaliudo etu
Omaunongo
onghalamwen-
yo
Okunongela
omaliudo
efindano
nomaliudo
eudonai
OUKAUME
Okuulika efiloshisho
nonghenda molwa
vakwao
Okuulika
efiloshisho
noghenda
kookaume kaye
Okuhokolola
nhumbi
hatuningi/pange
oukaume
Okuhokolola
eenghalo/omau-
kwatya a kaume
muwa nonghee to
Omaunongo
onghalamwen-
yo
Oukaume
15
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OMUDINGONOKO WOPANHGALAFANO
ONGUDU YA
TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3 ONDODO 4
kala kaume
muwa kuvakweni
EFILOSHISHO MEENGHALO DA NYIKA OSHIPONGA
Okutofa mo
nokufatulula
eenghalo danyika
oiponga nomikalo
dokuliamena
meumbo, mofikola
nomomidingonoko
detu nonghee tu na
okuhenuka oiponga
Okutofa mo
nokufatulula
eenghalo da nyika
oiponga nomikalo
dokuliamena
meumbo, mofikola
nomomidingonoko
yetu nonghee tu
na okuhenuka
oiponga
Okutofa mo
nokufatulula
eenghalo da
nyika oiponga
nomikalo
dokuliamena
meumbo,
mofikola
nomomidingonok
o yetu nonghee
tu na okuhenuka
oiponga
Okutofa mo
nokufatulula
eenghalo da
nyika oiponga
nomikalo dokuli
amena meumbo,
mofikola
nomomidingonok
o yetu nonghee tu
na okuhenuka
oiponga.
Omaunongo
onghalamwen-
yo
Okuulika nhumbi u
na okutya ‘ahowe;
monghalo ya nyika
oshiponga, hokolola
omikalo
dekwatafano
dokutya
heeno/ahowe
nokufatulula opo to
dulu okuya u ka
mone ekwafo
Okuulika nhumbi u
na okutya ‘ahowe;
monghalo oyo ya
nyika oshiponga,
hokolola omikalo
dekwatafano
dokutya
heeno/ahowe
nokufatulula opo
to dulu okuya u ka
mone ekwafo
Okuulika nhumbi
u na okutya
‘ahowe;
monghalo oyo ya
nyika oshiponga,
hokolola omikalo
dekwatafano
dokutya
heeno/ahowe
nokufatulula opo
to dulu okuya u
ka mone ekwafo
Okuyandja
eenghalo omo
tava dulu okutya
ahowe nokuulika
nhumbi ta ti
ahowe
komalihumbato
oo itaa tambulwa
ko
Omaunongo
onghalamwen-
yo
Okunongela
okutya heeno ile
ahowe
nefimaneko
OIKULYA I NA OUKOLELE NOMIKALO DOKULYA
Okuyoolola pokati
koikulya i na
oukolele naayo ihe
na oukolele
Okuhokolola
oikulya oyo ina
oukolele noya
pumbiwa okuliwa
luhapu
nokuhokolola
omikalo diwa
dokulya
Okufatulula
nhumbi sha
fimana okukwata
nokulongekida
oikulya
noukoshoki
Okufatulula
nhumbi sha
fimana okutuvikila
nokulongekida
oikulya mondjila
Omaunongo
onghalamwen-
yo
Okunongela
oikulya i na
oukolele
EAMENO LOMEENDJILA
Okuhokolola
omalihumbato
mawa ovapashiyoni
novaendi vokolupadi
Okutofa mo
omadidiliko
omeendjila
nomidingonoko
davo noku fatulula
Okuhokolola
nhumbi vena
okulihumbata
momalweendo
onga ovaendi
Okufatulula
eameno
neemhango
domeendjila
dovalondi
Omaunongo
onghalamwen-
yo
Eameno,
nemanguluko
16
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OMUDINGONOKO WOPANHGALAFANO
ONGUDU YA
TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3 ONDODO 4
oiponga
yomeendjila
nokuulika nhumbi
ve na okutauluka
ondjila pe hena
oshiponga
nokutofa mo
oiponga tai dulu
okuhangika
mondjila yokuya
kofikola
vokolupadi ile
ovatwaalelwa
moyeendifo
veembashikela lovaendi
vokolupadi
OMUDINGONOKO WOPAUSHITWE
OIMENO- OINIMA I NAOMWENYO NEDINGONOKO LONGHALAMWENYO
Okuhokolola
omayooloko pokati
koinima i na
omwenyo naayo
ihena omwenyo
Okuhokolola
oimeno onga
oinima i na
omwenyo oyo ya
pumbwa omhepo,
omeva neenhe
detango i xupe
Okuulika nhumbi
omidi doimeno
hadi kufa omeva
medu nokuulika
ongushu/oshilon
ga sheenhe
detango komafo
oimeno
Okuhokolola
nghee ouyelele,
omeva taa kumu
okukula
kwoimeno
Ehongo
lounongononi
noukalinawa
Omudingonoko
Oinima ina
omwenyo
Okuhokolola nhumbi
hatu file oimeno
oshisho
Okuhokolola
okufaneka nhumbi
eembuto hadi
mene
Okuhokolola/okuf
aneka nhumbi
eembuto hadi
mene
Okuhokolola
edingonoko
longhalamwen-yo
yoimeno i na
eengala
Ehongo
lounongononi
noukalinawa
Efiloshisho
loimeno
Okutofa mo
nokuyelekanifa
omitungilo,
omaunene,
omaluvala, omafo
neembuto doimeno
yomomidingonoko
davo
Okutofa mo
nokutumbula
oitukulwa ya
fimana yomiti,
oixwa, omwiidi
yomomidingono-
ko davo
Okutofa mo
oimeno kokutala
komafo
neembuto dayo
Okutofa mo
omaludi omiti da
yooloka
momidingonoko
tava longifa
omaukwatya
ewetike
Ehongo
lounongononi
noukalinawa
Okukula
kwoimeno
Okutofa mo
oimeno/oiimati ei hai
liwa naayo ihai liwa
ile oudiyo
Okutofa mo
nokutumbula
oimeno i na
oudiyo
momidingonoko
davo
Okutofa mo
oitukulwa
yoimeno hai
longifwa onga
oikulya
Okutofa mo
oimeno oyo hai
longifwa ongomiti
(do ku hakula)
Ehongo
lounongononi
noukalinawa
Oimeno
OINAMWENYO-OINIMA INA OMWENYO, OMAUKWATYA A YOOLOKA, OMIKALO
DOKULIPALWIFA NEENHELE DOKUKALA
17
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OMUDINGONOKO WOPANHGALAFANO
ONGUDU YA
TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3 ONDODO 4
Okuhokolola
omayooloko pokati
koinima in a
omwenyo naayo ihe
na omwenyo
Okuhokolola
oinamwenyo (mwa
kwatelwa ovanhu)
ongoinima ina
omwenyo ya
pumbwa oikulya,
omeva
nomalukalwa opo i
xupe
Okuhokolola
omikalo da
yooloka odo
oinamwenyo
(mwakwatelwa
ovanhu) hai
longifa okumona
oikulya nomeva
Okuhokolola
omitungilo odo
oinamwenyo
(mwa kwatelwa
ovanhu) hai
longifa
okulinyenga
nokweendaenda
Ehongo
lounongononi
noukalinawa
Omudingonokoh
ongo – Oinima
ina omwenyo
Okutofa mo
nokungudupika
oinamwenyo
yopovanhu naayo
yomoixwa
nokuhokolola
nhumbi tu na okufila
oshisho
oinamwenyo
yomeefaalama/
meehambo
noinmwenyo
yopovanhu
Okutofa mo
omaukwatya
nomikalo
dokulipalwifa
doinamwenyo
yopovanhu
Okutofa mo
oikulya
noilikolwamo oyo
hai di
koinamwenyo
yopovanhu/
meumbo
Okuyoolola pokati
keholoke po,
onhele youkukala
nomikalo
dokulipalula
kwoinamwenyo
yomoixwa,
eholokepo
nomaukwatya
ayo, onhele yayo
melyenge
loikulyaa
Elihongo
longhalafano
Oihopaenenwa
noinamwenyo
moitukulwahoolo
lo
Ehongo
lounongononi
noukalinawa
Okutofa mo
nhumbi
nomolwashike
efiloshisho
loinamwenyo
yomoixwa tali
longifwa
moNamibia
Ehongo
lounongononi
noukalinawa
Okuhokolola
omafaafano
nomayooloko
meholokepo
nomikalo
dovakulunhu
nodounimwena
vavo
Okuhokolola
edingonoko
longhalamwenyo
yoinamwenyo
oyo haikulu
ashike iha i
lundulula
omutungilo
Okuhokolola
omalunduluko
moinamwenyo,
eshi eholokepo
lolutu tali
lunduluka
Ehongo
lounongononi
noukalinawa
Omudingonoko –
Oinima i na
Omwenyo
OMEVA-ELONGIFO LOMEVA, EKWATONAWA NENYATEKO LOMEVA (OUNONGONONI
NOUTEKENIKA MOSHITUKULWA)
Okufatulula efimano
lomeva
nokutumbula
Okufatulula
omolwashike twa
pumbwa omeva
Okufatulula
nghee na
omolwashike
Okutofa mo
nokufatulula
omikalo
Ehongo
longhalafano
Eliko-Omutungilo
18
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OMUDINGONOKO WOPANHGALAFANO
ONGUDU YA
TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3 ONDODO 4
elongifo lomeva
mayela nonhumbi
ena okukwatwa
nawa
nefimano lomeva
mayela
omeva e na
okukwatwa
nokutuvikilwa
nawa
dopamifyuululwak
alo
nodopashinanena
dokudinda omeva
wedu-
okupepaleka
eedjo
dopashitwe
Ehongo
lounongononi
noukalinawa
Omudingonoko –
Eedjodomomudi
ngonoko hadi
longifwa
monghalamweny
o yefiku keshe
Okutofa mo
nokupopya eedjo
domevo
momudingono-ko
Okutofa
moitukulwa yavo
eedjo domeva
nelongifo lomeva
a yela
Okutofa
moitukulwa yavo
eedyo domeva
nelongifo lomeva
a yela
Okuulika opo
tapa
hangika/tapamoni
ka omeva
momudingono-ko
Ehongo
lounongononi
noukalinawa
Ofiloshisho
leedjo
dopaushitwe
Okutofa mo omikalo
dokunyateka
omeva, oshiponga
shokunwa omeva a
kaka nomikalo
dokukelela enyateko
lomeva
Okutofa mo oyeeti
yenyateko lomeva
nokukelela
enyateko lomeva
Okutofa mo
nghee
oyeekelwashi hai
kakeke eedjo
domeva nonghee
shi na
okukelelwa
Okuhokolola
eedjo denyateko
lomeva
keefaabulika
nonhumbi tashi
kelelwa
Ehongo
longalafano
Oushitwe
EFILOSHISHO LOMUDINGONOKO NOKU U KALEKA WA YELA (OUNONGONONI
NOUTEKENIKA MOSHITUKULWA)
Okufatulula efimano
lomudingonoko wa
yela nokuulika
omikalo dipu doku u
wapaleka noku fila
oshisho
Okufatulula
nokuulika efimano
lokuopaleka
nokufila oshisho
lomudingonoko
Okufatulula
nokuulika
efimano
lokuopaleka
nokufila oshisho
lomudingonoko
Okufatulula
nokuulika
efimano
lokuopaleka
nokufila oshisho
lomudingonoko
Ehongo
lounongononi
noukalinawa
Omudingonoko –
efiloshisho
leenhele/ofikola
ile eumbo
Ehongo
longhalafano
Oushitwe
OKUYOOLOLA OINIMA: OMAUKWATYA NOMALONGIFO
Omaukwatya oinima Okutofa mo Okuhokolola Okuhokolola Ehongo
19
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OMUDINGONOKO WOPANHGALAFANO
ONGUDU YA
TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3 ONDODO 4
oyo tai dulu
okuningi-na
nokukaama
momeva
nokuhokolola
oinima oyo tai dulu
okukaama
nokuningina
momeva
omayooloko
anafangwa
meholokepo
loinima oyo
ikukutu
noikunguluki
omayooloko
anafangwa
meholokepo
loinima oyo
ikukutu,
oikunguluki
nomiku
lounongononi
noukalinawa
ONGHALOYOMHEPO, OMAFIMBO OMUDO NOMUDINGONOKO (OIKWAENGHONO YEDU )
Okuhokolola
omalunduluko
omafimbo omudo
nonghalo yomhepo
yefiku keshe
Okuhokolola
omalunduluko
omafimbo omudo
nonghalo
yomhepo yefiku
keshe
Okufatulula kutya
omolwashike
onghalo
yomhepo hai
lunduluka
Okufatulula kutya
omolwashike
onghalo yomhepo
hai lunduluka
Ehongo
longhalafano
Onghalo
yomhepo –
ehongo longhalo
yomhepo
Ehongo
lounongononi
noukalinawa
Onghalo
yomhepo
momudingonoko
wopaushitwe
Okutumbula
oidjalomwa, noikulya
oyo tai wapalele
eenghalo domahepo
Okutumbula
oidjalomwa,
noikulya oyo tai
wapalele
eenghalo
domahepo
Okuhokolola
osho omafimbo
ane omudo taa
eta kovanhu
nokomudingonok
o
Okuhokolola osho
omafimbo ane
omudo taa eta
kovanhu
nokoinamwenyo
Ehongo
longhalafano
Oukwatya
wonghalo
yomhepo
EDU, OHANI, OMAMINIKILO NOUNYUNI AUSHE (EDU FIYO OMEWANGADYO)
Okuhokolola
oinima tai monika
noupu
mewangadjo
Okuhokolola
nghee
ewangadjo hali
lunduluka
omutenya
noufiku
Okuhokolola
eenghalo
dewangadjo
nomafimbo
omudo
Ehongo
longhalafano
Enongonono
lomaminikilo/ouk
watya wonghalo
yomhepo
EENGHONO DEDU, OMALINYENGO NOIKWAENGHONO (OIKWAENGHONO YEDU)
Okutofa mo eedjo
dipu
doikwaenghono
unene tuu etango
Okutofa mo
nhumbi eedjo
doikwaenghono
unene etango
hali longifwa
efiku keshe
Okuhokolola
ekwatonawa
loikwaenghono
nouwa walo
Ehongo
lounongononi
noukalinawa
Okuulika kutya Okutofa Okutofa mo Okutofa mo
20
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OMUDINGONOKO WOPANHGALAFANO
ONGUDU YA
TETEKELA
ONDODO YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3 ONDODO 4
oinima otai dulu
okulinyenga
oshilanduli
shoikwa
eenghono naasho
hashi ningifa
oinima i longe, i
kule noi li nyenge
nghee
oikwaenghono
hai li nyenge
nhumbi
oikwaenghono tai
dulu okulundulula
omutungilo/omufu
lomo
Okuhokolola osho
tashi efifa
eenghono di
nanesha shi wile
kedu/pedu
21
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
Ounongo wopehovelo tau shikula na u tungilwe komanenediladilo omudingonoko wopaushitwe nou na okukonakonwa/okuningilwa etaloshiivo. Didilika kutya ounongononi nomaunongo okulesha nokushanga nounongo woikwamuvalu, owa hovakanifwa momalaka nomomuvalu. Oshe likolela koukwatya woinyangadalwa, ovahongi otava dulu okutokola kutya omoshilongwa shi lipi omo omaunongo aa e na okukonakonwa.
