2020

‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä¶mgH«$‘ g§emoYZ ‘§S>i, nwUo.

इयतता बतारतावी

आपलया सयारटफोनवरील DIKSHA APP द वयार पयाठयपसतकयाचया पहिलया पषयावरील Q. R. Code द वयार हिहिरल पयाठयपसतक व तया पयाठयासबहित अधन अधयापनयासयाठी उपकत दक-शयाव सयाहित उपलबि िोईल.

शयासन हनरट करयाक ः अभयास - २११६/(पर.कर.४३/१६) एसिी-४ हदनयाक २५.०४.२०१६ अनव सयापन करणयात आललया सनव सहतीचया हदनयाक ३०.०१.२०२० रोिीचया बठकीध ि पयाठयपसतक सन २०२०-२१ या शकषहरक वरयाटपयासन हनियाटररत करणयास यानतया दणयात आली आि.

ियारयाषटर रयाज पयाठयपसतक हनहटती व अभयासकर सशोिन िळयाकि या पसतकयाच सवट िकक रयाितील. या पसतकयातील कोरतयािी भयाग सचयालक, ियारयाषटर रयाज पयाठयपसतक हनहटती व अभयासकर सशोिन िळ याचया लखी परवयानगीहशवया उद ित करतया रयार नयािी.

© महतारताषटर रताजय पताठयपसक निनममिी व अभयतासकरम सशोधि मडळ, पण ४११००४.

परथमतावती : २०२०

नितरकतार : शीती अनघया इनयादयार

मखपषठ व सजतावट : शीती अनघया इनयादयार

अकषरजळणी : दया हवभयाग, पयाठयपसतक िळ, पर.

कतागद : ७० िी.एस.ए. करीवोवि

मदरणतादश :

मदरक :

परकताशक

शी. नववक उतम गोसतावीनियतरक

पयाठयपसतक हनहटती िळ, परभयादवी, बई-२५.

पयतामिवरण नशकषण अभयतास गट :

शी. शखर शकररयाव सयाळकशी. परहदप िोिीरया कोळी शी. याहरक पयारील

पयतामिवरण नशकषण व जलसरकषता

नवषय सनमी :

िॉ. करयाती िनि याददी, (अधकष)

िॉ. बयापसयािब िीवनरयाव भोसल, सदस

शी. परशवर अरररयाव ियािव, सदस

िॉ. रयािकयार रश खयापकर, सदस

िॉ. झल हदलीप कयानिर, सदस

शीती अनषकया अि किबि, सदस

शी. रहवहकरर ियािव, सदस-सहचवनिनममिी :

शी. सचचितािद आफळ ख हनहटती अहिकयारीशी. नललताधर आतरताम

हनहटती अहिकयारी

शरीमतरी अनिता राजदर पाटरील , सदस

डॉ. नितरीि महादव वळजक. जमीला खातन शरिफल हसन

डॉ. अनसािी मोहममाद िफफक सतताि

परसतावनताविदयारथी वितयाानो,िहयारयाषटर रयाजय अभययासकरि रचनया २०१० (SCF 2010) ही रयाषटरीय पयाठयकरि रचनया २००५ चयया अनसयार तययार करणययात

आली आह. िततियान पसतक एस सीएफ २०१० नसयार अधययापन आवि अधययनयाचयया दषषकोनयािर ि सयावहतययािर आधयारन तययार करणययात आल आह. सनियाननीय उचच नययाययालययान वनरदश वरलया आह की पययातिरि वशकषि ह वशकषियाचयया सित पयातळयाािर अवनियायत आह. सिवोचच नययाययालययाचयया यया वनरदशयानसयार पययातिरि वशकषि ह इयततया ११ िी आवि १२ िी चयया पयातळीिर सितात आवि अवनियायत विषय असलययाच ठरिल आह.

िहयारयाष‍टटर रयाजययान ह पसतक तययार कल आह, जययािध पययातिरियाचयया िहतियाचयया साकलपनया सियाविष‍ट कलयया आहत. पसतकयाची रचनया अशी कली आह की जिकरन सहअधययन ि सयािवहक कती (ग‍टयान करणययाची कयायद) ययातन वशकषि सलभ होणययास चयालनया विळल. सरर अभययासकरि साबावधत वचतयाासह जयान वनवितती सलभ करणययासयाठी शिीबर ध रीतीन सयारर कलया आह. पययातिरियाच सारकषि आवि कयाळजी, पररषि रोखणययासयाठी आवि ऊजदच सािधतन ययासयाठीच उपयाय पयाठयपसतकयात ठळकपि ियााडल आहत. यया पसतकयात सापित पययातिरि सिजन घणययासयाठी िरत होईल अस विषय सियाविष‍ट कल आहत.

भौवतक, जविक, सयाियावजक ि आवरतक परियाली यया परियाली परसपरयााशी जोडललयया असतयात. तययााच परसपरयााशी ि पययातिरिीय सिसययााशी असलल साबाध ययािर यर लकष कवरित कल गल आह.

यया पयाठयपसतकयात योगय अशया पययातिरिविषयक घ‍टनयााची उरयाहरि रणययात आली आहत. एखयारी घ‍टनया ही सयाियावजक, आवरतक, पययातिरिीय परियालीचयया दवष‍टकोनयातन कशी पहयािी ह सयाावगतल गल आह. वशकषकयाानी अभययासकरि वशकितयानया यया दवष‍टकोनयािर जोर रि ि तययाचया उपयोग करि ह अपवकषत आह. विदयारययाानी इयततया ११ िी पयात पययातिरिविषयक िलभत जयान परयापत कल असल, अस अपवकषत आह आवि यया पसतकयाचयया ियाधयियातन विदयारययाानया पययातिरियाचया वययापक दवष‍टकोन वरललया आह. तययाानी कवतयकत वशकषि घययाि ि कवतयकत वशकषि हच वशकणययाच ियाधयि असयाि ययािर यर जोर रणययात आलया आह. उचच ियाधयविक सतरयािर, पययातिरियासयाठी सयाततययान सवकरय कती सर ठिणययासयाठी असललया अभययासकरि, हया कती ि परकलपयािर सितात िलययााकनयार ियार अवनियायत पयाततया अभययासकरि ियानलया आह.

यया पसतकयात आपलयया रशयातील आवि िहयारयाष‍टटर रयाजययातील रषकयाळसदश पररवसरवतबर रल वचातया वयकत कली गली आह. आपलयया िहयारयाष‍टटरयात आपि पयाणययाच तीवर साक‍ट अनभितो आहोत ि भजलयाच अतययावधक शोषि पयाहयात आहोत. पयाठयपसतकयात कयाही विषय तयातडीन सियाविष‍ट करणययाची गरज आह अस निर कल आह. जस पयाणययाच जतन, पजतनयजल साचयन, जलयाशययााच, जलसोतयााच नतनीकरि, पयाणययाचया किी ियापर आवि पनियातपर, पयािलो‍ट विकयास, िकषयारोपि, परतयक विभयाग वकिया शहर सतरयािर लोकसहभयागयातन वपणययाचयया पयाणययाच शर धीकरि इतययारी जलसरकषया सवनषचत करणययासयाठी ययालया जलआारोलनयाच (लोकचळिळीच) सिरप यणययाची वनकडीची गरज आह.

वययािहयाररक पययातिरियाचयया सिसययाािर आधयाररत ि विदयारथी आसपयासचयया पररसरयाशी र‍ट जोडल जयाित महिन, पयाठयपसतकयािधय उरयाहरियारयाखल अनक कती ि परकलप कयायत सचिल आहत. (पि त एिढयापरतच िययातवरत नसयाित.)कतीिर/परकलपयाािर आधयाररत वशकषियािळ िल विषय रची घऊन वशकतील ि जययािळ ती पढ उतकष‍ट, सािरनशील, तककसागत अस नयागररक बनतील. कयाळजीपितक वनयोजन ि तययारी ययािळ यया दवष‍टकोनयाची यशसिीपि अािलबजयाििी होऊ शकत. यया पसतकयात तजजयााचया विचयार आवि सचनया सियाविष‍ट आहत. अयाशया आह की यया पसतकयातील िजकर विदयारययाानया आवि वशकषकयाानया सिजन घणययास आवि तययािर कयायत करणययास िरत करल. अवतररकत ियावहती ि सारभयातसयाठी पयाठयपसतकयात वरललयया कय. अयार. कोडचया ियापर करयािया.

िहयारयाष‍टटर रयाजय पयाठयपसतक वनवितती ि अभययासकरि साशोधन िाडळ, पि, ह वशकषक, पयालक आवि इतर ियाचकयााकडन यियाऱयया अवभपरयाय ि सचनयाासयाठी उतसक आह.

शरी. वववक गोसतावरीसचतालक

िहयारयाषटर रयाजय पयाठयपसतक वनवितती िअभययासकरि साशोधन िाडळ, पि.

पिवरनयााक : २१ फबियारी २०२०भयारतीय सौर : २ फयालगन १९४१

घरक

अधयापन-अधन परहकरया; हशकषकयानी गर/िोडया/ वषकतगतरीतया हवदयारयाानया हशकषर सलभ करणयास हवदयारयाानया सिी परदयान करणयाची अपकषया आि; {उदयािररयाचया दतीन दक- शयाव परहतया, रखयाहचत, परहतकती, परवयाितकतया इतयादी}

अधन हनषपतती;हवदयारयााध अपहकषत शकषहरक परररया.

घरक १यानव आहर

पयाटवरर

सकलपनया सिन घर, हवकहसत करर - लोकसखया हवसफोर, गयाीर आहर शिरी वसती, आहदवयासी सदया आहर तयाचया परपरया.पयाटवरर आहर आरोगहवरक ससयाच अवलोकन करर.

सकलपनया - लोकसखया हवसफोर, गयाीर आहर शिरी वसती/ वसयाित, आहदवयासी सदया आहर तयाचया परपरया. लोकसदयायाचया िीवनयानयाची पदधती आहर पटवररयावर िोरयार तयाचया परररया सितो.पयाटवरर आहर आरोग ससयािील सिसबियाचया तलनयातक अभयास करतो.

घरक २पयाटवररी

परदरर

परदररयाच परकयार सिन घर; - िवया, िल, धवनी आहर घन कचरया आहर तयाचया परररया. िवयायानयातील बदलयाची आहर परररयायाची सकलपनया सिन घर.

हवदयादी िवया, िल, धवनी परदरर आहर घन कचऱयाचया ससयाहवरी जयान सपयादन करतयात. िवयायानयातील बदल िी सकलपनया व तयाचया परररया सिन घतयात.

घरक ३शयाशवत हवकयास

शयाशवत हवकयासयाचया अट सपष करर. शयाशवत हवकयासयाची गरि लकषयात घर.शयाशवत हवकयासयाची ध, रपररयाच हवसतत सपषरीकरर दर. शयाशवत हवकयास वयापर आहर शयाशवत हवकयास शतीचया अट आहर ितव उदयािररयासि सियावन दर.

हवदयारयाानया शयाशवत हवकयास या सकलपनचया अटबोि िोतो आहर याची आवशकतया सित. शयाशवत हवकयासयाची आवियान सिन घतयात. शयाशवत शतीच ितव सिन घणयात सकष िोतयात.

घरक ४पयाटवरर

सरकषर पदधती

'उपभोकतया हशकषर' चया अट सिन घर. वयापर की करया - पनिया वयापरया - पनपरटहकरया करया - पनपरयाटपत करया या सकलपनया सिन घर; पयाटवररी परररया लयाकन, पयाटवरर लखयापरीकषर, ऊियाट लखयापरीकषर, इको-लबहलग व पयाटवररपरक पटरन सबहितयाच ितव सिन घर.आतररयाषरटरी अहिवशन व करयार सिन घर व तयाची भयारतयात पयाटवरर सरकषरयासयाठी भहकया सपषर करर.

हवदयादी उपभोकतया हशकषर, पयाटवररी परररया लयाकन, पयाटवररी लखयापरीकषर, ऊियाट लखयापरीकषर आहर पयाटवरर-लबहलग, पयाटवररपरक पटरन अशया सकलपनयाशी पररहचत िोतयात आहर पयाटवररयाच सरकषर करणयासयाठी गरयातक पदधती मिरन तयाच ितव सिन घतयात. आतररयाषरटरी अहिवशन व करयारयाची उद हदष‍ट व तयाची शयाशवत हवकयासयासयाठीची भहकया याबयाबत पररहचत िोतयात.

घरक ५ िल सरकषया

आपलया दश आहर आपलया ियारयाषटर रयाजयाध दषकयाळसदश षसती हवरी ियागरकतया हनयाटर करणयासयाठी ठोस परतन करर.तीवर पयाणयाचया सकरयाची पररषसती आहर भिलयाचया अतयाहिक शोररयाची ियारीव हनयाटर करर . तवररत िलसियारर, पयावसयाच पयारी सयाठया, िलसचयाच नतनीकरर, पयाणयाचया की व पनवयाटपर, पयारलोर हवकयास आहर वनीकरर, तसच हपणयाच पयारी व सवचछतया याबयाबत ियागरकतया हनयाटर करर . िलसविटनयावयाढीचया सयादयाहक कयाटकरयाध सिभयागी िोणयासयाठी यानहसकतया वयाढवर.‘िल सरकषया’ सदषसतीची हचतया मिरन ियारीव हनयाटर करर आहर आपलया दशयातील पयाणयाची िलसरकषया सहनषशचत करणयासयाठी ि एकया िनआदोलनयात रपयातररत करर.

हवदयारयाटलया आपलया दशयातील आहर ियारयाषटर रयाजयातील दषकयाळ पररषसतीचया अट आहर तर सितयात. हवदयारयाानया पयारी सकरयाची पररषसती आहर भगभयाटतील पयाणयाचया अहत वयापरयाच अट व परररया सितयात. िलसियारर, पयावसयाचया पयाणयाची सयाठवर, िलसचयाच नतनीकरर, पयाणयाचया की व पनवयाटपर, पयारलोर हवकयास आहर वनीकरर, हपणयाच पयारी व सवचछतया या सदभयाटत ियागरकतया हनयाटर िोत.हवदयारयाानया आपलया भयागयात पयारी सविटनयासयाठी सिभयाग घणयाची ियारीव िोत.हवदयादी एकहततररतया िलसरकषची ियारीव करन िलसियाररयाची िबयाबदयारी सवीकयारतील.

इयतता बतारतावी ः पयतामिवरण नशकषण व जलसरकषताकषमता नवधताि

- नशकषकतासताठी -

P पयाठयपसतक पर सवतः सिन घयाव.

P ि पयाठयपसतक हशकहवणयापवदी यागील सवट इततयाचया पयाठयपसतकयाचया सदभट घयावया.

P परतक पयाठयातील कती, उपकरयासयाठी कयाळिीपवटक आहर सवतत हनोिन करयाव.

P अधन-अधयापनयािील आतरहकरया, परहकरया, सवट हवदयारयााचया सिभयाग व आपल सहकर यागटदशटन अतत आवशक आि.

P वगयाटध शकषहरक सयािनयाचया आवशकतनसयार वयापर करर ि हवरयाचया सोग आकलनयासयाठी गरिच आि. याध दक शयाव सयािन, ॲपस इतयादीचया वयापर करर.

P परतक पयाठयासयाठी हकती तयाहसकया लयागतील याचया हवचयार करणयात आललया आि. पयाठ ोिकयात आरप न, तयाळ हवदयारयाावर बौषदधक ओझ न लयादतया हवर आतसयात करणयास तयानया दत िोईल.

P पयाटवररयातील बहतक सकलपनयानया शयासती आियार असतो व तया सयायाहिक गोषरीशी हनगहित असतयात.गरपरती कती, एककयाचया दतीन हशकर या बयाबीनया परोतसयािन दयाव. तयासयाठी वगटरचनया बदलयावी. हवदयारयाानया हशकणयासयाठी ियासतीतियासतया वयाव हळल अशी वगटरचनया करयावी.

P सयाषखकी व याहिती परशन हवचयार नत, तयाऐविी सया षखकी या हितीचया आिया र हदसरयाऱया आकहतबियावर भयाष करणयास सयागयाव.

P सदर पयाठयपसतक रचनयातक आहर कहतकत उपकरशील अधयापन-अधयानयासयाठी तयार कलल आि.

P सबोियाची करवयाररतया लकषयात घतया अनकरहरकनसयार पयाठ हशकहवर. हवरयाचया स ोग जयान हनहटतीसयाठी सहकतक ठरल.

P पयाठयपसतकयातील ‘कआर कोि’ वयापरयावया. कयािी वबसयाईर स सदभयाटसयाठी दणयात आलया आित. तमिी सवतः तसच हवदयारयाानी या सदभयाटचया वयापर करर अपहकषत आि. या सदभट सयाहितयाचया आियार तमियालया पयाठयपसतकयाबयािर ियाणयास नककीच दत िोईल. ि हवर सखोल सिणयासयाठी हवरयाच अवयातर वयाचन निीच उपोगी असत, ि लकषयात घया.

P लयापनयासयाठी कहतपरवर, िनटल कयाट याचया वयापर करयावया. पयाठयाचया शवरी सरयावयासयाठी िनटल कयायाटच याच कयािी नन हदलल आित.

P परकलप कयाट ि परतक हवदयारयाटलया अहनवयाट आि. परकलप कयाट ि ‘परकलप व िनटल/सहनयार कयाट’ पहसतकत हदललया हनकरयावर आियाररत असयाव. कयािी परकलपयाची यादी पयाठयपसतकयाचया शवरी हदली आि.

--- अनकरमणिका ------ अनकरमणिका ---

अ.कर. परकरणताि िताव पताि कर.१. मतािव आनण पयतामिवरण

१.१ लोकसखया वयाढ १.२ गयाीर आहर शिरी वसयािती१.३ सयाहनक सदया आहर परपरया१.४ पयाटवरर आहर आरोग १.५ िगणयाचया अहिकयार, यानवयाहिकयार आहर लहशकषर

१ १३

२. पयतामिवरणीय परदषण२.१ वया परदरर२.२ िवयायान बदल२.३ दया परदरर २.४ धवनी परदरर२.५ घन कचरया ववसयापन

१४ ३२

३. शताशव नवकतास ३.१ शयाशवत हवकयासयाची गरि ३.२ शयाशवत हवकयासयाची ध ३.३. शयाशवत हवकयासयाची आवियान ३.४ शयाशवत शती ३.५. शयाशवत हवकयासयात वकतीची, सदयायाची व शयासनयाची भहकया

३३ ४२

४. पयतामिवरण सरकषण पद धी ४.१ उपभोकतया हशकषर ४.२ इको-लबहलग४.३ पयाटवररी परररयायाच लयाकन४.४ िररत लखयापरीकषर (गीन ऑहिर)४.५ पयाटवररपरक पटरन (इकोरररझ)४.६ आतररयाषटरी अहिवशन आहर करयार

४३ ५४

५. जल सरकषता५.१ िल ससयािन५.२ िल ससयािनयाची गरि व िततव ५.३ पयारी रचयाई ५.४ पयाणयाच दहरतीकरर५.५ िल सविटन आहर ववसयापन पद िती

५५ ६६

शबदसिी ६७ ६९परकलप यतादी ७० ७२

मखपषठ ः िलसरकषया आहर सवाकर पयाटवरर सरकषर उपयाोिनया दशटहवल आि.

मलपषठ ः शयाशवत शती, अपयारपररक ऊियाटसोतयाचया वयापर, पयाटवररसनिी वसतचया वयापर आहर िलसविटन दशटहवल आि.

1

परशी कौशल‍ आणि साधन त‍ाानी आतमसात कली होती. आणि काही परमािात अणधवास बनवण‍ास सरवात कली, जी पिणपि मानवणनणमणत होती. ‍ामळ इ.स. १००० प‍यत मानवी लोकसाख‍त वगान वाढ होऊन १०० दशलकााहन अणधक लोकसाख‍त भर पडलली णदसत. जगातील णनरणनराळा भागाात मानवाच‍ा णवणवध सासककती उद‍ास ‍ऊन मानव एक मोठी झप घण‍ास त‍ार झाला.

पढील १ हजार वरायत मानवी लोकसाख‍त ३०० दशलक त ६०० दशलक इतकी अभतपवण वाढ झाली. औदोणगक काातीमळ लोकसाख‍ा वाढीस चालना णमळन १९७५ त २००० ‍ा कवळ २५ वरायच‍ा कालावधीत लोकसाख‍ा २००० दशलकाानी वाढली.

लोकसखया वयाढीसदरयाभातील वयारवयार वयापरलया जयाणयाऱया सजया ः

· जनमदर – णदलल‍ा वराणत एक हजार लोकसाख‍माग परत‍क जनमलली अपत‍साख‍ा.

· मतयदर – णदलल‍ा वराणत परणत एक हजार लोकसाख‍माग झालल‍ा एकि मत‍ाची साख‍ा.

· वयाढीचया दर- नसणगणक वाढ णकवा सथलाातरामळ एका वराणत वाढिारी णकवा कमी होिारी लोकसाख‍ा.

· दपपट होणयाचया कयालयावधी - सध‍ाच‍ा लोकसाख‍च‍ा वाढीच‍ा दरानसार एखादा कतातील लोकसाख‍ला दपपट होण‍ासाठी लागिारा कालावधी.

· वहनकषमतया – एखादा कतातील जासतीतजासत व‍कतीची णकवा परजातीची जतन होऊ शकिारी साख‍ा. अनक प‍ाणवरि तज‍जााच‍ा मत अस मानल जात की, लोकसाख‍ा वाढीस व पथवीच‍ा वहनकमतस णनशचत म‍ाणदा आहत. वाढत‍ा लोकसाख‍चा पररिाम पथवीच‍ा वहनकमतवर होऊन पररिामी अनक समस‍ा णनमाणि झाल‍ा आहत. उदा., अपरी

१.१ लोकसखया वयाढ

१.२ गयामीण आणण शहरी वसयाहती

१.३ स‍याणनक समयदया आणण परपरया

१.४ पयाभावरण आणण आरोग

१.५ जगणयाचया अणधकयार, मयानवयाणधकयार आणण मल णशकषण

१.१ लोकसखया वयाढ

मानव परजाती ३ दशलक वरायपववीची आह. समार १२ हजार वरायपववी मानव ह णशकारी व वन‍ पदाथण गोळा करिार लोक होत, ज जीवन जगण‍ासाठी परस अनन शोधण‍ासाठी सथलाातरीत होत होत. त‍ानातर आताप‍यत तीन परमख साासककणतक बदल झाल आहत.

१) ककरी कतातील कााती (जी समार १० हजार त १२ हजार वरायपववी सर झाली)

२) औदोणगक कााती (जी समार २७५ वरायपववी झाली)

३) माणहती आणि जागणतकीकरिातील कााती ( णजची सरवात ५० वरायपववी झाली)

‍ा परमख साासककणतक बदलामळ खालील पररिाम झाल आहत.

१. आपल‍ा मलभत गरजा आणि वाढत‍ा मागण‍ा पिण करण‍ासाठी आपिास अणधक ऊजाण आणि नवतात‍जान अवगत झाल, ज‍ामळ आपल‍ा गरहावर अणधक बदल होत आहत.

२. वाढता अननाचा परवठा आणि वाढत जािार आ‍माणन ‍ामळ मानवी लोकसाख‍ची वाढ होऊ लागली.

३. मानवाच‍ा वाढत‍ा सासाधनााचा वापर, परदरि, प‍ाणवरिी‍ ऱहास ‍ााचा प‍ाणवरिावर पररिाम वाढला.

इ.स. १ प‍यत पथवीवर १७० दशलकााहन अणधक मानव होत. नसणगणक जगामध‍ कशलतन काम करण‍ासाठी

१. मयानव आणण पयाभावरण

2

सासाधन, राहिीमानाचा दजाण, असवचछता, सवचछतच‍ा अपऱ‍ा सणवधा इत‍ादी. आज वाढती लोकसाख‍ा व मानवी हसतकपाचा पररिाम हवा, पािी, मदा ‍ाासारख‍ा घटकाावर होऊन मोठा परमािात परदरि झाल आह.

· पयाभावरणी सतयलन- सजीव, णनजवीव, अननजाळ आणि पररसासथतील प‍ाणवरिी‍ शसथती ‍ााच‍ामधील असलल उततम सातलन.

· लोकसखया वयाढीचया दर – लोकसाख‍तील णनववळ झालली वाणरणक वाढ.

· घयातयाकी वयाढ – एखादा गोषटीची काळानसार होिारी वाढ. ही वाढ दशणविारा आलख सरवातीला सपाट असन तो पढील काळात उभा होत जातो. आककती क. १.१ पहा.

कयाळयानयसयार जयागणतक लोकसखयत झयालयली वयाढ

आककती १.१ काळानसार झालली लोकसाख‍ा वाढ दशणणवत आह.

१.०

२.०

३.०

४.०

५.०

६.०

७.०

१९९९

१९८७

१९७५

१९६०

१९३०१९२५१९००

१७५०१६५०

लोकस

ाख‍ा

अबज

मध‍

इ.स. पवण वरण इ.स.

y अक

x अक

५०००

४०००

३०००

२०००

१००० ०

१०००

२०००

आकती १.१ ः जयागणतक लोकसखया वयाढ

हा वक बराच काळ सपाट होता. इ.स. १६५० पासन तो वाढत जाऊन वा‍ अकास समाातर झाला आह.

गणिती‍ दषटीन ‍ाला घातााणक‍ वक अस महितात. ‍रोपमध‍ व‍जाणनक आणि औदोणगक कााती होताच जगाची लोकसाख‍ा झपाटान वाढ लागली. १८५० त १९५० दरम‍ान लोकसाख‍ा दपपट होऊन ती २ अबज झाली. १९८७ मध‍ ५ अबज, तर १९९९ मध‍ समार ६ अबज झाली. आता जगाची लोकसाख‍ा समार ७.७ अबज असन भारताची लोकसाख‍ा समार १.२५ अबजच‍ा पढ आह.

लोकसखया सकरमण ः-

लोकसाख‍ा वाढीचा दर व आणथणक णवकास ‍ााचा जवळचा साबाध आह. सधारलली आणथणक शसथती, कमी परमािातील जनमदर आणि मत‍दर ‍ाामळ णवकणसत दशाामध‍ लोकसाख‍ा वाढीचा दर कमी झाला. ही परणक‍ा लोकसाख‍ा साकमि महिन ओळखली जात.

औदोणगक णवकास व त‍ामळ झालल‍ा शहरीकरिामळ लोकसाख‍ा साकमि चार टप‍ात होत.

१. पवभा औदोणगक टपपया – पवण औदोणगक टपप‍ामध‍ कठीि जीवन परशसथतीमळ जासत जनमदर (जासत बाल मत‍च परमाि कमी करण‍ाकररता) आणि जासत मत‍दर होता. त‍ामळ लोकसाख‍त कमी परमािात वाढ होत.

२. सकरमण टपपया – साकमिकालीन टपप‍ात जस औदोणगकीकरि सर झाल, तस अननाच उतपादन वाढल, आरोग‍ात सधारिा झाली. त‍ामळ मत‍च परमाि कमी होऊन जनमदर वाढला. पररिामी, लोकसाख‍ा वगान वाढली. भारत, बोणलशवह‍ा आणि सौदी अरणब‍ा अस अनक णवकसनशील दश ‍ा वगाणत ‍तात.

३. औदोणगक टपपया – ‍ा टपप‍ात औदोणगकीकरि व‍ापक होत व जनमदर कमी होतो, आणि मत‍दरही कमी होतो. ‍ा अणभसरि कारिासतव नवजात मत‍दरात घट, जनम णन‍ाति, शसत‍ााना नोकरीच‍ा साधीमध‍ वाढ आणि मलााच‍ा मलभत णशकिामध‍ वाढती गातविक

3

४ २ ० ० २ ४

८०-८४

७०-७४

६०-६४

५०-५४

४५-४९

३५-३९

२५-२९

१५-१९

०-४

पयरष स‍तीवोगट

वोगट टकककवयारी (%)

आकती ः १.३ णवकणसत दयशयातील मनोरया (णपरणमड)

इ) कलश आकयारयाचया लोकसखया मनोरया - ‍ा परकारच‍ा मनोऱ‍ात पनरतपादक व‍ोगटातील लोकााच‍ा तलनत पवणपनरतपादक व‍ोगटातील लोकााच परमाि फारच कमी आह. ही वाढ औदोणगक उततर दशामध‍ णदसन ‍त.

८५८०७५७०६५६०५५५०४५४०३५३०२५२०१५१०५

पयरष स‍ती

व

९ ८ ७ ६ ५ ४ ३ २ १ १ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ९टकककवयारी (%)

आकती ः १.४ कलश आकयारयाचया मनोरया (णपरणमड)

तयमहयालया मयाहीत आहय कया?

णवकसनशील आणि औदोणगक (णवकणसत) राषटाामधील लोकसाख‍ा वाढीच‍ा पद धतीत फार माठा फरक आह. जवळपास ९९ टक लोकसाख‍ा वाढ ही णवकसनशील दशाामध‍च होत आह. औदोणगक (णवकणसत) दशाामधील लोकसाख‍ा आह णततकीच णकवा घटत आह. सन २०५० प‍यत णवकसनशील दशाातील

आणि इतर सामाणजक चाागल‍ा बदलााचा समावश झाला. बहतक णवकणसत दश ह आता णतसऱ‍ा टपप‍ात आहत. ही अवसथा अचानक जनमदर व मत‍दर कमी झाल‍ाच दशणवत. उदा. चीन, इाडोनणश‍ा.

४. औदोणगकतयनतरचया टपपया – उततर औदोणगक टपप‍ात जनमदर आिखी घटतो, तर मत‍दर समान राहन लोकसाख‍ा वाढ शसथर होत. बहतक ‍रोणप‍न दश ‍ा वगाणत ‍तात.

एखादा दशातील लोकसाख‍ा, त‍ााच व‍, णलागरचना आणि णवणशष व‍ोगटातील सती- परर परमाि ह व‍ व णलाग मनोऱ‍ादार दशणणवल जाऊ शकत.

· लोकसखया मनोरया (णपरणमड) – लोकसाख‍च‍ा मनोऱ‍ादार णवणवध व‍ोगटाातील लोकााची साख‍ा दशणवली जात. लोकसाख‍ा मनोरा हा दशातील लोकसाख‍ा पररशसथती समजण‍ासाठी वापरल जािार महततवाच साधन आह. ही माणहती शासनाला सधारिातमक ‍ोजना आखण‍ासाठी अत‍ात उप‍कत आह.

अ) णवकसनशील दयशयातील मनोरया (णपरणमड)

‍ा परकारच‍ा लोकसाख‍ा मनोऱ‍ात मोठा परमािात तरिााची साख‍ा असन वद ध लोकााच परमाि कमी असत.

९ ८ ७ ६ ५ ४ ३ २ १ १ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ९

८०-८४

७०-७४

६०-६४

५०-५४

४५-४९

३५-३९

२५-२९

१५-१९

०-४

स‍ती पयरष

वोगट

वोगट टकककवयारी (%)

आकती १.२ ः णवकसनशील दयशयातील मनोरया (णपरणमड)

आ) णवकणसत दयशयातील मनोरया – ‍ा परकारच‍ा णवकणसत दशातील लोकसाख‍ा मनोऱ‍ात जनमदर आणि मत‍दर दोनही कमी असतात.

4

लोकसाख‍ा ५५ टक‍ाानी वाढण‍ाची शक‍ता आह. तर औदोणगक (णवकणसत) दशााची एकि लोकसाख‍ा ४ टक‍ाानी वाढल, अशी शक‍ता आह.

तकया १.१ ः २०१८ मधील सवयाभाणधक लोकसखया असलयलय दयश

करमयाक दयशलोकसखया (कोटीमधय)

१ चीन १४२.८

२ भारत १३५.३

३ अमररका ३२.७

४ इाडोनणश‍ा २६.८

५ बाझील २०.९

६ पाणकसतान २१.२

७ रणश‍ा १४.६

८ बाागलादश १६.१

९ ना‍जरी‍ा १९.६

१० मणकसको १२.६

सोत- सा‍कत राषटट (UN) - सन २०१८

लोकयाचय स‍लयातर

सथलाातर महिज एका णठकािाहन दसऱ‍ा णठकािाकड होिारी मानवी हालचाल हो‍. ‍ामळ त‍ा णठकािच‍ा लोकसाख‍त वाढ होत णकवा घट होत. अलीकड सथलाातर ही सापिण जगातील परमख समस‍ा बनली आह.

· स‍लयातर परणकरया

· एखादा भागातन लोक सथलाातरीत होऊन बाहर जाि.

· दसऱ‍ा भागातन लोक ‍ऊन एखादा भागात सथाण‍क

होि.

· स‍लयातरयाचय घटक

तकया १.२ ः स‍लयातरयाचय घटक

परयावतत करणयारय घटक आकणषभात करणयारय घटक

बरोजगारी आणि रोजगाराची कमतरता

उततम आणथणक साभावना

आणथणक अणवकणसतता जासत वतन आणि उतपनन

कमी वतन आणि पगार उततम राहिीमान

राजकी‍ अशसथरता, ‍द ध इ. सशासन

णववाद आणि साघरण सरका आणि शसथरता

सवातात‍ाचा अभाव बौद णधक सवातात‍

धमण आणि राजकारिावर आधाररत भदभाव

कोिताही भदभाव नाही

वदकी‍ सवचा अभाव उततम वदकी‍ सवा सणवधा

१.२ गयामीण आणण शहरी वसयाहती

परणतकल हवामानापासन सारकि करण‍ाकररता तसच सामाणजक जीवनाचा आनाद घण‍ासाठी लोक घर बााधतात आणि वसत‍ा णवकणसत करतात.

वसाहतीच भौणतक घटक खालीलपरमाि असतात,

१. णनवयारया ः ‍ात सरणकतता, खाजगी जीवन आणि सारकिासाठी बनणवलली णभनन आकार, परकार आणि बााधकाम साणहत‍ असलली घर समाणवष असतात.

२. पयायारत सणवधया ः ‍ामध‍ रसत व रलव जाळ, नळ मागण, कबल, माणहती परसारिासाठीच जाळ, वसत परवठा, पािी व ऊजाण परवठा, णशकि, मनोराजन इत‍ादीचा समावश होतो.

5

मयानवी वसयाहतीचय वगगीकरण

लोकसाख‍ा आणि त‍ााच‍ा णक‍ा, ‍ा आधारावरन भारतात वसाहतीच दोन गटाात वगवीकरि (गरामीि आणि शहरी वसाहतीत) कल जात.

मयानवी वसयाहती

खयडी ः लोकसाख‍ा ५००० पका कमी गयाव ः लोकसाख‍ा ५००० त ९९,९९९ शहर ः लोकसाख‍ा १,००,००० पका जासत

कणरित ः जवळजवळ असलल घरााच समह

णनमकणरित ः खडााच‍ा सीमभोवती असलली, णवखरलली घर

वयाडी (छोटय खयडय) ः लोकसाख‍ा ५० पका कमी

वसती (वयगळी वसयाहत)

नगर ः लोकसाख‍ा १०,००,००० पका जासत

महयानगर ः लोकसाख‍ा १,००,००,००० पका जासत

शहरी व गयामीण वसयाहतीशी सबणधत पयाभावरणी समसयागरामीि भागाच‍ा तलनत शहरी भागाात जासत प‍ाणवरिी‍ समस‍ा आहत. शहरी रयागयातील पयाभावरणी समसया१) रमी व जव णवणवधतया · पीक जणमनीचा नाश · जागल आणि गवताळ जणमनीचा नाश · पािथळीचा नाश · वन‍ जीवााच‍ा अणधवासाची हानी आणि णवभाजन · वन‍ जीवााच रसत‍ावरील मत‍च वाढत परमाि · मातीची वाढती धप २) मयानवी आरोग आणण शहरयाचय सौदभा · दणरत णपण‍ाच पािी · प‍ाणवरिी‍ परदरि · वाहतक कोडी · कचऱ‍ामळ होिार शहरााच णवदपीकरि३) पयाणी · पषी‍ पािी वाहन जाण‍ाच‍ा परणक‍त वाढ · वाढत पषी‍ व भजल परदरि

· पषी‍ व भगभवी‍ पाण‍ाच‍ा साकलनात घट · पर पररशसथतीत वाढ · सााडपाण‍ाच‍ा नसणगणकरीत‍ा होिाऱ‍ा परणक‍ाामध‍

झालली घट४) ऊजयाभा, हवया आणण हवयामयान · ऊजजचा वाढता वापर आणि वाढता अपव‍‍ · वा‍परदरिात वाढ · हररत गह वा‍ उतसजणनात वाढ · जागणतक तापमानवाढ · ओझोन थराचा क‍५) आण‍भाक पररणयाम · जासत कर · व‍वसा‍ातील घट · बराजगारीतील वाढगयामीण पयाभावरणी समसया · सवचछतचा अभाव · शत जणमनीच रपाातर घर बााधिीसाठी · सााडपािी णनचरा सणवधााचा अभाव · कीटकनाशक आणि खतााचा अम‍ाणद वापर · वाळवाटीकरि आणि कार‍कत जणमनीची णनणमणती

6

तयमहयालया मयाहीत आहय कया ?

