ISSN: 1304-5482

MAKEDONYA'DA İSLAM KÜLTÜRÜ

Makedonya'da Cami Mfısikisi

AbasJAHJA*

Mosque's Music in Macedonia

Citation/©: Jahja, Abas, (2012). Mosque's Music in Macedonia, M il el ve Nihai, 9 (2), 75-111.

Abstract: Art gqes beyand any natural and geographical boundaries. Whether it is in the West or East religion is the source of art and music. Locally and worldwide a number of articles and works have been written in music his-tory. Especially it is important to stress the sympathy and passian of the Turks for the music. This shows the place and importance of music in Turkish cultural history. So the Turks wherever they went and lived, plac-es and other cultures have not infringed but the same were assessed and treated as their countries, by making it part of their country. Music, which has a special place among the arts, is the most important locomo-tive carries culture. Cultural power of a country depends_on the country music power. If a nation.whose first two generations live through without music, its third generatian will not be able tali< about music anymore. Re-cently Turkish music, not only theoretically, but alsa practically, increased its influence in.the Republic of Macedonia. Based on this fact, the music of mosques in Macedonia will be discussed in this paper.

l

AbasJAHJA

Atıf/©: Jahja, Abas, (2012). Makedonya'da Cami MOsiklsi, Milel ve Nihai, 9 (2), 75-111.

Öz : Her sanat, içinde doğduğu tabii ve coğrafi çevrenin izlerini ta§ır. Gerek Batı'da gerekse Doğu'da mOsikinin ve güzel sanatların kaynağını dinler olu§turmaktadır. Yerli ve yabancılar tarafından kaleme alınan dünya tari-hi mOsikilerinde, özellikle Türkler'in müziğe kar§ı ne derece duyarlı ve dü§kün oldukları her fırsatta gündeme getirilmi§, bu alanda pek çok eser verilmi§tir. Gerçekten Türk kültür tarihi içerisinde mOsikinin tartı§masız kayda değer bir yeri ve önemi vardır. Bu önem gereği fethettikleri yerlere kendi kültürleri ile yerle§en Türkler, bulundukları yerlerin kültürleriyle kendi öz kültürlerini birle§tirmi§lerdir. Güzel sanatlar içerisinde ayrı bir yeri olan mOsikl, kültürü ta§ıyıcı en önemli lokomotiftir. Bir milletin mOsikisinin gücü l~ültürünün gücü ile doğru orantılıdır. İki nesiini mOsikisinden habersiz geçiren bir milletin üçüncü nesilden kültürel an-lamda söz etme ihtimali yoktur. Son zamarilarda sadece teorik olarak de-ğil pratik anlamda da Türk MOsikisi yeniden Makedonya'da etkisini art-tırmaktadır. Bu noktadan hareketle çalı§mamızda Makedonya'da cami mOsikisini ele alınacaktır.

Anahtar l

Makedonya'da Cami MOsikisi

Türk dini milsilisi daha çok İstanbul merkezli geliştiğinden

gerek Anadolu gerekse Balkanlar' da yapılan icraiarı derlerneye

yönelik çalışmalar kısıtlı sayıda kalmışhr. Bu bağlamda Makedon-

ya' da camiletin fonksiyonları ile ilgili bazı bilgiler vermek yerinde

olacaktır.

Osmanlı Türkleri tarih içerisinde, iki deniz ve üç kıtada ayak-

ta kalacak bir kültür ve sanat mirası bırakmışlardır. Osmanlılar'ın

Balkanlar'dan çekilmesiyle başlayan yıkım ve yok etme çalışmala

rına rağmen, Balkan şehirlerindeki Osmanlı mirası, varlığını ola-

bildiğince korumaktadır . Osmanlıların kurduğu şehirlerin odak

noktasını oluşturan yapılar, çok fonksiyonlu oldukları için, her

dönemde yararlı olmuşlardır. Hiçbir yönetim onları bütünüyle

yok etmeye kalkışmarnışhr. Zira İslfun kültürü içerisinde camiler

diğer dinlerin mabet anlayışlarından farklı olarak sadece ibadet

maksatlı kullanılmarnıştır.

Camiler, kaleler, köprüler, kervansaraylar, çarşılar, medrese-

ler, şifahaneler ve imarethaneler Osmanlı dönemindeki ekonomik,

siyasal ve kültürel hayatm elle tutulur, gözle görülür, en önemli ve

en güçlü şahitleridir. Onların yaşadıklan hayatm içine girmeden,

eski fonksiyanlarına yeni fonksiyonlar kazandırmadan, Osmanlı

lar'ın Balkanlar'da beş yüz yıl süren, uzun soluklu koşusunun

dayandığı temelleri ortaya çıkarmak, anlamak ve anlatmak müm-

kün değildir.

Makedonya' da gerek Osmanlı zamanında gerekse günümüz-

de inşa edilen camiler aynı fonksiyonları icra etmektedir. Kültür ve

sanatm iç içe şekillendirdiği camilerimiz mfısili alanında da bu

birliktelikten etkilenmiş ve aşağıda sözünü edeceğimiz formlar

hem Makedonya hem de Türkiye' de ortak olarak kullanılmışhr.

1912 yılında Osmanlı Devleti'nin bölgeden ayniması ile başlayan

kültürel yozlaşma nedeniyle bazı formlar unutulsa da birçoğu

hill en devam etmektedir. Zamanla bilenlerin azaldığı bu formların

ürünlerini kayıt altmaalmak kültür adına öneınli bir vazifedir.

Makedonya' daki camiler ve camilerde görev yapan din görev-

77 MiLEL V'E NiHAL inanç-Rültür-mitoloji

AbasJAHJA

lilerinin (hatız, müezzin, mevlidhan vb.) bu bölgedeki Müslüman-

Iann dini yaşanhlanndaki derin etkisini bu vesileyle anmak yerin-

de olacakhr. Dini hizmeti yerine getirenierin başında Osmanlı'nın

son döneminde öğrenimini İstanbul' da tamamlayan Hafız Ata~l

lah Kurtiş (1872-1946), dini görevinin dışında aynı zamanda şair

olan Fettah Efendi ve bu iki zatın öğrencilerinden din adamı ve

şair Kemal Aruçi Efendi'yi (1920-1977) anabiliriz. 2 Ayrıca yaşadık

ları dönemde Kalkandelen Yukarı Çarşı Camü imam-hatiplerinden

Hafız Taceddin Şehabi'yi (ö. 2004) ve Kalkandelen Merkez Ca-

mü'nin imam-hatiplik görevini yerine getiren Hafız Süleyman

Hafız'ı (ö. 2004) ve halen hayatta olan Üsküp mevlidhanlarından

Hafız Adnan Efendi'yi Makedonya' da dini musiliyi icra eden

öneınli şahsiyetler arasında zikredebiliriz.

Şimdi, dini musili fonnlarını Osmanlı geleneğinde ve Make-

donya'daki şekilleriyle mukayeseli olarak izah edelim:

1. Mevlid

Arapça bir kelime olan "mevlid", sözlük anlamı itibarıyla "do-

ğum" ve "doğum zamanı"m, İslfuni terminolojide ise özel olarak

Hazreti Peygamber'in doğum zamanını ifade etmek için kullanıl

maktadır.3 Peygamberi en güzel sözlerle övme geleneği Peygamber

devrinin şam Hasan bin Sabit' e kadar ulaşmaktadır. İmam

Busıri'nin (ö. 1296) Kaslde-i Bür'e ya da Kaslde-i Bürde'si, Türkçe'ye

birçok kez tercüme edilen Ka'b bin Züheyr'in (ö. 645) Kaslde-i Bür-

de'si bunlann en meşhurlanndandır.4 Hazreti Peygamber'in hayat-

ta iken kendisi için yazılan şürlerden beğendiklerini mükafatlan-

dırması, İslam' daki şefaat inancı nedeniyle Hazreti Peygamber

vefat ettikten sonra da şairlerin O'nu övme konusunda adeta bir-

Muhammed Aruçi, Kemal Efendi Amçi: Şiirlerim, Logos-A, Üsküp, 1999, s. 26; Aida İslam, "The Musical Characteristics of the Religious Service in the Mosques of Macedonia", Coııtemporan; Treııds iıı Musicologı;, (ed. D. Buzarovski), Struga, 2004, s. 25. Mütercim Asım, el-Okı;aııılsii'l-Basft Ff Tercemeti'l-Kamılsi'l-Mulıft, c. 1, İstanbul, 1305, s. 712-713. Abdilihakim Koçin, "Vesiletü'n-Necat'taki Dualarm Müniicat Türü Açısından Değerlendirilmesi" Siileı;maıı Çelebi ve Mevlid Yazı/ışı, Yayı/ışı ve Et-

78 ki/eri, Bursa Osmangazi Belediyesi Yayınlan, Bursa, 2007, s. 115.

MiLEL VE NiHAL inanç- kültür-mitoloji

Makedonya'da Cami MfısiRI'si

birleri ile yanşa girmelerine sebep olmuşhır- Peygamber' e övgü

edebiyahnın çokça benimsenmiş türlerinden biri de mevlid yazı

mıdır. Peygamberin doğumu olayını eksen alarak onu çeşitli yön-

leriyle anlatmaya çalışan bazı şairler, bu anlab.mlarını manzum bir

dille ifade etmenin yanı sıra eserlerinin kalıcı ve yaygın olması için

musiklyi de kullanmışlardır.s

Endülüslü muhaddis İbni Diliye'nin (ö. 1236) Kitfibu't-teııvlr fi mevlidi's-Sirfici'l-Müıılr adlı eseri İslam dünyasında ilk mevlid

manzı1mesi olarak kabul edilmiştir. Ha.Zreti Peygamber'in dünya-

ya gelişini pek çok kişi şiirleriyle anlatmış, ancak bunların arasında

en meşhuru olan Süleyman Çelebi'nin (ö. 1422) Veslletii'n-Necfit

isimli manzumesi öne geçmiştir.

