Maârif Salnâmelerine Göre Kütahya Sancağı'nda … - nur.pdf1898-1904 Maarif Salnâmelerinden...

History Studies

Volume 2 / 3 2010

Maârif Salnâmelerine Göre Kütahya Sancağı'nda Eğitim-Öğretim (H.1316-1321/M.1898-1904)

Education and Instruction in Kütahya Sanjak According to Education Yearbooks (H.1316-1321/M.1898-1904)

Nurgül BOZKURT*

Özet

Bu araştırmada Maârif Salnâmeleri'nde yer alan veriler doğrultusunda Kütahya Sancağı'ndaki eğitim

öğretim faaliyetleri ele alınmıştır. Bu amaçla H.1316-1321/M.1898-1904 (H.1320/M.1902-1903 tarihli Maârif

Salnâmesi günümüze kadar tesadüf edilemediği için hariç) tarihli salnâmeler incelenip Hüdavendigâr

Vilâyeti'ndeki Maârif İdarisi, Kütahya Sancağı'ndaki mevcut okullar, bu okullardaki idareciler, öğretmenler,

hademe sayıları, öğrenci sayıları ve öğretilen dersler, medreseler, görevli müderrisler, gayrimüslim ve yabancı

okulları, ne zaman açıldıkları, adlarına ruhsat verilip verilmediği hakkında bilgi verilmiştir. Üstelik Kütahya

Sancağı'nda bulunan Kütüphaneler ele alınarak, kaç adet kitaba sahip oldukları, adı geçen sancakta matbaa olup

olmadığı, gazete basılıp basılmadığı hakkında da değerlendirmeler yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Kütahya – Eğitim - Maârif Salnâmesi.

Abstract

In the present research, the educational and instructional activities in Kütahya Sanjak have been studied

depending on the data in Education Yearbooks. For this reason, the yearbooks dated H.C. 1316-1321 / G.C. 1898-

1904 (excluding H.C. 1320/ G.C. 1902-1903 as they have not reached to the present time) were analyzed and

information was given about Hüdavendigâr Province Educational Directorate, the present schools in Kütahya

Sanjak, the number of administrators, teachers, servants, and students in these schools, courses given, madrasahs,

teachers in madrasahs, non-muslims and foreign schools, when they were founded and whether they have an

approval to institute. Moreover, the libraries in Kütahya Sanjak were dealt with and evaluations were done on how

many books they have, whether the mentioned sanjak has a printing house and whether newspapers are printed or

not.

Key Words: Kütahya – Education - Education Yearbooks.

Giriş

Bir senelik hâdiseleri göstermek üzere tertip olunan eserlere salnâme denir. Yıl demek olan "sal" ile mektup, kitap manasına gelen "nâme"den mürekkep olan bu tabirin tam karĢılığı

Maârif Salnâmelerine Göre Kütahya Sancağı'nda … 62

History Studies

Volume 2 / 3 2010

"yıllık"tır. Salnâme, Osmanlı Devleti'nde ilk kez resmi olarak 1847 senesinde Ahmed Vefik Efendi tarafından, Hayrullah ve Ahmed Cevdet Efendilerin yardımları ve Sadrazam ReĢid PaĢa'nın emri ile neĢrolundu

1. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye adıyla Türkçe olarak

1847-1912 yılları arasında muntazam bir Ģekilde yayınlandı. En son yayınlanan cildi ise 1918 tarihini taĢır. Çıkarılan bu devlet salnâmesinin faydasını gören Osmanlı yönetimi vilâyet ve nezaret salnâmeleri de çıkartmıĢtır

2. Ayrıca ilki Ebüzziyâ Tevfik Bey tarafından 1873

tarihinde yayınlanan Salnâme-i Hadika gibi özel konulu veya kiĢi ve kuruluĢlara ait salnâmeler de neĢredilmiĢtir. Yine Devlet ve vilâyet salnâmeleri gibi düzenli çıkartılmasa da bazı nezâret ve resmî kurumların salnâmeleri de vardır. Mesela; Nezâret-i Umûr-ı Hariciyye,

Salnâme-i Askeri, Salnâme-i Bahrî, Bahriye-i Ticariye Salnâmesi, Rasathane-i Âmire Salnâmesi, Osmanlı Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Salnâmesi, Rüsûmat Salnâmesi, Ġlmiyye Salnâmesi, bu çalıĢmada temel kabul edilen H.1316-1321/M.1898-1904 tarihlere arasında 6 kerre neĢredilen Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye sayılabilir. H.1320/M.1902-1903 yılına ait Maârif Salnâmesine bugüne kadar tesadüf edilememiĢtir. Maarif Salnâmeleri Osmanlı Devleti'nin maârif ve kültür tarihini incelemek isteyenler için zengin bir bilgi

birikimine sahiptir. Maârif müdürleri, memurlar, öğretmenler, okullar ve kütüphaneler hakkında bilgiler sunar

3.

XIX. yüzyılda merkeziyetçi esaslara göre yeniden idarî teĢkilâtlanmaya giden Osmanlı Devleti'nde, vilâyet yönetimi de düzenlenmiĢtir. Öyle ki, klasik dönemde eyâlet denen birimin adı vilâyete çevrilerek idaresi de valilere bırakılmıĢtır. Livâ (sancak) ve kazada da mülkî âmirler ve idari organlar tespit edilmiĢtir. Kısacası Tanzimat sonrası Osmanlı

yönetimi, hiyerarĢide yukarıdan aĢağıya vilâyet, livâ, kaza, nahiye ve köy olarak teĢkilâtlandırılmıĢtır

4. ĠĢte bu yapılandırma içinde Osmanlı vilâyetlerinden biri olan

Hüdavendigâr'a bağlı Kütahya Livâsı (Sancağı)'na dahil kazalardaki eğitim-öğretim faaliyetleri ile ilgili geniĢ bilgileri Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye'de bulmak mümkündür. Mesela, Hüdavendigâr Vilâyeti Maârif Ġdaresi personeli, Kütahya Livâsı'ndaki medreseler, mektepler, burada okutulan dersler, görev yapan müdürler, öğretmenler, hademe

sayıları, medreselerin kurucuları, azınlık ve yabancılara ait okullar, ne zaman ruhsat aldıkları, kütüphaneler, gazeteler ve matbaalar hakkında bilgi elde edilir.

XIX. yüzyıl sonlarına gelindiğinde Kütahya bir sancak merkezi olarak Bursa (merkez sancak), Karasi, Ertuğrul, Karahisar Sancakları gibi Hüdavendigâr Vilâyeti'ne bağlı idi. Kütahya Livâsı'na ise Kütahya merkez kaza olmak üzere, Simav, Gediz, EskiĢehir ve UĢak Kazaları dahildi. ĠĢte bu çalıĢmaya XIX. yüzyılda Kütahya Livâsı'na, günümüzde Kütahya

iline bağlı olan Simav ve Gediz ile ayrı birer il durumundaki UĢak ve EskiĢehir dahil edilmiĢtir.

1898-1904 Maarif Salnâmelerinden edinilen bilgilere göre Hüdavendigâr Vilâyeti Merkez Maârif TeĢkilatı bünyesinde altı memuriyet vardır. Bunlar maârif müdürü, maârif

*Yrd. Doç. Dr., Dumlupınar Üniversitesi, Eğitim Fakültesi – Kütahya 1 Mehmet Zeki Pakalın, "Salnâme", Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, Ġstanbul 1983, s. 105,

106., Yılmaz Öztuna, "Salname", Türk Ansiklopedisi, C. 28, Ankara 1980, s. 85. 2 Ġlk Osmanlı Vilâyet Salnâmesi 1283 tarihinde yayınlanan Bosna, son vilâyet salnâmesi ise 1921-1922'de

yayınlanan Bolu Livâsı salnâmesidir. Hasan Duman, Osmanlı Salnâmeleri ve Nevsâlleri, C. 1, Ankara 2000, s. 3-5. 3 Hasan Duman, a.g.e., s. 7-10. 4Ayrıntılı bilgi için bkz. Ġllber Ortaylı, "Tanzimat Devri ve Sonrası Ġdarî TeĢkilât", Osmanlı Devleti Tarihi, (Editör

Ekmeleddin Ġhsanoğlu), C. 1, Ġstanbul 1999, s. 282-334.

63 Nurgül BOZKURT

History Studies

Volume 2 / 3 2010

muhasebe memuru, maârif tahrirat kâtibi, maârif muhasebe memuru refiki (yardımcısı), maârif tahrirat mukayyidi ve maârif sandık emini'dir. Maârif Salnâmelerine göre, Hüdavendigâr Vilâyeti'nin Maârif Müdürü H.1316-1317/M.1898-1900 yılında "saniye" rütbesine

5 sahip olan Sami Bey'dir

6. H.1318/M.1900-1901'de Hüdavendigâr Vilâyeti Maârif

Müdürü olarak "mütemâyiz7" rütbesi ile atanan Hasib Efendi, bu görevini H.1319/M.1901-

1902'de de devam ettirmiĢtir8.

H.1283/M.1866-1867'de Nevrekop'da9 doğan Mehmed Hasib Efendi, Halil RüĢdi

Efendi'nin oğludur. Rumî 30 TeĢrin-i evvel 1305/M.11 Kasım 1889'da Mekteb-i Mülkiye-i ġahane'den vasat dereceli Ģehadetnâme almıĢtır. H. Zilkade ayının gurresi 1307/M.18 Haziran 1890'da Siroz Mekteb-i Ġdâdî'sine Tarih ve Hesap muallimi olarak tayin olmuĢtur. H. 12 Receb 1308/M.21 ġubat 1891'de Tarih ve Hesap muallimlikleriyle birlikte Aydın Mekteb-i Ġdâdî'si müdürlüğüne getirilmiĢtir. H. 21 Muharrem 1310/15 Ağustos 1892'de Fransızca ve

Coğrafya muallimlikleriyle birlikte Gümülcine Sancağı Mekteb-i Ġdâdî'sine müdür olarak nakil edilmiĢtir. Ayrıca H. 2 Rebiü'l-ahir 1310/M.24 Ekim 1892'de Tarih, Coğrafya, Malûmât-ı Fenniye muallimlikleri ilave edilmiĢtir. H. 5 Zi'l-hicce 1313/M.18 Mayıs 1896 senesinde Fransızca, Malûmât-ı Fenniye ve Usûl-i Defteri muallimlikleriyle birlikte Sivas Mekteb-i Ġdâdî'si müdürlüğüne tayin olmuĢtur. Yalnız buraya gitmeden önce H. 9 Rebiü'l-evvel 1313/M. 30 Ağustos 1895'de Cezâir-i Bahr-i Sefîd Vilâyeti Maârif Müdürü olmuĢtur.

Kendisine H. 13 Rebiü'l-evvel 1314/M.22 Ağustos 1896 senesinde önce "rütbe-i salis" sonra "sâniye sınıf-ı sâni rütbesi" tevcih edilmiĢtir. H. 29 Muharrem 1318/M.29 Mayıs 1900'de de "sâniye sınıf-ı mütemâyiz rütbesi" tevcih edilmiĢtir. Cezâir-i Bahr-i Sefîd Vilâyeti'nin havasına uyum sağlayamaması sebebiyle Rumi 16 Mayıs 1316/M. 29 Mayıs 1900 tarihinde becayiĢ suretiyle Hüdavendigâr Vilâyeti Maârif Müdürü olmuĢtur

10.