ONGUDU YA
TETEKELA
ONDODO
YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3 ONDODO 4
OMIKALO DOMAPEKAPEKO VA PEKAPEKE, OKUHOKOLOLA, OKUFATULULA
NOKUTENGENEKA OIHOLOKEPO /OYUUYEPO YOPAUSHITWE
Okulongifa
eshiivo lavo va
pule omapulo
kombinga
younyuni we va
dingilila
nokulongifa oilyo
yomaliudo
okuongela
omauyelele
Okuninga
omatengeneko
kombinga yaasho
tashi dulu
okuholokapo
momapekapeko
Okuninga
omatengeneko
kwasho tashi
dulu
okuholokapo
momapekapeko
Okuninga
omatengeneko
mapu tava longifa
ounongo wavo
vene (oo ve shii)
Ehongo
lounongononi
noukalinawa
Okulongifa
omikalo/landu ve
di hongwa
ongoshihopaenen
wa
mokupekapeka
Okuhokolola
eenghatu dipu
delongekido
nokuninga
omapekapeko
Okuhokolola
eenghatu
domoule
delilongekido
nokuninga
omapekapeko
Ehongo
lounongononi
noukalinawa
OUNONGO WOKULESHA NOKUSHANGA
Okutukulilafana
omauyelele
navakwao tashi
pitile
mokupopya,
mokupwilikina
nomokufaneka.
Okutukulilafana
omauyelele tashi
pitile mokupopya,
mokupwilikina,
mokufaneka,moku
lesha
nomokushanga.
Okulombwela
vakwao
kombinga
yomapekaapeko
nokuyandja
omafatululo taa
wapalele
Okulombwela
vakwao kombinga
yomapekapeko
nokufanekeka
omatomheno
nomafatululo
mawa.
Ehongo
lounongononi
noukalinawa
Okukonga
omauyelele taa
di momambo,
moifokundaneki
needjo
dikwao/diwe
Okukonga
omauyelele taa di
momambo,
moifokundaneki
needjo
dikwao/dimwe
OUNONGO WOKUVALULA (WOIKWAMUVALU)
Okungudupika
nokushikulafanif
a oinima
pamaukwatya
wayo ng:
Okulongekida
ouyelele tava
longifa
okungudupika
nokushikulafani-fa,
Okulongekida
nokungudupika
oinima ile
oiningwanima
she li kwatelela
Okungudupika
nokushikulafanifa
oiningwanima,
omadiladilo
noinima yoshili
Ehongo
lounongononi
noukalinawa
22
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
ONGUDU YA
TETEKELA
ONDODO
YOTETE
ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3 ONDODO 4
shikukutu/ shipu,
okukaama
/nokuningina
okuninga
omusholondodo
nokufaneka
komaukwatya
afaafana
Okukonakona,
okuyelekanifa,
okungudupika
nokuhokolola tava
longifa oiyelekifo
yopaushitwe va
ongele
omauyelele
Okukonakona,
okuyelekanifa,
okungudupika
nokuhokololatava
longifa oiyelekifo
yopaushitwe va
ongele
omauyelele
Okukonakona,
okuyelekanifa,
okungudupika
nokuhokolola ta-
va longifa
oiyelekifo
yopaushitwe va
ongele
omauyelele
Okutunga po
oumhungu va
didilike mo
omatalokonako-no
Okutunga po
oumhungu va
didilike mo
omatalokonako-
no
Okueta po
ografika
youmhungu va
didilike mo
omatalokonako-
no
9. Oshikalimo shelihongo
Ovahongwa vondodo 1 ove na okuninga oinyangadalwa yelilongekido oule woivike itano moshikako shotete shomudo omanga ehongo la
longekidwa inali hovela. Tala komushangwa welandulafano loinyangadalwa yelilongekidilofikola oivike 5 (NIED 2011) nelongekido loilongwa
ya havakanifwa Ondodo 1 (NIED 2010).
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
EXUKU: OMUDINGINOKOHONGO WOPANGHALAFANO
Ovakwanedimo
nomidingonoko
Omalalakano elihongo
Ovahongwa otava ka uda ko efimano lokukala ve li oshilyo shovakwanedimo nosho momidingonoko davo
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
hokolola omakwatafano mawa
ovakwanedimo, ng:
- faneka oilyo yovakwanedimo,
oilonga yavo, ninga okaudano
komakwatafano mawa
ovakwanedimo; kundafana
oukwatya muwa meenghalo
dovakwanedimo
- tofa mo omaufemba avo
noinakuwanifwa yavo ng:
va kale ve holike nova kale va
hongwa oinakuwanifwa yavo
okukala veli mofikola
nokulihonga nawa ngaashi
tava dulu
- kundafana omaufemba
noinakuwanifwa
hokolola oilyo yovakwanedimo
nomolwashike shi li sha fimana
okukala oshilyo shovakwanedimo
ng:
- faneka nokuhokolola oilyo
yovakwanedimo vavo nokushanga
omadina avo
- kundafana omayooloko pokati
kovakwanedimo vopopepi naavo
veli ovapambele she li kwatelela
komifyulwakalo dovaNamibia da
yoloka
- faneka omuti ovakwanedimo lavo
tava ulike eenhele davo vene
nodoilyo ikwao yovakwanedimo,
movakwanedimo ovo vopopepi
navo novapambele
hokolola nghee/nhumbi oilonga
yovakwanedimo
haikwafele/havakwafafana ng:
- hokolola oilonga yoilyo
yovakwanedimo
- danauka oinyandwa nokukundafana
osho omunhu keshe meumbo ha
ningi; nhumbi hava tukulilafana
oilonga, ohava etapo shike
- kundafana nghee okutekula nokulela
haku eta opo eefiye di kale yee oilyo
yovakwanedimo
24
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
yovakwanedimo vavo
yandja ouyelele kombinga
yofikola yavo ng:
- Okutumbula ofikola yavo,
omukulunhufikola wavo,
omuhongi wavo novanafikola
vakwao
tumbula ovayandji vefiloshisho
loukolele meumbo
nomomudingonoko nokuyelifa
oilonga yavo ng:
- tofa mo kutya oolyelye ovo
hava longo oilonga yokuyandja
oukolele movakwanedimo ng:
meme, tate,
mumwamemekadona nomuleli
wounona
- kundafana kutya omolwashike sha
fimana oku kala oshilyo
shovakwanedimo ng: ouwa
wokukala omupambele
yandja ouyelele kombinga yo
fikola yavo ng:
- Okutumbula ofikola yavo,
omukulunhufikola wavo, omuhongi
wavo novanafikola vakwao
hokolola oinyangadalwa
yopanghalafano ya fimana
momudingonoko ng:
- kundafana nokufaneka efano
lomutungilo weluviluvi leengudu da
sheywa naado inadi sheywa oko
vo va pamba ng: ookaume
novadanauki pamwe navo,
oungudu veengeleka ile oungudu
omo ovakulunhu vavo ve li,
yandja ouyelele kombinga yofikola
yavo ng:
- tumbula kutya omolwashike ofikola
yavo ya lukilwa edina olo,
okutumbula omukulunhufikola;
omuhongi wongudu yavo novahongi
vamwe po vopofikola yavo,
ovanafikola vakwao nomunashipundi
welelo/wetonatelonongelo lofikola
yavo
hokolola omayakulo opashiwana oo
haa yandjwa ng:
- talela po eembelewa delelo
lodoolopa moshitukulwa (ile va shive
oshilyo) nokumona kutya ohava
yandje omayakulo oludi li lipi po
- shanga nokuyandja olopota pauxupi
yetalelepo lavo
- shanga oukaume mukanda tave u
shangele kovanambelewa vamwe
25
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
- hokolola efiloshisho ng:
Okupupa ondjele youpyu,
okuyandja omiti nsh.t
- tofa mo ovayandji voukolele
nefiloshisho momidingonoko
davo ng: eendokotola/
ovapangi poukilinika,
oipangelo/oihakulilo
- va danauke okaudano va ka
talela po/ va ya keenhele
domahakulilo
ovamwainamati
novamwainakadona vavo omo ve li
(va pamba)
- danauka oinyandwa ikombinga
yoinyangadalwa imwe
yopanghalafano
vokeembelewa domayakulo tava
pandula omolwefimbo olo ve va pele
- ninga okaalita komudingonoko wavo
ndele tava ulike mo eenhele
domayakulo aa.