Süleyman Çelebi'nin Veslletii'ıı-Necat'ı Balkanlar'daki Türk,

Boşnak, Arnavut, Pomak ve benzeri halklar arasında çok beğenil

miştir. Süleyman Çelebi'nin yazdığı Türkçe ile sevilerek okunmuş

tur. Söz konusu eser asıl isminden çok Mevlid, Mevlid-i Nebi,

Mevlid-i Şerif ve Mevlüd olarak tanınmıştır.6

Aslında Türk din musiklsinde de mevlid, Osmanlı coğrafya

sında yoğıın bir ilgi gören Ves'iletii'n-necfit adlı mesnevinin besteli

veya kendine has bir şekilde irticalen okunmasını ve bu maksatla

yapılan törenleri ifade eder. Bu gelenek, zamanla bazı kaideler

çerçevesinde şekillenmiştir:

Mevlid manzumesinin her bölümü (bahir) mevlidhan denilen

bir kişi tarafından okunur. Bahirler arasında genellikle şöyle bir

seyir takip edilir. "Allah adın zikredelim evvela" mısrasıyla başla

yan "Tevhid" veya "Münacat" bahrine saba makarmyla girilir.

Burada saha makamma yakın makamlara geçkiler yapılarak, oku-

nan Fatiha' dan sonra bahir tamamlanır. "Nfu" bahrine hicaz ma-

Bedri Mermutlu "Besteli Mevlid Meselesi", Siileı;maıı Çelebi ve Mevlid Yazılrşı, Yayılışı ve Etkileıi, Bursa Osmangazi Belediyesi Yayınlan, Bursa 2007, s. 414; Ubeydullah Sezikli, "Besteli Mevlid Üzerine İki Yazma Eser", Çukurova Üniversitesi İlalıiyat Fakiiltesi Dergisi, 8-1, Adana, 2008, s.180. Boşnaklar ve Pomaklar arasında yeni doğan çocuklann bir kısmına Mev-Iüddin, Arnavutlar'da ise Mevlüt isimleri verildiği de görülmektedir. (Bkz. Muhammed Aruçi, "Balkanlar' da Mevlid Geleneği", Köprü, Üsküp, 2006, yıl4, sy. 19, s.29.) 79

MiLEL VE NiHAI inanç-kültür-mitoloj

.basJAHJA

kamıyla girilir. Arada değişik makam geçkileri yapıldıktan soma

yine hicaz makamı ile bitirilir. Mevlidin üçüncü bahri, "Amine

Hatun Muhammed anesi" mısrasıyla başlayan "Viladet" bahridir.

Rast makamıyla başlayan bu bahirde de çeşitli makamsal geçkiler

yapılarak yine rastta karar kılırur. "Yaratılmış cümle oldu

şaduman" mısrasıyla başlayan "Merhaba" bahrine hüseyni ile

girilir. Yine yakın makamlara geçkiler yapılarak segah veya

hüzzamda karar kılırur. Mevlidin "Söyleşirken Cebrail ile kelam"

mısrasıyla başlayan "Mi'rac" bahrine hüzzam makamında başla

nır. Yakın makamlara yapılan geçkilerin ardından segaha karar

verilir. Vefat bahri ise dört makamcia okunabilir. Bunlar; Hicaz,

neva, uşşak ve beyan makamlarıdır. Mevlidin son bölümü olan

"Ya ilahi ol Muhammed hakkı içün" mısrasıyla başlayan "Dua"

bahrine ise uşşak makamıyla girilir ve yapılan geçkilerin ardından

hüseyni makamında mevlid bitirilir. Ardından okunan Kur'an-ı

Kerim ve yapılan dua ile mevlid kıraati ve töreni tamamlanır.7

Rumeli topraklannda insanlar gönüllerincieki peygamber

sevgisini ifade etmek için Peygamber Efendimiz'in dünyaya teşrif

ettiği ay olan Reb!ülevvel' de, Osmanlı kültür hayatında epeyce

yaygınlaşmış mevlid geleneğini ferd ve toplum hayatının bir par-

çası haline getirmişlerdir. "Hazreti Muhammed'in doğumu bay-

ramı", ve "Hazreti Muhammed'in doğumu menkıbesi" anlamları

nı taşıyan mevlid, Osmanlı Devleti'nin bir parççısı olan Rumeli'de

de yaygınlaşmışhr. Arnavutlar' da ve Boşnaklar' da XIX. yüzyılın

ikinci yansına kadar Türkçe olarak okunan Süleyman Çelebi Mev-

lidi, o yıllarda Nikşiç'li Salih Gaşeviç tarafından Boşnakça'ya ve

Hafiz Ali Riza Ulqinaku tarafından da Arnavutça'ya tercüme

edilmiştir. Hafiz Ali Riza Ulqinaku'nun Mevlidi İstanbul'da 1Ş78

yılında Tercime-i Mevltıd ala lisani Arnavud isıniyle yayımlanmıştır.s

Süleyman Çelebi'nin Mevlidi ikinci defa Vuçitemeli Tahir Po-

pova tarafından Manzumetu'l-Mevlıld fi efdali'l-Mevdid bi lisani'l-Arııavud isıni altında Arnavutça'ya tercüme edilmiştir. Aynca

Nuri Özcan, "Mevlid-Mı1siki", TDVİA, c. 29, 2004, s.484. Bu Mevlid günümüzde de Karadağ ve Kuzey Arnavutluk'ta okunmakta-

80 dır.

MiLEL VE NiHAL inanç- lıültür-miıoloji

Makedonya'da Cami Musiklsi

Hanz Ali Korça9, Abdullah Simlaku ve Hanz İbrahim Dalliu gibi

ünlü Arnavut ilimleri Hazreti Peygamber'in hayalını anlatan mev-

litler yazrruşlardır.

Rumeli'de mevlit törenleri adet ve gelenek haline gelip kutsal

gün ve gecelerde, sünnet, doğum gibi vesilelerle yapılagelmiştir.

Mevlidin bazen tamamına yakını veya günün niteliğine göre belirli

bölümleri değişik makamlarla aralarında ayetler, ilahiler ve

kasideler okunmak sfuetiyle icra edilmektedir. Balkanlar' da bugün

bile mevlit geleneğinin çok yaygın olması, toplumun Hazreti Pey-

gamber' e verdiği yüksek değerle ve ona karşı beslenen büyük sev-

giyle izah edilebilir.

Balkanlar' da Amavutça kaleme alınan bazı mevlidler ise şun

lardır:

1. Hasan Zyko Kamberi'nin (d. 1738) Mevlidi: 227 beyitten

oluşmaktadır. Bu mevlidde Peygamber Efendimiz'in hayah, öğre

tileri, hedefleri, ahlaki ve en önemlisi estetik ve sanatsal yönü anla-

hlmaktadır. Yapı itibanyla Kamberi, Süleyman Çelebi'nin mevli-

dini takip etmiştir. Halk şüri üslubuyla yazılan bu mevlid, katiye

yönünden 'a, b, a, b' ya da 'aa, bb' şeklinde yazılmışhr. Mevlidde

kullanılan dil, Güney Arnavut lehçesine yakın bir dil olup, Osman-

lıca'nın da izleri görülmektedir. Mevlid'in giriş bölümü 22 beyt;

Peygamber Efendiıniz'in doğumundan yetişkinliğine kadar ele

alınan ikinci bölüm 98 beyit; ınlracı konu alan üçüncü bölüm 107

beyt olmak üzere toplam 227 beyittir. ıo

2. İsmail Floqi'nin Mevlidi: Doğum ve Ölüm tarihleri bilin-meyen Floqi'nin bu eseri, Osmanlı alfabesiyle yazılan en eski Ar-

navutça mevlidlerden biridir. Bu eser, bütün Arnavut dünyasında

meşhurdur. Bu mevlid de sade üslubundan dolayı, halk arasında

yayılma imkarn bulmuştur. Floqi bu mevlidinde tamamıyla Sü-

İsmail Ahmedi, Hafiz Ali Korça, ]eta dlıe Vepra, Shkup, 1989, s.l27. ıo Faik Luli-İslam Dizdari, Mevludet Ne gjulıeıı slıqipe, Camaj-Pipa Yayınlan,

Shkodra, 2002, s. 29-34. 81 MiLEL VE N İHAL inanç-kültür-miıoloji

AbasJAHJA

leyman Çelebi'nin mevlidindeki konulan sırasıyla takip etmekte-dir.ıı

3. HafızAli Ulkinjaku'nun (d. 1853) Mevlidi: Süleyman Çe-lebi'nin mevlidinin tercümesidir. Tercüme-i mevlUd ala listin-i Arna-

vud adındaki bu mevlid, 1933 yılında Latin alfabesine çevrilmiştir.