H.1321/M.1903-1904'te ise bu defa Hüdavendigâr Vilâyeti Maârif Müdürü olarak

"mütemâyiz" rütbesiyle Hulusi Bey atanmıĢtır11

. Bu arada M.1898-1904 yıllarında Mehmed ġükrü Efendi muhasebe memuru, Hasan Tahsin Bey tahrirat katibi, Mehmet Sıtkı Bey muhasebe memuru refiki, Abdurrahman Efendi tahrirat mukayyidi, Hasan Fehmi Efendi ise sandık emini görevlerinde bulunmuĢlardır

12.

5 Devlet memurlarıyla halktan bazılarına verilen pâye ve unvanlar hakkında kullanılır bir tâbirdir. Askerî, ilmî ve

mülkî rütbeler vardır. Bunlardan mülkiye rütbeleri; vezir, bâlâ, ûlâ evveli, ûlâ sanisi, saniye sınıf-ı mütemayizi,

saniye, sâlise, râbia, hâcegânlık, hâmise Ģeklindedir. Mehmet Zeki Pakalın, "Rütbe", a.g.e., C. III, s.68, 69. 6 Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye (Kısaca: S.N.M.U.), S.N.M.U 1316, I. Sene, Matbaa-i Âmire, s. 1026.,

S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1140. 7 Tanzimat'tan sonra sâniye rütbesinin birinci sınıfı. Askerlikte miralây (albay) karĢılığı. Ferit Develioğlu,

Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1992, s.778. 8 S.N.M.U. 1318, III. Sene, s. 1278., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 552. 9 Selanik Vilâyetine bağlı bir kazadır. Mucize Ünlü, "Tanzimat Sonrasında Samsun Çevresinde Gayrimüslimlerin

Kilise ve Mektep ĠnĢa ve Tamir Faaliyetleri, GeçmiĢten Geleceğe Samsun, (Editör: Cevdet Yılmaz), 1. Kitap,

Samsun 2006, s.154. 10 S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 552. 11 S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 471. 12 S.N.M.U 1316, I. Sene, Matbaa-i Âmire, s. 1026., S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1140., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s.

1278., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 552,553., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 471.


History Studies

Volume 2 / 3 2010

Sıbyan Mektepleri ve İbtidâîler

Sabi denilen beĢ altı yaĢındaki kız ve erkek çocukları okutmak amacıyla açılmıĢ olan sıbyan mekteplerinde

13 ders veren hocalar, genelde medrese mezunu olan cami ve

mescidlerde imam-hatiplik veya müezzinlik yapan kiĢilerdi. Kız çocuklarına mahsus mekteplerin hocaları ise Kur'an bilen, Sübha-i Sıbyân ve Tuhfe-i Vehbî risâleleri okumuĢ yaĢlı kadınlardı

14. Sıbyan okullarının belli bir yönetmeliği veya devletçe hazırlanmıĢ belirli bir

programı mevcut değildi. Amaç, okula gelen çocuğa okuma-yazma öğretmek, Ġslam dininin kurallarını ve Kur'an'ı belletmekti. Ferdî bir eğitimin hâkim olduğu bu okullarda genellikle Elifba, Kur'an, Ġlmihal, Tecvit, Türkçe Ahlak Risaleleri, Türkçe, Hat (yazı) dersleri

okutuluyordu15

.

Tanzimat Dönemine gelindiğinde Osmanlı eğitimcileri çocuklara dini eğitimin yanında milli ve çağdaĢ eğitimin verilmesini de savunmakta idiler. Bu durum neticesi rüĢdiye mekteplerinde olduğu gibi sıbyan mekteplerinde de usûl-i cedid hareketi uygulandı. Usûl-i cedid hareketi ile ilköğretimde iki ayrı tipte okul ortaya çıktı. Bu okullar yeniliklerin uygulandığı ibtidâî mektepler ve yeniliklerin uygulanmadığı sıbyan mektepleri idi

16. ĠĢte

H.1317/M.1899-1900 tarihli Maârif Salnâmesinde yer alan H.1310-1311/M.1892-1894 tarihli Osmanlı Devleti'ndeki ibtidâî mekteplerinin sayısını veren istatistiklere göre Hüdavendigâr Vilâyeti'nde 3417 adet sıbyan ya da ibtidâî adı verilen ilköğretim mektepleri vardı. Bunlardan usûl-i atika adı verilen sıbyan mektebi 3173, usûl-i cedîde denilen ibtidâî mekteplerinin sayısı ise 244'tü

17. Usûl-i cedîd hareketinin uygulandığı bu mekteb-i ibtidâîlerde, elifbâ, Kur'an-ı

Kerim, Tecvit, Ġlmihal, Ahlak, Sarf-ı Osmanî, Ġmlâ, Kıraat, Mülahhas Tarih-i Osmanî,

Muhtasar Coğrafya-yı Osmanî, Hesap ve Hüsn-i Hat dersleri verilmekte idi18

.

Rüşdiye Mektepleri

Sıbyan mekteplerinin devamı ve ikinci kademesi olarak düĢünülen ve açılan rüĢdiyeler

19 orta mektep derecesindeki okullardır. Günümüzdeki ilköğretim okullarının 6, 7 ve

8'inci sınıflarının karĢılığı olarak düĢünülebilir. Nitekim 1838'de ilk rüĢdiye olarak kabul edilen "Mekteb-i Maârif-i Adli"

20 hem memur yetiĢtirmek hem de mevcut memurların

bilgilerini artırmak için açılmıĢtır21

. Mekteb-i Maârif-i Adliye'de eğitim baĢladıktan sonra talep çok olduğu için Sultan Ahmet Camii'ndeki okul yeterli olmamıĢ bunun üzerine Süleymaniye'de ikinci bir Ģube açılmıĢtır. Bu Ģubeye Mekteb-i Ulûm-ı Edebiye-i Adliye adı verilmiĢ üstelik buraya ayrıca hocalar tayin edilmiĢtir

22.

13 Bu okulun adına Darü'l-ilm, Muallimhane, Mektep, Mektephane'de denilmiĢtir. Üstelik hemen her mahallede bir

tane bulunduğu için halk Mahalle Mektebi diye de anmıĢtır. Osman Ergin, a.g.e., s. 82, 83. 14 Cahit Baltacı, "Osmanlılar'da Mektep", DĠA, C. 29, Ankara 2004, s.7. 15 Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ankara 1991, s. 57. 16 Yücel GeliĢli, "Osmanlı Ġlköğretim Kurumlarından Sıbyan Mektepleri (KuruluĢu, GeliĢimi ve DönüĢümü),

Türkler, C. 15, Ankara 2002, s. 36. 17 S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1140. 18 Cahit Baltacı, "Osmanlılar'da Mektep", DĠA, C. 29, Ankara 2004, s.7. 19 RüĢdiye mektepleri ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Uğur Ünal, II. MeĢrutiyet Öncesi Osmanlı RüĢdiyeleri (1897-

1907), Ankara 2008, Muammer Demirel, "Türk Eğitiminin ModernleĢmesinde RüĢdiye Mektepleri", Türkler, C. 15,

Ankara 2002, s. 44.; Mehmet Zeki Pakalın, "RüĢdiye", a.g.e., C. III, s.65-68. 20 Bu okulların adliye ve hukuk ile ilgisi yoktur. Mektebi açan PadiĢah II. Mahmud'un mahlası Adlî olduğu için

mektep bu adı almıĢtır. Osman Ergin, a.g.e., s. 395. 21 Bayram Kodaman, a.g.e., s. 91. 22 Muammer Demirel, a.g.m., s. 48.

65 Nurgül BOZKURT

History Studies

Volume 2 / 3 2010

1869 tarihli Maârif-i Umûmiye Nizamnemesi ile, rüĢdiyelerin 500 evi geçen kasabalarda kurulabileceği belirtilmiĢtir. RüĢdiye okullarının yapım masrafları ve muallim maaĢlarının illerin maârif idaresi sandığından karĢılanacağı, öğretim süresinin 4 yıl olacağı

23

ve sıbyan mekteplerini bitirip Ģehadetnâme alan öğrencilerin sınavsız rüĢdiye okullarına alınabilecekleri belirtilmekte idi

24. ĠĢte Osmanlı devlet adamları modern tarzda eğitimin

zaruretini hissetmiĢler ve buna bağlı olarak da rüĢdiyelerin sayısını diğer okullar gibi

artırmaya çalıĢmıĢlardır. Bütün bu gayret ve çabaların neticesi 1847 yılında Ġstanbul'da faaliyete geçen ilk rüĢdiyeden sonra Osmanlı ülkesinde 1853'de rüĢdiye sayısı 10, 1869'da Anadolu'da 58 idi

25. 1875 yılına gelindiğinde Hüdavendigâr Vilâyeti'nde de rüĢdiye sayısının

25'e ulaĢtığı görülmektedir. Anadolu'da 1881'de 195 rüĢdiye varken, 1888'de bu sayı 266'ya yükselmiĢtir

26. Maârif Salnâmelerinden elde edinilen bilgilere göre ise, XIX. yüzyılın

sonlarında Kütahya Livâsı'na bağlı UĢak, Gediz, EskiĢehir, Simav Kazalarında ve TavĢanlı

Kasabası'nda27

birer adet olmak üzere toplam 5 Mekteb-i RüĢdiye bulunmaktadır28

. 1902 senesi rüĢdiyelerin ders cetvelinden elde edinilen bilgilere göre, Osmanlı ülkesindeki rüĢdiye okullarında birinci yıl, Kur'an-ı Kerim, Ġlmihal, Türkçe, Arapça, Hesap, Muhtasar Coğrafya, Hüsn-i Hat, Ahlak, ikinci yıl, Kur'an-ı Kerim, Ġlmihal, Türkçe, Arapça, Farsça, Ahlak, Hesap, Coğrafya, Muhtasar Tarih-i Ġslam, Malûmat-ı Ziraiye, Resim, Hüsn-i Hat, Fransızca, üçüncü yıl ise Kur'an-ı Kerim, Ulûm-ı Diniye, Ahlak, Türkçe, Arapça, Farsça, Hesap, Tarih-i Osmani,

Hendese (Hesap), Coğrafya, Malumat-ı Ziraiye, Hesap, Resim, Hıfzısıhha, Fransızca dersleri verilmekte idi

29.