- talelapo eengudu dokukwafela
momudingonoko (oHIV noAIDS)
nokumona kutya ohava yandje
ekwafo loludi lilipi po
Omifyuululwakalo
dovakwanedimo,
dopashiwana, ovanhu
noiningwanima
yopandjokonona
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka uda ko nhumbi omifyuulululwakalo dovakwanedimo, dopashiwana, ovanhu noiningwanima
yopandjokonona ya nwefa mo ovaNamibia
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
hokolola enghedi noivilo
yovakwanedimo lavo ng:
- kundafana kombinga
yeenghedi noivilo omo
ovakwanedimo vavo hava kufa
ombinga
- kundafana osho ve na okudjala
(omukalo wokudjala) moivilo
yelikalelelwa
- pula ovashivwa ng: (ovadali)
hokolola nokupopya eenghedi
nomifyuululwakalo panghalafano
nomomidingonoko davo ng:
- kundafana kutya omafiku e lipi e
likalekelwa, oiningwanima ile oivilo
ili pi hai dimbulukiwa nokutyapulwa
nonghe hashi ningwa (ovanhu
ohava djala shike, ohava dana
eengalo di lipi, nohave lihumbata
nahelipi)
hokolola omifyuululwakalo domihoko
da yooloka muNamibia ng:
- hokololela vakwao kombinga
yomifyuululwakalo odo ta di holoka
mongulu yofikola
- pula oilyo yomudingonoko kombinga
yeenghedi nokumona ouyelele
kombinga yeenghedi
dopamifyuululwakalo mu Namibia
- lihonga omaimbilo adja
26
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
kombinga yomidjalo da
yooloka
hokolola omufolomo
nomaluvala epandela la
Namibia ng:
- faneka nokumbapeka
epandela nokukundafana kutya
openi hapa tulikwa epandela
momidingonoko/
momudingonoko wavo
- kundafana omaluvala noilimbo
yepandela
- kufa ombinga meemhito omo
taku twilikwa epandela
- eta po oilonga yopaunghulungu
nokudanauka oinyangadalwa
yoiningwanima ei
- tota po oinyandwa noidano tava
longifa oikutu ya yooloka
yopamufyuululwakalo
fatulula omalityo omaluvala
nomafano epandela
lopashiwana/loshilongo ng:
- mona omafatululo/omalityo
omaluvala nomafano; okuninga
oimewa/oifanekwa nokushanga
oshitya shedidiliko keshe.
- kundafana kutya oshike hashi
nigwa po ngenge ovanenenhu tava
talele po, oolyelyehava ulikwa
moTV (moradio-mudidimbe),
olyelye a popya moradio ile a
fanekwa moifokundaneki
pomayeululo opambelewa,
eyeululo lopaliamende, mefiku
lemanguluko nomomafiku makwao
oivilo ya fimana
- kufa ombinga meemhito odo taku
tulikwa epandela
momifyuululwakalo da yooloka
nokukufa ombinga mokudanauka
omafiku noidano va djala oikutu
yopamufyuululwakalo ng: (Efiku
lAfrica)
fatulula elityo loilimbo i li koshihako
shepandela laNamibia ng:
- kundafana omadidiliko oinamwenyo
noimeno i li moshihako shepangelo,
okukundafana, ekodi, ofino
noshimeno shoWelwitchia,
hopaenena nokuninga oinyandwa ta
ipopi kombinga yayo kwa djalwa
omamaska
- kundafana kutya omolwashike
omadidiliko /oilimbo ei ili koshihako
- kufa ombinga mokutulika epandela
ile moivilo opo hapu tulikwa
epandela.
27
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
fatulula kutya omolwashike
efiku lemanguluko la fimana
modjokonona yaNamibia ng:
- kundafana kutya omolwashike
efiku eli li li lafimana
mondjokonona yaNamibia
nonghee ovanhu have li
tyapula/dimbuluka
- imba pamwe eimbilo
lopashiwana, tava ulike
omikalo diwa nokutumbula
nawa oitya, kundafana kutya
omolwashike ha li na
okuimbwa nonaini ha li imbwa
tofa mo edina lomupresidende
woshilongo ng:
- hokolola/nyanda osho omunhu
e na okukala opo a ningi
omupresidende nomuleli
woshilongo shetu
fatulula kutya omolwashike efiku
lemanguluko, loCassinga laAfrika e
li omafiku a fimana mondjokonona
yaNamibia
- kundafana kombinga yefiku keshe
ngaashi tali holoka noku tofa mo
efimano lalo
- imba pamwe eimbilo lopashiwana,
tava ulike omikalo di li mondjila
nokutumbula oitya nawa
tofa mo ovawiliki vopaitukulwa,
vopamifyuululwakalo,
novopashiwana nanhumbi
nomolwashike hava
tumbalekwa/fimanekwa ng:
- mona omadina ovawiliki neenghatu
odo ve na ng: omupresidende,
omuleli wopaikandjo/wopaitukulwa
- kundafana nhumbi ovanhu hava
ulike efimaneko nomikalo diwa
kovaleli vavo
yoolola pokati komafudo opa
maitaivelo naa ehefi opa maitavelo
ng:
- kundafana kutya omafiku omafudo
aaveshe otaati shike nokwafimana
koolyelye,ovanhu ohava ningi shike
momafiku omafudo aaveshe
- ninga omusholondodo womafiku
omafudo opamaitavelo naao ehefi
opamaitavelo
- imba pamwe eimbilo lopashiwana,
tava ulike efimaneko nomikalo di li
mondjila nokutumbula oitya nawa
fatulula oilonga yovawiliki
vopaikandjo, vopamifyuululwakalo
novapashiwana ng:
- kundafana eyooloko/ oulili pokati
kovawiliki vopamifyuululwakalo
novopashiwana ng: nhumbi hava
hoololwa moilonga yavo.
- shiva ovawiliki vopaitukulwa va
fatulule osho hava ningi ng:
ookansela, oovene vomikunda nsh.t
28
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
- kundafana osho ovaleli ava va eta
poopo va tumbalekwa /fimanekwe
kovalelwa vavo.
Oikwamatungo nomaludi
opamakwatafano
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka tofa mo oikwakutungwa ya yooloka nomaludi opamakwatafano momidingonoko
nomoitukulwahoololo yavo
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
hokolola omaumbo avo
noifeweki ng:
- kundafana kutya omaumbo
otaa monika a fa shike/ e li
ngahelipi, oitungifo yomaumbo,
faneka omaumbo avo
- tofamo omafaafano
nomayooloko pokati
komaumbo e li li noku li li
- kundafana eenduda da
yooloka odo di li momaumbo
hokolola oyeendifo oyo hai
longifwa kovaneumbo vavo ng:
- kundafana nokufaneka
oyeendifo oyo hai va twala
nokuvakufa kofikola
hokolola nokutumbula oitungifo ya
longifwa momidingonoko ng:
- ongela nokuninga omaulikilo a
tulwa oihopaenenwa yomadina
oitungifo oyo ya longifwa
okutungifa omaumbo nomatungo
makwao amwe
- kundafana numbi/nghee oilongifo
ya faafana tai dulu okulongifwa
yeete po omitungilo nomifilomo da
yooloka
- kundafana omaludi oifeweki taa
monika meenduda da yooloka
hokolola omaludi oyeendifo
yaveshe momidingonoko ng:
- kundafana omhumbwe nefimano
loyeendifo yaaveshe
- ninga o grafika yomafano ta i ulike
yelekanifa omaumbo
opamifyuululwakalo nomalukalwa ile
omatungo opashinanena ng:
- tunga,faneka,etapo oifefa yomaumbo
opamifyuululwakalo nomalukalwa
opashinanena
- yelekanifa pakukundafana
omafaafano nomayooloko pokati
komaumbo opamifyuululwakalo naao
opashinanena
- kundafana oilonga yeenduda di lili
noku li li domomaumbo a yooloka
hokolola oyeendifo
moshikandjohoololo shavo ng:
- kundafana omaludi a yooloka,
oyeendifo ng: oyo hai ende kedu,
momhepo nomomeva
29
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
- kundafana nokufaneka omaludi
aeshe oyeendifo oyo hai
monika momidingonoko davo
hokolola omaludi
opamakwatafano oo haa
longifwa kovakwanedimo vavo
ng:
- kundafana oilongifo i lili noku li
li yokutandavelifa
eenghundana noyo
pamakwatafano ng:ongodi
yopeke, ongodi yokopala,
oraido, oradiomudidimbe
noifokundaneki (oikundaneki
yo momudingonoko
/yopashitukulwa)
- lideula nokuulika omukalo u li
mondjila wokulongifa ongodi
yokopaala nongodi yopeke
omaludi nomivalu doyeendifo
hokolola omaludi opamakwatafano
momudingonoko ng:
- kundafana nokufaneka omaludi
aeshe opamakwatafano haa
longifwa momudingonoko wavo ng:
eetelefona/eengodi dokeepala,
eengodi dopeke,oifokundaneki,
omakalata omaulikilo, omashivifo,
o-email nsh.t
- kundafana omikalo
domakwatafano odo da li hadi
longifwa nale, okushanga
ombapila, ovatumwa, ovaendi
vokolupadi, okamwifi, onghuti ile
onghambe
- ninga oshinyandwa nhumbi taku
leshwa eenghundana ko TV-ko
radiomudidimbe
- popya omaludi oyeendifo oyo hai
longifwa moshitukulwahoololo shavo
- kundafana oilonga yo yeendifo
yaaveshe
hokolola oilongifo yopamakwatafano
moshitukulwahoololo shavo ng:
- Kundafana elalakano loilongifo
yomaludi a yooloka
yopamakwatafano: omadidliko
onhapo moshitukulwahoololo,
omadidiliko oinano (eekilometa)
omadidiliko-londwelo kombinga
yoinamwenyo tai dulu okuhangika
mondjila, ointernet,oe-mail, eengodi
dopeke, oifokundaneki yopashiwana,
omainda omeendjila, omakalata
omaulikilo nsh.t
- kundafana efimano leenomola
dosheendelela ng:
dookadimamundilo, dopolifi,
doshipangelo, doMVA nsh.t
Okupindika, okulandifa,
okulikola, okulongifa
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka uda ko efimano lokupindika/okulandifa nokulikola, okulongifa nokutuvikila oimaliwa
Omapyokoko Omapyokoko Omapyokoko
30
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
oilikolomwa noku tuvikila Ovahongwa va dule oku: Ovahongwa va dule oku: Ovahongwa va dule oku:
hokolola omaifano
ovakwanedimo vavo
nokufatulula kutya
omolwashike ovakwanedimo
va pumbwa okulikola noku
tuvikila oimaliwa ng:
- ninga omusholondodo
womaifano oilyo
yovakwanedimo yavo i(mwa
kwatelwa ovanailonga
vomomaumbo, ovanailonga
vomoikunino nsh.t )
- kundafana elalakano lokulikola
oimaliwa
hokolola omafano/omaludi
ovalandifi vomomidingonoko davo
ng: ovanafitola, eenghulungu
moilonga yo komake, ovashingifi
vomomapandavanda
- kundafana omikalo dokulanda
nokulandifa pamifyuululwakalo
nodo pashinanena
- okukundafana oinakuwanifwa
yovanafitola novalandi ng:
- kundafana kutya omolwashike
ovanhu havai keenhele
domalandifilo nokeefitola
- talela po ofitola yomoshitukulwa ile
onhele yomalandifilo
nokuyelekanifa nghee haku ningwa
omalando omalandifo
nomokupindiko
- Popya novalandifi vo moitukulwa
yavo va pule osho hava ningi,
oshike ha va landifa, oolyelye hava
lande oinima yavo nomolwashike
oilonga yavo ya fimana
- danauka oshinyandwa kombinga
yokulanda nokulandifa
hokolola omaifano oo a fimana
moshitukululwahoololo shavo
nomolwashike a pumbiwa ng:
- ninga omusholondodo
nokuyelekanifa omaifano
okeeddoolopa nokoitukulwa
yokomikunda ng: oihongwa
momiti/ya ningwa medu (eembiya
nomatiti, nomaholo), oinyangadalwa,
ikwao yokuholola po oyuuyemo
(oimaliwa)
- talela po eefabilika nokumona mo
osho hashi longwa mo nomolwashike
oilongomwa oyo ya ningilwa
- talela po omandiki oilongayokomake
nokuninga omusholondodo woilonga
yokomake oyo hai longwa
moshitukulwa shavo nokuhokolola
oihongomwa oyo, nokuyandja
omatomheno kutya omolwashike hai
etelwapo
- kundafana nghee oilonga ya yooloka
haiyambididafana
31
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
kufa ombinga
moinyangadalwa
yokungeshefa nomokulanda
nokulandifa ng:
- Hokolola oinima oyo tai dulu
okukumaanwa opo va mone
oimaliwa ng: (omakende,
oitenda) noinima oyo tava dulu
okuninga kuvo vene noku i
landifa
- lideula okulandifa tashi pitile
mokudanauka ng: okudanauka
‘eefitola’ tava longifa oimaliwa
yolela/ yoshili/ oimaliwa/
yeembapila ile yomamanya/
you valulifo nsh.t
- tofa mo kutya ohatu tuvikile
oimaliwa tu lande oinima oyo
twa pumbwa naayo twa hala
- lideula okutuvukila ng: tuvikila
oimaliwa/ omamanya/ outuviko
vomakende memuhalasha
- longekida o projeka yongudu
yokweeta po oshimaliwa pamukalo
wokulandifa
kufa ombinga moinyangadalwa
yokungeshefa nomokulanda
nokulandifa ng:
- ninga omusholondodo
‘weemhumbwe’ naasho ‘va hala’
nokutofa mo eyooloko/oulili pokati
‘keemhumbwe’ naasho ‘va hala’
- tofa mo oinima oyo twa ‘pumbwa’
okulanda naayo twa hala okulanda
- kundafana nghee/nhumbi tu na
okuninga omahoololo kombinga
yaashi hatu lande, itatu dulu
okulanda alushe osho twa ‘hala’
- lideula okulanda tashi pitile
mokudanauka ng:
danauka ‘eefitola’ tava longifa
oimaliwa yolela/yoshili oimaliwa
yeembapila ile omamanya/
ouvalulifo nsh.t
- kundafana omhumbwe yokutuvikila
oimaliwa nelalakano lokulanda
oinima oyo twa pumbwa naayo twa
kufa ombinga moinyangadalwa
yokungeshefa nokulanda
nokulandifa ng:
- hokolola oinima oyo twa ‘pumbwa’
okulandda naayo twa ‘hala’ okulanda
- ulika nghee/nhumbi hatu ningi
omahoololo kombinga yaasho hatu
lande ng: Ame ondi na (eedola) N$
10. Ohandi ka landa oshikuki ile
okadanaukifo? Omolwashike?