Ulkinjaku'nun bu mevlidi kısa zamanda halk arasında beğeni ka-

zanmış ve cami mekteplerinde okutulmuştur. U1kinjaku, Erzurum-

lu İbrahim Hakkı Hazretleri'nin "Hüda Rabbim" ile başlayan

itikad manzumesinin tamamını Arnavutça'ya çevirmiş ve bu mev-

lidin başına birinci bölüm olarak koymuştur. Ulkinjaku, üçüncü

bölümde ve son bölümde de bazı itikadi bilgilere yer vermiştir.l2

4. Tahir Efendi Popova'nın M evli di: Tahir Efendi Popova öğrenimini İstanbul'da (Sultaruyye) tamamlamış ve sonra Sancak'ta

(Yeni Pazar) müderrislik yapınışhr. Menzılmetu'l mevlıld fi efdali'l mevcud bi listini'l-Arnavud adındaki bu mevlidi daha çok Tetova,

Gostivar ve Üsküp'te okunmuş ve hruen okunmaktadır. Bu mevlid

de, diğer mevlidler gibi Süleyman Çelebi'nin. mevlidinin yazılış

tarzını ve sırasını takip etmekle birlikte, UlkinjaJw'nun mevlidi

gibi Süleyman Çelebi'nin mevlidinin birerbir tercümesi değildir.

1873 yılında İstanbul' da basılan bu mevlid, Ali Ulkinajaku'nun

mevlidine göre daha sadedir. 13 Tahir Efendi bu mevlidinde, her ne

kadar Arnavut dili buna pek müsait olmasa da Süleyman Çele-

bi'nin mevlidini yazarken kullandığı 'failatün-failatün-failün' vez-

nine bağlı kalmaya özen göstermiştir.

5. Hafız İsmail Çam'ın Mevlidi: En eski mevlidlerden biri olan bu mevlid, anonimdir ve ezber yöluyla nesilden nesile akta-

rılınıştır.

6. Hafız İslam Çelebi (1882-1929) Mevlidi: Osmanlı alfabesiy-le yazılan bu mevlidin başında, Efendimiz'in kırk hadisi yer al-

maktadır.

ıı Faik Luli-İslam Dizdari, a.g.e., s. 43-54. ıı Faik Luli-İslam Dizdari, a.g.e., s. 71-83. 13 Jashar Recepagiç, Razvoj i skolstva Albmıske Narodııosti na teritoriji daııasııje

82 Jugoslavije do 1918 godiııe, Priştina 1974, s. 43. MiLEL VE NiHAL inanç- kültür-mitoloji

Makedonya'da Cami Musiklsi

7. Şevki Hocay Mevlidi: 1900 yılında Struga' da doğan Şevki

Hocay, 1920 yılında Süleyman Çelebi'nin mevlidini tercüme etmiş

tir. 632 beyitten oluşan bu mevlid beş bölüme ayrılmaktadır: Birin-

ci bölüm 68 beyit olup, bu bölümde mevlidi dinlemeye davet var-

dır ve Peygamber Efendimiz'in vasıfları ile Allah' ı anmanın önemi

anlatılrnışhr. İkinci bölüm 164 beyit olup, bu bölümde Efendi-

miz'in doğumu ele alınmışhr. Mlraç konusunu ele alan üçüncü

bölüm ise 198 beyittir. 202 beyitten oluşan dördüncü bölümde

Peygamber Efendimiz'in vefah anlahlmakta ve son olarak da dua

bölümü yer almaktadır.I4

8. HafızAli Korça'nın (1874-1956) Mevlidi: Bu mevlid 9 bö-

lümden oluşmaktadır: 50 beyitten oluşan birinci bölüm münacaat;

38 beyitten oluşan ikinci bölüm nur-i Muhammed!; 52 beyitten

oluşam üçüncü bölüm veladet; 50 beyitten oluşan dördüncü bölüm

Peygamber Efendimiz'in doğumunda gerçekleşen olaylar; 54 beyit-

ten oluşan beşinci bölüm doğduğu gece ve çocukluğu; 108 beyitten

oluşan allıncı bölüm Efendimiz'in peygamberliği; 88 beyitten olu-

şan yedinci bölüm ınlrac; 30 beyitten oluşan sekizinci bölüm Pey-

gamber Efendimiz'in büyüklüğü ve 126 beyitten oluşan son bö-

lümde de Efendimiz'in vefah konu edilmektedir.15

9. Hafız Abdullah Semblaku'nun (d. 1892) Mevlidi: Öğreni

mini Daru'l-Fünlin'da (İstanbul) tamamlayan Semblaku, 1921 yı

lında Korça' da müderrislik görevine tayin edilmiştir. Sembla-

ku'nun mevlidini diğer mevlidlerden ayırt eden en önemli özellik,

bu mevlidde edebi ve felsefi temaların kullanılmış olmasıdır. Pey-

gamber Efendimiz'in hayahnı üç bölüm olarak değerlendiren ya-

zar, mevlidini de üç bölüm olarak kaleme almıştır: Bunlar doğum,

ınlraç ve ölüm bahirleridir.16

10. Şeyh Ahmed Şkodra'nın (d. 1875) Mevlidi: Rifaiyye tari-

kah şeyhi olan Şeyh Ahmed'in bu mevlidinin ilk baskısı 1922 yı

lında Osmanlı alfabesiyle, ikinci baskısı ise 1926 yılında Latin alfa-

14 Faik Luti-İslam Dizdari, a.g.e., 311-319. 15 Faik Luti-İslam Dizdari, a.g.e., s. 340-343. 16 Faik Luti-İslam Dizdari, a.g.e., s. 411. 83

MiLEL VE NiHAL inanç-kültür-mitoloji

AbasJAHJA

besiyle yapılmışhr. Bu mevlid, Peygamber Efendimiz'in doğumu

ve mucizeleri olmak üzere iki ana bölümden oluşmaktadır.

11. Zeynula Jashari'nin Mevlidi: MevlUd-i şerif ne gjuhen shqi-

pe adıyla 1973 yılında Ankara' da basılmıştır.

12. İdriz Laınaj'ın (d. 1948) Mevlidi: 504 beyitten oluşan bu

mevlidin en önemli özelliği, Peygamber Efendimiz'in doğumun

dan önceki Arap dünyasının sosyal ve dini yönünü ele alması ve

diğer mevlidlere göre çok kapsamlı olmasıdır.

13. İlmi Veliun'un (d. 1952) Mevlidi: 346 beyitten oluşan bu

mevlid, daha önceki mevlid yazarlarının temalarını kullanmış

olmasına rağmen özgün Arnavutça bir mevliddir.

14. Yunus Metani'nin (1908-1942) Mevlidi: Rifiliyye şeyhi

olan Metani'nin bu mevlidi, diğer mevlidlere göre en kısa mevlid

olup, 1932 yılında yazılmıştır. Eser Şeyh Seyyid Ahmed er-Rifru'ye

ithaf etmiştir.

15. Ferid Vokopolo'nun Mevlidi: 218 beyitten oluşan ve 1940

yılında yayınlanan bu mevlid Hz. Ali için yazılmışhr.

16. Cemali Şehu'nun Mevlidi: Bu mevlid de Vakapalo'nun

mevlidi gibi Hazreti Ali için yazılmışhr.

17. Fahredin Osmani'nin Mevlidi: 1984 yılında Makedonya

İslam Birliği "İlıniye V aktı" tarafından bastırılan bu mevlid, son

zamanlarda Arnavut dünyasında rağbet görmüştür.ı7

Aynca bu mevlidlerin dışında Kosova Prizren' de okunan bes-

teli mevlid vardır. "Bestekar ve kanfull Haa Başkim Çabrat (Gü-

nümüz Prizren Kültür ve Sanat Vakfı Başkanı) idaresindeki bir

heyet tarafından icra edilmiş ve 2006 yılında Prizren' de bu icranm

ses kaydı yapılmışhr. Eser, Mart 2007 de bestekar neyzen Hakan

Alvan tarafından da notaya alınmıştır. Mevlidin tüm bölümleri,

icra eden heyetin okuyuşu esas olmak kaydıyla, müzik kilideleri

dikkate alınarak yazılmışhr. Bu mevlid, Balkan müziğinin renkle-

rini taşımakla beraber bazı bölümlerde kuvvetli bir şekilde Türk

84 ı7 Faik Luli-İslam Dizdari, a.g.e., s. 513-515.

MiLEL VE NiHAL inanç- külıür-miıoloji

Makedonya'da Cami Musiklsi

müziği izlerine de rastlanmaktadır. Mevlidin hemen başında yer

alan "Mefhar-i mevcfıdat, hazreti fahr-i alem Muhammed Mustafa-

ra salavat" girişi ile "Merhaba Bahri"nin ses kaydı elimizde olma-

dığından yazılmarnıştır.

Bu besteli mevlidin icrası, solo ve koro bölümler halinde ya-

pılmaktadır. Sola bölümleri irticalen ve serbest olarak; koro yani

cumhur bölümleri ise bilinen usill kalıplan dışında fakat kendine

.has okunuş darplanyla icra edilmektedir. Sola bölümleri, okuyu-

cunun mfısili bilgisi ve zevkine göre makama bağlı kalmak kay-

dıyla değişiklikler gösterebilmekte; ancak cumhur kısımlan temel-

de notada verildiği şekli korumaktadır. Bu bölümlerinnotası yazı

lırken hece paylaşımı esas alınmıştır. Cumhur bölümlere verilen

ölçü değerleri Türk mfısilisindeki gibi herhangi bir usill kalıbını

ifade etmez. Bu bölümlerde verilen değerlerden amaç o bölümlerin

kendine has icrası içindeki birim zamanı ve birim zaman adedini

vermektir. Bunlar bilinen Türk milsilisi usill kalıbına uymamakta-

dır; bu nt;!denle elimizdeki ses kaydı itibariyle bu kalıplan isimlen-

dirmek mümkün olmamaktadır.