Kütahya Livâsı'ndaki rüĢdiyelerin öğrenci sayıları değerlendirilecek olursa, en çok EskiĢehir ve UĢak Kazalarında yer alan mekteb-i rüĢdiyelerde öğrenci olduğu görülür. EskiĢehir ortalama 112, UĢak 104 Simav 75 öğrenciye sahiptir. Gediz Mekteb-i RüĢdiye'sinde 1317 yılı dikkate alınmadığında 51, TavĢanlı Mekteb-i RüĢdiye'sinde ise H.1317-

1318/M.1899-1901 senesinde 16, H.1321/M.1903-1904'de 4 öğrenci vardır30

. H.1319/M.1901-1902 senesi eğitim öğretim yılında Kütahya Livâsı'nda bulunan mekteb-i rüĢdiyelerin öğretim kadrosu ise tablo 2'de detaylı bir Ģekilde verilmiĢtir. Tablo 2'de belirtildiği üzere rüĢdiye okullarında en fazla 4-5 hoca görev yapmakta idi. Muallim-i evvel, muallim-i sani, muallim-i salis, hat muallimi ve rık'a muallimi gibi. Gediz Mekteb-i RüĢdiye'sinin öğretim kadrosunda sadece Muallim-i Evvel Hacı Davud Efendi ile Hat

Muallimi Hacı Mustafa Efendi vardı. H.1319/M.1901-1902 yılında 56 öğrenciye sahip olan Gediz Mekteb-i RüĢdiye'sinin 1 tane de hademesi vardı. Simav Mekteb-i RüĢdiye'sinin öğretim kadrosunda ise Muallim-i Evvel Hacı Yusuf Efendi, Muallim-i Sani Hasan Efendi, Muallim-i Salis Hacı Hafız Hasan Efendi, Rık'a Muallimi Ġbrahim Efendi ve 1 hademe vardı. TavĢanlı Kasabası'nda kurulan TavĢanlı Mekteb-i RüĢdiye'sinin de öğretim kadrosunda H.1319/M.1901-1902 yılında sadece Muallim-i Evvel Mehmed Celaleddin Efendi ile 1

23 1869 Nizamnâmesi'nde 4 yıl olan rüĢdiye eğitimi 1892'de üç yıla indirilmiĢtir. Bayram Kodaman, a.g.e., s.108. 24 Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi (M.Ö. 1000-M.S. 2004), 9. Basım, Ankara 2004, s. 152. 25 Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri'nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara 1997, s. 285, 286. 26 Muammer Demirel, a.g.m., s. 54-56. ; Ġstanbul ve vilâyet rüĢdiyelerinin isimleri ve bulundukları bölgeler

hakkındaki detaylı bilgi için bkz. Uğur Ünal, a.g.e., s. 91-211. 27 TavĢanlı Mekteb-i RüĢdiye'sine ilk kez H. 1318 tarihli Maârif Salnâmesi'nde rastlamaktayız. Muallim-i evveli

Mehmed Celaleddin Efendi'dir. Okulda 16 öğrenci 1 hademe vardır. S.N.M.U. 1318, III. Sene, s. 1284. 28 S.N.M.U. 1316, I. Sene, s. 1032, 1033., S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1146,1147., S.N.M.U. 1318, III. Sene,

s.1284., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 558, 559., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 475,476. 29 Muammer Demirel, a.g.m., s. 58.; RüĢdiye program ve ders içerikleri ile ilgili detaylı bilgi için bkz. Uğur Ünal,

a.g.e., s. 17-88. 30 Bkz. Tablo 1.


History Studies

Volume 2 / 3 2010

hademesi vardı. 16 öğrenciye eğitim öğretim vermekte idiler. UĢak Mekteb-i RüĢdiye'sinde ise, Muallim-i Evvel Hasan Hilmi Efendi, Muallim-i Sani Hüseyin Efendi, Hat Muallimi Ġsa Talat Efendi ve 1 hademe görev yapmakta idi. EskiĢehir Mekteb-i RüĢdiye'sinde, Muallim-i

Evvel Mehmed Nazif Efendi, Muallim-i Sani Bekir Efendi, Muallim-i Salis Ġzzet Efendi, Hat Muallimi Ahmed Hamdi Efendi olmak üzere 4 muallim ve 1 hademe görev yapmakta idi

31.

Tablo 1: Kütahya Livâsı Mekteb-i Rüşdiye Öğrenci Sayıları (H.1316-1321/M.1898/1904)32

Yıllar Uşak Kazası Gediz Kaz. Eskişehir K. Simav K. Tavşanlı

H.1316/M.1898-

1899

105 45 112 80 -

H.1317/M.1899-

1900

105 33 118 80 -

H.1318/M.1900-

1901

109 65 113 80 16

H.1319/M.1901-

1902

85 56 110 67 16

H.1321/M.1903-

1904

114 39 107 68 4

Tablo 2: Kütahya Livâsı Mekteb-i Rüşdiye Muallimleri34

Kaza/Kasaba Mektebin

Adı

Muallimler

Muallim-i Evvel Muallim-i

Sani

Muallim-i

Salis

Hat Muallimi Rık'a

Muallimi

UĢak UĢak Hasan Hilmi E. Hüseyin E. - Ġsa Talat E. -

Gediz Gediz Hacı Davud E. - - Hacı Mustafa E. -

EskiĢehir EskiĢehir Mehmed Nazif E. Bekir E. Ġzzet

Efendi

Ahmed Hamdi

E.

-

Simav Simav Hacı Yusuf E. Hacı Hafız

Hasan E.

Hacı Hafız

Hasan E.

- Ġbrahim E.

TavĢanlı K. TavĢanlı Mehmed

Celaleddin E.

- - -

31 Bkz. Tablo 2. 32 S.N.M.U. 1316, I. Sene, s. 1032, 1033., S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1146,1147., S.N.M.U. 1318, III. Sene,

s.1284., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 558, 559., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 475,476. 33 1317 Maârif Salnâmesi'nde Gediz Mekteb-i RüĢdiye'sinin öğrenci sayısı belirtilmemiĢtir. S.N.M.U. 1317, II.

Sene, s. 1146. 34 Kütahya Livâsı'nda bulunan Mekteb-i RüĢdiyelerde ders veren hocalar için S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 558, 559

dikkate alınmıĢtır. (K.: Kasaba, E.: Efendi, -: BelirtilmemiĢ)

67 Nurgül BOZKURT

History Studies

Volume 2 / 3 2010

İdâdîler

1869'da ortaöğretimin ikinci kademesi olarak açılmıĢtır. Bu okullar, bugünkü lise karĢılığı okullardır. 4 yıllık rüĢdiyeler üzerine 3 yıl olarak açılan okullardır. 1869 tarihli Maârif-i Umûmiye Nizamnamesi, bu okulları rüĢdiyelerin üstünde, sultanîlerin altında göstermektedir

35. 1869 Nizamnâmesine göre, 3 yıl olan idâdî okullarına rüĢdiyeleri bitiren

Müslim ve Gayrimüslim çocukları birlikte gidebileceklerdi. Ancak 1000 haneyi geçen

mahallerde ya da gerekli görülen kasabalarda idâdîler açılabilecekti. Ġdâdî okullarının yapım giderleri, öğretmenlere ve hademelere yapılacak ödemeler Vilâyet Maârif Ġdaresi Sandığından yapılacaktı. Her idâdî okullarının muavinleriyle beraber 6 öğretmeni olacaktı. ĠĢte 1869 Nizamnâmesi ile bu okulların açılması kararlaĢtırılmasına rağmen maddi imkansızlıklar ve öğretmen yokluğu gibi sebeplerden dolayı uygulama aĢamasına ancak 1873 yılında geçilebilmiĢtir

36. 1876 tarihine gelindiğinde taĢrada 1, Ġstanbul'da ise 4 veya 5 civarında idâdî

açılabilmiĢtir37

. M.1899-1900 tarihli Maârif Salnâmesine göre, Hüdavendigâr Vilâyeti'nde Bursa, Karasi, Kütahya, Karahisar'da birer adet mekteb-i idâdînin açılmıĢ olduğu ve eğitim-öğretim faaliyetini yürüttüğü bilinmektedir. Ayrıca Bursa'da bir idâdî-i askeriye ve darü'l-muallimin ibtidâî Ģubesi de bulunmaktadır

38. Bu idâdîler bulundukları sancağın adı ile

anılmaktadırlar. Kütahya Sancağı'nda bulunan idâdî de Kütahya Mekteb-i Ġdâdî'si adını almıĢtır. Kütahya Mekteb-i Ġdâdî'sinde, Coğrafya, Hesap, Hendese, Usûl-i Defterî, Fransızca,

Malûmât-ı Fenniye, Malumât-ı Nafiâ, Kitabet, Cebir, Ulûm-ı Dîniyye, Ahlâk, Türkçe, Arapça, Farsça,Tarih, Lisan-i Osmani, ĠnĢâ, Kitâbet, Resim, Hüsn-i Hat, Ġlm-i EĢyâ, Ma'lumât-ı Zirâ'iye, Sıhhıye dersleri verilmiĢtir

39.

H.1316/M.1898-1899 Maârif Salnâmesine göre, Kütahya Mekteb-i Ġdâdî'sinde Abdullah Feyzi Efendi müdürlük yapmakta idi. Aynı zamanda Fransızca ve Coğrafya derslerini yürütmekte idi. H.1317-1321/M.1899-1904 Maârif Salnâmelerinden edinilen

bilgilere göre ise, Kütahya Mekteb-i Ġdâdî'sinde Osman Nuri Efendi müdürlük yapmaktadır. Ġdari görevinin yanı sıra Coğrafya, Hesap, Usûl-i Defterî ve Hendese derslerini de yürütmektedir. Bu arada Osman Nuri Efendi, H.1321/M.1903-1904 tarihinden önce Abdürrezzak Efendi'nin girmiĢ olduğu ama bu yıl girmediği Tarih derslerini de yürütmektedir. Kütahya Mekteb-i Ġdâdî'sinde ders veren diğer öğretmenler ise Ģöyledir. Hacı Abdürrezzak Efendi (Lisan-i Osmani, Farsça ve Tarih), Mustafa ġükrü Efendi (Ulûm-ı Dîniyye ve Arapça),

Ahmed Hakkı Efendi (Hüsn-i Hat) ve Necati Efendi (Fransızca, Cebir, Malumât-ı Nafiâ ve Kitabet). H.1317/M.1899-1900 eğitim-öğretim yılında Resim dersini Anor Efendi yürütürken, H.1318/M.1900-1901 ve H.1319/M.1901-1902 yıllarında bu ders için öğretmen görevlendirilemediğini görmekteyiz. H.1321/M.1903-1904 yılına gelindiğinde ise bu dersin, Fransızca, Cebir ve Kitabet dersleriyle birlikte Haydar Efendi'ye verildiği görülmektedir. H.1321/M.1903-1904 yılında Kütahya Mekteb-i Ġdâdî'sinde Ma'lumât-ı Zirâ'iye ve Sıhhıye

derslerinin de olduğu bunu da Muallim Vekili Ahmed Efendi'nin yürüttüğü görülmektedir.

35 Cahit Baltacı, "Osmanlı Devleti'nde Eğitim ve Öğretim", Türkler, C. 11, Ankara 2002, s. 456. 36 Bayram Kodaman, a.g.e., s. 115., Hasan Ali Koçer, Türkiye'de Modern Eğitimin DoğuĢu ve GeliĢimi, Ġstanbul

1991, s. 101. 37 Bayram Kodaman, a.g.e., s. 118. 38 Ayrıntılı bilgi için bkz. S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1140-1144. 39 S.N.M.U. 1316, I. Sene, s. 1028., S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1142, 1143., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s. 1280,

1281., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 554, 555., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 473.


History Studies

Volume 2 / 3 2010

Yine H.1321/M.1903-1904 yılında Nuri Efendi Türkçe derslerini muallim vekili olarak yürütmüĢtür

40.