- ongela po oimaliwa tashi pitile
meeprojeka dongudu yavo
- unganeka nokukufa ombinga mefiku
lomalandifo pofikola
- kundafana omhumbwe yokutuvikila
oimaliwa nelalakano lokulanda
oinima oyo twa pumbwa naayo twa
hala
- kundafana nghee/nhumbi hatu
tuvikile oimaliwa meembaanga
32
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
lakula hala
- lideula okutuvikila oimaliwa
Oukolele
nonghalamwenyo ya
amenwa
EXUKU: OUKOLELE, EAMENO NOITUNGILUTU
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka uda ko efimano lokukala noukolele nonghalamwenyo ya amenwa
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
fatulula kutya omolwashike
oukoshoki wopaumwene,
omalideulo netulumuko ya
fimana ng:
- kundafana efimano lokulideula
luhapu nolokutulumukwa
omolwoukolele
- kundafana nokulideula
oinakuwanifwa yefiku keshe
yokukaleka eexwiki, oshipa,
oipanyala, omatwi, eyulu,
omesho, omake, omayoo
neemhadi di yela
- kundafana omhumbwe
yokulikosha komake fimbo ino
manga nokonima yokumanga
oupute va nafangwa
- lideula okumanga nokuopaleka
fatulula kutya omolwashike
oukoshoki wopaumwene,
omalideulo netulumuko a fimana
ng:
ninga omusholondodo
womalideulo oo haa ningwa
oshivike keshe nomolwashike twa
pumbwa okulideula luhapu
- kundafana omhumbwe yokukofa
oule weevili di li hetatu (8) oufiku
keshe
- kundafana kutya omolwashike tu
na okulikosha luhapu, openi tu na
okulikoshela naapo itatu dulu
okulikoshela nomolwashike,
okushanga osho ve udite
- kundafana nokushanga okatevo
taka popi kombinga yefimano
hokolola omadidiliko mahapu omikifi
dolutapo odo da shiivika nonghee tu
na oku di kelela ng:
- kundafana nokuninga omapekapeko
nomakonakono mongulu kombinga
yomikifi odo da kwata ovahongwa
- tofa mo /mona mo omikifi odo
nonghee hadi tandavele movanhu ng:
- ninga po ekalata, okudana
oshinyandwa tava ulike nghee tu na
okuklela/okukangheka/ okumweneka
etandavelo lomifika odo ng: okutwa
onhisha nokukololela mounashituke,
okukala pamwe meumbo ngeenge
tamu yahama nsh.t
33
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
oipute
- kundafana nghee hatu mono
ekwafo nopeni tu na oku li
mona ngeenge otu na
omlimbililo kutya oipute oya
nafangwaile oya kula
hokolola kutya omakwatafano
e lipi a amenwa
mokukwatafana novanhu ovo
ve na oHIV noAIDS
nomakwatafano elipi e na
okuhenukwa
- kundafana kombinga youtile
wokukwatafana novanhu ovo
ve na oHIV noAIDS
- kundafana efimano lefiloshisho
nekwatafano la amenwa
lokudjala oikutui yela
hokolola kutya omakwatafano e
lipi a amenwa mokukwatafana
novanhu ovo ve na oHIV noAIDS
nomakwatafano e lipi ena
okuhenukwa, nonghene tu na oku
li humbatela ovanhu ovo ve na
oHIV noAIDS
- kundafana kombinga youtile
wokukwatafana novanhu ovo
vena oHIV noAIDS nefimano
lefiloshisho la amenwa
hokolola nghee tu na okulihumbatela
ovanhu ovo ve na oHIV noAIDS ng:
- kundafana omhumbwe yefilashisho
nokukala tu hole ovanhu ovo ve na
oHIV noAIDS
- kundafana nghee hatu kwatafana
navo nde itatu kwatwa koHIV noAIDS
- kundafana nghee oHIV noAIDS ya
yooloka komikifi dikwao dolutapo ng:
okudipaa ovakwaita volutu ndee hatu
hovele oku kwata kouyahame noupu
- longifa oinyolwa yomauyelele, internet
nsh.t opo tu mone omauyelele
kombinga yovakwaita volutu,
nokuyandja omafatululo taa wapalele
ng: eembakiteli odo diwa domomalutu
etu ohadi kondjifa eembakiteli odo dii,
opo tu hakwatwe noupu komikifi
- ifana ovanawino vounati noku va pula
34
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
omapulo kombinga yoHIV noAIDS
Oilyo yolutu
omalunduluko nomaliudo
omeni noilyo yomaliudo
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka tofa mo oilyo yolutu, omalunduluko omolutu, omaliudo omeni noilyo yomaliudo
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
yoolola pokati koitukulwa
yolutu noilonga yayo ng:
- tumbula nokuhokolola oilonga
yoilyo yayooloka ng: okuenda,
okukala omutumba, okulinana,
onhengenena nsh.t
tofa mo nokutumbala oilyo
yomaliudo itano noilonga yayo
ng:
- kundafana oilyo yomaliudo
nokutwifa kumwe oshilyo
keshe noilonga yasho
- yoolola oikulya ya yooloka
tofa mo oinima oyo hai kumu
okukula nexumokomesho ng:
- kundafana omhumbwe yoikulya ina
oukolele, omalideulo netulumuko
nsh.t
- hokolola omalunduluko
meholokepololutu lomunhu okudja
pedalo
- kundafana omayooloko/omaulili
nomafaafano momalutu
nomomaukwatya ovanhu oo taa
dulu okulunduluka (oule) naayo tai
dulu okulunduluka (oshipa/oluvala
lomesho)
tofa mo oilyo yomaliudo
nokuhokolola nghee tu na okufila
oshisho eyulu, omake, omesho
nokanya, oshipa nsh.t
- danauka oudano to ulike efimano
lokumonako, okuuda ko, okukuma,
okunyika/okufimbula noku lola
yoolola pokati koilyo yopaumwene/
yepenge naayo ihe fi yopaumwene/
epenge ng:
- kundafana eholokepo lolutu
- kundafana oilyo yolutu nefimano layo
loku kaleka oilyo yepenge ya
holekwa
tofa mo oilyo yomeni lolutu noilonga
yayo ng:
- longifa omafano/omakalata va
konakone omakipa noilyo ikwao
yomomalutu etu,apa pe na omutima,
omapunga noilyo ikwao
35
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
pakulola, pakukuma
okunyika/okufimbula omangha
wa mangwa komesho
hokolola omaliudo nomaliudo
omeni nonghee haa dulu
okulunduluka ng:
- tofa mo omayelifo pamaliudo
muvo vene nomuvakwao
- yandja omatomheno nghee
nomolwashike omaliudo haa
dulu okulunduluka
- kundafana nghee tu na oku amena
oilyo yetu/oitukulwa yetu yomaliudo
ng: okuwapaleka omatwi,
okudjala/okuvava omaadi oku
amena keenhe detango nsh.t
tofa mo ‘omaliudo’ mawa naao mai
ng:
- dimbuluka nghee taku tofwa mo
nokumweneka omaliudo oo,
mangha inatu longa osho twa
diladila
hokolola nghee tu na okungabeka
omaliudo etu ng:
- tofa mo omaliudo, kanghama,
dilaadila omanga ino ninga etokolo
- tofa mo kutya olye ta dulu okuyandja
ekwafo
- kundafana omikalo odo to dulu
okukufa opo u pite/pondele
moshinima ngeenge u udite nai ile
wa handuka
Oukaume Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka uda ko efimano loukaume
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
ulika nghee to kala kaume
muwa ng:
- kundafana kutya ookaume
kavo oolyelye nomolwashike
oukaume wa fimana
- kundafana nokufaneka nhumbi
hokolola nghee to pange oukaume
muwa ng:
- danauka okanyandwa to ulike
nghee to dulu okuonga noku
kaleka po oukaume
- kundafana omikalo tadi ulike nghee
hokolola omaukwatya oukaume
muwa nonghee to kala kaume muwa
kuvakweni ng: ninga omapulapulo
nomakonakono oukwatya wakaume
muwa ndele to ningi ografika
yomafano
36
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
to file oshisho ookaume, oku
va fila oshisho noku va kwafa
- kundafana kutya okushinda
oshike nou na okuninga
ngahelipi kombinga yasho
to file oshisho nolukeno,
okunyamukula konghalo yeudifonai
nonghee una okutokola ngeenge
omunhu okwa pumbwa ekwafo
- kundafana nokudanauka tava ulike
omikalo dolushindo nokuulika osho
to dulu okuninga ngeenge ove ile
kaume koye ta shindwa
- kundafana kutya olushindo oha li
ku udifa ngahelipi
- kundafana nghee to kwafele
ookaume koye
- kundafana oiholekwa iwa naayo ii
- tofa mo omaludi noilanduli
yolushindo
- tofa mo ovanhu ovo tava dulu
okukwafela ngeenge ove ile kaume
koye ohamu shindwa
Efiloshisho meenghalo
danyika oshiponga
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka uda ko nghee ve naokulifila oshisho voo vene meenghalo da nyika oshiponga
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
tofa mo noku hokolola nhumbi
tu na okukala tu li meameno
meumbo, mofikola
nomomidingonoko detu ng:
- kundafana nghee tu na
okudanauka tu li meameno
momutenya, nokuninipika
okuliyahameka nokumona
oiponga mokapale komaudano
- tofa mo oinima oyo ya nyika
oshiponga meumbo ng:
eembele, omiti nsh.t
tofa mo nokuhokolola eenghalo
neenhele odo da nyika oshiponga
meumbo, mofikola
nomomidingonoko detu ng:
- kundafana nghee tu na
okudanaukila momeva tu li
meameno nomomitenya noghee
hatu dulu okukwafela oovakwetu
ve li moshiponga
- tofa mo ovanhu ovo tava dulu oku
va kwafa ngeenge ve li
moshiponga
tofa mo nokuhokolola eenghalo
neenhele odo da nyika oshiponga
meumbo, mofikola nomomidingonoko
ng:
- kundafana nghee tu na okudanauka
momeva nomomutenya tu li
meameno nonghee tu na okukwafela
oovakwetu ngee ve li moshiponga
- tofa mo ovanhu ovo tava dulu okuva
kwafa ngeenge ve li moshiponga
37
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
ulika nhumbi tu na okutya
‘ahowe’ meenghalo dihe li
nawa noda nyika oshiponga
ng:
- hokolola omikalo