Bu eserde cumhfıren okunan Nfı.r Bahri, Veladet Bahrinin

uşşak makamındaki ilk kısmı ile hüseyni ve beyati makamındaki

Mi'rac Bahri dışındaki diğer bölümleri sola ve cumhur okunur.

Eser notaya alınırken beyitler heyetin seslendirdiği şekilde yazıl

mış ancak mevlidde yer aldığı sıra ile notaya giydirilmiŞtir .ıs Bu

mevlid bestesi. özellikle Makedonya ve Kosova' da icra edilmekte-

dir.

Prizren' de okunan bu besteli mevlid geleneğimizde saba ile

başlayan tevhid bahri rast olarak, Nur bahri ısfahan iken uşşak,

veladet bahri rast iken uşşak-hicaz, miraç bahri hicaz iken bayan,

münacat kısmı hüzzam iken hicaz olarak bestelenmiştir.

Mevlid icralan Üsküp, Kalkandelen, Gostivar ve civarmda

Türkiye'deki geleneğe uygun olarak yapılmaktadır. Süleyman

Çelebi'nin Arnavutça çevirisi olan mevlidler Arnavutlar tarafından

ıs Enes Ergür, "Balkanlarda Okunan Bir Mevlid Bestesi", Keşkü/, sy. 12, İstanbul, 2007, s.72-82. 85

MiLEL \?E NiHAL inanç-lıültür-mitoloji

AbasJAHJA

ağırlıklı olarak uşşak-hicaz ve rast makamında okunmaktadır.

Segiili ve hüzzam makamı ise Arnavutlar' da pek kullanılmamak

tadır.

2. Sala

Arapça' da dua manasma gelen sala (salat) Türk din milsilisinde

Hazren Muhammed' e Allah' tan rahmet ve selam temenni eden,

belli bestesiyle okunan çeşitli güftelere verilen genel addır. Cami

milsilisi formları arasında yer alan salalar okun:dukları yer ve

zamana göre adlandınlmaktadırlar.

Sözleri Arapça ve mensur olan salalar, akşam ezanı dışında

dört vakitte okunan ezanlarla birlikte verilebilir.I9 Gelenekte

salalar sabah ezanı hariç ezanı müteakip okunurken bugün ezan-

dan önce okunmaktadır. Salaların makarnları okunan ezanla aynı

olmalıdır.20 Ayrıca salalar; saha salah, cuma ve bayram salah, ce-

naze salah, salat-ı ümmiyye ve salat-ü selam olmak üzere çeşitlere

ayrılmıştır. Sabah salasının bestesi Buhfuizade Mustafa Itrl''ye ait

olup dilkeşhaveran makamındadır. Cuma ve bayram salaları

bayan makamındadır. Bestesi Hatip Zilirl' Hasan Efendi'ye ait

olan bu sala genellikle caminin içerisinde ve müezzinlerin kalılıını

ile okunur. Yine Hasan Efendiye ait olan cenaze salası ise tabut

musailadan alınıp kabre konuluncaya kadar tekrar edilir. Bu sala

da cemaatin iştirili ile icra edilmektedir. Salat-ı ümmiyye ise bü-

tün İslam aleminin benimsediği bir saladır. Türk milsilisi açısından önemli bir eserdir. Zira melodi olarak girili olmayan, Im veya Hatip Zakiri Hasan Efendi'ye ait olduğu söylenen bu eser inanan

inanmayan dinleyen herkesin duygularına hitap etriıektedir.

Hazreti Peygamber' e dua etriıek mürninler üzerinde bir veci-

bedir. Nitekim bu durum şu ayetlerde ifade edilir: "Şüphesiz Allah

ve melekleri peygambere.salat ediyorlar. Ey iman edenler! Siz de

ona salat edin, selam edin" (Ahzap: 56). Peygamber Efendimiz bir

gün "Burnu sürtülsün, burnu sürtülsün, burnu sürtülsün." der.

"Kimin ya Resillallah" diye sahabe sorar. O da "adım anılıp da

19 Nuri Özcan, Diııf Miisi/.:i Ders Notları, İstanbul, 2001, s. 15. 86 20 Halil Can, "Dini Musiki", Miisikf Mecmuası, sy. 291, İstanbul, 1974, s. 6.

MiLEL VE NiHAL inanç- Rültür~mitoloji

Makedonya'da Cami Mt1siklsi

üzerime salavat getirmeyenin" diye cevap verir. Bir başka hadiste

de "Kim adım arnldığında üzerime salavat getirirse Allah'ın görev-

lendirdiği iki melek ona 'Allah seni affetsin' der, Allah ve diğer

melekler de amın derler; getirmezse iki melek 'Allah sana rahmet

etmesin' der, Allah ve melekler de amın derler". Yine her duanın

evvelinde ve sonunda da salavat getirmek vaciptir.21

Muhtelif tarikat toplantılarıiı.da zikre başlamadan evvel de çe-

şitli güfte ve bestelerde salaiar okunur. Salat-ı Kemaliyye de bun-

lardan biridir.

Makedonya' da salaıar cuma salası, cenaze salası, salat-ı

kemaliyye, salat-ı ümrniyye ve tekkelerde okunan salaiar olmak

üzere sınıflandırılabilir.

2.1. Bayram ve Cuma Salası

Bayram salası ayrıı zamanda cuma günlerinde de okunduğundan,

''bayram ve cuma salası" olarak da adlandırılır. Suphi Ezgi onun

Hatip Zakiri Hasan Efendi tarafından bestelendiğini kaydetmiş ve

Temcit-Na't-Saliit-Durak adlı kitabında notasım yayımlamıştır. Eser

beş bölümden oluşur:

ı-Ya Mevla Allah

2- Leyse'l-'ıydü limen lebise'l-cedid

3- İnneme'l-'ıydü limen hafe mine'l-va'id

4- Ve salli ve sellim ala es'adi ve eşrafi nfui cemi'il-enbiya

ve'l-mürselin

5- Ve'l-hamdü Iiliahi rabbi'l-'alemin22

Camilerde şu şekilde okunurdu: Müezzinler tarafından hep

birlikte "Ya Mevla Allah" denildikten sonra bir müezzin "Leyse'l"

ile başlayan cümleyi okur, ardından hep birlikte "Ya Mevla! ... "

kısmı okunur. "Ve salli ve sellim ala es'adi ve eşrafi nuri cemi'il-

ıı Elmalılı Harndi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, c. 6, Eser Kitabevi, İstanbul, 1942, s. 3923.

22 Suphi Ezgi, Tiirk Mılsikf Klasiklerinden Temcit-Na't-Saliit-Durak, İstanbul Konservaruan Neşriyatı, İstanbul, 1945, s. 3. 87

MiLEL VE NiHAL inanç-'-lıülrür-miroloji

AbasJAHJA

enbiya ve'l-mürselin" ibaresi terennüm edilir ve bunu müezzinle-

rin "Ve'l-hamdü lillahi rabbi'l-'alemin" demesi takip ederdi.23

Cuma salaiarı Makedonya' da perşembe geceleri tıpkı Türki-

ye'de olduğu gibi kesintlye uğranuştır. Diğer taraftan cuma salaia-

n üzerinde Makedonya' da Buhfulzade Mustafa ltd'nin dilkeş

haveran makfunındaki salası etkili olmuştur. Ancak etkisi hissedil-

se de bu gün bu salaiar genelde uşşak, saha ve hüseyni makamla-nnda okunmaktadır.

2.2. Cenaze Salası

Cenaze salası ölüm haberinin duyurulması maksadıyla minareler-

den okunan salat-ü selam ile cenazenin kabre götürülüşü esnasın

da tertip edilen cenaze alayında ve definden soma okunan sala

olmak üzere iki çeşittir. Cena.Z~ olduğunu bildirmek için minare-lerden okunan s ala cuma sala"$ı ile aynı metne dayanır. Cenaze

salasının sonuna ölüm hakkındaki bazı ayetlerin eklendiği ve cu-

ma salasından bu şekilde ayırt ·edildiği de bilinmektedir. Bazı ka-

yıtlar, minarelerde sala vermenin belli bir vakti olmayan cenaze

namazının kılınacağı zamarn haber vermek için okunduğunu, bu

adetin ilk olarak Mısır' da Fa tımller zamanında başladığını ifade

etınektedir.

Hüseyrıl makamındaki bu eserin Muzıkalı Hafız Yaşar (Okur)

ve Eyyubl: Hafız Ali Rıza' dan (Şengel) derlediği notasım Nazari ve

Amel'i Türk Musik'isi adlı eserinde Suphi Ezgi neşretıniş ve kaynak

göstermeden bestekarının Hatip Zakiri Hasan Efendi olduğunu

kaydetıniştir. Halil Can ise bu eserin Im'ye ait olduğunu belirt-

mektedir.

Cenaze namazından soma teşkil edilen cenaze alayı sırasında

okunan sala ise bir nevi zikir şeklinde ve cemaatin de katılımıyla

icra edilir. Altı bölümden oluşur:

La ila.he illailah

V ahdehü la şerike lehu ve la nazl:ra leh

88 23 Nuri Özcan, "Bayram SaHisı", TDVİA, c. 5, İstanbul, 1992, s. 269.