महयारयाषटयातील वयारली जमयात

वारली नावाची वन अणदवासीची जमात माबईपासन साधारि १०० णकलोमीटर अातरावर राहत. अनक समदा‍ आणि जागल ‍ााच‍ातील ससावादी साबाधाच ह उततम उदाहरि आह.

वारली जमातीच लोक जागल व णनसगाणस णहरवी दवता मानन पजा करतात. त णनसगाणच‍ा उतपादनास सवत:च‍ा शरमाच फळ न मानता णहरव‍ा दवतची दिगी मानतात. वारली सासककतीत अनक वनसपती व पराण‍ााच सारकि ह त‍ााच‍ा रढी व परापरन णभनल आह. परापरनसार दवदवतााच‍ा भीतीन मानवी हसतकपाापासन दर ठवन, जतन कलल‍ा दवरा‍ा, ह वारली सावधणनाच उदाहरि आह.

वारली ह जागलाच शोरिकतज नसन रकिकतज असल‍ापरमाि वागतात. त जागलाचा वापर त‍ााच‍ा मलभत व तातडीच‍ा गरजा भागवण‍ासाठीच करतात. त झाडााना इजा णकवा तोडण‍ाऐवजी कोरडा, वाळलल‍ा फाादा गोळा करतात. ज‍ा झाडातील फाादााची वाढ कापण‍ामळ सधारल अशा फाादााचीच तोडिी कली जात.

वारली समदा‍ सणद‍ शती करतात. णमशर णपकााची एक जणटल पधदती त‍ाानी णवकणसत कली असन मानसनच‍ा अणन‍णमतत त‍ााचा चाागला फा‍दा होतो. त अशा परकारच‍ा पारापररक वािााची णपक लावतात, ज‍ामळ दषकाळी पररशसथतीत काही ना काही उतपनन णमळ शकत.

वारली आणदवासी जमाती आता अडचिीत सापडल‍ा आहत. वनधोरि व णवकास परकलपामळ होिार णवसथापन त‍ााच‍ा जीवनात बदल करत आह. जवहा त वनापासन णवलग होतील तवहा त‍ााच ‍जानही त‍ााच‍ा बरोबर नाहीस होईल!

१.३ स‍याणनक समयदया आणण परपरया

स‍याणनक जयान

सथाणनक ‍जान ह पारापररक असन समदा‍ाच‍ा सदस‍ाामध‍ अबाणधत ठवल जात. ह समदा‍ाच‍ा प‍ाणवरिी‍ णसथतीशी साबाणधत असन त‍ा पररशसथतीतील समदा‍ाच अणसततव णटकवण‍ास मदत करत. सथाणनक ‍जानाचा णशकिात समावश कल‍ास णवदाथायची प‍ाणवरि सावधणन व सारकिाबद दल जागरकता वाढण‍ास मदत होईल.

· णवणवध दनाणदन का‍ायसाठी वापरल‍ा जािाऱ‍ा सथाणनक वनसपतीच सारकि कल जात, ज‍ामळ त‍ााच‍ा कतातील जव णवणवधतच सारकि होण‍ास मदत होत.

· बी-णब‍ाि साठवण‍ाच‍ा पारापररक पद धतीमळ वनसपतीच‍ा अानवाणशक सोतााच सारकि होण‍ास मदत होत.

· खाद णपक असिाऱ‍ा वन‍ वनसपतीची माणहती सथाणनक लोकााना असत. ही णपक दषकाळी पररशसथतीत वापरली जातात, जवहा नहमीची अननधान‍ णपक उगवत नाहीत.

· सथाणनक लोकााना हवामानाच‍ा परकारची समज असत. ज‍ादार वादळाचा णकवा चकीवादळाचा त सकमपि अादाज घतात.

· शावत नसणगणक साधनसापततीच व‍वसथापन ह मानवी समदा‍ाच‍ा व सथाणनक सासककतीच‍ा शरद धा व वतणनावर अवलाबन आह.

अनादी कालापासन अणदवासी लोक ह भारतातच नवह, तर जगाच‍ा इतर भागाातही णवणशषट सासककतीकररता ओळखल जातात. त णनसगाणच‍ा अगदी जवळ असतात आणि त‍ााना परािी आणि वनसपतीबददल माणहती असत. सापिण भारतातील आणदवासीमध‍ णवणवध वनसपती व पराण‍ााच धाणमणक तसच औरधी व आणथणक महततव आह.

अाणदवासी लोक ही जणवक सासाधन वाचवण‍ासाठी आगरही आहत. सथाणनक लोक आणि आणदवासी समदा‍ााना जनमानसात त‍ााची सवत:ची सासककती नोद करण‍ाची, सादरीकरि करण‍ाची आणि त‍ााच परणतणनणधतव करण‍ाची आवड असत. साासककणतक सासथााच‍ा माध‍मातन साासककणतक वारसा जपि, णन‍ाति करण‍ाची त‍ााची इचछा असत.

7

उततर-पवण- मध‍ आणि द वीपकलपात आहत. दवरा‍ाामध‍ सवण मानवी णक‍ापरणक‍ा व हसतकपााना मनाई असत.

परकरण अभयास ः बीज बचयाओय आदोलन (बी वयाचवया आदोलन)

ही चळवळ णहमाल‍ाच‍ा पा‍थ‍ाशी सर झाली. गढवालमधील लोकाानी णवणवध वातावरिात वाढलल‍ा णपकााच‍ा णब‍ा गोळा कल‍ा. ‍ा चळवळीन शकडो परकारच‍ा सथाणनक वािााच‍ा ताादळाच‍ा जाती, राजमा, डाळी, बाजरी, भाजी, मसाल आणि औरधी वनसपतीच ‍शसवीरीत‍ा सावधणन कल. ‍ा का‍णकमाचाच भाग महिन सथाणनक शतकऱ‍ााच‍ा शतात बरीच णवणवध परकारची णपक घतली जात आहत. सथाणनक मणहलााच‍ा गटाानीदखील ‍ाला पाणठाबा णदला आह.

उपकरम २

णवदाथायचा गट बनवा. सथाणनक जातीच‍ा णब‍ााचा सागरह करा व सीडबॉल त‍ार करा.

दयवरयाया

ह जागलाच भाग असन ज दवदवतााच‍ा नावाखाली सारणकत आहत. ह धाणमणकदषटा महतवाच असल‍ामळ णवणशषट सथाणनक समदा‍ादार सारणकत कल आहत. णशकार करि, चरि, लाकडतोड, जळाऊ लाकडाच साकलन अशा गोषटीना सकत मनाई असत. ‍ा वन कतातील वनसपती व पराण‍ााची सथाणनक लोक मनोभाव पजा करतात.

अनक कताातील जव णवणवधता सावधणनासाठी आनवाणशक सागरह (Gene Bank) महिन दवरा‍ा महततवाची भणमका बजावतात.

१) काही दवरा‍ाामधील ओढ, तलाव सथाणनकााना पािीपरवठा करतात आणि त‍ाच वळी त‍ा पररसरात भजल पनभणरि करण‍ाच काम करतात.

२) ‍ा दवरा‍ा जव णवणवधतच आशर‍सथान समजल‍ा जातात, ज‍ा अनक परादणशक वनसपती व पराण‍ााच‍ा परजातीना आधार दत. अन‍था त‍ा अणधवासाचा ऱहास णकवा णशकारीमळ नषट झाल‍ा असत‍ा.

उपकरम १

· आपल‍ा जवळच‍ा भाजी माडईला भट दा.

· तथील भाजी व फळ ‍ााच‍ा णनरणनराळा परकारााच णनरीकि करा.

· त‍ातील दशी व साकररत जातीमधील फरक ओळखा.

· दशीजातीची लागवड हा‍बीडच‍ा तलनत मोठा परमािावर का कली जात नाही?

· ‍ा दशी सथाणनक जाती जतन करण‍ासाठी कोिती ककती करि गरजच आह?

स‍याणनक समयदयायाचया पद धती

‍ा शती, नसणगणक सासाधनााच सावधणन, प‍ाणवरि रकि इ. च‍ा सथाणनक पद धती आहत; ज‍ा णपढान णपढा वारसा हककान पढ साकणमत होतात.

‍ा पद धती जव णवणवधतच‍ा सारकिात महततवाची

भणमका बजावतात. सथाणनक लोकााच‍ा पर‍तनामळच बऱ‍ाच

दवरा‍ा भारत व आसपासच‍ा दशाामध‍ अबाणधत राणहल‍ा

आहत. त त‍ााच‍ा पारापररक ‍जानाचा वापर करन णनसगाणशी

ससागत अस जीवन जगतात. उदाहरिाथण -

अ) णबनोई लोक खजरी वकाची व काळणवटाची पजा

करतात वक त‍ााना अनन, चारा व बााधकाम साणहत‍

परवतात.

आ) ‘दवराई’ ह महाराषटटातील वनााच छोट भाग आहत. त

सथाणनक लोकाानी सथाणनक दवतााच‍ा नावान जतन

कलल आहत.

भारतातील सथाणनक लोक अबाणधत जागलाची जव णवणवधता णटकवन ठवण‍ामध‍ आणि अनक वनसपती व परािी (अणदवासीच‍ा दवरा‍ााच‍ा) सारकिात महततवपिण भणमका बजावतात. अन‍था वनसपती आणि परािी कधीच नसणगणक प‍ाणवरिातन नष झाल असत. दवरा‍ा हा नसणगणक जागलाच सोत असन महाराषटासह भारताच‍ा

8

रयारतयातील दयवरयायानया असलयलय धोकक

दवरा‍ा ‍ा धोक‍ात आहत. कारि :-

अ) शहरीकरि, अणतचराई, अणतपरमािात जळाऊ लाकडााच साकलन.

आ) दवरा‍ाामध‍ धाणमणक परथच‍ा आचरिाकररता गलल‍ा भटदात‍ाामळ प‍ाणवरिाचा होिारा ऱहास

इ) लोकााची बदलत चाललली नीणतमल‍, साासककणतक व धाणमणक दषटीकोन ‍ाामळ दवरा‍ा धोक‍ात आल‍ा आहत.

आपण दयवरयायाचय सरकषण कसय कर शकतो ?

· दवरा‍ााच सथान सणनशचत करि.

· दवरा‍ाामधील वनसपती व पराण‍ााची तपशीलवार ‍ादी त‍ार करि.

· पणवत सथळाामध‍ मानवणनणमणत हसतकपााच‍ा पररिामााच मल‍ााकन करि.

· चकीवादळ, विव, पर इत‍ादी बाह धोक‍ााच मल‍ााकन करि.

तयमहयालया मयाहीत आहय कया?

सथाणनक णपकााच सावधणन - एक सामदाण‍क चळवळ

णबजजननी राहीबाई पोपर ‍ा अहमदनगर णजलहातील कोभाळ गावातील एक शतकरी आहत. त‍ा णशकलल‍ा नाहीत; पि त‍ाानी सवतःच‍ा घरात एक णब‍ाण‍ााची बक सथापन कली आह, त‍ा द वार त‍ा सथाणनक णपकााच‍ा परजातीच जतन व पनरजजीवन करतात. अशा परकार त‍ाानी शतकऱ‍ााकडील ४३ परकारच‍ा दशी वािााच जतन कल आह व त‍ााचा परसार कला आह. ‍ामध‍ भात, घवडा, भरडधान‍, डाळी, तलणब‍ा अशा १७ णपकााचा ‍ााचा समावश आह.

अहमदनगर पररसरातील ३५०० शतकऱ‍ााबरोबर त‍ााच काम चालत. त‍ात त‍ा सवतःच ‍जान, अनभव व पर‍ोगााचा उप‍ोग करन शतीतील जव णवणवधतची जोपासना करतात. ‍ा बद दल त‍ााना पद मशरी परसकारान सनमाणनत करण‍ात आल.

पयाभावरणसनयही पद धती

· भारतात प‍ाणवरिसनही व परवडिाऱ‍ा बलगाडा गरामीि भागात वापरतात. अशा गाडााच‍ा वापराामळ हररतगह उतसजणनाणवना वाहतकीच‍ा गरजा भागतात.

· गरामीि भागाातील मणहला सव‍ापाकाकररता ऊजजच साधन महिन शिाच‍ा गोवऱ‍ााचा वापर करतात.

· कीटक परणतरोधक वनसपतीचा वापर करन रोग व कीटकााना दर पळवल जात.

· दषकाळसकम व कीटक परणतरोधक असलल‍ा दशी वनसपतीच उतपादन घतल जात.

· णमशर णपक, बारमाही णपकााची लागवड, मातीच वगवीकरि आणि ‍ोग‍ णपकााची लागवड, पािलोट कताच‍ा जणमनीच वाटप इत‍ादी.

· पारापररक णब‍ाण‍ााच परकार जतन करि प‍ाणवरिी‍ सावधणनाच‍ा दषीन फा‍दशीर ठरल आह.

१.४ पयाभावरण आणण आरोग

नसणगणक सासाधन ही मानवी जीवनास दिगी आह. हवा, पािी, माती आणि जव णवणवधतच‍ा चाागल‍ा शसथतीमळ मनष‍ाच सवासथ व आरोग‍ सधारत. जवहा ही सासाधन ऱहास पावतात तवहा आरोग‍ाच‍ा समस‍ा व णवककती वाढतात आणि आ‍ष‍मान कमी होत.

जागणतक आरोग‍ साघटनन (WHO) पररभाणरत कल‍ानसार आरोग‍ महिज ‘‘शारीररक, मानणसक, सामाणजक सवासथ‍ाची उततम णसथती असन फकत रोगमकत अवसथा व सशकतपिा नवह.’’

अनारोग‍दा‍ी वातावरिामळ मानणसक ताि, णचाता, कककरोग होण‍ाची शक‍ता वाढत आणि इतर रोगदखील शरीराच‍ा अव‍वााची कमता कमी करतात. ह शारीररक कमताावरील ताि वाढवत व पनरतपादनाच‍ा कमतवर दखील पररिाम करत.

9

२.५ mm त १० mm (मा‍कॉन) आकाराच सकम कि (काजळी आणि धळ), णवरारी वा‍ आणि शतीरसा‍न हवच‍ा गिवततच‍ा हानीसाठी जबाबदार आहत. त‍ामळ अनपणकत व अवााशचछत पररणसथतीस सामोर जाव लागल.

१. सन २०१८ मध‍ णदललीतील का‍ाणल‍ व शाळा हवच‍ा परदरिामळ २ आठवड बाद ठवल‍ा होत‍ा.

२. भारतात दरवरवी ३ दशलक मत‍ हवा परदरिामळ होतात.

३. हवतील सकम कि शवासादार आत घतल गल‍ामळ हरद‍, वसनाच व फपफसााच आजार व कनसरचा धोका साभवतो.

४. हररतगह वा‍मळ होिाऱ‍ा जागणतक तापमान वाढीमळ सासगणजन‍ रोग व तवचच आजार वाढल.

५. वाहनााच‍ा परदरिातन ‍िारी काजळी आणि काबणन डा‍ऑकसाईड ‍ााच‍ामळ नाक व डोळााची जळजळ, दमा व फपफसााच णवकार ‍ात वाढ झाली आह.

६. (समॉग) धरक‍ामळ शवसनाच णवकार होतात, दष‍मानता कमी होत व अपघातात लोकााच जीव जातात.

७. दाटीवाटी, अणतश‍ गदवी, अनारोग‍दा‍ी णसथती ‍ाामळ सकम जाताची वाढ होत, तसच हवतन होिाऱ‍ा क‍रोग, न‍मोणन‍ा, पोणलओ व डााग‍ा खोकला ‍ा लहान मलााच‍ा आजारात वाढ होत.

जीवनाची मलभत आव‍कता शदध हवा आह. जर हवची गिवतता कमी झाली तर ती सवण सजीवााच‍ा आ‍ष‍ास घातक ठरत.

परकरण अभयास ः णदलली परदषण

ऑकटोबर २०१६ मध णदली शहराला एका अगदी वाईट अशा समॉगच‍ा घटनला सामोर जाव लागल. हवतील २. ५ च‍ा किााची पातळी ७५० मा‍कोगररम /क‍णबक णमलीमीटर इतकी वाढली. ही मान‍ पातळीच‍ा पका १२ पट अणधक आह. अगदी कमी द‍मानता, णवमान उडाि रदद, शाळा बाद ह ‍ा घटनमळ झाल. समॉग हा काही कि व णवरारी रसा‍न ‍ााचा बनलला

औदोणगकीकरि आणि उपभोकतावाद ही नसणगणक सासाधनााच‍ा परदरिाची मख‍ कारि आहत. परदरिामळ नसणगणक अणधवास नषट झाल‍ामळ शती, पशसावधणन, जली‍ परािी व वनसपती ‍ााच‍ावर पररिाम होतो. कपोरि, गररबी इ. मळ प‍ाणवरिाचा ऱहास होऊन णवणवध रोगााचा परादभाणव वाढतो.

पयाणी आणण आरोग

भारतामध‍ जलसापततीची उपलबधता आणि पाण‍ाची गिवतता णदवसणदवस कमी होत आह. त‍ाच अनक दषपररिाम जािवत आहत.

१. दशातील ५०% पका जासत लोकााना णपण‍ा‍ोग‍ पाण‍ाची सणवधा उपलबध नाही.

२. ८०% रोग पाण‍ामळ होतात. अशदध पािी आणि पाण‍ाच‍ा कमतरतमळ दर वरवी तरा दशलकााहन अणधक लोक मत‍मखी पडतात.

३. परणक‍ा न कलल सााडपािी आणि पाण‍ातील जासत सणद‍ घटक ‍ाामळ कॉलरा, टा‍फारईड, अणतसार आणि काणवळीसारख रोग होतात.

४. उदोग कारखान‍ाामधन बाहर पडिारी वगवगळा परकारच णवरारी दव‍, जड धात परणक‍ा न करता पाण‍ात सोडतात.

५. शतीमधन पाझरिारी कीटकनाशक, ककणतम सणद‍ रसा‍न आणि दीघणकाल टीकिारी सणद‍ परदरक (Persistant organic pollutant) पाण‍ात सोडल‍ान पािी व भगभणजल परदणरत होत. त‍ामळ मानवी आरोग‍ावर पररिाम होतो.

हवया आणण आरोग

हवा ह वगवगळा वा‍ाच परमािबद ध णमशरि आह. पराथणमक आणि दय‍म परदरक णमसळल‍ान हवची गिवतता बदलत, त‍ामळ सजीव आणि मनष‍ाच‍ा आरोग‍ास हानी पोहोचत. हवा हा साकणमत होिारा घटक आह. त‍ामळ परदणरत हवचा पररिाम जागणतक आरोग‍ावर होतो.

10

असतो. अशा परदणरत हवत वास घि महिज णदवसाला ५० णसगारटच धमरपान करण‍ासारख होत. भारत सरकारन ही घटना आिी बािी महिन जाहीर कली.

‍ासाठी ककती ‍ोजनचा भाग महिन णदली सरकारन पटटोल अणि णडझल वर चालिारी सवण वाहन कमपरसड नरचरल गरस (CNG) ‍ा सवचछ इाधनावर बदलण‍ाची ‍ोजना कली. भारतात परथमच CNG ह इाधन सावणजणनक वाहतकीसाठी परभावीपि वापरल गल. तसच णदली सरकारन अणतश‍ परदरि करिाऱ‍ा उदोगााना णदलीच‍ा बाहर हलवल.

२०१० त २०१९ ‍ा काळात णपकााच अवशर मोठा परमािावर जाळल जात होत. घर बााधिी अणि बााधकाम उदोग भरभराटीला आला होता. णदली अणि राषटी‍ राजधानी परदशाची लोकसाख‍ा १६.६ दशलक (२००१) वरन ४६.१दशलक (२०११) इतकी वाढली होती. ‍ा ‘काळात हवच परदरि कमी करण‍ासाठी, णवशर करन णनरीकि करण‍ासाठी उलखनी‍ पर‍तन कल गल.

णदली सरकारन खाजगी वाहनााच‍ा साख‍वर अाकश ठवण‍ासाठी पावल उचलली. लोकणपर‍ असा सम - णवरम उपा‍ वाहनााच उतसजणन अणि वाहनााची गदवी कमी करण‍ाच‍ा हतन कला गला. ‍ात सम साख‍ा असलली वाहन एका णदवशी अणि णवरम साख‍ा असलली वाहन दसऱ‍ा णदवशी वापरतात. ‍ामळ हवा परदरि अणि त‍ाच सोत ‍ावर शहरभर चचाण सर झाली. ‍ानातर णदली शहरातील णडझल त‍ार करिाऱ‍ा सटवर बादी आली. णदली पररसरातील वीट भटटा, सटोन कशर बाद कल गल. तसच णहवाळात बदीपर ‍थील पारवर पााट बाद कल. अस उपा‍ २०१६ च‍ा समॉगनातर कल गल. सध‍ा परदरिाच‍ा मध‍म त दरच‍ा उपा‍ाासाठी ‍ोजना त‍ार कली जात आह. त‍ाच‍ा अामलबजाविीसाठी घटनाकमही ठरवला आह.

· मयाती आणण आरोग

अ‍ोग‍ शती पद धतीमळ परदणरत अननणनणमणती होत व ह अनन आपल‍ा आहारात आल‍ान आरोग‍ णबघडत आह.

अणवघटनशील सा‍ग, रसा‍न, साणद‍ परदरक इ. घटक अनन आणि अननसाखळीत परवश करीत आहत. त‍ामळ त‍ााची जणवक णवरवद धी होत आह. अस दणरत अनन शरीरात गल‍ामळ शारीररक परिालीमध‍ णबघाड होतो आणि सजीवााच‍ा शरीरात कककरोग होऊ शकतो आणि वाध‍तव ‍ऊ शकत.

जव वदकी‍ कचरा मातीत णमसळल‍ान मातीमधील सकमजीव, परािी ‍ााच‍ावर पररिाम होतो. णकरिोतसगवी उतपादन, ई-कचरा, रसा‍न, जड धात इ. मळ मानव, परािी व वनसपतीना णवणवध रोग होत आहत.

· णकरणोतसगभा आणण आरोग

आशणवक चाचण‍ा, दशाामधील ‍दध आणि अिपरकलपाातील अपघात ‍ाामळ त‍ा पररसरातील प‍ाणवरिाचा ऱहास होतो.

‍रणनअम -२३५, सटटॉशनशअम -९०, आ‍ोडीन - १३१, सणझअम - १३७ ही णकरिोतसगवी परदरक वगवगळा परणक‍ाामळ वातावरिात सोडली जातात.

मानवी ऊतीमध‍ रणडओनकाइडस जमा झाल‍ामळ कककरोग व जनकी‍ बदल होतात. ‍ामळ णवककत अव‍वाासह अध बाळ जनमास ‍तात.

१.५ जगणयाचया हकक, मयानवयाणधकयार आणण मल णशकषण

· पयाभावरणी नीणतशयास‍त

प‍ाणवरिी‍ नीणतशासत ह मानव आणि प‍ाणवरिाच‍ा नात‍ाचा अभ‍ास करत. मानव हा इतर सजीवाासह ‍ा समाजाचा घटक आह. असा णवशवास इथ मानला जातो. मानवाच‍ा आरोग‍ाचा प‍ाणवरिी‍ आरोग‍ाशी जवळचा साबाध आह. ह समजि ‍ा णठकािी आव‍क आह.

11

२. नसणगणक प‍ाणवरि आणि त‍ााचा समदध जव णवणवधतचा न‍ाय‍ पदधतीन आनाद घण‍ाचा अणधकार.

३. का‍दशीरपि आणि सनमाननी‍ जीवन जगण‍ाचा मानवाचा अणधकार.

४. प‍ाणवरिी‍ माणहती व णशकि घि प‍ाणवरिणवर‍क चचजत सहभाग आणि जागरकता करण‍ाचा अणधकार.

५. भावी णपढााना त‍ााच‍ा सवतःच‍ा गरजा भागवण‍ाचा हक.

तयमहयालया मयाहीत आहय कया?

सा‍कत राषटटान ‍ोग‍ मानवी हक जपण‍ासाठी मानवाच‍ा कतणव‍ाचा उलख कला आह. जस की

१. प‍ाणवरिाच रकि.

२. प‍ाणवरिाची चाागली शसथती णटकवन ठवि.

३. प‍ाणवरिाची हानी रोखि.

४. णनसगण आणि नसणगणक सासाधनााची कमाल वापराची म‍ाणदा सवीकारि.

मल णशकषण :

पराचीन भारतात कौटाणबक आणि गरकल णशकिादार मानवाामध‍ णवणवध मल‍ णवकणसत कली जात होती. मल‍ णशकि ही प‍ाणवरि व मानवतावादी समाजणनणमणती व सावधणनासाठी जीवन ततव णशकण‍ाची परणक‍ा आह ती कटाब आणि समाजातील एखादा व‍कतीमध‍ सद गि णनमाणि करत.

प‍ाणवरिी‍ नणतकता, नसणगणक ततव, सत‍, परामाणिकपिा, शााती, अणहासा, सत‍णनषा, नागरी भावना, नसणगणक का‍दाचा आदर ‍ासारखी मल‍ एखादा व‍कतीच व‍णकतमतव णवकणसत करतात. भारती‍ राज‍घटनत सावणभौमतव, धमणणनरपकता, समाजवाद, लोकशाही, परजासतताक, चाररत‍, समान न‍ा‍, ऐक‍, राषटाची अखाडता आणि परणतषठा अशी अणधक मल‍ जोडली गली आहत.

प‍ाणवरिाच‍ा दषटीन मल‍ णशकिामळ समाजातील परत‍काच‍ा मनात शावत जीवन शलीचा णवचार सर होि

पयाभावरणी नीणतची मयागभादशभाक ततवय.

1. परत‍क परजातीचा सवण सासाधनाावर समान अणधकार आह आणि समान साधी आणि आरामासाठी सपधाण करण‍ाचादखील त‍ााना अणधकार आह.

२. प‍ाणवरिी‍ हकक ह मानवी हककाापका शरषठ आहत. कारि त सापिण सषटीच‍ा आ‍ष‍ाच‍ा कल‍ािाशी जोडलल आहत.

जगणयाचया अणधकयार

णवणवध परकारची परदरि प‍ाणवरिाचा नाश करत आहत. जली‍ व जणमनीवरील अणधवासाच‍ा ऱहासान काही परजाती धोक‍ात आल‍ा आहत आणि काही नामशर झाल‍ा आहत. त‍ा ‍ोग‍ प‍ाणवरिासाठी साघरण करीत आहत. ‍ा परजातीना पथवीवर जगण‍ाचा अणधकार आह की नाही? मनष‍ नसणगणक प‍ाणवरिाचा लाभ घिारी एकटी परजाती नसन ती अनक दशलक परजातीपकी एक आह. णनसगाणत सवण सजीवाास सापिण जीवन जगण‍ाचा समान अणधकार आह. मनष‍ान ह जािल व कबल कल पाणहज की, आपि एकट पथवीवर जग शकत नाही; तर इतर सवण जव णवणवधता ही त‍ाच‍ासाठी आधारभत परिाली आह. महिन आपल‍ाला णनसगण णकवा प‍ाणवरिी‍ हकााचा णवचार कला पाणहज. आमही त‍ााच हक सवीकारल पाणहजत. महिजच परत‍क सजीवास शााततापिण, चाागल‍ा आणि सवचछ प‍ाणवरिाचा हक आह. तसच सजीवााणवर‍ी करिा व नसणगणक सासाधनाचा समान अणधकार आह. आता आपि जव णवणवधतच‍ा अणधकार व सजीव सासककतीच रकि करण‍ाचा अणधकारााचा णवचार कला तरच ह प‍ाणवरि शावत राहील.

मयानवयाणधकयार आणण पयाभावरणसा‍कत राषटान (‍एन) १९९४ च‍ा मसदात

मानवाणधकार आणि प‍ाणवरिाचा समनव‍ जोडला आह. ‍ामध‍ णनरोगी आणि प‍ाणवरिी‍दषटा ‍ोग‍ वातावरिासाठी परत‍काच अणधकार सवीकारण‍ाच णनदजश कल आहत. १. णनरोगी, सरणकत आणि सारणकत प‍ाणवरिाचा

मानवाणधकार ‍ानसार हवा, पािी आणि इतर प‍ाणवरिी‍ सासाधन परदरिापासन मकत असली पाणहजत.

12

अपणकत आह. आपली प‍ाणवरिी‍ मालमतता समजन घि आणि त‍ाच‍ा जतनासाठी ककती करि ‍ा परणक‍तन प‍ाणवरिी‍ मल‍ लोकााच‍ा मनावर ठसवली गली पाणहजत. आपि आणथणक वाढ सवाणत जासत महतवाची मानतो. ही मानणसकता बदलली पाणहज आणि परत‍कान शावत णवकासाबददल णवचार कला पाणहज आणि ककती कली पाणहज.

परत‍क मािसाला त‍ाच‍ा णकवा णतच‍ा पररसराच‍ा णवणवध पलाबददल सावदनशीलता आणि आदर वाटला पाणहज. नसणगणक सोतााची मल‍ ही कवळ उप‍ोणगतावादाच‍ा महतवाची नसावीत. एखादा नदीच मल‍ कवळ पाण‍ासाठी, जागलाच इमारती लाकड व इतर गोषीसाठी आणि सागराच ही कवळ माशाासाठी पािी खरी प‍ाणवरिी‍ मल‍ नसन ती त‍ाच‍ा ही पलीकडील आहत. सापिण णनसगाणच जतन करण‍ासाठीची सावदनशीलता प‍ाणवरिी‍ मल‍ाामळ ‍ा‍ला हवी. रोजची काम करताना प‍ाणवरिाच सावधणन करिारी आपली ककती असल अशी प‍ाणवरिी‍ मल‍ असावीत. आपल‍ा बऱ‍ाच ककती प‍ाणवरिावर परणतकल पररिाम करिाऱ‍ा असतात. आपि जािीवपवणक त‍ा टाळल‍ा पाणहजत.

णवचारातील मल‍ णनिण‍ात परणतणबाणबत होतात आणि णनिण‍ातन ती ककतीत उतरतात. प‍ाणवरिाशी साबाणधत मल‍ााचा णवचार करताना ही परणक‍ा णनसगाणचा एकणजनणसपिा समजन घि, त‍ाचा आनाद घि आणि त‍ाच‍ा सावधणनाच महतव समजि अशी णशकली जात.

पववी खप कमी लोकसाख‍ा असताना घरातील णवघटनशील कचरा फकन दि ह चकीच मानल जात नस; पि आता परचाड मोठी लोकसाख‍ा असताना मोठा परमािात अणवघटनशील कचरा फकि ह खरोखरीच प‍ाणवरिाच अत‍ात नकसान करिार आह आणि आपल‍ा मजबत मल‍ णशकि परिालीदार आपि ‍ाला परणतबाध कला पाणहज.

आपल‍ा ककतीचा प‍ाणवरिावर होिारा नकारातमक परभाव हा आपल‍ा रोजच‍ा णवचारााचा एक भाग बनला पाणहज. जरी आपल‍ाला आणथणक णवकासाची गरज असली, तरी आपली मल‍ परिाली अशी झाली पाणहज की लोक सगळीकड शावत णवकासाला परोतसाहन दतील आणि

ज‍ामळ आपल‍ाला प‍ाणवरिाच‍ा अधोगतीची णकमत चकवावी लागिार नाही.

व‍कतीची परत‍क ककती ही त‍ाच‍ा /णतच‍ा मनात प‍ाणवरिावरील पररिामााशी जोडली गली पाणहज. त‍ामळ अशी मल‍ णनमाणि होतील की जी प‍ाणवरिपरक वागिकीला बळकटी दतील आणि प‍ाणवरिाणवरोधी ककतीना परणतबाध करल. लहान व‍ात मल‍ णशकि दिाऱ‍ा नवीन णशकि पदधती णनमाणि कल‍ानच ह घडल.

समह पातळीवर ज‍ा वळस णनिाण‍क साख‍न लोक प‍ाणवरिाणवर‍ी जागरक होतात, त प‍ाणवरि परक अशी आघाडी त‍ार करतात आणि णवकासाचा एक भाग महिन सरकारला आणि इतर लोकााना प‍ाणवरिाच‍ा दषीन चाागल वागा‍ला भाग पाडतात .

प‍ाणवरिाच‍ा सादभाणतील णवणवध णचातच णवर‍ आणि प‍ाणवरिी‍ मल‍ ह एकमकााशी णनगणडत आहत. आपि वापरात असलली अननपािी व इतर उतपादन ‍ााना जस मल‍ आह, तस प‍ाणवरिी‍ सवााच मल‍ दखील आपि जािल पाणहज. ‍ामध‍ काबणन-डा‍-ऑकसाईड काढन, वनसपतीकडन ऑशकसजन णमळवन हवा शदध करि, जलचकादार पािी पनचणकीकरि करि व हवामान णन‍ाणतत करि अशा णनसगाणच‍ा सवा ‍ातिा आहत.

परात ‍ाणशवा‍ प‍ाणवरिाची इतर सौनद‍णणवर‍क, नीणतमतता णवर‍क मल‍ आहत जी आपल‍ा प‍ाणवरिाचा महतवाचा पल आहत मात ती आपि समजन घत नाही. वाघाची भव‍ता, हतती आणि वहल ‍ााचा परचाड मोठा आकार, सारस पक‍ााच‍ा थव‍ाच आकाशातील डौलदार उडाि ‍ा सवण गोषी णनसगाणचा भाग आहत आणि त‍ााच आपि कौतक करतो. णहरवीगार सदाहररत वन, समदाच‍ा लाटााची मोठी शकती, णहमाल‍ाच‍ा पवणतराागतील शाातता ‍ा अ‍ा गोषी आहत, ज‍ााना आपि अनभवल नसल तरी त‍ााना णकमत दतो. ‍ा गोषी आपल‍ासाठी पथवीवर आहत ‍ाला आपि णकमत दतो आणि ‍ाला आपि अशसततवाच मल‍ महितो.

पराचीन इमारतीना सदधा प‍ाणवरिी‍ मल‍ात महतव णदल गल पाणहज. पराचीन सासककतीमधील वणशषठपिण सथापत‍,

13

णशलप, कला आणि हसतकला हा प‍ाणवरिाचा अमल‍ ठवा आह. आपि त‍ाला मानाच सथान दऊन त‍ाच जतन कल नाही तर तो नाहीसा होईल आणि हा वारसा नष होईल.

सजीवााच‍ा णवणवधतला आपि मान णदला पाणहज तसच वगवगळा मानवी सासककतीना दखील मान दऊन त‍ााचा आदर कला पाणहज. आपल‍ा दशातील अनक आणदवासी सासककती नष होत चालल‍ा आहत आणि त‍ााच‍ा बरोबर त‍ााना असलल पारापररक ‍जान सद धा !

नसणगणक सोतााचा न‍ाय‍ वापर हा मानवाच‍ा चाागल असण‍ाचा आव‍क पल आह आणि सामाणजक व प‍ाणवरिी‍ दषटा सजग असलल‍ा व‍कतीचा हा भाग असला पाणहज. आपल‍ा प‍ाणवरिाचा एक मोठा भाग असा आह णक जो कोित‍ाही व‍कतीच‍ा मालकीचा नाही. अनक नसणगणक सोत ह सामणहक मालकीच आहत, ज आपि सवण सामणहक पदधतीन वापरतो. नदा, तळी ह सामणहक सापततीच सोत आहत, त समाजासाठी जतन कल गल पाणहजत आणि त‍ााच सारकि कल गल पाणहज.

सरयावयासयाठी जनभाल कयाभा

१. लोकााच‍ा सथलाातराला जबाबदार असिार घटक सपष करा.

२. दवरा‍ााच महततव सपष करा.

३. तमच‍ा दनाणदन जीवनात तमही कोित‍ा प‍ाणवरिपरक पदधती अाणगकार शकता त णलहा.

४. लोकसाख‍चा मनोरा (णपररणमड) एखादा दशाच लोकसाख‍ा शासत कस सपष करतो ?

५. प‍ाणवरिाच कोित वगवगळ घटक मानवी आरोग‍ावर पररिाम करतात ?

६. प‍ाणवरिाची नीणतमल‍ एका उदाहरिासह सपष करा.

७. मानव व प‍ाणवरि ‍ााच‍ा शावत भणवष‍ासाठी कोित‍ा सधारिा सचवाल?

८. तमच‍ा पररसरातील प‍ाणवरिी‍ समस‍ा सपषट करा.