dokukwatafana odo dokutya
‘heeno/ahowe’ nokukundafana
kutya omikalo di li pi do ku
likwata tandi dulu okutambulwa
ko naado itadi dulu
okutambulwako
- danauka/nyanda nokulideula
okutya ‘ahowe’ mokule
nomomukalo muwa
- tofa mo ovanhu
movakwanedimo
nomomidingonoko ovo tava
dulu okukwafela
ulika nhumbi tu na okutya ‘ahowe’
meenghalo dihe li nawa noda
nyika oshiponga ng:
- hokolola omikalo domakwatafano
dokutya ‘ahowe’ ngee to kumwa
pamukalo tau dulu okutambulwa
ko nomukalo oo itau dulu
okutambulwa ko
- danauka/nyanda nokulideula
okutya ‘ahowe’ mokule momukalo
muwa
- tofa mo ovanhu movakwanedimo
nomomidingonoko ovo tava dulu
okukwafela
ulika nhumbi tu na okutya ‘ahowe’
meenghalo dihe li nawa noda nyika
oshiponga ng:
- hokolola omikalo domakwatafano
dokutya ‘ahowe’ ngee to kumwa
pamukalo tau dulu okutambulwa ko
naao itau dulu okutambulwa ko
- danauka/nyanda nokulideula okutya
‘ahowe’ mokule momukalo muwa
- tofa mo ovanhu movakwanedimo
nomomidingonoko ovo tava dulu
okukwafela
Oikulya i na oukolele
nomikalo dokulya
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka uda ko kutya oikulya youkolele nomikalo dokulya oda fimana opo vakule nawa nova kale ve
na oukolele
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
38
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
hokolola oikulya oyo ina
oukolele no i na okuliwa
luhapu ovena yo okuhokolola
omikalo dokulya ng:
- kundafana nokufaneka oikulya
i na oukolele nomaludi oikulya i
na oukolele naayo ihe na
oukolele
- kundafana omhumbwe yokulya
oikulya oyo i na oukolele
nomikalo dokulya di li
mondjilaopo tu kale notukale
noukolele wolutu
- tofa mo oikulya oyo hai
monikwa yomomidingonoko
davo
fatulula nhumbi tuna okukwata
oikulya noukoshoki nomolwashike
oukoshoki wa pumbiwa ng:
- tofa mo oikulya
yomomodinogonoko davo needjo
dayo
- mona mo oikulya ei tai dulu
okumonika paushitwe ile
okulongwa momidingonoko davo
noku i ngudupika she
likolela/shelikwatela keedjo dayo
- eta oiimati, oikwambidi/oihape,
oikwamatindi (ngeenge ope na)
nokuulika nhumbi toi kosho noku i
yuuna
- tofa mo oyo hai dulu okuliwa
hawiishu (inai telekwa) ngee ya
koshwa nonaini i na okuyuunwa
nonaini i na okutelekwa opo i dule
okuliwa
- kundafana nhumbi nomolwashike
ovamati noukadona tava dulu
okukwafela mokulongekida
oikulya meumbo
- ninga omauliko tava longifa
omafano, oupakete voikulya ile
fatulula omikalo detuvikilo
nelongekido loikulya di li mondjila
nomolwashike da fimana
- mona mo, faneka, luka kutya oikulya i
lipi hai ongelwa ile hai longwa
moitukulwa i lili moNamibia
- kundafana nhumbi oitukulwahoololo
ya yooloka tai dulu oku kwafelafana
moku yandja oikulya
koitukulwahoololo ikwao
- mona mo omikalo da yooloka odo
hadi longifwa mokutuvikila oikulya
meumbo nomoitukulwa
yomomidingonoko davo (momaumbo,
meefaalama, nomeefitola)
39
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
oukulya va yooloka
Eameno lomeendjila Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka uda ko efimano leameno lomeendjila
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
tofa mo omadidiliko
omeendjila momidingonoko
davo, okufatulula oiponga
yoeendjila noku ulika opo pa
nyika oiponga ngeenge tava i
kofikola ng:
- faneka nokuhokolola
omadidiliko omeendjila
- kundafana nhumbi ovaendi
vokolupadi/novalondi
voumbashikela ve na
okulihumbata meendjila
nokuulika eenhele da nyika
oshiponga momidingonoko
davo
- lideula omalihumbato
omeendjila ovaendi
vokolupadi novalondi
veembashikela
- hokolola ondjila yavo yokuya
kofikola nokuulika opo pa
hokolola nhumbi omweendi
wokolupadi ile omutwaalelwa
mosheendifo e na okulihumbata
ng:
- okunongonona nokupopya omikalo
diwa naadi dii dokulihumbata
meendjila domomidingonoko davo
- danauka oinyandwa tava ulike
nhumbi ve na okulihumbata
meendjila
- okweeta po oilonga yo unghulungu
tai ulike omalihumbato omeendjila
mawa
fatulula eameno lomeendjila
neemhango domeendjila dovalondi
voumbashikela ng:
- faneka nokuluka omadidiliko
omeendjila a fimana kovalondi
voumbashukela
- lideula omadidiliko haa ningwa
nomake kovalondi veembashikela,
omadidiliko okomake haa ningwa
kovapashukili vomeendjila
nokunyamukula mondjila
- yandja eemhango domeendjila
dovalondi voumbashikela pamukalo
wokupopya ile wokushanga
- shiva ovanambelewa veameno
lomeendjila, ve va pule omapulo
nokunyamukula yoo omapulo
kombinga yeameno lomeendjila
nonghee ovashingi voumbashikela
ve na okulihumbata meendjila.
40
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
nyika oiponga yoyeendifo
41
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
Oimeno onga oinima i na
omwenyo
EXUKU: OMUDINGONOKO WOPAUSHITWE
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka uda ko kutya oimeno yomomidingonoko davo oyo oinima i na omwenyo no i na edingonoko
longhalamwenyo
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
hokolola kutya oimeno oinima
i na omwenyo noya pumbwa
omhepo, omeva neenhe
detango opo i xupe ng:
- tula eenhi/eembuto
meenghalo da yooloka ng:
dimwe iha di mono omeva,
dimwe ihadi mono eenhe
detango, konaakona nghee
oimeno ei tai kulu
- konakona omiti, oixwa
nomwiidi woitukulwa
yomomidingonoko davo noku
kundafana eemhumbwe dayo,
omhepo, omeva neenhe
detango
hokolola/faneka nhumbi
eenhi/eembuto hadi mene
ulika nhumbi omidi doimeno hadi
kufa omeva medu mokuulika
enwefamo leenhe detango komafo
ng:
- Tula outai voimeno momeva a
yooloka noku va konakona
- tula eembuto/eenhi peenhele da
yooloka ng: meni loshikopa,
ponhele opo pena eenhe detango
nokukonakona nghee omafo taa
lunduluka momaluvala
hokolola/faneka nhumbi eembuto
hadi mene ng:
hokolola efimano leenhe detango
nomeva mokukula kwoimeno ng:
- ninga omalolelo a nafangwa omo
tava ulike nhumbi eenhe detango
nomeva ya kuma okukula kwoimeno
hokolola edingonoko
longhalamwenyo yoimeno oyo hai
42
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
ng:
- kuna eembuto doimeno ya
yooloka memukendehalasha
nokukonakona nhumbi
eembuto tadi pashe
- shanga omukalo upu omo to
ulike nhumbi to kunhu
eembuto
tofa mo, tumbula nokuyandja
oitopolwa yomiti, oixwa
nomwiidi ya dja moitukulwa
yomomidingonoko davo ng:
- ongela omafo, oipeta,
eembuto nomidi noku i
yelekanifa noku i luka
- shanga okatevo kombinga
yomiti, omafo, neembuto
- kuna eembuto, tala/konakona,
faneka okumena kweembuto ndele
to kundafana omafaafano
noulili/nomayooloko mwaasho sha
konakonwa
tofa mo oimeno yomomidingonoko
davo pakutala komafo ile keembuto
dayo ng:
- ongela noku yelekanifa omafo
neembuto noku di tula moungudu
she likwatelela kounene wado,
omutungilo nomaluvala
- itavelifanifa/twifa kumwe oimeno
keembuto dayo nokomafo ayo
- longifa eenhi ile omafo eembuto u
ninge oinatekwa
ningi eengala okudja kokumena
kwayo fiyo yakula tai imi eembuto
dipe ng:
- hokolola nhumbi oimeno hai kulu tai
pitile/tutuma moutai va tetwa
pakutwikinikwa oshitetela
nokukonakona nokushanga
ehokololo lokukula kwayo moule
woshivike to longifa ografika
tofa mo omaludi omiti a yooloka
momidingonoko davo tava longifa
omaukwatya oo ewetike ng:
- ongela oihopaenenwa yomafo,
eengala/eenhemo, eembuto,
nomakaka eembuto/eenhi nomapeta
omakaka ya dja koimeno nokomiti da
yooloka
- faneka oimeno nomiti noku i lu ka
- tofa mo oshimeno shaNamibia
shopashiwana, oWelwitschia
mirabills nokufatulula kutya
omolwashike she li kalekelwa
43
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
tofa mo nokutumbula oimeno
oyo i na oudiyo
momidingonoko davo
- yandja oiholelwa yoimeno i na
oudiyo naayo ihe na oudiyo
- kundafana kutya omolwashike
tu na okuyanda oimeno oyo i
na oudio
tofa mo oitopolwa yoimeno ya
yooloka oyo hai longifwa onga
oikulya ng:
- tula oimeno moungudu she
likwatelela koitukulwa yayo oyo hai
liwa ng: omiti, omafo, oiimati,
oitai/omafina
- tofa mo nokuyandja oihopaenenwa
yoitukulwa yoimeno oyo hai liwa
tofa mo oimeno oyo tai dulu
okulongifwa ongomiti ng: ninga
omusholododo woimeno naashi hai
hakula ng: endobo, oha li hakula
oipute; etwe lakuku, eengala
domwenyo, okapoloti, omuti
wongobe ng:
- eta poomafano adja moinatekwa
yoimeno oyo hai longifwa ongomiti
- tula moungudu/ likalekela oimeno
oyo i na oudiyo naayo ihe na oudiyo
tofa mo nhumbi eembuto odo da dja
moimeno yaNamibia hadi tandavele
ng:
- ongela eembuto nokukundafana
nhumbi hadi tandavele ng: omwiidi,
omiti domiyoonde
- longifa embuto/omahakashala
ufeweke:Ninga efano tali ulike nghee
hadi halakanifwa (Ondodo 4?)