Maârif Salnâmelerinden edinilen bilgilere göre Kütahya Mekteb-i Ġdâdî'sinde

bulunan öğrenci sayılarına bakıldığında H.1316/M.1898-1899'da 87 Müslim, 2 Gayrimüslim, H.1317/M.1899-1900'de 76 Müslim, 2 Gayrimüslim, H.1318/M.1900-1901'de 96 Müslim, 5 Gayrimüslim, H.1319/M. 1901-1902'da 94 Müslim, 3 Gayrimüslim, H.1321/M.1903-1904'de 102 Müslim bulunmakta idi. M. 1903-1904'te Gayrimüslim öğrenci yoktu. Bu arada bu okulun 2 de hademesi vardı. Tablo 3'te de görüldüğü üzere Kütahya Mekteb-i Ġdâdî'sinde Müslim öğrenci sayısı en çok M.1903-1904 yılında iken Gayrimüslim öğrenci ise

bulunmamaktadır. Bu arada Gayrimüslim öğrencinin en çok olduğu yıl 5 kiĢi ile H.1318/M.1900-1901'dir.

Tablo3: Kütahya Mekteb-i İdâdî Öğrenci Sayısı

Yıllar Müslim Gayrimüslim Toplam

H.1316/M.1898-1899 87 2 89

H.1317/M.1899-1900 76 2 78

H.1318/M.1900-1901 96 5 101

H.1319/M.1901-1902 94 3 97

H.1321/M.1903-1904 102 0 102

Medreseler

Ġslam Tarihinde, orta ve yüksek seviyelerdeki eğitim ve öğretim yapan örgün müesseselerin baĢında gelen medrese, memleketin ihtiyaç duyduğu kültürü veren ve elemanları yetiĢtiren bir eğitim ve öğretim kurumudur

41. Bu eğitim ve öğretim kurumları varlıklarını

sultanların, nüfuzlu devlet adamlarının ve zenginlerin himayesinde kurulan vakıfların gelirleriyle sürdürmüĢlerdir

42. Kütahya Sancağı'ndaki medreseler de Sultan Yıldırım Beyazıt

Han Hazretleri, Rüstem PaĢa, Karagöz PaĢa gibi nüfuzlu devlet adamları, ağa, efendi diye

anılan zenginler ve hayırsever mahalle, köy, nahiye halkı tarafından kurulmuĢtur. Bu durumda Maârif Salnâmelerine göre XIX. yüzyılın sonunda mevcut eğitim ve öğretim kurumu incelendiğinde Denizli Sancağı'nda olduğu gibi

43 Kütahya Sancağı'nda da medreselerin

mekteplerden çok olduğu görülmektedir. Kütahya Kazası'nda H.1317/M.1899-1900 yılında 46, H.1318/M.1900-1901'de 50, Simav'da H.1316/M.1898-1899 ve H.1317/ M.1899-1900 senesinde 16, Gediz Kazası'nda ise H.1316-1317/M.1898-1900 tarihlerinde 11 medrese

bulunmaktadır. Bugün Kütahya iline bağlı birer ilçe olan Simav ve Gediz dahil olmak üzere Kütahya'da bulunan medreseler incelendiğinde, Ali PaĢa, Rüstem PaĢa, Hacı ġerif Ağa, Ġshak Fakih, Halil Kamil PaĢa, Hüseyin Efendi, Sabri-zâde, Zeytun-zâde, Hamamcı-zâde, Semerci-

40S.N.M.U. 1316, I. Sene, s. 1028, S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1142, 1143., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s. 1280,

1281., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 554, 555., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 473. 41 Baltacı Cahit, "Osmanlı Devleti'nde Eğitim ve Öğretim", Türkler, C. 11, s. 447. 42 Nebi Bozkurt, "Medrese", DĠA, C. 28, Ankara 2003, s.326. 43 Necdet Hayta, Uğur Ünal, "Maârif Salnâmelerine Göre Denizli'de Eğitim-Öğretim (1898-1903), Denizli Ve

Çevresi Tarih Ve Kültür Sempozyumu, (Editör Ayfer Özçelik ve diğerleri), C. I, Denizli 2007, s. 452.

69 Nurgül BOZKURT

History Studies

Volume 2 / 3 2010

zâde gibi medreselerin kurucularının isimleri ile adlandırıldıkları görülmektedir. Moymul, Nallar, Kınık, Çevgiller, Timurcu, Kestel, Halifeler, Kaya, Çanak, Kargılı, Kelem Yenice, Ilıcasu, Pazar gibi medreseler de bulundukları köyün ismi ile adlandırılmıĢlardır. Yine Harmancık, Yeni Mahalle gibi bulundukları mahallenin ismi ile aynı adı taĢıyan medreseler de vardır. Yine Tanzimat sonrası köy ile kaza arasında bir idari birim olarak düzenlenen nahiyelerin ismi ile de bulundukları nahiyelerde medreseler yaptırılmıĢtır. Mesela ġaphane

nahiyesinde ġaphane Medresesi açılarak eğitim ve öğretim faaliyetini sürdürmüĢtür. Kütahya Anadolu'da önemli bir konuma sahip olmasından dolayıdır ki tarih boyunca Osmanlı padiĢahları ve devlet adamları tarafından da bu bölgede medrese inĢaatı teĢvik edilmiĢ ve yaptırılmıĢtır. Öyle ki, Maarif Salnâmelerinde Kütahya merkezde bulunan Vâcidiye Medresesi'nin

44 kurucusu bizzat Sultan Yıldırım Beyazıt Han Hazretleri olarak belirtilmiĢtir.

Yine Karagöz PaĢa, Rüstem PaĢa, Halil Kamil PaĢa, Osman PaĢa, Kürt Ali PaĢa, Tosun PaĢa

kendi adlarını verdikleri medreselerin kurulmasını sağlamıĢlardır. Medreseler yaptırılması önemli devlet adamları ve paĢalar tarafından desteklendiği gibi toplumda parası olan mal ve mülk sahibi olan ilim sahibi ağa, efendi ünvanını taĢıyan kiĢiler de medreseler kurmuĢlardır. Bunların dıĢında Ali Bey köylü, Küçük Mehmed Efendi, Takvacılar, Mahkeme, Karaman, Kara Ağaz-zâde, Mustafa Efendi, Hilmi Efendi, Ġsmail Efendi, Halid Efendi, Osman Efendi, Ahmed Efendi, Mehmed Efendi, Ġbrahim Efendi Medreseleri gibi hayır sahiplerinin bir araya

gelmesi neticesinde kurulan medreseler de vardır45

. H.1318/M.1900-1901 yılında Kütahya'da 77 medrese vardır. Orta ve yüksek öğretim veren bu medreseler talebe sayıları açısından incelendiğinde Nallar Karyesi'nde bulunan Nallar Medresesi'nin 300, Simav Kazası'nın Harmancık Mahallesi'nde bulunan Harmancık Medresesi'nin 160, Gediz Kazası'ndaki KuĢu Medresesi'nin ise 124 öğrencisi bulunmaktadır.

H.1318/M.1899-1900 yılı Maârif Salnâmesine göre Kütahya Sancağı'nın bir kazası

olan UĢak'ta 40, EskiĢehir'de ise 18 medrese vardır. UĢak Kazası'nda yer alan medreselerin çoğu kurucularının adını almıĢlardır. Medreseye ders veren müderrisin adının da verildiği görülmektedir. Öyle ki, Hacı Hasan Mahallesi'nde bulunan Ġsmail Efendi Medresesi'nin kurucusu Yılancı-zâde olmasına rağmen müderrisi Ġsmail Efendi'nin adı verilmiĢtir. Yine Hacı Osman Efendi, Mehmed Efendi ve Hacı Mustafa Efendi Medreseleri müderrislerinin adını almıĢtır. EskiĢehir Kazası'nda da UĢak ve Kütahya'da olduğu gibi kurucusunun adıyla anılan

medrese vardır. Üstelik Hacı Ġshak Efendi Medresesi gibi kurucusu ve müderrisi aynı olan medrese de vardır. Küplü, Kırka, ġucaeddin, Karapazar gibi bulunduğu karyenin adını alan medreseler de vardır. EskiĢehir kazasında H.1318/M.1899-1900'de Çürükoğlu, Hacı Hüseyin Efendi, ġeyh Hüseyin Efendi ve ĠkiçeĢme Medreseleri'nin müderrisi ve öğrencisi yoktur

46.

H.1321/M.1903-1904'de Çürükoğlu Medresesi'ne Mehmed Efendi'nin müderris olduğu ve 10 öğrencisi olduğu görülmektedir. Yine Hacı Hüseyin Efendi Medresesi'nde Hacı Hüseyin

Efendi müderrislik yapmakta ve 28 öğrencisi bulunmaktadır. ġeyh Hüseyin Efendi Medresesi'nin 35 öğrencisi olup müderrisi ġeyh Hüseyin Efendidir. ĠkiçeĢme Medresesi'nde ise Mahmud Efendi müderris olup 14 öğrencisi vardır

47.

44 M. 1898 tarihinden önce de ayakta olan Vâcidiye Medresesi H.714/M.1314 yılında Germiyan emîrlerinden

Mübarezeddin Umur bin Savcı (II. Yakub Bey'in dedesi) tarafından yaptırılmıĢtır. Ġsmail Hakkı UzunçarĢılı,

Kütahya ġehri, Ġstanbul 1932, s. 72.; Ġsmail Çiftçioğlu, "Germiyanoğulları Dönemi Kütahya Medreseleri",

Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 15, s.165. 45 Ayrıntılı bilgi için bkz. Tablo 4. 46 Ayrıntılı bilgi için bkz. Tablo 4. 47 S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 492, 493.


History Studies

Volume 2 / 3 2010

Kütahya Sancağı'nda eğitim veren medreseler, bulundukları yerler, müderrisleri, talebe sayıları ve kurucuları aĢağıdaki tabloda gösterildiği gibidir.

Tablo 4: Kütahya Sancağı'nda Yer Alan Medreselerin Adları, Bulundukları Yerler, Müderrisleri,

Talebe Sayısı ve Kurucuları48:

Livâ Kaza Medresenin Adı Medresenin

Bulunduğu Yer Müderrisi

Talebe

Sayısı

Medresenin

Kurucusu

Kütahya Kütahya Vacidiye Cami-i Kebir M. Kamil E. 40

Sultan Yıldırım

Bayezıt Han

Hazretleri

Kütahya Kütahya Ali (Alo) PaĢa ġehreküstü M. DerviĢ E. 40 Kürt Ali PaĢa

Kütahya Kütahya Karagöz PaĢa ġehreküstü M. Müftü H. Halil E. 50 Karagöz PaĢa

Kütahya Kütahya Rüstem PaĢa Servi M. Mehmed E. 40 Rüstem PaĢa

Kütahya Kütahya Molla Bey Balıklı M. Münhalldir 0 Molla Bey

Kütahya Kütahya Mahkeme Mahkeme M. Hafız Mustafa E. 30 Mevlana Halil E.

Kütahya Kütahya Hacı ġerif Ağa Hacı Ġbrahim M. RaĢid E. 50 Merhum Hacı

ġerif Ağa

Kütahya Kütahya Evliya Dairesi Ġshak Fakih M. Hacı Ali E. 20 Hoca Evliya E.

Kütahya Kütahya Çorumlu Hoca KurĢunlu M. Mehmed E. 0 Ashab-ı hayrat

Kütahya Kütahya Hacı ġerif Ağa

Kazgancılar

(Kazancılar)

içinde

Halid E. 30 Hacı ġerif Ağa

Kütahya Kütahya Ġshak Fakih Ġshak Fakih M. Hacı Hafız E. 20 Ġshak Fakih E.

Kütahya Kütahya Ali Bey Köylü Kazancılar içinde Hasan E. 2 Ashab-ı hayrat

Kütahya Kütahya Hacı Kurrâ' Kazancılar içinde Ali E. 40 Ashab-ı hayrat

Kütahya Kütahya Sokur? Kazancılar içinde Hacı Hafız E. 20 Merhum Sofu

Hoca Mustafa E.