** ** ** **** ** ** **

14

२.१ वया परदषण

२.२ हवयामयान बदल

२.३ मदया परदषण

२.४ धवनी परदषण

२.५ घन कचरया ववस‍यापन

आजकाल प‍ाणवरिी‍ परदरि हा मानवजातीसाठी सवायत मोठा धोका आह. वाढती लोकसाख‍ा, अणन‍ाणतत औदोणगकीकरि आणि शहरीकरि व नसणगणक सासाधनााच शोरि ‍ाामळ प‍ाणवरि परदरि होत. परदरिामळ गाभीर सवरपाच प‍ाणवरिी‍ असातलन होत. मानवाच‍ा तीन मलभत गरजा महिज जल, जमीन आणि हवा ‍ा वगवगळा मानवी ककतीमळ परदणरत होतात.

"हवा, पािी आणि मातीच‍ा भौणतक, रासा‍णनक णकवा जणवक वणशषटाामधील अणनषट बदलाामळ सजीवााच‍ा जीवनावर हाणनकारक पररिाम होऊ शकतात णकवा कोित‍ाही सजीवासाठी आरोग‍ास साभाव‍ धोका णनमाणि होतो," ‍ाला परदरि अस महितात.

तयमहयालया मयाणहती आहय कया?

जागणतक आरोग‍ साघटनच‍ा (WHO) नवीन अहवालात अस णदसन आल आह की जागणतक रोगाापकी २४% आणि सवण मत‍ापकी २३% मत‍ दणरत प‍ाणवरिामळ होतात. त‍ापकी बरच प‍ाणवरि व‍वसथापनादार परणतबाणधत कल जाऊ शकतात. परदणरत प‍ाणवरिामळ सवाणणधक होिाऱ‍ा चार आजाराामध‍ अणतसार, वसनसासथच सासगण, नकळत इजा आणि मलरर‍ा ह आहत.

परदरिाला कारिीभत घटकााना परदरक अस

२. पयाभावरणी परदषण

महितात. परदरक महिज, “कोिताही घन, दव णकवा वा‍रप पदाथण अशा परमािात असल की, जो प‍ाणवरिाला हाणनकारक ठर शकतो णकवा अस शकतो.”

२.१ वया परदषण

वा‍ परदरिात अपा‍कारक कि, जणवक रि णकवा

इतर हाणनकारक पदाथायचा पथवीच‍ा वातावरिात णशरकाव

होतो. ‍ामळ रोग, मानवााचा मत‍ व इतर सजीवााच नकसान

होत.

वा‍ (परदरि परणतबाध व णन‍ाति) अणधणन‍म १९८१

नसार “वा‍ परदरि महिज वातावरिात कोित‍ाही घन,

दव णकवा वा‍रप पदाथायच अणसततव अशा परमािात, की ज

मानवाला, सजीवााना, वनसपतीना णकवा मालमततस

हाणनकारक ठर शकत.

वया परदषकक

परमयख वया परदषकक खयालीलपरमयाणय आहयत :

१. अणतसकम कण - काजळी, धर, डााबर णकवा धळ आणि घरगती कचरा.

२. णवषयारी वया - काबणन मोनॉकसाइड, ना‍टटोजन ऑकसाइडस (NOx), सलफर ऑकसाइडस (SOx), हरलोजनस (कोरीन, बोणमन आणि आ‍ोडीन) व सालपणवत सणद‍ सा‍ग

३. धयात - णशस, जसत, लोह आणि कोणमअम

४. औदोणगक परदषकक - बणझन, इथर, ॲणसणटक ॲणसड, सा‍नाइड सा‍ग इत‍ादी.

५. कषी परदषकक - कीडनाशक, तिनाशक, बरशीनाशक आणि रासा‍णनक खत.

15

६. फोटोककणमकल परदषकक - ओझोन, ना‍टटोजनच ऑकसाइड (NOx), अशलडहाइडस, इणथलीन, फोटोकणमकल धक आणि परॉकसी ॲणसणटल ना‍टटट (PAN) व सलफर ऑकसाइड स (SOx).

७. णकरणोतसगगी परदषकक - णकरिोतसारी घटक व अि चाचिीमधन बाहर पडिारा णकरिोतसगण.

वया परदषणयाचय सोतवा‍ परदरिाच मलभत सोत नसणगणक व मानवणनणमणत आहत.

· परदषणयाचय नसणगभाक सोत, ज नसणगणक घटनाामळ उदभवतात. उदा : जवालामखीचा उदक, जागलातील विवा, जणवक णवघटन, परागकि, दलदल, णकरिोतसगवी घटक इ.

· परदषणयाचय मयानवणनणमभात सोत ह मानवी णक‍ाामळ होतात. उदा: घरातील हवतील परदरक, वाहनााच उतसजणन, जीवाम इाधनाच जवलन, ककणरजन‍ णक‍ा, औदोणगक उतसजणन, औणषिक वीज परकलप इ.

वया परदषणयाचय पररणयाम तकतया २.१ ः कयाही मयख परदषकक व तयाचय पररणयाम

परदषकक मयानवी आरोगयावर होणयारया पररणयाम पयाभावरणयावर होणयारया पररणयाम

सलफर ऑकसाइड स (SOx)

वसनाच णवकार, हरद‍ व फफफसाच‍ा व‍ाधी, कमजोर दषटी कलोरोणसस, वनसपतीच‍ा ऊती मत पावि.

ना‍टटोजन ऑकसाइड (NOx)

पररॉकसी ॲणसणटल ना‍टटट (PAN) त‍ार करत, वसनाच णवकार, जासत परमािात असल‍ास णवरारी.

आमलपजणन‍, णपकााची उतपादकता कमी होत.

धळ, धर व धक (Aerosol)

फपफसााच‍ा वा‍ दवािघवािीच‍ा कमतत अडथळ.परकाश पररवणतणत करन हवामानावर पररिाम करत.

कि पदाथण PM, PM2.5 व PM10

वसनसासथच णवकार, दमा, फपफसााचा दाह, फपफसााची का‍णकमता मादावि, हरद‍णवकाराचा झटका, हाडाच णवकार, कककरोग, जड धातामळ होिार णवरारीकरि.

जव णवणवधतवर णवपरीत पररिाम उदा. पानाावर काळा थर अथवा काजळी जमा होि.

काबणन मोनॉकसाइड (CO)

रकताची ऑणकसजन वहनकमता कमी होत, हरद‍ व रकताणभसरि सासथच णवकार. नवजात बालक, गरोदर णसत‍ा व वदध ‍ााना जासत धोका असतो.

जागणतक तापमानवाढ

ओझोन

(O3)तपााबरामधील ओझोनमळ वसनसासथच णवकार होतात. जस घशाच तास, दमा, फपफसााच णवकार, छातीत दखि.

वनसपतीवर णवपरीत पररिाम होतात. पररॉकसी ॲणसणटल ना‍टटट त‍ार करण‍ास मदत करत. हररतगह वा‍परमाि का‍णरत.

णशस

(Pb)रकताणभसरि व मजजासासथवर पररिाम.

वाहनााच‍ा धरामळ वातावरिातील णशशाच परमाि वाढत.

अमोणन‍ा

(NH3 )डोळााची जळजळ, नाक, घसा, वसनमागण व डोळ जळजळि, दीघणकालीन परभावान अाधतव, फपफसााना इजा, मत‍.

जलचराावर पररिाम

16

हवयचया गयणवततया णनददशयाक हा णनदजशााक णवणशषट णठकािची हवा परदरिाची पातळी दशणवतो. हवच‍ा गिवततची माणहती जनतला साागण‍ासाठी शासनातफफ ‍ा णनदजशााकाचा उप‍ोग कला जातो. जसा हा णनदजशााक वाढतो, तसा सावणजणनक आरोग‍ाचा धोका वाढतो.

तकतया २.२ ः हवयचया गयणवततयचया णनददशयाक

हवच‍ा गिवततचा णनदजशााक

हवच‍ा गिवततच णनदजशााक मल‍

आरोग‍ाच‍ा दणषटकोनातन

०-५० चाागल

५१-१०० समाधानकारक

१०१-२०० मध‍म परदणरत

२०१-३०० खराब

३०१-४०० अगदी खराब

४०१-५०० तीवर परदणरत

वया परदषणयाचय णन‍तण उपया

वया परदषण णनण‍तत करणयासयाठी पयढील उपया सयचणवलय गयलय आहयत.१. जळाऊ लाकड, कोळसा आणि कचरा जाळण‍ापासन टाळा.

२. पननणवीकरिकम ऊजाण सासाधन वापरा.

३. परदरि णन‍ाति का‍दाची काटकोरपि अामलबजाविी करा.

४. भतल पातळीवरील परदरि कमी करण‍ासाठी धराडाची उाची शक‍ णततक‍ा उाच पातळीप‍यत वाढवली पाणहज.

५. वातावरि शदध ठवण‍ासाठी वकारोपि कराव. वक परदणरत वा‍ शोरन घतात व त‍ााच‍ा पानाावर हवत तरागिार कि‍कत घटक णचकटतात.

६. सावणजणनक वाहतक परिाली मजबत करा व वापरा.

तयमहयालया मयाहीत आहय कया?

वा‍ परदरि णन‍ाणतत करण‍ासाठी शासनान खालीलपरमाि पावल उचलली आहत :

· भारतभर वातावरिी‍ हवा गिवतता दखरखीची सथापना.

· प‍ाणवरि (सारकि) अणधणन‍माातगणत वातावरिाच‍ा हवच‍ा गिवततच‍ा मानकााची अणधसचना.

· १९९०-९१, १९९६, १९९८, २०००, २००१ साठी वाहनााच‍ा उतसजणनाच‍ा णन‍मााची अणधसचना.

· पटटोलमधन णशस काढन इाधन गिवतता सधारि, णडझलमधील सलफर कमी करि, गरसोलीनमधील बणझन कमी करि. पटटोल व णडझलमध‍ इथनॉल चा समावश करि.

· सीएनजी / एलपीजी, हा‍बीड आणि इलशकटटकसारख‍ा प‍ाण‍ी इाधनावर चालिाऱ‍ा वाहनााच‍ा वापराबाबत जागती करि.

· सावणजणनक वाहतक व‍वसथा सधारि.

· मोठा परमािात परदरि करिाऱ‍ा व‍ावसाण‍क वाहनााना टपपाटप‍ान कमी करि.

· जनजागती आणि मोहीम.

वा‍ परदरिावर णन‍ाति ठवण‍ाची उततम पदधत महिज ‘परदरि परणतबाध’, ज‍ाला सोत कमी करि असही महितात, ही परणक‍ा सोत परदरि कमी करत, नाहीस करत णकवा परणतबाणधत करत.

परत‍क वाहनासाठी तमहााला णन‍णमतपि पी‍सी (PUC)(पोल‍शन अाडर कटटोल) परमािपत घि आव‍क आह, ज भारतातील मोटार वाहन उतसजणन आणि परदरि णन‍ातिाच णनकर पिण करिार परमािपत आह.

17

हय करया

· कामावर जाताना चालत अथवा सा‍कलन जा.

· जथ शक‍ असल तथ सावणजणनक वाहतक परिालीचा वापर करा.

· कारपल - दोन अथवा चार जि एकाच मोटारीन जाऊ शकतात.

· अणधककत चाचिी कदामधन परदरि णन‍ाति (पी‍सी) परमािपत णमळवा.

· वाहनााच इाधनणफलटर साफ ठवा व इाधनाची बचत करा.

· मानकानसार सचवल‍ापरमाि टा‍रमधील हवचा दाब ठवा.

· जव इाधनाचा वापर करा.

हय कर नकया

· सवतःच‍ा खाजगी वाहनाचा अणतवापर.

· रहदारीच रसत व गदवीच‍ा वळी परवास.

· णसगनलला एक णमणनटापका जासत वळ इाजीन चाल ठवि.

· कलच परडलचा पा‍ ठवण‍ासाठी वापर.

· णशस‍कत पटटोलचा वापर.

तयमहयालया मयाहीत आहय कया?

SAFAR - (System of Air quality, weather Forcasting and Reserch)

‘‘हवची गिवतता, हवामानाचा अादाज आणि साशोधन परिाली’’ ‍ा नावाचा एक मोठा राषटटी‍ परकलप भारत सरकारन सर कला. भारतातील (मोठा) महानगराामधील हवच‍ा गिवततची सथलणवणशषट माणहती ज‍ा त‍ा वळस परवण‍ासाठी हा परकलप आह. हा परकलप णदलली, पि, अहमदाबाद व माबई ‍ा चार शहराात सथाणपत कला आह. ‍ा परिालीमळ सवणसामान‍ लोकाामध हवामानाशी णनगणडत घटनााबद दल जागरकता वाढली, हा फा‍दा झाला आह. ‘SAFAR’ हा परकलप सर होण‍ापववी हवच‍ा गिवततची णसथती जािन घण‍ाचा कोिताही मागण नवहता.

हवया (परदषण परणतबध आणण णन‍तण) कयादया, १९८१

हवा (परदरि परणतबाध आणि णन‍ाति) का‍दा, १९८१ दशातील (ambient) सभोवतालच‍ा हवची गिवतता अबाणधत ठवण‍ासाठी त‍ार कला गला. ‍ा का‍दानव‍ उदोग व कारखान‍ाातन उतसजणनाच णन‍ाति कल जात, ज‍ा‍ोग ह उतसजणन हाणनकारक पातळीच‍ा खाली ठवल जात. ‍ा का‍दात अशी तरतद आह की ज‍ाद वार परदरि णन‍ाति माडळ परदरि करिार औदोणगक उपकम करण‍ास परवानगी नसलल काही भाग णचनहााणकत कर शकतात.

‍ा का‍दातील तरतदीच उललाघन कल‍ास तो गनहा ठरतो आणि अशा व‍ावसाण‍काला णकवा व‍कतीला हवा परदरि कल‍ाबद दल फौजदारी खटल‍ााना तोड दाव लागत. ‍ा का‍दानव‍ पररसरात रहािाऱ‍ा परत‍क वापरकत‍ाणला परदरि णन‍ाति माडळाच‍ा अणधकाऱ‍ाानी जवहा णवचारल असल तवहा ती माणहती दि बाधनकारक आह.

18

२.२ हवयामयान बदलहवामान हा बऱ‍ाच वरायच‍ा कालावधीमधील हवचा

सरासरी नमना आह. वातावरिातील बदल एकतर नसणगणक णकवा मानवणनणमणत आहत. मानवी बदलाामळ हवामानावर गाभीर पररिाम होत आहत. मानवी णक‍ाामळ अशा हवामान बदलााचा वग वाढला आह. २०५० प‍यत जगाच तापमान १.५ त ४.५ णडगरी सशलसअस तापमानान अणधक उचच होईल असा अादाज आह. ‍ा वगवान बदलााची अनक कारि आहत. जीवाम इाधनाच जवलन आणि जागलतोड ‍ाासारख‍ा मानवी णक‍ाामळ वातावरिात काही वा‍ामध‍ वाढ होत. ह उतसजणन जसजस वाढत आह, तस त हवामानात मोठा परमािात बदल घडवन आितील. पथवीच‍ा ‍ा तापमानवाढीस जागणतक तापमानवाढ (गलोबल वाणमयग) अस साबोधल जात.

हररतगह पररणयाम

पथवीच‍ा वातावरिात हळहळ होिाऱ‍ा तापमानवाढीस जागणतक तापमान वाढ महितात. सामान‍तः

पथवीचा पषभाग स‍ाणची काही णकरि शोरन घतो त‍ामळ तो उबदार होतो, तर काही उषिता वातावरिात पसरत. नसणगणकरीत‍ा उदभविार वा‍, वातावरिामध‍ अणसततवात असिार वा‍ ‍ा उषितचा काही भाग अडवतात आणि त‍ास पनहा अवकाशात जाण‍ापासन रोखतात. ‍ामळ पथवीच‍ा पषभागाची उषिता वाढत आणि तपााबराच‍ा तापमानात भरीव वाढ होत.

ही परणक‍ा पथवीला परस उबदार ठवत आणि पथवीवरील जीवन ‍ा तापमानात णटकन राहत.

काबणनडॉ‍ऑकसाइड (CO2), णमथन (CH4), ना‍टटस ऑकसाइड (NOx), सलफर आरकसाइड (SOx) ‍ा वा‍ाना हररतगह वा‍ (GHGs) महितात. कारि त हररतगहाच‍ा काचसारख का‍ण करतात ज‍ामळ पथवीच‍ा पषभागावर शोरन घतलली उषिता का‍म ठवली जात आणि ती अातराळात जाण‍ापासन अडवली जात. तपााबरामध‍ उषिता अडवल‍ा जाण‍ाच‍ा हा परणक‍ला हररतगह पररिाम महितात.

स भापरकयाश

शोणषत ऊजयाभा उषणतया

उतसणजभात ऊजयाभापरयावणतभात ऊजयाभा

हररतगह वया

CO2 CH

4 H

2O

N2O CFC

s

आकती २.१ ः हररतगह पररणयाम

19

जयागणतक तयापमयान वयाढ

जागणतक हवामान पथवीच‍ा वातावरिातील हररतगरह वा‍ाच‍ा परमािावर अवलाबन असत. आज मानवी ककतीमळ होिाऱ‍ा हररतगरह वा‍ उतसजणनामध‍ लकिी‍ वाढ होत आह. वाहन आणि औदोणगक परदरिामळ CO2, SO2 , NOx आणि CO अशा वा‍ाची वाढ होत आह. कलोरोफरोकाबणनसारख काही मानवणनणमणत वा‍ पथवीच‍ा तापमान वाढीस जबाबदार ठरतात. पथवीच‍ा वातावरिातील हळहळ होिाऱ‍ा ‍ा तापमान वाढीस जागणतक तापमान वाढ अस महितात.

तकतया २.३ ः हवयामयान बदलयासयाठी जबयाबदयार असलयलया णवणवध णकरया

णकरया हररतगह वया

औदोणगक उतसजणन NOx CO CO

2 SOx

वाहन उतसजणन CO CO2

SOx

जीवाम इाधन जवलन CO CO2

शि, रवाथ करिार जनावर, भातशती

CH4

सााडपािी, लडणफल CH4

रणरिजरशन, फोम आणि एरोसोल

CFC’s

खत NOx

हवयामयान बदलयाचया पररणयाम

पथवीच तापमान थोडा परमािात वाढल‍ास का‍ होईल? ह काही काळजीच कारि आह का ? चला त‍ाच काही पररिाम पाह :

१. तयापमयान वयाढ- जर सध‍ाच‍ा दरान हररतवा‍च परमाि वाढत राणहल

तर; सन २०५० प‍यत पथवीच‍ा तापमानात १.५ त

४.५ णडगरी सशलस‍स वाढ होईल. णपकााच‍ा वाढीस व‍त‍‍ ‍ऊन शती उतपादनात नकसान होईल.

२. समयरियाचया पयातळीत वयाढ गल‍ा शतकात, णहमनग णवतळल‍ामळ जागणतक

समद पातळी १० त ३० स.मी.नी वाढली. जर ही पररणसथतीच का‍म राणहली तर लहान बट बडतील. मालदीव परजासतताक ह समदाच‍ा पातळीच‍ा वाढीमळ असरणकत असलल‍ा दशाच एक उदाहरि आह. णतभज परदशदखील अणतश‍ धोक‍ात आहत.

३. कषी उतपयादन हवामान पद धतीत होिाऱ‍ा बदलााचा दरगामी पररिाम

शतीवर होतो. काही णठकािी शषकता ‍ईल. काही णठकािी जासत पाऊस, काही णठकाि उषि तर काही शीत होतील. ‍ाचा पररिाम णपकााच‍ा उतपादनाावर होईल.

४. पररसस‍या आणण जव णवणवधतयची हयानी मोठा परमािात झाड तोडि आणि शषकता वाढि

‍ाामळ मोठा जागलााना आग लाग शकत. ऑसटटणल‍ा, इाडोनणश‍ा व ॲमझॉन खोऱ‍ातील जागलाातील विव ही त‍ाची अलीकडची उदाहरि आहत. ‍ामळ जागलातील मोठी कत नषट होतील व पराण‍ााच‍ा परजातीना सथलाातर करि भाग पडल.

५. मयानवी आरोगयावर णवपरीत पररणयामउषितच‍ा लाटाामळ होिार मत‍ आणि इतर गोषीमळ

होिार मत‍, पािी व हवद वार होिार आजार, मलरर‍ा, मद जवर, डग‍ ‍ााच परमाि वाढल.

२.३ मदया परदषण

पािी आणि हवपरमािच सजीव पराण‍ाासाठीही माती णततकीच महततवाची आह. ती वनसपतीना आधार दत, त ‍ावर इतर सवण सजीव अवलाबन असतात. माती त‍ार होण‍ाची परणक‍ा इतकी हळ आह की माती एक अपननणवीकरिी‍ सोत महिन ओळखली जात. महिनच, मदा परदरिाचा अभ‍ास आणि णन‍ाति ह महततवाच आह.

20

मदया परदषणयाचय सोत

जणमनीच‍ा भौणतक, रासा‍णनक आणि जणवक गिधमायवर णवपरीत पररिाम करिार णवणवध घटक आहत. ज‍ामळ जणमनीची गिवतता कमी होत. जस की -

१. णपकाावर फवारली रासा‍णनक जािारी कीडनाशक व कीटकनाशक .

२. खत, जी णपकाच‍ा उतपादनात वाढ करण‍ासाठी मातीमध‍ णमसळली जातात.

३. णसाचनाचा अणतरक

मयाती परदषणयाचय पररणयाम

· रसा‍न, कीडनाशक व तिनाशक ‍ाासारख‍ा घातक पदाथायमळ मातीची उतपादकता कमी होत.

· रसा‍न आणि कीडनाशक मातीमधील सकमजीवााचा नाश करन मातीची रचना आणि सपीकतवर पररिाम करतात.

· लोकााच‍ा चकीच‍ा अनारोग‍दा‍ी सव‍ीमळ माती परदरि वाढत.

· कचरा व णवषठमध‍ असिाऱ‍ा रोगकारक जातामळ माती दणरत होत व त‍ा मातीत णपकवलल‍ा भाजीपाला व णपकामळ मनष‍ व पाळीव जनावरााना रोग होतात.

· णवरघळिाऱ‍ा कारााच वाढत जािार परमाि ‍ाला कारता महितात. ‍ाचा मातीची गिवतता व उतपादकतवर णवपरीत पररिाम होतो. जासत णसाचनामळ मातीच‍ा पषभागावर कार जमा होतात. कार‍कत माती वनसपतीच‍ा वाढीसाठी अ‍ोग‍ बनत.

मयातीचया सयपीकतयचय मलयाकन

सामान‍तः मातीतील पोरितततवााच‍ा उपलबधतनसार णतच कमी, मध‍म व उचच, अस वगवीकरि राषटटी‍ सतरावर अबलाबल जात, त खालीलपरमाि आह.

तकतया २.४ मयातीचया सयपीकतयचय मलयाकन

अनय कर.

मयातीतील पोषकरिवय

मयातीचया सयपीकतयचय मलयाकन

कमी मधम जयासत

१

सणद‍ काबणनच‍ा

रपात मोजला जािारा उपलबध ना‍टटोजन

(%)

< ०.५ ०.५ - ०.७५ > ०.७५

२

उपलबध ना‍टटोजन

(णकलोगररम/हकटर)

< २८० २८० - ५६० > ५६०

३

उपलबध फॉसफरस (P)(अलकली‍कत

जणमनीत) (णकलोगररम/

हकटर)

< १० १० - २४.६ > २४.६

४

उपलबध पोटरणशअम

(णकलोगररम/हकटर)

< १०८ १०८ - २८० > २८०

सोत ः कषी म‍तयाल, रयारत सरकयार

मयाती परदषण णन‍तण

माती परदरि णन‍ाणतत करण‍ासाठी णवणवध उपा‍ आहत.

१. रासा‍णनक खतााचा वापर कमी करन जणवक खत व णहरवळीची खत ‍ााचा वापर करावा.

२. कीटकाावर जणवक कीडणन‍ातक वापरन कीटकनाशकााचा वापर कमी कला जाऊ शकतो.

३. शतातील कचरा व शि ‍ााचा वापर बा‍ोगरससाठी करण‍ास परोतसाहन दि.

४. वकारोपि मातीची धप मोठा परमािात रोख शकत.

21

२.४ धवनी परदषण

Noise हा शबद लरणटन 'Nausea' शबदापासन आला आह. ज‍ाचा अथण अनाव‍क णकवा अणपर‍ आवाज आह. ज‍ामळ असवसथता ‍त. धवनी महिज ‘चकीच‍ा वळी चकीच‍ा णठकािी चकीचा आवाज’ महिन पररभाणरत कली जाऊ शकत.

आवाजाच रपाातर गोगाटात होत तवहा त‍ाचा पराण‍ााच‍ा, मानवाच‍ा व पक‍ााच‍ा शरविसासथवर परणतकल पररिाम होतो. जगभरात शहरी भागाात धवनी परदरि ह सावणजणनक आरोग‍ावर आणि सवासथ‍ावर पररिाम करिार परमख घटक महिन ओळखल गल आह.

आवाज हा डणसबल (dB) ‍ा एकका मध‍ मोजला जातो. ८० डीबीच‍ा पढ आवाज हा गोगाट बन शकतो. कारि ‍ामळ शरविसासथस हानी पोहोचत. जागणतक आरोग‍ साघटनन (डबल‍एचओ) शहरासाठी सरणकत आवाजाची पातळी ४५ डीबी णनशचत कली आह. आातरराषटी‍ मानकाानसार ६५ डीबीप‍यतचा आवाजाची पातळी सहन करण‍ा‍ोग‍ मानली जात.

धवनी मयानकक

जीवनशली आणि मानकाानसार जगातील वगवगळा दशााची सवत:ची धवनी परदरिची मानक आहत. भारतात, ब‍रो ऑफ इाणड‍न सटडडणन (बीआ‍एस) औदोणगक कतातील धवनी पातळी ४५ त ६० डीबीदरम‍ान ठवण‍ाची णशफारस कली आह. व‍ावसाण‍क सरका आणि आरोग‍ का‍दानसार सवणत सवीकारलली म‍ाणदा पातळी (थशोलड णलणमट वहरल‍) (टीएलवही) परणतणदन ९० डीबी ९ तासाासाठी, ९५ डीबी ४ तासाासाठी, १०० डीबी २ तासाासाठी आणि ११५ डीबी १५ णमणनटाासाठी आह.

तयमहयालया मयाहीत आहय कया?

कदी‍ परदरि णन‍ाति माडळान (सीपीसीबी) णदवसा भारताच‍ा णदली, चननई, कोलकाता, बगळर, माबई, हदराबाद, कानपर आणि ज‍पर ‍ाासारख‍ा भारतातील आठ परमख शहराामध‍ धवनी परदरि सवजकि कल आणि त‍ााच‍ा धवनी परदरिाची पातळी णवणहत कलल‍ा म‍ाणदपका जासत असल‍ाच आढळल. अशीच पररशसथती जगातील बहतक सवण भागाात णदसन ‍त आणि णदवसणदवस ती अणधकाणधक णबघडत चालली आह.

तकतया २.५ः डयणसबल सककलवरील कयाही धवनी सोतयाची तीवरतया

अ.कर. स‍तोत सयाधयारण तीवरतया(डयणसबल /dB)

१ वास १०

२ कजबज २०-३०

३ गराथाल‍ ३०-३५

४कमी आवाजातील रणडओ

३५-४०

५ सामान‍ साभारि ३५-६०

६ ऑणफसचा आवाज ६०-८०

७ रहदारी ५०-९०

८धाविारी मोटारसा‍कल

११५-१२०

९ जट णवमानाच उडाि १४०-१५०

१०अातराळ रॉकटच परकपि

१६०-१८०

सोतः cpcb.gov.in

धवनी परदषणयाची कयारणय · शहरी भागाातील सभोवतालच‍ा आवाजाची पातळी

परामख‍ान मानवणनणमणत सोताादार वाढत आह. · तात‍जानाच‍ा णवकासाचा परमख तोटा महिज

धवणनपरदरि हो‍. · आवाजाची तीवरता दाट लोकवसतीच‍ा कतात उदा.

महानगर शहर, औदोणगक कत, णवमानतळ, रलव सथानक, बस सथानक इ. मध‍ जासत असत.

22

· टी. वही., रणडओ, सव‍ापाकाघरातील उपकरि, वॉणशाग मशीन, णमकसर, गराइाडसण ‍ाासारखी घरगती उपकरि व फटाक परामख‍ान धवनी परदरिास जबाबदार आहत.

· औदोणगक कतात अवजड ‍ातसामगरीच‍ा उचच गतीमळ वगवगळा तीवरतच आवाज णनमाणि होतात, त‍ामळ धवनी परदरिात भर पडत.

· बााधकामाच‍ा णठकािी वापरली जािारी ‍ात, वाहनााच भोग, सव‍ाचणलत वाहन इ. धवनी परदरिास जबाबदार आहत.

धवनी परदषणयाचय पररणयाम

· धवनी परदरिाचा लोकााच‍ा आणि पराण‍ााच‍ा आरोग‍ावर णवनाशकारी पररिाम नोदणवला गला आह.सततचा धवनी एखादा मािसावर शारीररक आणि मानणसकदषटा पररिाम करतो.

· आवाजामळ मलााच शारीररक आणि मानणसक आरोग‍ णबघडत. वदध व‍कतीना धवनी परदरिामळ रकतदाब वाढन तास होतो.

· धवनी परदरिामळ मानवाामध‍ शारीररक पररिाम णदसतात. शरविशकती कमी होि, उचच रकतदाब, तिाव रोग इ.

· वदना, मळमळ, उलटा ‍ाासाठीदखील धवनी परदरि जबाबदार आह. फकटरीमध‍ काम करिाऱ‍ा लोकाामध‍ अनक परकारच वतणनातमक बदल लकात ‍तात उदा. उदासीनता, णचडणचड, डोकदखी, चककर ‍ि.

· धवनी परदरिाच महतवपिण दषपररिाम पराण‍ाामध‍ दखील नोदवल गल आहत.

· उदोगाामधील उचच तीवरतचा आवाज, सपरसोणनक णवमानाचा आवाज जवहा दीघण कालावधीसाठी चाल राहतो तवहा शरविशकतीच का‍मच नकसान होऊ शकत.

धवनी परदषण णनण‍तत करणयाचय उपया

· धवनी परदरि उगम सतरावर रोखल पाणहज.

· गोगाट करिारी साधन / भाग परभावीपि बदलि, कप कमी करण‍ासाठी कशन, घरणि टाळण‍ासाठी ‍ोग‍ गरीणसाग व ऑइणलाग आणि ‍ोग‍ सा‍लनसर वापरि ह उगम सतरावर धवनी परदरि कमी करण‍ासाठीच परभावी मागण आहत.

· ‍ोग‍ धवणनरोधक णभाती, दार, छत बााधन कारखान‍ाामधील आवाज कमी कला जाऊ शकतो.

· कारखान‍ातील कामगारााना कानातल इअर पग (Ear plugh) उपलबध करन णदल पाणहजत.

· रलव सटशन, बससथानक, णवमानतळ आणि व‍सत औदोणगक कताजवळ णनवासी साकल बााधण‍ाच टाळाव.

· सावणजणनक णठकािी लाउड सपीकसणच‍ा वापराच णन‍मन कल पाणहज. इाजीनमधन आवाज कमी करण‍ासाठी बस, टटक आणि कार ‍ााच‍ा वळोवळी दखभाल आणि परदरि चाचण‍ा अणनवा‍ण असाव‍ात.

· प‍ाणवरि सारकि का‍दाच‍ा णन‍मााच उलाघन करिाऱ‍ाावर कठोर कारवाई कली जावी.

· हररतपट ट णवकणसत करन, णवणशषट परजातीच‍ा वक लागवडीमळ, आदोणगक आणि इतर गोगाट करिाऱ‍ा पररसरामधील आवाज कमी होण‍ास मदत होत.

· हररतपट ट णवकणसत करण‍ासाठी खालील णवणशषट वनसपती परजातीचा वापर कला जातो. कडणनाब (Azadirachta indica), आरसटटणल‍न बाभळ (Acacia auriculiformis), आाबा (Mangifera

23

indica), कराज (Pongamia pinata), बााब (Dendrocalamus Spp), वड, णपापळ (Ficus

Spp), उाबर (Bauhinia Spp) इ.

आकती २.२ ः हररतपट टय वकषयारोपण

धवनी परदषण णन‍तण णनम २०१७

सरकारन ठरवन णदलल‍ा वगवगळा णवभागाासाठी

उचचतम धवनी पातळीच णनकर ‍ा णन‍माानी का‍म कल आहत.

सधाररत णन‍माानसार आता राज‍ सरकार, रगिाल‍, शकणिक

सासथा व न‍ा‍ाल‍ ‍ााच‍ा सभोवतालचा १०० मीटरचा पररसर

शाातता कत महिन सणचत कर शकतात.

ह णन‍म हवा अणधणन‍माातगणत चौकटबद ध कल आहत

आणि धवनी परदरि हा हवच‍ा परदरिाचा एक परकार मानला

जातो.

‍ा णन‍मााच उललाघन कल‍ास हवा (परदरि परणतबाध

आणि णन‍ाति) का‍दाच‍ा अातगणत णशका कली जात. धवनी

परदरिावर दखरख करिारी नोडल एजनसी ही त‍ा णठकािच

पोलीस ठाि असत.

तकतया २.६ ः धवनी परदषण मयानकक (dB)

अनय कर.

णवरयागवयाररया‍त

(१० तय पहयाटय ६)

णदवस (सकयाळी ६ तय रया‍ती १०)

१ औदोणगक कत ७५ ७०

२ व‍ावसाण‍क कत ६५ ५५

३ णनवासी कत ५५ ४५

४शाातता कत (रगिाल‍ व शकणिक सासथााच‍ा

सभोवतालच कत)५० ४०

सोत ः cpcb.gov.in

२.५ घन कचरया ववस‍यापन

घन कचरयाघन कचऱ‍ात घरगती कचरा, व‍ावसाण‍क कचरा,

का‍ाणल‍ीन कचरा, बााधकाम आणि घर पाडतानाचा कचरा, सवचछता करतानाचा कचरा व ई-कचरा, औदोणगक कचरा इत‍ादी परकार ‍तात.

घन कचरया महणजय कया?

घन कचरा महिज वा‍ा गलल अनन, घर

बााधताना णकवा पाडतानाचा

कचरा

घन कचरा महिज

म‍णनणसपल, औदोणगक व

शतीतील कामातन त‍ार झालली टाकाव

सामगरी

घन कचरा महिज दव णकवा वा‍

रपात नसिारा कचरा

आकती २.३ : घन कचरया महणजय कया?

24

२) अजव णवघटनशील कचरया - वातावरिात नसणगणकरीत‍ा णवघटन न होिारा कचरा परदरिास कारिीभत ठरतो. जो सजीवाासाठी व प‍ाणवरिासाठी जीवनासाठी हाणनकारक असतो. ‍ास अजव णवघटनशील कचरा अस महितात. उदा. पाशसटक, रबर, काच, धात, थमाणकोल, ई-कचरा इत‍ादी प‍ाणवरिासाठी हाणनकारक आहत.

घन कचऱयाचय पयढीलपरमयाणय दयखील वगगीकरण ककलय जयातय.

· ओलया कचरया – ओला कचरा हा जव णवघटनशील कचरा आह. ज‍ात अनन, फळ, भाजीपाला, साल, बागतील कचरा आणि इतर सणद‍ णवघटनकम कचरा ‍ााचा समावश आह. ‍ाचा वापर कपोसट आणि बा‍ोगरस बनवण‍ासाठी कला जातो.

· सयकया कचरया - अ रल‍णमणनअम फॉइल, टटटा परक, गलास, कागद, पाशसटक, धात इत‍ादी वसत कोरडा कचऱ‍ाच‍ा शरिीत ‍तात. हा कचरा पनचणकीकरिासाठी वापरला जातो.

सव‍ापाकघरातील कचरा, भाज‍ााची साल, अाडाची

टरफल, कस, नख, बागतील कचरा,

नारळाच‍ा करवाटा

पाणसटकच‍ा णपशव‍ा, थमाणकोल, काच, कागद, पठ ठ आणि धातच डबब.

आकती २.५ ः ओलया व सयकया कचरया

लकषयात ठयवया !

घरयातील कचरया वयगळया करणयासयाठी आपण कया कर शकतया?

· कोरडा व ओल‍ा कचऱ‍ासाठी सवतात कचराकडी ठवा.

· सवचछताणवर‍क (सरणनटरी) कचरा टाकण‍ासाठी कागदाची णपशवी ठवा.

· अननाच डब साफ कल पाणहजत आणि नातर कोरडा कचऱ‍ाच‍ा डब‍ात टाकल पाणहजत.

· कपोसट त‍ार करण‍ासाठी ओला कचरा वापरा आणि पनचणकीकरि करण‍ासाठी कोरडा कचरा दा.

आपला कचरा जािन घ‍ा. त‍ाच णवघटन होण‍ास णकती वळ लागतो?

३ - ४ आठवड ३ - ४ आठवड

१ - २ मणहन

१० - १५ वरज ४० - ५० वरज

४० - ५० वरज ५० - १०० वरज

१००० वरज१० - १०० वरज

१ वरज

आकती २.४ आपलया कचरया जयाणन घया.

घन कचऱयाचय परकयार

१. जव णवघटनशील कचरा

२. अजव णवघटनशील कचरा

१. जव णवघटनशील कचरया - जो कचरा सामान‍त: वनसपती णकवा पराण‍ााच‍ा सोतामधन त‍ार होतो आणि इतर पराण‍ााकडन त‍ाच णवघटन कल जात.

जव णवघटनशील कचरा सामान‍त: णहरवा कचरा, अनन , कागदाचा कचरा आणि बागकाम कचरा इत‍ादी महिन महानगरपाणलकच‍ा घन कचऱ‍ात आढळतो. इतर जव णवघटनशील कचऱ‍ामध‍ सााडपाण‍ाचा गाळ, कततलखान‍ााचा कचरा ‍ााचा समावश आह.

25

घन कचऱयाचय सोत

१. घरगयती कचरया - घरातील कचऱ‍ामध‍ भाजीपाल‍ाची साल, खराब झालल अनन, काचच‍ा वसत, पठा, पाशसटक णपशव‍ा, फोम, इलकटटॉणनक कचरा आणि फणनणचर इ. वसताचा समावश होतो.

२. शयती कचरया - णपकााच अवशर, जनावरााच‍ा णवषठा, पीकपरणक‍तील कचरा इत‍ादी.

३. वयावसयाणक कचरया - ‍ात परकणजाग सामगरी, टाकाऊ का‍ाणल‍ीन उपकरि, फणनणचर, ई-कचरा इत‍ादी असतात.

४. जव वदकी कचरया - हा शकणनक, परथॉलॉजी लरब आणि हॉशसपटलमधन ‍तो. ‍ात परामख‍ान सासगणजन‍ कचरा, स‍ा, चाक, मलमपट टा, शरीराच भाग व कालबाह औरध इत‍ादीसारख घटक असतात.

५. ई-कचरया - हा इलकटटॉणनक व घरगती उपकरिाच‍ा वापरातन णनमाणि झालला कचरा हो‍. ई-कचऱ‍ाच तीन मख‍ शरिीमध‍ वगवीकरि कल गल आह. मोठी घरगती उपकरि, आ‍टी व दरसाचार आणि गराहक उपकरि. रणरिजरटर आणि वॉणशाग मशीन मोठा घरगती उपकरिााच परणतणनणधतव करतात, पसणनल कॉमप‍टर, मॉणनटर आणि लरपटॉप आ‍टी आणि टणलकॉमच परणतणनणधतव करतात, तर भरमिधवनी, दरदशणनसाच गराहक उपकरिाच परणतणनणधतव करत.

६. औदोणगक कचरया ः औदोणगक परणक‍तन णनमाणि होिारा कचरा. ‍ामध‍ उतपादक परणक‍तील टाकाऊ घटकााचा समावश होतो.

कचरा णनणमणती आणि त‍ाच व‍वसथापन ही वशवक समस‍ा बनत आह. कचरा साचल‍ामळ पररसर खराब होतो आणि आरोग‍ास धोका णनमाणि होतो. ‍ाचा जणमनीवरील व जली‍ जीवनावर णवपरीत पररिाम होतो. कचऱ‍ाची णवलहवाट लावण‍ासाठी आव‍क जागअभावी, वा‍ परदरि, जल परदरि, माती परदरि ‍ाामळ पथवीवरील जीवनावर पररिाम होत आह.

प‍ाणवरिाच रकि करण‍ासाठी कचऱ‍ाच‍ा व‍वसथापनासाठी अणधक शावत मागायची आव‍कता आह.

‍ा समस‍च णनराकरि करण‍ाच दोन मागण आहत.

१. कचऱ‍ाची णनणमणती कमी करि.

२. णनमाणि झालल‍ा णकवा उतपाणदत कचऱ‍ामधन जासतीतजासत फा‍दा णमळणवि.

तयमहयालया मयाहीत आहय कया?

णनाबी (NIMBY) महिज ‘‘माझ‍ा परसबागमध‍ नको’’ (Not In My Back Yard). णनबी वतती कचरा समस‍ला सामोर जाण‍ासाठी सहका‍ण करण‍ापासन परावतत करत. णनाबी वततीमळ आपल‍ा सभोवतालच वातावरि असवचछ राहत. आपि कचऱ‍ाच‍ा परत‍क परकारासाठी सवतात कचराकडी ठव शकता आणि कचरा कत सवचछ ठव शकता. भागार गोळा करिार पनवाणपर करण‍ा‍ोग‍ कचरा घऊन जाऊ शकतात.

लकषयात ठयवया !

कचरया कमी णनमयाभाण करया.

· गरज असल तरच छपाई करा. छपाईसाठी कागदाच‍ा

दोनही बाजाचा वापर करा. णलफाफ‍ााचा पनवाणपर करा.

· खरदी करताना कापडी णपशवी जवळ ठवा .

· कापलल गवत व सव‍ापाकघरातील कचरा ‍ााच कपोसट

खत त‍ार करा.

· णटकाऊ व पनहा वापरता ‍िारी उतपादन वापरा. उदा.

काच, पाणसटक णकवा ॲल‍णमणनअम अशा बाटल‍ा.

· कपड णकवा घरातील वसत गरजाना दा.

· दकान, बाजारपठत पाणसटक णपशव‍ा सवीकारण‍ास

नकार दा.

26

कमी करया

पयनवयाभापर

पयनचभाकरीकरण/कपोसट

कचरा कमी णनमाणि करा.

कचरया ववस‍यापनयाचया पदयानयकरम

वसत एकापका जासत वळस वापरा.

जन‍ा वसतापासन नवीन उतपादन त‍ार करा.

कचऱ‍ातन ऊजाण व धात पनपराणपत करा.

लडणफलमध कचऱ‍ाची सरणकत णवलहवाट.

पयनपरयाभापी

णवलहयवयाट

घन कचरया ववस‍यापन

घन कचरा व‍वसथापन ह कचरा णनमाणि झाल‍ापासन त‍ाची णवलहवाट लावण‍ाप‍यत कलल कचऱ‍ाच हतपरससर आणि पदधतशीर णन‍ाति आह. कचरया तयाचया उगमस‍यानीच वयगळया करणय हय कचरया ववस‍यापनचय परमयख स‍त आहय. कचरा व‍वसथापन ४ ‘आर’ ततवावर आधाररत आह - कमी करा (Reduce), पनवाणपर करा (Reuse), पनचणकीकरि करा (Recycle) आणि पनपराणपत (Recover) करा.

कचऱयाची णनणमभाती कमी करणय -

कचरा णनणमणती ही मानवणनणमणत ककती आह, त‍ामळ त‍ार होिाऱ‍ा कचऱ‍ाच परमाि लोक णन‍ाणतत कर शकतात. जर सवायनी आव‍कतनसार णततक‍ाच वसत खरदी कल‍ा आणि दीघण काळासाठी वसताचा वापर कल‍ास कचरा णनणमणतीदखील कमी होईल.

उगमसथानी कचरा कमी करि महिजच कचरा परणतबाध हो‍. ह सवण नागररकााच‍ा वतणिकीतील बदलाादार साध‍ होऊ शकत. कचरा कपात कल‍ान कचरा गोळा करि व

त‍ाची णवलहवाट लावण‍ात ‍िारा महापाणलकचा खचण कमी होतो.

कचऱयाचया पयनवयाभापर -

आपि अजनही वापरल‍ा जाऊ शकिाऱ‍ा गोषी फक न‍त. शक‍ णततक‍ा गोषी दरसत करन व थोडा बदल करन वापरल‍ा पाणहजत.

उपकरम १घरी पनहा पनहा वापरण‍ा‍ोग‍ दहा गोषी शोधा.त‍ाचा पनहा वापर कसा करता ‍ईल ‍ाची एक सची त‍ार करा.

अ. कर.

पयनहया वयापरणयाोग वसतचय नयाव

पयनहया कसय वयापरलय जयाऊ शकतय

१जनी

पाशसटकची बादली

कचऱ‍ाचा डबा महिन वापरली जाऊ शकत.

२

३

27

उपकरम २ · जन‍ा वहीच‍ा न वापरलल‍ा पानाापासन नवीन वही बनवा. · जन‍ा कपडााच‍ा तकडाापासन उशीच कवहर आणि पा‍पसिी बनवा. पाशसटकच‍ा बाटल‍ा बागकामासाठी वापरल‍ा जाऊ शकतात.

पाणसटक बाटल‍ााचा बागसाठी वापर आणि कापडाच तकड वापरन कलल‍ा णपशव‍ा व पा‍पसिी

· कचऱयाचय पयनचभाकरीकरण पनचणकीकरि ह टाकाऊ सामगरीपासन नवीन सामगरी व इतर उतपादन त‍ार करण‍ाची परणक‍ा आह. पनचणकीकरि हा

कचरा कमी करण‍ाचा मान‍तापरापत परकार आह. ‍ात कचरा वगळा करि, त‍ाच साकलन करि, व त‍ापासन नवीन उतपादन करन आणि परभावीपि त‍ाच णवपिन करि, ‍ाचा समावश हातो. ‍ामध‍ अशा सामगरीचा वापर होतो, जी अन‍था टाकन णदली जात.

आधणनक कचरा व‍वसथापन ‍ोजनचा हा मलभत भाग आह. ‍ामळ कचऱ‍ाचा बराच भाग लरनडणफल णकवा जवलन सणवधत जाण‍ापासन वाचतो. कचरा व त‍ाच वगवीकरि त‍ाच‍ा उगमसथानीच वगळ कल तरच कचऱ‍ाचा पनचणकीकरि शक‍ आह.

पयनचभाकरीकरण करणयाजोगी सयामगी

उपकरम ३

· हसतणनणमणती कागद उदोगाला भट दा.

कागदी कचरा साकलन

कागदाच बारीक तकड करन रसा‍नान सवचछ करि

लगदा त‍ार करिणवतरि

कागद उतपादनासाठी लगदाचा वापर

वापर

कागद वगवीकरि

कयागद पयनचभाकरीकरण परणकरया

कागदी कचरा

आकती २.७ ः कयागद पयनचभाकरीकरण

28

कयागद वा‍ा गलला कागद कचऱ‍ामधन पनपराणपत करि आणि त‍ापासन नवीन कागद उतपादन बनवि. हाचा कागद

पनचणकीकरि परणक‍त समावश होतो. घरगती कागद व पठा ह घरगती कचऱ‍ाचा दसरा सवायत मोठा घटक आह. कागद पनचणकीकरि मोठा परमािात कल जात. ‍ामळ लाकड आणि ऊजाण ‍ााची मागिी कमी होत.

कयाच काच ही एक पनचणकीकरि करण‍ाजोगी सामगरी आह. तटलल‍ा काचच पनचणकीकरि कल‍ान त‍ापासन होिार धोक कमी होतात. काचच‍ा रागाानसार वगवीकरि करन पनचणकीकरि कल‍ास त‍ाच आणथणक मल‍ णमळत.

कयाच पयनचभाकरीकरण परणकरया

काच कचरा

काचची नवीन उतपादनकाचच‍ा उतपादनााचा वापर

काचच साकलनरागाानसार काचच वगवीकरि

काचचा चरा करन णवतळवि

आकती २.८ ः कयाच पयनचभाकरीकरण

धयातधात बऱ‍ाच परकार वापरल जाऊ शकतात. धाताचा वापर औदोणगक हतासाठी आणि घरगती वसतासाठी दखील कला

जातो. धात पनचणकीकरिबददल चाागली गोष महिज, त‍ाच वारावार पनणचकीकरि करता ‍त. सवणसामान‍ पनचणकीकरि करण‍ा‍ोग‍ धातामध‍ अरल‍णमणनअम आणि लोह ‍ााचा समावश आह.

धयात पयनचभाकरीकरण परणकरया

धात गोळा करि व त‍ाची परकारानसार कमवारी लावि धातच लहान तकड करि

धात णवतळवि व त‍ाच शद धीकरि करि

धातची नवीन उतपादन धातच‍ा उतपादनााचा वापर

धात कचरा

आकती २.९ ः धयात पयनचभाकरीकरण

29

पयाससटक

आधणनक जगात वापरल‍ा जािाऱ‍ा सवायत लोकणपर‍ आणि महतवपिण साणहत‍ाापकी एक महिज पाशसटक हो‍. तथाणप, त‍ाची लोकणपर‍ता परचाड समस‍चा एक भाग आह आणि पाशसटकच पनचणकीकरि करण‍ाच एक कारि आह. पाशसटक फकन पषठी‍ व जली‍ प‍ाणवरि परदणरत करण‍ाऐवजी आपि त‍ाचा पनवाणपर व पनचणकीकरि कर शकतो. कचऱ‍ामधन णकवा सकप पाशसटकपासन पनहा पाशसटक णमळवि व त‍ावर परणक‍ा करन उप‍ोगी उतपादन बनवि महिज पाशसटक पनचणकीकरि हो‍.

उपकरम ४

आपल‍ा घरात उतपनन होिाऱ‍ा कचऱ‍ाच‍ा परत‍क वसतच परीकि करा. त कोठन आल आह आणि शवटी कोठ जािार त शोधा.

कबाडीवाला, कचरावचक व सथाणनक पनचणकीकरि करिारा ‍ााची मलाखत घ‍ा. कचऱ‍ाचा सागरह कसा कला जातो, कोिता कचरा सवीकारला जात नाही व का, ‍ासारख‍ा मदाावर आधाररत मलाखतीसाठी परनावली त‍ार करा.

पयाणसटक पयनचभाकरीकरण परणकरया

पाणसटक कचरा वाहतकपाणसटक साठवि आणि वगवीकरि

पाणसटकच छोट तकड करि व छोट गोळ करि

पाणसटकची नवीन उतपादन वापर

पाणसटक कचरा

आकती २.१० ः पयासटीक पयनचभाकरीकरण

उपकरम ५

आपल‍ा खरदीच‍ा सव‍ीच परीकि करा. पनवाणपर होिाऱ‍ा वसताची ‍ादी त‍ार करा.

कपोससटग

सणद‍ कचऱ‍ाच पनचणकीकरि करण‍ाचा एक सोपा मागण महिज कपोशसटाग. ऑशकसजनच‍ा उपशसथतीत ओल‍ा सणद‍ पदाथायच जणवक णवघटन होत. ‍ामळ सव‍ापाकघरातील कचरा खतात रपाातररत कला जातो.

30

तकतया २.७ ः आपलया कचरया कपोसटमधय बदलणयासयाठी सोपी पद धती.

१ कचरया वयगळया करया.

कटनर १ - सव‍ापाकघरातील कचरा, भाज‍ा व फळााची साल, वा‍ा गलल अनन इ. कटनर २ - वाळलल‍ा पानाासारख कोरड सणद‍ पदाथण, भससा, वतणमानपत भाग, परकणजाग साणहत‍ इ.

२ कपोससटगची जयागया ठरवया.

सव‍ापाकघर, बालकनी, टरस णकवा छपपर इ.

३कपोससटग णबन तयार

करया.

बादली, सामान‍ डसटणबन णकवा कडी घ‍ा / णनवडा. कटनरला वगवगळा सतराावर ४-५ णछद पाडा, जिकरन थोडीशी हवा सहजतन ‍ऊ शकल. कोितीही गळती टाळण‍ासाठी आपल‍ा कटनरच‍ा खाली एक वतणमानपत णकवा टट ठवा.

४कपोससटग

परणकरया सयर करया.

ओलाव‍ाचा समतोल राखण‍ासाठी डब‍ात सणद‍ कोरडा व ओल‍ा कचऱ‍ाच एकावर एक थर बनवा. परणक‍ा वगवान करण‍ासाठी बाजारात णमळिार कपोसटच णवरजि टाका.

५कपोसट

णबनची णनगया रयाखया.

कचऱ‍ाचा असमतोल झाल‍ान दगयध ‍ऊ लागल‍ास वाळलली पान णकवा वतणमानपत ‍ााच परमाि वाढवा अथवा कपोसट णबन णछद वाढवा. जर कपोसट खप कोरड झाल असल तर थोड पािी णशापडा. दर ५ णदवसाानातर वा‍णवजनासाठी कचरा वरन खाली उलटा करा.

गयाडळ खत (Vermi Composting)

सकी पान

गााडळ

जाड वाळ

णवटााच तकड

सव‍ापाकघरातील कचरा

शि

गााडळााच‍ा णवणवध परजातीचा वापर करन सणद‍ कचऱ‍ाच कमपोसट खतात रपाातर करण‍ाची परणक‍ा महिज गााडळखत-‘वमवी कमपोणसटाग’ हो‍. गााडळाची णवषठा कपोसटला पोरक तततवाानी भरपर समदध करत. आ‍सणन‍ा फणटडा, फरणटमा इलागटा ‍ा सवणत वापरल‍ा जािाऱ‍ा गााडळाच‍ा जाती आहत.

· कचऱयापयासन ऊजयाभा णनणमभाती

णवनाऑणकसजन णवघटन

‍ा पदधतीत ऑणकसजनणशवा‍ कचऱ‍ाच णवघटन होत व बा‍ोगरस त‍ार होतो. त‍ापासन ऊजाण णमळत व आणथणक फा‍द होतात. बा‍ोगरसच‍ा तळातील गाळ हा खत महिन वापरतात.

ररफयजड णडरयाइवह ड फयएल (आरडीएफ)

जवहा घन कचऱ‍ात जवलनशील पदाथण मोठा परमािात असतात तवहा त इाधन महिन वापरता ‍ऊ शकतात. ज‍ा कचऱ‍ात कागद, पाणसटक, चामड इ. असत तो कचरा आरडीएफ बनवण‍ासाठी उप‍कत असतो. शतातील कचरा कााडी कोळसा करण‍ासाठी वापरला जाऊ शकतो.

· इनणसनरयशन

इनणसनरशन ह कचरा व‍वसथापन परणक‍मधील एक तात‍जान आह, ज‍ामध‍ कचऱ‍ाच उचच तापमानाला जवलन

31

होत. इनणसनरशन परिालीमध‍ कचऱ‍ापासन ऊजाण णनमाणि कली जात. ही ऊजाण वापरन वीजणनणमणती कली जाऊ शकत. परभावी परदरि णन‍ाति उपा‍‍ोजना नसल‍ास इनणसनरशन परणक‍त णवणवध परदरक णनमाणि होतात.

लडणफल – ४ ‘आर’ ततव पाळल‍ानारतही जो कचरा उरतो, त‍ा कचऱ‍ाची णवलहवाट लडणफलमध‍ लावतात. लडणफल ही एक अणभ‍ााणतकी सणवधा आह. ज‍ात महानगरपाणलकच‍ा घन कचऱ‍ाची णवलहवाट लावतात. ही रचना प‍ाणवरि व सावणजणनक आरोग‍ावर होिार पररिाम कमी होण‍ासाठी का‍ाणशनवत कली जात. ‍थ घन कचऱ‍ाची काळजीपवणक व णनदजणशत कलल‍ा पद धतीन णवलहवाट लावतात.

घन कचऱयाचया परवयास

घन कचऱ‍ाच‍ा चाागल‍ा व‍वसथापनासाठी परत‍क नागररकान कचऱ‍ाच जीवनचक महिजच घन कचऱ‍ाचा साकलन करण‍ापासन त णवलहवाट लावण‍ाप‍यतचा परवास समजन घतला पाणहज. ‍ामळ कचऱ‍ाचा प‍ाणवरिावर, लोकाावर आणि अथणव‍वसथवर होिारा पररिाम कमी होण‍ास मदत होत.

भारतातील कचऱ‍ाच‍ा उततम व‍वसथापनासाठी कदी‍ प‍ाणवरि, वन व हवामानबदल माताल‍ादार णदलल नगरपाणलका घनकचरा व‍वसथापन णन‍म (२०००) ह मख‍ मागणदशणक सोत आहत. २०१६ मध‍ प‍ाणवरि माताल‍ान घन कचरा व‍वसथापन णन‍मात सधारिा कली.

तयमहयालया मयाहीत आहय कया?

रसत आणि णवटा बनणवण‍ासाठी औणषिक ऊजाण कदातन त‍ार होिारी राख णसमटचा प‍ाण‍ महिन वापरली जात.

घन कचरया ववस‍यापन कयादया, २०१६ ची ठळक वणशषटय

१) कोित‍ाही व‍कतीन कचरा रसत‍ावर सावणजणनक णठकािी णकवा बाहरील पररसरात, गटारात, पाण‍ात टाक न‍, जाळ न‍, पर न‍.

२) कचरा उतपनन करिाऱ‍ान कचरा गोळा करिाऱ‍ाला शलक दाव. कचरा वगवीकरि न कल‍ास व घाि कल‍ास जागवर दाड दावा लागल.

३) सवण हॉटलस आणि रसटॉराटसमध‍ जव णवघटनशील कचरा वगळा करावा आणि साकलनाची एक परिाली सथाणपत करावी णकवा खादाचा कचरा कपोशसटाग / बा‍ोणमथनशन वापरला जाईल, ह सणनशचत करण‍ासाठी सथाणनक सासथाानी त‍ार कलली परिाली णनशचत करावी.

४) परत‍क पथणवकत‍ान त‍ार कलला कचरा साठवण‍ासाठी ‍ोग‍ डब ठवावत. जस की एकदा वापरन टाकन णदलल‍ा बशा, कप, उरलल अनन इत‍ादी. कचऱ‍ाच‍ा साठविीसाठी सथाणनक पराणधकरिादार सणचत कल‍ानसार कचरा साठवण‍ाच डपो णकवा डब अथवा वाहन ‍ााचा वापर करावा.

उपकरम ६घन कचरा व‍वसथापनाशी साबाणधत खालील गोषटीबाबत http://cpcb.nic.in वबसाइटवरन वाचा.

१. पाणसटक कचरा व‍वसथापन

२. ई-कचरा व‍वसथापन

३. बााधकाम व इमारत पाडकाम कचरा व‍वसथापन

४. जव वदकी‍ कचरा व‍वसथापन

महयारयाषटयातील पयाससटकवरील बदीमहाराषट सरकारन २३ माचण २०१८ पासन पाशसटक परदरि रोखण‍ासाठी पाशसटकवरील बादीची अामलबजाविी सर कली. शहरी व गरामीि नागरी सासथा, णजलहाणधकारी, वन अणधकारी, पोलीस अणधकारी आणि महाराषट परदरि णन‍ाति माडळाच‍ा अणधकाऱ‍ााना बादीची अामलबजाविी करण‍ास व का‍दशीर कारवाई करण‍ाच अणधकार दण‍ात आल आहत. ‍ा बादीच उलाघन कल‍ाबददल दाड ` ५००० (परथम गनहा), ` १०,००० (दसऱ‍ाादा) आणि ` २५,००० (णतसऱ‍ा वळी) पासन तीन मणहन‍ााच‍ा तरगवासही होतो.

32

बदी घयातलयलया वसत · पाणसटक णपशव‍ा (५० मा‍कॉनपका कमी

जाडीच‍ा) · वापरन फकन/टाकन दण‍ात ‍िार पाणसटक पल,

चमच, कप, बशा इ. · वापरन टाकन दण‍ात ‍िार थमाणकोल, बशा, डब,

कप, पल, सशोभनासाठी करण‍ाच‍ा वसत इ. · वषटनासाठी व उतपादन साठवण‍ासाठी वापरण‍ात

‍िार पाणसटक

बदी नसलयलया वसत · PET बाटल‍ा (> ५०० णम.ली.) · औरध, शती व घनकचरा साठवण‍ासाठीच

पाणसटक · रोपवाणटकसाठी वापरण‍ात ‍िाऱ‍ा णपशव‍ा व

गाडाळी · अननपदाथायसाठी वापरलल ५० मा‍कॉनपका जासत

जाडीच परथम दजाणच पाणसटक · दधासाठी वापरण‍ात ‍िाऱ‍ा णपशव‍ा (५०

मा‍कॉनपका जासत जाडीच‍ा)

तयमहयालया मयाहीत आहय कया?

(छोटा शहराासाठी कचरा व‍वसथापन परणतमान)

महाराषटातील णसाधदगण णजलहातील वगलाण ह एक शहर आह, ज आपल‍ा कचऱ‍ापासन महसल णमळणवत.

राज‍ शासनान हररत पढाकारासाठी वगलाण शहराला वसाधरा परसकार, २०१७ परदान कला आणि सवचछ भारत अणभ‍ानााातगणत १०० टक घनकचरा

व‍वसथापनासाठी ‍शसवी परणतमान महिन ‍ा शहराच नाव घोणरत कल.

वगलाण ‍थ उगमाच‍ा णठकािीच ९५% टक कचरा वगळा कला जातो.

वगलाण ह लडणफलच कचरा व‍वसथापन उदानात रपाातर करिार एकमव शहर आह, ज‍ास सवचछ रयारत कचरया उदयान महटल जात. ‍ा उदानात आता बा‍ोगरस पााट, णबकट बनणविार ‍णनट, वगवीकरि णवभाग आणि पाशसटक कशर ‍णनट आहत. ‍ामध‍ फळझाड आणि सणद‍ शतीदखील आह. कचरा व‍वसथापनाची जागा ही आरोग‍दा‍ी व पववीपरमाि णदसावी अशी कलपना होती.

सरयावयासयाठी जनभाल कयाभा

१. तमच‍ा घरापासन त तमच‍ा भागात तो कचरा णजथ जातो. तथप‍यतचा सक‍ा कचऱ‍ाचा परवास, णलहन काढा

२. पाशसटक आणि ई-कचरा ‍ााच‍ा पनचणकीकरिाच णन‍म णलहा.

३. धवनी परदरिाच सोत कोित आहत? त कमी करण‍ाच उपा‍ सपष करा .

४. जागणतक तापमानवाढ महिज का‍? ती कमी करण‍ासाठी तमही का‍ कर शकता?

५. भारतातील महानगराातील हवा परदरिाच सोत कोित? उदाहरिाासह सपष करा.

६. हवामान बदलाच पररिाम सपषट करा.

७. जीवाम इाधनाच‍ा वापराबाबतच‍ा समस‍ा सपषट करा.

८. शतीसाठी वापरली जािारी खत व त‍ााच पररिाम सपषट करा.

** ** ** **** ** ** **

33

३. शयाशवत णवकयास

३.१ शयाशवत णवकयासयाची गरज

३.२ शयाशवत णवकयासयाची धय य

३.३ शयाशवत णवकयासयाची आवहयानय

३.४ शयाशवत शयती

३.५ शयाशवत णवकयासयात वकतीची, समयदयायाची व शयासनयाची रणमकया

आपल‍ा करमिकीसाठी आपि जागल, पवणत, नदा, समद, वन‍जीव असलल‍ा णठकािी जातो व णनसगाणचा आनाद घतो! पि आपल‍ा पढील णपढााच का‍? तसदधा असाच णनसगाणचा आनाद घऊ शकतील का, असा णवचार आपि कला पाणहज. शयाशवत णवकयास महणजय असया णवकयास जो सधयाचया णपढीतील गरजयाची पतभातया करतयानया रयावी णपढीतील गरजयाचया कषमतयलया धककया न पोहोचवतया ककलयलया णवकयास हो. आपल‍ा आणथणक, प‍ाणवरिी‍ व सामाणजक अशा सवण गरजा, आजच‍ा णपढीच‍ा व भावी णपढााच‍ाही पिण वहाव‍ात व त‍ााच‍ात समतोल साधला जावा हच शावत णवकासाच ध‍‍ आह.

३.१ शयाशवत णवकयासयाची गरज

पररसासथतन णमळिाऱ‍ा गोषटीची कमता णवचारात घऊन जीवनमान उाचावि महिज शावतता! पथवीवरील नसणगणक सासाधन जर आपि जतन कली, त‍ााची णनगा राखली व सावधणन कल, तर प‍ाणवरिी‍ परणक‍ा सरळीतपि चालतील. उदोगाासाठी लागिारा कचचा माल, अनन, पािी, इाधन, चारा ‍ा सवण गोषटी णनसगाणतनच णमळतात. णवकास परणक‍तन णनमाणि झालला कचराही णनसगण शोरन घतो. अशा परकार णनसगण हा आपल‍ासाठी सोत व शोरक महिन काम करतो.

शावत णवकासाचा मागण आपल‍ाला आणथणक परगतीकड घऊन जाईल. जर त‍ातील आणथणक फा‍दााच सवायना समान वाटप झाल, तर समाजातील गरीब व शरीमात ‍ााच‍ातील दरी कमी होईल.

आज आपि आजबाजची पररणसथती पाणहली, तर

आपल‍ाला अस णदसत की, लोकसाख‍त वाढ झाल‍ामळ नसणगणक सासाधन अम‍ाणदपि वापरली जात आहत. ‍ाच कारि महिज वाढत‍ा लोकसाख‍च‍ा गरजा व मागण‍ा हो‍. शहरातील लोकााची आणथणक णसथती जशी सधारली, तशी त‍ााची खरदी करण‍ाची कमता वाढली, त‍ामळ लोक इलकटटॉणनक वसत, धात व पाणसटकच‍ा वसताची खरदी कर लागल. ‍ामळ उपभोकतावाद वाढला.

तात‍जानातील परगती, जागणतकीकरि, झपाटान बदलिारी जीवनशली, सहज णमळिाऱ‍ा चनीच‍ा वसत आणि उपभोकतावाद ‍ामळ नसणगणक सासाधन वगान कमी होत आहत व प‍ाणवरिाचा ऱहास होत आह.

३.२ शयाशवत णवकयासयाची धय य -

शावत णवकासाची ही ध‍‍ महिज १७ जागणतक ध‍‍ााचा सागरह आह. सवायना चाागल व शावत भणवष‍ णमळाव ‍ासाठी त‍ार कलली ही रपररा आह. २०१५ मध‍ सा‍कत राषटटसाघाच‍ा सवणसाधारि सभत ही ध‍‍ णनशचत कली गली. २०३० प‍यत ही ध‍‍ साध‍ करण‍ाच उद णदषट ठरवल गल.

धय १सवण परकारच‍ा व सवण णठकािच‍ा गररबीच णनमणलन करि.

धय २भक णमटणवि, अनन सरका साधन, सधाररत पोरि आहार उपलबध करन दि व नसणगणक शावत शतीला पराधान‍ दि.

धय ३आरोग‍पिण जीवन सणनशचत करि व सवण व‍ोगटाातील नागररकााच कल‍ाि साधि.

34

धय ४सवण समावशक व गिवततापिण णशकि उपलबध करि. सवायना णनरातर णशकिाच‍ा साधी उपलबध करन दि.

धय ५

णलाग समानता व मणहलााच आणि मलीच सकमीकरि व सबलीकरि साधि.

धय ६पािी व सवचछतच‍ा सासाधनााची उपलबधतता सणनशचत करि व त‍ाच शावत व‍वसथापन करि.

धय ७सवायना परवडिारी, णववासाहण, शावत अाणि आधणनक ऊजाण साधन उपलबध करन दि.

धय ८

शावत सवणसमावशक, आणथणक वाढीला चालना दि व सवायना पिणवळ उतपादक व चाागला रोजगार उपलबध करन दि.

धय ९

पा‍ाभत सो‍ीसणवधााची णनणमणती करि. सवणसमावशक व शावत औदोणगकीकरि करि आणि कलपकतला वाव दि.

धय १०

णवणवध दशाामधील व दशाातगणत असमानता दर करि.

धय ११

शहर व मानवी वसत‍ा अणधक समावशक, सरणकत, लवचीक व शावत करि.

धय १२उतपादन व उपभोगाच‍ा पद धती शावत रपात आिि.

धय १३

हवामान बदल व त‍ाच‍ा दषपररिामााना रोखण‍ासाठी तवररत उपा‍‍ोजना करि.

धय १४

महासागर व समदााच सावधणन करि तसच त‍ााच‍ाशी साबाणधत सासाधनााचा शावतपि वापर करि.

धय १५

भपषठी‍ पररसासथचा शावत पद धतीन वापर करि, वनााच शावत व‍वसथापन करि, जणमनीच वाळवाटीकरि राखि, जणमनीचा ऱहास थााबणवि व जव णवणवधतची हानी रोखि.

35

धय १६शावत णवकासासाठी शााततापिण व सवणसमावशक समाजव‍वसथााना परोतसाहन दि. कािालाही न‍ा‍ णमळवन दण‍ासाठी अडचि ‍ऊ न‍ ‍ासाठी पररिामकारक, जबाबदार व सवणसमावशक सासथााची सवण सतराावर उभारिी करि.

धय १७शावत णवकासासाठी जागणतक भागीदारी णनमाणि वहावी ‍ासाठी अमालबजाविीची साधन णवकणसत करि.

उपकरम १

शावत णवकासाची उद णदषट १ त १७ साध‍ करण‍ासाठीच‍ा परत‍की कमीतकमी २ उपा‍‍ोजना णलहा.

३.३ शयाशवत णवकयासयापयढील आवहयानय

१) लोकसखया वयाढ

जसजशी जगाची लोकसाख‍ा वाढत आह, तसतस उपलबध असिाऱ‍ा नसणगणक सासाधनावर ताि ‍तो. आज जगाची लोकसाख‍ा अादाज ७.७ अबज आह व भारताची लोकसाख‍ा अादाज १.३२ अबज आह. इतक‍ा मोठा लोकसाख‍कडन ज‍ा वगान आज ह नसणगणक सोत वापरल जात आहत त पाहता ह सोत फार काळाप‍यत णटक शकिार नाहीत.

२) नसणगभाक ससयाधनयाचय शोषण

औदोणगक सतरावरील नसणगणक साधनााच शोरि ह १९ व‍ा शतकापासन सर झाल. लाकड, कोळसा, धात, तल, नसणगणक वा‍, जणमनीखालील खणनज, पािी आणि अशी अनक सासाधन औदोणगक व व‍ावसाण‍क उप‍ोगासाठी, साधनााची परगती आणि णवकास, राहिीमानातील बदल ‍ामळ

का‍ाणल‍, घर, उदोग व शती ‍ा सवण णठकािी णनरणनराळा उपकरिााचा वापर होऊ लागला. ‍ामळ अथाणत नसणगणक सासाधनााचा अणतवापर होऊ लागला. हा अणतवापर कमी करि ह एक आवहान आह.

३) गररबी

अणवकणसत व णवकसनशील दशात गररबी ह एक मोठ आवहान आह. शावत णवकास करताना गरीब व वाणचत लोकााच‍ा मलभत गरजाही लकात घतल‍ा पाणहजत. कारि चाागल आ‍ष‍ जगण‍ाची इचछा व आकााका त‍ाानाही असत.

४) नसणगभाक ससयाधनयाचय असमयान णवतरण

णवकणसत दशाातील लोकााचा नसणगणक सासाधनााचा दरडोई वापर हा णवकसनशील दशातील लोकााच‍ा वापरापका ५० पटीन अणधक आह. एकटा अमररकची लोकसाख‍ा जगाच‍ा लोकसाख‍च‍ा फकत ४% आह. तरी त जगातील सासाधनाापकी २५% सासाधन वापरतात.

दशाातगणत पाण‍ाच‍ा वापराबाबतही असमानता णदसन ‍त. जवहा मोठी धरि बााधली जातात तवहा जागलाच मोठ पट ट व लोकााची शतजमीन वापरली जात. त‍ााचा उदरणनवाणह ‍ा शतजणमनीवर अवलाबन असतो. धरिाामळ ‍ा लोकााना इतरत णवसथाणपत वहाव लागत.

५) उपरोकतयावयाद

वाढत जािाऱ‍ा अथणव‍वसथत लोकााची खरदी करण‍ाची कमता वाढत. ‍ामळ चनीच‍ा अनक वसत खरदी करण‍ात वाढ झाली. तसच वगवगळा परकारच‍ा इलकटटॉणनक, पाणसटक व धातच‍ा वसताच उतपादन हा बाजारातील एक आकरणिाचा मोठा सोत बनला.

36

ऊजाणसाधन उदाहरिाथण सौरऊजाण, गोबर गरस व पवनऊजाण अशा उपकरिाावर सवलत दावी लागल. पजणन‍ साकलनासाठी (Rainwater Harvesting) सवलत दावी लागल. शावत णवकासाची उद दीषट साध‍ करण‍ासाठी शासनान ‍ोजनााची अामलबजाविी करावी.

३.४ शयाशवत शयती

पररसासथा व मानवी आरोग‍ ‍ााची हानी न करता अननधान‍ णपकवि महिज शावत शती हो‍. ‍ाच जवभौणतक, आणथणक, सामाणजक व प‍ाणवरिी‍ अस अनक पल आहत.

· शतीतील काम करताना णपकााच‍ा उतपादनावर दरगामी पररिाम होऊ न‍.

· शतकऱ‍ाानी आव‍क ती जणवक खत व जणवक कीटकनाशक शतामध‍ वापरावीत. आणि उपलबध सासाधनााच व‍वसथापन कराव.

· शतीमध‍ नसणगणक सासाधन, जस पािी व जमीन ‍ााचा काळजीपवणक वापर करावा.

· शावत शतीकड जा‍च ध‍‍ असल तर रासा‍णनक शतीकडन सणद‍ शतीकड हळहळ वळाव लागल.

सणरि शयती

सणद‍ शती ही एक परिाली आह, ज‍ात रासा‍णनक खत, कीटकनाशक व अणतपोरक पशखाद इत‍ादी पदाथण वापरल जात नाहीत.

सणद‍ शतीमध‍ आधणनक ‍जान व पारापररक पदधती, जस की पीक बदल, णमशर पीक, णमशर शती, हररतखत, जणवक खत, जणवक कीटकनाशक इत‍ादीचा वापर कला जातो.

सदी‍ शती खालील तततवाावर अवलाबन असत.

· शतीमध‍ णनसगण हा आदशण मानतात, कारि णनसगाणत जररीपरतच नसणगणक सोत वापरल जातात.

· मदा ही णजवात परिाली आह, णतच‍ात रसा‍न टाक न‍त.

शावत णवकासाच‍ा मागाणन जा‍च असल, तर लोकााना त‍ााची जीवनशली बदलावी लागल आणि कमी सासाधनााचा वापर करावा लागल. परत‍कात लोक अस करण‍ास नाखश असतात. शावत णवकासापढील ह एक मोठ आवहान आह.

६) णशकषण, बयरोजगयारी

अणशणकतता ह शावत णवकासापढील मोठ आवहान आह. गरीब लोक त‍ााच‍ा मलााना णशकि दऊ शकत नाहीत. गिवततापिण णशकि नसल‍ामळ त‍ााना चाागला रोजगार णमळत नाही. ह दषट चक चाल राहत. दशातील लोकसाख‍ा वाढ ह एक बरोजगारीच एक कारि आह.

७) जयागरकतया

पथवीवरच नसणगणक सोत म‍ाणणदत आहत. तसच अपननणवीकरिी‍ सोत एकदा वापरन सापल की पनहा णनमाणि होिार नाहीत, ‍ाची सामान‍ मािसााना जािीव नसत. महिनच ‍ा सोतााचा ‍ोग‍ का‍णकम वापर झाला पाणहज. वसताची खरदी करण‍ापववी लोकाानी सवतःची खरी गरज लकात घतली पाणहज.

८) शयासकी धोरण

शावत णवकासाची उद णदषट साध‍ करण‍ासाठी सरकारला काही कठोर णनिण‍ घ‍ाव लागतील व णवणवध ‍ोजनााची अामलबजाविी करावी लागल. वसताच उतपादन करताना त‍ााची प‍ाणवरिी‍ मल‍ लकात घऊन सवण वसताच‍ा णकमतीची पनरणचना करावी लागल. त‍ाचपरमाि अपारापररक

37

· मदत असलली सणद‍ खत ही णतची सपीकता वाढवतात, महिन कोित‍ाही पररणसथतीत त‍ााच रकि कराव व जतन कराव.

सयणरि शयतीची मलतततवय · पीक पद धती १) णमशर शती २) णमशर णपक ३) पीक फरबदल · जणवक खत · जणवक कीडनाशक · एकाणतमक कीड व‍वसथापन

पीक पद धती

१) णमशर शयती

शतीत एकणततपि पीक, गर, कोबडा, मास इत‍ादीची पदास करि महिज णमशर शती हो‍. ‍ाच फा‍द खालीलपरमाि- · वगवगळा ॠतामध‍ दखील हमखास उतपनन

णमळण‍ाची शक‍ता असत. · सासाधनााचा चाागल‍ा तऱहन वापर होतो. · णकडीवर, तिाावर व रोगाावर चाागल‍ा परकार णन‍ाति

राहत. · छोटा शतकऱ‍ाासाठी ही ‍ोग‍ पद धत आह.

२) णमशर णपकक

‍ा पद धतीमध णवणवध णपक एकाच शतात घतली जातात. ही णमशर णपक एकमकााना फा‍दशीर ठरतील अशा पद धतीन घतली जातात. उदाहरिाथण कापसाच‍ा णपकामध तर परतात. हवतील नत तरीमळ मातीत णसथर कला जातो व तो दोनही णपकााना वापरता ‍तो.

णमशर पीक पद धतीच फा‍द अस आहत. · पीक पिणपि हातन जाण‍ाचा धोका कमी होतो. · कीड व रोगाावर णन‍ाति होत. · ति णन‍ाति होत. · मातीची धप होण‍ापासन सारकि होत.

· मातीची सपीकता सधारत.

उपकरम २

एका शतकऱ‍ाची मलाखत घऊन तो वापरत असलल‍ा णमशर णपकााची माणहती कारिाासणहत णमळवा.

३) पीक फकरबदल

एकदल णपक त‍ाच णठकािी पनहा पनहा घतल‍ान जणमनीतील पोरकदव‍ कमी होतात. पीक फरबदल पद धतीत णवणवध णपक एकाच णठकािी घतात.

पीक फकरबदलयाचय खयालील फयादय आहयत -

· पोरक दव‍ााचा समतोल साधला जातो.

· मातीची रचना व सपीकता वाढत.

· इतर खतााची आव‍कता कमी होत.

· णकडीची वाढ कमी होत.

· जणमनीतन सतत उतपादन घता ‍त.

जणवक खतय -

जणवक खत महिज जणवक घटक, ज‍ााच‍ामळ मातीतील पोरकता वाढत. ‍ामध‍ रसा‍नााच‍ा एवजी सकमजीवािाचा वापर करन मातीतील पोरक दव‍ वाढतात. जणवक खताामळ परदरि होत नाही. महिन ती प‍ाणवरिपरक आहत.

जणवक खतयाचय फयादय खयालीलपरमयाणय -

* मातीचा पोत व णपकााच उतपादन सधारत.

* रोगकारक जाताना वाढ दत नाहीत.

* कमी णकमतीची व प‍ाणवरिपरक असतात.

* प‍ाणवरिाच परदरि होत नाही.

रा‍झोणब‍म, अझोटोबरकटर, अझोसपा‍ररलम, फॉसफट णवरघळविार जीवाि व मा‍कोरा‍झा ही सवण जणवक खत बाजारात उपलबध आहत.

· जणवक कीडनयाशकक : ही जणवक कीडनाशक परािी, वनसपती, जीवाि णकवा काही खणनज, अशा नसणगणक साधनाापासन बनवली जातात.

38

भारतात कडणलाबाच‍ा झाडापासन बनवलल अनक परकार महिजच गाभा, पान व णब‍ा ‍ााच अकक ह जणवक कीडनाशक महिन वापरल जातात. काही शतकरी तळस, पणदना, झड, गवती चहा ‍ाापासन बनवलली कीडनाशक वापरतात.

जणवक कीडनयाशकयाचय फयादय पयढीलपरमयाणय आहयत. · रासा‍णनक कीडनाशकाापका ही कीडनाशक कमी

णवरारी आहत. · ज‍ा णकडीसाठी ही कीडनाशक बनवली आहत,

त‍ावरच ही पररिाम करतात, तर रासा‍णनक कीडनाशकााचा पररिाम पकी, कीटक व ससतन परािी ‍ाावरही होतो.

· ही कीडनाशक कमी परमािात वापरनही परभावी ठरतात. ‍ााच लवकर णवघटन होत व परदरिही होत नाही.

जनयकी सयधयाररत णपककजनकी‍ सधाररत णपक ही अशा तात‍जानाचा वापर

करन त‍ार कलली आहत, ज‍ात वनसपतीच‍ा जनक साच‍ामध‍ णवणशषट जनकाचा समावश कला जातो. नातर ही वनसपती ऊती सावधणन पद धतीन वाढवली जात. णवणशषट जनकाचा समावश असलल‍ा ‍ा वनसपती उप‍ोगी असतात. कारि काही कीटक व रोग ‍ााना त‍ा परणतकार करतात. ‍ामळ रासा‍णनक कीटकनाशकााचा वापर बऱ‍ाच अाशी कमी होतो. तथाणप जनकी‍ सधाररत णपकााच काही तोटही आहत, ज‍ााचा णवचार त वापरताना कला गला पाणहज.

तयमहयालया हय मयाहीत आहय कया?

कापस ह तातम‍ णपकाामधील एक मोठ जागणतक महततवाच पीक आह. भारतात १६२ परजातीच कीटक कापसाच‍ा वगवगळा टपप‍ाावर हला करतात. ‍ाापकी बोड आळा ‍ा कापसाच सवायत जासत नकसान करिाऱ‍ा आहत. गल‍ा १५ वरायतील कापसाच‍ा णपकाच वारावार व णन‍णमतपि होिार नकसान ह बोड आळीमळच आह. जरी ‍ा णकडीमळ होिार नकसान कमी करण‍ासाठी वगवगळी कीटकनाशक वापरली जातात, तरी त‍ा णठकािी वगळा गाभीर समस‍ा णनमाणि होतात, जस कीटकनाशकााना परणतबाध होि, दय‍म कीटकााच पनणपरकटीकरि, कीटकनाशकाच‍ा अणत वापरामळ

प‍ाणवरिाच परदरि होि इत‍ादी. ‍ा पावणभमीवर पववी ज‍ा दशाा मध‍ बी.टी. कापस वापरला गला, तथ तो उप‍ोगी ठरला आह.

बी. टी. कयापस महणजय कया?

बी.टी. ह मातीमधील जीवाि बरणसलस थरराणजएशनसस च लघरप आह. हा जीवाि एनडोटॉशकसन नावाची परणथन त‍ार करतो. ही परणथन काही कीटकाासाठी अणतश‍ णवरारी असतात. ही परणथन अळााच‍ा आतडातील एणपथणलम नावाच‍ा ऊतीवर णक‍ा करन अळााना मारतात . जवहा ह जनक कापसाच‍ा झाडात घातल जात, त‍ा वळी त णवरारी परणथन त‍ार करत आणि कीटकाचा नाश करत.

‍ाचा महततवाचा फा‍दा असा, की कीटकनाशक न वापरता णपकााच रकि करता ‍त. तसच ‍ामळ कापस उतपादकााना बोड आळीच व‍वसथापन करण‍ासाठी नवीन साधन णमळाल आह. ‍ाणशवा‍ अनक थट फा‍द पि झाल आहत. जस कीटकनाशकााचा कमी वापर, सधाररत पीक व‍वसथापन, वाढलल उतपनन आणि नफा, णकडीचा परभाव आलल‍ा भागात कापस लावण‍ाची साधी इत‍ादी.

एकयाणतमक कीड ववस‍यापन -

एकाणतमक कीड णन‍ातिाच‍ा ‍ा पद धतीची वणशषट पढीलपरमाि आहत -

‍ा पद धतीमध णकडीचा ना‍नाट करण‍ापका त‍ावर णन‍ाति णमळण‍ावर लक कणदत कल जात. पिण ना‍नाट करण‍ाच‍ा पर‍तनाात प‍ाणवरिाच नकसानही होऊ शकत व त‍ाला खचणही जासत ‍तो. णकडीच परमाि णकती सवीकारा‍च, ह ठरवल जात. त‍ाच‍ा बाहर परमाि वाढल तर उपा‍‍ोजना कली जात.

· परत‍क णठकािच‍ा हवा, पािी व मातीला ‍ोग‍ अशा णब‍ाण‍ााची णनवड कली जात व कीड णन‍ातिासाठी णकडीच नसणगणक भकक वापरल जातात.

· णकडीच णन‍णमत णनरीकि करन त‍ाची नोद ठवली जात.

· कीटक पकडण‍ासाठी ‍ात, गाध सापळ हातान वचि व

39

जणवक कीडनाशक इत‍ादीचा वापर करावा.

एकाणतमक कीड णन‍ाति ही प‍ाणवरिपरक पदधत आह,

ज‍ामध‍ रासा‍णनक कीडनाशकााचा उप‍ोग बराच कमी

कला जातो णकवा पिण काढन टाकला जातो.

रयासयाणनक कीडनयाशकयाचय णनसगभा व मयानवी आरोगयावर होणयारय

पररणयाम

· णकडीमध ५ त १० वरायत कीडनाशकाच‍ा णवरोधात जनकी‍ परणतकारशकती त‍ार होत आणि ही कीटकनाशक पनहा वापरण‍ासाठी णनषपरभ होतात.

· णकडीच‍ा नसणगणक भककााचा नाश होतो.

· वापरलल‍ा कीटकनाशकाापकी फकत २% पका कमी णकडीप‍यत पोहोचत. उरलल सवण हवा, पािी, माती व अनन ‍ााना परदणरत करत.

· कीडनाशकााच‍ा फवारिीन उपदवी णकडीच‍ा बरोबर मानव व इतर उप‍कत पराण‍ाावरही रासा‍णनक कीडनाशकााचा पररिाम होतो. जगभरात दरवरवी शतावर काम करिार कामगार व त‍ााची मल कीडनाशक णनषकाळजीपि हाताळल‍ामळ बाणधत होतात.

· शतातन काढलल‍ा धान‍ात कीडनाशक राहत व अननसाखळीत परवश करत. तसच अशा कीडनाशकाच अाश खप काळ णवघटन न होता राहतात. आपि खात असलल‍ा अनक पदाथाणमध‍ कीटकनाशकााचा समावश नोदणवला गला आह. परािी व पकी ‍ावर गाभीर पररिाम होतो.

उपकरम ३

आपल‍ा पररसरातील ककरी सवा कदाला भट दा. सवणसाधारिपि वापरली जािारी खत आणि कीडनाशक व त‍ााच प‍ाणवरि व मानवी आरोग‍ावर होिार पररिाम दशणणविारा तकता त‍ार करा.

तयमहयालया हय मयाहीत आहय कया?

२०१६ मधय णसककीम हय सयणरि शयती करणयारय रयारतयातील पणहलय रयाज बनलय आहय ! आज तथील सवण

शती रासा‍णनक खत व कीडनाशकााच‍ाणशवा‍ कली जात. ‍ामळ ही शती प‍ाणवरिपरक व णनरोगी धान‍ णपकविारी आह.

१,९०,००० एकराावरची जमीन ही साणद‍ महिन परमाणित कली आह. कपोसट खत करण‍ासाठी हजारो खड त‍ार कल आहत. सकमीकरिासाठी सणद‍ शतीच परणशकि अणनवा‍ण करण‍ात आल आह. ‍ामळ धान‍ उतपादन व णन‍ाणत ‍ात वाढ होत आह. जव णवणवधतत वाढ झाली आणि प‍णटन वाढल.

जल ववस‍यापन शावत शतीत पाण‍ाच ‍ोग‍ व‍वसथापन जररीच आह.

‍ा व‍वसथापनामध‍ खालील तात‍जानााचा समावश कला जातो.

१. णठबक णसचन - ‍ा तातामळ पािी थट रोपााच‍ा मळााना णदल जात. त‍ामळ रोपाावर तरार णसाचन करण‍ाच‍ा पद धतीत होिार पाण‍ाच बाषपीभवन कमी होत, गरजनसार वळ लावन ह णसाचन कर शकतो. अशा परकार णठबक णसाचनामध‍ पारापररक णसाचनापका जवळजवळ ८०% पािी वाचत.

आकती ३.१ ः णठबक णसचन

40

२. शयततळी - शतकऱ‍ाच‍ा सवतःच‍ा शतात ही तळी बााधली जातात, ‍ामळ पावसाच साठवलल पािी वरणभरात कधीही वापरता ‍त.

३. पयाणी दयणयाची वयळ - हवामानाचा अादाज काळजीपवणक पाहन, मातीतल‍ा ओलाव‍ाचा व णपकाला लागिाऱ‍ा पाण‍ाचा अादाज घऊन जासत पािी न दता पाण‍ाच‍ा वळा ठरवि महिज अचकपि कलल पाण‍ाच व‍वसथापन हो‍.

४. दषकयाळ सकषम णपकक - जथ पाऊस कमी पडतो, त‍ा भागात कमी पाण‍ावर ‍िारी णपक घतली जातात. तसच परत‍क भागाच‍ा हवामानानसार णपक घतली जातात.

५. कपोसट अयाणण आचछयादन - क पोसट णकवा णवघटन झालल साणद‍ दव‍ ह खत महिन वापरतात. ‍ामळ मातीची गिवतता सधारत. तसच पािी धरन ठवण‍ाची कमता वाढत. जणमनीतील पाण‍ाच बाषपीभवन होऊ न‍ महिन जणमनीवर पानााच आचछादन णकवा इतर सणद‍ पदाथायच जस पढा णकवा लाकडाचा भससा ‍ााच आचछादन करतात. ‍ा पदाथायच णवघटन होत व क पोसट त‍ार होत, तसच त मातीचा पोत सधारत व पािी धरन ठवत.

उपकरम ४

तमच‍ा भागातील सणद‍ शतीला भट दा. त‍ा शतकऱ‍ाची मलाखत घऊन त‍ान सणद‍ शतीसाठी कोिकोित‍ा गोषटी कल‍ा त जािन घ‍ा व त‍ाचा अहवाल त‍ार करा.

तयमहयालया मयाहीत आहय कया ?

आळीपाळीन चरि महिज गरााना एका शतातन दसऱ‍ा शतात चरण‍ासाठी नि! ‍ामळ करिााची वाढ होण‍ास मदत होत. चराऊ शतााच चाागल व‍वसथापन कल तर करिाची पािी शोरन घण‍ाची कमता वाढत व पािी वाहन जाण‍ाच परमाि कमी होत, त‍ामळ ह करि

दषकाळाला तोड दऊ शकत. आळीपाळीन चरण‍ाच आिखी फा‍द महिज मातीतील सणद‍ पदाथण वाढतात व गवत चाागल उगवन पािी वाचत.

उपकरम ५

तमच‍ा शाळत/कॉलजमध‍ खालील णवर‍ावरील पोसटर सपधाण घ‍ा ः ‘नसणगणक सासाधनााचा अपव‍‍ व सावधणन’

३.५ शयाशवत णवकयासयात वकतीची, समयदयायाची व शयासनयाची रणमकया ः

परतयक वकतीची रणमकया -जर आपल‍ाला शावत णवकासाच‍ा वाटवरन जा‍च

असल तर आपि आपल सवण सोत जस की अनन, कागद, पािी, ऊजाण, वन, जमीन इत‍ादी अापल‍ा पातळीवर अगदी काळजीपवणक वापरल पाणहजत. अगदी सोप‍ा पा‍ऱ‍ा वापरन व ४ ‘R’ ची तततव वापरन आपि ह दनाणदन जीवनात कर शकतो. वसताच‍ा वापरातील ४ ‘R’ तततव अशी आहत-वापर कमी करा (Reduce), पनवाणपर करा (Reuse), पनचणकीकरि करा (Recycle), पनपराणपती करा (Recover) ‍ााचा अणधक तपशील ‘परकरि २’ मध‍ णदलला आह.

समयदयायाची रणमकया -

कोितही गाव णकवा समदा‍ त‍ााच‍ा गावाचा का‍ापालट कर शकतात. ‍ासाठी त‍ााना पररिा दिारी एखादी व‍कती णकवा घटना कारिीभत होत. गावाच‍ा सहभागातन शावत णवकास व समदधी साधिार राळगि णसदधी ह गाव एक फार उततम व आशादा‍क उदाहरि आह.

शयासनयाची रणमकया -

शावत णवकासाची सवण उद णदषट साधण‍ासाठी भारत सरकार पर‍तनशील आह. ‍ासाठी सरकारन काही धोरि व का‍णकम णनशचत कल आहत. त‍ातील काही पढीलपरमाि -

१. सवचछ रयारत अणरयान - २ ऑकटोबर २०१४

रोजी पातपरधानाानी दश सवचछ करण‍ाच‍ा हतन हा का‍णकम

41

गररबााना परवडिाऱ‍ा दरात घर दण‍ासाठी ही ‍ोजना बनवली. पातपरधानाानी २०१५ मध‍ ही ‍ोजना सर कली. २०२२ प‍यत २ कोटी लोकााना परवडिाऱ‍ा दरात घर दण‍ाच ‍ा ‍ोजनच उद णदषट आह. ‍ात शहरी व गरामीि अस दोन णवभाग आहत. शावत णवकासाच ११ नाबरच उद णदषट साध‍ करण‍ासाठी ही ‍ोजना आह.

५. सवभा णशकषया अणरयान - पराथणमक णशकि ठरावीक

कालावधीत सवणदर पोहोचण‍ाच‍ा उद दशान भारत सरकारन ह अणभ‍ान सर कल. पातपरधान ‍ाानी शावत णवकास उद णदषट ४ साधण‍ासाठी हा का‍णकम सर कला. ६ त १४ वरायमधील सवण मल २०१० प‍यत णशणकत वहावीत अस ‍ाच उद णदषट होत, परात हा कालावधी आता अणनशचत काळाप‍यत वाढवला आह.

६. नमयाणम गगय अणरयान - जन २०१४ मध‍ पातपरधानाानी आपल‍ा गागा नदीतील परदरि परभावीपि काढण‍ासाठी, नदीच पनरजजीवन व सावधणन

करण‍ासाठी २० हजार कोटी र. ची तरतद करन हा परकलप सर कला.

तयमहयालया मयाहीत आहय कया?

उषिकणटबाधी‍ जागलाापका खारफटी जागल त‍ााच‍ा मातीत ५० पट जासत काबणन साठवतात आणि समशीतोषि कणटबाधातील जागलाापका १० पट जासत काबणन साठवतात. महिन खारफटीची जागल जतन करि खप महततवाच आह.

उपकरम ६

भारत सरकारच‍ा शावत णवकासासाबाधीच‍ा वगवगळा ‍ोजनााची माणहती गोळा करा.

सर कला. हा का‍णकम शावत णवकास उद णदषट कमााक ६ वर आधाररत आह. ‍ाचा परमख उद दश परत‍क कटाबाला सवचछतच‍ा सणवधा णमळाव‍ात असा आह. ‍ामध‍ शौचाल‍ााची उभारिी तसच घन व दव सवरपातील कचरा णवलहवाट लावि ‍ााचा समावश आह. तसच गाव सवचछ व सरणकत करि व परसा पाण‍ाचा परवठा २०१९ प‍यत करि हीसद धा ‍ाची उद णदषट आहत.

२. बयटी बचयाओ बयटी पढयाओ ोजनया - ही ‍ोजना २२ जानवारी २०१५ रोजी पातपरधान ‍ाानी सर कली. ही ‍ोजना शावत णवकास उद णदषट कमााक ४ व ५ वर आधाररत आह. मलीच कमी होत चाललल परमाि व त‍ामळ कमी

झालल बाल णलाग गिोततर (०-६ व‍ोगट) ‍ावर ही ‍ोजना लक कणदत करत. सरवातीला दशभरातील १०० णजलहाामध‍, जथ बाल णलाग गिोततराच परमाि कमी आह, तथ ही ‍ोजना राबवली गली.

३. उजजवलया ोजनया - ही ‍ोजना १ म २०१६ रोजी पातपरधान ‍ाानी सर कली. ही ‍ोजना शावत णवकास उद णदषट ५ वर आधाररत आह. ‍ामध‍ दाररदरय

ररखालील ५ कोटी कटाबाातील मणहलााना गरसची जोडिी णदली. ‍ासाठी अथणसाकलपामध‍ ८०० अबज रप‍ााची तरतद कली गली. णसत‍ााना धरणवरणहत इाधन सव‍ापाकासाठी णमळाव हा ‍ाचा हत आह. ‍ामळ जळाऊ लाकड गोळा करि, तसच शिाच‍ा गोवऱ‍ााच‍ा धरान होिारा आरोग‍ावरील दषपररिाम ‍ा तासापासन णसत‍ा मकत होतील. ही घर पि धरणवरणहत होतील व घरातील लोक व मल ‍ाानाही त‍ाचा फा‍दा होईल.

४. परधयानम‍ती आवयास ोजनया - भारत सरकारन पढाकार घऊन

42

तयमहयालया मयाहीत आहय कया ?

गाझी ही कणन‍ामधील एक मास पकडिारी जमात आह. ह लोक गरीब आहत व त‍ााच‍ा मलााना औपचाररक णशकि नाही. ‍ा लोकाानी त‍ााची खारफटीची जागल जतन तर कली; णशवा‍ त‍ााच‍ा भागात नवीन खारफटीची जागल लावली. ‍ाच‍ा मोबदल‍ात, काबणन कणडट णवकन त‍ााना बरीच मोठी रककम णमळाली. ह णमळालल पस त‍ाानी मलााच णशकि व शद ध पािी ‍ाावर खचण कल. खारफटीची जागल जतन करन त‍ाानी शावत णवकासाची खालील उद णदषट साध‍ कली.

उद णदषट १ (गररबी णनमणलन)

उद णदषट ४ (उततम णशकि)

उद णदषट ६(शद ध पािी व सवचछता)

उद णदषट १३ (हवामान बदलावर ककती)

उद णदषट १४ (सागरी साशोधनााच सावधणन)

उपकरम ७

अ) खालीलपकी कोित‍ा ककती शावत आहत व कोित‍ा नाहीत? कारि दा?

१. एका मॉलमध ‘सल’ लागला होता. महिन एक डझन पाणसटक बाटल‍ा खरदी कल‍ा.

२. वतणमानपत, पाणसटक व धात अशा परकारच कचऱ‍ाच वगवीकरि कल व त भागारवाल‍ाला णदल.

३. जन‍ा कपडाापासन खरदीसाठी णपशव‍ा त‍ार कल‍ा व त‍ा रोज वापरात आिल‍ा.

४. सावणजणनक णठकािी वकारोपि कल.

५. एकाच भागात रहािार ५ लोक एकच गाडी वापरन ऑणफसला जातात.

६. एक शतकरी त‍ाच‍ा शतात ७-८ परकारची णपक घतो.

७. शतातील णपक घण‍ासोबतच त‍ाच शतामध‍ गर व

कोबडा ‍ााच पालन कल जात.

८. शतातील ति णन‍ातिासाठी तीवर तिनाशकाचा वापर कला.

९. णहरवळीच खत शताला (N,P,K) ना‍टटोजन फॉसफरस व पोटरणशअम णमळण‍ासाठी घतल.

१०. शाळा/कॉलज व‍वसथापन सणमतीन गरीन ऑणडट (हररत लखापरीकि) करन घ‍ा‍च ठरवल.

सरयावयासयाठी जनभाल कयाभा

१. णवकास आणि शावत णवकास ‍ात का‍ फरक आह? ‍ोग‍ उदाहरि दऊन सपष करा.

२. नहमी वापरली जािारी रासा‍णनक कीटकनाशक आणि खत ‍ााचा एक तकता त‍ार करा. त‍ााच मानवी आरोग‍ावर आणि प‍ाणवरिावर होिार पररिाम णलहा.

३. राळगि णसदधीची ‍शोगाथा त‍ाानी साध‍ कलल‍ा शावत णवकासाच‍ा उशददषटाासणहत णलहा.

४. शावत जीवनशलीसाठी व‍कतीची आणि समहाची भणमका सपषट करा.

५. शावत शतीची तततव कोिती आहत त साागा. त‍ातील कोितीही २ सपष करा.

६. भारतात लागवड करण‍ात ‍िाऱ‍ा काही बी.टी. वािााची माणहती णलहा.

७. शावत णवकासाच‍ा दषटीन भारतात राबणवल‍ा जािाऱ‍ा ‍ोजनााची माणहती णलहा.

८. शावत णवकासाच‍ा ध‍‍ााची नोद करा. ‍ाापकी आपल‍ा पररसरात कोिती ध‍‍ साकारली जात आहत व कस, ‍ाच सपषटीकरि दा.

** ** ** **** ** ** **

43

४.१ उपरोकतया णशकषण

४.२ इको-लयबणलग

४.३ पयाभावरणी पररणयामयाचय मलयाकन

४.४ हररत लयखया परीकषण (गीन ऑणडट)

४.५ पयाभावरणपरक पभाटन (इकोटररझम)

४.६ आतररयाषटी अणधवयशनय आणण करयार

४.१ उपरोकतया णशकषण

णव‍जान आणि तात‍जानातील परगतीमळ जगभरात उपभोकतावाद वाढला आह. ‍ामळ बऱ‍ाच लोकााच‍ा खरदीकमतत मोठी वाढ झाली आह. जरी ‍ा णवकासामळ अनक लोकााच जीवनमान उाचावल आह, महिन तो सवागताहण आह, तरी खरदीची कमता वाढल‍ामळ अनक परन णनमाणि झाल आहत. जस, णनमन दजाणची उतपादन व सवा अणधक णकमतीत उपलबध करन दण‍ात आल‍ा आहत.

उतपादन खरदी करताना लोकााना अनक समस‍ााचा सामना करावा लागतो. त‍ााना ज उतपादन णमळत आह, त त‍ा णकमतीच‍ा ‍ोग‍तच आह का? उतपादन णवरारी रसा‍न, कीटकनाशक आणि भसळ‍कत घटकाापासन मकत आहत का? वरील शाका व परनाावर उपभोकता णशकि हाच एकमव उपा‍ आह.

उपरोकतया णशकषण महणजय गयाहकयालया परवडणयारया खचभा, बजयट कषमतया व खरयदीणवषी जयागरकतया याचय जयान दयणय हो.

उपरोकतया णशकषणयाची गरज आणण महतव

एखादा दशाची आणथणक शसथती आणि तथील नागररकााच कल‍ाि ह एकमकााशी जोडलल आहत. जवहा दशातील लोक खरदी करताना ‍ोग‍ णनवड करण‍ास सकम असतील तवहाच ह दोनही साध‍ होईल, जिकरन त‍ााना त‍ााच‍ा पशाच ‍ोग‍ मल‍ णमळल. उपभोकता णशकि ह एकमव साधन आह, ज खालील कारिाामळ गराहकााना ‍ा णवर‍ी जागरक कर शकत.

४. पयाभावरण सरकषण पद धती

· मोठा परमािात उपलबध शरिीमधन ‍ोग‍ परकारच‍ा वसत व सवा णनवडण‍ासाठी आव‍क कौशल‍ परदान करत.

· उपभोकत‍ााना बाजाराच‍ा पररशसथतीच मल‍ााकन करण‍ास आणि ‍ोग‍ णनिण‍ घण‍ास सकम करत.

· उतपादन, सवााच परमाि आणि गिवतता ‍ााच‍ामळ फसविक झाल‍ाच‍ा तकारीची साख‍ा कमी करत.

· गररबीवर मात करन नणतक मल‍ आणि मानवी हकााना परोतसाहन दत.

· प‍ाणवरिपरक वसत वापरन शावत उपभोग साध‍ करत.

तयमहयालया मयाहीत आहय कया?

उपरोकतया सरकषण कयादया १९८६

१९८६ मध‍ भारती‍ सासदन माजर कलला उपभोकता सारकि का‍दा खालील अणधकार परधान करतो.

· घातक वसत आणि सवाापासन सारकि करण‍ाचा अणधकार.

· वसत आणि सवााच परमाि आणि कामणगरीबददल माणहती दण‍ाचा अणधकार.

· उतपादन व सवा ‍ााची

तलनातमक दरााद वार खलपिान णनवड करण‍ाचा हकक.

· कोित‍ाही णनिण‍ावर सनाविीचा हक - गराहकााच‍ा णहता बाबतचा अणधकार.

उपरोकतया सरकषण

44

· जर गराहकााच‍ा हकाच उलाघन होत असल तर सधारण‍ाचा अणधकार.

· गराहक णशकिाचा हकक

कयाभाकषम आणण पयाभावरणपरक पद धती

प‍ाणवरिाला हानी न करता सासाधनााचा नसणगणक वापर करिारी उतपादन ही प‍ाणवरिपरक उतपादन होत.

पयाभावरण सनयही उतपयादनय

भारती‍ उपखाडातील का‍णकम आणि प‍ाणवरिास अनकल तात‍जानाची उदाहरि: · जनतया रयणरिजरयटर - भाज‍ााचा ताजपिा काही णदवस

णटकवन ठवण‍ासाठी मातीची भााडी एकात एक ठवन कलली रचना.

· टटयडल पप - णवणहरीच पािी काढण‍ासाठी पा‍ाच‍ा मदतीन चालवण‍ात ‍िार पाप.

· वयाळचय णफलटर - पािी शद धीकरिासाठी वापरल जािार वाळच साथ णफलटर.

· मयातीचय कप आणण गलयास - प‍ाणवरिपरक आहत. · झयाडयाचया पयानयापयासन बनवलयलया प‍तयावळया - ‍ा

सटा‍रोफोम पटसची जागा घत आहत. · कपोसट - सणद‍ खतााचा वापर · जणवक कीडनाशकााचा वापर.

बयाधकयाम / गहणनमयाभाणबााधकाम करताना सौर ऊजजचा वापर व‍ापक होईल व

वीजणबलात कपात होईल अशा पद धतीची रचना करण‍ावर भर णदला जातो. राखपासन बनणवलल‍ा णवटा आणि पाशसटकच दरवाज लोकणपर‍ होत आहत. ह नसणगणक सासाधनाऐवजी पनचणकीकरि कलल‍ा साणहत‍ाचा वापर करन कल जात.

तयमहयालया मयाहीत आहय कया?

भारतात बागळर ‍थील कपनी रसत त‍ार करण‍ासाठी परणक‍ा कलला पाशसटक कचरा वापरत आह. ह णमशरि पाऊस णकवा कमी तापमानामळ रसत‍ाला तड जाण‍ापासन वाचवत आणि णटकाऊपिा वाढवत.

४.२ पयाभावरणपरक णचनहय (इको-लयबणलग)

गल‍ा काही वरायत लोकाामध‍ प‍ाणवरिाच‍ा ऱहासाणवर‍ी जागती होत आह. अशा वसत आणि सवााची मागिी वाढत आह, ज‍ामळ प‍ाणवरिाच आणि मानवी आरोग‍ाच कमी नकसान होत. उतपादनााच‍ा शावतबद दल माणहती दण‍ासाठी खाजगी आणि सावणजणनक उदोग ‍ा दोनहीकडन असाख‍ उपकम सर झाल आहत. ह सणचत करण‍ासाठी णवणवध परकारची णचनह, लबल आणि लोगो वापरल जातात. उतपादनावर णदलल‍ा माणहतीनसार त उतपादन खरदी करण‍ाबद दलचा णनिण‍ घता ‍तो. आता प‍ाणवरिपरक उतपादन खरदी करण‍ाबददल जागरकता वाढत आह. ‍ामळ नसणगणक सासाधनााच सावधणन आणि शावत णवकासाला मदत होत.

प‍ाणवरिपरक णचनह ही उतपादन प‍ाणवरिास अनकल आहत, ह दशणवतात.

‘इको-लयबणलग’ पयाभावरणी कयाभापरदशभान परमयाणप‍त आणण लयबणलगची एक पदधत आहय, जी जगररयात वयापरली जयातय.

आातरराषटी‍ सतरावरील मानकीकरिान (आ‍एसओ) जगभरात वगवगळा इको-लबणलाग ‍ोजना आणि लोगो णदल आहत. ह लोगो उतपादनादरम‍ान होिार परदरि व ऊजाण वापर ‍ासारख प‍ाणवरिी‍ णनकर दशणवतात.

इको-लयबणलगचय फयादय

· इको-लबल गराहकााना णवणशष उतपादनााच‍ा फा‍दााणवर‍ी अणधक जागरक करत. उदाहरिाथण, पनवाणपर कलल कागद णकवा णवरमकत सफाई माध‍म.

· ह ऊजाण का‍णकमता वाढवतात व कचरा कमी करण‍ास मदत करतात.

· ह प‍ाणवरिाच नकसान कमी करण‍ात मदत करतात.

45

· ह उदोगाची परणतमा व उतपादनााची णवकी सधारतात.

· ह गराहकाामध‍ जागरकता वाढवण‍ास व प‍ाणवरिास अनकल उतपादन वापरण‍ास परोतसाणहत करतात.

· प‍ाणवरिपरक उतपादनाची णनणमणती आणि णवपिनासाठी उदोग अणधक जबाबदार होतात.

तयमहयालया मयाहीत आहय कया? हररत इमयारत

हररत इमारत णकवा शावत रचना महिज सासाधनााचा का‍णकम वापर, ‍ामध‍ कत णनवड, रचना बााधकाम व दखभाल ‍ााच‍ा दरम‍ान प‍ाणवरि व मानवी आरोग‍ावर होिार पररिाम कमी करत.

हररत इमारतीच‍ा रचनमध‍ ५ मख‍ घटक आहत. जस, बााधकाम सामगरी, ऊजाण, पािी व आरोग‍ व चार R तततव - (कमी करा (Reduce), पनवाणपर करा (Reuse), पनचणकीकरि (Recycle) व पनपराणपती करा (Recover))

इाणड‍न गरीन णबशलडाग काउशनसल (आ‍जीबीसी) २००१ ही भारतात णनवासी कतासाठी हररत इमारतीच‍ा चळवळीच नततव करीत आह.

इको-मयाकक

भारत सरकारन प‍ाणवरिपरक उतपादनााची सहज ओळख पटवण‍ासाठी १९९१ मध‍ 'इकोमाकक' महिन ओळखली जािारी इको-लबणलाग ‍ोजना सर कली. प‍ाणवरिास कमी हाणनकारक अशी उतपादन गराहकााना सहज ओळखता ‍ावीत व ती णवकत घण‍ास त‍ााना परोतसाणहत कराव ह ‍ा ‍ोजनच उद णदषट आह.

इको-मयाककचय णनकष

उतपादनपरणक‍ा, वापर व वापरानातर णवलहवाट लावताना प‍ाणवरिाची हानी लकिी‍ परमािात कमी करिाऱ‍ा उतपादनाावर इको-माकक लबल कल जाऊ शकत.

इको माकक परदान करण‍ाच णनकर ह उतपादनाच‍ा सवण टपप‍ााना समाणवषट करतात. ‍ाला उगमापासन त अाताप‍यतचा दशषकोन दखील महटल जात. मख‍ घटकाामध‍ सोत आणि वापरल‍ा गलल‍ा कचच‍ा मालाचा परकार,

नसणगणक साधनसापततीचा ‍ोग‍ का‍णकम वापर, ऊजाण का‍णकम उतपादन, कचरा व‍वसथापन आणि उतपादनाची णवघटनशीलता ‍ााचा समावश आह.

इको-मयाककसयाठी खयालीलपरमयाणय आवशक बयाबी आहयत.

· भारती‍ मानक सासथााच‍ा (बीएसआ‍) साबाणधत मानकााची पतणता करिारी उतपादन.

· उतपादनातील आव‍क घटकााची परमािानसार उतरत‍ा कमान ‍ादी परदणशणत करि.

· ज‍ा णनकराावर ह उतपादन प‍ाणवरिपरक आह, त णनकर व त‍ाच‍ा ‍ोग‍ वापरासाबाधीचा तपशील वषटनावर दशणणवि.

· वषटनासाठी वापरली जािारी सामगरी पनवाणपर /पनणचकीकरि करण‍ा‍ोग‍ व जव णवघटनशील असावी.

इको माकक तााणतक सणमतीन १६ उतपादनााच‍ा शरिीसाठी इको माकक सणचत कल आह. ‍ामध‍ मख‍तः साबि आणि णडटजयटस, कागद, वागि तल, वषटन साणहत‍, पटा स, बरटरी, इलकटटॉणनक वसत, खादपदाथण, सौद‍णपरसाधन, पाशसटक उतपादन, चामड इ.चा समावश आह.

तयमहयालया मयाहीत आहय कया?

भारतातील इको-माकक ‍ोजनचा लोगो महिन मातीच भााड णनवडल गल आह. ज मातीसारख‍ा पनवाणपरा‍ोग‍ सासाधनाचा वापर करत, कमी ऊजजत त‍ार होत. तसच घातक

कचरा णनमाणि करत नाही. त‍ाच घन आणि डौलदार सवरप णटकाऊ व मदता दोनहीच परणतणनणधतव करत.

आएसओ १४००० मयानक

आ‍एसओ १४००० ही प‍ाणवरि व‍वसथापन मानदाडााची एक परिाली आह, जी सासथाासाठी आातरराषटी‍ मानााकन (आ‍एसओ) दार परकाणशत कली गली आह. ज‍ा सासथााना त‍ााच प‍ाणवरि व‍वसथापन पर‍तन सधारण‍ाची आव‍कता आह, अशा सासथााना आ‍एसओ १४००० मानक मागणदशणक सचना परदान करतात. प‍ाणवरिावर पररिाम

46

करिाऱ‍ा सासथच‍ा उपकमााच व‍वसथापन करण‍ाची ही एक परणक‍ा आह. ISO १४००० च‍ा माध‍मातन कोितीही सासथा आातरराषटी‍ सतरावर सवीकारल‍ा जािाऱ‍ा मानकाापरमाि त‍ााची प‍ाणवरि पद धती अवलाबत. आ‍एसओ १४००० अातगणत परमािपत महिज सासथा प‍ाणवरि-अनकल पद धती सणनशचत करिारी एक सासथा ठरत.

ISO १४००० परमािपत णमळवन सासथला अनक फा‍द होतात. जस परदरि णन‍ाति व कचरा व‍वसथापन परिाली. तसच त‍ामळ कचचा माल आणि ऊजजच‍ा सावधणनादार आणथणक बचत करण‍ास मदत होत.

४.३ पयाभावरणी पररणयामयाचय मलयाकन (Environment Inpact Assessment - EIA)

प‍ाणवरि पररिाम मल‍ााकन महिज परसताणवत ककती आणि परकलपााच‍ा प‍ाणवरिावर होिाऱ‍ा पररिामााची ओळख, अादाज आणि मल‍ााकन करण‍ासाठी एक पदधतशीर परणक‍ा आह.

ईआएची (EIA) उणद दषय

(i) एखादा कताच‍ा णवकासाच‍ा कामााचा आणथणक, प‍ाणवरिी‍ आणि सामाणजक पररिाम ओळखि, अादाज करि आणि त‍ाच मल‍मापन करि.

ii) णनिण‍ घण‍ासाठी प‍ाणवरिावर पररिाम करिारी माणहती परवि.

(iii) ‍ोग‍ प‍ाण‍ आणि उपा‍‍ोजना शोधि.

(iv) सासाधन सावधणन, कचरा कमी करि आणि कचऱ‍ापासन पनपराणपतीस चालना दि.

(v) शावत णवकासास परोतसाहन दि.

रयारतयातील पयाभावरण पररयाव मलयाकन

जवहा एखादा नवीन णवकास परकलप त‍ार कला जातो व त‍ाचा प‍ाणवरिाच‍ा गिवततवर पररिाम होण‍ाची शक‍ता असत तवहा ईआ‍ए करि आव‍क आह.

प‍ाणवरि, वनीकरि आणि हवामान बदल माताल‍

(MoEF and CC) भारतात प‍ाणवरि पररिाम मल‍ााकन करण‍ासाठी पर‍तन करीत आह. ‍ासाठी जबाबदार सासथा कदी‍ परदरि णन‍ाति माडळ आह.

भारतात ईआ‍ए ची सरवात १९९४ पासन झाली. ईआ‍ए अणधसचना २००६ अातगणत उदोग, खाि, णसाचन, वीज आणि वाहतक इत‍ादी ठराणवक कताात ‍िाऱ‍ा ४० का‍ायसाठी ईआ‍ए आव‍क आह.

कोित‍ाही णवकास परकलपााना प‍ाणवरि माताल‍ाकडन प‍ाणवरिाची माजरी णमळवि ह सरकारच धोरि आह.

ईआएचय (EIA) महतव :

१. ईआ‍ए ह प‍ाणवरिी‍ व‍वसथापनाचा एक उप‍कत घटक आह.

२. ईआ‍ए ह परकलपातील व‍वहा‍णतवर पररिाम कर शकिाऱ‍ा समस‍ा, साघरण व नसणगणक सासाधनााच‍ा वापरावरील म‍ाणदा ‍ाावर लक कणदत करत.

३. समस‍ााचा अादाज घतल‍ानातर ईआ‍ए समस‍ा कमी करण‍ासाठी उपा‍ शोधत.

४. परकलपाच‍ा शावततसाठीच मागण सचवत.

५. ईआ‍ए ह शावत णवकासाच साधन मानल जात.

नवीन इआए अणधसचनयनयसयार परकलपयाचया दोन शरयणी णनसशचत ककलया आहयत.

शरयणी अ- ‍ामध‍ बादर, महामागण, पािी व सवचछता, शहरी वाहतक, घनकचरा व‍वसथापन कत आणि प‍ाणवरिी‍ पररिामाची अणधक शक‍ता असिार मोठ परकलप आहत. अस परसताव तज‍ज मल‍ााकन सणमती (Expert Appraisal Committee) च‍ा माध‍मातन कद सरकार हाताळत.

शरयणी ब - ‍ामध‍ छोट परकलप आहत आणि ज‍ााच प‍ाणवरिी‍ पररिाम कमी आहत, अस परसताव राज‍ तज‍ज मल‍ााकन सणमती (State Expert Appraisal Committee) राज‍ सतरावर हाताळत.

47

पयाभावरणी पररणयाम मलयाकन परणकरया (EIA)

परकलप / ‍ोजना / का‍णकम / उपकम ठरवा

प‍ाणवरिी‍ पा‍ाभत माणहती सथाणपत करि

सकारातमक आणि नकारातमक पररिामााची ओळख आणि

मल‍ााकन

प‍ाण‍ी आणि सधारातमक उपा‍‍ोजनााची चचाण

प‍ाणवरि पररिाम (ईआ‍एस) अहवाल त‍ार करि

सावणजणनक सलला मसलत

प‍ाणवरिी‍ सणमतीद वार मान‍ता

अामलबजाविी करि

नातरची दखरख

आकती ४.१ ः पयाभावरणी पररणयाम मलयाकन परणकरया (EIA)

१. परकलप छयाननी ही ईआ‍ए (EIA) पद धतीची पणहली पा‍री आह. परकलपाची व‍ापती, परसताणवत जागची सावदनशीलता, प‍ाणवरिावरील अपणकत परणतकल पररिाम ‍ा णनकराावर छाननी परणक‍ा अवलाबन असत. २. वयापीईआएची व‍ापती त‍ात साबोणधत कलल‍ा समस‍ा व पररिाम ‍ाावर अवलाबन असत. ईआ‍एची व‍ापती महिज परकलपाच मख‍ पररिाम णनधाणररत करि. ३. पयाभावरणयाची पयायारत मयाणहती स‍याणपत करणय पा‍ाभत माणहती महिज परकलपाच‍ा परसताणवत जागची जवभौणतक, सामाणजक व आणथणक पावणभमी हो‍. ४. पररणयामयाचय णवशलयषण ‍ा टपप‍ावर परसताणवत परकलपाच‍ा साभाव‍ प‍ाणवरिी‍ व सामाणजक पररिामााचा शोध घऊन त‍ा पररिामााणवर‍ी भाकीत कल जात व त‍ाच‍ा परभावाच मल‍मापन कल जात. ५. पयाभायाचया णवचयारह परकलपाच‍ा परभावाावर आधाररत उपा‍‍ोजना आणि सधारातमक ककती ‍ाावर लक कणदत करत.६. पयाभावरण पररणयाम अहवयाल (Environment Impact Statement) तयार करणय ‍ात परकलपाच तपशीलवार विणन, परकलपाचा नसणगणक वातावरिावर तसच लोकाावर होिारा पररिाम ‍ााचा समावश असतो. त‍ात ह पररिाम कमी करिाऱ‍ा उपा‍‍ोजना, प‍ाण‍ णकवा सधारातमक ककतीच‍ा सचना ‍ााचादखील समावश असतो.७. सयावभाजणनक सलयामसलत ही अशी परणक‍ा आह, ज‍ादार परकलप परभाणवत लोकााची मत आणि णचाता णवचारात घतल‍ा जातात. ‍ात सावणजणनक सनाविी आणि लखी परणतसादााचा समावश असतो.८. णनणभा परकलप परसताव सवीकाराव‍ाचा की नाकारा‍चा णकवा त‍ात बदल कराव‍ाचा, हा णनिण‍ प‍ाणवरिी‍ सणमती ठरणवत. ९. नतरची दयखरयख परकलप ककतीत आल‍ानातरची ही पा‍री आह. परकलपाच पररिाम का‍दाच‍ा म‍ाणदतच आहत आणि दषपररिामााच‍ा उपा‍‍ोजनााची अामलबजाविी ईआ‍ए अहवालामध‍ णदल‍ापरमाि आह, ‍ाबाबातची दखरख ‍ामध‍ कली जात.

48

४.४ हररत लयखपरीकषण (गीन ऑणडट)

सथाणनक, परादणशक आणि जागणतक पातळीवर होिार जलद शहरीकरि आणि आणथणक णवकासामळ अनक प‍ाणवरिी‍ समस‍ााना सामोर जाव लागत आह. ‍ा पावणभमीवर सवण सासथासाठी प‍ाणवरि लखापरीकि परिाली अवलाबि आव‍क आह, ज‍ामळ शावत णवकास होईल. प‍ाणवरिी‍ शावतता हा दशासाठी एक महततवाचा णवर‍ होत चालला आह, त‍ासाठी सासथााची भणमका अणधक महततवाची आह.

हररत लखापरीकि ही एक अनोखी परणक‍ा आह, जी सासथमध‍ उपलबध सासाधनााचा महिज ऊजाण, पाण‍ाची गिवतता, जागा आणि हवची गिवतता जािन घत. हररत लखापरीकि ही णवणवध आसथापनााच‍ा प‍ाणवरिी‍ णवणवधतच‍ा घटकााची पदधतशीर ओळख, परमािीकरि, नोद, अहवाल आणि णवलरि करण‍ाची परणक‍ा आह.

सासथााची का‍ज ज‍ामळ सथाणनक रणहवासी आणि प‍ाणवरिास धोका णनमाणि होऊ शकतो का, ‍ाच परीकि करण‍ाच‍ा हतन हररत लखापरीकिाची सरवात १९७० पासन करण‍ात आली.

सासथा सवायत जासत ऊजाण, पािी णकवा इतर सासाधन कठ वापरली जात आह ह णनधाणररत करण‍ासाठी हररत लखापरीकि ह उप‍कत साधन अस शकत. त‍ानसार सासथा बदल कस राबवा‍च आणि सावधणन कस करा‍च ‍ाचा णवचार कर शकत.

लखापरीकिाच मख‍ उद णदष महिज सासथच‍ा आणि आसपासच‍ा प‍ाणवरिाची शसथती सधारि. प‍ाणवरिाच सारकि करन मानवी आरोग‍ास होिार धोक कमी करि ह ‍ाच उद णदषट आह. ‍ामध‍ सासथद वार प‍ाणवरिावर पररिाम करिाऱ‍ा का‍णपद धतीच णवलरि कल जात.

हररत लयखयापरीकषण

कचरा लखापरीकि

जल लखापरीकि

ऊजाण लखापरीकि

पररणसथतीकी‍ लखापरीकि

आकती ४.२ हररत लयखयापरीकषण

हररत लयखयापरीकषणयात खयालील घटकयाचया समयावयश होतो.

कचरया लयखयापरीकषण - कचऱ‍ाच परकार आणि परमाि णनशचत करण‍ासाठी ‍ाचा वापर कला जाऊ शकतो. ‍ामळ कचऱ‍ाच परमाि कमी करि णकवा पनचणकीकरि इत‍ादी परकलप राबवण‍ास मदत होत. ‍ामध‍ कचरा वगवीकरि, पनवाणपर, पनणचकीकरि व कपोसट करन कचरा णनणमणती कमी करण‍ासाठी मागणदशणन कल जात. कचरा साकलन आणि णवलहवाट लावण‍ाची ‍ातिा तपासन, का‍ वा‍ा जात ह तपासन आणि ‘शन‍ कचरा’ पररसर कस त‍ार करा‍च ह समजण‍ास मदत होत.

जल लयखयापरीकषण - ह पािीवापराच‍ा सााडपािी शदधीकरिाच‍ा सणवधा ‍ााच मल‍ााकन करत. ह पाण‍ाची एकि आव‍कता परापत कलल‍ा व पनवाणपर कलल‍ा पाण‍ाच परमाि मोजत. पाण‍ाची मागिी व परवठा सातणलत करि, साठवि करि व टाचाईच‍ा वळी त‍ाचा उप‍ोग करि, ह जल लखापरीकिाच मख‍ उद णदष आह.

ऊजयाभा लयखयापरीकषण - ह ऊजाण सावधणन, त‍ाचा वापर आणि साबाणधत परदरि कमी करण‍ासाठीच‍ा पदधतीच मल‍ााकन करत. ह ऊजाण वापरण‍ाच‍ा पदधतीवर लक कणदत करन, ऊजाण सावधणनाची तात सचणवण‍ास मदत करत.

49

पररणस‍णतकी लयखयापरीकषण - ह सासथच हररत कत मोजण‍ासाठी, जव णवणवधता ओळखण‍ासाठी आणि प‍ाणवरिाशी असलल साबाध समजन घण‍ासाठी सासथच‍ा जणमनीच‍ा वापरावर लक कणदत करत. ह सासथच‍ा हररत भागाची टकवारी मोजत. हररत कताची भणमका महततवपिण आह. कारि त वा‍ परदरि कमी करत आणि जव णवणवधतस मदत करत. ह कीडनाशक आणि प‍ाणवरिास सरणकत प‍ाण‍ााचा वापर करन प‍ाणवरिाची दखभाल करण‍ासाठी सासथा णकती पढाकार घत, ह तपासत.

हररत लयखयापरीकषणयाचय फयादय.

- ह सासथला प‍ाणवरिासाबाधी अणधक चाागल का‍ण करण‍ासाठी सकम करत.

- ह सासथच‍ा सासाधनााची ‍ादी त‍ार करण‍ास मदत करत.

- प‍ाणवरिाच सावधणन आणि व‍वसथापन करण‍ासाठी त‍ााच सवतःच मागण चाागल‍ा परकार शोधण‍ासाठी, हररत लखापरीकि मदत करत.

- एखादा सासथला प‍ाणवरिावर होिाऱ‍ा दषपररिामााची जािीव आह ह हररत लखापरीकिाच‍ा अणभपरा‍ाद वार सणचत होत.

- सासाधनाच‍ा का‍णकम वापरादार प‍ाणवरिास अनकल पदधतीचा परसार करत.

ऊजयाभा लयखयापरीकषण पद धत

ऊजाण लखापरीकि महिज घर, उदोग, सासथा, शाळा इत‍ादीमध‍ वापरल‍ा जािाऱ‍ा वीज, गरस आणि इतर इाधन ऊजायच‍ा वापराची तपासिी आणि पडताळिी हो‍. णदलल‍ा सणवधत ऊजाण कशी वापरली जात आह ह जािन घण‍ाच‍ा णदशन ह पणहल पाऊल मानल जाऊ शकत. वगवगळा का‍ायनसार ऊजाण वापराच मोजमाप करत. ह सधारिला कोठ वाव आह त साागत आणि अशा परकार ऊजाण व‍वसथापन पर‍तनाावर कोठ लक कणदत करि आव‍क आह, ह शोधन काढत.

सासथच ऊजाण लखापरीकि खालील णनकराावर आधाररत आह

१) ऊजाण वापराच परकार

२) परणतणदन ऊजाण वापराच परमाि

३) ऊजजचा का‍णकम वापर व सावधणन

ऊजाण सावधणन महिज ऊजाण वा‍ा न जाऊ दता अणधक का‍णकमतन वापरि. ऊजजच सावधणन करि हा एक महतवाचा ऊजाणसोत आह. कारि ऊजजच एक एकक (unit) वाचवि महिज एक एकक ऊजाण णनमाणि करण‍ासारखच आह.

ऊजयाभा लयखयापरीकषण पयारी

पणहली पयारी -

सासथच‍ा इमारतीच बााधकाम, रचनााची वणशषट, वापरकत‍ायच‍ा सव‍ी, पदधती आणि इमारतीची दखभाल णवचारात घऊन सवजकि परनावली त‍ार करत. (उपकम १ पाहा.)

दसरी पयारी - सासथत वापरल‍ा जािाऱ‍ा णवणवध ऊजाण उपकरिााची साख‍ा आणि ऊजाण वापरामळ होिार खचण शोधन काढत. (उपकम २ पाहा.)

णतसरी पयारी - णवभाग सतरावर ऊजजचा वापर शोधत. (उपकम ३ पाहा.)

चौ‍ी पयारी - सासथा णकती ऊजाण वापरत ‍ाची गिना कली जात व ऊजजचा अपव‍‍ होिारी कत शोधली जातात.

पयाचवी पयारी - प‍ाण‍ी पननणवीकरिी‍ ऊजाणसोतााची वापराची णशफारस करत. उदा. सौरऊजाण

उजयाभा बचत कशी करयावी ?

· जथ शक‍ असल तथ सौर ऊजजसारख‍ा पननणवीकरिकम ऊजाणसोतााचा वापर करा.

· खोली णकवा वगाणबाहर जाताना णदव, पाख आणि इतर इलकटटॉणनक उपकरि बाद करा.

· णलफटऐवजी खाली ‍ताना णजन‍ाचा वापर करा.

· पािी वा‍ा घालव नका.

50

ऊजयाभा लयखयापरीकषणचय फयादय

· सासथच‍ा ऊजाण वापराची पदधत समजन घण‍ात मदत करत.

· ऊजाण वा‍ा जािार कत ओळखन ऊजजची बचत, पननणवीकरिी‍ ऊजाणसोतााचा वापर कल‍ास सासथा अणधक ऊजाण का‍णकम होऊ शकत.

· ऊजाण लखापरीकि जागणतक तापमान वाढ रोखण‍ाच‍ा दषीन ह एक छोटस पाऊल आह.

उपकम १ (ऊजाण लखापरीकिााच‍ा पणहल‍ा पा‍रीवर आधाररत)

अ. कर. परशन हो नयाही उपयाोजनया

१इमारतीच‍ा सभोवतालच मदान झाडझडप आणि गवत ‍ाानी व‍ापलल आह का?

२

इमारतीच‍ा आतील खोल‍ााच‍ा णभाती आणि छत परकाश परावणतणत करण‍ासाठी हलक‍ा रागाच‍ा आहत का?

३इमारतीच‍ा पवजकडील आणि पशचम बाजला काही शखडक‍ा आहत का?

४जथ जथ शक‍ असल तथ नसणगणक परकाश ‍ण‍ाची तरतद कली आह का?

५काम पिण झाल‍ावर सवण उपकरि बाद करण‍ात ‍तात का?

६पाण‍ाच नळ गळतीपासन मकत आहत का?

51

उपकरम २ (ऊजयाभा लयखयापरीकषणयाचया दसऱया आणण णतसऱया पयारीवर आधयाररत) · ऊजाण लखापरीकि णवदाणथणगटामध‍ परशासकी‍ णवभागातील एक सदस‍ आणि एक णशकक असावा.

· सासथतील ऊजजच सोत शोधा.

(त‍ााची साख‍ा, वीज जोडिीच मळ सथान आणि सवरप नमद करा.)

जोडणी- टपपयाची सखया

मीटरचय स‍यान

सोत सयरकषयचया उपयाोजनयाचया सचनया असलयास

अ

ब

जनरयटर

सासथला णकती वीज द‍क णमळत त शोधा - (वीजणबलाचा कालावधी, वापरलल‍ा ‍णनटची साख‍ा आणि एकि रककम)

णबलणबलयाचया

कयालयावधीवयापरलयलया

यणनटसची सखयाएकण रककम वीजणबल कपयातीचय

पयाभा/ सवधभान

१

२

एकण

उपकरम ३ (उजयाभा लयखयापरीकषणयाचया णतसऱया पयारीवर आधयाररत)

उपकरणयएकण सखया

सरयासरी वटयज(वट/तयास)

दररोज वयापरयाचया

कयालयावधी(तयासयामधय)

दर वषगी वयापरयाचया

कयालयावधी (तयासयामधय)

दर वषगी वयापरलयली वीज (णकलोवटमधय)

वीजणबल कपयातीचय पयाभा/ सवधभान

टब लाइटस ४२

इलशकटटक बलबज ६०

सीणलाग फन ५०

४.५ पयाभावरणपरक पभाटन (इकोटररझम)

प‍ाणवरिपरक प‍णटन ज‍ाला शावत प‍णटनदखील महटल जात. ह प‍णटनाच‍ा णवणवध पदधतीदार कल जाऊ शकत. प‍ाणवरिपरक प‍णटक महिन, आपि अशा पद धतीन प‍णटन करण‍ाचा णनिण‍ घ‍ाल ज‍ान णनसगाणचा आदर होईल

व त‍ाचा ऱहास होिार नाही.

प‍ाणवरिपरक प‍णटन हा प‍ाणवरि सावधणनाबरोबरच सथाणनक लोकााच‍ा गरजा समजन घण‍ाचाही भाग आह.जिकरन त‍ााच जीवनमान सधारण‍ास मदत होऊ शकत.

52

‍ात ऐणतहाणसक खिा जतन करिदखील समाणवष आह.

पयाभावरणपरक पभाटनयाची तततवय

आातरराषटटी‍ प‍णटन सोसा‍टीतफफ प‍ाणवरिपरक प‍णटनाची तततव दण‍ात आली आहत. ज लाक प‍ाणवरिपरक प‍णटनाची तततव अमलात आितात व त‍ात सहभागी होतात, त‍ाानी प‍ाणवरिपरक प‍णटनाची खालील तततव पाळावीत -

· शारीररक, सामाणजक व मानणसक वतणिकीचा प‍ाणवरिावर होिारा पररिाम कमी करा.

· प‍ाणवरिी‍ आणि साासककणतक जागरकता आणि आदर णनमाणि करा.

· प‍णटक आणि सथाणनक लोकााना सकारातमक व अणवसमरिी‍ अनभव दा.

· सथाणनक लोक आणि प‍णटन उदोग ‍ा दोघाासाठी आणथणक लाभ णनमाणि करा.

· प‍ाणवरिावर कमी परभाव करिाऱ‍ा बााधकाम व सणवधााची रचना का‍णशनवत करा.

हय करया!

· वन‍ परािी बघण‍ासाठी सापिण शाातता आणि णशसत राखा.

· लहान गटाला पराधान‍ दाव.

· पहाट आणि साध‍ाकाळी जागलााना भट दावी.

· जागलात जाताना मागणदशणकाची मदत घ‍ा.

· टटकसणनी त‍ााच‍ा सरकची काळजी घ‍ावी.

· धमरपान टाळा.

· पराण‍ााचा आणि त‍ााच‍ा अणधवासााचा आदर करा.

· कचरा फकत कचरापटीतच टाकला जाईल ‍ाची खाती करा.

· डटस कोडच अनकरि करा. ‍ोग‍ पोशाखास पराधान‍ दा.

· वन‍ जीव घाबर न‍त ‍ासाठी आवाजाची पातळी णकमान ठवा.

· सवण वन‍ जीवाापासन सरणकत अातर राखा.

हय कर नकया! · कोित‍ाही णठकािाहन कोित‍ाही परकारच

वनसपती आणि परािी गोळा कर नका.

· गोगाट करन, पाठलाग करन णकवा परकाशझोत टाकन पराण‍ााना तास दऊ नका.

· मास आणि परािी ‍ााना हाताानी खा‍ला घाल नका.

४.६ आतररयाषटटी अणधवयशनय आणण करयार

दशातील का‍द व धोरि ठरवण‍ासाठी आातरराषटटी‍ अणधवशन आणि करार ‍ााच ‍ोगदान आह. जवहा एखादा दश करारावर सवाकरी करतो, ‍ाचा अथण त‍ा दशान त‍ा कराराची अामलबजाविी करण‍ासाठी ककती करि आव‍क ठरत.

भारत सरकारन आातरराषटटी‍ करारााची अामलबजाविी आपल‍ा दशात करावी अशी भारती‍ घटनची अपका आह. ‍ाच उदाहरि महिज जव णवणवधतच‍ा अणधवशनााची अामलबजाविी करण‍ासाठी भारतान जव णवणवधता का‍दा २००२ लाग कला.

रयामसर अणधवयशन

पररसासथा सावधणनाबद दलच महततवाच अस ह पणहल अणधवशन आह. ‍ात फकत सावधणनच नाही, तर पािथळ जागााचा स‍जपि उप‍ोग कसा करावा ‍ाबद दल णनदजश णदलल आहत. हा शासकी‍ करार २ फबवारी १९७१ रोजी इराि ‍थील रामसर ‍ा कणसप‍न समदणकनाऱ‍ावरील शहरात सवीकारला गला. ‍ा करारामळ एखादा दशाला खालीलपरमाि साधी णमळतात.

· पािथळ जागााच सावधणन व स‍जपि उप‍ोग ‍ाबद दल त‍ा दशाची भणमका आवाज आातरराषटटी‍ माचावर ऐकली जावी.

· पािथळ जागा हा आातरराषटटी‍ सतरावर महततवाच‍ा

53

असल‍यामळ ‍या करयारयामळ त‍यााची परससद धी व परसिष‍या वयाढि.

· रयाष‍टी‍ व स‍यासिक सिरयाावरील समस‍यााबयाबि आािररयाष‍टी‍ िज‍जयााचया सललया समळण‍यास मदि होि.

· पयाण‍ळ जयागयााच‍या समस‍या सोडसवण‍यासया‍ी आािररयाष‍टी‍ सहकया‍य समळण‍यास परोतसयाहि व त‍याद वयार पयाण‍ळ जयागयााच‍या परकलपयाािया पयास‍ाबया समळ शकिो.

पयाण‍ळ जयागयााचया हया करयार १ फबवयारी १९८२ मध‍ भयारियाि परत‍कयाि आलया. भयारियाि आिया आािररयाष‍टी‍ महततवयाच‍या अशया ‍रवि सदल‍या गलल‍या २७ रयामसर जयागया घोसिि कल‍या आहि. पयाण‍ळ महणि घोसिि होण‍यासया‍ी अिक सिकि सवचयारयाि घिल जयाियाि.

१. जर पयाण‍ळ जयागया एकमव अ‍वया दसमयळ असल िर,

२. जर पयाण‍ळीमळ असरसकि, धोक‍याि असणयाऱ‍या सकवया असिधोक‍याि असणयाऱ‍या परजयािीिया आधयार सदलया असल िर,

३. जर त‍या पयाण‍ळीमळ २०,००० पकया असधक जलपक‍याािया आधयार (असधवयास) सदलया जयाि असल िर,

४. जर त‍या पयाण‍ळयामळ मोठया परमयाणयाि स‍यासिक मयाशयााच‍या परजयािीिया (असधवयास) आधयार सदललया असल सकवया अाडी घयालण‍यासया‍ी सकवया स‍लयाािरयासया‍ीचया मयागय उपलबध करि सदलया असल िर

मानवी परायावरणावरील सरक‍त राष‍टाची पररषद (स‍टॉकहोम पररषद), १९७२

मयािवी प‍यायवरणयावरील सा‍कि रयाष‍टयााची पररिद ज‍यालया स‍टॉकहोम पररिद महणियाि, िी सवीडिमधील स‍टॉकहोम ‍‍ ५ ि १६ जि १९७२ ‍या कयाळयाि आ‍ोसजि कली गली. पथवीवरील लोकयाािया प‍यायवरणयाच जिि व सावधयि करण‍यासया‍ी परोतसयाहि दण व मयागयदशयि करण ‍याची गरज आह, असया सवचयार ‍याि कलया गलया. आािररयाष‍टी‍ प‍यायवरणयाच‍या समस‍यााबद दलची ही सा‍कि रयाष‍टसाघयाची सरवयािीची मो‍ी पररिद होिी. आािररयाष‍टी‍ प‍यायवरणयाची धोरण सवकससि होण‍यासया‍ी ही पररिद कलया‍णी दणयारी

‍रली. प‍यायवरणयाच सारकण करण‍यासया‍ीची सदशयादशयक िततव ‍या पररिदि मयााडली गली.

‍या पररिदि ‘प‍यायवरणयासाबाधी किीचया आरयाखडया’ सा‍किपण ि‍यार कलया गलया. ज‍यामध‍ िससगयक सोियााच व‍वस‍यापि, परदिण, मयािवी वसयाहि प‍यायवरणयाच शकसणक व सयामयासजक पल, सवकयास व आािररयाष‍टी‍ सास‍या ‍या साबाधी १०९ सवसशष‍ सशफयारशी आहि.

भार‍त व स‍टॉकहोम पररषद

‍या पररिदि भयारियाची महततवयाची भसमकया होिी. भयारि हया पण ‍या पररिदिील सवयाकरी करणयारया दश होिया. स‍टॉकहोम पररिदमळ भयारियाि प‍यायवरण सारकण व िससगयक सोियााच सावधयि ह रयाष‍टी‍ परयाधयान‍याच मद द महणि उद‍यास आल. ‍या पररिदलया भयारियाच पािपरधयाि उपसस‍ि होि व त‍याािी महततवयाची भसमकया बजयावली.

स‍टॉकहोम पररिदिािर भयारि सरकयारि घ‍िि ४२ वी घ‍ियादरसिी कली आसण कलम ४८A, ५१A(g) ‍यााचया समयावश कलया. ४८A कलमयािसयार रयाज‍याािया प‍यायवरणयाच सारकण ह सिि बाधिकयारक कल गल, िर ५१A(g) िसयार प‍यायवरणयाच सारकण व सधयारणया ह परत‍क ियागररकयाच कियव‍ आह अस सयाासगिल गल.

१९७२ िािर भयारि सरकयारि पयाणी कया‍दया १९७४, हवया कया‍दया १९८१, व प‍यायवरण सारकण कया‍दया १९८६ ह कया‍द कल. िसच प‍यायवरणयाच परशि सोडवण‍यासया‍ी वि मातयाल‍याच‍या अािगयि प‍यायवरण सवभयागयाची स‍यापिया कली.

परायावरण आणण णवकास रावरील सरक‍त राष‍टाची पररषद (ररओ-दी-जानररओ) १९९२ - वसधरा णिखर पररषद

सा‍कि रयाष‍टसाघयाची प‍यायवरण व सवकयास ‍यावरील पररिद ही लोकसपर‍िि ‘वसधरा णिखर पररषद’ महणि ओळखली जयाि. ही पररिद ही स‍टॉकहोममध‍ घिलल‍या पसहल‍या जयागसिक प‍यायवरण पररिदिािर २० वियाािी आ‍ोसजि करण‍याि आली. ही पररिद ३ जि ि १४ जि १९९२ लया बयाझीलमधील ररओ-दी-जयािररओ ‍‍ आ‍ोसजि कली गली. ‍यामध‍ १७२ दशयााच‍या परसिसिधीिी भयाग घिलया. पथवीवरील अपिियवीकरणी‍ िससगयक सोि व परदिण कमी

54

करण‍ासाठी मागण शोधण‍ासाठी शासनााना मदत करावी अस सा‍कत राषटटसाघास सााणगतल गल. जगातील दशाानी, समाजातील महततवाच‍ा घटकाानी व लोकाानी सहका‍ाणची एक नवीन व समान वशवक भागीदारी करावी अस ‍ाच उद णदषट होत. सवायच‍ा णहतसाबाधााचा आदर होईल, जगाच‍ा प‍ाणवरिाच व णवकास परिालीच रकि होईल अशा परकारच‍ा आातरराषटटी‍ करारासाठी टाकलल ह पाऊल होत.

वसाधरा णशखर परररदमध‍ दोन आातरराषटटी‍ प‍ाणवरि करार त‍ार कल.

अ) जव णवणवधतयबयाबतचया करयार

जणवक णवणवधतला उद दशन असलला हा पणहला आातरराषटटी‍ करार होता. १८० पका जासत दशाानी ‍ावर सहा कल‍ा. ‍ाची तीन पराथणमक उद णदषट आहत.

· जव णवणवधतच सावधणन

· जव णवणवधतच‍ा घटकााचा शावत वापर

· नसणगणक सासाधनाापासन णमळालल‍ा फा‍दााच समान व न‍ाय‍ वाटप.

‍ामध‍ नसणगणक सासाधनााचा आणथणक उप‍ोग व पारापररक सावधणनाच पर‍तन ‍ााचा समतोल साधला आह.

ब) वयातयावरण बदलयाबयाबत स यकत रयाषटटयाची आरयाखडया पररषद (UNFCCC)

हररतगह वा‍ कमी करन वातावरि बदलाणवरद ध लढा दण‍ासाठी ही परररद होती. १९० पका जासत दशाानी ‍.एन.एफ.सी. सी. सी. माजर कली

दशातील शासनााना अनक ककती करता ‍ाव‍ात, हा ‍.एन.एफ.सी.सी. चा हत आह.

· हररतगह वा‍ाच उतसजणन, राषटटी‍ धोरि व पररिामकारक पद धतीसोबत माणहती गोळा करि व ती सामाईक करि.

· हररतगह वा‍ाच‍ा उतसजणनाबाबत राषटटी‍ धोरि सर करि.

· जागणतक हवामान बदलााच‍ा पररिामाासाठी अनकल कमता त‍ार करण‍ाबाबत सहका‍ण करि.

रयारत व वसयधरया णशखर पररषद १९९२

सटॉकहोम परररद व ररओ णशखर परररद १९९२, ‍ााच‍ा मधल‍ा काळात भारतान प‍ाणवरि व वन‍ जीव सारकिासाठी साघटनातमक रचना, का‍दशीर व धोरिातमक चौकट णवकणसत कली.

शयाशवत णवकयासयासबधी स यकत रयाषटटयाची पररषद (ररओ +२०)

शावत णवकासासाबाधी सा‍कत राषटटााची परररद ज‍ाला ररओ+२० अस ओळखल जात, ती बाझीलमधील ररओ-दी-जानररओ ‍थ २० त २२ जन २०१२ दरम‍ान घण‍ात आली. शावत णवकासासाबाधीची ही सवायत महततवाची णतसरी परररद आह. ‍ात शावत णवकासाबाबत अनक णनिण‍ घतल गल. सा‍कत राषटटसाघाच‍ा प‍ाणवरि व णवकास, ‍ा ररओ ‍थ झालल‍ा परररदचा २० वरायचा पाठपरावा महिज ररओ+२० हो‍. ‍ामध‍ सा‍कत राषटटसाघाच‍ा १९२ सदस‍ाानी सहभाग घतला.

सरयावयासयाठी जनभाल कयाभा

१. हररत इमारतीसाठी कोित‍ा गोषी आव‍क आहत त सपष करा.

२. उदोगाामळ प‍ाणवरिावर कोिकोित पररिाम होऊ शकतात त सपष करा

३. इको लबणलाग महिज का‍? त‍ाच फा‍द कोित आहत?

४. भारतातील प‍ाणवरि माजरी ची परणक‍ा सपष करा.

५. परररस कराराबद दल माणहती दा.

६. पािथळ जागााच‍ा सावधणनाच‍ा दषीन रामसर साइटच महतव नमद करा.

७. उपभोकता णशकिाची गरज व महततव सपषट करा.

८. प‍ाणवरिपरक पद धती आणि प‍ाणवरिपरक प‍णटन सपषट करा.

** ** ** **** ** ** **

55

उपकरम १

जागणतक जल णदन साजरा करण‍ासाठी तमही पािी व त‍ाच उप‍ोग ‍ावर सभा/चचाण णकवा परदशणन आ‍ोणजत कर शकता. पाण‍ाच जतन करण‍ासाठी तमही तमच‍ा शाळत णकवा आजबाजच‍ा लोकाामध‍ उपकम घऊ शकता.

पषठरयागयावरील जलसोत

नदा, सरोवर, तळी व तलाव ह पषठभागावरील महततवाच गोडा पाण‍ाच जलसतोत आहत. भारत दशाला अनक मोठा, मध‍म व लहान नदााच वरदान लाभलल आह. नदा पषठभागावरील महततवाचा जलसोत आहत. गागा व बहमपता ‍ा मोठ पािलोट कत असलल‍ा भारतातील नदा आहत.

भारतामध‍ सथलणनदजशकाच‍ा, जलणव‍जानाच‍ा व इतर म‍ाणदाामळ उपलबध पाण‍ाच‍ा कवळ ३२% पषठभागावरील पािी वापरल जात. तमच‍ा ११ वी च‍ा पाठपसतकात तमही णशकला आहात की भारतात णवणवध णठकािी पावसाच परमाि वगवगळ आह अाणि हा सवण पाऊस पावसाळाच‍ा ॠतमध‍च एकवटला जातो.

रजलसोत

भजलसोत हा पावसाच‍ा णझरपलल‍ा पाण‍ाचा जणमनीखालील भाग आह. भजल ह जरी भारतातील महततवाचा जलसतोत असला तरी त‍ाची उपलबधता अनक गोषटीवर अवलाबन असत. जस की भभागाची रचना पषठभागाखालील दगडााच थर व परचणलत हवामान.

भजलाच‍ा वापराच परमाि ह वा‍व‍ भारत व दणकिकडील काही भागाातील नदााच‍ा खोऱ‍ाात तलनन अणधक आह. पाजाब, हरर‍ािा, राजसथान आणि ताणमळनाड ‍थ भजल खप जासत वापरल जात. परात छततीसगड, ओणडशा, करळ ही राज‍ त‍ााच‍ा भजलाच‍ा

५.१ जल ससयाधनय

५.२ जल ससयाधनयाची गरज व महततव

५.३ पयाणी टचयाई

५.४ पयाणयाचय दणषतीकरण

५.५ जल सवधभान आणण ववस‍यापन पद धती

५.१ जल ससयाधनय

आपल‍ापढील अनक आवहानाातील एक मोठ आवहान अस आह की, सवायना मलभत सवचछता व सरणकत णपण‍ाच पािी परवि! आज जवळजवळ १ अबज लोकााना चाागल सवचछ णपण‍ाच‍ा पाण‍ाच सोत उपलबध होऊ शकत नाहीत आणि २.६ अबज लोकााना मलभत सवचछतच‍ा सो‍ी उपलबध होऊ शकत नाहीत. ह जवळजवळ सवण लोक णवकसनशील दशाातील शहरात राहतात. हवामान बदल व लोकसाख‍ा वाढीपासन त शहरााच‍ा णबघडलल‍ा पा‍ाभत सणवधााप‍यत अशा अनक समस‍ााना जगातील सवण शहरााना तोड दाव लागत.

भणवष‍ातील शहराासाठी परशा सवचछतच‍ा सणवधा व कमी होिार पािी ‍ााच परभावीपि व‍वसथापन करि ह कठीि असिार आह.

शहरी पाण‍ाच‍ा व‍वसथापनातील नवीन दणषटकोनातन ‍ा गोषटीची दखल घण‍ाची गरज आह. त‍ानसार नवीन, लवचीक शहरी पािीपरिाली त‍ार करण‍ाची गरज आह. णवकसनशील दशाातील शहर व गरामीि भागाातील वसत‍ा ‍ााना पाण‍ाच‍ा व‍वसथापनावर णवशर लक दण‍ाची गरज आह.

तयमहयालया मयाहीत आहय कया?

परत‍क वरवी २२ माचण हा णदवस सा‍कत राषटटसाघाचा ‘जागणतक जल णदन’ महिन साजरा कला जातो.

‍ा णदवशी णकवा ‍ाच‍ा आसपास लोकााना प‍ाणवरि, शती, आरोग‍ व व‍ापार ‍ातील पाण‍ाच‍ा महततवाची जािीव वहावी महिन का‍णकम आ‍ोणजत कल जातात.

५. जल सयरकषया

56

कमतपका खप कमी भजल वापरतात. गजरात, उततर परदश, णबहार, णतपरा, महाराषटट ही राज‍ भजल मध‍म परमािात वापरतात.

पािी वापराचा हा कल असाच चाल राणहला, तर पाण‍ाच‍ा मागिीसाठी ‍ोग‍ त‍ा जलव‍वसथापन परिालीची अामलबजाविी करावी लागल. कदी‍ भजल बोडण ह दशातील भजलाचा औदोणगक वापर णन‍ाणतत करत.

५.२ जलसोतयाची गरज व महततव

पथवीचा ७१% भाग पाण‍ान व‍ापलला असला, तरी जगभरात पाण‍ाची तीवर टाचाई नोदवली गली आह. जगभरात पडिाऱ‍ा पावसाच‍ा ४% पाऊस भारतात पडतो. तरीही आपल‍ाला पाण‍ाची टाचाई सहन करावी लागत. पाण‍ाच अणतशोरि, अणतवापर आणि पाण‍ाच असमान णवतरि ‍ामळ ह होत. घरगती व औदोणगक वापरान होिार पाण‍ाच परदरि, रसा‍नााच णझरपि ‍ा गोषटीसदधा पाण‍ाच‍ा टाचाईला जबाबदार आहत. कारि त‍ााच‍ामळ पािी वापरा‍ला घातक होत.

वाढत‍ा औदोणगकीकरिामळ असलल‍ा जलसोताावर भार पडत आह. वाढत‍ा शहरीकरिामळ भजलसोताावर भार पडला आह.उदा. कपनणलका, णवणहरी, इ. सवायत महततवाचा जलसतोत असलल‍ा भारती‍ नदा, जस गागा, ‍मना इत‍ादी. वाढत औदोणगकीकरि, शतीच‍ा आधणनक पद धती व शहरीकरि ‍ाामळ परदणरत झाल‍ा आहत.

पािी हा जरी पननणवीकरिी‍ सोत असला, तरी पाण‍ाचा चकीचा वापर आणि अपव‍‍ ‍ाामळ जलसासाधनाचा ऱहास होत आह. पाण‍ाच सावधणन हा महततवाचा प‍ाणवरिी‍ णवर‍ झाला आह. पािी वाचवन त‍ाच सावधणन करण‍ासाठी आपि पाण‍ाचा अपव‍‍ कमी कला पाणहज. पाण‍ाचा दरडोई वापर कमी करि व अपव‍‍ थााबवि ह पाण‍ाच‍ा सावधणनाच परभावी उपा‍ आहत.

पयाणयाचय महततव पािी हा आव‍क घटक आह आणि मानवी शरीरात

त‍ाची महततवाची भणमका आह. आपि अननाणवना काही

आठवड जीणवत राह शकतो, पि पाण‍ाणवना फकत काही णदवसच जीणवत राह शकतो. शरीरातील परत‍क परिाली, पशी व ऊतीपासन त जीवनाव‍क अव‍व ‍ााना का‍ाणशनवत ठवण‍ासाठी पािी लागत.

तयमहयालया मयाहीत आहय कया?

सजीवाामधील सवण पशीना पोरकदव‍ पोहोचवण‍ाच काम पािी करत.

आपल‍ा शरीरात खणनज, जीवनसततव, अणमनो आमल, गलकोज व इतर पदाथण शोरण‍ास व शरीरात सामावन घण‍ास पािी साहाय‍ करत.

पािी ह णवरारी व नको असलली दव‍ उतसणजणत करत. शरीराच तापमान णन‍ाणतत करण‍ास मदत करत.

मानवी शरीरात वजनाच‍ा सरासरी ६०% पािी असत, तसच शरीर पािी साठवन ठव शकत नाही.आपल‍ा शरीरातन रोज उचछ वासावाट घाम अाणि मलमताद वार सतत पािी बाहर पडत असत. ह गलल दवपदाथण वळच‍ा वळी पनहा भरन काढि ह चाागल‍ा आरोग‍ासाठी आव‍क आह.

उपकरम २वगणणशककाानी पाण‍ाचा पनवाणपर व पनचणकीकरि ‍ा णवर‍ाावर वगाणत चचाण आ‍ोणजत करावी.

५.३ पयाणीटचयाई पािी ह जीवनासाठी आव‍क आह. २०२५ प‍यत

भारतासह जगातील ५० पका जासत दशााना पािी टाचाईच‍ा समस‍ला तोड दाव लागल.

भारतात असमान मानसनच‍ा पावसाद वार पािी उपलबध होत. भारतातील सरासरी पाऊस ११७ समी आह व महाराषटटातील १०१ समी आह. कोकिात पाण‍ाची उपलबधता ३०० समीपका जासत आह, तर साागली, सातारा, सोलापर, मराठवाडा ‍ा पवजकडील भागाात खप कमी महिज ५० समी आह. अाबोली व गडणचरोली ‍थ पावसाळात सवायत जासत पाऊस, तर उनहाळात पाण‍ाची टाचाई असत. पवणतााच‍ा उताराामळ व पािी साठवण‍ाची सणवधा नसल‍ामळ पषठभागावरन वाहन जािार पािी जासत आह.

57

रयाषटटी जलणववयाद

कषणया नदीचया वयाद

ककषिा व गोदावरी ‍ा नदाावर बहउद दशी‍ परकलप, णसाचन परकलप आणि जलणवदत परकलप अस अनक परकलप बााधलल आहत.

ककषिा नदीवर ६ पका जासत धरि आहत. ही नदी महाराषटट, कनाणटक आणि आाधर परदश ‍ा राज‍ाातन वाहत जात. ‍ा तीन राज‍ाामध‍ १९५६ पासन ‍ा नदीच‍ा पािी वाटपावरन वाद आहत. ह वाद सोडवण‍ासाठी भारत सरकारन एक न‍ा‍ाणधकरि १९६९ मध सथापन कल.

गोदयावरी नदीचया वयाद

गोदावरी ही भारतातील मोठा नदाापकी एक आह. ही नदी महाराषटटात नाणशकजवळ उगम पावत व ती आाधर परदश, तलागिा, छततीसगड व ओणडशा ‍ा राज‍ाातन वाहत जात. नदीवर बााधलल अनक बहउद दशी‍ परकलप लोकााना अनक फा‍द उपलबध करन दतात. ‍ा वरील राज‍ाामध‍ णनमाणि होिार वाद ह पाण‍ाच‍ा वाटपावरन आणि धरिाापासन णमळिाऱ‍ा अनक फा‍दाावरन आहत. ह वाद णमटवण‍ासाठी भारत सरकारन एक न‍ा‍ाणधकरि सथापन कल.

५.४ दणषतीकरण

पयाणयाचया गयणवततयचया ऱहयास

पाण‍ाची गिवतता महिज पाण‍ाची शद धता णकवा अनाव‍क पदाथाणणशवा‍ असलल पािी. पािी अनाव‍क घटकाामळ आलल‍ा पदाथायनी परदणरत होत. जस की सकमजीव, रसा‍न, औदोणगक व इतर कचरा अशा पदाथाणमळ पाण‍ाच‍ा गिवततचा ऱहास होतो व पािी मानवी वापरासाठी अ‍ोग‍ ठरत. जवहा णवरारी घटक तलाव, झर, नदा, समद व इतर जलसाठात परवश करन, त पाण‍ात णवरघळतात णकवा पाण‍ावर तरागतात, तवहा पाण‍ाच परदरि होऊन जलपररसासथवर पररिाम होतो. काही वळस ही परदरक णझरपतात व भजल परदणरत करतात.

तयमहयालया मयाहीत आहय कया?

‘शन णदवस’ (ककप टयाउन)

कप टाउन ह दणकि आणरिकमधील एक प‍णटनाच शहर आह. ‍ा शहराची पाण‍ाची गरज शजारी असलल‍ा धरिाातन परवली जात. २०१५ पासन धरिातील पाण‍ाची पातळी कमी होत होती. कप टाउनच‍ा पािी साकटान २०१७ त २०१८ च‍ा मध‍ाप‍यत उचचााक गाठला, त‍ामळ शहरात वापरासाठी पािी उरल नाही. कप टाउन शहरान ‘शन‍ णदवस’ ही कलपना मााडली. ‍ामळ पाण‍ाच‍ा वापराच‍ा व‍वसथापनाकड परत‍काच लक कणदत झाल. शन‍ णदवस महिज शहरातील बरचस नळ बाद कल गलला णदवस !

णवचयार करया व कती करयातमच‍ा भागाला कप टाउन शहराच‍ा समस‍परमाि तोड दण‍ाची वळ भणवष‍ात ‍ावी, अस तमहााला वाटत का? ‍ासाठी तमही का‍ उपा‍‍ोजना कराल त सचवा.

पयाणयासयाठी सघषभा

भणवष‍ात ‘पािी’ हच ‍द धाच कारि होईल असा अादाज वतणणवला आह. आता घरगती, शतीच‍ा व औदोणगक कतासाठीची पाण‍ाची गरज अनक पटीनी वाढत आह. दशाातगणत राज‍ाामध‍ पाण‍ासाठीचा साघरण आह.

आतररयाषटटी जलणववयाद

मध‍-पवण दशाामध‍ पाण‍ाची उपलबधता कमी आह. जगातील सवायत मोठी (लााबीन) नदी नाईल ही णतच‍ा णकनाऱ‍ावरील ८६% दशााना पािी परवत. सदान दशान पािी वळवल‍ामळ इणजपत दशाचा पािीपरवठा कमी होईल. इणथओणप‍ासारख दश नाईलच‍ा पाण‍ावर हकक साागत आहत. जॉडणन नदीच‍ा खोऱ‍ात २०२५ प‍यत पाण‍ाची टाचाईचा सामना करावा लागिार आह. णसरर‍ान ‍ा नदीवर धरि बााधण‍ाची ‍ोजना कली आह. ‍ामळ इसताइलचा पािी परवठा कमी होिार आह.

58

पािी ह पथवीवरील सवायत मौल‍वान अस नसणगणक सासाधन आह. आपल‍ा दनाणदन जीवनात मलभत गरजा पिण करण‍ासाठी पािी लागत. तसच त णसाचन, दनाणदन णक‍ा, ऊजाण कदात वीज णनमाणि करि, उतपादन परणक‍ा आणि कचऱ‍ाच णनमणलन ‍ाासाठी आव‍क असत.

शहरीकरि, औदोणगकीकरि आणि शतकी काम ‍ा सवण परणक‍ाामध‍ कळत नकळत आपि आपल‍ा नदा, तळी व समद परदणरत कल. पररिामतः आपि हळहळ पि णनशचत आपल‍ा पथवीच नकसान करत अाहोत. ‍ाचाच एक पररिाम महिन परािी व वनसपती ‍ााच‍ा अनक परजाती वगान नषट होत आहत.

जल परदरिाची व‍ाख‍ा अशी कली जाऊ शकत, ‘पाण‍ाच भौणतक, रासा‍णनक आणि जणवक गिधमण कोित‍ाही परकार बदलि ज‍ा‍ोग त‍ाच‍ा वापरास अडथळा णनमाणि होईल’.

साधारिपि पाण‍ात वा‍, कार व तराग पदाथण णमसळलल असतात. अलप परमािात असल‍ान पािी णपण‍ा‍ोग‍ राहत. परात, जवहा ह अनाव‍क घटक परमािाबाहर जातात, तवहा पािी गढळ होत, त‍ाला दगयधी ‍त आणि जातानी दणरत होत, तवहा त मानवी वापरासाठी अ‍ोग‍ मानल जात.

जल परदषणयाचय सोत : जल परदरिाच परमख सोत (कारि)अशी आहत.

१. घरगयती कचरया (सयाडपयाणी)

‍ात परामख‍ान मनष‍ व परािी ‍ााच मलमत तसच कागद, अननकचरा, णडटजयटस इत‍ादीचा समावश असतो. णवणवध टाकन णदलली सामगरी शवटी तलाव, तळी आणि नदाासारख‍ा जवळपासच‍ा जलसाठात जमा होतात.

आकती ५.१ ः घरगयती सयाडपयाणी

२. औदोणगक कचरया

पोलाद व कागद उदोगात उतपादन परणक‍साठी मोठा परमािात पाण‍ाची गरज असत. महिनच अस उदोग नदााच‍ा काठावर वसलल असतात. वसतोदोग, रबर, चामड, औरध इत‍ादी अनक उदोग जलपरदरिास जबाबदार आहत. ‍ा सवण उदोगाादार मोठा परमािात परणक‍ा न कलल औदोणगक सााडपािी जवळच‍ा जलसाठामध‍ सोडल जात. जड धाताचा कचरा हा कककरोगकारक असतो. फनॉल, सा‍नाइड आणि अमोणन‍ासारखी णवरारी सा‍ग ही रासा‍णनक उदोगााच परमख दणरत घटक आहत. ‍ातील बहतक परदरकााच णवघटन होत नाही.

आकती ५.२ ः औदोणगक दणषत पयाणी

३. शयतकचरया

णपकााच उतपादन वाढणवण‍ासाठी शतात अनक परकारची रासा‍णनक खत वापरली जातात. त‍ााचा मानव, परािी आणि प‍ाणवरिावरही हाणनकारक पररिाम होतो.

आकती ५.३ ः रसयानयामयळय होणयारय परदषण

59

जासत परमािात वापरलली खत भगभाणत णझरपतात आणि भजल दणरत करतात. कीडनाशक, कीटकनाशक आणि तिनाशक ‍ााचा अणतवापर णपकााच सारकि करण‍ासाठी शतात कला जातो, परात ह सवण जणमनीवरन वाहत जाऊन जवळच‍ा जलसाठाला णमळतात. त पाण‍ाच‍ा परदरिास जबाबदार असतात.

४. औसषणक परदषण

औशषिक णवदत कद आणि अिऊजाण परकलपाामध‍, तापमान कमी करण‍ाच‍ा हतन थाड पाण‍ाचा वापर कला जातो. त पािी त‍ामळ गरमही होत. जवहा अस उषि पािी जवळच‍ा तलावामध‍ णकवा नदीत सोडल जात तवहा औशषिक परदरि होत. अशा परकारच‍ा परदरिाचा जलपररसासथवर णवपरीत पररिाम होतो.

आकती ५.४ ः औणषणक परदषण

तयमहयालया मयाहीत आहय कया ?

पथवीवर आजप‍यत अशसततवात असलली समदी कासव ही सवायत पराचीन पराण‍ाापकी एक आहत. त‍ााच‍ा आ‍ष‍ात ती हजारो मलााचा परवास करतात. कासव वाळमध‍ अाडी घालतात. मादी कासव वालकाम‍ णकनाऱ‍ावर घर करण‍ासाठी आणि अाडी घालण‍ासाठी ‍त. णतन ‍ा वाळत त‍ार कलल‍ा णबळात ती अाडी घालत. सभोवतालच‍ा वातावरिातील तापमान कासवाच णलाग ठरवत. कासवाच‍ा बाहर पडिाऱ‍ा णपलााना णलाग गिसत नसत. २८-२९ णडगरी सशलसअस ह तापमान अाडातन णपल बाहर ‍ण‍ास ‍ोग‍ आह. ‍ा तापमानाला गभाणतन नर आणि मादी अशी दोनही कासव त‍ार होतात. परात ‍ाहन अणधक

तापमानाला फकत मादी कासव त‍ार होतात आणि ‍ाहन कमी तापमानाला फकत नर कासव त‍ार होतात.परत‍क परजातीनसार तापमानाच २८-२९ ह परमाि णकणचतस बदलत.

हवामान बदल आणि वाढत तापमान, परदरि ‍ाामळ कासवााच‍ा णलाग गिोततरामध‍ व‍त‍‍ ‍ऊ शकल, कारि सवण मादी कासव त‍ार होतील आणि ‍ाचा पररिाम महिन कासव ही परजातीच नाहीशी होईल.

तकतया ५.१ ः रयारतयातील कयाही नदया व तयाचया परदषणयाचय मयख सोत

अनय-करम

नदीचय नयाव

णठकयाण परदषणचया सोत

१ भीमा पिशहरााच व औदोणगक सााडपािी

२ पाचगागा कोलहापरसाखर कारखान व शहराच सााडपािी

३ ककषिा साागलीशहरााच व औदोणगक सााडपािी

४ साणवती रा‍गड रासा‍णनक कारखान

५ उलहास उलहासनगर-

माबई

रासा‍णनक कारखान, राग कारखाना

६ गोदावरी नाणशकखत कारखान, शहराच सााडपािी

७ गागा कानपररासा‍णनक कारखान, चमण उदोग

८ कावरी तणमळनाडऔणषिक ऊजाण कदाची फा‍ॲश, पोलाद कारखान

60

जातात. ज‍ामळ परदरि होत आणि पािी अ‍ोग‍ होत.

इ) कणलशअम, मरगनणशअमसारख‍ा घटकाामळ पाण‍ाचा कठीिपिा (Hardness) वाढतो, ज‍ामळ पािी घरगती वापरासाठी अ‍ोग‍ होत.

ई) साबि, णडटजयटस आणि अलकलीजमळ फस त‍ार होतो. त‍ामळ पाण‍ाच‍ा गिवततवर पररिाम होतो.

उ) अस बरच दणरत पदाथण पाण‍ाद वार अननसाखळमध‍ परवश करतात आणि त‍ााच वनसपती आणि पराण‍ाावर परणतकल पररिाम होतात.

३. शयती कचऱयाचय हयाणनकयारक पररणयाम ः

अ) शतात वापरली जािारी खत व कीटकनाशक पाऊस आणि अणतणसाचनामळ जणमनीत पाझरतात. ज‍ामळ भजल परदरि होत.

आ) मातीतील सकम वनसपती आणि गााडळाासारख‍ा पराण‍ाावर कीडनाशक आणि कीटकनाशकाामळ णवपरीत पररिाम होतो आणि त‍ामळ माती नाणपक होत.

तयमहयालया मयाहीत आहय कया?

जागणतक णवकासाच‍ा अहवालानसार, दरवरवी कीडनाशकाच‍ा णवरारी पररिामामळ समार ४०,००० लोक मरतात आणि १ त २ दशलक लोकााना वगवगळा परकारच‍ा कीडनाशकााचा तास होतो. सवायत धोकादा‍क कीटकनाशक बीएचसी, डीडीटी, कोराडन, अशलडटन, एाणडटन, राउाडअप, इनडोसलफान इत‍ादी आहत.

४. औसषणक परदषणयाचय हयाणनकयारक पररणयाम ः

अ) जलासाठाच भौणतक - रासा‍णनक गिधमण बदलतात.

आ) णवरघळलल‍ा परािवा‍त घट होत.

उपकरम ३

गागा व ‍मना नदााच‍ा काठावर वसलली मख‍ शहर कोिती आहत व त‍ामध‍ कोित महततवाच उदोगधाद आहत त शोधन काढा व णलहा.

जल परदषणयाचय पररणयाम

१) घरगयती सयाडपयाणयाचय हयाणनकयारक पररणयाम :

अ) घरगती सााडपािी ह पोरक दव‍‍कत असल‍ान जवहा त सााडपािी जलसाठात णमसळल जात तवहा त णवरघळलल‍ा ऑशकसजनचा जासत परमािात वापर करत आणि त‍ाचा णवपरीत पररिाम हातो. सााडपाण‍ामळ पाण‍ास दगयध ‍तो व राग बदलतो.

आ) सााडपािी आणि घरगती कचरा पाण‍ात णमसळल‍ान मानवाामध‍ आरोग‍ाच‍ा णवणवध समस‍ा णनमाणि होतात.

इ) रोगजन‍ जीवाि, णवराि, परोटोझोआ सााडपाण‍ामध‍ चाागल‍ा परकार वाढतात आणि त‍ााच‍ामळ मानवामध‍ कॉलरा, टा‍फॉइड आणि णडसटरी अस गाभीर आजार होतात.

ई) पाण‍ात आव‍कतपका जासत परमािात णवरघळलल‍ा ना‍टटट व फॉसफटमळ ‍टटॉणफकशन होत. ‍ामळ शवाल व जलपिवीसारख‍ा पाण‍ातील ति वनसपती मोठा परमािात वाढतात. त सापिण जलसाठाला आचछादन करतात, पाण‍ातील परािवा‍च परमाि कमी करतात. त‍ामळ माशाासारख‍ा जीवााचा मत‍ होतो. अस पािी णपण‍ास अ‍ोग‍ होत.

२) औदोणगक कचऱयाचय हयाणनकयारक पररणयाम ः

अ) परणक‍ा न कलल औदोणगक सााडपािी जलसाठााना गाध, राग आणि गढळपिा दण‍ासाठी जबाबदार असत.

आ) रासा‍णनक उदोग, वसतोदोग, चममोदोग इत‍ादीमधन णशस (Pb), पारा (Hg), कडणमअम (Cd), कोणमअम (Cr) इत‍ादी जड धात सोडल

61

३) णन‍मााच उलाघन कल‍ाबददल उदोगााना भारी दाड आकारला जाि आव‍क आह.

४) महानगरपाणलका व इतर नागरी सासथाानी घन व दव कचरा ‍ोग‍ परकार हाताळावा.

५) नदा व सरोवराामध‍ वापरलली फल (णनमाणल‍) णवसजणन करण‍ास बादी घातल‍ान पाण‍ाच परदरि कमी होईल.

६) जल परदरि कमी करण‍ासाठी तलावाामध‍ ककणतम तरागत बट, तरागत फवार, तरागती बाग ‍ाासारख‍ा प‍ाणवरि जतन करिाऱ‍ा तात‍जानाचा वापर कला पाणहज. ह आसपासच‍ा कताच सौद‍णमल‍ दखील वाढवत.

७) लोकाामध‍ जागरकता णनमाणि करि आणि कठोर का‍द त‍ार करन अमलात आिल‍ास उगमसतरावर परदरिाची तपासिी कली जाऊ शकत.

तयमहयालया मयाहीत आहय कया?

रयारतयाचया रयाषटटी पयाणी धोरण २००२ ची ठळक वणशषटय

‍ा धोरिाच मख‍ उद णदषट ह पाण‍ाचा तटवडा असल तथ अणतररकत पािी परवि आह. पाण‍ाच परदरि कमी करि व नदााच‍ा पाण‍ाची गिवतता सधारि ह ‍ाच ध‍‍ आह.

· णसाचन परकलप व बहउद दशी‍ परकलप ‍ाामध‍ णपण‍ाच‍ा पािीचा परवठा करि ‍ाचा अातभाणव होि जररी आह. (णजथ णपण‍ाच‍ा पाण‍ाचा दसरा प‍ाण‍ी सोत नाही, तथो ह आव‍क आह.)

· सवण मानव व पराण‍ााना णपण‍ाच पािी परवि.· भजलाच शोरि करि (भजल काढन घि) ‍ाला

म‍ाणदा व णन‍मन राहील अस उपा‍ ‍ोजि.· पषठभागावरील पािी व भजल ‍ा दोनहीच‍ा

गिवततच णन‍णमतपि परीकि कल गल पाणहज. पाण‍ाची गिवतता सधारण‍ासाठी णन‍णमत का‍णकम हाती घि.

· पाण‍ाच‍ा णवणवध उप‍ोगााची का‍णकमता सधारि.

इ) बा‍ोकणमकल ऑणकसजन णडमााड (BOD) मध‍ वाढ होत.

ई) माशााच‍ा अाडाातन णपल णन‍ोणजत वळच‍ा आधी बाहर ‍तात.

उ) बरकटरर‍ाच णवभाजन वाढत.

ऊ) जली‍ जीवााच सथलाातर होऊ शकत.

तयमहयालया मयाहीत आहय कया?

णमनयामयाटया आजयार -४० वरायपववी जपानच‍ा णमनामाटा उपसागरान

जगाला पाऱ‍ान होिाऱ‍ा णवरबाधचा महततवाचा धडा णशकवला. णमनामाटा उपसागराजवळ एक मोठा पाणसटक बनविारा कारखाना होता. तथ णवणनल कलोराइड नावाच पाणसटकसाठी वापरल जािार एक सवणसाधारि रसा‍न बनवण‍ासाठी पारा असलल एक सा‍ग वापरल जात होत. ‍ा कारखान‍ातन उरलल पारा असलल सा‍ग इतर कचऱ‍ाबरोबर णमनामाटा उपसागरात टाकल गल. ‍ामध‍ असलला पारा जरी कमी णवरारी होता, तरी नातर पाण‍ाच‍ा तळाशी असलल‍ा सकम जीवाानी ‍ा पाऱ‍ाच रपाातर णवरारी अशा सणद‍ पाऱ‍ाच‍ा रपात कल. हा साणद‍ रपातील पारा तथील माशााच‍ा शरीरात णशरला. ह मास तथ राहिाऱ‍ा लोकाानी खालल. ‍ामळ ‍ा लोकााना णवरबाधा झाली, अनक लोक मत‍मखी पडल, काहीना मजजासासथच णवकार झाल, तसच खालील अनक लकि बाणधत झालल‍ा लोकाामध‍ णदसन आली. जस हाताची सावदना नषट होि, दषटीवर पररिाम होि, ऐकण‍ावर व बोलण‍ाच‍ा कमतवर पररिाम होि, व‍ाग णनमाणि होि इत‍ादी.

जल परदषण णन‍तण

१) जल परदरिाच‍ा सोतावर णनबयध लादि आव‍क आह आणि त‍ासाठी कठोर णन‍म लाग कल जावत.

२) औदोणगक सााडपािी सभोवतालच‍ा पररसरात णवसणजणत होण‍ापववी त‍ावर ‍ोग‍ परणक‍ा कली जाि आव‍क आह.

62

· पािी हा दणमणळ सोत आह ‍ाबद दलची जागरकता वाढणवि.

· णशकि, णन‍म, परोतसाहन व दाड करन पाण‍ाच‍ा सावधणनाबद दल जागरकता वाढणवि.

५.५ जलसवधभान आणण जल ववस‍यापन पद धती

जलसावधणन व जल व‍वसथापन करण‍ासाठी पारापररक व आधणनक अशा दोनही पद धतीचा वापर कला जातो.

· पारापररक पािी सागरणहत करण‍ाच‍ा रचनााच पनरजजीवन.

· जनी तळी व तलाव ‍ााच नतनीकरि.

· छोट बााध बााधि.

· पाण‍ाच‍ा सोतााच णन‍ाति समदा‍ाकड दि.

· शहरी भागाात पावसाच पािी सागरणहत करि.

· शोरखड ड त‍ार करन भजलााच पनभणरि करि.

· एकाणतमक पािलोट कत व‍वसथापन पद धती सवीकारि.

· पाण‍ाचा परभावी वापर वाढवन पाण‍ाची मागिी कमी करि.

कमी होत जािारी गोडा पाण‍ाची उपलबधता व वाढत जािारी त‍ाची मागिी, ‍ाामळ पािी ‍ा मौल‍वान सोताच सावधणन व परभावीपि कलल जल व‍वसथापन ह शावत णवकासासाठी आव‍क आह. भारताला ‍ा जलसावधणनासाठी जलद पावल उचलावी लागतील, परभावी धोरि व का‍द कराव लागतील. तसच पररिामकारक उपा‍‍ोजना कराव‍ा लागतील. पािी वाचवण‍ाच तात‍जान व पद धती णवकणसत करण‍ाबरोबरच परदरि कमी करण‍ाच पर‍तन कराव लागतील. पािलोट णवकास, पजणन‍ जलसागरहि, पाण‍ाच पनचणकीकरि व पनवाणपर, पाण‍ाचा स‍ोग‍ वापर ‍ा सवायना पाण‍ाचा खप काळ शावत परवठा होण‍ासाठी परोतसाहन दण‍ाची गरज आह.

वयगवयगळया रयाजयातील जलसवधभानयाचया पयारपररक पद धती -

भारतात जलसावधणन ही पराचीन परापरा आह. बऱ‍ाच राज‍ाात आजही ‍ा पद धती वापरल‍ा जातात.

तकतया ५.२ ः रयारतयातील जलसवधभानयाचया पयारपररक पद धती

अनय.करम

जलसवधभानयाचया पयारपररक पद धती

वणभान रयाज

१ जोहाड मातीच बाधार राजसथान

२ कडजणमनीखालील

आचछाणदत तलाव

राजसथान

३ खाणदन

वाहन जािार पािी अडविारा लााब मातीचा

बाधारा

गजराथ

४ चरवा जलसाठा आाधर परदश

५ डोगबोडो

आणदवासीची तळी

आसाम

६ कर पाझर तलाव कनाणटक

७पकअर, णबल,

रवालतळी

पशचम बागाल

८ कड माणदरातील टाक महाराषटट

बयाब णसचन परणयाली

बााबच‍ा पाइपसचा वापर करन नदााच पािी घण‍ाची २०० वरायची परापरा आह. मख‍तः भारताच‍ा ईशान‍ भागात, णवशरतः मघाल‍ात ‍ाचा वापर कला जातो. ‍ाला कोित‍ाही इाधन णकवा ऊजजची आव‍कता नसत. ह भपरदशाच‍ा उतारामळ ह शक‍ होत. बााब णनःशलक णकवा अत‍ात कमी णकमतीत उपलबध असल, अशा णठकािी ह लाग कल जाऊ शकत.

63

आकती ५.५ ः बयाब णसचन परणयाली साधारितः पावसाच पािी णपण‍ासाठी परस चाागल

आह. पावसाळाच‍ा पणहल‍ा पावसाच पािी मात टाळाव. रन वॉटर हावजणसटाग परिालीमध सामान‍तः परथम पावसाच णवभाजक समाणवषट कल जातात. जोप‍यत साठवि पिणपि बाद आह, तोप‍यत पािी दीघण काळासाठी चाागल राहत.

जर माती सशचछद असल तर छपरावरील पावसाच पािी भजल पनभणरिासाठी वापरता ‍त. छपरावरील पािी सरळ घराजवळील खड डात णझरपण‍ासाठी सोडल जात. त मातीत णझरपल जात व भजलाच पनभणरि करत. काही काळान त‍ा भागातील भजल साठा वाढल आणि आजबाजच‍ा णवणहरीना पािी उपलबध होईल.

उपकरम ४

पजभानयाबद दल अणधक जयाणन घया ः पावसाच पािी पण‍ात/आपल‍ा शहरात आपि णकती सावणधणत कर शकता?

समजा, तमही पि शहरात राहता. तमच‍ा घराच‍ा छताच आकार/कत १०० चौरस मीटर आह. एका वराणमध‍ तमही णकती पावसाच पािी गोळा कर शकता?पण‍ात सरासरी वाणरणक पजणन‍मान = ७६० णममी.

१०० चौ. मी. कतफळावर पडिार पावसाच पािी

= छताच कत ´ पाऊस

= १०० चौ. मी. कत ´ 0.७६ मी

= ७६ क‍ मीटर.

= ७६,००० लीटर

पाच कटाबाासाठी णदवसाला ७५० लीटर वापर होतो, तसच ह पावसाच पािी पढील १०० णदवसासाठी परस आह. ‍ावरन तमही तमच‍ा घरात/शाळत/कॉलजमध‍ पावसाच पािी णकती साठव शकाल ‍ाच मोजमाप करा.

पयाणलोट ववस‍यापन

पािलोट व‍वसथापन मख‍तः पषठभाग व भजल सासाधनाच का‍णकम व‍वसथापन आणि सावधणन हो‍. ‍ात पाझर तलाव, पनभणरि णवणहरी इत‍ादी पद धतीदार भजल पनभणरि करि समाणवषट आह. तथाणप व‍ापक अथाणन पािलोट व‍वसथापनात जमीन, पािी, वनसपती, परािी ‍ा सारख‍ा सासाधनााच सावधणन, पनजवीवन ‍ोग‍ वापर ‍ााचा समावश आह.

पािलोट व‍वसथापनाच उद णदषट ह आह की, एकीकड नसणगणक सासाधन आणि दसरीकड समाज ‍ााच‍ात सातलन णनमाणि करि. पािलोट णवकासाच ‍श मख‍तव समदा‍ सहभागावर अवलाबन आह.

पयाणलोट कषय‍त ववस‍यापन पद धती -

· सम पयातळीतील चर

ह चर टकडीच‍ा बाजन अशा पद धतीन खिलल असतात की, त सम पातळीतील ररााना अनसरन असतील व पाण‍ाच‍ा परवाहाला लाब असतील. ‍ामळ पावसाच पािी जमा करन व धरन ठवण‍ास मदत होत.

समतल चर

आकती ५.६ ः समतल चर

64

· खडकयाची सल (सयाधी) रचनया

खडकााची साधी रचना ही खडक, जाड वाळ व पोती ‍ाानी बनलला/त‍ार कलला व परवाह णकवा जलमागाणच‍ा आडव‍ा णदशन ठवलला छोटा बााध असतो. ‍ामळ वाहिाऱ‍ा पाण‍ाचा वग कमी होतो, गाळ खाली बसण‍ास मदत होत. मातीची धप कमी होत.

खडकााची सल (साधी) रचना

आकती ५.७ ः खडकयाची सल (सयाधी) रचनया

· गणबन रचनया

‍ाची रचना पटीपरमाि असन ‍ात दगड/वाळ व माती भरलली असत. ‍ाला साखळीन जोडलल‍ा जाळीच आवरि असत. ‍ामळ पािी पाझरण‍ास व मातीची धप कमी होण‍ास मदत होत.

गरणब‍न रचना

आकती ५.८ ः गणबन रचनया· चयक बधयारया

पाण‍ाच‍ा मागाणन आडव‍ा णदशन बााधलला व पाण‍ाच‍ा परवाहाचा वग कमी करिारा हा एक छोटा बाधारा

आह. हा पािी पाझरण‍ास मदत करतो. दगड, वाळची पोती इत‍ादीपासन हा बााधला जातो.

चक बाधारा

आकती ५.९ ः चयक बधयारया· शयततळी

पािी साठवण‍ासाठी शतात बााधलल ह छोट तलाव असतात. ह पािी णपकाासाठी, माशााची पदास करण‍ासाठी आणि पाळीव जनावराासाठी वापरल जात.

शततळी

आकती ५.१० ः शयततळी

रयारतयातील जल सवधभान कयाभाकरम

कद आणि राज‍ सरकाराानी दशात अनक पािलोट णवकास व व‍वसथापन का‍णकम सर कल आहत. ‍ातील काहीची अामलबजाविी सव‍ासवी सासथााकडन कली जात आह. हरर‍ाली ही कद सरकारपरसककत सासथा आह जी गरामीि लोकााची णपण‍ासाठी, णसाचन, मतस‍ व‍वसथापन व वनीकरि ‍ाासाठी पाण‍ाच सावधणन करण‍ास सकम करत.

लोकसहभागातन गरामपाचा‍तीमाफकत हा परकलप राबणवला जात आह. आाधर परदशातील नीर-मीर (वॉटर अड ‍ - पािी व तमही) का‍णकम आणि राजसथानमधील अलवरमधील अलवयारी पयाणी ससद ‍ा का‍णकमात

65

लोकसहभागातन पाण‍ाची साठवि टाकी, खोदलल तलाव (जोहड), धरि इत‍ादीसारख‍ा णवणवध जलभरिाची बााधकाम हाती घण‍ात आली आहत. काही भागाातील पािलोट णवकास परकलप प‍ाणवरि आणि अथणव‍वसथला चालना दण‍ासाठी ‍शसवी झाल आहत.

दशातील लोकाामध‍ पािलोट णवकास व व‍वसथापनाच‍ा फा‍दाणवर‍ी जागरकता णनमाणि करण‍ाची गरज आह. तसच ‍ा एकाणतमक जलसापदा व‍वसथापनाच‍ा पद धतीदार शावत आधारावर पाण‍ाची उपलबधता सणनशचत कली जाऊ शकत.

हय करया!

· जवहा शक‍ असल तवहा पाण‍ाचा पनवाणपर करा. सव‍ापाकघरातील पािी झाडााना वापर शकता.

· सव‍ापाकघरातील काम अशा परकार करा की, इाधन व पािी ‍ााची बचत होईल.

· पाण‍ाची गळती ताबडतोब दरसत करा. गळिाऱ‍ा नळामळ णदवसाला ७६ लीटर पािी वा‍ा जाऊ शकत.

· सनानासाठी एक बादली पाण‍ाचा वापर करा. शॉवर वापरल‍ास कमी दाबान पािी उतसणजणत करिाऱ‍ा शॉवरचा जासतीतजासत ५ णमणनट वापर करा. बाथटबमध‍ सनान करि टाळा.

· णसाचनासाठी तरार णसाचन पद धती वापरा.

· भााडी धण‍ाच मशीन, कपड धण‍ाच मशीन व डटा‍र जवहा पिण कमतनसार वापरा‍च असल तवहाच वापरा.

हय कर नकया !

· सनान करताना, दात घासताना णकवा भााडी धताना नळ सर ठव नका. ‍ामळ परत‍क णमणनटाला २ लीटर पािी वा‍ा जात.

· बाग णकवा वहरााडा नळी लावन धऊ नका, त‍ाऐवजी झाडन घ‍ा.

· कपड व भााडी जलाश‍ात (तलाव, तळी ) धऊ नका.

· फल (णनमाणल‍), णमठाई, पजा साणहत‍ इत‍ादी नदीत टाक नका, कारि त‍ामळ पाण‍ाची गिवतता कमी होत.

· नदीत मतदह टाक नका व रका णवसजणन कर नका. · रासा‍णनक तिनाशक वापर नका.

तयमहयालया मयाणहत आहय कया?

पयाणी फयाउडयशन ः दषकयाळमयकतीची लोकचळवळ

‘पािी फाउाडशन’ ही सासथा २०१६ मध‍ सथापन झाली. लोकसहभागाच सामथ‍ण वापरन महाराषटटाला दषकाळमकत करा‍च, अस ध‍‍ णनशचत करन पािी फाउाडशनची णनणमणती झाली.

पािीटाचाईच‍ा समस‍ला फकत णनसगण नाही, तर मानवही जबाबदार आह, महिनच दषकाळाची समस‍ा सोडवा‍ची असल तर लोकाानीच एकत ‍ऊन ही चळवळ हाती घतली पाणहज.

पािी फाउाडशन गावकऱ‍ाासाठी सवण तााणतक बाबीबरोबरच नततव कौशल‍ णवकणसत करण‍ाच परणशकि दत. सोप‍ा भारतील परणशकि, माणहतीपट व माणहतीपतक ‍ााद वार पािी फाउाडशन टीम पिण राज‍भर का‍णरत आह. ‍ा उपकमाला परोतसाहन दण‍ासाठी पािी फाउाडशन दरवरवी ‘सतमयव जतय वयाटर कप’ सपधाण भरवत. ‍ा सपधजद वार सवमोतककषट पािलोट व‍वसथापनाच बकीस णमळवण‍ासाठी गावाामध‍ चरस लागत. २०१६ मध‍ ११६ गावाापासन सर झालली ही चळवळ २०१९ मध‍ ४००० हन जासत गावाात पसरली आह. त‍ातन २३,००० कोटी लीटर पािी साठवण‍ाची कमता असिारी जल साधारि काम झाली आहत.

66

‍ावरन ह णदसन ‍त की, वॉटर कप ही फकत सपधाण नसन महाराषटटाला दषकाळमकत करण‍ासाठीची पररिा आह.

उपकरम ५

वॉटर कप सपधजत सहभागी झालल‍ा एखादा गावास भट दा. तमच‍ा जवळील गावातील पािी व‍वसथापनाच‍ा पद धती णलहा.

समग णशकषया - जलसयरकषया अणरयान ९ ऑगसट २०१९

मानव व सासाधन णवकास णवभागान समगर णशका -जलसरका अणभ‍ान ह दशातील सवण शाल‍ णवदाथ‍ायमध‍ पािी सावधणनाबाबत जनजागती णनमाणि करण‍ाबाबत सर कल आह. ह णवदाथ‍ायना पाण‍ासादभाणत सकम नागररक बनणवण‍ाचा पर‍तन करीत आह. णवदाथ ‍ायना पाण‍ाच महततव समज शकल ‍ासाठी जलसाधारि आव‍क करन ह साध‍ करता ‍ऊ शकत. आजच‍ा काळात त‍ााच‍ा जीवनात जलसाधारि उपकम करण‍ास त‍ााना सकम करत.

तयमहयालया मयाहीत आहय कया?

पयाणी (परदषण परणतबध आणण णन‍तण) कयादया, १९७४

पाण‍ाच‍ा सोतााच परदरि होण‍ास परणतबाध करि व पाण‍ाच‍ा शदधतच रकि करि हा ‍ा का‍दाचा उददश आह. ‍ा का‍दानव‍ कदी‍ व राज‍ परदरि माडळ सथापन झाली. उदोगााची सरवात होण‍ाच‍ा आधी दण‍ात ‍िाऱ‍ा माजरी व परवानग‍ााच णन‍ाति ही माडळ करतात.

‍ा का‍दानव‍ कोित‍ाही परकारच परदणरत पािी णनदजणशत परणक‍णशवा‍ कोित‍ाही परवाहात अथवा पाण‍ाच‍ा सोतात (जलाश‍ात) सोडण‍ास मनाई कली आह. ‍ा का‍दानव‍ जो कोिी पाण‍ाच परदरि करतो, तो आरोपी दाड व तरगवासाच‍ा णशकस

पात ठरतो. परदरि णन‍ाति माडळ ही परवानग‍ा व माजऱ‍ा दिारी शासकी‍ माडळ आहत आणि पाण‍ाच सोत परदरिारणहत ठवण‍ाच का‍ण त‍ााच‍ाकड सोपवल आह.

लकषयात ठयवया ः जर एक णवदाथवी - एक णदवस-एक लीटर पािी वाचवत असल तर.

मग एक णवदाथवी - एक वराणसाठी - ३६५ लीटर पािी वाचवल.

अाणि एक णवदाथथी - १० वराणत - ३६५० लीटर पािी वाचवल.

उपकरम ६

दररोज घरी णकमान एक लीटर पािी वाचणवण‍ाचा मागण/उपा‍ णलहा.

सरयावयासयाठी जनभाल कयाभा

१. पर ‍ण‍ाची कारि आणि त‍ाच पररिाम सपष करा. पर पररशसथती टाळण‍ासाठीच सधारातमक उपा‍ सचवा.

२. पाण‍ाच सावधणन आणि त‍ाच महततव सपषट करा.

३. एकादा प‍णटनसथळाला भट दताना प‍ाणवरिावरील पररिाम कमी करण‍ासाठी तमही कोित‍ा खबरदाऱ‍ा घतल‍ा पाणहजत त णलहा.

४. भारतातील पाण‍ाची टाचाई सपषट करा.

५. पािलोट कत व‍वसथापनाच महततव सपषट करा.

६. भारतातील नदााच परदरि व उपा‍ ‍ोजना सपषट करा.

७. तमच‍ा पररसरातील पािी परदरि होण‍ाच‍ा कारिााचा अभ‍ास करन उपा‍‍ोजना सचवा.

८. तमच‍ा पररसरात जलसरकसाठी कोित‍ा उपा‍‍ोजनााची गरज आह व का ‍ाच सपषटीकरि दा.

** ** ** **** ** ** **

67

शबदसची

· घयातयाकी वयाढ - एकादा गोषटीची होिारी वाढ ही नहमीपरमाि दपपट णकवा णतपपट अशा परमािात नसन घातााकानसार वाढत जात. उदाहरिाथण १०२, १०३, १०४ ‍ा पटीत ही वाढ होत.

· जयागणतक आरोग सघटनया - (WHO) - सा‍कत राषटटसाघाची आातरराषटटी‍ सामाणजक आरोग‍ासाबाधी काम करिारी महततवाची सासथा. जगभरातील लोकााना चाागल, आरोग‍पिण जीवन जगता ‍ाव महिन ही सासथा पर‍तन करत. इनफएाझा, एचआ‍वही, कनसर, हरद‍णवकार ‍ाासारख‍ा रोगााशी सामना करण‍ास लोकााना मदत करत. ‍ाच मख‍ाल‍ जीणनवहा, णसवतझलयड ‍थ आह.

· दयवरयाई - दवाच‍ा नावान राखन ठवलल जागलाच भाग. ‍ा भागात णशकार, लाकडतोड, चराई, लाकडफाटा गोळा करि ‍ा गोषटीना मनाई असत. अशा गोषटी कल‍ा तर दवतचा कोप होतो, असा सथाणनक लोकााचा णववास असतो. ‍ामळ तथील वनसपती व परािी ‍ााच सारकि होत. ‍ा दषटीन दवरा‍ााच महततव आह.

· दीघभाकयाळ णटकणयारी सणरि परदषकक - (P.O.P.) कोित‍ाही रासा‍णनक जणवक परणक‍ाामळ णवघटन न होिारी सणद‍ सा‍ग काही कीटकनाशक, औरधी रसा‍न ‍ा सवरपात वापरली जातात. णवघटनशील नसल‍ामळ ही मानव णकवा पराण‍ााच‍ा शरीरात परसत होतात. त‍ााच‍ा शरीरावर व प‍ाणवरिावर ‍ााच अणनषट पररिाम होतात.

· मयाकरटॉन mm - अणतश‍ सकम परमािातील

लााबी मोजण‍ाच एकक. एक मा‍कॉन महिज १

´ १०-६ मीटर, महिजच १

१००० णमलीमीटर.

एका णमलीमीटरच १००० भाग कल तर त‍ातील

एका भागाला १ मा‍कॉन महितात.

· धयरकक (Smog) - हवत तरागत‍ा अवसथत असलल सकम जलकि महिज धक. ‍ा धक‍ात कारखान‍ातन णकवा वाहनातन णनघिारा धर णमसळला की धरक त‍ार होत. औदोणगकीकरिामळ, वाहनाामळ शहरात धक व धर एकत ‍ऊन धरक त‍ार होत. ‍ामळ हवची द‍मानता कमी होत.

· कटॉमपरयसड नचरल गस (CNG)- पटटोल, णडझल व एल.पी.जी. ‍ााना प‍ाण‍ महिन वापरल जािार एक इाधन. ‍ात णमथन हा वा‍ उचच दाबाखाली साठवलला असतो. ‍ाच‍ा जवलनामळ इतर इाधनााच‍ा तलनन कमी हाणनकारक वा‍ त‍ार होतात.

· रयणडओनकलयाइड स - कदकामध अणधकतम ऊजाण असलला अि. ‍ा अणधकतम ऊजजमळ हा अि अणसथर होतो. अस अि णनसगाणत असतात णकवा ककणतमरीत‍ा त‍ार कल जातात. उदा. ‍रणनअम सणझअम १३५, थोररअम २३२.

· सयकत रयाषटटय (UN) - आातरराषटटी‍ पातळीवर शाातता व सरका राखण‍ासाठी जबाबदार असलली जागणतक सासथा. जगातील सवण दशाामध मतीपिण साबाध व सहका‍ाणची भावना असावी ‍ासाठी ही सासथा काम करत. ही जगातील सवायत मोठी शणकतशाली सासथा आह. ‍ाची मख‍ का‍ाणल‍ न‍‍ॉकक, णजणनवहा, नरोबी, शवहएनना आणि हग ‍थ आहत.

· फोटोककणमकल परदषकक - ना‍टटोजन ऑकसाइडसारख‍ा हवतील परदरकााचा स‍णपरकाशाबरोबर सा‍ोग होऊन फोटोकणमकल परदरक णनमाणि होतात.

68

· णकरणोतसगगी परदषकक - अणवसतााची णनणमणती, अिचाचण‍ा, खािीतन णकरिोतसगवी खणनज बाहर काढि इत‍ादीमळ णकरिोतसगण असलल अनक पदाथण वातावरिात सोडल जातात. ‍ा अिाच‍ा कदकात असलल‍ा अणधकतम ऊजजमळ (ba), अलफा, बीटा व गरमा ह णकरि बाहर पडतात. पराण‍ााच‍ा शरीरावर ‍ा णकरिााच अणनषट पररिाम होतात.

· परदषण णन‍तण परमयाणप‍त Pollution Under Control (PUC) - सवण दचाकी, चारचाकी व खाजगी व व‍ावसाण‍क वाहनााना बाधनकारक असलल परमािपत. ‍ामध‍ वाहनााची परदरि णन‍ाति णन‍माानसार चाचिी कली जात. वाहनााच उतसजणन णन‍ाणतत असन त परदरिाच‍ा मानकाानसार आह का ह पाणहल जात. ‍ामध‍ काबणन मोनॉकसाइड (CO), काबणनडा‍ ऑकसाइड (CO2), हा‍डटोकाबणन (HC) इत‍ादी वा‍ असतात.

· डयणसबल (dB) - आवाजाच मोजमाप करण‍ाच ह एकक. आवाज मोजण‍ासाठी साउाड लवहल मीटर नावाच एक छोट साधन असत. उदा. ३० dB हा आपल‍ा भोवतालची कजबज आणि आपल नहमीच बोलि. ६० dB च‍ा वरील आवाज खप णदवस सतत कानाावर पडल‍ान शरविशकतीवर पररिाम होऊ शकतो. १२० dB मळ कानाला लगच/ताबडतोब इजा होऊ शकत. मोटरसा‍कल - ९५ dB, फटाक - १४० त १५० dB, टक-ऑफचा आवाज १२०-१४० dB असतो.

· बरो ऑफ इणडन सटडभा स - (B.S.I.) - भारताची मानक सासथा. ‍ा सासथच २५ सभासद असन त कद व राज‍ सरकार, उदोगकत, व‍जाणनक कत व गराहक सासथा अशा सवण कताातील असतात. ही सासथा सवण उतपादन सवा व णनरणनराळा कताातील

परणक‍ा परमाणित करत. ‍ामध‍ गराहकााच आरोग‍ व सरणकतता, प‍ाणवरि ‍ा गोषटीचा णवचार कला जातो.

भारत सरकारची मानक ठरविारी सासथा. णवणवध कताातील उतपादनााचा व सवााचा दजाण गिवतता सधारण‍ासाठी ‍ा सासथची मदत होत.

· नयटटटॉणफककशन - तळी, तलाव ‍ाातील पाण‍ामध‍ होिार पोरक दव‍ व खणनज ‍ााच अणतपरमाि. ‍ामळ शवालाची भरपर वाढ होऊन पािीसाठाचा सवण पषठभाग शवालान भरन जातो. पाण‍ातील परािवा‍ कमी होऊन पािी णपण‍ास ‍ोग‍ राहत नाही.

· बयाोलटॉणजकल - बयाोककणमकल ऑणकसजन णडमयाड (BOD) - पाण‍ाच‍ा परदरिाच‍ा अनक चाचण‍ाामधील एक. पाण‍ातील जलचरााना णवघटनासाठी णकती परािवा‍ लागतो, ‍ाच मोजमाप ‍ा चाचिीवरन करता ‍त. पाण‍ातील माशााना जगण‍ासाठी ५ppm णकवा ५mgm/Liter इतका परािवा‍ आव‍क असतो. ‍ापका कमी ऑणकसजन पातळीला मास मर शकतात. पाण‍ाची गिवतता पहाण‍ासाठी DO व BOD ‍ा महततवाच‍ा चाचण‍ा आहत.

· इकोरीसटोरयशन - मानवी हसतकपामळ णकवा नसणगणक आपततीमळ खराब झालल‍ा, उद धवसत झालल‍ा पररसासथा णकवा अणधवास पवणवत करण‍ासाठी वापरण‍ात ‍िाऱ‍ा उपा‍‍ोजना. ‍ामध‍ सथाणनक परजातीच वकारोपि, ति काढि, धप थााबवि अशा अनक गोषटीचा आव‍कतनसार समावश होतो.

· गणबन रचनया - गरणब‍न ‍ा शबदाचा अथण मोठा णपाजरा. अशा रचना दाडगोल णकवा पटीच‍ा आकारात असन अशा अनक रचनााची णमळन

69

एक णभात त‍ार होत. त‍ाच‍ा आत दगड, वाळ, माती णकवा णसमट भरलल असत. ‍ाचा उप‍ोग रसत बााधिी, बााधकाम, लषकरी कामासाठी तसच पािी अडवण‍ासाठीही कला जातो.

· जोहड - पावसाच पािी साठवण‍ासाठी पारापररक पद धतीन त‍ार कलली पािथळ जागा/पाण‍ाचा साठा.‍ाची मालकी सवण समदा‍ाची/गावाची असत. ‍ात वरणभर पािी साठवन ठवल‍ामळ आजबाजच‍ा णवणहरीच पनभणरि होत. तसच मािसााना व पराण‍ााना णपण‍ासाठी व इतर गोषटीसाठीही ‍ाचा उप‍ोग होतो. अस जोहड राजसथान, पाजाब, हरर‍ािा ‍ा परााताात आहत.

· हररत पट टय - धवनी परदरि, हवा परदरि रोखण‍ासाठी णवणशषट भागात ठरवन कलली णवणशषट वनसपती परजातीची लागवड. एखादा भागातील णवकासाची म‍ाणदा ठरवण‍ासाठी ठरवलली ही अद‍ ररा असत. अशा हररत पटट ‍ाामळ वन‍ पराण‍ााचा अणधवासही सरणकत राखला जातो.

· बयाोणम‍नयशन - अशी परणक‍ा, ज‍ात सणद‍ पदाथायच रपाातर सकमजीवााकडन जव इाधन महिज बा‍ोगरसमध‍ कल जात. ही परणक‍ा परािवा‍णवरणहत वातावरिात होत. ‍ा सकम जीवााना णमथनोजन अस महितात.

· जणवक कीडनयाशक - रासा‍णनक कीडनाशकााच दषपररिाम टाळण‍ासाठी जणवक कीडनाशक वापरली जातात. ‍ामध‍ नाश करण‍ासाठी णनसगाणत असलल पदाथण, सकमजीव, वनसपती, कवक ‍ााच‍ापासन णमळिाऱ‍ा पदाथायचा वापर कला जातो. उदाहरिाथण कडणलाब तल, काही णवणशषट सकमजीव जस टटा‍कोडमाण इत‍ादी.

· बी.टी - बरणसलस थररानजणसस हा मातीत असिारा एक सकमजीव असन जणवक कीडणन‍ातिासाठी ‍ाचा वापर कला जातो. बी.टी ह ‍ाच‍ा नावाच लघरप आह.

· एनडोटटॉणकसन - काही णवणशष सकमजीवााच‍ा बाहरील आवरिात असिारा ला‍पोपॉणलसरकराइड LPS नावाचा घटक. ‍ात णलणपड व पॉणलसरकराइड अस २ घटक असतात. ‍ामळ मानवामध‍ ताप, सज अशी लकि णदस शकतात.

· आ. एस. ओ (ISO) - Internatinoal Organization for standardization आातरराषटटी‍ मानक ठरविारी सासथा. ‍ाच मख‍ का‍ाणल‍ णजणनवहा णसवतझलयड ‍थ आह. ‍ाच १६४ सभासद दश आहत. ही सासथा खाजगी, औदोणगक, व‍ाव‍ाण‍क उतपादनााची मानक ठरवत.

· एकयाणतमक कीड ववस‍यापन - ‍ामध‍ णपकाावरील णकडीच णन‍ाति करण‍ासाठीच‍ा सवण उपा‍ााचा समावश होतो. ‍थ कीड कमीतकमी राहन णकडीसाठी सापळ, णकडीच नसणगणक भक‍ वापरि, णकडीना आकणरणत करिाऱ‍ा वनसपती कडला लावि, अशा अनक गोषटीचा वापर कला जातो. रासा‍णनक फवारिी हा शवटचा प‍ाण‍ असतो व त गरजइतकच वापरल जात.

** ** ** **** ** ** **

70

परकलपयाची यादी१. सणद‍ शती करिाऱ‍ा एकादा शतकऱ‍ाला भट

दा. त‍ाच‍ा कडन खालील माणहती घऊन एक अहवाल त‍ार करा. शतात वापरलल‍ा कपोसट/जणवक खतााचा परकार रासा‍णनक खतााच‍ा तलनत जणवक खतााची णकमत वापरलल‍ा जणवक कीडनाशकााची माणहती आणि त‍ाच घटक

२. इाटरनट वरन काबणन ठसा गिन‍ाताच‍ा मदतीन तमचा काबणन ठसा णकती आह त शोधन काढा . नातर तमचा ठसा कमी करण‍ासाठी कोिती पावल उचल शकता त‍ाची ‍ादी करा. ह उपा‍ कल‍ावर पनहा काबणन ठसा णकती आह त काढा. ‍ावर एक अहवाल त‍ार करा.

३. तमच‍ा पररसरातील घन कचऱ‍ााची णवलहवाट कशी लावली जात ‍ा बददल एक परकलप त‍ार करा. कचरा कमी करन समदा‍ातील कचरा व‍वसथापन सधारता ‍ण‍ासाठी पोसटर बनवा.

४. पसतकात णदलल‍ा मागणदशणक ततवाावरन तमच‍ा घराच ऊजाण लखापरीकि करा. ऊजजचा वापर कमी कसा करता ‍ईल ‍ाच उपा‍ णलहा. तमच‍ा लाईट णबलाचा ह उपा‍ करण‍ाआधी आणि नातर अभ‍ास करा. हाच तमच‍ा परकलपाचा णनषकरण असल.

५. तमच‍ा जवळच‍ा रगिाल‍/डॉकटर च‍ा दवाखान‍ाला भट दा. डॉकटर ना णवचारण‍ासाठी एक परनावली त‍ार करा. त‍ात खालील मदद समाणवष करा. पशाट च‍ा साख‍त वाढ झाली का घट , कोित आजार नोदवल गल .‍ाआजारााची कारि का‍ आहत,परणतबाधासाठी कोित उपा‍ करता ‍तील ‍ा सवाणचा एकअहवाल त‍ार करा.

६. तमच‍ा गाव, तालका, शहर, मधील मागील २० वरायच‍ा लोकसाख‍चा अभ‍ास करा. (कारि जनगिना दर दहा वरायनी होत.)हीआकडवारी भारत सरकारच‍ा वबसाईट

(htpp://censusindia.gov.in) वर उपलबध आह. लोकसाख‍तील बदल आलख काढन दाखवा आणि वगाणत ‍ाची चचाण करा.

७. घरातील णकवा शजारील ज‍ष लोकााशी बोलन तमच‍ा समदा‍ातील सथाणनक परापरााचा अभ‍ास करा. त‍ातील प‍ाणवरि सारकिाला अनकल असलल‍ा परथा अधोरशखत करा.

८. सथाणनक णकरािा दकान णकवा मॉल ला भट दा. तथ उपलबध असलल‍ा इको लबल असलल‍ा वसताची ‍ादी करा. ‍ााना प‍ाणवरिसनही का महटल जात ?उतपादनाच नाव,णकमत आणि कपनी च नाव असा एक तकता त‍ार करा. णह उतपादन सदी‍ अस शकतात.

९. कोित‍ाही एका णनसगण प‍णटन सथळाला भट दा. लोक तथ का जातात? दरवरवी णकती लोक ‍ा णठकािी ‍तात?‍ा प‍णटनामळ प‍ाणवरिावर होिाऱ‍ा परभावााची ‍ादी करा . ह टाळण‍ासाठी उपा‍ सचवा.

१०. पसतकात णदलल‍ा मागणदशणक ततवाापरमाि तमच‍ा कॉलज/शाळच हररत लखापरीकि करा.

११. तमच‍ा पररसरातील घन कचरा जथ टाकला जातो त‍ा णठकािाला भट दा. तथ रोज णकती कचरा टाकला जातो, त‍ाच आजबाजच‍ा वातावरिावर कस पररिाम होतात ‍ाचा अहवाल त‍ार करा. त‍ा पररसरात राहिाऱ‍ा सथाणनक लोकााच‍ा मलाखती घ‍ा. कचरा टाकण‍ामळ त‍ााच‍ावर सामाणजक, आणथणक आणि प‍ाणवरिी‍ पररिाम का‍ झाल त णवचारा. (कचरा कमी करण‍ासाठीच उपा‍ सचविार पोसटर त‍ार करा.)

१२. मागील वराणत तमच‍ा पररसरात तमहाला आणि इतरााना जािवलल‍ा हवामान बदलााची नोद करा. ‍ामळ तमच‍ा प‍ाणवरिावर आणि बजटवर का‍ पररिाम झाल त‍ाचा अहवाल त‍ार करा.

71

१३. तमच‍ा भागातील पाण‍ाच‍ा सथाणनक सतोतााच आणि त‍ातील पाण‍ाच‍ा गिवततच सवजकि करा. (पसतकातील मागणदशणक ततव वापरा)पाण‍ाच‍ा परदरिाची कारि णलहा आणि त‍ासाठी घण‍ात ‍िार परणतबाधातमक उपा‍ सचवा.

१४. तमच‍ा भागातील कप नणलकााच‍ा पाण‍ाच‍ा गिवततचा अभ‍ास करा. कप नणलकच णठकाि आणि त‍ाच‍ा परदरिाची कारि असा एक तकता त‍ार करा. कप नणलकच‍ा पाण‍ाची गिवतता कधीपासन बदलली? ‍ााच पािी वरणभर राहत का काही काळ राहत? ‍ाची माणहती त‍ा भागातील ज‍ष मािसााकडन घ‍ा. ‍ात सधारिा करण‍ासाठी तमच‍ा सचना णलहा.

१५. सथाणनक उदोगाला भट दा आणि त‍ाच‍ा भोवतालच‍ा प‍ाणवरिावरील पररिामााचा अभ‍ास करा. सथाणनक लोकााच‍ा मलाखती घ‍ा आणि त‍ााच उदोगाणवर‍ी का‍ मत आह त जािन घ‍ा.

१६. तमच‍ा भागातील पजणन‍जल साच‍न साठी असलल‍ा परिाली च सवजकि करा. ‍ामळ त‍ा भागाला झालल‍ा फा‍दााची ‍ादी करा.

१७. तमच‍ा भागातील कमीत कमी पाच शतााना भट दा. अलीकडील काही वराणत तथ कीटकाामळ झालल‍ा शतीच‍ा नकसानीचा अभ‍ास करा. णपकाच नाव, रोगाचा परकार, झालल आणथणक नकसान, शतकऱ‍ाच‍ा मत ‍ा समस‍ची कारि असा तकता त‍ार करा.

१८. तमच‍ा भागातील णमशर पीक शती चा अभ‍ास करा. ‍ामध‍ णपकााचा कम,त‍ाच फा‍द, लावलल‍ा परजातीच परकार,त‍ा परत‍क णपकाच शतकऱ‍ाला होिार आणथणक तसच णपकाची गिवतता आणि परमाि ‍ाच‍ा साबाणधत फा‍द ह मदद णवचारात घऊन अभ‍ास करा.

१९. तमच‍ा भागातील णवणवध तिााची माणहती णमळवण‍ासाठी शतााना भट दा. तिाानी व‍ापलला भाग दाखविारा नकाशा त‍ार करा.

‍ा तिााचा शतीवर कसा पररिाम झाला आह ह सथाणनक शतकऱ‍ााना णवचारा . ‍ाचा तकता बनवा. ति कमी करण‍ासाठी रसा‍न न वापरता णन‍ातिाच उपा‍ णलहा.

२०. तमच‍ा णवभागातील पािी जतन करण‍ाच‍ा णवणवध पदधतीच सवजकि करा. ‍ा परकलपाच लोकााना होिार फा‍द णलहा. ही पदधत णठबक णसाचन ,शहरात छपरावरील जलसाधारि णकवा गरामीि भागात पािलोट कत णवकास ‍ापकी अस शकत.

२१. तमच‍ा भागातील णपण‍ाच‍ा पाण‍ाचा परवठा करिाऱ‍ा परिालीचा अभ‍ास करा. णपण‍ाच‍ा पाण‍ाचा सोत कोिता आह, पािी कोठ शदध कल जात आणि त पररसरात कस णवतररत कल जात, तसच सााडपाण‍ाचा णनचरा कसा होतो ‍ा मदााचा समावश करा.

२२. सथाणनक णकवा जवळच‍ा धरिाचा अभ‍ास करा,धरि आणि पररसर ‍ााच‍ाशी साबाणधत प‍ाणवरिाच मदद णलहा.

२३. AQI ह अप वापरन तमच‍ा भागातील हवा परदरिाचा अभ‍ास करा. परत‍क आठवडाला एक , अस एक मणहना ह णनरीकि करा.तमच‍ा णनरीकिावर आधाररत णनषकरण काढा.

२४. साऊड लवल अप वापरन कतातील धवनी परदरिाचा अभ‍ास करा.बाजार, शाळा, रगिाल‍ आणि वाहतक णसगनल ‍ा णठकािची धवनी पातळी मोजा. ‍ाचा तपशीलवार अहवाल त‍ार करा. (धवनी पातळी आणि त‍ाच धोकादा‍क पररिाम कमी करण‍ाच उपा‍ सचविार पोसटर त‍ार करा.)

२५. तमच‍ा शाळा णकवा कॉलज च‍ा पररसरातील जव-णवणवधतच सवजकि करा. इको लखा परीकिाचा अहवाल बनवा.

२६. तमच‍ा गाव/शहर मधील प‍ाणवरिाच‍ा समस‍ा खालील मदााना धरन णलहा. लोकसाख‍ा वाढ, घन कचरा समस‍ा, परदरि, जव -णवणवधतच दसत ऐवज त‍ार करि/ णलशखत सवरपात ठवि.

72

२७. जवळच‍ा ऐणतहाणसक णठकािाला भट दा

(णकला) व खालील माणहती णलहा. णकती लोक

रोज भट दतात , त‍ााचा भटीचा हत , त‍ा णठकािच

ऐणतहाणसक महतव,आणि तथील प‍ाणवरिाच

मदद.

२८. तमच‍ा भागातील प‍ाणवरिाच सारकि करिाऱ‍ा

सासथबददल आणि त‍ाानी गल‍ा काही वराणत

कलल‍ा कामाबददल माणहती णलहा.

२९. भारतातील आणदवासी समहााची राज‍णनहा‍ ‍ादी

त‍ार करा. परत‍क समहाची खास वणशषठ

सपष करा. आणदवासी समहाच‍ा प‍ाणवरि जतन

करण‍ाच‍ा परापरााच विणन करा.

३०. जवळच‍ा भागातील पािलोट कत व‍वसथापनाच‍ा

का‍णकमात सहभागी वहा. पािलोट कत

व‍वसथापनासाठी वापरलल‍ा तात‍जनाचा अहवाल

बनवा. ‍ा तात‍जानााच महतव सपष करा.

३१. रासा‍णनक कीडनाशकााच‍ा णवतरकाला भट दा. त‍ा भागात नहमी वापरल‍ा जािाऱ‍ा कीडनाशकााची तपशीलवार ‍ादी करा. ती कोित‍ा णपकाासाठी वापरतात त णलहा. त‍ा कीडनाशकााच मानवी आरोग‍ावर आणि प‍ाणवरिावर होिार पाररिाम णलहा.

** ** ** **** ** ** **

कयाही आतररयाषटी पयाभावरणी कणत णदनअनय.कर.

कणत णदनयाचय नयाव णदनयाक

१ जागणतक पािथळ णदवस २ फबवारी

२ जागणतक वन‍जीव णदवस ३ माचण

३ जागणतक नदाासाठी ककणतणदन १४ माचण

४ जागणतक उपभोगता अणधकार णदवस १५ माचण

५ जागणतक पनचणकीकरि णदवस १८ माचण

६ जागणतक णचमिी णदवस २० माचण

७ आातरराषटी‍ वन णदन २१ माचण

८ जागणतक वक लागवड णदन २१ माचण

९ जागणतक जल णदन २२ माचण

१० जागणतक पथवी णदन २२ एणपरल

११ जागणतक जवणवणवधता णदन २२ म

१२ का‍ाणसाठी सा‍कल वापर णदनम मणहन‍ाच‍ा

णतसऱ‍ा शकवारी

१३ जागणतक प‍ाणवरि णदन ५ जन

१४ जागणतक लोकसाख‍ा णदन ११ जल

१५ आातरराषटी‍ व‍ाघः णदन २९ जल

१६ आातरराषटी‍ ओझोन सारकि णदन १६ सपटबर

१७ जागणतक परािी णदन ४ ऑकटोबर

१८ ऊजाण का‍णकम णदन ५ ऑकटोबर

१९ आातरराषटी‍ हवामान ककती णदन २४ ऑकटोबर

२० जागणतक मदा णदन ५ णडसबर