Oinamwenyo onga
oinima i na omwenyo
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka uda ko kutya oinamwenyo oyo oinima i na omwenyo oyo ina omaukwatya, omikalo dokulya
neenhele dokukala da yooloka
Omapyokoko Omapyokoko Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
44
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
Ovahongwa va dule oku: Ovahongwa va dule oku:
hokolola oinamwenyo (mwa
kwatelwa ovanhu) onga
oinima i na omwenyo oyo ya
pumbwa oikulya, omeva
nomalukalwa opo i xupe ng:
- kundafana eemhumbwe
defiku keshe da fimana
nashike tashi ningwa po
ngeenge inadi shakenifwa
tofa mo omaukwatya,
eholokepo nomikalo dayo
dokulya/dokulipalwifa
doinamwenyo yopavanhu ng:
- konakona oinamwenyo
yopovanhu nokumona osho
hai li naasho hai nu nopeni
hai nangala/tulumukilwa
- hokolola omayooloko pokati
koinamwenyo yopovanhu
naayo yomoixwa
- Kundafana/okuhokolola
nokuulika nomafano taa ulike
oinamwenyo yopovanhu
hokolola omikalo da yooloka nghe
oinamwenyo (mwa kwatelwa
ovanhu) hai mono omeva noikulya
ng:
- kundafana omikalo dokumona
oikulya nomeva
- tula oinamwenyo novanhu
meengudu she likolelela komikalo
nghee hava mono omeva noikulya
tofa mo oikulya noilikolomwa ikwao
oyo hatu mono tai di koinamwenyo
yopovanhu ngaashi oingulu,
oikombo, eedi neengobe
oshiholelwa:
- talela po okatomeno
komoshitukulwa nokutofa mo
omaludi eembelela doinamwenyo
yopovanhu
- pula oovene voutomeno omapulo
ndele to shange omafatululo
anafangwa/ongaho kombinga
yoikulya noilikolomwa yoikulya
- mona omikalo dokulipalwifa/
hokolola omitungilo odo
oinamwenyo (mwa kwatelwa
ovanhu) ohai longifa opo i linyenge
ng:
- tofa mo omalinyengo e li li noku lili
ng: okweenda, okutuka, okulipweda/
okulikoka, okuyowa nsh.t
okuyooloka pokati keholokepo,
eenhele dokukala, nomikalo
dokulipalwifa kwoinamwenyo
yomoixwa i li li noku li li neenhele
dayo melyenge loikulya ng:
- konakona, faneka, hokolola oupuka
noudila, eholokepo lavo, eenhele
dokukala, omukalo wavo
wokulipalwifa nova tondi vavo
- faneka ile u nateke omafano elyenge
loikulya tali ulike ekwatafano pokati
koinamwenyo yomoixwa noilyani
noixupifi/ oikulya yayo
- longifa oinima oyo i wetikile,
45
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
naayo yomoixwa dokupalula oinamwenyo yopovanhu
hokolola edingonoko
longhalamwenyo yoinamwenyo oyo
hai kulu ndele ihai lunduluka
momutungilo wayo ng:
- oinamwenyo oyo hai nyamifa
ngaashi ovanhu, oinamwenyo
yopovanhu, oinamwenyo
yomofaalama noinamwenyo
yomoixwa
- ongela omafano ouhanana,
ounona, ovakulunhu noovakulupe
- kundafana omayooloko mounene,
mondjudo, momutungilo nomoule
woitopolwa yolutu womake,
weemhadi nomomutungilo
woshipala
oinyolwa/oilesha nomauyelele a dja
momapulaapulo a ningwa
novafilishisho voinamwenyo va
ongele ouyelele woshili kombinga
yoinamwenyo yomoixwa ngaashi
oilipwedi, omayoka oo a nyika
oshiponga, eedila domomeva, eeshi
domomeva omefuta naadi
domomeva mawa/ omomilonga,
ekodi nofino
tofa mo nhumbi nomolwashike
eameno loinamwenyo yomoixwa tali
ongaongwa nalo moNamibia ng:
- mona mo kutya oinamwenyo i lipi ya
pumbwa okuamenwa nomolwashike
hokolola omalunduluko komalutu
oinamwenyo eshi tai kulu ng:
- ongela ouyelele tava longifa
omafano va ulike nhumbi onghanga
tai lunduluka okudja
moshinghalanghala i ninge okapuka
- shanga eyelifilo lomalunduluko
- eta po/ ninga po ekalata nomafano
46
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
- longifa omafano ovahongwa opo u
mone nghee va lunduluka
Omeva - Elongifo,
Ekalekepo nenyateko
lomeva
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka uda ko efimano, elongifo, ekalekepo, nekeelelo lenyateko lomeva
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
fatulula kutya omolwashike
twa pumbwa omeva
nefimano lomeva mayela ng:
- Kundafana kutya
omolwashike twa pumbwa
omeva nomolwashike tu na
okunwa ashike omeva oo
mayela
tofa mo eedjo domeva
domoshitukulwa noilonga
fatulula nhumbi nomolwashike
omeva ena okuxupifwa noku
tuvikilwa momidingonoko
nomomaumbo etu ng:
- pula ovadali nhumbi omeva haa
tuvikilwa meumbo ndele to shange
omikalo dipu doku tuvikila omeva
- tofa mo omikalo da yooloka
dokutuvikila omeva
momudingonoko detu ng:
mondama, motenga nsh t.
- ninga omafiyafano pakufaneka
(koohandimwe/moungudu) tava
ulike nhumbi taku xupifwa omeva
- kundafaa kutya omolwashike
omeva taa pumbu nomolwashike e
he na okuhepifwa
tofa mo eedjo domeva
moshitukulwa nelongifo lomeva
tofa mo nokufatulula omikalo
dopamifyuululwakalo
nodopashinanena dokudinda omeva
ng:
- shiva ovanambelewa vaNamwater
opo ve uye va fatulule omikalo
dokudinda omeva ile ngeenge
otashi shiiva talela po onhele omo
hamu wapalekwa/dindwa omeva
tonga eenhele domomudingonoko
wavo omo hamu monika omeva ng:
47
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
yomeva mayela ng:
- talela po eedjo dimwe
domeva domomidingonoko
davo nokupula ovafilishisho
ngeenge omeva omayela ile
ahowe; va shange eshi tava
dimbulukwa ketalelepo;
yandja omatumbulo mapu
va holole omadiladilo avo
ngeenge omeva okwa li tuu
mayela
- hokolola noku eta po oilonga
younghulungu omo tava ulike
nghee omeva mayela haa
longifwa
tofa mo oinima imwe oyo ta i
eta enyateko lomeva
nomikalo dipu dokukelela
enyateko lomeva ng:
- talela po odjo yomeva noku
tofa mo eedjo denyateko
lomeva :
- ninga ografika yemafano tali
ulike omaludi enyateko
lomeva
mayela ng:
- talelapo eedjo domeva
domoshitukulwa shavo
nokukundafana nghee hadi
longifwa ng: oishana oyo eedjo
domeva dopaushitwe
nohailongifwa mokukwata
eeshi/okuxuwa nokukosha, omeva
okunwa haa tuvikilwa meendama,
omilonga odo paushitwe nomeva
ohaa longifwa okunwa
nokukoshifwa
tofa mo nhumbi oimbodi tai nyateke
eedjo domeva nonghee shina
okukeelelwa ng:
- shiiva nhumbi oimbodi hai
ekelwashi meumbo
- talela po odjo yomeva
moshitukulwa shavo nokumona
ngeenge oya nyatekwa koimbodi
yomeumbo ile ahowe
- Ninga omusholondodo womikalo
- konakona opo hapa monika omeva
momudingonoko wavo ng:
eemboola, eendama, omilonga,
eendungu, eefifiya, eendobe,
oitombodiva, ooitenhemba nsh.t
hokolola eedjo denyateko lomeva
tashi etwa keefabilika nokufatulula
nhumbi shi na okukelelwa ng:
- kundafana nghee eefabilika dina
okuekelashi omakako
noyeekelwashi yado
- ninga omapulakata ekeelelo
lenyateko lomeva ndee taa tulikwa
kekuma
- shangela onhumwafo kofabilika
48
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
- kundafana omikalo dipu
dokukelela enyateko lomeva
ng: (okukosha oinima
meumbo, hamomilonga)
tungeni po epulakata
longudu
- nyandeni nokuulika nhumbi
ovanhu tava hulifwa po
okunyateka omeva
doku ekelashi oimbodi yomeumbo
kakelekoku i ekelashi momilonga
yomoshitukulwa u va pule nhumbi
hava ekeleshi oyeekelwashi yavo
Efiloshisho
lomudingonoko
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka uda ko efimano lefiloshisho lomudingonoko wetu noku u kaleka wayela
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
fatulula noku ulika efimano
liku wapaleka nokufiloshisho
momudingonoko wetu ng:
- kufa ombinga
moinyangadalwa
yokuwapaleka omudingonoko
wofikola
- kundafana kutya
omolwashike ewapaleko
noukoshoki pofikola ya
fimana, ninga omalufo
okuwapaleka ongulu yofikola
fatulula noku ulika efimano loku
wapaleka nokufiloshisho
momudingonoko wetu:
- kufa ombinga moinyangadalwa
yokuwapaleka omudingonoko ile
ofikola
- shanga okatevo taka popi kombinga
yefiloshisho lomudingonoko wetu
fatulula noku ulika efimano loku
wapaleka nokufiloshisho
omudingonoko wetu ng:
- kufa ombinga moinyangadalwa
yokuwapaleka omudingonoko/ofikola
- shanga omushangwahokololo mu
xupi tau popi kombinga yewapaleko
lofikola
49
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
Omaukwatya
nomalongifo oinima
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka uda ko kutya oinima oi na omaukwatya nomalongifo a yooloka
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
tofa mo nokuhokolola oinima
oyo tai dulu okukaama
nokuningina momeva ng:
- ninga omalolelo to longifa
oinima ya yooloka opo umone
ngeenge otai ningine ile otai
kaama momeva
- tula meengudu da yooloka
oinima oyo tai dulu okukaama
naayo hai ningine momeva
hokolola pauxupi omayooloko
meholokepo /moukwatya woinima
oyo i kukutu naayo hai kunguluka
ng:
- tila oikunguluki moikwatelwa ya
yooloka u ulike nhumbi tai kufa
omutungilo woshikwatelwa, oinima
oyo ikukutu ngaashi eedopi, eepena
domakala nsh.t ohai kaleke po
omitungilo dayo
- ulika nhumbi oinima imwe oyo
ikukutu ngaashi onhata tai dulu
okulundululwa i wane
moshikwatelwa shonhumba ile
momutungilo umwe ndee ita i dulu
okutilwa moshikwatelwa nokaifi
oikunguluki
- ulika nhumbi oinima oyo ikukutu
(oilya) tali dulu okutilwa
moshikwatelwa dee kai fi
oikunguluki
hokolola pauxupi omayooloko
meholokepo loukwatya woinima oyo
i kukutu, ikunguluki nomiku ng:
- ninga omalolelo nomeva, a talaleka
noku a ndjeneka opo a lundulikile
molupe likukutu (oikangwameva)
nomomuku (moshimhoko)
- shanga omukalo tau ulike nhumbi
taku talalekwa nokundjeneka omeva
Onghalo yomhepo, Elalakano lelihongo
50
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
omafimbo omudo
nomudingonoko
Ovahongwa otava ka uda ko nhumbi onghalo yomhepo tai nwefa mo omudingonoko wetu (eenghono doukwatya
wedu)
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
hokolola omalunduluko
omafimbo omudo nonghalo
yomhepo meenghalo defiku
keshe ng:
- konakona onghalo yomhepo
luhapu nokukala nekalata tali
ulike (omutenya wa twa, ku
na oilemo, ku na odula, ku na
omhepo, kuna outalala, ku na
oupyu, kwa pupyala, kwa
pupyala unene)
tumbula oikutu noikulya oyo
tai wapalele eenghalo
domhepo da yooloka ng:
- twifa kumwe/itavelafanifa
omafano oikutu/oidjalomwa
neenghalo domhepo
hokolola kutya omolwashike
onghalo yomhepo hai yooloka
pomafimbo nomafimbo ng:
- konakona nokudidilika onghalo
yomhepo she likwatelela
komalunduluko ondjele youpyu
nokeholoke po lodula, omhepo
noilemo
hokolola enwefemo lomafimbo
omudo e li ane kovanhu
nokomudingonoko ng:
- tofa mo omalunduluko omafimbo
omudo
- kundafana omaludi omoudano haa
danaukwa momafimbo omudo oo e
li ane
- hokolola oikutu/omidjalo odo tadi
wapalele meenghalo
fatulula kutya omolwashike
eenghalo domhepo hadi lunduluka
ng:
- didilika luhapu osho wa mona
monghalo yomhepo ndele to shi
kwatakanifa nomalunduluko ondjele
youpyu neholokepo lodula, omhepo
noilemo
hokolola nghee omafimbo omudo
haa nwefa mo oimeno noinamwenyo
ng:
- pula ewiliko lomoshitukulwa hali
ungaunda noimeno nosho yo
oinamwenyo kutya ohai xupu
ngahelipi moitukulwa yaNamibia oyo
ya dengwa komutenya ile kefundja
- talela po oitukulwa /omidingonoko
pomafimbo omudo a yooloka
51
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
nomoiningwanima ya yooloka hai
holoka nokuningwa momafimbo
omudo ane, ninga/eta po sha
shoilonga younghulungu omo to
ulike oikutu oyo tai wapalele
- faneka nokuluka omaludi oikutu
yayooloka
- shanga okahokololo koye ove
mwene taka popi kombinga
yomukunda wa hangwa kefundja
(wa yelulwa), ngeenge omundilo wa
xwika po ofikola nst.t.