MiLEL VE NiHAL inanç- kültür-mitoloji

Makedonya'da Cami Musiklsi

Muhammed ün eminilllahi hakkan ve sıdkan

Alla.hümrne salli ala seyyidina Muhammedin ve 'ala ali Mu-

hammed

Ve salli ve sellirn ala es'adi ve eşrafi nuri cemi'il enbiym ve'l-

mürselin

Ve'l-harndü lillahi rabbi'l-'alernin

Bu sala tabut musailadan alındıktan sonra kabre götürülene

kadar yolda cemaatin önünde yürüyen güzel sesli bir okuyucu

tarafından yüksek sesle okunur. Kabristanda mevta kabre defnedi-

lineeye kadar yine okuyucu tarafından önderlik edilmek sfuetiyle

cemaatinde iştirakiyle okunınaya devarn eder. Cenaze kabre kon-

duktan sonra artık kapatma ve üstü örtülrne işlemi başladığında

salat kesilir ve Kur'an-ı Kerim okunınaya başlar. Kur'an-ı Kerim

tilaveti, dua ve onu takiben telkin verildikten sonra, tekrar okuyu-

cu ve cemaatin iştirakiyle bu sala okunarak mezarlık terk edilir.24

Makedonya' da ise cenaze salası Türkiye den farklı olarak

okunmaktadır. Baş tarafı Anadolu' da okunan salruara benzeyerek:

"Accilfı bissalruati kablel fevt ve accilfı bittevbeti kablel mevt" söz-

leri ile hüseyni makarnında başlar. Sala daha sonra bilinen ritüelle-

rin dışına çıkarak ayetlerle devarn eder. Bu ayetler "vebeşşirissa

birine ellezine iza esabethürn musibetün krufı inna lillahi ve inna

ileyhi racifın" ve "küllü nefsin zaikatül mevt" ayeti okunurken

ayetlerin ardından "Allah" lafızları söylenir. Daha sonra "velham-

dülillahi Rabbil ruernin" denilerek bitirilir. Son olarak vefat edenin

ismi söylenir. Bu sala belirli bir kalıp içerisinde okunmadığından

kişiye göre değişik makarnlar da okunabilir. Bu nedenle notaya

alınması uygun görülmemiştir.

Bu sala Gostivar şehri ve civarında okunur. Özellikle Zdunye

beldesinde çok yaygındır. Bunun yanı sıra Üsküp ve civarında

okunan sala ise belirli bir kalıp dahilinde okunduğundan notaya

alınrnışhr. Kalkandelen'de ise bu sala geleneği kullanılmamakta

dır.

24 Suphi Ezgi, Türk Mılsikl Klasiklerinden Temcit-Na't-Salfit-Durak, s.4. 89 MiLEL VE NiHAL inanç-lıültür-mitoloji

AbasJAHJA

SAB.i\ CENAzE SALAsi

Serbest

~i n r ... b&!r b&!r t) Al lah Al lah

&J& u r ffl .. r u u t) ya Haz re ti M ev " K e ri m Al lah

Ha bib Al lah

Şe fi' Al lah

Mu ham med Re

...

Kaynak Kişi: Hafız Adnan Notaya alan: Abas Yahya

.. ::1 .. •ll -

r o J Iii na

s ii lul lah

üskup'un iinlü mevlidhanlanndan Hafız Adnan'ın okuyuşundan tarafımca notaya alınmıştır. Notaya alınış tarihi 06/01/2011

2.3. Salat-ı Ümmiyye

Bazılarının Itri'ye bazılarırun ise Hatip Zakiri Hasan Efendi'ye

atfettikleri bu eserin, Itri tarafından bestelendiği yaygın görüş ola-

rak kabul edilmiştir. Makamı hakkında da ırak veya seçiili şeklin

de ihtilaflar bulunsa da toplumda yaygınlaşmış şekli segiili maka-

mındaki şeklidir. Bu saliH Suphi Ezgi'nin Nazarı ve Amelz Türk

Mılsikisi adlı eserinin üçüncü cildinde semru usUlü ile yazılmış

şekilde yer almaktadır.25

Salat-ı ürnıniyye tüm dünyada okunduğu gibi Makedonya' da

da özellikle teravih ve bayram namazlarında büyük bir coşku ile

okunmaktadır. Bunlar teravih ve bayram namazlarırun yerleşmiş

ritüellerindendir. Bunun yanı sıra özel gün ve gecelerde değişik mevlid törenlerinde okunur; özellikle de yeni açılan camiler tekbir-

le ve bu salat-ı ürnıniyye ile faaliyete sokulur. Segiili arızalan Ar-

navutlar' a çok uygun olmadığından fuızaların baskılan tam olarak

ıs Suphi Ezgi, Nazari Anıeli Türk Mılsikfsi, c. 3, İstanbul Kons~rvatuan Neşri-90 ya h, İstanbul, 1933, s. 102.

MiLEL VE NiHAL nanç- kültür-mitoloji

Makedonya'da Cami Mılsiklsi

basılmamakta ve eser daha çok uşşak makamını ammsatmaktadır.

Sonuç olarak aşağıda da notasım verdiğimiz salat-ı ümmiyye he-

men her türlü toplu törende okunmaktadır:

Aşağıda örnek olarak verdiğimiz sala notası veladet bahrinin

sonunda okunur:

Satyarı

Sal ial lah

Ah me del

UŞŞAK SAı.AT

Rab bu na a lerı nit

Mus ta fa sey yi de.l

El beşir el ne1.ir essir;ke'l-mı:ırıir Hatcmc'l-enbiya eşrafe'l-iılemin

ril mü birı

se lin

91 MiLEL VE NiHAL inanç-Rültür-mitoloji

AbasJAHJA

Sof)'an

&Ji J J Al-

Al-

Al-

la-

la-

la-

UŞŞAK SAt.A

.. hilm- me sal- li

hilm- me sal- li

hilm- me sal- li

p R J IJ ll! .. ·:J • fa mi şi

a- lel Mus- ta-

a- lel Ha- şi-a- lel Ku- rey-

sü-sü-zi-

p n J li li ru

Al- la- h üm- me Al- la- h üm- me Al- la- h ilm- me

r· p'J?: J fa mi şi

ı r F f F ve bah- rü's sa-E- bu1 Ka- sı-

Ce d- dü'l Ha- sa-

a- lel

a- lel

a- lel

Güfte:? Beste:?

lJI Mus- ta

Ha- şi Kil- rey

F 8 !i ? sal- li sal- li sal- li

IF F F f Be- di- ü'r re-Be- di- ü'r re-Be- şi- rün Ne-

j 4 ll = fa mi ni

Notaya alınma tarihi: 1/1/2010

92 MiLEL VE N İHAL inanç- kültür-mitoloji

Makedonya'da Cami Musiklsi

3. Temdd

Sözlükte "tazim ve sena etmek" anlamındaki "temcid", minareler-

de ezandan ayn olarak Allah' a yapılan dua, tazarru ve münacatlar

hakkında kullanılmaktadır. Üç aylarda Recep ayının ilk gecesiyle başlayıp ramazan ayının teravih kılınan ilk gecesine kadar, rama-

zanda ise sahurdan soma ınüezzinler tarafından halkın katılımıyla

okunurdu. Cami ve tekkelerde temcid okumak müezzinlerin ve

zakirierin önemli görevlerindendir.26

Diğer cliıV mfrsili formlarında olduğu gibi bu form da Make-

donya' daki dini mfrsiliye etki etmiştir. Makedonya' da temcid

kelimesi halk arasında, bir kimse öldüğü zaman okunan sala yeri-

ne de kullanılır. Aşağıda notasım vermiş oldu8umuz temcid Ma-

kedonya'nın Struga ve Ohri şehirlerinde okunmaktadır.

26 Ubeydullah Sezikli, "Temcid", TDVİA, c. 40, 2011, s. 410. 93 MiLEL VE NiHAL inanç-kültür-mitoloji

Abas JAHJA

ÇARGAH TEMdD

Serbest

&i @)

94 MiLEL VE NiHAL inanç- kültür-mitoloji

La la he il lal lah

[}] A dem sa fiy yul lah

Nuh ne ci bul lah

Ib ra him ha li lul ls ma il ze bi hul

Da vud ha li fe tul

Mü sa k e li mullah

sa hul lah

Mu ham me dun re su lul

lll r ya Haz re ti

Güfte:? Beste: Anonim

Notaya alan: Abas Yahya

Hak la i Iii he il lal lah

lah

lah

lah

lah

M ev

g;r J M ev

Gt.ffr rı Iii la Mev Iii

r F la

Notaya alınma tarihi: 06/07/2011

Makedonya'da Cami Mfısil

4. Ezan

Ezan, Arapça "bildirmek, duyurmak, çağnda bulunmak, ilan et-

rrı:ek" anianunda bir mastar olup, terim olarak farz namazların

vaktinin geldiğini özel bir şekilde müminlere duyurmayı ifade

eder. Ezan okuyana müezzin, ezanın okunduğu yere mi'zene, ezan

okunan yer de özel günlerde ışıklar yakılması nedeniyle menar

veya minare, müezzinin ezan okurken minarede etrafı dolaştığı

yere de şerefe denilmektedir P

Ezan Türk mfısikisi formlan içerisinde, bestesiz cami mfısikisi

formlan arasında zikredilmektedir. İrticrui olarak icra edilir. Gü-

nümüzde bazı dini mfısiki bestekarlarınca ezana besteler yapıldı

ğını da görmekteyiz. Kanaatimizce bu çalışmaların çok daha geliş

tirilerek, bu ilahi çağnnın gerektiği şekliyle en güzel bir biçimde

i cra edilir haJe getirilmesi lazımdır.