Kütahya Kütahya Hacı Osman Ağa Pekmez

Pazarında Osman E. 50

Hacı Mehmed

Ağa

Kütahya Kütahya Küçük Mehmed

E.

Pekmez

Pazarında Hacı Mehmed E. 50 Ashab-ı hayrat

48 S.N.M.U. 1318, III. Sene, s.1304-1305, 1310-1311, 1312-1313. Kütahya'daki Medreselerin Adları, Bulundukları

Yerler, Müderrisleri, Talebe Sayısı ve Kurucuları verilirken H.1318/M.1900-1901tarihli Maârif Salnâmesi dikkate

alınmıĢtır. Ayrıca M.1898-1904 tarihlerinden önce de ayakta olan Kütahya'daki bazı medreselerin ilk yapılıĢı,

yaptıranı, yapılıĢ tarihi, mimari özelliği, medrese görevlileri, vakıfları hakkında detaylı bilgi için bkz. Ġsmail Hakkı

UzunçarĢılı, a.g.e., s. 71-87, 107-150.; Ġsmail Çiftçioğlu, a.g.m., s.161-180.; UĢak'taki medreseler için bkz. Mustafa

Murat Öntuğ, "Osmanlı Dönemi UĢak Medreseleri", Türk Dünyası AraĢtırmaları Dergisi, Sayı 133, Ġstanbul 2001,

s. 1-16. (E.: Efendi, M.: Mahalle)

71 Nurgül BOZKURT

History Studies

Volume 2 / 3 2010

Kütahya Kütahya Germiyan Cami-i Kebir

Civarında Rasih E. 40

Germiyan-zâde

Merhum Yakup

Çelebi

Kütahya Kütahya Halil Kamil PaĢa Cami-i Kebir

Civarında Hafız Mehmed E. 10

Merhum Halil

Kamil PaĢa

Kütahya Kütahya Osman PaĢa Cami-i Kebir

Civarında Hacı Osman E. 40 Osman PaĢa

Kütahya Kütahya Ali (Alo) PaĢa Kuyumcular

Ġçinde ġakir E. 40 Kürt Ali PaĢa

Kütahya Kütahya Takvacılar Arasta Ġçinde Hüseyin E. 20 Ashab-ı hayrat

Kütahya Kütahya Mahkeme Balıklı M. Halil E. 30 Ashab-ı hayrat

Kütahya Kütahya Kara Ağaz-zâde49 Saman Pazarında Ömer E. 5 Ashab-ı hayrat

Kütahya Kütahya Karaman50 Emet Kasabası Mehmed E. 35 Ashab-ı hayrat

Kütahya Kütahya Dizdar-zâde Emet Kasabası Hacı Ali E. 31 Merhum Dizdar-

zâde

Kütahya Kütahya Hüseyin E. Emet Kasabası Osman E. 9 Merhum

Hüseyin E.

Kütahya Kütahya Mustafa E. Emet Kasabası Ali E. 19 Merhum Yusuf

E.

Kütahya Kütahya Ġbrahim Sabri E.51 Eğrigöz Nahiyesi Ahmed E. 58 Ashab-ı hayrat

Kütahya Kütahya Veli E. Eğrigöz Nahiyesi Sadık E. 15 Merhum Veli E.

Kütahya Kütahya Ömer E. Eğrigöz Karyesi Hasan E. 31 Merhum Veli E.

Kütahya Kütahya Mustafa E. Hisarcık Karyesi Mustafa E. 11 Ashab-ı hayrat

Kütahya Kütahya Hilmi E. Hisarcık Karyesi Mehmed Hilmi

E. 12 Ashab-ı hayrat

Kütahya Kütahya Ġsmail E. Doğanlar Karyesi Ġsmail E. 4 Ashab-ı hayrat

Kütahya Kütahya Mustafa E. Ġğde Karyesi Mustafa E. 18 Ashab-ı hayrat

Kütahya Kütahya Halid E. Kayı Karyesi Halid E. 18 Ashab-ı hayrat

Kütahya Kütahya Sule-i? Bâlâ Emet Kasabası Hacı Ġbrahim E. 23 Ashab-ı hayrat

Kütahya Kütahya Osman E. Emet Kasabası Osman E. 11 Ashab-ı hayrat

49 H. 1317, 1321 tarihli Maârif Salnâmelerinde Kara Ağa-zâde Ģeklinde geçmesine rağmen H. 1318, 1319, Maârif

Salnâmelerinde ise Kara Ağaz-zâde Ģeklinde yazılmıĢtır. 50 H.1318, 1319 Maârif Salnâmelerinde Karaman Ģeklinde geçmesine rağmen H. 1317, 1321 Maârif

Salnâmelerinde Karamanî Ģeklinde yazılmıĢtır. 51 H. 1318, 1319, 1321 tarihli Maârif Salnâmelerinde Sabri Ģeklinde ifade edilmesine rağmen H. 1317 tarihli Maârif

Salnâmesinde Hayri Ģeklinde yazılmıĢtır.


History Studies

Volume 2 / 3 2010

Kütahya Kütahya Ahmed E. Emet Kasabası Ġbrahim E. 6 Ashab-ı hayrat

Kütahya Kütahya Mehmed E. Kırgın (Kırgıl)

Karyesi Mehmed E. 5 Ashab-ı hayrat

Kütahya Kütahya Ġbrahim E. Kırgın (Kırgıl)

Karyesi Ġbrahim E. 9 Ashab-ı hayrat

Kütahya Kütahya Sabri-zâde TavĢanlı

Kasabası Abdullah E. 50

Merhum Sabri-

zâde

Kütahya Kütahya Zekeriya-zâde TavĢanlı

Kasabası Mehmed Emin E. 40 Zekeriya E.

Kütahya Kütahya Arif Dâi-zâde52 TavĢanlı

Kasabası Hacı Mehmed E. 20 Arif Dâi-zâde

Kütahya Kütahya Kavaklı TavĢanlı

Kasabası Hacı Mehmed E. 20 Koyunlu-zâde

Kütahya Kütahya AĢağı Tekke TavĢanlı

Kasabası Mehmed E. 30 Tosun PaĢa

Kütahya Kütahya Zeytun-zâde TavĢanlı

Kasabası Halil E. 30 Zeytun-zâde

Kütahya Kütahya Hamamcı-zâde TavĢanlı

Kasabası Cemal E. 30 Hamamcı-zâde

Kütahya Kütahya Semerci-zâde TavĢanlı

Kasabası Mehmed E. 20 Semerci-zâde

Kütahya Kütahya Hüseyin E. TavĢanlı

Kasabası Ġbrahim E. 57 Hüseyin E.

Kütahya Kütahya Moymul Moymul Karyesi Abdullah E. 30 Kasabalı-zâde

Kütahya Simav Cami-i Kebir Cuma M. Müftü Hacı Arif

E. 80 Süleyman ÇavuĢ

Kütahya Simav Harmancık Harmancık M. Emin E. 160 Ahmed E.

Kütahya Simav Tûli Harmancık M. Ahmed E. 70 Ahmed E.

Kütahya Simav Karamancılı Hisar M. Mehmed E. 50 Mehmed E.

Kütahya Simav Musalla ÇarĢu M. Hacı Ġsmail E. 80 Ahmed E.

Kütahya Simav Yeni Mahalle Yeni Mahalle Mustafa E. 50 Mustafa E.

Kütahya Simav Nallar Nallar Karyesi Hacı Ahmed E. 300 Hacı Hüseyin E.

52 H. 1317 Maârif Salnâmesinde Arif Dâî Ģeklinde yazılmıĢ olmasına rağmen H. 1318, 1319, 1321 Maârif

Salnâmelerinde ise Arif Dayı Ģeklindedir.

73 Nurgül BOZKURT

History Studies

Volume 2 / 3 2010

Kütahya Simav Kınık Kınık Karyesi Salih E. 25 Salih E.

Kütahya Simav Çevgiller Çevgiller Karyesi Salih E. 28 Salih E.

Kütahya Simav Timurcu Timurcu Karyesi Mehmed E. 25 Mehmed E.

Kütahya Simav Kestel Kestel Karyesi Abdullah E. 45 Abdullah E.

Kütahya Simav Halifeler Halifeler Karyesi Ġdris E. 30 Hacı Ali E.

Kütahya Simav Kaya Kaya Karyesi Osman E. 55 Ahmed ÇavuĢ

Kütahya Simav Çanak Çanak Karyesi Emin E. 35 Emin E.

Kütahya Simav Kargılı Kargılı Karyesi Süleyman E. 40 Hacı Ali E.

Kütahya Simav Kelem Yenice Kelem Yenice

Karyesi Salih E. 30 Salih E.

Kütahya Gediz ġakir E. Gediz Kasabası ġakir E. 62 Kasaba Ahalisi

Kütahya Gediz Bekir E. Gediz Kasabası Ahmed E. 47 Kasaba Ahalisi

Kütahya Gediz Müftü E. Gediz Kasabası Mehmed E. 53 Kasaba Ahalisi

Kütahya Gediz ErdoğmuĢ ErdoğmuĢ

Karyesi Ömer E. 33 Karye Ahalisi

Kütahya Gediz Kırdan (Fırdan) Kırdan (Fırdan)

Karyesi Mehmed E. 35 Karye Ahalisi

Kütahya Gediz Ilıcasu Ilıcasu Karyesi Mustafa E. 43 Karye Ahalisi

Kütahya Gediz azar Pazar Karyesi Osman E. 58 Karye Ahalisi

Kütahya Gediz KuĢu KuĢu Karyesi Veli E. 64 Karye Ahalisi

Kütahya Gediz KuĢu KuĢu Karyesi Hüseyin E. 124 Karye Ahalisi

Kütahya Gediz KuĢu KuĢu Karyesi Mehmed ġerif E. 61 Karye Ahalisi

Kütahya Gediz ġaphane ġaphane Nahiyesi Mustafa E. 62 Nahiye Ahâlisi

Kütahya UĢak Ayıntâbî (Antebî) Sabah M. Hacı Rasih E. 105 Necati

Kütahya UĢak Hacı ġeyh Sabah M. Ali E. 30 Hacı ġeyh E.

Kütahya UĢak Ömer E. Sabah M. Tahir E. 78 Hüseyin E.

Kütahya UĢak Maksud-zâde Sabah M. Abidin E. 38 Maksud-zâde

Kütahya UĢak Abidin E. Sabah M. Tahir E. 58 Musa E.

Kütahya UĢak Mustafa E. Sabah M. Hüseyin E. 7 Veli E.

Kütahya UĢak Mustafa E. Hacı Hasan M. Ġsmail E. 16 Hacı Ahmed E.

Kütahya UĢak Ġsmail E. Hacı Hasan M. Mehmed E. 25 Ġsmail E.

Kütahya UĢak Bodur-zâde Hacı Hasan M. MemiĢ E. 37 Boduroğlu


History Studies

Volume 2 / 3 2010

Kütahya UĢak Çingeli Hacı Hasan M. Ali E. 25 Hacı Hüseyin E.

Kütahya UĢak Akarcalı-zâde Hacı Hasan M. Mehmed E. 6 Akarcalı

Mehmed E.

Kütahya UĢak Hüseyin E. Hacı Hasan M. Hüseyin E. 15 Hüseyin E.