nokushanga omusholondodo
woimeno noinamwenyo oyo i li oko
Edu, ohani, ewangadjo
nomaminikilo etu
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka uda ko ekwatafano pokati kedu, ohani, ewangadjo nomaminikilo etu
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
hokolola oinima i li
mewangadjo oyo i wetike ng:
- konakona, kundafana
nokufaneka oinima oyo i li
mewangadjo ng: etango,
ohani, eenyofi nomaminikilo
amwe
- kundafana oshiponga sho
kutala wa yukilila ketango
loovene (wa tala etango
hokolola nhumbi ewangadjo hali
dulu okulunduluka efimbo
lomutenya nefimbo loufiku ng:
- konakona nokukundufana
omaluvala peningino letango
- konakona nhumbi ohani hai monika
oufiku nomafimbo amwe efimbo
lomutenya
hokolola omaukwatya ewangadjo
nomafimbo omudo ng:
- konakona nokukundafana nhumbi ku
laula diva pefimbo lokufu nonghee
iha ku laula diva pefimbo lokulombo
- konakona oule womididimbe efimbo
lomutenya
52
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
odikilila)
Eenghono dokunana,
omalinyengo neenghono
delongifo
Elalakano lelihongo
Ovahongwa otava ka uda ko kutya eenghono dokunana, omalinyengo neenghono delongifo ohadi longifwa
meenghalamwenyo defiku keshe (eenghono doukwatya wedu)
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
tofa mo eedjo deenghono
ng:
- faneka omafano taa ulike
etango, omhepo
noixwamekifo/omahooli
(okuyadeka otuwa nomahooli)
- tofa mo etango onga odjo
yakula yeenghono
tofa mo enwefemo
leenghono noshike hashi
etifa oinima i longe, i kule noi
linyenge ng:
- konakona nokukundafana
nhumbi omhepo hai linyengifa
tofa mo nhumbi eedjo deenghono
hadi longifwa efiku keshe ng:
- danauka/nyanda tava tula omahooli
motuwa, ta tema kolusheno
meumbo, ta longifa omalexita, ta
shakala/ta tema omundilo
- hokolola nhumbi hatu longifa
eenghono doketango ng: okumona
ko efimbo lomutenya,
okupupyaleka, okuhandjela,
okukulika oimeno, okuteleka
oikulya, okuyandja oukolele kovanh
tofa mo nhumbi eenghono hadi
linyenge ng:
- konakona nhumbi oupyu womundilo
hau ndjeneke ombiya ngeenge taku
telekwa, okufudila olwenya hashi
etifa li linyenge
hokolola eenghedi doku xupifa
eenghono nouwa oo tashi eta, ng:
- ninga omapeko omafano taa ulike
oku idila omivelo opo oupyu u
kalekwe meni londuda
- okuenda kolupadi, okudima eelamba
dolusheno ngee itadi longifwa
- konga ouyelele kombinga yomayaxa
oku yakela eenghono detango
nomolwashike haa longifwa
moNamibia
tofa mo nhumbi eenghono tadi dulu
okulundulula omutungilo ng:
- konakona nokuulika nhumbi
okumbeta etanga haku ningi
eweelelo, okufudila mokaima ile
okudenga ondoloma hashi ningi ewi
53
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
oinima, etango hali yandje
oupyu nouyelele noha li kulike
oimeno, oinima tai linyengifwa
kokuundula nokokushila
lasha
hokolola enwefemo leenghono
dokedu
- konakona nokuulika nhumbi oinima
hai wile kedu ile hai kala kedu
- mona mo kutya omolwashike oinima
oyo idjuu hai lidenge pedu
diva/meendelelo i dulife oyo ipu
54
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
Ounongo ou tau shikula ou na okutungilwa komanenediladilo omudingonoko wopaushitwe noku na okukonakonwa. Didilika kutya
ounongononi nomaunongo okulesha nokushanga nounongo waikwamivalu, melikalekelo, oushitwe wa hovakanifwa
melalakanomuvalu.oye likolelela koukwatya woinyangadalwa, ovahongi otava dulu okutokola kutya omoshitukulwa shoshilongwa
shi lipi omo omaunongo aa e na okukonakonwa.
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
Omikalo dokuninga
omapulaapulo/ dokukonga
ouyelele
Elalakanolelihongo
Ovahongwa otava ka longifa omikalo dokukonga ouyelele, opo va konge, va mone, va hokolole, va fatulule,
novaxunganeke oiningwanima yopaushitwe
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
ninga elifefife kombinga
yoinima oyo tai holoka
mokukonakono ng:
- oshike tashi ka ningwa po
ngeenge onda weda mo
omeva?
- oshike tashi ningwa po
ngeenge owa tula olwenya
komesho yeyulu loye?
longifa omikalo hadi longifwa
komuhongi ngeenge ta
konakona sha ng:
- oshike twa ninga?
- Oshike twa mona?
ninga exunganeko lanafangwa
kombinga yaasho tashi dulu
okuholoka mo mekanakono eli
ng:
- ame ohandi diladila kutya
oshimeno sha kalekwa momilaulu
otashi fi
hokolola nokuyandja pauxupi
eenghatu doku li longekida
nokuninga ekonakono lonhumba,
ng:
- Shotete onda longekida omeva,
ndee handi tula okambautu
xunganeka tava longifa eshiivo olo
ve na nale ng:
eshi twe shi ningile nale, onda mona
kutya etanga ledu lonhata ola
ningina koshi yomeva
hokolola eenghatu da
ndjadjukununa nawa
dokulilongekida nokuninga
ekonakono lonhumba, ng:
- shanga omukalo muxupi omo tava
ulike oinima, eshi twa ninga naashi
55
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
kange ka mewa momeva.
Ndee ame...
twa mona /twe li honga mo
Ounongononi wokulesha
nokushanga
Elalakano lelihongo
Ovahongwa ota va ka ulika ounongononi wokulesha nokushanga
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
tukululifana ouyelele tashi
pitile mokupopya,
mokupwilikina, mokufaneka,
mokulesha nokushanga
shivifila vakwao kombinga
yomakonakono nokuyandja
omafatululo mawa
konga ouyelele tau di momambo,
meemangazina/oifokundaneki
needjo dikwao domauyelele
shivifila vakwao kombinga
yomakonakono noyandja
omafatululo mawa
konga ouyelele tau di momambo,
meemangazina/oifokundaneki
needjo dikwao domauyelele
Ounongo woikwamivalu
Elalakano lelihongo
Ovahongwa ota va ka ulika ounongo woikwamivalu
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
Omapyokoko
Ovahongwa va dule oku:
unganeka/longekida ouyelele
tava longifa eshikulafano
pamaludi okutula meengudu,
okuninga omusholondodo,
okufaneka
konakona, yelekanifa, tula
unganeka/ longekida
nokungudupika oinima ile
oiningwanima she likwatelela
komaukwatya ayo oo e shiivike
nawa
shikulafanifa nokulongekida
oiningwanima, oukwashili
nomadiladilo melandulafano
56
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
OIPALANYOLE ONDODO 1 ONDODO 2 ONDODO 3
meengudu nokuhokolola tava
longifa oiyelekifo yopaushitwe
opo va ongele ouyelele ng:
- longifa oshikanda sheke,
omana nsh.t
tunga po oumhungu opo va
shange mo osho va
konaakona
konakona, yelekanifa, ngudupika
nokuhokolola tava longifa
oiyelekanifo yopaushitwe va
ongele ouyelele ng:
- longifa oshikanda sheke, oule
womunwe nsh.t
tunga po oumhungu opo va
shange mo osho va konaakona
konakona, yelekanifa, ngudupika
nokuhokolola tava longifa oiyelekifo
tai wapalele opo va ongele ouyelele
ng:
- longifa outendifo, onhengenena,
oumetifo/ouyelekifo voupyu
tunga po oumhungu opo va shange
mo osho va konaakona
57
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
10. Etaloshiivo
Opo omapyokoko mahapu a yooloka noopaendodo dayooloka adule kudidilikwa, omikalo da
yooloka detaloshiivo la twikilafana oda pumbiwa meendodo dopedu opo kuyandjwe efano
lelixwapo kombinga yeyo komesho lomuhongwa. Etaloshiivo la twikilafana (CA) na li kale la
nafangwa, la yela, la fatuka, ta li dulu okupondolwa nolelikolelela komilandu neenghedi
domuhongwa oye ta dana onghandangala.
Omapyokoko omo mufindahongo otaa tongo eudeko nounongo oo omuhongwa e na
okuulika, no ta ka konwakonwa muwo. Ashike, oshilalakanenwa osheshi kutya
omufindahongo u kale tau lalakanene elihongo, ndele ha konakono.
10.1 Elalakano letaloshiivo
Elalakano letaloshiivo latwikilafana okuyandja ouyelele ushi okulineekelwa nowongushu
nghee ovahongwa vapondola omapyokoko. Ouyelele ou naulongifwe uyandje oidjemo
kovahongwa kombinga yeenghono nomaunghundi avo mehongo, openi tava ningi nawa,
openi vapumbwa okulundulula no tave shi ningi ngahelipi. Ovadali nava shivifilwe luhapu
momushangwahokololo wofikola wopambelewa kombingaa yeyo komesho lovana vavo.
Ovadali nava tuwe omukumo va kale hava yandje omapapa ngeenge ovalihongi va pondola
nawa, nokuyambidida ehongo lovana vavo.
Etaloshiivo latwikilafana ohali kwafele yo ovahongi va xwepopeke okuhonga kwavo ndee
tava yandje elihongo liwa kovahongwa. Oshishonekwa shetaloshiivo nashi talikeko ongo
etaloshiivo opo ku li hongwe, ndee hataloshiivo laashi she li hongwa. Fye ohatu konakona tu
mone oukwatya wolela womuhongwa keshe nghee ta hange omapyokoko opo ku shivike
nghe ehongo/elihongo lomuhongwa lina kutwikila, nghee kuna okuyandjwa
omayambididohongo nokukonakona eenghedi detu vene dokuhonga.
10.2 Omaludi etaloshiivo lelihongo
Etaloshiivo inalisheywa/inali longekidwa: omuhongi oku na okukonakona nawa nhumbi
omuhongwa keshe a hanga omapyokoko oo a hokololwa momufindahongo
womudingonokohongo, ndele ta mono nhumbi omuhongwa tai komesho. Unene, eshi otashi
dulu okuningwa momukalo inau sheywa tashi dilile mokukonakona eyokomesho
lomuhongwa keshe melihongo, nokuninga omalideulo meenghedi donhumba manga tava
konakona, tava fatulula oiningwanima, tava longifa eshiivo, tava kwatafana, tava ningi
omatokolo nekufombinga lavo moinima ya kwalushe.
Eshi otashi ti okunongonona elihongo lomuhongwa nelalakano lokuvakonakona pefimbo
hatu hongo nokudidilika eshi tuwete. Ovahongi ohava nongonona ovahongwa aveshe
momukokomoko woileshwa yOmudingonokohongo. Ohava didilike ou e litula mo naao ine
litula mo, olyelye ha dulu okulonga sha memanguluko naao ta nane noudjuu ngeenge ta
longo sha kuye mwene. Pakupula omapulo, ohava mono ou auda ko oshihongwa naao ina
uda ko. Mokutalela oinyangadalwa, otava dulu okudidilika kutya olyelye ta dulu okumana
58
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
oshinyangadalwa nokulongifa ounongo neshiivo, naao ita dulu. Ekufombinga, elitulemo
nomawedelepo omuhongwa moilonga youngudu aishe ei ohai nongononwa.
Etaloshiivo la sheywa/lalongekidwa: etaloshiivo eli ola kwatela mo oku eta po eenghalo
doku konakona ngaashi oukonakono vounongo pafiyafano (ouquizzes), oukonakono vaxupi,
oukonakono vopakanya, neembapila dokulongela (worksheets). Eembapila dokulongela
(worksheets) ohadi kwafa unene notadi dulu okulongifwa koshipelende ile mombapila. Osha
fimana ovahongi va unganeke nokulongekida nawa opo va konakone ovahongwa ndee tava
yandje oitwa yoko 10.
Elongifo lomakonakono opambelewa, pakushanga nopakanya otali dulu ashike kukonakona
omapyokoko amwepo, onghee inali pumbwa kulongifa efimbo lihapu. Oukonakono vaxupi
nava ningilwe motundi yOmudingonokohongo ndele tava talika ko onga oinyangadalwa
yOmudingonokohongo.
10.3 Omafatululo omadidilikodanda
Omufika womuhongwa mokupondola omapyokoko mOmudingonoko owa ulikwa
nomadidilikondada. Ngee omadidilikondada taa yandjwa, osha fimana a ulike lela omufika
wepondolo lomuhongwa mekwatafano nomapyokoko. Meendodo 1-3, omadidilikondada
okwe li kolelela koshiyelekifo shoitwa ihamano. Ekwatafano pokati komadidilikondada
nomapyokoko ola ulikwa ngaashi tashi landula:
Ondodo %
onhengenekelo
yeepelesenda
(ondodo 1-12)
Efatululo lomapyokoko
A 80% Okwa hanga omapyokoko aeshe nawa kuhe na vali.
Omuhongwa oha ningi nawa kuhe na vali
B 70-79% Okwa hanga omapyokoko aeshe nawa unene.
Okupondola kwomuhongwa okuli pombada lela yoitwa
yopokati, ye okwa funda moitukulwa ihapu
yomomapyokoko
C 60-69% Okwa hanga omapyokoko nawa. Omuhongwa okwa
deuka momapyokoko shawana, meenghalo dihe shiivike
D 50-59% Okwa hanga omapyokoko shawana. Okupondola
kwomuhongwa okwo pokati. Omuhongwa otashi shiiva
apumbwa eyambididohongo moitukulwa imwe po
yomufindahongo.
E 40-49% Okwa hanga ashike imwe po yomomapyokoko
atalike ko ongo a pyokoka. Omuhongwa i na hanga
omapyokoko aeshe, ashike epondolo lomuhongwa ola
wana kukoya omapyokoko opedu. Omuhongwa okwa
pumbwa eyambididohongo moitukulwa ihapu
59
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
Ondodo %
onhengenekelo
yeepelesenda
(ondodo 1-12)
Efatululo lomapyokoko
yomufindahongo
U 0-39% I na hanga ondodo yasha. Omuhongwa ina dula
okuhanga omapyokoko opamufika wopedu, nonande
okwa kwafelwa lela komuhongi. Omuhongwa okwa
pumbwa lela eyambididohongo
10.4 Omilandu di yela detaloshiivo (tali) la twikilafana
(omafatululo aa otaa dulu okumonika mOmufindalandu wOpashiwana wEhongo lopedu)
Etaloshiivo oli na okukala oshitukulwa shomelongekido loshihongwa neenghedi dayela
dokukonakona nadi tulwe po. Pefimbo lotundi yoshilongwa nomangha ovahongwa tava ningi
oinyangadalwa yomongulu, omuhongi na ninge etaloshiivo latwikilafana la sheywa naalo
inali sheywa momapyokoko aeshe a yooloka moilongwa aishe. Meendodo dopedu,
etaloshiivo ola kanghamekelwa koiyelekifo. Eshi otashi tii, ngee oitwa ile omaadidilikondada
taa yandjwa, osha fimana i ulike lela ondodo yepondolo lomuhongwa mekwatafano
nomapyokoko.
10.4.1 Etaloshiivo tali twikile lina li sheywa/ ina li longekidwa
Etaloshiivo inali sheywa otali ningwa tashi pitile menongonono loukeka nomoididilikwa
yashangwa (tala oshihopaenenwako 10.4.3). Eshi otashi ti kutya, mangha ovahongwa ve
lipyakidila noinyangadalwa yoshihongwa, omuhongi ota didilike omapondolo nomaunyengwi
mombapila yomusholondodo womadina ovahongwa. Osho sha didilikwa otashi ka wilika
elongekido loileshwa yokomongula, eemhumbwe deyambididohongo nonhumbi taku
yandjwa oitwa yetaloshiivo latwikilafana ina li sheywa. Inashi pumbiwa ku shangwe
omafatululo asha kombinga yepyokoko keshe, okangobe ashike ka ulike kutya omuhongwa
okwa likola ounongo/owino. Ashike ngeenge omulongwa ta nyengwa nokwa pumbwa
eyambididohongo la wedwa po, oinyolwa tai ulike ounyengwi waye oya pumbiwa ye.
10.4.2 Etaloshiivo talitwikilela sheywa/longekidwa
Etaloshiivo lasheywa/lalongekidwa ohali ningwa konima yexulifo
lenenediladilo/oshipalanyole ile ngeenge oshikalimo shonhumba sha pumbwa ekonakono
mangha oshileshwa shipe inashi etwa po. Ovahongi otava dulu okuyandja oukonakono
vaxupi vopakanya ile vopakushanga ile oukonakono vounongo pafiyafano (quizes)
momukokomoko woshikako. Moinyangadalwa ei, omuhongi na yandje oitwa.
60
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
Momataloshivo/omakonakono mahapu taa ningwa moshikako, etaloshivo/ekonakono ashike
limwe lasheywa tali didilikwa. Etaloshivo na li ningwa pefimbo leetundi doihongwa. Eshi
otashi ti KAKUNA ovahongwa veendodo dopedu meendodo 1-3 tava ka kala ve na
“oshivike shokakonakono” ile “elandulafano lefimbo lokakonakono” olo ovahongwa tave
lihongele oukonakono.
Oitwa yetaloshiivo la sheywa ohai didilikwa meefoloma dokudidilika etaloshiivo la twikilafana.
Kexulilo loshikako, oitwa yoshihongwa ohai wedwa kumwe mokakololo “koitwa aishe
kumwe”. “Oupokati” womuvalo owo “oitwa aishe ya wedwa kumwe” ya tukulwa nomuvalo
womataloshiivo ayandjwa, omipambulwavalu nadi ulikwe, ng: 3.2. “Oupokati” womuvalo otau
kolekwa ndee tau ningi ondodo/oshitwa hol: 2.8 = 3 nsh.t
61
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
11. Omusholondodo woitya tai hangwa momufindahongo womudingonokohongo
nomafatululo ayo
Didilika: Omafatululo a yandjwa apa otaa longo ashike monghalo yomufindahongo ou ndee
hamonghalo imwe i li li
Omapyokoko – omaunongo haa dulu okuyelekwa, a talika ko
ongo afimana/apumbiwa mokuninga sha ile
moku hanga omufika wonhumba
Etaloshiivo la twikilafana - eyeleko leyokomesho lovahongwa le li
kwatelela koilonga oyo hava longele mongulu
yofikola ile oukonakono/oupulo ovo va ninga
momukokomoko woshikako ile womudo, shi
dulife eshi tava yelekwa/konaakonwa
mekonakono limwe alike
Ehololo lomufyuululwakalo – ehololo lomufyuululwakalo tashi pitile
moikwamafano, momahokololo, moikulya,
moikutu/momidjalo nsh.t
Discursive language elaka olo lapumbiwa opo kupopiwe oinima ya
yooloka no ya andjkakana
Ou lili noku lili ou lili wominghoko, osho yo ou lili wovanhu
mowoyuuyemo nowoshiwana, oulili
woukakwashike koo okanhu mengungo ile
moshiwana shonhumba
Ekalekepo loushitwe okukaleka omudingonoko tau dulu oku twikila
efimbo lile uli ngaashi uli pehena enyonauno
lasha
Omikalo dokuxupifa oikwaenghono eenghatu odo tadi dulu okuxupipaleka
omuvalo weenghono odo hatu longifa ng:
okudima omalamba ngeenge itaa longifwa,
okueenda ponhele yokushinga otuwa
Omunangeshefa – omunhu oo ha unganeke, ha ungaunga, noku
na oshinakuwanifwa shokuxwaxwameka
ongeshefa ile omangeshefelo
62
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
Ounangeshefa - onghalo yoku kala omunangeshefa,
omuunganeki ile omuyukifi komesho oipambele
yongeshefa
Okumena – elunduluko lombuto eshi tai kulu okudya konhi i
ninge oshimeno
Efyuululo – nhumbi oukwatya wonhumba hau pewafanwa
paushitwe
Shili ashishe – ondunge yokufila oshisho omunhu aushe (olutu
nomadiladilo)
Oukoshoki – elideulo loku li wapaleka nokuwapaleka oinima
oyo ye ku dingilila i kale i yela nelalakano
okuliamena komikifi neembuto domadu
Ekwatelemo laaveshe - onghatu yokukwatela mo keshe umwe
Oikwamatungo – oinima oyo ya tungwa po komunhu ngaashi
eendjila, omatunga nomakwatafano
Omikalo dokukonga omauyelele – omikalo omo ovahongwa tava mono
omanyamukulo komapulo kombinga
yomudingonoko wopaushitwe
Ehovakanifo – etulomumwe loitukulwa ile oinima oyo hai
longele kumwe nawa
Ekonakono - omukalo wokukendabala okumona ouyelele
kombinga yoshinima shonhumba nelalakano
lokumona kutya osha etwa koshike na osha
ningwa ngahelipi
Okudidilika kweekilometa – omadidiliko eli komunghulo woshitauwa taa
uliku kutya oule weekilometa ou fike peni
okufika koshilando shi li komesho
Omifika delihongo – omishangwa daasho ovahongwa ve na oku kala
va shiiva, nokudula kuninga tashi etwa
kelihongo lavo kexulilo lefimbo lonhumba, ng:
kexulilo leendodo dopedu. Ohai ifanwa yoo
“Omifika doikalimo”. Omufika welihogo owa
tongomona osho ovahongi ve na okuhonga
naasho ovahongwa ve na okulihonga
Ofikola yaaveshe - eefikola odo tadi dulu okuwanifa po
eemhumbwe dovahongwa ovo vehe na
63
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
oupyakadi melihongo. Ofikola keshe oyo ihe fi
ofikola yelikalekelwa
Oshinyamifi – oshinamwenyo sha dalwa sha dja molutu laina
(inashi dja mei) noha shi nu omashini aina
manga shili okahanana/okanimwena, ng:
ovanhu, eembwa, eengobe
Metamorphosis - elunduluko la kula momutungilo wokapuka ilo
oshinamwenyo shikwao eshi tashikulu
ng:elunduluko leinyo ta li lundulukile
monghanga
Non-standard measuring tools oiyelekifo oyo hai yandje oidjemo ihe fi yo lela,
ohai yandje ashike omafaneko oidjemo
Oitungilutu – elyo loikulya ya talikako i na oukolele;
ekonakono le lyo loikulya noshilanduli shasho
koukolele noko kukula
Ounongo woshito - Eshiivo olo li li po nale
omaukwatya omaukwatya oshinima
Opologalama yelilongekidilo lehovelo
Lofikola yoovene (ondodo 1) eepologalama da longekidilwa ovahongwa
vondodo yo 1 moNamibia, sha dimbulukiwa
kutya ovahongwa vahapu iha va kaka va
longekidilwa ofikola, omanga inava hovela
ofikola. Opologlama ei oya etwa po opo ku
kwafwe ovahongwa va mone owino nounongo
wa pumbiwa melihongo la longekidwa
Ounghulungu wokushanga okushanga nokulesha kwapamba ounongononi
(omudingonoko wopaushitwe)
Ounghulungu wopamivalo omaunongo opamivalo wapamba ounongononi
(omudingonoko wopaushitwe)
Oiyelekifo yasha oinima oyo hai yeleke ta i longifa omivalo
dasheywa ng: okatendifo
Edidiliko oshinima ile efano lakalela po efatululo lomoule
Omakwatafano opamaxuku omakwatafanifo komadilaadilo ile loshipalanyole
yafaafana yomoihongwa ya yooloka
64
NIED omufindahongo womudingonoko hongo weendodo dopedu 2014
The National Institute for Educational Development Private Bag 2034 Okahandja NAMIBIA Telephone: +64 62 509000 Facsimile: +64 62 509033 E-mail: [email protected] Website: http://www.nied.edu.na © NIED 2014