Dini bir terim olarak ezan, Hazreti Peygamber zamanında or-

taya konulmuş, günde beş vakitte okunmuş ve o günden beri İs

lam toplumlarında uygulanarak zamanıımza kadar gelmiştir. Haz-

reti Peygamber zamanında cuma günleri sadece hutbeden önce bir

iç ezan okunurdu. Hazreti Osman devrinden itibaren cuma namazı

için halkın önceden haberdar edilmesi amacıyla, namaz vakti ge-

lince dışanda da ezan okunınaya başlanmıştır. Ancak ezan sadece

namaz vakitlerini bildiren bir ilan değil, ezan İslam toplumu için

önemli bir bildiridir.

Türk mfısikisinde ezan, namaz vaktine göre seçilmiş bir ma-

kam anlayışı içinde kendine has bir icra tarzı ve üslfıp çerçevesin-

de serbest olarak şu şekilde okunur: Hangi makamda okunacaksa

başlangıç tekbirlerinde o makanun ilk perdeleri gösterilir. Lafza-

tullahın açık olarak telaffuz edilmesine bilhassa dikkat edilmeli,

ibarenin "Allahu ekber" şeklinde söylenip anlaşılınasına ve bö-

lünmesine, benzeri prozodi hatasına meydan verilmemelidir. "Eş

hedü en la ilahe illallah" cümlesi de tekbirlerde kullanılan makam

ve perdelerden okunur. Ardından gelen "Eşhedü enne Muham-

27 el-Mıı'cemıı'l-Vasft, (haz. İbrahim Mustafa), Mektebetü'l-İlmiyye, cüz: 2, Kahire, 1960, s. 971. 95

MiLEL VE NiHAL inanç-kültür-mitoloji

\basJAHJA

meden resfılullah"larda makfunın meyana gelmeden önceki seyrini

gösterecek nağmeler yapılır. "Hayye ale's-salah" ezanın meyan

kısmı olduğundan burada tiz seslerde dolaşılır ve uygun makam

geçkileri yapılır. "Hayye ale'l-felah"ın okunuşunda ise bu kısmın

ikinci meyan olması sebebiyle yine riı.eyan nağmelerinde gezinilir.

Son tekbirlerde makarıun karar sesleri gösterilir, telılilde ise karar

verilerek ezan bitirilir. Ezanın icrasında müezzinin ses rengi, perde

genişliği ve özellikle mG.siki bilgisinin önemli rolü vardır. Bu konu-

larda güçlü müezzinlerin icraJ.arı bir anlamda irtican bir beste faa-

liyeti olarak düşünülebilir. Bundan dolayı güzel ezan okumak ayrı

bir kabiliyet ve hüner işidir. Ezan okuyuşunda aynca kararların çok öneriı.li bir yeri olduğu ve karar perdelerinin ezanın en tesirli

bölüriı.lerini meydana getirdiği için müezzinin buralarda daha

dikkatli olması ve bütün musik.l kabiliyetini bu kısmın icrasında

ortaya koyması gerekir. Gelenekte sabah ezanı saba, dilkeş

haveran; öğle rast, hicaz; ikindi hicaz, uşşak, bayan; akşam segah,

rast, dügah, hicaz; yatsı hicaz, rast, uşşak bayan, neva makamla-

nnda okunmaktadır.

Ezan okumanın adab ve erkarn zamanla çeşitli farklılıklar gös-

termiş, bundan da değişik tavırlar doğmuştur. Nitekim eskiden

İstanbul, Bursa, Konya ve İzmir gibi önemli kültür merkezlerinde

özel ezan okuma tavırlarının olduğu bilinmektedir. Bunlardan

"saray tavn" adı verilen İstanbul tavnnın saraya mensup müezzin-

lerle bazı paşaların bilhassa Ramazan aylarında selatin camilerinde

müezzinlik yapmalan sebebiyle halk arasında yerleşiniş olduğu

belirtilir. 28

Makedonya' da ise ezanlar, geçmişte Osmanlı geleneğine uy-

gun olarak okunmaktaydı. Bunun yanı sıra Türkiye örneğinde olduğu gibi başkent Üsküp'te bu gelenek daha fazla korunmuştur.

Diğer şehirler ise bu gelenekten bir hayli uzaklaşmıştır. Ancak

Türkler'in yoğun olarak yaşadığı Kalkandelen, Gostivar, Struga ve

Ohri gibi şehirlerde bu gelenek haJ.en uygulanmaktadır. Genel

olarak Makedonya' da ezanlar sabah ezanı saba, öğle uşşak, ikindi

96 ıs Nuri Özcan, "Ezan", TDVİA, c. 12, 1995, s. 44.

MiLEL VE NiHAL inanç- Rültür-mitoloji

Makedonya'da Cami Mfısiklsi

hicaz, akşam segah, yatsı ezanı rast makamlarında okunmaktadır.

Yakın tarihlere kadar minareye çıkma ve cumhur müezzinliği ge-

leneği devam ettirilınişse de son zamanlarda bu gelenekler yavaş

yavaş kaybolmuştur.

5. İlilii

Arapça "Allah' a ait" manasma gelen ilahi, Türk edebiyatında na-

zım türleri belirginleşmeden önce, dini muhteva taşıyan her türlü

şiire ad olmuş, daha soma tasavvufi temalan işleyen ve Türk din

musilisinin makam ve usulleri ile bestelenerek dini toplantılarda

okunan şiirler bu adla isimlendirilmiştir. Bugünkü tespitiere göre

ilahi kelimesi, ''bestelenmiş dini tasavvufi şiir" anlamıyla ilk olarak

Evliya Çelebi'nin Seyfihatnfimesi'nde geçmektedir.29 İlahiler şekil

bakımından din dışı Türk musilisindeki şarkı formuna çok ben-

zerler, fakat sözleri ve melodi yapısı itibariyle şarkıdan ayrılırlar.3o

Geleneğimizde ilahiler genellikle içerisinde bulunan aylara

veya okunan tarikata göre değişiklik gösterir. Eskiden tekkelerde

her hicri ay için bestelenmiş ilahiler okunurdu. Mesela Muharrem

ayında Kerbela olayı üzerine bestelenen ilahiler okunurken,

Rebiulevvel ayında Hazreti Peygamber'in doğumu ile ilgili ilahiler

okunur, Recep ayında mi'rac kandili münasebetiyle mi'racla ilgili

ilahiler seçilirdi. Ramazan ayının ilk on beş gününde "hoş geldin,

merhaba ya şehr-i ramazan" nakaratlı ilahiler; on beşinden soma

ise "dost elveda ya elveda", "elveda ya şehr-i sultan" nakaratlarını

terennüm eden ilahiler okunurdu.31 Halk arasında büyük ve küçük

tevbe adlarıyla anılan Cemaziyelevvel ve Cemaziy~lahir aylan

tövbe ve istiğfar zamanı olarak kabul edildiğinden güftelerinde bu

konulara yer verilen ilahileri okumak tercih edilmişti. Şevval,

Zilkade ve Zilhicce aylarında ise hac farizasının kutsiyeti ve mu-

kaddes yerlerin özlemini terennüm eden ilahiler okunur. 32 Tarikat-

29 Mustafa Uzun, "İHil:ıi", TDVİA, c. 22, İstanbul, 2005, s. 64. 30 Yılmaz Öztuna, "İlal:ıi", Türk Miisikfsi Ansiklapedisi, c. 1, Ankara, 1990, s.

385. 31 Nuri Özcan, "XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Dini Mfısiki",

Osmanlı, Yeni Türkiye Yaymlarz, c. 10, Ankara, 1999, s. 724. 32 Mustafa Uzun, a.g.m., s. 66. 97

MiLEL VE NiHAL inanç-kültür-mitoloji

AbasJAHJA

98

lann ise ayrıca kendi büyüklerini öven ve her tarikatın kendisine

mahsus ilahiler vardı.

Bunların yanında ilahiler toplumda düğün, sünnet ve asker

uğurlama gibi sosyal olaylarda da okunagelmiştir.

Makedonya' da ise Allah ve Peygamber, aynca din adamları

nın meziyetleri hakkında yazılmış ve her makamdan çeşitli usul-

lerle kendine mahsus bir tavırla bestelenmiş Türkçe, Arnavutça,

Boşnakça ve Makedonca okunan manzum ilahiler bulunmaktadır.

İlahiler bir veya birkaç kişi tarafından carnilerde, tekkelerde vb.

ibadet meclislerinde mevlidler esnasında okunur. İlahilecin kendi-

ne mahsus tavırları vardır; bunlan şarkı tavnndan ayırmak için bu

noktaya dikkat edilmelidir. Her makamdan ilahi bestelenmişse de

ağırlıklı olarak uşşak, rast, nihavend, hicaz makamlan kullanılmış

tır. Örnek olarak notalarını vereceğimiz ilahilerde olduğu gibi,

Arnavutlar' da ilahiler genellikle renkli ve kıvrak makamlardan

bestelenmiştir. İlahiler çeşitli usullerle bestelense de, genellikle

küçük usilller tercih edilmiştir. Tekkelerde zikir esnasında okunan

ilahllerin zikir darblanna uygun olanlardan seçilmesi adettir. Di-

ğer birçok dini eserler gibi, ilahiler de zamanla kaybolma tehlike-

siyle karşı karşıya kalmışhr.