Kütahya UĢak Hacı Ġbrahim E. Hacı Hasan M. Hacı Ġbrahim E. 10 Hacı Ġbrahim E.

Kütahya UĢak Halil E. Hacı Hasan M. Halil E. - Halil E.

Kütahya UĢak Ġsmail E. Hacı Hasan M. Ġsmail E. - Yılancı-zâde

Kütahya UĢak Cafer E. Burhan Fakih M. Veli E. 7 Cafer E.

Kütahya UĢak Hacı Hasan E. Karaağaç M. Mustafa E. 17 Hacı Hasan E.

Kütahya UĢak Ali E. Karaağaç M. Mehmed E. 11 Ali E.

Kütahya UĢak Hacı Ahmed E. Hacı Hakkı M. Mehmed Ali E. 16 Hacı Ahmed E.

Kütahya UĢak Hacı Mustafa E. Hacı Hakkı M. Hacı Ġbrahim E. 12 Hacı Mustafa E.

Kütahya UĢak Hacı Ahmed E. Ġpek M. Hacı Mustafa E. 122 Okka-zâde

Kütahya UĢak Debbâğhâne Ġpek M. Mustafa E. 16 Hacı Mehmed

Ağa

Kütahya UĢak GülĢen-zâde Göbek Nahiyesi Hacı GülĢen E. 26 Halil E.

Kütahya UĢak Hacı Mehmed E. Göbek Nahiyesi Tevfik E. 30 Hacı Mehmed E.

Kütahya UĢak Hacı Halil E. Göbek Nahiyesi Hacı Halid E. 40 Hacı Halil E.

Kütahya UĢak Ömer E. Göbek Nahiyesi Mehmed E. 27 Ömer E.

Kütahya UĢak Tudad-zâde Göbek Nahiyesi Mehmed E. - Tudad-zâde

Kütahya UĢak Hacı Osman E. Karbasan Karyesi Hacı Osman E. 165 Hacı Osman E.

Kütahya UĢak Hacı Ali E. Karbasan Karyesi Veli E. 5 Mehmed Bey

Kütahya UĢak Hacı Ömer E. Karbasan Karyesi Hasan E. 13 Hacı Ömer E.

Kütahya UĢak Hacı Ömer .

Karahallu

(Karahallı)

Karyesi

Hacı Ġbrahim E. 25 Hacı Ömer E.

Kütahya UĢak Hacı Veli E. Bulkaz Karyesi Safer E. 180 Hacı Veli E.

Kütahya UĢak Mehmed E. Sivaslı Karyesi Mehmed E. 16 Mehmed E.

Kütahya UĢak Kara Ġmam Sivaslı Karyesi Ġbrahim E. 11 Kara Ġmam

Kütahya UĢak Hacı Hafız E. Avgan Karyesi Mehmed E. 27 Hacı Hafız E.

Kütahya UĢak Karacan Kırkyaran

Karyesi Hacı Mustafa E. 18 Karacan Oğlu

75 Nurgül BOZKURT

History Studies

Volume 2 / 3 2010

Kütahya UĢak Hacı Mustafa E. Hacı Karyesi Hacı Mustafa E. 7 Hacı Mustafa E.

Kütahya UĢak Hüseyin Ağa BozguĢ (BozkuĢ)

Karyesi Mehmet Ali E. 20 Hüseyin Ağa

Kütahya UĢak Hacı Ahmed E. MelaĢlar Karyesi Hacı Hüseyin E. 10 Hacı Ahmed E.

Kütahya UĢak Oturak Oturak Karyesi Osman E. 17 Karye Ahalisi

Kütahya EskiĢehir DeğirmenbaĢı PaĢa53 M. Müftü Hafız

Ahmed E. 16 Hacı Mahmud E.

Kütahya EskiĢehir Hacı Hasan Orta M. Hafız Mehmed E. 8 Hacı Hasan Ağa

Kütahya EskiĢehir Süleymaniye ġarkiye M. Hüseyin E. 45 Hacı Süleyman

E.

Kütahya EskiĢehir KurĢunlu PaĢa M. Hacı Mehmed E. 40 Gazi Mustafa

PaĢa

Kütahya EskiĢehir Çürükoğlu PaĢa M. Münhalldir - Hacı Hüseyin E.

Kütahya EskiĢehir Hacı Hüseyin E. Muttalip Karyesi Münhalldir - Hacı Hüseyin E.

Kütahya EskiĢehir ġeyh Hüseyin E. Muttalip Karyesi Münhalldir - ġeyh Hüseyin E.

Kütahya EskiĢehir Küplü Küplü Karyesi

Süleyman ve

Mehmed

Efendiler

35 Karye Ahalisi

Kütahya EskiĢehir Hacı Hafız Ağa Ilıca Karyesi Hacı Mehmed E. 45 Hacı Hafız Ağa

Kütahya EskiĢehir Ġshak E. Uluçayır Karyesi Hacı Ġshak E. 40 Hacı Ġshak E.

Kütahya EskiĢehir Mehmed Ağa KarakaĢ Karyesi Münhalldir 0 Mehmed Ağa

Kütahya EskiĢehir Hoca Yunus Seyitgazi

Nahiyesi

Hacı Emir Dede

E. 5 Nahiye Ahâlisi

Kütahya EskiĢehir Ġki ÇeĢme Seyitgazi

Nahiyesi Münhalldir - Nahiye Ahâlisi

Kütahya EskiĢehir Kuyucak

(Kuyucuk) Kuyucak Karyesi Hafız Ali E. 45

Hacı Mehmed

Bey

Kütahya EskiĢehir Bardakçı Bardakçı Karyesi Hasan E. 25 Karye Ahâlisi

Kütahya EskiĢehir Kırka Kırka Karyesi Hacı Hasan E. 10 Karye Ahâlisi

Kütahya EskiĢehir ġucaeddin ġucaeddin

Karyesi Hafız Mehmed E. 8 Karye Ahâlisi

Kütahya EskiĢehir Karapazar Karapazar

Karyesi Hacı Ahmed E. 15 Karye Ahâlisi

53 Maârif Salnâmelerinde "BeĢe" Ģeklinde yazılmıĢtır.


History Studies

Volume 2 / 3 2010

Gayrimüslim Okulları

Osmanlı Devleti'nin Gayrimüslim vatandaĢları Tanzimat'ın kendilerine tanıdığı aĢırı

özgürlüklerden yararlanarak eğitimde önemli mesafeler aldılar. 1856 Islahat Fermanı ise Gayrimüslimlere kendi dinlerine ve kültürlerine dönük, ilk, orta ve yüksek derecede okullar açma fırsatı verdi

54. Yalnız bu okulların öğretim biçimi ve öğretmenlerinin seçimi, PadiĢahın

tayin edeceği üyelerden oluĢan "muhtelit"(yani azınlıklardan da üyeleri bulunan) bir Maârif Meclisinin nezaret ve teftiĢi altında bulunacaktı

55. Buna rağmen hükümet, Türk ve Ġslam

mekteplerinin programlarıyla yakından ilgilenmediği gibi azınlıkların mekteplerine ve

programlarına da karıĢmıyordu. Nasıl ki Ġslam-Türk mektep ve müesseseleri zenginler ve hayırseverler tarafından yapılıp idare ediliyorsa, azınlıklarınki de öyle idi. Öyle ki, her caminin yanında bu suretle vücuda gelmiĢ bir mektep veya medrese olduğu gibi her kilisenin yanında da birer oda mektep vardı. Hatta mektep ve medreselerde eğitim, hocalar tarafından yapılırken buralarda da papazlar elinde bulunuyordu

56. ĠĢte kendilerine tanınan haklar

doğrultusunda eğitim kurumları açan ve faaliyetlerini sürdüren Gayrimüslimler Kütahya

Sancağı'nda da bunu yapmıĢlardır. Öyle ki, XIX. yüzyılın sonuna gelindiğinde medreselerin yanında mektepler açılırken tüm Osmanlı ülkesinde olduğu gibi Kütahya Sancağı'nda da Gayrimüslimlerin de okullar açtığı görülmektedir. M. 1898-1904 tarihli Maârif Salnâmelerinden öğrenildiğine göre Kütahya Kazası'nda 2 tane Rum, 1 tane Ermeni, 1 tane de Katolik olmak üzere tam 4 tane Gayrimüslim okulu vardır. Bunlardan 3'ü Rum, Ermeni ve Katolik cemaatlerine ait olan Ġbtidâî okullarıdır. 1 tanesi de Rum Cemaatine ait olan

rüĢdiye'dir. Yine Rum Cemaatine âit olan 1 rüĢdiye EskiĢehir Kazası'nda bulunmaktadır. UĢak Kazası'nda da 1 adet Ermeni Cemaatine ait olan mekteb-i ibtidâî vardır

57.

Tablo 5: Kütahya'daki Gayrimüslim Okulları58

Livâ Kaza Mektebin Adı Mensup Olduğu Cemaat Mektebin Derecesi

Kütahya Kütahya Rum Rum RüĢdiye

Kütahya Kütahya Rum Rum Ġbtidâî

Kütahya Kütahya Katolik Katolik Ġbtidâî

Kütahya Kütahya Ermeni Ermeni Ġbtidâî

Kütahya EskiĢehir Rum Rum RüĢdiye

Kütahya UĢak Ermeni Ermeni Ġbtidâî

54 Necdet Saka, Osmanlı Eğitim Tarihi, Ġstanbul 1991, s. 90. 55 Yahya Akyüz, a.g.e., s.159. 56 Osman Ergin, a.g.e., s.725. 57 Ayrıntılı bilgi için bkz. Tablo 5. 58S.N.M.U. 1316, I. Sene, s. 1040, 1041., S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1184, 1185., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s.

1320, 1321., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 594, 595., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 497.

77 Nurgül BOZKURT

History Studies

Volume 2 / 3 2010

H.1316-1321/M.1898-1904 tarihleri arasında açılan Gayrimüslim okullarının hangi cemaate ait olduğu açılıĢ ve ruhsat tarihi Maârif Salnâmelerinden elde edinilen bilgilere göre Ģu Ģekildedir

59.

Tablo 6: Kütahya Livâsı'ndaki Gayrimüslim Okullarının Açılış ve Ruhsat Tarihi

Livâ Kaza Mektebin

Adı

Mensup

Olduğu

Cemaati

Adına

Ruhsat

Verilen

Mektebin

Derecesi

Açılış Tarihi Ruhsat Tarihi

Kütahya Kütahya Rum Rum Rum

Cemaati

RüĢdiye M.1776-1777 M.13.10.1895

Kütahya Kütahya Rum Rum Rum

Cemaati

Ġbtidâî Meçhul M.13.10.1895

Kütahya Kütahya Katolik Katolik Katolik

Cemaati

Ġbtidâî M.1895-1896 M.01.08.1897

Kütahya Kütahya Ermeni Ermeni Ermeni

Cemaati

Ġbtidâî M.1736-1737 M.22.08.1897

Kütahya EskiĢehir Rum Rum Rum

Cemaati

RüĢdiye M.1888-1889 M.13.10.1895

Kütahya UĢak Ermeni Ermeni Ermeni

Cemaati

Ġbtidâî Meçhul M.22.08.1897

Bu okulların öğrenci sayılarına bakılacak olursa Kütahya'da bulunan Rum Mekteb-i

Ġbtidâî öğrenci sayısı ortalaması 12960

, Kütahya Kazası'ndaki Rum Mekteb-i RüĢdiye'si 200

61, EskiĢehir Kazası Rum Mektebi RüĢdiye'si 223'tür

62. Kütahya Kazası Ermeni Mekteb-i

Ġbtidâî'sinde öğrenci ortalaması 78'63

, UĢak Kazası Ermeni Mekteb-i Ġbtidâî'sinde 17364

, Kütahya Kazası Katolik Mekteb-i Ġbtidâî'sinde de 77'dir

65.

H.1316-1321/M.1898-1904 tarihleri arasında açılan Gayrimüslim okullarının Maârif Salnâmelerinden elde edinilen bilgilere göre öğrenci sayıları aĢağıdaki tablolarda ayrıntılı bir

Ģekilde verilmiĢtir.

59 S.N.M.U. 1316, I. Sene, s. 1040, 1041., S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1184, 1185., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s.

1320-1324., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 594, 595., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 497. 60 Yıllara göre dağılımı için bkz. Tablo 7. 61 Yıllara göre dağılımı için bkz. Tablo 8. 62 Yıllara göre dağılımı için bkz. Tablo 9. 63 Yıllara göre dağılımı için bkz. Tablo 10. 64 Yıllara göre dağılımı için bkz. Tablo 11. 65 Yıllara göre dağılımı için bkz. Tablo 12.


History Studies

Volume 2 / 3 2010

Tablo 7: Kütahya Kazası Rum Mekteb-i İbtidâî Öğrenci Sayısı (H. 1317-1321/M.1889-1904)66

H.1317 H.1318 H.1319 H.1321

Erkek Öğrenci 85 72 72 92

Kız Öğrenci 47 49 49 49

Toplam 132 121 121 141

Tablo 8: Kütahya Kazası Rum Mekteb-i Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı (H.1316-1321/M.1898-1904)67

H.1316 1317 1318 H.1319 H.1321

Erkek Öğrenci 178 78 78 178 180


Toplam 203 03 08 208 180

Tablo 9: Eskişehir Kazası Rum Mekteb-i Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı (H. 1316-1321/M.1898-1904)68

H.1316 H.1317 H.1318 H.131969 H.1321

Erkek Öğrenci 115 115 120 120 50

Kız Öğrenci 70 70 73 73 110

Toplam 185 185 193 193 360

66 S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1184, 1185., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s. 1320, 1321., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s.

594, 595., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 497. 67 S.N.M.U. 1316, I. Sene, s. 1040, 1041., S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1184, 1185., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s.

1320, 1321., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 594, 595., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 497. 68S.N.M.U. 1316, I. Sene, s. 1040, 1041., S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1184, 1185., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s.

1322, 1323., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 594, 595., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 497. 69 H. 1319 yılında EskiĢehir kazasında kız ve erkek öğrencilerin birlikte eğitim öğretim yaptıkları Rum mekteb-i

rüĢdiyesi'nin yanında bir de Rum cemaatine ait olan sadece 79 kız öğrencisi olan rüĢdiye okulu kaydı vardır. H.1321

yılına gelindiğinde bunu görmek mümkün değildir. Ama EskiĢehir Kazası Rum Mekteb-i RüĢdiyesi'ndeki Kız ve

erkek öğrenci sayısında artıĢ sözkonusudur. S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 594, 595., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s.

497.

79 Nurgül BOZKURT

History Studies

Volume 2 / 3 2010

Tablo 10: Kütahya Kazası Ermeni Mekteb-i İbtidâî Öğrenci Sayısı (H.1317-1321/M.1899-1904) 70

H.1317 H1318 H1319 H.1321



Toplam 78 86 86 62

Tablo 11: Uşak Kazası Ermeni Mekteb-i İbtidâî Öğrenci Sayısı (H.1317-1321/M.1899-1904)71

H.1317 H.1318 H.1319 H.1321



Toplam 202 202 202 85

Tablo 12: Kütahya Kazası Katolik Mekteb-i İbtidâî Öğrenci Sayısı (H.1317-1321/M.1899-1904)72

H.1317 H.1318 H.1319 H.1321



Toplam 78 87 87 57

Yabancı Okullar

Önceleri Gayrimüslim okullarına çeĢitli Ģekillerde etkide bulunan Fransa, Ġngiltere, Ġtalya ve Amerika gibi devletler daha sonra hukuki dayanağı olmayan, denetimden uzak bir

Ģekilde kendi öğretim kurumlarını açmaya baĢladılar. Böylece hiçbir yükümlülük taĢımaksızın açılan bu kurumlar, kendi dinlerini ve kültürlerini yayma faaliyetine baĢladılar. Bununla da yetinmeyip siyasi etkinlik kazanmaya, belli gruplar üzerinde söz sahibi olmaya, siyasi ve kültürel sahalarda çıkarlarına uygun Ģartlar, elveriĢli ortamlar yaratmaya çalıĢtılar

73. ĠĢte bu

amaç ve hedefler doğrultusunda Osmanlı Devleti'nin her bir köĢesinde okul açma giriĢimlerinde bulunan Ecnebilerden Fransızlar ve Almanlar da Maârif Salnâmelerinden

edinilen bilgilere göre XIX. yüzyılın sonunda Kütahya Sancağı'nın bir kazası olan EskiĢehir'de okullar açmıĢlardır. Mesela, H.1316-1318/M.1898-1901 tarihlerinde Fransızlar Kütahya Livâsı'na bağlı EskiĢehir Kazası'nda 2 adet rüĢdiye mektebi açmıĢlardır. H.1310/M.1892-1893 tarihinde açtıkları rüĢdiye okulunda H.1316-1317/M.1898-1900

70 S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1184, 1185., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s. 1322, 1323., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s.

594, 595., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 497. 71 S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1184, 1185., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s. 1322, 1323., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s.

594, 595., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 497. 72 S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1184, 1185., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s. 1322, 1323., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s.

594, 595., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 497. 73 Ġlknur Polat Haydaroğlu, Osmanlı Ġmparatorluğu'nda Yabancı Okullar, Ankara 1993, s. 10.


History Studies

Volume 2 / 3 2010

yıllarında 63'er erkek öğrenciye sahiptir. H.1318/M.1900-1901 yılında ise 64 öğrencisi olmuĢtur. H. 1313'de açılan Fransız kız rüĢdiye mektebinin ise H.1316-1317'de 87 kız öğrencisi H.1318/M.1900-1901 yılında 79'a düĢmüĢtür. Bu arada Fransız Erkek ve Kız

rüĢdiyelerinin her ikisine de H.1316-1318/1898-1901 tarihlerinde ruhsat verilmediği görülmektedir

74.

Tablo 13: Eskişehir Kazası Fransız Erkek Mekteb-i Rüşdiye Öğrenci Sayısı (H.1316-1318/M.1898-

1901)

H.1316 H.1317 H.1318

Erkek Öğrenci 63 63 64

Tablo 14: Eskişehir Kazası Fransız Kız Mekteb-i Rüşdiye Öğrenci Sayısı (H.1316-1318/M.1898-

1901)

H.1316 H.1317 H.1318

Kız Öğrenci 87 87 79

Yine Fransızlar'ın H.1321/M.1903-1904 yılında Kütahya Sancağı'na bağlı EskiĢehir

Kazası'nda 1 rüĢdiye derecesinde Assomptionistes adındaki erkek mektebini, ibtidâî derecesinde de Soeurs de Charite kız mektebini faaliyete koydukları görülmektedir. Fransız milletine ait olan Assomptionistes rüĢdiye mektebinin 100 erkek öğrencisi vardır. Soeurs de Charite ibtidâî mektebinin ise 30 kız öğrencisi bulunmaktadır. Yalnız bu mekteplerin açılıĢ ve ruhsat tarihi ile ilgili H.1321/M.1903-1904 tarihli Maârif Salnâmelerinde bilgi bulunmamaktadır. EskiĢehir Kazası'nda Alman milleti de 1 adet Alman ibtidâî mektebini

açmıĢtır. Osmanlı Devleti bu okula da ruhsat vermediği için açılıĢ ve ruhsat tarihleri hakkında bilgi edinmek mümkün olmamaktadır. Buna rağmen o dönemdeki pek çok yabancı okullar gibi bu okullarda ruhsatsız bir Ģekilde eğitim öğretim faaliyetlerine baĢlamıĢlar ve 30 erkek, 30 da kız öğrenci almıĢlardır

75. Kütahya Sancağı'na bağlı diğer kazalarda ise M. 1898-1904

tarihli Maârif Salnâmelerinde ecnebi mektebine rastlanmamaktadır.

H.1321/M.1903-1904 tarihleri arasında faaliyet gösteren Ecnebi Okulları ve ait

oldukları milletler hususundaki bilgiler Ģu Ģekildedir.

Tablo 15: Eskişehir Kazası'nda bulunan Yabancı Okullar (H. 1321/M.1903-1904)

Kaza Mektebin Adı Mensup Olduğu Millet Mektebin Derecesi Talebe Sayısı

Erkek Kız

EskiĢehir Assomptionistes Fransız RüĢdiye 100 -

EskiĢehir Soeurs de Charit Fransız Ġbtidâî - 50

EskiĢehir Alman Alman Ġbtidâî 30 30

74 S.N.M.U. 1316, I. Sene, s. 1042, 1043., S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1190, 1191., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s.1,

1329, 1322, 1323. 75 S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 500.

81 Nurgül BOZKURT

History Studies

Volume 2 / 3 2010

Kütüphaneler

Kütüphane, tasnif edilmiĢ yazma ve basma kitapların bulunduğu yere verilen addır76

. Türkçe'de kullanılan bir kelimedir. Hükümdar, hususi Ģahıslar, alimler tarafından veya hususi bir tarikat menfaatine veya hususi tetkikler için kurulan ve vakıf haline sokulan umumi kütüphaneler manasına gelir

77. Osmanlı Devleti'nde camilerin bir çoğunda, tekkelerde ve

medreselerde kütüphaneler bulunmakta idi. Ayrıca müstakil kurulmuĢ kütüphaneler de vardı.

Kütüphaneler ile halkın okuma ihtiyacı karĢılanırdı. Aynı zamanda buralara tayin edilen liyakâtli Hafız-ı Kütüpler vasıtasıyla eğitim ve öğretim faaliyetleri yürütülürdü

78. Osmanlı

vatandaĢlarının eğitim ve öğretiminde ehemmiyetli bir yer tutan kütüphaneler, zaman zaman ihmâle ve kitap kurtlarının tahribatına maruz kalmıĢ olsa da PadiĢah II. Abdülhamit'in emirleri ile tekrar tertip ve tanzim ettirilerek baĢta Ġstanbul olmak üzere ülke içindeki kütüphanelerin bir çoğunun fihristi bastırılmıĢtır

79. H.1316-1321/M.1898-1904 tarihli Maârif Salnâmeleri

incelendiğinde eğitim ve öğretimdeki yeri inkar edilemeyecek olan kütüphanelerin hemen hemen her vilâyet ve kazalarda mevcut olduğu görülmektedir. Öyle ki, XX. yüzyıla girerken Aydın Vilâyeti'nde 29 adet kütüphâne vardır. Bunlardan 12'si Ġzmir'de, 12'si Saruhan'da, 2'si MenteĢe'de, 2'si Denizli'de ve 1'i de Aydın'da bulunmakta idi

80. H.1318/M.1900-1901

tarihinde Hüdavendigâr Vilâyeti'nde ise 28 adet kütüphane olup, bunlardan 9'u Bursa, 5'i Karasi, 2'si Karahisar, 5'i Ertuğrul, 7'si Kütahya Sancağı'nda bulunmakta idi

81. Kütahya

Livâsı'nda tablo 16'da belirtildiği üzere 7 tane kütüphane vardır. Bunlardan Kütahya Kazası'nda 4 tane, EskiĢehir, UĢak ve Gediz Kazalarında birer adet bulunmakta idi

82. Kütahya

Sancağı'nda bulunan kütüphanelerdeki mevcut kitap sayısı ise tablo 17'de ayrıntılı olarak verilmiĢtir. Kütüphanelerdeki kitap adetleri incelendiğinde yıllara göre sayısında bir değiĢiklik olmadığı görülmektedir.

Tablo 16: Kütahya Sancağı'nda bulunan Kütüphaneler83

Kaza Kütüphane Bulunduğu Yer Kuran Kişi Kuruluş Tarihi

Kütahya Vahit PaĢa Yıldırım M. Vahit PaĢa Meçhul

Kütahya Molla Ġbrahim Bey Ġbrahim Bey Cami-i

derununda

Molla Ġbrahim Bey Meçhul

Kütahya Zeytun-zâde TavĢanlı Kasabası Zeytun-zâde Meçhul

Kütahya Abdullah RüĢdü E. TavĢanlı Kasabası Abdullah RüĢdü Meçhul

EskiĢehir Gazi Mustafa PaĢa Cami-i ġerif derûnunda Meçhul Meçhul

UĢak Ayıntâbî (Antebî) Medresesi derûnunda Meçhul Meçhul

Gediz Hacı Mehmed E. Kasaba derûnunda Merhum H. Mehmed Emin E. Meçhul

76 Mehmet Zeki Pakalın, "Kütüphane", a.g.e., C. 2, s. 346. 77 F. Krenkow, "Kütüphâne", Ġ.A., C. 6, Ġstanbul 1993, s.1126. 78 Cahit Baltacı, "Osmanlı Devleti'nde Eğitim ve Öğretim", Türkler, C. 11, s. 450. 79 F. Krenkow, a.g.m., s.1127. 80Necdet Hayta, Uğur Ünal, a.g.m., s. 454. 81S.N.M.U. 1318, III. Sene, s.1328-1329, 1330-1331. Hüdavandigâr Vilâyeti'ndeki Kütüphâne sayıları verilirken

1318 tarihli Maârif Salnâmesi dikkate alınmıĢtır. 82 Ayrıntılı bilgi için bkz. Tablo 7. 83 S.N.M.U. 1316, I. Sene, s. 1044, 1045., S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1192, 1193., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s.1,

1329, 1330, 1331., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 600, 601., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 501.


History Studies

Volume 2 / 3 2010

Tablo 17: Kütahya Sancağı'nda bulunan Kütüphanelerdeki Kitap Sayısı84

Kütüphanenin Adı H. 1316 H. 1317 H. 1318 H. 1319 H. 1321

Vahit PaĢa 1003 100385 1003 1003 1003

Molla Ġbrahim Bey 731 731 731 731 731

Zeytun-zâde 915 915 915 915 915

Abdullah RüĢdü E. 404 404 404 404 404

Gazi Mustafa PaĢa 15 15 15 15 15

Ayıntâbî (Antebî) 560 560 560 560 560

Hacı Mehmed E. 360 360 360 360 360

Gazete ve Matbaalar

Maârif Salnâmelerinden elde edinilen bilgilere göre, XIX. yüzyılın sonlarında Kütahya Sancağı'nda gazete çıkarılmamaktadır. Yalnız Hüdavendigâr Vilâyeti'nde Türkçe olarak Hüdavendigâr ve Bursa adlarını taĢıyan 2 gazete çıkarılmakta idi. Hüdavendigâr gazetesi resmi olarak basılmakta, Bursa Gazetesi'nin ise imtiyaz sahibi Emiri Efendi'dir. Hüdavendigâr Vilâyeti Bursa Livâsı'nda matbaa bulunmasına rağmen bu tarihlerde Kütahya Livâsı'nda matbaa da bulunmamaktadır

86.

Sonuç

Sonuç olarak diyebiliriz ki, Kütahya Sancağı ve ona bağlı Merkez, Simav, Gediz, UĢak ve EskiĢehir Kazalarında 4 rüĢdiye, 1 Ġdâdi, 135 medrese, yıllara göre değiĢmekle birlikte 6-7 gayrimüslim mektebi, 2-3 tane de yabancı okul vardır. Bu eğitim kurumlarının yanı sıra 7 tane de kütüphane bulunmaktadır. Ancak Kütahya Sancağı'nda hiç matbaa yoktur. Eski usulde eğitim veren medreseler, Kütahya Sancağı'nın tamamına yayılmıĢ vaziyettedirler.

Medreselerde eğitim alan öğrenci sayısı 4704'e yaklaĢmıĢ durumdadır.

Kütahya Kazası'nda Rum Cemaatine ait olan 1 Ġbtidâî ve 1 rüĢdiye mektebi, Katolik Cemaatine ait 1 Ġbtidâî mektebi, Ermeni Cemaatine ait olan 1 ibtidâî mektebi; UĢak Kazası'nda da Ermeni Cemaatine ait 1 ibtidâî mektebi bulunmaktadır. Bir de EskiĢehir Kazası'nda H.1319/M.1901-1902 tarihli Maarif Salnâmelerinden edinilen bilgilere göre Rumi 1313/M.1897-1898'de açılan ve Rumi 1 TeĢrin-i evvel 1311/M.13 Ekim 1895'de ruhsat

verilen, 79 kız öğrencisinin olduğu Rum Cemaatine ait rüĢdiye mektebi vardır. Bunun

84 S.N.M.U. 1316, I. Sene, s. 1044, 1045., S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1192, 1193., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s.1,

1329, 1330, 1331., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s. 600, 601., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 501. 85 H.1317/M.1899-1900 tarihli Maârif Salnâmesinde Vahid PaĢa Kütüphanesi'ndeki kitap adedi (003) Ģeklinde

belirtilmiĢtir. Bunun sehven yazıldığı düĢünüldüğü için 1003 olarak değerlendirilmiĢtir. S.N.M.U. 1317, II. Sene, s.

1192, 1193. 86 S.N.M.U. 1317, II. Sene, s. 1192, 1193., S.N.M.U. 1318, III. Sene, s. 1330, 1331., S.N.M.U. 1319, IV. Sene, s.

602, 603., S.N.M.U. 1321, VI. Sene, s. 501.

83 Nurgül BOZKURT

History Studies

Volume 2 / 3 2010

yanında Fransız ve Alman kökenli yabancı okullar da yine Kütahya Sancağı'na bağlı EskiĢehir Kazası'nda eğitim öğretim faaliyetlerini sürdürmektedir.

Kaynaklar

A. Salnâmeler

Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye, Sene 1316, Def'a 1, Ġstanbul Matbaa-i Âmire




Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye, Sene 1321, Def'a 6, Ġstanbul Asır Matbaası

B. Tetkik Eserler

AKYÜZ Yahya, Türk Eğitim Tarihi (M.Ö. 1000-M.S. 2004), 9. Basım, Ankara 2004.

BALTACI Cahit, "Osmanlı Devleti'nde Eğitim ve Öğretim", Türkler, Ankara 2002, C. 11, s. 446-462.

BALTACI Cahit, "Osmanlılar'da Mektep", DĠA, C. 29, Ankara 2004, s. 7-8.

BOZKURT Nebi, "Medrese", DĠA, C. 28, Ankara 2003, s.323-327.

ÇADIRCI Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri'nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara 1997.

ÇĠFTÇĠOĞLU Ġsmail, "Germiyanoğulları Dönemi Kütahya Medreseleri", Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 15, s.161-180.

DEMĠREL Muammer, "Türk Eğitiminin ModernleĢmesinde RüĢdiye Mektepleri", Türkler, C. 15, Ankara 2002, s. 44-60. DEVELĠOĞLU Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1992.

DUMAN Hasan, Osmanlı Salnâmeleri ve Nevsâlleri, C. 1, Ankara 2000.

ERGĠN Osman, Türkiye Maarif Tarihi, C. I-II, Ġstanbul 1977.

GELĠġLĠ Yücel, "Osmanlı Ġlköğretim Kurumlarından Sıbyan Mektepleri (KuruluĢu, GeliĢimi ve DönüĢümü), Türkler, C. 15, Ankara 2002, s. 35-43.

HAYDAROĞLU Ġlknur Polat, Osmanlı Ġmparatorluğu'nda Yabancı Okullar, Ankara 1993.

HAYTA Necdet, ÜNAL Uğur, "Maârif Salnâmelerine Göre Denizli'de Eğitim-Öğretim (1898-1903), Denizli Ve Çevresi Tarih Ve Kültür Sempozyumu, (Editör Ayfer Özçelik ve diğerleri),

C. I, Denizli 2007, s. 449-455.

KODAMAN Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ankara 1991.

KOÇER Hasan Ali, Türkiye'de Modern Eğitimin DoğuĢu ve GeliĢimi, Ġstanbul 1991.

KRENKOW F., "Kütüphâne", Ġ.A., C. 6, Ġstanbul 1993, s.1126-1128. ÖNTUĞ Mustafa Murat, "Osmanlı Dönemi UĢak Medreseleri", Türk Dünyası AraĢtırmaları Dergisi, Sayı 133, Ġstanbul 2001, s. 1-16.


History Studies

Volume 2 / 3 2010

ORTAYLI Ġlber, "Tanzimat Devri ve Sonrası Ġdarî TeĢkilât", Osmanlı Devleti Tarihi, (Editör Ekmeleddin Ġhsanoğlu), C. 1, Ġstanbul 1999, s. 281-334.

ÖZTUNA Yılmaz, "Salname", Türk Ansiklopedisi, C. 28, Ankara 1980, s. 85-86.

PAKALIN Mehmet Zeki, "Rütbe", Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, s.68-70.

PAKALIN Mehmet Zeki, "Kütüphane", Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. II, Ġstanbul 1983, s. 346.

PAKALIN Mehmet Zeki, "RüĢdiye", Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, Ġstanbul 1983, s. 65-68.

PAKALIN Mehmet Zeki, "Salname", Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, Ġstanbul 1983, s.105-106.

SAKA Necdet, Osmanlı Eğitim Tarihi, Ġstanbul 1991.

UZUNÇARġILI Ġsmail Hakkı, Kütahya ġehri, Ġstanbul 1932.

ÜNAL Uğur, II. MeĢrutiyet Öncesi Osmanlı RüĢdiyeleri (1897-1907), Ankara 2008.

ÜNLÜ Mucize, "Tanzimat Sonrasında Samsun Çevresinde Gayrimüslimlerin Kilise ve Mektep

ĠnĢa ve Tamir Faaliyetleri, GeçmiĢten Geleceğe Samsun, (Editör Cevdet Yılmaz), 1. Kitap, Samsun 2006, s.149-162.

Maârif Salnâmelerine Göre Kütahya Sancağı'nda … - nur.pdf1898-1904 Maarif Salnâmelerinden...

Documents

Transcript of Maârif Salnâmelerine Göre Kütahya Sancağı'nda … - nur.pdf1898-1904 Maarif Salnâmelerinden...