Zamanımızcia Makedonya' da ilahi yazan, besteleyen, öğrenen

ve öğreten kişilerin çok azaldığını burada belirhneliyiz. Buna rağ

men dini milsilisi formlan arasında ilahllerin Makedonya' daki

Türkler ve Arnavutlann dini yaşanhlan üzerindeki doğrudan etki-

si gözlerden kaçınamaktadır.

MiLEL VE N İHAL inanç- kültür-mitoloji

Makedonya'da Cami Mı1siklsi

5.1 Makedonya' da okunan ilahilerden bazı örnekler:

NimSofyan

#,;4j ı

tf;J F lt)

sen

&ij r v

mi

~ij j su

UŞŞAK ilAHİ

Güfte:? Beste:?

Notaya alan: Ahas Yahya

A 1 J j Zot jon je madh nu e shem Gji tha

J ~ ,. .. lı . 112 af]dfr ıJ :J:ij:'!:iiJ CJ . -~~;t .. d et k e kri ju (Sa z) ju (S az .. .. ) Tan te

(r ..ı 1 r; cr 1 u :J · r- CfJ

rat na i ke mbu shur ty me t'njoht e me t'be

D F' p ı n n ı .ı alf=:l ty m et t"njoht e me t'be

Gjıtha sendet e ksaj bote Madhrine tende vertetojne Ftyı-at e gjithve m bi toke N'se>

AbasJAHJA

Sofyan

UŞŞAK ILAH(

Güfte: 7 Beste: 7

Notaya alan: Abas Yahya

fitJ •ô) ı ı ::r ra r ı Je mi ar dhun n'ket dun ja Per me dit se

ka Al lah

&J.. A ..

100

MiLEL VE NiHAL inanç:... kültür-mitolojl

•' ı.a la

tbni shemsl e ka shkru Zoti n'xhennet me na çu Msoja ilmin fmive tu La ilahe illailah

Hem Allah un kush e don Dhe Allahu at e don Me melek n'xhennet e çon La ilahe iliallah

=lll= ı U' r ır• p tJ)1 Atij

w he

me ju lu tun na

ı u n J il !al lah

Hem Allahun kush se don D he Allahu at se don me shejtan n'xhehennem e çon La ilahe illailah

Jam merzitur du me dal Me shku n'qabe skemi mali N'ziker daima me kan La ilahe illailah

ı

=ll

Makedonya'da Cami Musiklsi

UŞŞAK İl.AHİ

Soi)tan

Güfte:? Beste:?

Notaya alan: Abas Yahya

----r ıP • rEJlruouı Mu ham me di'n Mekke lin di po pu Ilin n'is

'J GDr -v r r a p r p li F" r (J ı 1!.) lam e bin di pre di ki min a ty fı lloj &fr ol ~+ E! ı p il! p F (j ~ :ı p F ' ı j ı 1!.) Te re je ten ja ku sh toj pre di. ki min a 'J ; ?[flP ? A ı j j p r u o r ty fı Hoj Te re je ten ja kush toj

r71]JF c.J c; u ı Bey tul la haj de te shkojm Qa ben ne ta

'~ 1!.) p r F cr cr vi zi to jm '{j L( EJ

Al la h un

Te gjith t'veshur ne ihram Ah tavafın un ta baj

u lr F be ku ar

CJ ı A du k e per

ı p r· .:=z;=ı esht ai vend

j

men d

Medinen ta vizitoj Muhammedi ku jetoj

:ll

Ujin zemzem ta shijoj At knaqsi ta perjetoj

T'flijoj kurban per Allah N' arafat te bej dua N'safa merve te vrapoj Allahu ekber te jehoj

Ta shoh vendin jet ku ndroj Nje fatiha tja kendoj

Notaya alınma tarihi: 05(03(2011

.. ./ 101

MiLEL VE NiHAL inanç-kültür-mitoloji

AbasJAHJA

102

Soi)'an

'Jij r .. F r J Gur gu lo n

Al lah h un

HÜSEYNİ iLAHİ ( Gurgulon lumi )

J c u ı r lu mi ne

du k e

.. J

Güfte: 7 Beste: 7

Notaya alan: Abas Yahya

f tl! r xhen net

per men d

tfıı: ir Lr C 1 t bt ı E ; u:t F Kur bil bi !at flu tu roj n Al lah

'Jt J --ı Q ( ;; Ull ı Ll i3iJ j :ll Al lah al lah gith nje thone

Ne xhennetin da rus selam T'mirat e zotit fund nu k kan e Ska mundim e hidherim Allah Allah Allah o shpetim

"Ne xhennetin en neim Besimtaret gjejne gezim Gjithcka syri nuk ka pa Allah Allah Allah e ke ba

Ne xhennetin darul huld Zoti vdekjes i d ha fund Gjithcka mendja s'e kujton Allah Allah Allah e ofron

Not:llahinin aslı Boşnakça olup ~tahir Hasani tarafından 1987 tarihinde tercüme edilmiştir. Mahir Hasani üsküp lsabey imam·Hatip Lisesinde Arapça öğretmenidir.

MiLEL VE NiHAL inanç- Rültür-mitoloji

NEVESER ilAHİ (1 madh Ti je )

Makedonya'da Cami Musiklsi

Güfte: 7 Beste: 7

Soryan Notaya Alan: Abas Yahya

ge~~~ ı J §p IJ. ı J 9p n w ı •· P ar ı r P a r ı t.J

&~·,i# t.J

İ madh ti je zot i da shur madh rin ten de gjith po fla sin

i fu qi shem je po thu a nuk ka si ti -lje ter fu qi

Al lah Al lah

J. 'ıp K e e

Al lah Al lah Al lah

~

ıJ r· )1 ri m Al

i madh Ti je i fuqishem O Ti qe krUove gjithsine token qiellin dieilin hanen Dhe gjith yjet qe ndriçojne

Vepra kto jan t'fuqise tende Deshmojne per ty o perendi To ka qielli birnet ajri Dhe gjıth yjet qe nriçojne

)' J lah

ll

Not: Bu ilahinin giifusi ve bestesi Boşnakça olup M ahir Hasani tarafından yukarıdaki şekliyle Arnavutçaya tercüme edilmiştir. Notaya Alınma tarihi 08{10/2010

103

MiLEL VE NiHAL inanç-Rültür-mitoloji

AbasJAHJA

NİHA VEND ilAHİ ( İbrahimi (A.S.) )

Nim Soi)!an

~&"* ~ ~ ır ~ (Arana,ğme ...

'&b F r ır r

'&"ll: f a ı Ld Se lam pa st

@&" F o IJ Al la

@&"lı: j J ı F

@v'

104 MiLEL VE N İHAL inanç- !ıültür-mitoloji

Zo ti dhu roj

j j ı F Pej gam be te de gjush

Pa ne ender pejgamberi Vet Allah u e urdheroi qe te ther te vetmin dj al Qe ai e donte at sh um

Babi im ti zbato Ç'far Allahu te urdheron Tha i vogli İsmail Qe Allah u i dha durim

~ hut

r nje

r rit

min

Güfte:? Beste:?

Notaya alan: Abas Yahya

lE il! ır ~

'r J IJ :ll

.. . )

'r a i:J j i b ra hi mi

1" n 1 J :ll ı

pej gam b er

ı F J ı j j plot fu qi s hem dj al te sjell s hem

ır i b İs

j ı J ra him ma il

Por Allahu se lejon Pejgamberin veç sprovon Si shperblim i dha nje dash Qe ta therte per kurban

Na i la si adhurim Pejgamberi İbrahim Qe qithmon te madhin Zot Me kurban ta perkujtojm

Notaya Alınma Tarihi 05/0IJ./2010

:ll

SafYan

~~"ı J ==-f Ff B is mil ta

de me uj

d oj me

NiHAVEND ilAHİ C Sismillahi)

Makedonya'da Cami Mı1siki'si

Güfte: 1 Beste:?

_Notaya Alan Ab~ahya

ıg r F ır PFf 1 r F F F hi un po fi Ila nje ka si

:Ili: F F r"r 1 f F F EJI di s Hem Al la

qe ııadha din t'ah me dis

Sh kurt na kallzon ne ıslami Zoti nje esht ska dyshim Gjum nu k ka as vend qe ri ne Lemjelid ve lemjuled

Salavate dhe se la me permbi pejgamberiıı toııe Ala as-ha be tername Qe jane yjet e din it tone

huıı po lev

11 2

:!ltd d is

1

ll

NÔ!: Ru ilahi Kalkandelen (Tetova) Yukan Çarşı (Köprü) Camii inıam-lıatiplerinden Rahmetli Hiıfiz Taceddin Şehabi'nin (Ö. 2004) icrasından meşk ettiğimiz şekliyle tarafimdan notaya alınmıştır. Notaya Alınış Tarihi (03(07(2001)

105 MiLEL VE N İHAL inanç-lıültür-mitoloji

~basJAHJA

106

Devrihindi

"

r r Ö- !üm- den ka-

Bir ka- ran- lık

se ni se- ni

il!

o F o ı so- yar- lar

ça- re bu-

KARCI

SafYan

KARC!C~AR tı..A.Ht (Mail oldum)

Ma il ol- d um bu dün- ya- da

1 nan ma-yın ar- ka-daş- lar

Makedonya'da Cami Milsi:R!si

Güfte:? Beste: 7

bostan i- le

dün yaya- lan

D Qlfr =ı b a-ya lan

ğı-na Ma il ol-dum budün- ya- da

lez bu-

le bu-

i nan ma-ym din

bostan i le ba- ğı-na

dün ya ya lan ya lan

ze ti 1 le nun so- nu

, r " ze tl

nun so-

ta dı na a- nı vi ran- dır

cr::rırr le

nu ta dı a- nı

kar daş lar

do-ya· ma- dım

hepya lan dır ~ ~

c d"c etr do ya ma dım hep ya- lan- dır

na vi- ran- dır

ll

Not Osküp'ün OniU me.vlidhan hafızlanndan Hafız Adnan Efendi'nin sesinden bizzat tarafımca dinlenip notaya alınmıştır. (Abbas Yahya)

107 MiLEL VE NiHAL inanç-Rültür-mitoloji

A.bas JAHJA

Saf'ya n

6~1 J ~ •. Ver gön-

&ij ., b~'" ....ı CJ Düş il

&~ıı=r u .. u çup

&ij r c .. • ı S ey- ril-

6. Şuğuller

UŞŞAK ILAHİ ( Seyriina gel seyriina )

~ n E-,.. ::ı lü- nü M ev-

B R ı ( r te şi sev

o f ı u yer

r na

den ba

..q ... gel sey-

Ver gönlünU Mevlaya Düş ateş-i sevdaya Uçup yerden balaya Seyriina gel seyriina

Aşk şarabın d urma iç Erken diye kalma iç Bu tae: u hırkadan geç Seyrilna g~l seyrilna

Dinle mürşld söz!lnü Hakk'a köle öztinü Anlarsın da özUnü Seyriina gel seyrana

Güfte:? Beste:?

Notaya alan: Ab as Yahya

E. :I rTCr la- ya

-~ ~ til! :ll da ya

u G=J la ya

n J J ·ll ~ii- na

Şuğul Arapça "iş", "uğraş" anlamlanna gelir. Mfısilimizde is_e

Türkler tarafından Türk mfısilisi makam ve usullerine göre sanat

endişesi taşımadan bestelenmiş, Arapça güfteli, güftesi kolay anla-

şılabilen, kıvrak melodili eserlerdir.33 Tekkelerde zikir esnasında

Türkçe ilahiler okunurken ortamı monotonluktan kurtarmak için

bazen şuğul de söylenirdi. Sözleri Arapça olması itibariyle şuğulle-

108 33 Erdoğan Ateş, "Şuğul", TDVİA, c. 39, İstanbul, 2010, s. 226.

liLEL VE N İHAL ınç- kültür-mitoloji

Makedonya'da Cami Musiklsi

rin halk tarafından pek anlaşılınasa da, manevi olarak dinleyicileri

Hazreti Peygamber iklimine daha fazla yaklaşhrdığı gözlenmekte-

dir. Zaten şuğullerin sözleri içerisinde Hazreti Muhammed'le ilgili

olanlar azımsanmayacak kadar çoktrır.34 Günümüz dini musiki

repertuvarında sayıları fazla olmayan şuğullere dini musiki icrala-

nnda da pek az yer verilmektedir.

Makedonya' da okunan şuğullerin büyük çoğunluğunun güt-teleri daha çok Hazreti Peygamber ile alakalıdır. Ancak kullanıldı

ğı yer olarak ise Osmanlı geleneği ile aynı özellikleri taşımaktadır.

Makedonya' da okunan bazı şuğullerin notaları aşağıda verilmiştir.

6.1. Makedonya' da okunan ş uğullerden bazı örnekler:

Satyan

,J~l r r Es su b

fJ# r r es sub

'ij# J r vel ley

'J# J r vel ley

(

RASTŞUGUL C Essublıu beda )

:;ı F ı r F h u be da min tal

EJ:l F ı r r h u

J li

J li

be da min

n OJ ı J de ca min

:a m .. de ca min

Fakar rusula fadlen ve ula Ehde's-sübüla lidelaletihi

tal

r vef

r vef

Kenzü'l keremi mevlan niami Hadi'I-ümemi lişeriatihi

Güfte: 1 Beste:?

Notaya Alan: Abas Yahya

a ti hi

r::J:: r ti hi

J n J ra ti hi

J n j ll lll ra ti hi

Notaya Alınma Tarihi: 09{02{2011

:ı.ı Mehmet Emin Alhntop, Türk Din Musikfsiııde Arapça Giifteli İliilıiler (Şuğuller), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmanuş Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 1994, s. 4. 109

MiLEL VE NiHAL inanç-Iıültür-mitoloji

JAHJA

110

SafYan

&J# "'

RAST ŞUGUL

Bf!J ı urA ... Es sub hu be da

Fe Mu ham me dü mi

V el

Fe!

fJ Sal li

ley iz

J ya

lü de di

zü le mi

BfC ..

J Rab be na

min tal a ti hi

lıü ve sey yi dü na

IJ J J A:FJ"j :J min ve:f re ti hi

bi de Iii le ti hi

ı ::::st r::J E c :J 63 .:: a le n nü ril b Cı bin

&J#I, cc::- Eii!t ETir ı n J ij .r-n .. "' Ah me del M us ta fa s ey yi del mür se l!n Mu ham med M us ta fii eş re fıl le min

:ll

Not OsWp Sin.iniTekl.:esi postnişini Har.ilbiiti Şeyh Kadri Efendi'nin kızı Hüsniye Bacmın sesinden yazılmıştır. (M. Hakan Alvan 28.11.1998)

,EL VE NiHAL ;- lıültür-mitoloji

Makedonya'da Cami Musiklsi

Kaynakça Abdilihakim Kaçin, "Vesiletü'n-Nedit'taki Duaların Münacat Türü Açı

sından Değerlendirilmesi" Süleıpnan Çelebi ve Mevlid Yazılışı, Yayılışı ve Etkileri, Bursa Osmangazi Belediyesi Yayınlan, Bursa, 2007.

Aida Islam, "The Musical Characteristics of the Religious Service in the Mosques of Macedonia", ContemporanJ Trendsin Mıısicologıj, (ed. D. Buzarovski), Struga, 2004.

BedriMermutlu ''Besteli Mevlid Meselesi", Süleyman Çelebi ve Mevlid Yazı/ışı, Yayı/ışı ve Etkileri, Bursa Osmangazi Belediyesi Yay., Bursa 2007.

Elınalılı Harndi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, c. 6, Eser Kitabevi, İst., ı942. el-Mıı'cemu'l-Vaslt (haz. İbrahim Mustafa), Mektebetü'l-İlıniyye, cüz: 2,

Kahire, ı960. · Enes Ergür, "Balkanlar'da Okunan Bir Mevlid Bestesi", Keşkül, sy. ı2,

İstanbul, 2007. Erdoğan Ateş, "Şuğul", TDVİA, c. 39,2010. Faik Luli-İslaın Dizdari, Mevlııdet Ne gjıılıen slıqipe, Caınaj-Pipa Yayınları,

Shkodra, 2002. Halil Can, "Dini Mılsikl", Mılsikl Mecmuası, sy. 29ı, İstanbulı974. İsınail Ahmedi, Hafiz Ali Korça, ]eta dhe Vepra, Shkup, ı989. Jashar Recepagiç, Razvoj i skolstva Albanske Narodnosti na teritoriji danasnje

Jugoslavije do 1918 godine, Priştina ı974. Mehmet Emin Altıntop, Türk Din Mılsiklsinde Arapça Güfteli İltllıiler (Şıığııl

ler), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılınanuş Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, ı994.

Muhammed Aruçi, "Balkanlar'da Mevlid Geleneği", Köprü, Üsküp, 2006, yıl4, sy. ı9.

____,Kemal Efendi Aruçi: Şiirlerim, Logos-A, Üsküp, ı999. Mustafa Uzun, "İlahi", TDVİA, c. 22, İstanbul, 2005. Mütercirn Asım, el-Okyaııılsü'l-Basıt Fl Tercemeti'l-Kamılsi'l-Mıılılt, c. ı,

İstanbul, ı305. Nuri Özcan, "Bayram Salası", TDVİA, c. 5, İstanbul, ı992. ____, "Ezan", TDVİA, c.ı2, İstanbul, ı995. ____, "Mevlid-Mılsiki", TDVİA, c. 29, İstanbul, 2004. ____, "XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Dini Musikl", Osmanlı,

Yeni Türkiye Yayınları, c. lO, Ankara, ı999. ____, Dini Mılsikl Ders Notları, İstanbul, 2001. Sadettin Nüzhet Ergun, TMA, c. ı, İstanbul, ı942. Suphi Ezgi, Türk Mi'tsikl Klasiklerinden Temcit-Na't-Salat-Durak, İstanbul

Konservaruan Neşriyatı, İstanbul, ı945. Ubeydullah Sezikli, "Besteli Mevlid Üzerine İki Yazma Eser", Çukurova

Üniversitesi İlalıiyat Fakültesi Dergisi, 8 (ı), 2008. ____, "Teıncid", TDVİA, c. 40, İstanbul, 2011. Yılmaz Öztuna, "İlahi", Türk Mılsiklsi Ansiklopedisi, c. ı, Ankara, ı990.

lll

MiLEL VE N İHAL inanç-lıültür-mitoloji

Tetova Bektaşi Derqahı

Button1: Button2: