M= I CJL HA B J¡БЛМ, 4...Форма атэстацыі па вучэбнай...

КОН' •р “> г

‘Л і Н І Л А г

Установа вышэйшай адукацыі“Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя Максіма Танка”

ЗАЦВЯРДЖАЮПрарэктар па вучэбнай рабоце

педагагічны Танка”

Макоўчык 2019 г.

-Ч— / вуч.

СУЧАСНАЯ БЕЛАРУСКАЯ ЛІТАРАТУРНАЯ МОВА

Вучэбная праграма ўстановы вышэйшай адукацыі па вучэбнай дысцыпліне для спецыяльнасцей:

1 - 02 03 01 Беларуская мова і літаратура 1 - 02 03 03 Беларуская мова і літаратура. Замежная мова

2019 г.

РЕПОЗИТОРИЙ БГ

ПУ

2

Вучэбная праграма складзена на аснове тыпавой вучэбнай праграмы “Сучасная беларускай літаратурная мова”, зацверджанай 20.10.2014 г., рэгістрацыйны нумар ТД - А.513 / тып. і вучэбных планаў для спецыяльнасцей 1 - 02 03 01 Беларуская мова і літаратура; 1 - 02 03 03 Беларуская мова і літаратура. Замежная мова.

СКЛАДАЛЬНІК:В. В. Урбан, дацэнт кафедры мовазнаўства і лінгвадыдактыкі ўстановы вышэйшай адукацыі “Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя Максіма Танка”, кандыдат філалагічных навук, дацэнт

РЭЦЭНЗЕНТЫ:А. С. Васілеўская, загадчык кафедры беларускага і рускага мовазнаўства ўстановы вышэйшай адукацыі “Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя Максіма Танка”, кандыдат філалагічных навук, дацэнт;

М. М. Круталевіч, загадчык кафедры фізічнага выхавання ўстановы вышэйшай адукацыі “Міжнародны дзяржаўны экалагічны інстытут імя А. Д. Сахарава Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта”, кандыдат філалагічных навук, дацэнт

РЭКАМЕНДАВАНА ДА ЗАЦВЯРДЖЭННЯ:

Кафедрай мовазнаўства і лінгвадыдактыкі ўстановы вышэйшай адукацыі “Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя Максіма Танка”(пратакол № 9 ад 19.04. 2019 г.).Загадчык кафедры „ д ^ Дзятко

Навукова-метадычным саветам установы вышэйшай адукацыі “Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя Максіма Танка”(пратакол № 6. ад /<С 2019 г.)

Афармленне вучэбнай праграмы і суправаджальных матэрыялаў дзеючым патрабаванням Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь адпавядае. Метадыст вучэбна-метадычнагаўпраўлення БДПУ С. А. Старадаб


ПУ

3

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Мэта вучэбнай дысцыпліны “Сучасная беларускай літаратурная

мова” – падрыхтаваць высокакваліфікаваных спецыялістаў для выкладання

беларускай мовы ў навучальных установах рознага тыпу.

Задачы вучэбнай дысцыпліны “Сучасная беларуская літаратурная

мова”:

– даць грунтоўныя веды аб разнастайных моўных з’явах;

– выпрацаваць навуковыя погляды на лексічную сістэму сучаснай

беларускай літаратурнай мовы;

– удасканаліць навыкі беларускага вуснага і пісьмовага маўлення;

– выпрацаваць грунтоўныя ўменні і навыкі самастойнага лінгвістычнага

аналізу ўсіх моўных адзінак, з’яў і фактаў.

Вывучэнне вучэбнай дысцыпліны “Сучасная беларуская літаратурная мова”

павінна забяспечыць фарміраванне ў студэнтаў акадэмічных, сацыяльна-

асобасных і прафесійных кампетэнцый.

Патрабаванні да акадэмічных кампетэнцый спецыяліста

Студэнт павінен:

АК-1. Умець прымяняць базавыя навукова-тэарэтычныя веды для рашэння

тэарэтычных і практычных задач.

АК-2. Валодаць метадамі навукова-педагагічнага даследавання.

АК-3. Валодаць даследчыцкімі навыкамі.

АК-4. Умець працаваць самастойна.

АК-5. Быць здольным ствараць новыя ідэі (валодаць крэатыўнасцю).

АК-6. Валодаць міждысцыплінарным падыходам да вырашэння праблем.

АК-7. Мець навыкі, якія звязаны з выкарыстаннем тэхнічных сродкаў,

кіраваннем інфармацыяй і працай з камп’ютарам.

АК-8. Валодаць навыкамі вуснай і пісьмовай камунікацыі.

АК-9. Умець вучыцца, павышаць сваю кваліфікацыю на працягу ўсяго

жыцця.

Патрабаванні да сацыяльна-асобасных кампетэнцый спецыяліста

Студэнт павінен:

СЛК-3. Валодаць здольнасцю да міжасобасных камунікацый.

СЛК-5. Быць здольным да крытыкі і самакрытыкі.

СЛК-6. Умець працаваць у камандзе.

Патрабаванні да прафесійных кампетэнцый спецыяліста

Студэнт павінен быць здольным:

ПК-1. Кіраваць вучэбна-пазнавальнай і вучэбна-даследчыцкай дзейнасцю

навучэнцаў.

ПК-2. Выкарыстоўваць аптымальныя метады, формы і сродкі навучання.

ПК-4. Арганізоўваць самастойную працу навучэнцаў.

ПК-17. Ажыццяўляць прафесійную самаадукацыю і самавыхаванне з мэтай

удасканалення прафесійнай дзейнасці.


ПУ

4

У выніку вывучэння дысцыпліны “Сучасная беларуская літаратурная мова”

студэнт павінен ведаць:

– сістэму сучаснай беларускай мовы на граматычным узроўні;

– лінгвістычную тэрміналогію;

– навуковую і даведачную літаратуру па дадзенай галіне навукі;

– літаратурныя нормы сучаснай беларускай мовы;

– прынцыпы і правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі.


студэнт павінен умець:

– адбіраць, сістэматызаваць і правільна кваліфікаваць моўныя факты;

– праводзіць лінгвістычныя назіранні, рабіць абагульненні і вывады;

– рабіць марфалагічны аналіз розных часцін мовы;

– заўважаць і выпраўляць лексічна-стылістычныя, арфаграфічныя,

пунктуацыйныя памылкі.


студэнт павінен валодаць:

– літаратурнымі нормамі сучаснай беларускай мовы;

– асновамі культуры беларускага маўлення, якое ажыццяўляецца ў вуснай і

пісьмовай формах;

– навыкамі лінгвістычнага моўнага разбору на граматычным ўзроўні моўнай

сістэмы;

– навыкамі маўленча-камунікатыўнай дзейнасці;

– правапісам сучаснай беларускай літаратурнай мовы.

Месца вучэбнай дысцыпліны ў шэрагу іншых дысцыплін. У сістэме

лінгвістычных дысцыплін “Сучасная беларуская літаратурная мова” на

філалагічных факультэтах са спецыяльнасцю “беларуская мова” займае

надзвычай важнае месца. Вучэбная дысцыпліна разлічана на ўсе гады навучання

ва ўніверсітэце і асобныя яе раздзелы (Лексікалогія. Фразеалогія. Лексікаграфія.

Фразеаграфія. Фанетыка. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія. Марфеміка.

Словаўтварэнне. Часціны мовы. Сінтаксіс. Пунктуацыя) выкладаюцца з першага

па апошні курс і заканчваюцца дзяржаўным экзаменам. Вучэбным планам

прадугледжана размеркаванне вывучэння асобных раздзелаў па курсах з

наступнай абавязковай здачай экзамену ці заліку.

Сувязь вучэбнай дысцыпліны з іншымі дысцыплінамі. Пры вывучэнні

вучэбнай дысцыпліны прадугледжваецца пераемнасць і сувязь яе з іншымі

лінгвістычнымі дысцыплінамі (“Беларускае мовазнаўства”, “Гісторыя беларускай

літаратурнай мовы”, “Актуальныя праблемы беларускай мовы”, “Дыялекталогія

беларускай мовы”), а таксама са школьным курсам беларускай мовы. Асаблівая

ўвага пры выкладанні асобных тэм павінна ўдзяляцца вывучэнню спецыфічных

рыс сучаснай беларускай літаратурнай мовы, што з’яўляецца надзвычай важным

ва ўмовах білінгвізму. Лекцыйныя і практычныя заняткі, прадугледжаныя

вучэбным планам, узаемна звязаны і арганічна дапаўняюць адно аднаго, даючы

магчымасць паглыбіць і ўдасканаліць набытыя веды. Пэўная колькасць тэм па

вучэбнай дысцыпліне адведзена на самастойнае вывучэнне. Такая праца прывівае


ПУ

5

навыкі самастойнай вучобы, выхоўвае ў студэнтаў адказнасць, будзіць імкненне

да самаразвіцця.

У адпаведнасці з вучэбным планам установы вышэйшай адукацыі

“Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя Максіма Танка” на вывучэнне

вучэбнай дысцыпліны “Сучасная беларуская літаратурная мова”

НА 1 КУРСЕ АДВОДЗІЦЦА:

на дзённым аддзяленні: аўдыторных – 128 гадзін, на самастойную працу –

104 гадзіны;

на завочным аддзяленні: аўдыторных – 48 гадзін, на самастойную працу –

228 гадзін.

Размеркаванне гадзін па семестрах на дзённым аддзяленні:

1 СЕМЕСТР:

Лекцыі – 30 гадзін (з іх 2 гадзіны КСР).

Практычныя заняткі – 34 гадзіны (з іх 2 гадзіны КСР).

Самастойная праца – 52 гадзіны:

раздзел 1 – 4 гадзіны, раздзел 2 – 48 гадзін.

Раздзелы (тэмы), па якіх праводзяцца рэйтынгавыя кантрольныя работы ў

1 семестры:

тэмы 2.1 – 2.7 – рэйтынгавая кантрольная № 1, тэма 2.8 – рэйтынгавая

кантрольная № 2, тэмы 2.9 – 2.11 – рэйтынгавая кантрольная № 3.

Форма атэстацыі па вучэбнай дысцыпліне – экзамен.

2 СЕМЕСТР:

Лекцыі – 30 гадзін (з іх 2 гадзіны КСР).

Практычныя заняткі – 34 гадзіны (з іх 2 гадзіны КСР).


раздзел 3 – 16 гадзін, раздзел 4 – 18 гадзін, раздзел 5 – 10 гадзін, раздзел 6 –

2 гадзіны, раздзел 7 – 2 гадзіны, раздзел 8 – 4 гадзіны.

Раздзелы (тэмы), па якіх праводзяцца рэйтынгавыя кантрольныя работы ў

2 семестры:

тэмы 3.1 – 3.2. – рэйтынгавая кантрольная № 1, тэмы 5.1 – 5.7 – рэйтынгавая

кантрольная № 2, тэмы 6.1 – 8.3 – рэйтынгавая кантрольная № 3.


Размеркаванне гадзін па семестрах на завочным аддзяленні:

1 СЕМЕСТР:

Лекцыі – 6 гадзін, практычныя заняткі – 6 гадзін.

Форма атэстацыі па вучэбнай дысцыпліне – залік.

2 СЕМЕСТР:


Форма атэстацыі па вучэбнай дысцыпліне – няма.

Самастойная праца (1 і 2 семестры) – 228 гадзін.


ПУ

6



92 гадзіны;

на завочным аддзяленні: аўдыторных – 22 гадзіны, на самастойную

працу – 186 гадзін.


3 СЕМЕСТР:

Лекцыі – 32 гадзіны.

Практычныя заняткі – 26 гадзін (з іх 2 гадзіны КСР).

Самастойная праца – 46 гадзін:

раздзел 9 – 8 гадзін, раздзел 10 – 8 гадзін, раздзел 11 (тэмы 11.1 – 11.5) –

30 гадзін.


4 СЕМЕСТР:

Лекцыі – 30 гадзін.

Практычныя заняткі – 28 гадзін (з іх 2 гадзіны КСР).


раздзел 11 (тэмы 11.6 – 11.13) – 46 гадзін.



3 СЕМЕСТР:

Лекцыі – 4 гадзіны, практычныя заняткі – 4 гадзіны.


4 СЕМЕСТР:





на дзённым аддзяленні: аўдыторных – 72 гадзіны, на самастойную працу –

58 гадзін;


226 гадзін.


5 СЕМЕСТР:

Лекцыі – 20 гадзін (з іх 2 КСР).

Практычныя заняткі – 20 (з іх 2 КСР) гадзін.


раздзел 12 (тэма 12.1) – 2 гадзіны, раздзел (тэма 12.2) – 6 гадзін, раздзел 12

(тэма 12.3) – 4 гадзіны, раздзел 12 (тэма 12.4) – 20 гадзін.

Раздзелы (тэмы), па якіх праводзяцца рэйтынгавыя кантрольныя ў

5 семестры: тэмы 12.2.1 – 12.2.3 – рэйтынгавая кантрольная №1, тэмы 12.3.1 –


ПУ

7

12.3.3 – рэйтынгавая кантрольная № 2, тэмы 12.4.1 – 12.4.8 – рэйтынгавая

кантрольная № 3.


6 СЕМЕСТР:

Лекцыі – 14 гадзін.

Практычныя заняткі – 18 гадзін.


раздзел 12 (тэма 12.5) – 4 гадзіны, раздзел 12 (тэма 12.6) – 2 гадзіны,

раздзел 12 (тэма 12.7) – 2 гадзіны, раздзел 12 (тэма 12.9) – 2 гадзіны, раздзел 12

(тэма 12.10) – 16 гадзін.


6 семестры: тэма 12.5 – рэйтынгавая кантрольная № 1, тэма 12.6 – рэйтынгавая

кантрольная № 2, тэмы 12.10.1 – 12.10.8 – рэйтынгавая кантрольная № 3.



5 СЕМЕСТР:

Лекцыі – 4 гадзіны, практычныя заняткі – 6 гадзін.


6 СЕМЕСТР:






66 гадзін;


60 гадзін.


7 СЕМЕСТР:


Практычныя заняткі – 20 (з іх 2 КСР) гадзін.


раздзел 12 (тэмы 12.11.1 – 12.11.14) – 34 гадзіны.


8 СЕМЕСТР:


Практычныя заняткі – 18 гадзін (з іх 2 КСР).


раздзел 12 (тэмы 12.11.15 – 12.11.17) – 10 гадзін, раздзел 12 (тэма 12.12) –

8 гадзін, раздзел (тэма 12.13) – 4 гадзіны, раздзел 13 – 10 гадзін.


8 семестры: тэмы 12.11.5 – 12.11.7 – рэйтынгавая кантрольная № 1, тэмы 12.12.1 –


ПУ

8

12.13.1 – рэйтынгавая кантрольная № 2, тэмы 13.1.1 – 13.1.3 – рэйтынгавая

кантрольная № 3.



7 СЕМЕСТР:

Лекцыі – няма, практычныя заняткі – няма.


8 СЕМЕСТР:

Лекцыі – 10 гадзін, практычныя заняткі – 2 гадзіны.





86 гадзін.


9 СЕМЕСТР:

Лекцыі – 2 гадзіны, практычныя заняткі – 6 гадзін.


10 СЕМЕСТР:

Лекцыі – няма, практычныя заняткі – 6 гадзін.




ПУ

9

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА МАТЭРЫЯЛУ

1. Уводзіны.

1.1. Сучасная беларуская літаратурная мова як аб’ект вывучэння. Мэты і задачы курса

“Сучасная беларуская літаратурная мова”, яго сувязь з іншымі лінгвістычнымі дысцыплінамі.

Раздзелы курса “Сучасная беларуская літаратурная мова”. Беларуская мова – нацыянальная

мова беларускага народа. Роля беларускай мовы ў развіцці нацыянальнай культуры. Беларуская

мова сярод славянскіх моў, яе адметнасць.

1.2. Беларуская нацыянальная мова. Літаратурная мова як форма нацыянальнай мовы, яе

прыметы і асаблівасці. Нормы беларускай літаратурнай мовы (арфаэпічныя, арфаграфічныя,

лексічныя, граматычныя, пунктуацыйныя, стылістычныя). Беларуская літаратурная мова і

дыялекты беларускай мовы, іх узаемадзеянне.

1.3. Вядомыя беларускія мовазнаўцы, іх навуковая спадчына (І. І. Насовіч, Я. Ф. Карскі,

Б. А. Тарашкевіч, М. В. Бірыла, Ф. М. Янкоўскі і інш.). Беларуская літаратурная мова на

сучасным этапе. Закон аб мовах у Рэспубліцы Беларусь.

2. Лексікалогія.

2.1. Паняцце аб лексіцы і лексікалогіі. Лексікалогія як раздзел мовазнаўства. Сувязь

лексікалогіі з іншымі раздзеламі мовазнаўства. Слова як адзінка лексічнай сістэмы. Асноўныя

прыметы слова.

2.2. Лексічнае і граматычнае значэнні слова. Тыпы лексічных значэнняў слова: паводле

сувязі з рэчаіснасцю: прамое і пераноснае; паводле ступені матываванасці: невытворнае

(нематываванае, першаснае) і вытворнае (матываванае першым, зыходным значэннем). Тыпы

лексічных значэнняў слова паводле функцыі: намінатыўнае, эмацыянальна-ацэначнае, паводле

лексічнай спалучальнасці: свабоднае і несвабоднае (фразеалагічна звязанае, сінтаксічна

абумоўленае, канструктыўна абмежаванае). Лексічна-семантычныя і прадметна-тэматычныя

групы слоў.

2.3. Мнагазначнасць слова. Асноўныя тыпы пераносных значэнняў: метафара, метанімія,

сінекдаха. Метафары прывычныя (акамянелыя, сцёртыя), агульнамоўныя (узуальныя),

індывідуальна-аўтарскія (аказіянальныя). Шляхі развіцця мнагазначнасці. Асновы пераносу

значэння.

2.4. Аманімія. Амонімы, іх тыпы. Адрозненне аманіміі ад мнагазначнасці. Лексічныя

амонімы, іх тыпы (поўныя і няпоўныя). Шляхі ўзнікнення лексічных амонімаў. Марфалагічныя,

фанетычныя, графічныя амонімы (амаформы, амафоны, амографы). Лексічныя і лексічна-

граматычныя амонімы (поўныя і няпоўныя). Марфалагічныя амонімы (амаформы). Фанетычныя

і графічныя амонімы (амафоны, амографы). Міжмоўныя амонімы.

2.5. Паранімія. Паронімы, крытэрыі іх вызначэння. Адрозненне паронімаў ад амонімаў і

сінонімаў. Стылістычнае выкарыстанне амонімаў і паронімаў. Слоўнікі амонімаў і паронімаў.

2.6. Сінанімія. Сінонімы, іх тыпы (семантычныя, стылістычныя і семантычна-

стылістычныя). Сувязь сінаніміі з мнагазначнасцю. Сінанімічны рад. Шляхі ўзнікнення

лексічных сінонімаў. Абсалютныя сінонімы (лексічныя дублеты). Кантэкстуальныя сінонімы.

Стылістычная роля сінонімаў. Слоўнікі сінонімаў.

2.7. Антанімія. Антонімы, іх разнавіднасці. Антанімія і мнагазначнасць. Рознакаранёвыя

і аднакаранёвыя антонімы. Кантэкстуальныя антонімы. Стылістычнае выкарыстанне антонімаў

(антытэза і аксюмаран). Слоўнікі антонімаў.

2.8. Лексіка сучаснай беларускай мовы паводле паходжання. Спрадвечна беларуская

лексіка. Гістарычныя пласты спрадвечна беларускай лексікі: індаеўрапейскія,

агульнаславянскія, усходнеславянскія і ўласнабеларускія словы. Запазычаныя словы ў

беларускай мове. Запазычанні са славянскіх (рускай, украінскай, польскай і інш.) і неславянскіх

моў (грэчаскай, лацінскай, французскай, нямецкай, англійскай, італьянскай і інш.), іх прыметы.

Фанетычнае, марфалагічнае, семантычнае асваенне запазычаных слоў. Калькі і паўкалькі.

Iнтэрнацыянальная лексiка. Экзатызмы. Варварызмы.

Этымалагічныя слоўнікі. Слоўнікі запазычаных слоў.


ПУ

10

2.9. Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання. Агульнаўжывальная лексіка і

лексіка абмежаванага выкарыстання. Дыялектная лексіка. Дыялектызмы, іх тыпы (лексічныя,

семантычныя, фанетычныя, граматычныя, словаўтваральныя). Спецыяльная лексіка

(тэрміналагічная і прафесійная). Узаемасувязь агульнаўжывальнай і тэрміналагічнай лексікі

(тэрміналагізацыя і дэтэрміналагізацыя). Жаргонная лексіка і аргатызмы. Стылістычнае

выкарыстанне лексікі абмежаванага ўжывання.

2.10. Стылістычная дыферэнцыяцыя лексікі беларускай літаратурнай мовы. Лексіка

стылістычна нейтральная (міжстылёвая). Стылістычна афарбаваная лексіка: кніжная

(навуковая, афіцыйна-дзелавая, публіцыстычная, паэтычная лексіка) і гутарковая (размоўная).

2.11. Актыўная і пасіўная лексіка. Устарэлыя словы (гістарызмы і архаізмы). Гістарызмы

часу і стылістычнага выкарыстання. Тыпы архаізмаў (уласналексічныя, лексічна-

словаўтваральныя, лексічна-фанетычныя, лексічна-семантычныя). Стылістычнае выкарыстанне

ўстарэлых слоў. Гістарычныя слоўнікі.

Неалагізмы, шляхі іх узнікнення. Разнавіднасці неалагізмаў (лексічныя і семантычныя).

Індывідуальна-аўтарскія неалагізмы (аказіяналізмы).

Развіццё лексікі беларускай мовы. Крыніцы і шляхі ўзбагачэння літаратурнай лексікі.

Лексічны аналіз.

3. Фразеалогія.

3.1. Фразеалогія як раздзел мовазнаўства. Фразеалагізм як адзінка мовы, яго асноўныя

асаблівасці (семантычная цэласнасць, устойлівасць, узнаўляльнасць, кампанентны склад,

сінтаксічная непадзельнасць, эмацыянальна-экспрэсіўная афарбоўка і інш.). Фразеалагізм і

слова. Фразеалагізм і словазлучэнне. Варыянтнасць фразеалагічных адзінак. Мнагазначнасць,

аманімічнасць, сінанімічнасць i антанiмiчнасць фразеалагізмаў.

Тыпы фразеалагізмаў паводле семантычнай злітнасці кампанентаў (зрашчэнні,

адзінствы, спалучэнні); паводле суадноснасці з часцінамі мовы (назоўнікавыя, прыметнікавыя,

дзеяслоўныя, прыслоўныя і інш.); паводле адпаведнасці сінтаксічным адзінкам (адпаведныя

словазлучэнню, сказу, спалучэнню). Спалучальнасць фразеалагізмаў. Сінтаксічная функцыя

фразеалагізмаў.

Функцыянальна-стылявыя разрады фразеалагізмаў (міжстылёвыя, кніжныя, гутарковыя).

Фразеалогія беларускай мовы паводле паходжання. Спрадвечна беларускія і

запазычаныя фразеалагізмы. Гістарычныя пласты спрадвечна беларускай фразеалогіі:

агульнаславянскія, усходнеславянскія і ўласнабеларускія фразеалагізмы. Фразеалагічныя

калькі. Крыніцы беларускай фразеалогіі.

Індывідуальна-аўтарскае ўжыванне фразеалагізмаў у мове мастацкіх твораў (прыёмы

аўтарскага абнаўлення фразеалагізмаў). Фразеалагізмы і іх пераклад.

Фразеалагічныя слоўнікі.

Фразеалагічны аналіз.

3.2. Парэміялогія. Прыказкі і прымаўкі. Устойлівыя параўнанні. Крылатыя словы,

выслоўі і афарызмы. Перыфраза. Перыфразы традыцыйныя і індывідуальна-аўтарскія.

Парэміяграфічныя зборнікі (прыказак і прымавак). Зборнікі ўстойлівых параўнанняў,

крылатых слоў і афарызмаў, перыфраз.

4. Лексікаграфія.

4.1. Лексікаграфія як раздзел мовазнаўства. Энцыклапедычныя і лінгвістычныя слоўнікі

(даведнікі). Тыпы лінгвістычных слоўнікаў: аднамоўныя, двухмоўныя і шматмоўныя;

тлумачальныя, перакладныя, гістарычныя, этымалагічныя, дыялектныя, фразеалагічныя,

тэрміналагічныя, арфаэпічныя, арфаграфічныя, марфемныя, словаўтваральныя, граматычныя,

іншамоўных слоў, слоўнікі сінонімаў, амонімаў, антонімаў, паронімаў, слоўнікі эпітэтаў;

частотныя, адваротныя, асацыятыўныя, слоўнікі мовы пісьменнікаў; анамастычныя слоўнікі

і інш.

Будова слоўнікавага артыкула ў энцыклапедычных і лінгвістычных слоўніках. Сістэма

граматычных і стылістычных памет, тыпы дэфініцый у тлумачальных слоўніках.


ПУ

11

Беларускія энцыклапедычныя выданні (універсальныя, галіновыя і персанальныя).

Беларускія слоўнікі для школ (тлумачальныя, перакладныя, арфаграфічныя, марфемныя,

словаўтваральныя, фразеалагічныя і інш.).

З гісторыі беларускай лексікаграфіі. Лексікаграфічная праца Ф. Скарыны, Л. Зізанія,

П. Бярынды, І. Насовіча, Я. Ціхінскага і інш. “Словарь белорусского наречия” І. Насовіча

(1870). Лексікаграфічная праца ў 20 – 30-я гады ХХ ст. (тэрміналагічныя, перакладныя,

дыялектныя слоўнікі).

5. Фанетыка. Фаналогія. 5.1. Прадмет і задачы фанетыкі. Асноўныя фанетычныя адзінкі (гук, склад, фанетычнае

слова, маўленчы такт (сінтагма), фраза). Паняцце гука, аспекты яго характарыстыкі (акустычны

(фізічны), артыкуляцыйны, функцыянальны).

5.2. Артыкуляцыйная характарыстыка гукаў. Галосныя і зычныя гукі. Галосныя гукі і іх

класіфікацыя (паводле ўдзелу губ, паводле ступені і месца пад’ёму языка). Зычныя гукі і іх

класіфікацыя (паводле ўдзелу голасу і шуму, спосабу ўтварэння, месца ўтварэння, цвёрдасці і

мяккасці).

Няпарныя зычныя (паводле глухасці – звонкасці, цвёрдасці – мяккасці). Гукі [в], [ў] і іх

месца ў сістэме зычных.

5.3. Змены гукаў у моўнай плыні. Пазіцыйныя змены зычных (асіміляцыя, дысіміляцыя,

сцяжэнне гукаў, дзеканне і цеканне [д] – [z’], [т] – [ц’], аглушэнне зычных у канцы слова,

узнікненне прыстаўных гукаў і інш.). Пазіцыйныя змены галосных. Аканне (пасля цвёрдых і

мяккіх фанем) у беларускай мове.

Чаргаванні гукаў. Пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні галосных. Пазіцыйныя

чаргаванні зычных (чаргаванні звонкіх і глухіх, цвёрдых і мяккіх, свісцячых і шыпячых).

Гістарычныя чаргаванні зычных, іх тлумачэнне.

5.4. Склад як фанетычная адзінка. Артыкуляцыйная (экспіраторная) і акустычная

(санорная) тэорыі склада. Тыпы складоў у беларускай мове. Складападзел.

5.5. Націск. Тыпы слоўнага націску: дынамічны (сілавы), колькасны (квантатыўны),

музычны (танічны), змешаны. Месца націску ў слове (фіксаваны і свабодны, рухомы і

нерухомы, асноўны і пабочны). Націск як сродак размежавання слоў і формаў слоў.

Пазаслоўныя тыпы націску: тактавы, фразавы, лагічны націск.

5.6. Інтанацыя. Асаблівасці інтанацыі (мелодыка, інтэнсіўнасць, тэмбр, тэмп маўлення,

паўзы). Функцыі інтанацыі (камунікацыйная, вылучальная, арганізуючая, эмацыянальная).

Фанетычная транскрыпцыя.

Фанетычны аналіз.

5.8. Фаналогія. Паняцце фанемы. Асноўныя функцыі фанем у мове: перцэптыўная і

сігніфікатыўная. Дыферэнцыйныя (фаналагічна істотныя, сэнсаадрознівальныя) і інтэгральныя

(тоесныя, агульныя) прыметы фанем. Моцная (незалежная) і слабая (залежная) пазіцыя фанемы.

Вырыянт і варыяцыя фанемы. Фанемны рад. Паняцце гіперфанемы і нейтралізацыі фанемы.

Сістэма зычных фанем у беларускай мове.

Сістэма галосных фанем у беларускай мове.

Фанематычная транскрыпцыя.

6. Арфаэпія.

6.1. Арфаэпія як раздзел мовазнаўства. Сувязь арфаэпіі з фанетыкай. Арфаэпічныя

нормы сучаснай беларускай літаратурнай мовы. Вымаўленне націскных і ненаціскных

галосных. Вымаўленне зычных і спалучэнняў зычных. Вымаўленне некаторых граматычных

формаў.

Прычыны адхіленняў ад нормаў беларускага літаратурнага вымаўлення.

Даведнікі па беларускай арфаэпіі.


ПУ

12

7. Графіка.

7.1. Графіка як раздзел мовазнаўства. Сувязь графікі з фанетыкай і арфаграфіяй.

Літарныя і нялітарныя (націск, апостраф, злучок, пунктуацыйныя знакі і інш.) графічныя сродкі.

Беларускі алфавіт. Суадносіны літар і гукаў. Абазначэнне мяккасці зычных. Перадача на

пісьме гука [й].

Гукавы і складовы прынцыпы беларускай графікі. Адназначныя і двухзначныя літары.

Ётавыя літары.

З гісторыі беларускай графікі. Тры графічныя сістэмы ў гісторыі беларускага

пісьменства (кірылаўская, лацінская, арабская). Кірыліца – аснова беларускай графікі.

Увядзенне грамадзянскага алфавіта (1708). Прыстасаванне кірыліцы для перадачы фанетычных

рыс беларускай мовы (літары ў, і, ц, размежаванне літар е, ё, дыграфы дж, дз, апостраф і інш.).

Выкарыстанне ў беларускім пісьменстве з канца ХVІІ ст. лацінскай графічнай сістэмы (лацінкі).

Паралельнае выкарыстанне ў кнігадрукаванні ХІХ – пачатку ХХ ст. кірыліцы і лацінкі. Тэксты,

напісаныя арабскім пісьмом. Кітабы.

8. Арфаграфія.

8.1. Арфаграфія як раздзел мовазнаўства. Сувязь арфаграфіі з фанетыкай і графікай.

Асноўныя прынцыпы беларускай арфаграфіі. Арфаграма і апорнае напісанне.

Напісанні, заснаваныя на фанетычным прынцыпе правапісу.

Напісанні, заснаваныя на марфалагічным прынцыпе правапісу.

Традыцыйныя і дыферэнцыйныя напісанні ў беларускай мове.

8.2. З гісторыі беларускай арфаграфіі. Станаўленне сучаснай беларускай арфаграфічнай

сістэмы. “Беларуская граматыка для школ” Б. Тарашкевіча (1918), яе роля ў замацаванні і

ўсталяванні адзіных арфаграфічных і граматычных нормаў беларускай літаратурнай мовы.

Змены і спрашчэнні беларускага правапісу ў 1933 г. Удакладненні і частковыя змены

беларускага правапісу ў 1957 г. “Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі” (1959), іх

значэнне ў далейшай нармалізацыі беларускага правапісу і пунктуацыі. “Правілы беларускай

арфаграфіі і пунктуацыі” (2008).

Асноўныя прынцыпы беларускай арфаграфіі. Напісанні слоў разам, праз злучок і асобна.

Правілы ўжывання вялікай літары. Напісанне абрэвіятур. Правілы скарачэння слоў.

Арфагрфічныя слоўнікі і даведнікі.

Графічна-арфаграфічны аналіз.

9. Марфеміка.

9.1. Марфеміка як вучэнне аб мінімальных значымых частках слова – марфемах.

Паняцце марфемы, морфа, аламорфа. Марфемная структура слова.

9.2. Класіфікацыя марфем. Каранёвыя і афіксальныя (службовыя) марфемы.

Афіксальныя марфемы, іх тыпы (словаўтваральныя і формаўтваральныя, рэгулярныя і

нерэгулярныя, прадуктыўныя і непрадуктыўныя). Варыянтнасць, сінанімія, полісемія, аманімія,

антанімія марфем.

9.3. Аснова слова і яе тыпы (невытворная і вытворная; аснова словазмянення,

формаўтварэння і словаўтварэння; перарывістая і неперарывістая аснова; суплетыўныя асновы).

Канчатак (флексія), яго роля ў слове. Нулявы канчатак. Корань слова. Варыянты (мадыфікацыі,

або фанетычныя разнавіднасці) кораня. Свабодныя і звязаныя карані. Афіксы (прэфікс, суфікс,

постфікс, інтэрфікс, конфікс). Прыстаўка (прэфікс) і суфікс. Нулявы суфікс. Варыянты

прыставак і суфіксаў. Словаўтваральныя і формаўтваральныя прыстаўкі і суфіксы.

9.4. Сінкрэтычныя марфемы. Афіксоіды (прэфіксоіды, суфіксоіды) як марфемы

пераходнага тыпу. Постфікс. Словаўтваральныя і формаўтваральныя постфіксы. Конфікс.

Пытанне аб інтэрфіксах, постфіксах, конфіксах у лінгвістычнай літаратуры. Марфемны аналіз

слова.

9.5. Змены ў марфемнай структуры слова: апрошчанне, перараскладанне, ускладненне,

дэкарэляцыя. Прычыны змен у марфемнай будове слова. Дээтымалагізацыя.


ПУ

13

10. Словаўтварэнне. 10.1. Утваральная аснова (база) і словаўтваральныя сродкі (фарманты). Класіфікацыйныя

адзінкі словаўтварэння: словаўтваральная пара, словаўтваральны ланцужок, словаўтваральная

парадыгма, словаўтваральны рад, словаўтваральнае гняздо. Паняцце словаўтваральнага тыпу,

словаўтваральнай мадэлі.

10.2. Спосабы словаўтварэння. Марфалагічнае (марфемнае) словаўтварэнне (афіксацыя).

Разнавіднасці марфалагічнага словаўтварэння: суфіксальнае, прыставачнае (прэфіксальнае),

прыставачна-суфіксальнае, постфіксальнае, прыставачна-постфіксальнае, прыставачна-

суфіксальна-постфіксальнае, нульсуфіксальнае. Прадуктыўныя, малапрадуктыўныя і

непрадуктыўныя прыстаўкі і суфіксы. Складанне і яго разнавіднасці: асноваскладанне,

словаскладанне, складана-суфіксальнае словаўтварэнне, абрэвіяцыя і яе разнавіднасці.

10.3. Марфалагічна-сінтаксічнае словаўтварэнне (субстантывацыя, ад’ектывацыя,

пранаміналізацыя, адвербіялізацыя). Лексіка-семантычнае словаўтварэнне. Словаўтваральнае

калькаванне як адзін са спосабаў лексічнай дэрывацыі. Прадуктыўныя і непрадуктыўныя

спосабы словаўтварэння.

10.4. Марфемныя і словаўтваральныя слоўнікі. Словаўтваральны і этымалагічны аналізы

слова.

11. Марфалогія.

11.1. Марфалогія як граматычнае вучэнне аб слове. Асноўныя граматычныя паняцці і

адзінкі (граматычная катэгорыя, граматычнае значэнне, граматычная форма, словаформа).

Паняцце парадыгмы (сукупнасці граматычных формаў слова). Спосабы і сродкі выражэння

граматычных значэнняў. Часціны мовы. Часціны мовы як лексіка-граматычныя класы слоў.

Крытэрыі выдзялення і аб’яднання слоў у часціны мовы. Сістэма часцін мовы ў сучаснай

беларускай літаратурнай мове. Самастойныя і службовыя часціны мовы. Дыскусійныя пытанні

класіфікацыі часцін мовы ў навуковай літаратуры. Пераходныя з’явы ў сістэме часцін мовы.

11.2. Назоўнік.

11.2.1. Назоўнік як часціна мовы. Катэгарыяльнае (абагульненае) значэнне,

марфалагічныя прыметы і сінтаксічная роля. Лексіка-семантычныя групы назоўнікаў. Лексіка-

граматычныя разрады назоўнікаў: агульныя і ўласныя, канкрэтныя і абстрактныя, адушаўлёныя

і неадушаўлёныя, асабовыя, зборныя, рэчыўныя, адзінкавыя (сінгулятывы).

11.2.2. Граматычныя катэгорыі назоўніка: род, лік, склон. Катэгорыя роду назоўніка.

Вызначэнне роду паводле семантычных і граматычных (марфалагічных, сінтаксічных) прымет.

Назоўнікі, якія адной граматычнай формай абазначаюць асоб мужчынскага і жаночага полу.

Назоўнікі агульнага роду. Несупадзенне роду некаторых назоўнікаў у беларускай і рускай

мовах. Вызначэнне роду нескланяльных назоўнікаў і абрэвіятур.

11.2.3. Катэгорыя ліку назоўніка, яе граматычнае выражэнне. Адзіночналікавыя

(singularia tantum) і множналікавыя (pluralia tantum) назоўнікі. Рэшткі парнага ліку ў беларускай

мове. Несупадзенне ліку некаторых назоўнікаў у беларускай і рускай мовах.

11.2.4. Катэгорыя склону назоўніка. Асноўныя значэнні склонаў. Форма клічнага склону

ў беларускай мове.

11.2.5. Скланенне назоўнікаў. Сістэма скланення назоўнікаў у сучаснай беларускай мове.

Тыпы скланення. Парадыгма скланення назоўнікаў.

11.2.6. Першае скланенне назоўнікаў. Другое скланенне назоўнікаў. Трэцяе скланенне

назоўнікаў. Рознаскланяльныя назоўнікі. Нескланяльныя назоўнікі. Скланенне назоўнікаў у

множным ліку. Варыянтныя канчаткі назоўнікаў у множным ліку. Назоўнікі ад’ектыўнага і

змешанага тыпу скланення. Скланенне асабовых імёнаў, прозвішчаў і геаграфічных назваў.

Формы назоўнікаў з суфіксамі суб’ектыўнай ацэнкі.

11.2.7. Словаўтварэнне назоўнікаў. Прыставачнае, суфіксальнае, прыставачна-

суфіксальнае, нульсуфіксальнае словаўтварэнне назоўнікаў. Прадуктыўныя і непрадуктыўныя

афіксы назоўнікаў. Утварэнне складаных і cкладанаскарочаных назоўнікаў (абрэвіятур).

Лексіка-семантычны спосаб утварэння назоўнікаў. Марфалагічна-сінтаксічны спосаб утварэння

назоўнікаў (субстантывацыя). Поўная, частковая і эліптычная субстантывацыя.


ПУ

14

11.2.8. Марфалагічны аналіз назоўніка.

11.3. Прыметнік.

11.3.1. Прыметнік як часціна мовы. Катэгарыяльнае (абагульненае) значэнне,

марфалагічныя прыметы, сінтаксічная роля. Граматычныя катэгорыі прыметніка (род, лік,

склон), іх залежнасць ад адпаведных катэгорый назоўніка. Лексіка-семантычныя групы

прыметнікаў. Лексіка-граматычныя разрады прыметнікаў.

11.3.2. Якасныя прыметнікі, іх значэнне і граматычныя асаблівасці. Адносныя

прыметнікі, іх значэнне і граматычныя асаблівасці. Прыналежныя (уласнапрыналежныя і

агульнапрыналежныя) прыметнікі, іх значэнне і граматычныя асаблівасці. Адрозненне якасных

прыметнікаў ад адносных і прыналежных. Пераход прыметнікаў з аднаго разраду ў другі.

Поўныя (членныя), кароткія (нячленныя) і сцягнутыя (усечаныя) формы якасных прыметнікаў,

іх выкарыстанне ў сучаснай беларускай мове.

11.3.3. Ступені параўнання якасных прыметнікаў. Простыя (сінтэтычныя) і складаныя

(аналітычныя) формы вышэйшай і найвышэйшай ступеняў параўнання. Суплетыўныя формы.

Спецыфіка элятыва ў беларускай мове. Скланенне прыметнікаў. Канчаткі прыметнікаў

адзіночнага ліку. Варыянтныя канчаткі прыметнікаў жаночага роду ў родным і творным

склонах адзіночнага ліку. Канчаткі прыметнікаў множнага ліку. Асаблівасці скланення

прыналежных прыметнікаў. Формы прыметнікаў са значэннем суб’ектыўнай ацэнкі і меры

якасці. Памяншальна-ласкальныя і павелічальна-ўзмацняльныя суфіксы, суфіксы са значэннем

непаўнаты і высокай меры якасці.

11.3.4. Словаўтварэнне прыметнікаў. Прыставачнае (прэфіксальнае), суфіксальнае,

прыставачна-суфіксальнае, нульсуфіксальнае словаўтварэнне прыметнікаў. Утварэнне

складаных прыметнікаў. Лексіка-семантычны спосаб утварэння прыметнікаў. Спосабы і сродкі

ўтварэння якасных, адносных і прыналежных прыметнікаў. Марфалагічна-сінтаксічны спосаб

утварэння прыметнікаў (ад’ектывацыя). Марфалагічны аналіз прыметніка.

11.4. Лічэбнік.

11.4.1. Лічэбнік як часціна мовы. Катэгарыяльнае (абагульненае) значэнне,

марфалагічныя прыметы, сінтаксічная роля. Разрады лічэбнікаў паводле значэння: колькасныя

(уласнаколькасныя, зборныя, дробавыя) і парадкавыя лічэбнікі.

11.4.2. Разрады лічэбнікаў паводле структуры: простыя, складаныя і састаўныя лічэбнікі.

Асаблівасці сінтаксічнай сувязі лічэбнікаў з назоўнікамі. Скланенне колькасных і парадкавых

лічэбнікаў. Марфалагічны аналіз лічэбніка.

11.4.3. Няпэўна-колькасныя словы.

11.5. Займеннік.

11.5.1. Займеннік як часціна мовы. Катэгарыяльнае (абагульненае) значэнне,

марфалагічныя прыметы, сінтаксічная роля. Групы займеннікаў паводле суадноснасці з іншымі

часцінамі мовы: абагульнена-прадметныя, абагульнена-якасныя, абагульнена-колькасныя.

11.5.2. Разрады займеннікаў паводле значэння: асабовыя, зваротны, прыналежныя,

указальныя, азначальныя, пытальныя, адносныя, адмоўныя і няпэўныя. Лексіка-граматычная

характарыстыка займеннікаў розных разрадаў.

11.5.3. Словаўтварэнне займеннікаў. Прэфіксальнае, суфіксальнае, постфіксальнае

словаўтварэнне займеннікаў. Марфалагічна-сінтаксічны спосаб утварэння займеннікаў

(пранаміналізацыя).

11.5.4. Скланенне займеннікаў. Марфалагічны аналіз займенніка.

11.6. Дзеяслоў.

11.6.1. Дзеяслоў як часціна мовы. Катэгарыяльнае (абагульненае) значэнне,

марфалагічныя прыметы, сінтаксічная роля. Граматычныя катэгорыі дзеяслова: трыванне, стан,

лад, час, асоба; лік і род. Сістэма дзеяслоўных формаў. Спрагальныя і неспрагальныя, зменныя і

нязменныя формы. Інфінітыў як пачатковая форма дзеяслова. Паходжанне інфінітыва.

Граматычныя катэгорыі інфінітыва. Суфіксы інфінітыва. Сінтаксічная роля інфінітыва.

11.6.2. Асновы дзеяслова: інфінітыва і цяперашняга (будучага простага) часу. Аснова

прошлага часу. Утварэнне дзеяслоўных формаў ад гэтых асноў. Класы дзеясловаў.

Прадуктыўныя і непрадуктыўныя класы дзеясловаў. Пераходныя і непераходныя дзеясловы.


ПУ

15

11.6.3. Зваротныя дзеясловы. Паходжанне постфікса -ся (-цца, -ца). Словаўтваральная і

формаўтваральная функцыі постфікса -ся (-цца, -ца). Значэнні зваротных дзеясловаў. Зваротныя

дзеясловы, утвораныя ад пераходных і непераходных дзеясловаў. Дзеясловы, якія ўжываюцца

толькі як зваротныя (reflexiva tantum).

11.6.4. Катэгорыя стану дзеяслова. Пытанне пра стан дзеяслова ў сучаснай лінгвістыцы.

Залежны і незалежны стан дзеяслова. Сувязь катэгорыі стану з пераходнасцю/непераходнасцю,

зваротнасцю/незваротнасцю. Актыўныя і пасіўныя канструкцыі і іх ужыванне ў мове.

Дзеясловы незалежнага стану. Дзеясловы залежнага стану. Творны дзейнага прадмета

(суб’екта) і творны сродку дзеяння пры дзеясловах залежнага стану.

11.6.5. Катэгорыя трывання дзеяслова. Сувязь катэгорыі трывання з катэгорыяй часу.

Дзеясловы закончанага і незакончанага трывання. Няпарныя (аднатрывальныя) дзеясловы.

Дзеясловы са значэннем абодвух трыванняў (двухтрывальныя). Суадносныя пары трывання.

Спосабы ўтварэння трыванняў. Ступеннае ўтварэнне трывання. Трыванне дзеясловаў руху.

Спосабы дзеяслоўнага дзеяння.

11.6.6. Прэдыкатыўныя катэгорыі дзеяслова (лад, час, асоба). Катэгорыя ладу дзеяслова.

Сувязь катэгорыі ладу з катэгорыяй часу. Абвесны лад, яго значэнне. Загадны лад, яго значэнне.

Утварэнне формаў загаднага ладу. Ужыванне формаў загаднага ладу са значэннем іншых ладоў.

Ужыванне формаў іншых ладоў і інфінітыва з пабуджальным значэннем. Умоўны лад, яго

значэнне і ўтварэнне. Паходжанне формы ўмоўнага ладу. Ужыванне формы ўмоўнага ладу.

11.6.7. Катэгорыя часу дзеяслова. Сувязь катэгорыі часу з катэгорыямі трывання і ладу.

Абсалютны і адносны час. Формы часу, іх утварэнне. Цяперашні час, яго значэнне. Ужыванне

формаў цяперашняга часу са значэннем іншых часоў. Прошлы час, яго значэнне. Простая і

складаная формы прошлага часу, іх паходжанне. Асаблівасці ўжывання складанай формы

прошлага часу. Ужыванне формаў прошлага часу са значэннем іншых часоў. Будучы час, яго

формы і значэнні. Ужыванне формаў будучага часу са значэннем іншых часоў.

11.6.8. Катэгорыя асобы дзеяслова. Сувязь катэгорыі асобы з катэгорыямі ладу і часу.

Формы асобы, іх значэнне і ўжыванне. Ужыванне асабовых формаў з абагульнена-асабовым і

няпэўна-асабовым значэннямі.

11.6.9. Безасабовыя дзеясловы, іх семантычныя і граматычныя асаблівасці. Уласна

безасабовыя дзеясловы і асабовыя дзеясловы са значэннем безасабовых. Зваротныя безасабовыя

дзеясловы.

11.6.10. Спражэнне дзеясловаў. Дзеясловы першага і другога спражэння і іх асабовыя

канчаткі. Рознаспрагальныя дзеясловы. Рэшткі нетэматычнага спражэння (дзеясловы есці,

даць). Спосабы вызначэння спражэння дзеясловаў.

11.6.11. Словаўтварэнне дзеясловаў. Суфіксальнае, прыставачнае, постфіксальнае,

прыставачна-суфіксальнае, суфіксальна-постфіксальнае, прыставачна-постфіксальнае,

прыставачна-суфіксальна-постфіксальнае словаўтварэнне дзеясловаў. Утварэнне складаных

дзеясловаў. Марфалагічны аналіз інфінітыва і асабовых формаў дзеяслова.

11.7. Дзеепрыметнік.

11.7.1. Дзеепрыметнік як форма дзеяслова. Дзеяслоўныя прыметы дзеепрыметніка

(катэгорыі стану, трывання, часу; дзеяслоўнае кіраванне назоўнікамі; утварэнне

дзеепрыметнікаў ад дзеяслоўных асноў). Адзнакі прыметніка (катэгорыі роду, ліку, склону).

Поўная і кароткая формы дзеепрыметніка. Сінтаксічная роля дзеепрыметніка. Дзеепрыметнікі

незалежнага і залежнага стану, іх утварэнне.

11.7.2. Асаблівасці ўжывання дзеепрыметнікаў у сучаснай беларускай літаратурнай мове.

Моўныя сродкі для замены неўласцівых беларускай мове дзеепрыметнікаў пры перакладзе.

Пераход дзеепрыметнікаў у прыметнікі (ад’ектывацыя). Марфалагічны аналіз дзеепрыметніка.

11.8. Дзеепрыслоўе.

11.8.1. Дзеепрыслоўе як форма дзеяслова. Дзеяслоўныя прыметы дзеепрыслоўя

(катэгорыі трывання, стану; зваротная і незваротная формы; дзеяслоўнае кіраванне назоўнікамі;

утварэнне дзеепрыслоўяў ад дзеяслоўных асноў). Адзнакі прыслоўя (нязменнасць, прымыканне

да дзеяслова). Сінтаксічная роля дзеепрыслоўя. Адноснае абазначэнне часу дзеепрыслоўямі.

Дзеепрыслоўі незакончанага і закончанага трывання, іх утварэнне.


ПУ

16

11.8.2. Асаблівасці ўжывання дзеепрыслоўяў. Выпадкі пераходу дзеепрыслоўяў у

прыслоўі (адвербіялізацыя). Марфалагічны аналіз дзеепрыслоўя.

11.9. Прыслоўе.

11.9.1. Прыслоўе як часціна мовы. Катэгарыяльнае (абагульненае) значэнне,

марфалагічныя прыметы, сінтаксічная роля. Разрады прыслоўяў паводле значэння: азначальныя

(якасныя, спосабу дзеяння, колькасныя (меры і ступені) і акалічнасныя (месца, часу, прычыны,

мэты).

11.9.2. Ступені параўнання якасных прыслоўяў. Формы суб’ектыўнай ацэнкі якасных

прыслоўяў.

11.9.3. Утварэнне прыслоўяў ад розных часцін мовы (назоўнікаў, прыметнікаў,

лічэбнікаў, займеннікаў, дзеясловаў). Словаўтварэнне прыслоўяў: суфіксальнае, прыставачнае,

прыставачна-суфіксальнае, постфіксальнае. Утварэнне складаных прыслоўяў. Пераход слоў

іншых часцін мовы ў прыслоўі (адвербіялізацыя). Марфалагічны аналіз прыслоўя.

11.10. Безасабова-прэдыкатыўныя словы (словы катэгорыі стану).

11.10.1. Пытанне аб безасабова-прэдыкатыўных словах у лінгвістычнай літаратуры.

Катэгарыяльнае (абагульненае) значэнне, марфалагічныя прыметы, сінтаксічная роля. Лексіка-

семантычныя групы безасабова-прэдыкатыўных слоў.

11.10.2. Групы безасабова-прэдыкатыўных слоў па суадноснасці з іншымі часцінамі

мовы. Уласна безасабова-прэдыкатыўныя словы. Ступені параўнання і формы ацэнкі

безасабова-прэдыкатыўных слоў, суадносных з якаснымі прыслоўямі. Марфалагічны аналіз

безасабова-прэдыкатыўных слоў.

11.11. Службовыя часціны мовы (Прыназоўнік. Злучнік. Часціца).

11.11.1. Прыназоўнік як службовая часціна мовы, яго функцыі. Разрады прыназоўнікаў

паводле паходжання: невытворныя і вытворныя (адыменныя, адпрыслоўныя, аддзеяслоўныя), іх

адрозненне ад іншых часцін мовы.

11.11.2. Разрады прыназоўнікаў паводле структуры: простыя, складаныя і састаўныя.

Ужыванне прыназоўнікаў з рознымі склонамі (з адным, двума, трыма). Значэнні прыназоўнікаў

(прасторавае, часавае, прычыннае, аб’ектнае і інш.). Сінаніміка прыназоўнікавых канструкцый.

Асаблівасці ўжывання прыназоўнікаў у беларускай мове.

11.11.3. Злучнік як службовая часціна мовы. Разрады злучнікаў паводле паходжання

(невытворныя, вытворныя), паводле структуры (простыя, састаўныя), паводле спосабу

ўжывання (адзіночныя, паўторныя, парныя) і функцыянальнага значэння (злучальныя,

падпарадкавальныя).

11.11.4. Злучальныя злучнікі і іх групы (спалучальныя, супастаўляльныя,

размеркавальныя). Далучальныя злучнікі. Паясняльныя злучнікі. Падпарадкавальныя злучнікі і

іх групы (часавыя, прычынныя, мэтавыя, умоўныя, параўнальныя, уступальныя, тлумачальныя,

выніковыя). Адрозненне злучнікаў ад злучальных слоў – адносных займеннікаў і займеннікавых

прыслоўяў.

11.11.5. Часціца як службовая часціна мовы. Разрады часціц паводле паходжання,

структуры і функцыі. Часціцы, якія выражаюць розныя сэнсавыя адценні (указальныя,

азначальна-ўдакладняльныя, вылучальна-абмежавальныя). Мадальныя часціцы

(сцвярджальныя, адмоўныя, пытальныя, параўнальныя), мадальна-валявыя часціцы, эмацыйна-

экспрэсіўныя часціцы (клічныя, узмацняльныя). Формаўтваральныя і словаўтваральныя

часціцы.

11.11.6. Марфалагічны аналіз прыназоўнікаў. Марфалагічны аналіз злучнікаў.

Марфалагічны аналіз часціц.

11.12. Мадальныя словы.

11.12.1. Агульнае паняцце аб мадальнасці. Мадальныя словы як асобая часціна мовы.

Пытанне аб мадальных словах у лінгвістычнай літаратуры. Семантыка, структура і

сінтаксічныя асаблівасці мадальных слоў.

11.12.2. Разрады мадальных слоў паводле значэння. Суадноснасць мадальных слоў са

словамі іншых часцін мовы. Марфалагічны аналіз мадальных слоў.


ПУ

17

11.13. Выклічнік. Гукапераймальныя словы.

11.13.1. Выклічнік як асобая часціна мовы. Разрады выклічнікаў паводле значэння

(эмацыйныя, волевыяўленчыя, моўнага этыкету) і паводле паходжання (невытворныя,

вытворныя). Гукапераймальныя словы. Лексічная, марфалагічная і сінтаксічная характарыстыка

гукаперайманняў. Адрозненне гукапераймальных слоў ад выклічнікаў.

12. Сінтаксіс.

12.1. Сінтаксіс як раздзел граматыкі.

12.1.1. Сінтаксіс як раздзел граматыкі, яго змест і задачы. Сувязь сінтаксісу з іншымі

раздзеламі мовазнаўства. Словазлучэнне і сказ – асноўныя аб’екты сінтаксісу. Сінтаксічныя

адзінкі: сінтаксема, словазлучэнне, просты сказ, складаны сказ, складанае сінтаксічнае цэлае,

тэкст. Паняцце сінтаксічнай сувязі, сінтаксічных адносін, сінтаксічнага значэння. Сродкі

выражэння сінтаксічнай сувязі.

12.1.2. Асноўныя аспекты апісання сінтаксісу – структурны, камунікацыйны,

функцыянальны, семантычны.

12.2. Словазлучэнне.

12.2.1. Словазлучэнне як сінтаксічная адзінка. Адрозненне словазлучэння ад слова і

сказа. Свабодныя і несвабодныя словазлучэнні. Разнавіднасці сінтаксічна непадзельных

словазлучэнняў. Класіфікацыя словазлучэнняў паводле галоўнага слова (іменныя, дзеяслоўныя,

прыслоўныя); паводле сэнсавых адносін кампанентаў (аб’ектныя, атрыбутыўныя (азначальныя),

акалічнасныя); паводле структуры (простыя і складаныя). Структурная схема словазлучэння.

Пытанне аб тыпах словазлучэнняў у лінгвістычнай літаратуры.

12.2.2. Віды падпарадкавальнай сувязі слоў: дапасаванне (поўнае і няпоўнае), кіраванне

(прыдзеяслоўнае (слабае і моцнае), прыйменнае, прыадвербіяльнае; прыназоўнікавае і

беспрыназоўнікавае), прымыканне (уласнае, іменнае). Сродкі выражэння сувязі. Асаблівасці

беларускага кіравання.

12.2.3. Сінтаксічны аналіз словазлучэння.

12.3. Просты сказ.

12.3.1. Сказ як сінтаксічная адзінка. Класіфікацыя простага сказа. Асноўныя прыметы

сказа: граматычная аформленасць, прэдыкатыўнасць, мадальнасць, сэнсавая завершанасць,

інтанацыйная закончанасць. Адрозненне сказа ад словазлучэння і слова.

Віды сінтаксічнай сувязі кампанентаў сказа: прэдыкатыўная сувязь (каардынацыя,

суразмяшчэнне, прыцягненне), паўпрэдыкатыўная сувязь, далучальная сувязь, злучальная

сувязь, падпарадкавальная сувязь.

12.3.2. Класіфікацыя простага сказа. Тыпы сказаў паводле адносін да рэчаіснасці

(сцвярджальныя і адмоўныя). Тыпы сказаў паводле мэты выказвання: апавядальныя (уласна

апавядальныя, апісальна-апавядальныя), пытальныя (уласна пытальныя, пытальна-рытарычныя,

пытальна-пабуджальныя) і пабуджальныя (уласна пабуджальныя, пажадальныя), іх

граматычнае афармленне, асаблівасці інтанацыі. Тыпы сказаў паводле эмацыйнай афарбоўкі

(клічныя і няклічныя).

12.3.3. Тыпы сказаў паводле колькасці саставаў (двухсастаўныя і аднасастаўныя);

паводле наяўнасці даданых членаў сказа (развітыя і неразвітыя); паводле наяўнасці/адсутнасці

структурна неабходных членаў сказа (поўныя і няпоўныя); паводле наяўнасці/адсутнасці

элементаў ускладнення (ускладненыя і няўскладненыя сказы); паводле структурнай арганізацыі

(члянімыя і нечлянімыя).

Структурная схема сказа.

12.4. Структура двухсастаўнага сказа.

12.4.1. Граматычная аснова (прэдыкатыўнае ядро) простага сказа. Галоўныя і даданыя

члены сказа. Марфалагізаваныя і немарфалагізаваныя члены сказа. Дэтэрмінанты.

Галоўныя члены сказа. Дзейнік, яго значэнні. Тыпы дзейніка (намінатыўны,

інфінітыўны; просты, складаны, састаўны). Спосабы выражэння дзейніка. Сінтаксічна

непадзельныя словазлучэнні ў ролі дзейніка.


ПУ

18

12.4.2. Выказнік, яго значэнні.Тыпы выказніка (просты, састаўны, складаны). Просты

дзеяслоўны выказнік, яго выражэнне. Састаўныя іменны і дзеяслоўны выказнікі. Выражэнне

выказальнага слова. Звязкі, іх тыпы ў іменным і дзеяслоўным выказніках. Складаны выказнік.

Размежаванне дзейніка і выказніка, выражаных назоўнікамі назоўнага склону,

інфінітывам. Каардынацыя дзейніка і выказніка ў простым сказе.

12.4.3. Даданыя члены сказа. Дапаўненне. Прыдзеяслоўнае (прамое і ўскоснае),

прыйменнае, прыадвербіяльнае дапаўненні, іх выражэнне.

12.4.4. Азначэнне. Дапасаванае азначэнне, яго выражэнне. Недапасаванае азначэнне, яго

выражэнне рознымі часцінамі мовы. Сінтаксічна непадзельныя словазлучэнні ў ролі

дапасаваных і недапасаваных азначэнняў.

12.4.5. Прыдатак як разнавіднасць дапасаванага азначэння. Значэнні прыдаткаў.

Адзіночны і развіты (разгорнуты) прыдатак. Размежаванне прыдатка і адзіночнага паяснёнага

назоўніка.

12.4.6. Акалічнасці. Віды акалічнасцей (месца, часу, прычыны і інш.), спосабы іх

выражэння. Сінтаксічна непадзельныя словазлучэнні ў ролі акалічнасцей.

12.4.7. Размежаванне даданых членаў сказа, выражаных назоўнікамі ўскосных склонаў і

інфінітывам. Сінкрэтызм у сістэме даданых членаў сказа. Дэтэрмінаваныя члены сказа

(акалічнасці, дапаўненні). Парадак слоў у сказе. Месца галоўных і даданых членаў у сказе.

Інверсія і яе стылістычная роля.

12.4.8. Разбор па членах сказа.

12.5. Аднасастаўныя сказы.

12.5.1. Структура аднасастаўных сказаў. Галоўны член у аднасастаўных сказах.

Праблема класіфікацыі аднасастаўных сказаў.

12.5.2. Аднасастаўныя сказы дзеяслоўнага тыпу (выказнікавыя): пэўна-асабовыя,

няпэўна-асабовыя і абагульнена-асабовыя сказы; безасабовыя і інфінітыўныя сказы.

Аднасастаўныя сказы іменнага тыпу (дзейнікавыя). Намінатыўныя сказы.

12.5.3. Лінгвістычны статус вакатыўных сказаў, назоўнага тэмы (назоўнага ўяўлення),

генітыўных сказаў. Адрозненне гэтых канструкцый ад намінатыўных сказаў і зваротка.

12.6. Няпоўныя сказы.

12.6.1. Тыпы няпоўных сказаў (кантэкстуальныя і сітуацыйныя сказы). Эліптычныя

сказы. Адрозненне няпоўных сказаў ад намінатыўных і няпэўна-асабовых.

12.7. Словы-сказы (нячленныя, непадзельныя, нерасчлянёныя сказы).

12.7.1. Словы-сказы (нячленныя, непадзельныя, нерасчлянёныя сказы), іх разнавіднасці

паводле значэння і функцыі, марфалагічнага выражэння.

12.8. Камунікатыўная арганізацыя сказа.

12.8.1. Камунікатыўная арганізацыя сказа. Сінтаксічнае і актуальнае чляненне сказа.

Тэма і рэма.

12.9. Парцэляцыя.

12.9.1. Парцэляцыя як сінтаксічная з’ява. Стылістычная роля парцэляцыі.

12.10. Ускладнены просты сказ.

12.10.1. Ускладнены просты сказ. Агульная характарыстыка. Ускладненне простага сказа

як спосаб пашырэння яго структуры.

12.10.2. Сказы з параўнальнымі канструкцыямі. Спосабы выражэння параўнання.

Параўнальныя звароты, іх дзве сэнсавыя разнавіднасці: вобразныя параўнальныя звароты і

параўнальна-раўналежныя звароты. Адрозненне параўнальных зваротаў ад даданых

параўнальных частак складаназалежнага сказа. Сінтаксічная роля параўнальных зваротаў.

Стылістычная роля параўнанняў.

12.10.3. Сказы з аднароднымі членамі. Паняцце аднароднасці і неаднароднасці членаў

сказа. Сувязь аднародных членаў пры дапамозе злучнікаў (спалучальных, супраціўных,

размеркавальных) і без злучнікаў. Аднародныя і неаднародныя азначэнні, іх адрозненне.

Абагульняльныя словы пры аднародных членах сказа. Знакі прыпынку пры аднародных членах

сказа.


ПУ

19

12.10.4. Сказы з адасобленымі членамі. Паняцце адасаблення. Умовы адасаблення.

Паўпрэдыкатыўныя і ўдакладняльна-паясняльныя адасобленыя члены сказа. Адасобленыя

азначэнні (дапасаваныя і недапасаваныя), прыдаткі, акалічнасці. Адасобленыя ўдакладняльна-

паясняльныя члены сказа (удакладняльныя, паясняльныя, абмежавальна-вылучальныя,

далучальныя).

12.10.5. Пабочныя канструкцыі. Устаўныя канструкцыі. Пабочныя канструкцыі (словы,

словазлучэнні, сказы). Значэнне і функцыя пабочных канструкцый.

12.10.6. Устаўныя канструкцыі, іх функцыі ў сказе. Тыпы ўстаўных канструкцый (адзінкі

неканструкцыйнага і канструкцыйнага тыпу; устаўныя словы, спалучэнні, сказы). Падабенства і

адрозненне пабочных і ўстаўных канструкцый. Знакі прыпынку пры пабочных і ўстаўных

канструкцыях.

12.10.7. Зваротак. Спосабы выражэння зваротка. Неразвітыя і развітыя звароткі;

адзіночныя, паўторныя і групавыя звароткі. Функцыі звароткаў у мове. Адрозненне зваротка ад

вакатыўнага сказа.

12.10.8. Сінтаксічны аналіз простага сказа.

12.11. Складаны сказ.

12.11.1. Паняцце складанага сказа. Структура складанага сказа, адрозненне яго ад

простага сказа. Злучэнне і падпарадкаванне як асноўныя віды сінтаксічнай сувязі частак

складанага сказа. Сродкі выражэння сувязі і адносін паміж часткамі ў складаным сказе. Тыпы

складаных сказаў: злучнікавыя (складаназлучаныя і складаназалежныя) i бяззлучнікавыя;

складаныя сказы з рознымі відамі сувязі. Пераходныя выпадкі паміж злучэннем і

падпарадкаваннем у складаным сказе.

12.11.2. Складаназлучаны сказ. Агульная характарыстыка складаназлучанага сказа.

Складаназлучаныя сказы адкрытай і закрытай структуры. Сувязь частак у складаназлучаным

сказе. Складаназлучаныя сказы са спалучальнымі, супраціўнымі, размеркавальнымі злучнікамі.

Выражэнне розных сэнсавых адносін паміж часткамі складаназлучанага сказа. Аднатыпныя і

разнатыпныя часткі ў складаназлучаным сказе. Складаназлучаныя сказы з далучальнай сувяззю.

Сродкі далучальнай сувязі.

12.11.3. Складаназалежны сказ. Агульная характарыстыка складаназалежнага сказа.

Галоўная і даданая часткі. Сродкі сувязі даданай часткі з галоўнай (злучнікі, злучальныя словы,

інтанацыя, трывальна-часавыя формы дзеясловаў-выказнікаў, парадак частак і інш.). Роля

ўказальных слоў (займеннікаў і прыслоўяў) у галоўнай частцы. Размежаванне злучнікаў і

злучальных слоў. Прынцыпы класіфікацыі складаназалежных сказаў у сінтаксічнай навуцы.

Складаназалежныя сказы з даданымі дзейнікавымі, выказнікавымі, дапаўняльнымі,

азначальнымі, акалічнаснымі (месца, часу, умовы, прычыны, мэты, уступкі (уступальнымі),

спосабу дзеяння, меры і ступені, параўнальнымі), даданымі выніку, супастаўляльнымі,

даданымі далучальнымі часткамі.

12.11.4. Складаназалежныя сказы з некалькімі даданымі часткамі. Сузалежнае і

паслядоўнае падпарадкаванне даданых частак. Разнавіднасці сузалежнага падпарадкавання

(аднароднае і неаднароднае падпарадкаванне частак). Змешанае падпарадкаванне. Сродкі сувязі

частак і знакі прыпынку ў складаназалежных сказах з некалькімі даданымі часткамі.

12.11.5. Бяззлучнікавы складаны сказ. Агульная характарыстыка бяззлучнікавага

складанага сказа. Сродкі сувязі частак бяззлучнікавых сказаў. Бяззлучнікавыя сказы з

аднатыпнымі і разнатыпнымі часткамі, сэнсавыя адносіны ў гэтых сказах. Знакі прыпынку

паміж часткамі бяззлучнікавых сказаў.

12.11.6. Складаны сказ з рознымі відамі сувязі. Вылучэнне структурных частак паводле

актуальнага члянення сказа. Сродкі сувязі частак у сказах гэтага тыпу. Разнавіднасці складаных

сказаў з рознымі відамі сувязі. Знакі прыпынку ў складаных сказах з рознымі відамі сувязі.

12.11.7. Сінтаксічны аналіз складанага сказа.

12.12. Асноўныя адзінкі і формы арганізацыі звязнай мовы.

12.12.1. Тэкст і складаныя формы звязнай мовы. Перыяд, яго структура, сродкі сувязі

частак. Знакі прыпынку ў перыядзе.


ПУ

20

12.12.2. Складанае сінтаксічнае цэлае (звышфразавае адзінства) як адна з формаў звязнай

мовы. Паслядоўная, паралельная і змешаная сувязь сказаў у складаным сінтаксічным цэлым.

Сродкі сувязі (аб’яднання) сказаў у звышфразавых адзінствах.

12.12.3. Абзац як сродак структурнай і сэнсавай арганізацыі тэксту. Функцыі абзаца

(сэнсавая, эмацыйная, кампазіцыйная, выдзяляльная). Складанае сінтаксічнае цэлае і абзац.

12.12.4. Стылістычная роля складаных формаў звязнай мовы (перыяда, складанага

сінтаксічнага цэлага, абзаца).

Аналіз складаных формаў звязнай мовы.

12.13. Чужая мова. Цытаты.

12.13.1. Паняцце чужой мовы. Асноўныя спосабы перадачы чужой мовы: простая

(прамая), няўласна-простая і ўскосная мова. Сказ з простай мовай як двухчленная канструкцыя.

Структура аўтарскага сказа і чужой мовы, сродкі сувязі гэтых частак. Структурныя

разнавіднасці простай мовы: маналог, дыялог, палілог; уключаная простая мова і інш. Правілы

замены простай мовы ўскоснаю. Няўласна-простая мова як адначленная канструкцыя, яе

сінтаксічная і стылістычная роля. Цытаты. Аналіз тэксту з чужой мовай.

13. Пунктуацыя.

13.1.1. Пунктуацыя як сістэма знакаў прыпынку. Сувязь пунктуацыі з сінтаксісам. Роля

пунктуацыі ў афармленні пісьмовай мовы. З гісторыі пунктуацыі. Асновы пунктуацыі

(сэнсавая, граматычная, інтанацыйная). Віды знакаў прыпынку (раздзяляльныя, выдзяляльныя).

Спалучэнне знакаў прыпынку (коска і працяжнік, дужкі і коска, пытальнік і клічнік і інш.).

Нарматыўныя знакі прыпынку. Варыянтныя і факультатыўныя знакі прыпынку. Аўтарскія знакі

прыпынку. Стылістычная роля знакаў прыпынку. Новыя сінтаксічныя з’явы і пунктуацыя.

13.1.2. Асноўныя правілы пастаноўкі знакаў прыпынку.

13.1.3. Пунктуацыйны аналіз.


ПУ

21

Вучэбна-метадычная карта дысцыпліны

(дзённая форма атрымання вышэйшай адукацыі)

№ р

азд

зел

а, тэм

ы

Назва раздзела, тэмы

Колькасць

аўдыторных

гадзін

Колькасць

гадзін

КСР

Сам

аст

ой

ная

пр

ац

а

Літ

ар

атур

а

Формы кантролю

ведаў

Лек

цы

і

Пр

ак

ты

чн

ыя

і

сем

інар

скія

зан

ятк

і

Лек

цы

йн

ыя

зан

ятк

і

Пр

ак

ты

чн

ыя

зан

ятк

і


(1 КУРС)

56 64 4 4 104

1. Уводзіны 2 2 2 4

1.1. 1. Сучасная беларуская літаратурная мова як аб’ект вывучэння.

Мэты і задачы курса “Сучасная беларуская літаратурная мова”,

яго сувязь з іншымі лінгвістычнымі дысцыплінамі. Раздзелы

курса “Сучасная беларуская літаратурная мова”.

2. Беларуская мова – нацыянальная мова беларускага народа.

3. Роля беларускай мовы ў развіцці нацыянальнай культуры.

4. Беларуская мова сярод славянскіх моў, яе адметнасць.

2 2, 3,

4*, 10*

1.2. 1. Беларуская нацыянальная мова. Літаратурная мова як форма

нацыянальнай мовы, яе прыметы і асаблівасці.

2. Нормы беларускай літаратурнай мовы (арфаэпічныя,

арфаграфічныя, лексічныя, граматычныя, пунктуацыйныя,

стылістычныя).

3. Беларуская літаратурная мова і дыялекты беларускай мовы,

іх узаемадзеянне.

2

2

2, 3,

4*, 8*,

10*

Індывідуальнае апытванне.

Праверка выкананых

практыкаванняў.


ПУ

22

1.3. 1. Вядомыя беларускія мовазнаўцы, іх навуковая спадчына

(І. І. Насовіч, Я. Ф. Карскі, Б. А. Тарашкевіч, М. В. Бірыла,

Ф. М. Янкоўскі і інш.).

2. Беларуская літаратурная мова на сучасным этапе.

3. Закон аб мовах у Рэспубліцы Беларусь.

2

2

2, 3,

4*, 8*,

10*

Праверка самастойна

падрыхтаванага канспекта

лекцыі, даклада і

прэзентацыі.

2. Лексікалогія 26 30 2 48

2.1. 1. Паняцце аб лексіцы і лексікалогіі.

2. Лексікалогія як раздзел мовазнаўства.

3. Сувязь лексікалогіі з іншымі раздзеламі мовазнаўства.

2 2, 3,

4*, 6*,

10*

1. Слова як адзінка лексічнай сістэмы.

2. Асноўныя прыметы слова.

2 2, 4*,

8*, 10*

Франтальнае апытванне.

2.2. 1. Лексічнае і граматычнае значэнні слова.

2. Тыпы лексічных значэнняў слова: паводле сувязі з

рэчаіснасцю (прамое і пераноснае); паводле ступені

матываванасці: невытворнае (нематываванае, першаснае) і

вытворнае (матываванае першым, зыходным значэннем).

2

2

2, 3,

4*, 6*,

10*

1. Тыпы лексічных значэнняў слова паводле функцыі:

намінатыўнае, эмацыянальна-ацэначнае, паводле лексічнай

спалучальнасці: свабоднае і несвабоднае (фразеалагічна

звязанае, сінтаксічна абумоўленае, канструктыўна

абмежаванае).

2. Лексічна-семантычныя і прадметна-тэматычныя групы слоў.

2

2

2, 3,

4*, 6*,

8*, 9*,

10*



2.3. 1. Мнагазначнасць слова.

2. Асноўныя тыпы пераносных значэнняў: метафара, метанімія,

сінекдаха.

3. Метафары прывычныя (акамянелыя, сцёртыя), агульнамоў-

ныя (узуальныя), індывідуальна-аўтарскія (аказіянальныя).

2

2

2, 3,

4*, 6*,

10*

1. Шляхі развіцця мнагазначнасці.

2. Асновы пераносу значэння.

2 2, 3,

4*, 6*,

8*, 10*



2.4. 1. Аманімія. Амонімы, іх тыпы.

2. Адрозненне аманіміі ад мнагазначнасці.

3. Лексічныя амонімы, іх тыпы (поўныя і няпоўныя).

4. Шляхі ўзнікнення лексічных амонімаў.

2

2

2, 3,

4*, 6*,

10*


ПУ

23

1. Лексічныя і лексічна-граматычныя амонімы.

2. Марфалагічныя амонімы (амаформы).

2 2 2, 4*,

6*, 10*

1. Фанетычныя і графічныя амонімы (амафоны, амографы).

2. Міжмоўныя амонімы.

2 2 2, 4*,

6*, 8*,

9*, 10*


2.5. 1. Паранімія. Паронімы, крытэрыі іх вызначэння.

2. Адрозненне паронімаў ад амонімаў і сінонімаў.

2 2, 4*,

6*, 10*

1. Стылістычнае выкарыстанне амонімаў і паронімаў.

2. Слоўнікі амонімаў і паронімаў.

2

2

2, 3,

4*, 6*,

8*, 10*



2.6. 1. Сінанімія.

2. Сінонімы, іх тыпы (семантычныя, стылістычныя і

семантычна-стылістычныя).

3. Сувязь сінаніміі з мнагазначнасцю.

2

2

2, 3,

4*, 6*,

10*

1. Абсалютныя сінонімы (лексічныя дублеты).

2. Кантэкстуальныя сінонімы.

3. Стылістычная роля сінонімаў. Слоўнікі сінонімаў.

2

2

2, 4*,

6*, 8*,

9*, 10*



1. Сінанімічны рад.

2. Шляхі ўзнікнення сінонімаў.

2 2 2, 4*,

8*, 9*


2.7. 1. Антанімія.

2. Антонімы, іх разнавіднасці.

3. Антанімія і мнагазначнасць.

4. Рознакаранёвыя і аднакаранёвыя антонімы.

2 2, 3,

4*, 6*,

10*

1. Кантэкстуальныя антонімы.

2. Стылістычнае выкарыстанне антонімаў (антытэза і

аксюмаран).

3. Слоўнікі антонімаў.

2

2

2, 4*,

6*, 8*,

9*, 10*


Тэрміналагічны дыктант.

1. Стылістычнае выкарыстанне сінонімаў, амонімаў, паронімаў,

антонімаў.

2. Аналіз мастацкіх тэкстаў з сінонімамі, амонімамі,

паронімамі, антонімамі.

2

4

2, 3,

4*, 6*,

8*, 9*,

10*

Праверка выканання

задання да КСР, працы са

слоўнікамі і мастацкімі

тэкстамі.

1. Актуалізацыя і кантроль апорных ведаў, уменняў і навыкаў

па тэмах “Мнагазначнасць слова”, “Аманімія”, “Паранімія”,

“Сінанімія”, “Антанімія”.

2 2, 4*,

6*, 8*,

10*

Рэйтынгавая кантрольная

работа № 1 па тэмах 2.1. –

2.7.


ПУ

24

2.8. 1. Лексіка сучаснай беларускай мовы паводле паходжання.

2. Спрадвечна беларуская лексіка.

3. Гістарычныя пласты спрадвечна беларускай лексікі:

індаеўрапейскія словы.

2

2

2, 3,

4*, 6*,

10*

1. Гістарычныя пласты спрадвечна беларускай лексікі:

агульнаславянскія, усходнеславянскія і ўласнабеларускія

словы.

2. Запазычаныя словы ў беларускай мове.

3. Калькі і паўкалькі.

4. Iнтэрнацыянальная лексiка. Экзатызмы. Варварызмы.

2

2

2, 3,

4*, 6*,

10*

1. Запазычанні са славянскіх (рускай, украінскай, польскай і

інш.) моў і іх прыметы.

2. Этымалагічныя слоўнікі.

2

2

2, 4*,

6*, 8*,

10*

Ушчыльненае апытванне,

праверка выканання

практычных заданняў.

1. Запазычанні з неславянскіх моў (грэчаскай, лацінскай,

французскай, нямецкай, англійскай, італьянскай і інш.), іх

прыметы.

2. Фанетычнае, марфалагічнае, семантычнае асваенне

запазычаных слоў.

3. Слоўнікі запазычаных слоў.

2 2 2, 3,

4*, 6*,

8*, 9*,

10*


работа № 2 па тэме 2.8.

2.9. 1. Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання.

2. Агульнаўжывальная лексіка і лексіка абмежаванага

выкарыстання.

3. Спецыяльная лексіка (тэрміналагічная і прафесійная).

4. Жаргонная лексіка. Аргатызмы.

5. Дыялектная лексіка.

6. Дыялектызмы, іх тыпы (лексічныя, семантычныя,

фанетычныя, граматычныя, словаўтваральныя).

2

2

2, 3,

4*, 6*,

10*

1. Узаемасувязь агульнаўжывальнай і тэрміналагічнай лексікі

(тэрміналагізацыя і дэтэрміналагізацыя).

2. Стылістычнае выкарыстанне лексікі абмежаванага

ўжывання.

2 2 2, 3,

4*, 6*,

8*, 9*,

10*




2.10. 1. Стылістычная дыферэнцыяцыя лексікі беларускай мовы.

2. Лексіка стылістычна нейтральная (міжстылёвая) і

стылістычна афарбаваная лексіка.

2 2, 3,

4*, 6*,

10*


ПУ

25

1. Стылістычна афарбаваная лексіка: кніжная (навуковая,

афіцыйна-дзелавая, публіцыстычная, паэтычная лексіка) і

гутарковая (размоўная).

2 2 2, 4*,

6*, 8*,

9*, 10*


практыкаванняў і заданняў.

2.11. 1. Актыўная і пасіўная лексіка.

2. Устарэлыя словы (гістарызмы і архаізмы). Гістарызмы часу і

стылістычнага выкарыстання.

3. Тыпы архаізмаў (уласналексічныя, лексічна-словаўтваральныя,

лексічна-фанетычныя, лексічна-семантычныя).

4. Неалагізмы, шляхі іх узнікнення.

5. Разнавіднасці неалагізмаў (лексічныя і семантычныя).

6. Індывідуальна-аўтарскія неалагізмы (аказіяналізмы).

2

4

2, 3,

4*, 6*,

10*

1. Стылістычнае выкарыстанне ўстарэлых слоў. Гістарычныя

слоўнікі.

2. Развіццё лексікі беларускай мовы. Крыніцы і шляхі

ўзбагачэння літаратурнай лексікі.

2 4 2, 4*,

6*, 8*,

9*, 10*


1. Лексічны аналіз.


па тэмах “Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання”,

“Стылістычная дыферэнцыяцыя лексікі беларускай

літаратурнай мовы”, “Актыўная і пасіўная лексіка”.

2 2, 4*,

6*, 8*,

10*



2.11.

Усяго гадзін у 1 семестры: 116 г. 28 32 2 2 52 Экзамен

3. Фразеалогія 6 6 2 16

3.1. 1. Фразеалогія як раздзел мовазнаўства.

2. Фразеалагізм як адзінка мовы, яго асноўныя асаблівасці

(цэласнасць, устойлівасць, узнаўляльнасць, склад, сінтаксічная

непадзельнасць, эмацыянальна-экспрэсіўная афарбоўка і інш.).

3. Фразеалагізм і слова. Фразеалагізм і словазлучэнне.

4. Варыянтнасць фразеалагічных адзінак.

5. Мнагазначнасць, аманімічнасць, сінанімічнасць i

антанiмiчнасць фразеалагізмаў.

2

2

2, 3,

4*, 6*,

10*

1. Тыпы фразеалагізмаў паводле семантычнай злітнасці

кампанентаў (зрашчэнні, адзінствы, спалучэнні).

2. Тыпы фразеалагізмаў паводле суадноснасці з часцінамі мовы

(назоўнікавыя, прыметнікавыя, дзеяслоўныя, прыслоўныя).

2 4

2, 3,

4*, 6*,

10*


ПУ

26

3. Тыпы фразеалагізмаў паводле адпаведнасці сінтаксічным

адзінкам (адпаведныя словазлучэнню, сказу, спалучэнню).

4. Спалучальнасць фразеалагізмаў.

5. Сінтаксічная функцыя фразеалагізмаў.

1. Фразеалогія беларускай мовы паводле паходжання.

2. Спрадвечна беларускія і запазычаныя фразеалагізмы.

3. Гістарычныя пласты спрадвечна беларускай фразеалогіі:

агульнаславянскія, усходнеславянскія і ўласнабеларускія

фразеалагізмы.

4. Фразеалагічныя калькі.

5. Крыніцы беларускай фразеалогіі.

2

4

2, 3,

4*, 6*,

10*

1. Функцыянальна-стылявыя разрады фразеалагізмаў

(міжстылёвыя, кніжныя, гутарковыя).

2. Індывідуальна-аўтарскае ўжыванне фразеалагізмаў у мове

мастацкіх твораў (прыёмы аўтарскага абнаўлення

фразеалагізмаў).

3. Фразеалагізмы і іх пераклад.

2

2

2, 3,

4*, 6*,

8*, 9*,

10*


практыкаванняў і заданняў.

1. Тыпы фразеалагізмаў паводле семантычнай злітнасці

кампанентаў; паводле суадноснасці з часцінамі мовы; паводле

адпаведнасці сінтаксічным адзінкам.

2 2, 4*,

6*, 8*,

9*, 10*



Ушчыльненае апытванне.

3.2. 1. Парэміялогія.

2. Прыказкі і прымаўкі.

3. Устойлівыя параўнанні.

4. Крылатыя словы, выслоўі і афарызмы.

5. Перыфраза. Перыфразы традыцыйныя і індывідуальна-

аўтарскія.

2

4

2, 3,

4*, 6*,

8*, 9*,

10*

Праверка складзенага

канспекта лекцыі, даклада,

прэзентацыі.

1. Фразеалагічны аналіз.


па тэмах “Фразеалогія”, “Парэміялогія”.

2 2, 6*,

8*, 10*


работа № 1 па тэмах 3.1 –

3.2.

4. Лексікаграфія 6 4 18

4.1. 1. Лексікаграфія як раздзел мовазнаўства.

2. З гісторыі беларускай лексікаграфіі.

3. Энцыклапедычныя і лінгвістычныя слоўнікі (даведнікі).

4. Тыпы лінгвістычных слоўнікаў.

2

4

2, 3,

4*, 6*,

10*


ПУ

27

5. Будова слоўнікавага артыкула.

6. Сістэма граматычных і стылістычных памет.

7. Тыпы дэфініцый.

1. Тыпы лінгвістычных слоўнікаў: аднамоўныя, двухмоўныя і

шматмоўныя; тлумачальныя, перакладныя, гістарычныя,

этымалагічныя, дыялектныя, фразеалагічныя, тэрміналагічныя,

арфаэпічныя, арфаграфічныя, марфемныя, словаўтваральныя,

граматычныя, іншамоўных слоў, слоўнікі сінонімаў, амонімаў,

антонімаў, паронімаў, слоўнікі эпітэтаў; частотныя,

адваротныя, асацыятыўныя, слоўнікі мовы пісьменнікаў;

анамастычныя слоўнікі і інш.

2 4 2, 3,

4*, 6*,

10*

1. Будова слоўнікавага артыкула ў энцыклапедычных і

лінгвістычных слоўніках.

2. Сістэма граматычных і стылістычных памет, тыпы дэфініцый

у тлумачальных слоўніках.

2 2 2, 3,

4*, 6*,

8*, 9*,

10*




1. Беларускія энцыклапедычныя выданні (універсальныя,

галіновыя і персанальныя).

2. Беларускія слоўнікі для школ (тлумачальныя, перакладныя,

арфаграфічныя, марфемныя, словаўтваральныя і інш.).

3. З гісторыі беларускай лексікаграфіі. Лексікаграфічная праца

Ф. Скарыны, Л. Зізанія, П. Бярынды, І. Насовіча, Я. Ціхінскага і

інш. “Словарь белорусского наречия” І. Насовіча (1870).

Лексікаграфічная праца ў 20 – 30-я гады ХХ ст.

(тэрміналагічныя, перакладныя, дыялектныя слоўнікі).

2

4

2, 3,

4*, 6*,

8*, 9*,

10*


1. Беларускія фразеаграфічныя слоўнікі.

2. Парэміяграфічныя зборнікі (прыказак і прымавак).

3. Зборнікі ўстойлівых параўнанняў, крылатых слоў і

афарызмаў, перыфраз.

2

4

2, 3,

4*, 6*,

10*

5. Фанетыка. Фаналогія. 8 14 10

5.1. 1. Прадмет і задачы фанетыкі.

2. Асноўныя фанетычныя адзінкі (гук, склад, фанетычнае слова,

маўленчы такт (сінтагма), фраза).

3. Паняцце гука, аспекты яго характарыстыкі (акустычны

(фізічны), артыкуляцыйны, функцыянальны).

2 2, 3,

2*, 4*,

6*, 10*


ПУ

28

5.2. 1. Артыкуляцыйная характарыстыка гукаў.

2. Галосныя і зычныя гукі.

3. Галосныя гукі і іх класіфікацыя (паводле ўдзелу губ, паводле

ступені і месца пад’ёму языка).

4. Зычныя гукі і іх класіфікацыя (паводле ўдзелу голасу і шуму,

спосабу ўтварэння, месца ўтварэння, цвёрдасці і мяккасці.

5. Няпарныя зычныя (паводле глухасці – звонкасці, цвёрдасці –

мяккасці).

6. Гукі [в], [ў] і іх месца ў сістэме зычных.

2

2

2, 3,

2*, 4*,

6*, 8*,

9*, 10*




5.3. 1. Змены гукаў у моўнай плыні.

2. Пазіцыйныя змены зычных (асіміляцыя, дысіміляцыя,

сцяжэнне гукаў, дзеканне і цеканне [д] – [z’], [т] – [ц’],

аглушэнне зычных у канцы слова, узнікненне прыстаўных

гукаў і інш.).

3. Пазіцыйныя змены галосных.

4. Аканне (пасля цвёрдых і мяккіх фанем) у беларускай мове.

2 2, 3,

2*, 4*,

6*, 10*

1. Чаргаванні гукаў.

2. Пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні галосных.

2

2

2, 2*,

4*, 6*,

8*, 10*




1. Пазіцыйныя чаргаванні зычных (чаргаванні звонкіх і глухіх,

цвёрдых і мяккіх, свісцячых і шыпячых).

2. Гістарычныя чаргаванні зычных, іх тлумачэнне.

2 2 2, 2*,

4*, 6*,

8*, 10*



5.4. 1. Склад як фанетычная адзінка.

2. Артыкуляцыйная (экспіраторная) і акустычная (санорная)

тэорыі склада.

3. Тыпы складоў у беларускай мове.

4. Складападзел.

2

2

2, 3,

2*, 4*,

6*, 10*

5.5. 1. Націск.

2. Тыпы слоўнага націску: дынамічны (сілавы), колькасны

(квантатыўны), музычны (танічны), змешаны.

3. Месца націску ў слове (фіксаваны і свабодны, рухомы і

нерухомы, асноўны і пабочны).

4. Націск як сродак размежавання слоў і формаў слоў.

5. Пазаслоўныя тыпы націску.

2 2, 3,

2*, 4*,

6*, 8*,

9*, 10*





ПУ

29

5.6. 1. Інтанацыя.

2. Асаблівасці інтанацыі (мелодыка, інтэнсіўнасць, тэмбр, тэмп

маўлення, паўзы).

3. Функцыі інтанацыі (камунікацыйная, вылучальная,

арганізуючая, эмацыянальная).

2 2, 3,

2*, 4*,

6*, 8*,

9*, 10*


5.7. 1. Фанетычная транскрыпцыя.

2. Фанетычны аналіз.


па тэме “Фанетыка. Фаналогія”.

2 2 2, 3,

2*, 4*,

6*, 8*,

9*, 10*



5.7.

5.8. 1. Паняцце фанемы.

2. Асноўныя функцыі фанем у мове.

3. Дыферэнцыйныя (фаналагічна істотныя,

сэнсаадрознівальныя) і інтэгральныя (тоесныя, агульныя)

прыметы фанем.

4. Моцная (незалежная) і слабая (залежная) пазіцыя фанемы.

5. Вырыянт і варыяцыя фанемы.

6. Фанемны рад.

2 2, 3,

2*, 4*,

6*, 10*

1. Сістэма зычных фанем у беларускай мове.

2. Сістэма галосных фанем у беларускай мове.

3. Фанематычная транскрыпцыя.

2 2, 2*,

4*, 6*,

8*, 10*


Праверка пісьмовай

работы.

6. Арфаэпія 2 2 2

6.1. 1. Арфаэпія як раздзел мовазнаўства.

2. Арфаэпічныя нормы сучаснай беларускай літаратурнай

мовы.

3. Прычыны адхіленняў ад нормаў беларускага літаратурнага

вымаўлення.

2

2

2, 3,

2*, 4*,

6*, 10*

1. Вымаўленне націскных і ненаціскных галосных

2. Вымаўленне зычных і спалучэнняў зычных.

3. Вымаўленне некаторых граматычных формаў.

2 2, 3,

4*, 6*,

8*, 10*



7. Графіка 2 2 2

7.1. 1. Графіка як раздзел мовазнаўства.

2. Сувязь графікі з фанетыкай і арфаграфіяй.

3. З гісторыі беларускай графікі.

4. Літарныя і нялітарныя (націск, апостраф, злучок,

2

2

2, 3,

2*, 4*,

6*, 10*


ПУ

30

пунктуацыйныя знакі і інш.) графічныя сродкі.

5. Беларускі алфавіт.

6. Суадносіны літар і гукаў.

1. Абазначэнне мяккасці зычных.

2. Перадача на пісьме гука [й].

3. Гукавы і складовы прынцыпы беларускай графікі.

4. Адназначныя і двухзначныя літары. Ётавыя літары.

2 2, 3,

2*, 4*,

6*, 8*,

9*, 10*

Праверка пісьмовай работы

з наступным яе аналізам.

8. Арфаграфія 4 4 2 4

8.1. 1. Арфаграфія як раздзел мовазнаўства.

2. Сувязь арфаграфіі з фанетыкай і графікай.

3. Асноўныя прынцыпы беларускай арфаграфіі.

4. Арфаграма і апорнае напісанне.

5. Напісанні, заснаваныя на фанетычным прынцыпе правапісу.

6. Напісанні, заснаваныя на марфалагічным прынцыпе

правапісу.

7. Традыцыйныя і дыферэнцыйныя напісанні ў беларускай

мове.

2 2, 3,

2*, 4*,

5*, 6*,

10*

8.2. 1. З гісторыі беларускай арфаграфіі.

2. Станаўленне сучаснай беларускай арфаграфічнай сістэмы.

3. “Беларуская граматыка для школ” Б. Тарашкевіча (1918).

4. Змены і спрашчэнні беларускага правапісу ў 1933 г.

5. Удакладненні і частковыя змены беларускага правапісу ў

1957 г.

6. “Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі” (1959), іх

значэнне ў далейшай нармалізацыі беларускага правапісу і

пунктуацыі.

7. “Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі” (2008).

2 2 2, 3,

2*, 4*,

5*, 6*,

10*

8.3. 1. Асноўныя правілы беларускай арфаграфіі.

2. Напісанні слоў разам, праз злучок і асобна.

3. Правілы ўжывання вялікай літары. Напісанне абрэвіятур.

Правілы скарачэння слоў.

4. Вызначэнне прынцыпаў арфаграфіі; адрозненне напісанняў,

заснаваных на розных прынцыпах.

2

2

2, 3,

2*, 4*,

5*, 6*,

8*, 9*,

10*




ПУ

31

1. Асноўныя правілы беларускай арфаграфіі, заснаваныя на

марфалагічным і фанетычным прынцыпах.

2 2, 2*,

4*, 5*,

6*, 8*,

10*

Праверка задання да КСР.

1. Графічна-арфаграфічны аналіз.


па тэмах “Графіка”, “Арфаграфія”.

2 2, 2*,

4*, 5*,

6*, 10*


работа № 3 па раздзелах

6.1. – 8.3.



( 2 КУРС)

62 50 4 92

9. Марфеміка 6 4 8

9.1. 1. Марфеміка як вучэнне аб мінімальных значымых частках

слова – марфемах.

2. Паняцце марфемы, морфа, аламорфа.

3. Марфемная структура слова.

2 2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

9.2. 1. Класіфікацыя марфем.

2. Каранёвыя і афіксальныя (службовыя) марфемы.

3. Афіксальныя марфемы, іх тыпы (словаўтваральныя і

формаўтваральныя, рэгулярныя і нерэгулярныя,

прадуктыўныя і непрадуктыўныя).

4. Варыянтнасць, сінанімія, полісемія, аманімія, антанімія

марфем.

2

2

2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

9.3. 1. Аснова слова і яе тыпы (невытворная і вытворная; аснова

словазмянення, формаўтварэння і словаўтварэння;

перарывістая і неперарывістая аснова; суплетыўныя асновы).

2. Канчатак (флексія), яго роля ў слове. Нулявы канчатак.

3. Корань слова. Варыянты (мадыфікацыі, або фанетычныя

разнавіднасці) кораня.

4. Свабодныя і звязаныя карані.

5. Афіксы (прэфікс, суфікс, постфікс, інтэрфікс, конфікс).

6. Прыстаўка (прэфікс) і суфікс.

7. Нулявы суфікс.

8. Варыянты прыставак і суфіксаў.

2

2

2, 3,

2*, 7*,

8*, 9*,

10*

Індывідуальнае апытванне,

праверка выкананых

практычных заданняў. РЕПОЗИТОРИЙ БГ

ПУ

32

9. Словаўтваральныя і формаўтваральныя прыстаўкі і

суфіксы.

9.4. 1. Сінкрэтычныя марфемы.

2. Афіксоіды (прэфіксоіды, суфіксоіды) як марфемы

пераходнага тыпу.

3. Постфікс. Словаўтваральныя і формаўтваральныя

постфіксы.

4. Конфікс. Пытанне аб інтэрфіксах, постфіксах, конфіксах у

лінгвістычнай літаратуры.

5. Марфемны аналіз слова.

2

2

2, 3,

2*, 7*,

8*, 9*,

10*




9.5. 1. Змены ў марфемнай структуры слова: апрошчанне,

перараскладанне, ускладненне, дэкарэляцыя.

2. Прычыны змен у марфемнай будове слова.

3. Дээтымалагізацыя.

2

2

2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

10. Словаўтварэнне 4 4 8

10.1. 1. Утваральная аснова (база) і словаўтваральныя сродкі

(фарманты).

2. Класіфікацыйныя адзінкі словаўтварэння: словаўтваральная

пара, словаўтваральны ланцужок, словаўтваральная

парадыгма, словаўтваральны рад, словаўтваральнае гняздо.

3. Паняцце словаўтваральнага тыпу, словаўтваральнай мадэлі.

2 2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

10.2. 1. Спосабы словаўтварэння.

2. Марфалагічнае (марфемнае) словаўтварэнне (афіксацыя).

3. Разнавіднасці марфалагічнага словаўтварэння:

суфіксальнае, прыставачнае (прэфіксальнае), прыставачна-

суфіксальнае, постфіксальнае, прыставачна-постфіксальнае,

прыставачна-суфіксальна-постфіксальнае, нульсуфіксальнае.

4. Прадуктыўныя, малапрадуктыўныя і непрадуктыўныя

прыстаўкі і суфіксы.

5. Складанне і яго разнавіднасці: асноваскладанне,

словаскладанне, складана-суфіксальнае словаўтварэнне,

абрэвіяцыя і яе разнавіднасці.

2

2

2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*


ПУ

33

10.3. 1. Марфалагічна-сінтаксічнае словаўтварэнне

(субстантывацыя, ад’ектывацыя, пранаміналізацыя,

адвербіялізацыя).

2. Лексіка-семантычнае словаўтварэнне.

3. Словаўтваральнае калькаванне як адзін са спосабаў

лексічнай дэрывацыі.

4. Прадуктыўныя і непрадуктыўныя спосабы словаўтварэння.

2

2

2, 3,

2*, 7*,

8*, 9*,

10*




10.4. 1. Марфемныя і словаўтваральныя слоўнікі.

2. Словаўтваральны і этымалагічны аналізы слова.

2 4 2, 2*,

7*, 10*

Кантрольная работа № 1.

11. Марфалогія 54 42 4 76

11.1. 1. Марфалогія як граматычнае вучэнне аб слове.

2. Асноўныя граматычныя паняцці і адзінкі (граматычная

катэгорыя, граматычнае значэнне, граматычная форма,

словаформа).

3. Паняцце парадыгмы (сукупнасці граматычных формаў

слова).

4. Спосабы і сродкі выражэння граматычных значэнняў.

5.Часціны мовы. Часціны мовы як лексіка-граматычныя класы

слоў. Крытэрыі выдзялення і аб’яднання слоў у часціны мовы.

6. Сістэма часцін мовы ў сучаснай беларускай літаратурнай

мове. Самастойныя і службовыя часціны мовы.

7. Дыскусійныя пытанні класіфікацыі часцін мовы ў

навуковай літаратуры.

8. Пераходныя з’явы ў сістэме часцін мовы.

2

4

2

2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

11.2. Назоўнік 8 6 2 8

11.2.1. 1. Назоўнік як часціна мовы. Катэгарыяльнае (абагульненае)

значэнне, марфалагічныя прыметы і сінтаксічная роля.

2. Лексіка-семантычныя групы назоўнікаў.

3. Лексіка-граматычныя разрады назоўнікаў: агульныя і

ўласныя, канкрэтныя і абстрактныя, адушаўлёныя і

неадушаўлёныя, асабовыя, зборныя, рэчыўныя, адзінкавыя.

2 2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*


ПУ

34

11.2.2. 1. Граматычныя катэгорыі назоўніка: род, лік, склон.

2. Катэгорыя роду назоўніка. Вызначэнне роду паводле

семантычных і граматычных (марфалагічных, сінтаксічных)

прымет.

3. Назоўнікі, якія адной граматычнай формай абазначаюць

асоб мужчынскага і жаночага полу.

4. Назоўнікі агульнага роду.

5. Несупадзенне роду некаторых назоўнікаў у беларускай і

рускай мовах.

6. Вызначэнне роду нескланяльных назоўнікаў і абрэвіятур.

2

2

2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

11.2.3. 1. Катэгорыя ліку назоўніка, яе граматычнае выражэнне.

2. Адзіночналікавыя (singularia tantum) і множналікавыя

(pluralia tantum) назоўнікі. Рэшткі парнага ліку ў белар. мове.

3. Несупадзенне ліку некаторых назоўнікаў у беларускай і


2

2

2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

11.2.4. 1. Катэгорыя склону назоўніка.

2. Асноўныя значэнні склонаў.

3. Форма клічнага склону ў беларускай мове.

2 2, 3,

2*, 7*,

8*, 10*

Выкананне задання да КСР.

11.2.5. 1. Скланенне назоўнікаў. Сістэма скланення назоўнікаў у

сучаснай беларускай мове.

2. Тыпы скланення.

3. Парадыгма скланення назоўнікаў.

2 2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

11.2.6. 1. Першае скланенне назоўнікаў.

2. Другое скланенне назоўнікаў.

3. Трэцяе скланенне назоўнікаў.

4. Рознаскланяльныя назоўнікі.

5. Нескланяльныя назоўнікі.

6. Скланенне назоўнікаў у множным ліку. Варыянтныя

канчаткі назоўнікаў у множным ліку.

7. Назоўнікі ад’ектыўнага і змешанага тыпу скланення.

8. Скланенне асабовых імёнаў, прозвішчаў і геаграфічных

назваў.

9. Формы назоўнікаў з суфіксамі суб’ектыўнай ацэнкі.

2

2

2

2, 3,

2*, 7*,

8*, 9*,

10*



Франтальнае апытванне. РЕПОЗИТОРИЙ БГ

ПУ

35

11.2.7. 1. Словаўтварэнне назоўнікаў.

2. Прыставачнае, суфіксальнае, прыставачна-суфіксальнае,

нульсуфіксальнае словаўтварэнне назоўнікаў.

3. Прадуктыўныя і непрадуктыўныя афіксы назоўнікаў.

4. Утварэнне складаных і cкладанаскарочаных назоўнікаў

(абрэвіятур).

5. Лексіка-семантычны спосаб утварэння назоўнікаў.

6. Марфалагічна-сінтаксічны спосаб утварэння назоўнікаў

(субстантывацыя). Поўная, частковая і эліптычная

субстантывацыя.

2 2, 3,

2*, 7*,

8*, 9*,

10*




11.2.8. 1. Марфалагічны аналіз назоўніка. 2 2, 7*,

8*, 10*


Самастойная работа.

11.3. Прыметнік 4 4 10

11.3.1. 1. Прыметнік як часціна мовы. Катэгарыяльнае (абагульненае)

значэнне, марфалагічныя прыметы, сінтаксічная роля.

2. Граматычныя катэгорыі прыметніка (род, лік, склон), іх

залежнасць ад адпаведных катэгорый назоўніка.

3. Лексіка-семантычныя групы прыметнікаў.

4. Лексіка-граматычныя разрады прыметнікаў.

2 2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

11.3.2. 1. Якасныя прыметнікі, іх значэнне і граматычныя асаблівасці.

2. Адносныя прыметнікі, іх значэнне і граматычныя

асаблівасці.

3. Прыналежныя (уласнапрыналежныя і

агульнапрыналежныя) прыметнікі, іх значэнне і граматычныя


4. Адрозненне якасных прыметнікаў ад адносных і

прыналежных.

5. Пераход прыметнікаў з аднаго разраду ў другі.

6. Поўныя (членныя), кароткія (нячленныя) і сцягнутыя

(усечаныя) формы якасных прыметнікаў, іх выкарыстанне ў

сучаснай беларускай мове.

2

2

2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

11.3.3. 1. Ступені параўнання якасных прыметнікаў.

2. Простыя (сінтэтычныя) і складаныя (аналітычныя) формы

вышэйшай і найвышэйшай ступеняў параўнання.

2

2

2, 3,

2*, 7*,

8*, 9*,




ПУ

36

3. Суплетыўныя формы.

4. Спецыфіка элятыва ў беларускай мове.

5. Скланенне прыметнікаў.

6. Канчаткі прыметнікаў адзіночнага ліку.

7. Варыянтныя канчаткі прыметнікаў жаночага роду ў родным

і творным склонах адзіночнага ліку.

8. Канчаткі прыметнікаў множнага ліку.

9. Асаблівасці скланення прыналежных прыметнікаў.

10. Формы прыметнікаў са значэннем суб’ектыўнай ацэнкі і

меры якасці.

11. Памяншальна-ласкальныя і павелічальна-ўзмацняльныя

суфіксы, суфіксы са значэннем непаўнаты і высокай меры

якасці.

2

2

10*

11.3.4. 1. Словаўтварэнне прыметнікаў.

2. Прыставачнае (прэфіксальнае), суфіксальнае, прыставачна-

суфіксальнае, нульсуфіксальнае словаўтварэнне прыметнікаў.

3. Утварэнне складаных прыметнікаў.

4. Лексіка-семантычны спосаб утварэння прыметнікаў.

5. Спосабы і сродкі ўтварэння якасных, адносных і

прыналежных прыметнікаў.

6. Марфалагічна-сінтаксічны спосаб утварэння прыметнікаў

(ад’ектывацыя).

7. Марфалагічны аналіз прыметніка.

2

2

2, 3,

2*, 7*,

8*, 9*,

10*




11.4. Лічэбнік 4 2 2

11.4.1. 1. Лічэбнік як часціна мовы. Катэгарыяльнае (абагульненае)


2. Разрады лічэбнікаў паводле значэння: колькасныя

(уласнаколькасныя, зборныя, дробавыя) і парадкавыя

лічэбнікі.

2 2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

11.4.2. 1. Разрады лічэбнікаў паводле структуры: простыя, складаныя

і састаўныя лічэбнікі.

2. Асаблівасці сінтаксічнай сувязі лічэбнікаў з назоўнікамі.

3. Скланенне колькасных і парадкавых лічэбнікаў.

4. Марфалагічны аналіз лічэбніка.

2

2

2, 3,

2*, 7*,

8*, 9*,

10*




ПУ

37

11.4.3. 1. Няпэўна-колькасныя словы. 2 2, 4*,

7*, 10*

11.5. Займеннік 4 4 4

11.5.1. 1. Займеннік як часціна мовы. Катэгарыяльнае (абагульненае)


2. Групы займеннікаў паводле суадноснасці з іншымі

часцінамі мовы: абагульнена-прадметныя, абагульнена-

якасныя, абагульнена-колькасныя.

2 2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

11.5.2. 1. Разрады займеннікаў паводле значэння: асабовыя,

зваротны, прыналежныя, указальныя, азначальныя,

пытальныя, адносныя, адмоўныя і няпэўныя.

2. Лексіка-граматычная характарыстыка займеннікаў розных

разрадаў.

2 2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

11.5.3. 1. Словаўтварэнне займеннікаў. Прэфіксальнае, суфіксальнае,

постфіксальнае словаўтварэнне займеннікаў.

2. Марфалагічна-сінтаксічны спосаб утварэння займеннікаў

(пранаміналізацыя).

2 2 2, 3,

2*, 7*,

8*, 9*,

10*




11.5.4. 1. Скланенне займеннікаў.

2. Марфалагічны аналіз займенніка.

2 2 2, 2*,

7*, 10*


Усяго гадзін у 3 семестры: 104 г. 32 24 2 46 Залік

11.6. Дзеяслоў 12 8 2 22

11.6.1 1. Дзеяслоў як часціна мовы. Катэгарыяльнае (абагульненае)


2. Граматычныя катэгорыі дзеяслова: трыванне, стан, лад, час,

асоба; лік і род.

3. Сістэма дзеяслоўных формаў. Спрагальныя і

неспрагальныя, зменныя і нязменныя формы.

4. Інфінітыў як пачатковая форма дзеяслова. Паходжанне

інфінітыва. Граматычныя катэгорыі інфінітыва. Суфіксы

інфінітыва. Сінтаксічная роля інфінітыва.

2 2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*


ПУ

38

11.6.2. 1. Асновы дзеяслова: інфінітыва і цяперашняга (будучага

простага) часу.

2. Аснова прошлага часу. Утварэнне дзеяслоўных формаў ад

гэтых асноў.

3. Класы дзеясловаў. Прадуктыўныя і непрадуктыўныя класы

дзеясловаў.

4. Пераходныя і непераходныя дзеясловы.

2

4

2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

11.6.3. 1. Зваротныя дзеясловы.

2. Паходжанне постфікса -ся (-цца, -ца). Словаўтваральная і

формаўтваральная функцыі постфікса -ся (-цца, -ца).

3. Значэнні зваротных дзеясловаў.

4. Зваротныя дзеясловы, утвораныя ад пераходных і

непераходных дзеясловаў.

5. Дзеясловы, якія ўжываюцца толькі як зваротныя (reflexiva

tantum).

2

2

2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

11.6.4. 1. Катэгорыя стану дзеяслова.

2. Пытанне пра стан дзеяслова ў сучаснай лінгвістыцы.

3. Залежны і незалежны стан дзеяслова.

4. Сувязь катэгорыі стану з пераходнасцю/непераходнасцю,

зваротнасцю/незваротнасцю.

5. Актыўныя і пасіўныя канструкцыі і іх ужыванне ў мове.

6. Дзеясловы незалежнага стану.

7. Дзеясловы залежнага стану.

8. Творны дзейнага прадмета (суб’екта) і творны сродку

дзеяння пры дзеясловах залежнага стану.

2

2

2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

11.6.5. 1. Катэгорыя трывання дзеяслова.

2. Сувязь катэгорыі трывання з катэгорыяй часу.

3. Дзеясловы закончанага і незакончанага трывання.

4. Няпарныя (аднатрывальныя) дзеясловы.

5. Дзеясловы са значэннем абодвух трыванняў

(двухтрывальныя).

6. Суадносныя пары трывання.

7. Спосабы ўтварэння трыванняў. Ступеннае ўтварэнне

трывання.

2

2

2, 3,

2*, 7*,

8*, 9*,

10*





ПУ

39

8. Трыванне дзеясловаў руху.

9. Спосабы дзеяслоўнага дзеяння.

2

2

11.6.6. 1. Прэдыкатыўныя катэгорыі дзеяслова (ладу, часу, асобы).

2. Катэгорыя ладу дзеяслова.

3. Сувязь катэгорыі ладу з катэгорыяй часу.

4. Абвесны лад, яго значэнне.

5. Загадны лад, яго значэнне. Утварэнне формаў загаднага

ладу.

6. Ужыванне формаў загаднага ладу са значэннем іншых

ладоў.

7. Ужыванне формаў іншых ладоў і інфінітыва з

пабуджальным значэннем.

8. Умоўны лад, яго значэнне і ўтварэнне. Паходжанне формы

ўмоўнага ладу. Ужыванне формы ўмоўнага ладу.

2

2

2

2, 3,

2*, 7*,

8*, 9*,

10*



11.6.7. 1. Катэгорыя часу дзеяслова.

2. Сувязь катэгорыі часу з катэгорыямі трывання і ладу.

3. Абсалютны і адносны час.

4. Формы часу, іх утварэнне.

5. Цяперашні час, яго значэнне. Ужыванне формаў

цяперашняга часу са значэннем іншых часоў.

6. Прошлы час, яго значэнне. Простая і складаная формы

прошлага часу, іх паходжанне.

7. Асаблівасці ўжывання складанай формы прошлага часу.

8. Будучы час, яго формы і значэнні.

9. Ужыванне формаў прошлага і будучага часу са значэннем

іншых часоў.

2

2

2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

11.6.8. 1. Катэгорыя асобы дзеяслова.

2. Сувязь катэгорыі асобы з катэгорыямі ладу і часу.

3. Формы асобы, іх значэнне і ўжыванне.

4. Ужыванне асабовых формаў з абагульнена-асабовым і

няпэўна-асабовым значэннямі.

2

2

2, 3,

2*, 7*,

8*, 9*,

10*




11.6.9. 1. Безасабовыя дзеясловы, іх семантычныя і граматычныя


2. Уласна безасабовыя дзеясловы і асабовыя дзеясловы са

2 2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*


ПУ

40

значэннем безасабовых.

3. Зваротныя безасабовыя дзеясловы.

11.6.10. 1. Спражэнне дзеясловаў.

2. Дзеясловы І і ІІ спражэння і іх асабовыя канчаткі.

3. Рознаспрагальныя дзеясловы.

4. Рэшткі нетэматычнага спражэння (дзеясловы есці, даць).

5. Спосабы вызначэння спражэння дзеясловаў.

6. Марфалагічны аналіз інфінітыва і асабовых формаў

дзеяслова.

2 2, 3,

2*, 7*,

8*, 10*


11.6.11. 1. Словаўтварэнне дзеясловаў.

2. Суфіксальнае, прыставачнае, постфіксальнае, прыставачна-

суфіксальнае, суфіксальна-постфіксальнае, прыставачна-

постфіксальнае, прыставачна-суфіксальна-постфіксальнае

словаўтварэнне дзеясловаў.

3. Утварэнне складаных дзеясловаў.

2 2, 3,

2*, 7*,

8*, 9*,

10*


11.7. Дзеепрыметнік 2 2 4

11.7.1. 1. Дзеепрыметнік як форма дзеяслова.

2. Дзеяслоўныя прыметы дзеепрыметніка (катэгорыі стану,

трывання, часу; дзеяслоўнае кіраванне назоўнікамі; утварэнне

дзеепрыметнікаў ад дзеяслоўных асноў).

3. Адзнакі прыметніка (катэгорыі роду, ліку, склону).

4. Поўная і кароткая формы дзеепрыметніка.

5. Сінтаксічная роля дзеепрыметніка.

6. Дзеепрыметнікі незалежнага і залежнага стану, іх

утварэнне.

2

2

2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

11.7.2. 1. Асаблівасці ўжывання дзеепрыметнікаў у сучаснай

беларускай літаратурнай мове.

2. Моўныя сродкі для замены неўласцівых беларускай мове

дзеепрыметнікаў пры перакладзе.

3. Пераход дзеепрыметнікаў у прыметнікі (ад’ектывацыя).

4. Марфалагічны аналіз дзеепрыметніка.

2

2

2, 3,

2*, 7*,

8*, 9*,

10*




11.8. Дзеепрыслоўе 2 2 4

11.8.1. 1. Дзеепрыслоўе як форма дзеяслова.

2. Дзеяслоўныя прыметы дзеепрыслоўя (катэгорыі трывання,

2

2, 3,

2*, 4*,


ПУ

41

стану; зваротная і незваротная формы; дзеяслоўнае кіраванне

назоўнікамі; утварэнне дзеепрыслоўяў ад дзеяслоўных асноў).

3. Адзнакі прыслоўя (нязменнасць, прымыканне да дзеяслова).

4. Сінтаксічная роля дзеепрыслоўя.

5. Адноснае абазначэнне часу дзеепрыслоўямі.

6. Дзеепрыслоўі незакончанага і закончанага трывання, іх

утварэнне.

2

7*, 10*

11.8.2. 1. Асаблівасці ўжывання дзеепрыслоўяў.

2. Выпадкі пераходу дзеепрыслоўяў у прыслоўі

(адвербіялізацыя).

3. Марфалагічны аналіз дзеепрыслоўя.

4. Асаблівасці ўжывання дзеепрыслоўяў.

5. Выпадкі пераходу дзеепрыслоўяў у прыслоўі.



2

2

2, 3,

2*, 7*,

8*, 9*,

10*




11.9. Прыслоўе 2 4 4

11.9.1. 1. Прыслоўе як часціна мовы. Катэгарыяльнае (абагульненае)


2. Разрады прыслоўяў паводле значэння: азначальныя

(якасныя, спосабу дзеяння, колькасныя (меры і ступені) і

акалічнасныя (месца, часу, прычыны, мэты).

2 2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

11.9.2. 1. Ступені параўнання якасных прыслоўяў.

2. Формы суб’ектыўнай ацэнкі якасных прыслоўяў.

2

2

2, 3,

2*, 7*,

8*, 9*,

10*



11.9.3. 1. Утварэнне прыслоўяў ад розных часцін мовы (назоўнікаў,

прыметнікаў, лічэбнікаў, займеннікаў, дзеясловаў).

2. Словаўтварэнне прыслоўяў: суфіксальнае, прыставачнае,

прыставачна-суфіксальнае, постфіксальнае.

3. Утварэнне складаных прыслоўяў.

4. Пераход слоў іншых часцін мовы ў прыслоўі


5. Марфалагічны аналіз прыслоўя.

2

2

2, 3,

2*, 7*,

8*, 9*,

10*





ПУ

42

11.10. Безасабова-прэдыкатыўныя словы (словы катэгорыі стану) 2 2 2

11.10.1. 1. Пытанне аб безасабова-прэдыкатыўных словах у

лінгвістычнай літаратуры. Катэгарыяльнае (абагульненае)


2. Лексіка-семантычныя групы безасабова-прэдыкатыўных

слоў.

2 2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

11.10.2. 1. Групы безасабова-прэдыкатыўных слоў па суадноснасці з

іншымі часцінамі мовы.

2. Уласна безасабова-прэдыкатыўныя словы.

3. Ступені параўнання і формы ацэнкі безасабова-

прэдыкатыўных слоў, суадносных з якаснымі прыслоўямі.

4. Марфалагічны аналіз безасабова-прэдыкатыўных слоў.

2

2

2, 3,

2*, 7*,

8*, 9*,

10*




11.11. Службовыя часціны мовы (Прыназоўнік. Злучнік. Часціца) 6 6 8

11.11.1. 1. Прыназоўнік як службовая часціна мовы, яго функцыі.

2. Разрады прыназоўнікаў паводле паходжання: невытворныя

і вытворныя (адыменныя, адпрыслоўныя, аддзеяслоўныя), іх

адрозненне ад іншых часцін мовы.

2 2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

11.11.2. 1. Разрады прыназоўнікаў паводле структуры: простыя,

складаныя і састаўныя.

2. Ужыванне прыназоўнікаў з рознымі склонамі (з адным,

двума, трыма).

3. Значэнні прыназоўнікаў (прасторавае, часавае, прычыннае,

аб’ектнае і інш.).

4. Сінаніміка прыназоўнікавых канструкцый.

5. Асаблівасці ўжывання прыназоўнікаў у беларускай мове.

2

2

2

2, 3,

2*, 7*,

8*, 9*,

10*




11.11.3. 1. Злучнік як службовая часціна мовы.

2. Разрады злучнікаў паводле паходжання (невытворныя,

вытворныя), паводле структуры (простыя, састаўныя),

паводле спосабу ўжывання (адзіночныя, паўторныя, парныя) і

функцыянальнага значэння (злучальныя, падпарадкавальныя).

2 2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

11.11.4. 1. Злучальныя злучнікі і іх групы (спалучальныя,

супастаўляльныя, размеркавальныя).

2. Далучальныя злучнікі.

3. Паясняльныя злучнікі.

2

2, 3,

2*, 7*,

8*, 9*,

10*





ПУ

43

4. Падпарадкавальныя злучнікі і іх групы (часавыя,

прычынныя, мэтавыя, умоўныя, параўнальныя, уступальныя,

тлумачальныя, выніковыя).

5. Адрозненне злучнікаў ад злучальных слоў – адносных

займеннікаў і займеннікавых прыслоўяў.

2

11.11.5. 1. Часціца як службовая часціна мовы.

2. Разрады часціц паводле паходжання, структуры і функцыі.

3. Часціцы, якія выражаюць розныя сэнсавыя адценні

(указальныя, азначальна-ўдакладняльныя, вылучальна-

абмежавальныя).

4. Мадальныя часціцы, мадальна-валявыя часціцы, эмацыйна-

экспрэсіўныя часціцы.

5. Формаўтваральныя і словаўтваральныя часціцы.

2

2

2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

11.11.6. 1. Марфалагічны аналіз прыназоўнікаў.

2. Марфалагічны аналіз злучнікаў.

3. Марфалагічны аналіз часціц.

2 2, 3,

2*, 7*,

8*, 10*


11.12. Мадальныя словы 2 2

11.12.1. 1. Агульнае паняцце аб мадальнасці.

2. Мадальныя словы як асобая часціна мовы.

3. Пытанне аб мадальных словах у лінгвістычнай літаратуры.

4. Семантыка, структура і сінтаксічныя асаблівасці мадальных

слоў.

2 2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

11.12.2. 1. Разрады мадальных слоў паводле значэння.

2. Суадноснасць мадальных слоў са словамі іншых ч /м.

3. Марфалагічны аналіз мадальных слоў.

2 2, 2*,

7*, 8*,

9*, 10*




11.13. Выклічнік. Гукапераймальныя словы. 2 2

11.13.1. 1. Выклічнік як асобая часціна мовы.

2. Разрады выклічнікаў паводле значэння і паводле

паходжання.

3. Гукапераймальныя словы. Лексічная, марфалагічная і

сінтаксічная характарыстыка гукаперайманняў.

4. Адрозненне гукапераймальных слоў ад выклічнікаў.

2

2

2, 3,

2*, 4*,

7*, 10*

Усяго гадзін у 4 семестры: 104 г. 30 26 2 46 Залік


ПУ

44


(3 КУРС)

32 36 2 2 58

12. Сінтаксіс 58 68 6 4 124

12.1. Сінтаксіс як раздзел граматыкі 2 2 2 2

12.1.1 1. Сінтаксіс як раздзел граматыкі, яго змест і задачы. Сувязь

сінтаксісу з іншымі раздзеламі мовазнаўства.

2. Словазлучэнне і сказ – асноўныя аб’екты сінтаксісу.

3. Сінтаксічныя адзінкі: сінтаксема, словазлучэнне, просты

сказ, складаны сказ, складанае сінтаксічнае цэлае, тэкст.

2

2

2, 3,

1*, 3*,

5*,

10*,

11*

1. Паняцце сінтаксічнай сувязі, сінтаксічных адносін,

сінтаксічнага значэння.

2. Сродкі выражэння сінтаксічнай сувязі

2 1, 1*,

3*, 8*,

10*,

11*




12.1.2. 1. Асноўныя аспекты апісання сінтаксісу: структурны,

камунікацыйны, функцыянальны, семантычны.

2 1, 3*,

10*,

11*


12.2. Словазлучэнне 2 4 2 6

12.2.1. 1. Словазлучэнне як сінтаксічная адзінка. Адрозненне

словазлучэння ад слова і сказа.

2. Свабодныя і несвабодныя словазлучэнні. Разнавіднасці

сінтаксічна непадзельных словазлучэнняў.

3. Класіфікацыя словазлучэнняў паводле галоўнага слова

(іменныя, дзеяслоўныя, прыслоўныя); паводле сэнсавых

адносін кампанентаў; паводле структуры (простыя і

складаныя).

2

4

2, 3,

1*, 3*,

5*,

10*,

11*

1. Структурная схема словазлучэння. Пытанне аб тыпах

словазлучэнняў у лінгвістычнай літаратуры.

2 1, 3*,

10*,

11*


12.2.2. 1. Віды падпарадкавальнай сувязі слоў: дапасаванне (поўнае і

няпоўнае), кіраванне (прыдзеяслоўнае (слабае і моцнае),

прыйменнае, прыадвербіяльнае; прыназоўнікавае і

беспрыназоўнікавае), прымыканне (уласнае, іменнае).

2. Сродкі выражэння сувязі.

3. Асаблівасці беларускага кіравання.

2

2

1, 2, 3,

1*, 3*,

5*, 8*,

10*,

11*





ПУ

45

12.2.3. 1. Сінтаксічны аналіз словазлучэння.


па тэме “Словазлучэнне”.

2 1, 1*,

3*, 5*,

8*, 11*


работа № 1 па тэмах

12.2.1. – 12.2.3.

12.3. Просты сказ 4 4 4

12.3.1. 1. Сказ як сінтаксічная адзінка. Класіфікацыя простага сказа.

Асноўныя прыметы сказа: граматычная аформленасць,

прэдыкатыўнасць, мадальнасць, сэнсавая завершанасць,

інтанацыйная закончанасць.

2. Адрозненне сказа ад словазлучэння і слова.

3. Віды сінтаксічнай сувязі кампанентаў сказа: прэдыкатыўная

сувязь (каардынацыя, суразмяшчэнне, прыцягненне),

паўпрэдыкатыўная сувязь, далучальная сувязь, злучальная

сувязь, падпарадкавальная сувязь.

2

2

2, 3,

1*, 3*,

10*,

11*

12.3.2. 1. Класіфікацыя простага сказа. Тыпы сказаў паводле адносін

да рэчаіснасці (сцвярджальныя і адмоўныя).

2. Тыпы сказаў паводле мэты выказвання: апавядальныя

(уласна апавядальныя, апісальна-апавядальныя), пытальныя

(уласна пытальныя, пытальна-рытарычныя, пытальна-

пабуджальныя) і пабуджальныя (уласна пабуджальныя,

пажадальныя), іх граматычнае афармленне, асаблівасці

інтанацыі.

3. Тыпы сказаў паводле эмацыйнай афарбоўкі.

2

2

2, 3,

1*, 3*,

10*,

11*

12.3.3. 1. Тыпы сказаў паводле колькасці саставаў (двухсастаўныя і

аднасастаўныя).

2. Тыпы сказаў паводле наяўнасці даданых членаў сказа

(развітыя і неразвітыя).

3. Тыпы сказаў паводле наяўнасці/адсутнасці структурна

неабходных членаў сказа (поўныя і няпоўныя).

4. Тыпы сказаў паводле наяўнасці/адсутнасці элементаў

ускладнення (ускладненыя і няўскладненыя сказы);

5. Тыпы паводле структурнай арганізацыі (члянімыя і

нечлянімыя).

2 1, 2, 3,

1*, 3*,

5*, 8*,

10*,

11*





ПУ

46

1. Структурная схема сказа.


па тэме “Просты сказ”.

2 1, 1*,

3*, 8*,

11*



12.3.1. – 12.3.3.

12.4. Структура двухсастаўнага сказа 10 8 20

12.4.1. 1. Граматычная аснова (прэдыкатыўнае ядро) простага сказа.

Галоўныя і даданыя члены сказа.

2. Марфалагізаваныя і немарфалагізаваныя члены сказа.

Дэтэрмінанты.

3. Галоўныя члены сказа. Дзейнік, яго значэнні.

4. Тыпы дзейніка (намінатыўны, інфінітыўны; просты,

складаны, састаўны).

5. Спосабы выражэння дзейніка. Сінтаксічна непадзельныя

словазлучэнні ў ролі дзейніка.

2

2

2, 3,

1*, 3*,

5*,

10*,

11*

12.4.2. 1. Выказнік, яго значэнні.Тыпы выказніка (просты, састаўны,

складаны). Просты дзеяслоўны выказнік, яго выражэнне.

2. Састаўныя іменны і дзеяслоўны выказнікі. Выражэнне

выказальнага слова.

3. Звязкі, іх тыпы ў іменным і дзеяслоўным выказніках.

4. Складаны выказнік.

2 2, 3,

1*, 3*,

5*,

10*,

11*

1. Размежаванне дзейніка і выказніка, выражаных назоўнікамі

назоўнага склону, інфінітывам.

2. Каардынацыя дзейніка і выказніка ў простым сказе.

2

2

1, 1*,

3*, 8*,

11*




12.4.3. 1. Даданыя члены сказа.

2. Дапаўненне. Прыдзеяслоўнае (прамое і ўскоснае),

прыйменнае, прыадвербіяльнае дапаўненні, іх выражэнне.

2

2

2, 1*,

3*,

10*,

11*

12.4.4. 1. Азначэнне. Дапасаванае азначэнне, яго выражэнне. Недапа-

саванае азначэнне, яго выражэнне рознымі часцінамі мовы.

2. Сінтаксічна непадзельныя словазлучэнні ў ролі


2

2

2, 3,

1*, 3*,

10*,

11*

12.4.5. 1. Прыдатак як разнавіднасць дапасаванага азначэння.

Значэнні прыдаткаў.

2. Адзіночны і развіты (разгорнуты) прыдатак. Размежаванне

прыдатка і адзіночнага паяснёнага назоўніка.

2

2

1, 1*,

3*, 8*,

10*,

11*





ПУ

47

12.4.6. 1. Акалічнасці. Віды акалічнасцей (месца, часу, прычыны і

інш.), спосабы іх выражэння.

2. Сінтаксічна непадзельныя словазлучэнні ў ролі

акалічнасцей.

2

2

1, 1*,

3*, 8*,

10*,

11*




12.4.7. 1. Размежаванне даданых членаў сказа, выражаных

назоўнікамі ўскосных склонаў і інфінітывам. Сінкрэтызм у

сістэме даданых членаў сказа.

2. Дэтэрмінаваныя члены сказа (акалічнасці, дапаўненні).

3. Парадак слоў у сказе. Месца галоўных і даданых членаў у

сказе. Інверсія і яе стылістычная роля.

2 4

4

2, 3,

1*, 3*,

5*,

10*,

11*

12.4.8. 1. Разбор па членах сказа.


па тэме “Структура двухсастаўнага сказа”.

2 1, 1*,

3*, 8*,

11*

Рэйтынгавая кантрльная

работа № 3 па тэме 12.4.1. –

12.4.8.


12.5. Аднасастаўныя сказы 4 2 4

12.5.1. 1. Структура аднасастаўных сказаў. Галоўны член у

аднасастаўных сказах.

2. Праблема класіфікацыі аднасастаўных сказаў.

2 1, 2,

10*,

11*

12.5.2. 1. Аднасастаўныя сказы дзеяслоўнага тыпу (выказнікавыя):

пэўна-асабовыя, няпэўна-асабовыя і абагульнена-асабовыя

сказы; безасабовыя і інфінітыўныя сказы.

2. Аднасастаўныя сказы іменнага тыпу (дзейнікавыя).

Намінатыўныя сказы.

2 2

2

1, 1*,

3*,

10*,

11*

12.5.2. 1. Лінгвістычны статус вакатыўных сказаў, назоўнага тэмы

(назоўнага ўяўлення), генітыўных сказаў. Адрозненне гэтых

канструкцый ад намінатыўных сказаў і зваротка.

2 1, 2,

1*, 3*,

11*


практыкаванняў і працы з

мастацкімі тэкстамі.

12.6. Няпоўныя сказы 2 2 2

12.6.1. 1. Тыпы няпоўных сказаў (кантэкстуальныя і сітуацыйныя

сказы).

2. Эліптычныя сказы.

2 2 2, 3,

1*, 3*,

11*

12.6.2. 1. Адрозненне няпоўных сказаў ад намінатыўных і няпэўна-

асабовых.

2 1, 3*,

10*,

11*




ПУ

48

12.7. Словы-сказы (нячленныя, непадзельныя, нерасчлянёныя

сказы)

2 2

12.7.1. 1. Словы-сказы (нячленныя, непадзельныя, нерасчлянёныя

сказы), іх разнавіднасці паводле значэння і функцыі,

марфалагічнага выражэння.

2 2 1, 2,

3*, 8*,

10*,

11*




12.8. Камунікатыўная арганізацыя сказа 2

12.8.1. 1. Сінтаксічнае і актуальнае чдяненне сказа.

2. Тэма і рэма.

2 1, 2,

3*, 8*,

10*,

11*




12.9. Парцэляцыя 2 2

12.9.1. 1. Парцэляцыя як сінтаксічная з’ява.

2. Стылістычная роля парцэляцыі.

2

2

1, 2,

3*, 8*,

10*,

11*



12.10. Ускладнены просты сказ 8 8 16

12.10.1. 1. Ускладнены просты сказ. Агульная характарыстыка.

2. Ускладненне простага сказа як спосаб пашырэння яго

структуры.

2 2, 3,

1*, 3*,

5*,

10*,

11*

12.10.2. 1. Сказы з параўнальнымі канструкцыямі. Спосабы

выражэння параўнання.

2. Параўнальныя звароты, іх дзве сэнсавыя разнавіднасці:

вобразныя параўнальныя звароты і параўнальна-раўналежныя

звароты.

3. Адрозненне параўнальных зваротаў ад даданых

параўнальных частак складаназалежнага сказа.

4. Сінтаксічная роля параўнальных зваротаў. Стылістычная

роля параўнанняў.

2

2

1, 2, 3,

1*, 3*,

5*, 8*,

10*,

11*


практыкавання, працы з

мастацкімі тэкстамі. РЕПОЗИТОРИЙ БГ

ПУ

49

12.10.3 1. Сказы з аднароднымі членамі. Паняцце аднароднасці і

неаднароднасці членаў сказа.

2. Сувязь аднародных членаў пры дапамозе злучнікаў

(спалучальных, супраціўных, размеркавальных) і без

злучнікаў.

3. Аднародныя і неаднародныя азначэнні, іх адрозненне.

4. Абагульняльныя словы пры аднародных членах сказа. Знакі

прыпынку пры аднародных членах сказа.

2

2

2

2, 3,

1*, 3*,

5*,

10*,

11*

12.10.4 1. Сказы з адасобленымі членамі. Паняцце адасаблення.

Умовы адасаблення.

2. Паўпрэдыкатыўныя і ўдакладняльна-паясняльныя

адасобленыя члены сказа.

3. Адасобленыя азначэнні, прыдаткі, акалічнасці.

4. Адасобленыя ўдакладняльна-паясняльныя члены сказа.

2

2

2

2, 3,

1*, 3*,

10*,

11*

12.10.5. 1. Пабочныя канструкцыі. Устаўныя канструкцыі.

2. Пабочныя канструкцыі (словы, словазлучэнні, сказы).

Значэнне і функцыя пабочных канструкцый.

2

2

2, 3,

1*, 3*,

11*

Праверка практыкаванняў.

12.10.6. 1. Устаўныя канструкцыі, іх функцыі ў сказе. Тыпы ўстаўных

канструкцый (адзінкі неканструкцыйнага і канструкцыйнага

тыпу; устаўныя словы, спалучэнні, сказы).

2. Падабенства і адрозненне пабочных і ўстаўных

канструкцый. Знакі прыпынку пры пабочных і ўстаўных


2

2

1, 2, 3,

1*, 3*,

8*,

10*,

11*




12.10.7. 1. Зваротак. Спосабы выражэння зваротка.

2. Неразвітыя і развітыя звароткі; адзіночныя, паўторныя і

групавыя звароткі.

3. Функцыі звароткаў у мове. Адрозненне зваротка ад

вакатыўнага сказа.

2

2

1, 2, 3,

1*, 3*,

8*,

10*,

11*




12.10.8 1. Сінтаксічны аналіз простага сказа.


па тэме “Ускладнены просты сказ”.

2 1, 3*,

10*,

11*

Рэйтынгавая кантрльная


12.10.1. – 12.10.8.

Усяго гадзін у 6 семестры: 58 г. 14 18 26 Экзамен


ПУ

50


(4 КУРС)

28 34 4 4 66

12.11. Складаны сказ 20 26 4 2 44

12.11.1 1. Паняцце складанага сказа. Структура складанага сказа,

адрозненне яго ад простага сказа.

2. Злучэнне і падпарадкаванне як асноўныя віды сінтаксічнай

сувязі частак складанага сказа.

3. Сродкі выражэння сувязі і адносін паміж часткамі ў

складаным сказе.

4. Тыпы складаных сказаў: злучнікавыя (складаназлучаныя і

складаназалежныя) i бяззлучнікавыя; складаныя сказы з

рознымі відамі сувязі.

2

2

2, 3,

1*, 3*,

5*,

10*,

11*

1. Пераходныя выпадкі паміж злучэннем і падпарадкаваннем. 2 1, 2,

3*, 11*


12.11.2. 1. Складаназлучаны сказ. Агульная характарыстыка

складаназлучанага сказа.

2. Складаназлучаныя сказы адкрытай і закрытай структуры.

3. Сувязь частак у складаназлучаным сказе.

4. Складаназлучаныя сказы са спалучальнымі, супраціўнымі і

размеркавальнымі злучнікамі.

2

2

2, 3,

1*, 3*,

5*,

10*,

11*

1. Выражэнне розных сэнсавых адносін паміж часткамі

складаназлучанага сказа.

2 1, 3*,

8*, 11*



1. Аднатыпныя і разнатыпныя часткі ў складаназлучаным

сказе.

2. Складаназлучаныя сказы з далучальнай сувяззю. Сродкі

далучальнай сувязі.

2

2

1, 2,

3*, 8*,

10*,

11*


12.11.3. 1. Складаназалежны сказ. Агульная характарыстыка

складаназалежнага сказа.

2. Галоўная і даданая часткі.

3. Сродкі сувязі даданай часткі з галоўнай (злучнікі,

злучальныя словы, інтанацыя, трывальна-часавыя формы

дзеяслова-выказнікаў, парадак частак і інш.).

4. Роля ўказальных слоў у галоўнай частцы.

5. Размежаванне злучнікаў і злучальных слоў.

2

3, 1*,

3*,

10*,

11*


ПУ

51

1. Прынцыпы класіфікацыі складаназалежных сказаў у

сінтаксічнай навуцы.

2 1, 3*,

10*,

11*


1. Класіфікацыя даданых частак.

2. Складаназалежныя сказы з даданымі дзейнікавымі часткамі.

2 1*, 3*,

10*,

11*

1. Складаназалежныя сказы з даданымі выказнікавымі

часткамі.

2. Складаназалежныя сказы з даданымі дапаўняльнымі

часткамі.

2 2

2

3, 1*,

3*, 5*,

10*,

11*

1. Складаназалежныя сказы з даданымі азначальнымі

часткамі.

2. Складаназалежныя сказы з даданымі акалічнаснымі

часткамі месца.

2 2

2

2, 3,

1*, 3*,

10*,

11*


часткамі часу.


часткамі ўмовы.

2 2

2

1, 1*,

3*, 8*,

10*,

11*





часткамі прычыны.


часткамі мэты.

2 2

2

1, 1*,

3*, 8*,

10*,

11*





часткамі уступкі (уступальнымі).


часткамі спосабы дзеяння.

2 2

2

1, 1*,

3*, 8*,

10*,

11*





часткамі меры і ступені.

2. Складаназалежныя сказы з даданымі параўнальнымі

часткамі.

2 2

2

1, , 1*,

3*, 8*,

10*,

11*




1. Складаназалежныя сказы з даданымі часткамі выніку.

2. Складаназалежныя сказы з даданымі супастаўляльнымі

часткамі.

2 2

2

1, 1*,

3*, 8*,

10*,

11*





ПУ

52

1. Складаназалежныя сказы з даданымі далучальнымі

часткамі.

2. Сінтаксічны аналіз складаназалежнага сказа.

2

1, 1*,

3*, 8*,

10*,

11*




12.11.4. 1. Складаназалежныя сказы з некалькімі даданымі часткамі.

2. Сузалежнае і паслядоўнае падпарадкаванне даданых частак.

3. Разнавіднасці сузалежнага падпарадкавання (аднароднае і

неаднароднае падпарадкаванне частак).

4. Змешанае падпарадкаванне.

2 2, 3,

1*, 3*,

10*,

11*

1. Сродкі сувязі частак і знакі прыпынку ў складаназалежных

сказах з некалькімі даданымі часткамі.

2 1, 1*,

3*, 11*


Усяго гадзін у 7 семестры: 72 г. 16 18 2 2 34 Залік

12.11.5. 1. Бяззлучнікавы складаны сказ. Агульная характарыстыка

бяззлучнікавага складанага сказа.

2. Сродкі сувязі частак бяззлучнікавых сказаў.

2

2

2, 1*,

3*,

10*,

11*

1. Бяззлучнікавыя сказы з аднатыпнымі і разнатыпнымі

часткамі, сэнсавыя адносіны ў гэтых сказах.

2. Знакі прыпынку паміж часткамі бяззлучнікавых сказаў.

2

4

1, 1*,

3*, 8*,

10*,

11*




12.11.6. 1. Складаны сказ з рознымі відамі сувязі. 2 1, 1*,

3*, 11*


1. Вылучэнне структурных частак у складаным сказ з рознымі

відамі сувязі паводле актуальнага члянення сказа.

2. Сродкі сувязі частак у сказах гэтага тыпу.

2 2, 3,

1*, 3*,

10*,

11*

1. Разнавіднасці складаных сказаў з рознымі відамі сувязі.

2. Знакі прыпынку ў складаных сказах з рознымі відамі сувязі.

2

4

1, 1*,

3*, 8*,

10*,

11*




12.11.7. 1. Сінтаксічны аналіз складанага сказа.


па тэме “Складаны сказ”.

2 1, 1*,

3*, 11*



12.11.5. – 12.11.7.


ПУ

53

12.12. Асноўныя адзінкі і формы арганізацыі звязнай мовы 4 4 8

12.12.1. 1. Тэкст і складаныя формы звязнай мовы.

2. Перыяд, яго структура, сродкі сувязі частак.

3. Знакі прыпынку ў перыядзе.

2

2

2, 3,

3*,

10*,

11*

12.12.2. 1. Складанае сінтаксічнае цэлае (звышфразавае адзінства) як

адна з формаў звязнай мовы.

2. Паслядоўная, паралельная і змешаная сувязь сказаў у

складаным сінтаксічным цэлым.

3. Сродкі сувязі (аб’яднання) сказаў у звышфразавых

адзінствах.

2 2

2

2, 3,

3*,

10*,

11*

12.12.3. 1. Абзац як сродак структурнай і сэнсавай арганізацыі тэксту.

2. Функцыі абзаца (сэнсавая, эмацыйная, кампазіцыйная,

выдзяляльная).

3. Складанае сінтаксічнае цэлае і абзац.

2

2

1, 2, 3,

3*, 8*,

10*,

11*




12.12.4. 1. Стылістычная роля складаных формаў звязнай мовы

(перыяда, складанага сінтаксічнага цэлага, абзаца).

2. Аналіз складаных формаў звязнай мовы.

2 1, 2, 3,

3*, 8*,

10*,

11*




12.13. Чужая мова. Цытаты. 16 г. 2 2 4

12.13.1. 1. Паняцце чужой мовы. Асноўныя спосабы перадачы чужой

мовы: простая (прамая), няўласна-простая і ўскосная мова.

2. Сказ з простай мовай як двухчленная канструкцыя.

Структура аўтарскага сказа і чужой мовы, сродкі сувязі гэтых

частак.

3. Няўласна-простая мова як адначленная канструкцыя, яе

сінтаксічная і стылістычная роля.

4. Цытаты.

2

2

2

2, 3,

3*,

10*,

11*

1. Структурныя разнавіднасці простай мовы: маналог, дыялог,

палілог; уключаная простая мова і інш.

2. Правілы замены простай мовы ўскоснаю.

2 1, 2, 3,

1*, 3*,

5*, 8*,

10*,

11*



12.12.1. – 12.13.1.


ПУ

54

13. Пунктуацыя 2 4 2 10

13.1.1. 1. Пунктуацыя як сістэма знакаў прыпынку.

2. Сувязь пунктуацыі з сінтаксісам.

3. Асновы пунктуацыі (сэнсавая, граматычная, інтанацыйная).

4. Віды знакаў прыпынку (раздзяляльныя, выдзяляльныя).

5. Роля пунктуацыі ў афармленні пісьмовай мовы.

6. З гісторыі пунктуацыі.

2

2

4

2, 3,

3*, 5*,

10*,

11*

1. Спалучэнне знакаў прыпынку (коска і працяжнік, дужкі і

коска, пытальнік і клічнік і інш.).

2. Нарматыўныя знакі прыпынку.

3. Варыянтныя і факультатыўныя знакі прыпынку. Аўтарскія

знакі прыпынку.

4. Стылістычная роля знакаў прыпынку.

2 2

2

1, 2, 3,

3*, 5*,

8*,

10*,

11*


практыкавання, працы з

мастацкімі тэкстамі.

13.1.2. 1. Асноўныя правілы пастаноўкі знакаў прыпынку. 2 1, 2,

3*, 5*,

11*


13.1.3. 1. Пунктуацыйны аналіз.


па тэме “Пунктуацыя”.

2 1, 3*,

5*,

10*,

11*



13.1.1. – 13.1.3.


Усяго: 178 184 10 14 320


ПУ

55

Вучэбна-метадычная карта дысцыпліны

(завочная форма атрымання вышэйшай адукацыі)

№ р

азд

зел

а, тэм

ы

Назва раздзела, тэмы

Колькасць

аўдыторных

гадзін

Літаратура

Формы кантролю

ведаў

Лек

цы

і

Пр

ак

ты

чн

ыя

і

сем

інар

скія

зан

ятк

і


(1 КУРС)

12 14

1. Уводзіны 1

1. Уводзіны. Сучасная беларуская літаратурная мова як аб’ект вывучэння.

2. Мэты і задачы, раздзелы курса “Сучасная беларуская літаратурная мова”, яго

сувязь з іншымі лінгвістычнымі дысцыплінамі.

3. Беларуская мова – нацыянальная мова беларускага народа. Беларуская мова сярод

славянскіх моў, яе адметнасць.

4. Літаратурная мова як форма нацыянальнай мовы, яе прыметы і асаблівасці.

5. Нормы беларускай літаратурнай мовы (арфаэпічныя, арфаграфічныя, лексічныя,

граматычныя, пунктуацыйныя, стылістычныя).

6. Беларуская літаратурная мова і дыялекты беларускай мовы, іх узаемадзеянне.

7. Вядомыя беларускія мовазнаўцы, іх навуковая спадчына (І. І. Насовіч,

Я. Ф. Карскі, Б. А. Тарашкевіч, М. В. Бірыла, Ф. М. Янкоўскі і інш.).

8. Беларуская літаратурная мова на сучасным этапе. Закон аб мовах у Рэспубліцы

Беларусь.

1 2, 3, 4*, 6*,

10*

2. Лексікалогія 5 6

2.1. 1. Паняцце аб лексіцы і лексікалогіі.

2. Лексікалогія як раздзел мовазнаўства.

3. Слова як адзінка лексічнай сістэмы. Асноўныя прыметы слова.

1 2, 3, 4*, 6*,

10*


ПУ

56

2.2. 1. Лексічнае і граматычнае значэнні слова.

2. Тыпы лексічных значэнняў слова: паводле сувязі з рэчаіснасцю: прамое і

пераноснае; паводле ступені матываванасці: невытворнае (нематываванае,

першаснае) і вытворнае (матываванае першым, зыходным значэннем).

3. Тыпы лексічных значэнняў слова паводле функцыі: намінатыўнае, эмацыянальна-

ацэначнае, паводле лексічнай спалучальнасці: свабоднае і несвабоднае (фразеалагічна

звязанае, сінтаксічна абумоўленае, канструктыўна абмежаванае).

4. Лексічна-семантычныя і прадметна-тэматычныя групы слоў.

1 2, 3, 4*, 6*,

10*

2.3. 1. Мнагазначнасць слова.

2. Асноўныя тыпы пераносных значэнняў: метафара, метанімія, сінекдаха.

3. Шляхі развіцця мнагазначнасці. Асновы пераносу значэння.

1 2, 3, 4*, 6*,

8*, 9*, 10*



2.4. 1. Аманімія. Адрозненне аманіміі ад мнагазначнасці.

2. Амонімы, іх тыпы.

3. Лексічныя амонімы, іх тыпы (поўныя і няпоўныя). Шляхі ўзнікнення лексічных

амонімаў.

4. Марфалагічныя, фанетычныя, графічныя амонімы (амаформы, амафоны,

амографы).


1

2, 3, 4*, 6*,

10*

2.5. 1. Паранімія.

2. Паронімы, крытэрыі іх вызначэння.

3. Адрозненне паронімаў ад амонімаў і сінонімаў.

4. Стылістычнае выкарыстанне амонімаў і паронімаў.

1 2, 3, 4*, 6*,

8*, 9*, 10*


практычнага

задання.

2.6. 1. Сінанімія.

2. Сінонімы, іх тыпы (семантычныя, стылістычныя і семантычна-стылістычныя).

3. Сувязь сінаніміі з мнагазначнасцю.

4. Сінанімічны рад.

5. Шляхі ўзнікнення лексічных сінонімаў.

6. Абсалютныя сінонімы (лексічныя дублеты).

7. Кантэкстуальныя сінонімы.

1 2, 3, 4*, 6*,

10*


ПУ

57

2.7. 1. Аманімія.

2. Амонімы, іх тыпы. Адрозненне аманіміі ад мнагазначнасці.

3. Лексічныя амонімы, іх тыпы (поўныя і няпоўныя). Шляхі ўзнікнення лексічных

амонімаў.

4. Марфалагічныя, фанетычныя, графічныя амонімы (амаформы, амафоны,

амографы).


1 2, 3, 4*, 6*,

10*

2.8. 1. Лексіка сучаснай беларускай мовы паводле паходжання.

2. Спрадвечна беларуская лексіка. Гістарычныя пласты спрадвечна беларускай

лексікі: індаеўрапейскія, агульнаславянскія, усходнеславянскія і ўласнабеларускія

словы.

3. Запазычаныя словы ў беларускай мове.

4. Запазычанні са славянскіх і неславянскіх моў, іх прыметы.

5. Фанетычнае, марфалагічнае, семантычнае асваенне запазычаных слоў.

6. Калькі і паўкалькі. Iнтэрнацыянальная лексiка. Экзатызмы. Варварызмы.

1 2, 3, 4*, 6*,

8*, 9*, 10*

Індывідуальнае

апытванне, праверка

выкананых

практычных

заданняў.

2.9. 1. Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання.

2. Агульнаўжывальная лексіка і лексіка абмежаванага выкарыстання.

3. Дыялектная лексіка. Дыялектызмы, іх тыпы (лексічныя, семантычныя,

фанетычныя, граматычныя, словаўтваральныя).

4. Спецыяльная лексіка (тэрміналагічная і прафесійная).

5. Жаргонная лексіка і аргатызмы.

1 2, 3, 4*, 6*,

8*, 9*, 10*



выкананых


заданняў.

2.10. 1. Стылістычная дыферэнцыяцыя лексікі беларускай літаратурнай мовы.

2. Лексіка стылістычна нейтральная (міжстылёвая).

3. Стылістычна афарбаваная лексіка: кніжная (навуковая, афіцыйна-дзелавая,

публіцыстычная, паэтычная лексіка) і гутарковая (размоўная).

1 2, 3, 4*, 6*,

8*, 9*, 10*


практыкаванняў і

заданняў.

2.11. 1. Актыўная і пасіўная лексіка.

2. Устарэлыя словы (гістарызмы і архаізмы).

3. Гістарызмы часу і стылістычнага выкарыстання.

4. Тыпы архаізмаў (уласналексічныя, лексічна-словаўтваральныя, лексічна-

фанетычныя, лексічна-семантычныя).

5. Неалагізмы, шляхі іх узнікнення. Разнавіднасці неалагізмаў (лексічныя і

семантычныя). Індывідуальна-аўтарскія неалагізмы (аказіяналізмы).

6. Лексічны аналіз.

1 2, 3, 4*, 6*,

8*, 9*, 10*



задання.

Усяго гадзін у 1 семестры: 12 г. 6 6 Залік


ПУ

58

3. Фразеалогія 2 2

3.1. 1. Фразеалогія як раздзел мовазнаўства

2. Фразеалагізм як адзінка мовы, яго асноўныя асаблівасці.

3. Фразеалагізм і слова. Фразеалагізм і словазлучэнне.

4. Варыянтнасць фразеалагічных адзінак. Мнагазначнасць, аманімічнасць,

сінанімічнасць i антанiмiчнасць фразеалагізмаў.

5. Тыпы фразеалагізмаў паводле семантычнай злітнасці кампанентаў; паводле

суадноснасці з часцінамі мовы; паводле адпаведнасці сінтаксічным адзінкам.

6. Спалучальнасць фразеалагізмаў. Сінтаксічная функцыя фразеалагізмаў.

2 2, 3, 4*, 6*,

10*

1. Функцыянальна-стылявыя разрады фразеалагізмаў.

2. Фразеалогія беларускай мовы паводле паходжання. Спрадвечна беларускія і

запазычаныя фразеалагізмы.

3. Гістарычныя пласты спрадвечна беларускай фразеалогіі: агульнаславянскія,

усходнеславянскія і ўласнабеларускія фразеалагізмы.

4. Фразеалагічныя калькі.

5. Крыніцы беларускай фразеалогіі.

6. Індывідуальна-аўтарскае ўжыванне фразеалагізмаў у мове мастацкіх твораў

(прыёмы аўтарскага абнаўлення фразеалагізмаў).

7. Фразеалагізмы і іх пераклад.

8. Фразеалагічны аналіз.

1 2, 3, 4*, 6*,

8*, 9*, 10*



выкананых


заданняў.

3.2. 1. Парэміялогія.

2. Прыказкі і прымаўкі. Устойлівыя параўнанні. Крылатыя словы, выслоўі і

афарызмы. Перыфраза. Перыфразы традыцыйныя і індывідуальна-аўтарскія.

1 2, 3, 4*, 6*,

8*, 9*, 10*



задання.

4. Лексікаграфія 2

1. Лексікаграфія як раздзел мовазнаўства.

2. Энцыклапедычныя і лінгвістычныя слоўнікі (даведнікі).

3.Тыпы лінгвістычных слоўнікаў.

4. Будова слоўнікавага артыкула ў энцыклапедычных і лінгвістычных слоўніках.

5. Сістэма граматычных і стылістычных памет, тыпы дэфініцый.

6. Беларускія энцыклапедычныя выданні (універсальныя, галіновыя і персанальныя).

7. Беларускія слоўнікі для школ (тлумачальныя, перакладныя, арфаграфічныя,

марфемныя, словаўтваральныя, фразеалагічныя і інш.).

8. З гісторыі беларускай лексікаграфіі.

2 2, 3, 4*, 6*,

8*, 9*, 10*

Франтальнае

апытванне. РЕПОЗИТОРИЙ БГ

ПУ

59

5. Фанетыка. Фаналогія. 2 3

1. Прадмет і задачы фанетыкі.

2. Асноўныя фанетычныя адзінкі (гук, склад, фанетычнае слова, маўленчы такт

(сінтагма), фраза). Паняцце гука, аспекты яго характарыстыкі.

3. Галосныя і зычныя гукі. Галосныя гукі і іх класіфікацыя.

4. Зычныя гукі і іх класіфікацыя. Няпарныя зычныя. Гукі [в], [ў] у сістэме зычных.

2 2, 3, 2*, 4*,

6*, 10*

1. Змены гукаў у моўнай плыні.

2. Пазіцыйныя змены зычных (асіміляцыя, дысіміляцыя, сцяжэнне гукаў, дзеканне і

цеканне [д] – [z’], [т] – [ц’], аглушэнне зычных у канцы слова, узнікненне

прыстаўных гукаў і інш.).

3. Пазіцыйныя змены галосных. Аканне (пасля цвёрдых і мяккіх фанем) у беларускай

мове.

4. Пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні галосных.

5. Пазіцыйныя чаргаванні зычных. Гістарычныя чаргаванні зычных, іх тлумачэнне.

1 2, 3, 2*, 4*,

6*, 8*, 9*,

10*




апытванне.

1. Склад як фанетычная адзінка.

2. Тыпы складоў у беларускай мове. Складападзел.

3. Націск.

4. Тыпы слоўнага націску: дынамічны, колькасны, музычны, змешаны.

5. Месца націску ў слове. Націск як сродак размежавання слоў і формаў слоў.

Пазаслоўныя тыпы націску: тактавы, фразавы, лагічны націск.

6. Інтанацыя.

7. Асаблівасці інтанацыі. Функцыі інтанацыі.

8. Фанетычная транскрыпцыя.

9. Фанетычны аналіз.

1 2, 3, 2*, 4*,

6*, 8*, 9*,

10*


апытванне. Праверка

выканання


1. Фаналогія.

2. Паняцце фанемы.

3. Асноўныя функцыі фанем у мове.

4. Дыферэнцыйныя і інтэгральныя прыметы фанем.

5. Моцная (незалежная) і слабая (залежная) пазіцыя фанемы.

6. Вырыянт і варыяцыя фанемы.

7. Фанемны рад. Паняцце гіперфанемы і нейтралізацыі фанемы.

8. Сістэма зычных фанем у беларускай мове.

9. Сістэма галосных фанем у беларускай мове.

10. Фанематычная транскрыпцыя.

1 2, 3, 2*, 4*,

6*, 8*, 9*,

10*


апытванне. Праверка

выканання



ПУ

60

6. Арфаэпія 1

1. Арфаэпія як раздзел мовазнаўства.

2. Арфаэпічныя нормы сучаснай беларускай літаратурнай мовы.

3. Вымаўленне галосных. Вымаўленне зычных і спалучэнняў зычных. Вымаўленне

некаторых граматычных формаў.

4. Прычыны адхіленняў ад нормаў беларускага літаратурнага вымаўлення.

1 2, 3, 2*, 4*,

6*, 8*, 9*,

10*



7. Графіка 1

1. Графіка як раздзел мовазнаўства.

2. Літарныя і нялітарныя графічныя сродкі.

3. Беларускі алфавіт. Суадносіны літар і гукаў. Абазначэнне мяккасці зычных.

Перадача на пісьме гука [й].

4. Гукавы і складовы прынцыпы беларускай графікі. Адназначныя і двухзначныя

літары. Ётавыя літары.

5. З гісторыі беларускай графікі. Тры графічныя сістэмы ў гісторыі беларускага

пісьменства (кірылаўская, лацінская, арабская). Тэксты, напісаныя арабскім пісьмом.

Кітабы.

1 2, 3, 2*, 4*,

6*, 10*

8. Арфаграфія 1

1. Арфаграфія як раздзел мовазнаўства.

2. Асноўныя прынцыпы беларускай арфаграфіі.

3. Арфаграма і апорнае напісанне.

4. Напісанні, заснаваныя на фанетычным і марфалагічным прынцыпах правапісу.

5. Традыцыйныя і дыферэнцыйныя напісанні ў беларускай мове.

6. З гісторыі беларускай арфаграфіі. Станаўленне сучаснай беларускай арфаграфічнай

сістэмы. “Беларуская граматыка для школ” Б. Тарашкевіча (1918), яе роля ў

замацаванні і ўсталяванні адзіных арфаграфічных і граматычных нормаў беларускай

літаратурнай мовы. Змены і спрашчэнні беларускага правапісу ў 1933 г.

Удакладненні і частковыя змены беларускага правапісу ў 1957 г. “Правілы

беларускай арфаграфіі і пунктуацыі” (1959), іх значэнне ў далейшай нармалізацыі

беларускага правапісу і пунктуацыі. “Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі”

(2008).

1 2, 3, 2*, 4*,

5*, 6*, 10*

Усяго гадзін у 2 семестры: 14 г. 6 8 -


ПУ

61


(2 КУРС)

10 12

9. Марфеміка 1

1. Марфеміка як вучэнне аб мінімальных значымых частках слова – марфемах.

Паняцце марфемы, морфа, аламорфа. Марфемная структура слова.

2. Класіфікацыя марфем. Каранёвыя і афіксальныя (службовыя) марфемы.

Афіксальныя марфемы, іх тыпы. Варыянтнасць, сінанімія, полісемія, аманімія,


3. Аснова слова і яе тыпы. Канчатак (флексія), яго роля ў слове. Нулявы канчатак.

4. Корань слова. Варыянты (мадыфікацыі, або фанетычныя разнавіднасці) кораня.

Свабодныя і звязаныя карані.

5. Афіксы (прэфікс, суфікс, постфікс, інтэрфікс, конфікс).

6. Сінкрэтычныя марфемы. Афіксоіды (прэфіксоіды, суфіксоіды) як марфемы

пераходнага тыпу. Постфікс. Конфікс.

7. Марфемны аналіз слова.

8. Змены ў марфемнай структуры слова: апрошчанне, перараскладанне,

ускладненне, дэкарэляцыя. Прычыны змен у марфемнай будове слова.

Дээтымалагізацыя.

1 2, 3, 2*, 4*,

7*, 10*

10. Словаўтварэнне 2

1. Утваральная аснова (база) і словаўтваральныя сродкі (фарманты).

2. Класіфікацыйныя адзінкі словаўтварэння: словаўтваральная пара,

словаўтваральны ланцужок, словаўтваральная парадыгма, словаўтваральны рад,

словаўтваральнае гняздо. Паняцце словаўтваральнага тыпу, словаўтваральнай

мадэлі.

3. Спосабы словаўтварэння. Марфалагічнае (марфемнае) словаўтварэнне

(афіксацыя).

4. Складанне і яго разнавіднасці: асноваскладанне, словаскладанне, складана-

суфіксальнае словаўтварэнне, абрэвіяцыя і яе разнавіднасці.

5. Марфалагічна-сінтаксічнае словаўтварэнне (субстантывацыя, ад’ектывацыя,

пранаміналізацыя, адвербіялізацыя).

6. Лексіка-семантычнае словаўтварэнне.

7. Словаўтваральнае калькаванне як адзін са спосабаў лексічнай дэрывацыі.

Прадуктыўныя і непрадуктыўныя спосабы словаўтварэння.

2 2, 3, 2*, 4*,

7*, 10*


ПУ

62

11. Марфалогія 7 12

11.1. 1. Марфалогія як граматычнае вучэнне аб слове.

2. Асноўныя граматычныя паняцці і адзінкі (граматычная катэгорыя, граматычнае

значэнне, граматычная форма, словаформа).

3. Паняцце парадыгмы. Спосабы і сродкі выражэння граматычных значэнняў.

4. Часціны мовы. Часціны мовы як лексіка-граматычныя класы слоў. Крытэрыі

выдзялення і аб’яднання слоў у часціны мовы.

5. Сістэма часцін мовы ў сучаснай беларускай літаратурнай мове. Самастойныя і

службовыя часціны мовы.

6. Дыскусійныя пытанні класіфікацыі часцін мовы ў навуковай літаратуры.

Пераходныя з’явы ў сістэме часцін мовы.

1 2, 3, 2*, 4*,

7*, 10*

11.2. Назоўнік 1

1. Назоўнік як часціна мовы.

2. Катэгарыяльнае значэнне, марфалагічныя прыметы і сінтаксічная роля.

3. Лексіка-семантычныя групы назоўнікаў.

4. Лексіка-граматычныя разрады назоўнікаў.

5. Граматычныя катэгорыі назоўніка: род, лік, склон.

6. Скланенне назоўнікаў. Сістэма скланення назоўнікаў у сучаснай беларускай мове.

Тыпы скланення. Парадыгма скланення назоўнікаў.

7. Першае, другое і трэцяе скланенне назоўнікаў. Рознаскланяльныя назоўнікі.

Нескланяльныя назоўнікі. Назоўнікі ад’ектыўнага і змешанага тыпу скланення.

8. Словаўтварэнне назоўнікаў. Марфалагічны, лексіка-семантычны і марфалагічна-

сінтаксічны спосабы ўтварэння назоўнікаў (субстантывацыя).

9. Марфалагічны аналіз назоўніка.

1 2, 3, 2*, 7*,

8*, 9*, 10*



11.3. Прыметнік 1

1. Прыметнік як часціна мовы.

2. Катэгарыяльнае значэнне, марфалагічныя прыметы, сінтаксічная роля.

3. Граматычныя катэгорыі прыметніка (род, лік, склон), іх залежнасць ад

адпаведных катэгорый назоўніка.

4. Лексіка-семантычныя групы прыметнікаў.

5. Лексіка-граматычныя разрады прыметнікаў.

6. Якасныя, адносныя і прыналежныя прыметнікі, іх значэнне і граматычныя


7. Ступені параўнання якасных прыметнікаў. Спецыфіка элятыва ў беларускай мове.

1 2, 3, 2*, 7*,

8*, 9*, 10*



выкананых


заданняў.


ПУ

63

8. Скланенне прыметнікаў. Асаблівасці скланення прыналежных прыметнікаў.

9. Словаўтварэнне прыметнікаў. Марфалагічны, лексіка-семантычны і

марфалагічна-сінтаксічны спосабы ўтварэння прыметнікаў (ад’ектывацыя).

10. Марфалагічны аналіз прыметніка.

11.4. Лічэбнік 1

1. Лічэбнік як часціна мовы.


3. Разрады лічэбнікаў паводле значэння: колькасныя (уласнаколькасныя, зборныя,

дробавыя) і парадкавыя лічэбнікі.

4. Разрады лічэбнікаў паводле структуры: простыя, складаныя і састаўныя лічэбнікі.

5. Асаблівасці сінтаксічнай сувязі лічэбнікаў з назоўнікамі.

6. Скланенне колькасных і парадкавых лічэбнікаў.

7. Марфалагічны аналіз лічэбніка.

8. Няпэўна-колькасныя словы.

1 2, 3, 2*, 7*,

8*, 9*, 10*


апытванне.

11.5. Займеннік 1

1. Займеннік як часціна мовы.


3. Групы займеннікаў паводле суадноснасці з іншымі часцінамі мовы: абагульнена-

прадметныя, абагульнена-якасныя, абагульнена-колькасныя.

4. Разрады займеннікаў паводле значэння: асабовыя, зваротны, прыналежныя,

указальныя, азначальныя, пытальныя, адносныя, адмоўныя і няпэўныя.

5. Словаўтварэнне займеннікаў. Марфалагічны і марфалагічна-сінтаксічны спосабы

ўтварэння займеннікаў (пранаміналізацыя).

6. Скланенне займеннікаў.

7. Марфалагічны аналіз займенніка.

1 2, 3, 2*, 7*,

8*, 9*, 10*



Усяго гадзін у 3 семестры: 8 г. 4 4 Экзамен

11.6. Дзеяслоў 2 2

1. Дзеяслоў як часціна мовы.


3. Граматычныя катэгорыі дзеяслова: трыванне, стан, лад, час, асоба; лік і род.

4. Сістэма дзеяслоўных формаў. Спрагальныя і неспрагальныя, зменныя і

нязменныя формы.

5. Інфінітыў як пачатковая форма дзеяслова. Паходжанне інфінітыва. Граматычныя

1 2, 3, 2*, 4*,

7*, 10*


ПУ

64

катэгорыі інфінітыва. Суфіксы інфінітыва. Сінтаксічная роля інфінітыва.

6. Асновы дзеяслова: інфінітыва і цяперашняга (будучага простага) часу.

7. Пераходныя і непераходныя дзеясловы.

8. Зваротныя дзеясловы. Словаўтваральная і формаўтваральная функцыі постфікса

-ся (-цца, -ца). Значэнні зваротных дзеясловаў. Дзеясловы, якія ўжываюцца толькі

як зваротныя (reflexiva tantum).

1. Катэгорыя стану дзеяслова.

2. Актыўныя і пасіўныя канструкцыі і іх ужыванне ў мове.

3. Дзеясловы незалежнага стану. Дзеясловы залежнага стану. Творны дзейнага

прадмета (суб’екта) і творны сродку дзеяння пры дзеясловах залежнага стану.

4. Катэгорыя трывання дзеяслова. Няпарныя (аднатрывальныя) дзеясловы.

Дзеясловы са значэннем абодвух трыванняў (двухтрывальныя). Суадносныя пары

трывання. Спосабы ўтварэння трыванняў. Ступеннае ўтварэнне трывання. Трыванне

дзеясловаў руху. Спосабы дзеяслоўнага дзеяння.

1 2, 3, 2*, 4*,

7*, 10*

1. Прэдыкатыўныя катэгорыі дзеяслова (лад, час, асоба).

2. Катэгорыя ладу дзеяслова. Абвесны лад, яго значэнне. Загадны лад, яго значэнне і

ўтварэнне. Умоўны лад, яго значэнне і ўтварэнне.

3. Катэгорыя часу дзеяслова. Абсалютны і адносны час.

4. Формы часу, іх утварэнне. Цяперашні час, яго значэнне. Прошлы час, яго

значэнне. Будучы час, яго формы і значэнні.

1 2, 3, 2*, 7*,

8*, 9*, 10*



выкананых


заданняў.

1. Катэгорыя асобы дзеяслова. Формы асобы, іх значэнне і ўжыванне. Ужыванне

асабовых формаў з абагульнена-асабовым і няпэўна-асабовым значэннямі.

2. Безасабовыя дзеясловы, іх семантычныя і граматычныя асаблівасці. Уласна

безасабовыя дзеясловы і асабовыя дзеясловы са значэннем безасабовых.

3. Спражэнне дзеясловаў. Дзеясловы першага і другога спражэння і іх асабовыя

канчаткі. Рознаспрагальныя дзеясловы. Рэшткі нетэматычнага спражэння

(дзеясловы есці, даць). Спосабы вызначэння спражэння дзеясловаў.

4. Словаўтварэнне дзеясловаў. Марфалагічны спосаб утварэння дзеясловаў.

5. Марфалагічны аналіз інфінітыва і асабовых формаў дзеяслова.

1 2, 3, 2*, 7*,

8*, 9*, 10*



11.7. Дзеепрыметнік 1

1. Дзеепрыметнік як форма дзеяслова.

2. Дзеяслоўныя прыметы дзеепрыметніка. Адзнакі прыметніка.

3. Поўная і кароткая формы дзеепрыметніка. Сінтаксічная роля дзеепрыметніка.

4. Дзеепрыметнікі незалежнага і залежнага стану, іх утварэнне.

1 2, 3, 2*, 4*,

7*, 10*


ПУ

65

11.8. Дзеепрыслоўе 1 1

1. Дзеепрыслоўе як форма дзеяслова.

2. Дзеяслоўныя прыметы дзеепрыслоўя. Адзнакі прыслоўя.

3. Сінтаксічная роля дзеепрыслоўя.

4. Адноснае абазначэнне часу дзеепрыслоўямі. Дзеепрыслоўі незакончанага і

закончанага трывання, іх утварэнне.

1 2, 3, 2*, 4*,

7*, 10*

1. Асаблівасці ўжывання дзеепрыметнікаў у сучаснай беларускай літаратурнай

мове. Моўныя сродкі для замены неўласцівых беларускай мове дзеепрыметнікаў

пры перакладзе.

2. Пераход дзеепрыметнікаў у прыметнікі (ад’ектывацыя).

3. Марфалагічны аналіз дзеепрыметніка.

4. Асаблівасці ўжывання дзеепрыслоўяў. Выпадкі пераходу дзеепрыслоўяў у

прыслоўі (адвербіялізацыя).


1 2, 3, 2*, 7*,

8*, 9*, 10*



выкананых


заданняў.

11.9. Прыслоўе 1

1. Прыслоўе як часціна мовы.


3. Разрады прыслоўяў паводле значэння: азначальныя (якасныя, спосабу дзеяння,

колькасныя (меры і ступені) і акалічнасныя (месца, часу, прычыны, мэты).

4. Ступені параўнання якасных прыслоўяў.

5. Утварэнне прыслоўяў ад розных часцін мовы (назоўнікаў, прыметнікаў,

лічэбнікаў, займеннікаў, дзеясловаў). Словаўтварэнне прыслоўяў. Пераход слоў

іншых часцін мовы ў прыслоўі (адвербіялізацыя).

6. Марфалагічны аналіз прыслоўя.

1 2, 3, 2*, 4*,

7*, 10*

11.10. Безасабова-прэдыкатыўныя словы (словы катэгорыі стану) 1

1. Пытанне аб безасабова-прэдыкатыўных словах у лінгвістычнай літаратуры.


3. Лексіка-семантычныя групы безасабова-прэдыкатыўных слоў.

4. Групы безасабова-прэдыкатыўных слоў па суадноснасці з іншымі часцінамі

мовы.

5. Уласна безасабова-прэдыкатыўныя словы.

6. Ступені параўнання і формы ацэнкі безасабова-прэдыкатыўных слоў, суадносных

з якаснымі прыслоўямі.

7. Марфалагічны аналіз безасабова-прэдыкатыўных слоў.

1 2, 3, 2*, 4*,

7*, 10*


ПУ

66

11.11. Службовыя часціны мовы (Прыназоўнік. Злучнік. Часціца) 5

1. Прыназоўнік як службовая часціна мовы, яго функцыі.

2. Разрады прыназоўнікаў паводле паходжання: невытворныя і вытворныя

(адыменныя, адпрыслоўныя, аддзеяслоўныя), іх адрозненне ад іншых часцін мовы.

3. Разрады прыназоўнікаў паводле структуры: простыя, складаныя і састаўныя.

4. Марфалагічны аналіз прыназоўнікаў.

1 2, 3, 2*, 7*,

8*, 9*, 10*




апытванне.

1. Злучнік як службовая часціна мовы.

2. Разрады злучнікаў паводле паходжання, паводле структуры, паводле спосабу

ўжывання і функцыянальнага значэння.

3. Злучальныя злучнікі і іх групы.

4. Далучальныя і паясняльныя злучнікі.

5. Падпарадкавальныя злучнікі і іх групы.

6. Адрозненне злучнікаў ад злучальных слоў.

7. Марфалагічны аналіз злучнікаў.

1 2, 3, 2*, 7*,

8*, 9*, 10*



выкананых


заданняў.

1. Часціца як службовая часціна мовы.

2. Разрады часціц паводле паходжання, структуры і функцыі.

3. Часціцы, якія выражаюць розныя сэнсавыя адценні.

4. Мадальныя часціцы.

5. Формаўтваральныя і словаўтваральныя часціцы.

6. Марфалагічны аналіз часціц.

1 2, 3, 2*, 7*,

8*, 9*, 10*


апытванне.

11.12. Мадальныя словы

1. Агульнае паняцце аб мадальнасці.

2. Мадальныя словы як асобая часціна мовы. Семантыка, структура і сінтаксічныя

асаблівасці мадальных слоў.

3. Разрады мадальных слоў паводле значэння. Суадноснасць мадальных слоў са

словамі іншых часцін мовы.

4. Марфалагічны аналіз мадальных слоў.

1 2, 3, 2*, 7*,

8*, 9*, 10*


апытванне.

11.13. Выклічнік. Гукапераймальныя словы.

1. Выклічнік як асобая часціна мовы.

2. Разрады выклічнікаў паводле значэння і паводле паходжання.

3. Гукапераймальныя словы. Лексічная, марфалагічная і сінтаксічная

характарыстыка гукаперайманняў.

5. Адрозненне гукапераймальных слоў ад выклічнікаў.

1 2, 3, 2*, 7*,

8*, 9*, 10*



выкананых


заданняў.



ПУ

67


(3 КУРС)

10 16

12. Сінтаксіс 22 28

12.1. Сінтаксіс як раздзел граматыкі 2

1. Сінтаксіс як раздзел граматыкі, яго змест і задачы.


3. Сінтаксічныя адзінкі: сінтаксема, словазлучэнне, просты сказ, складаны сказ,

складанае сінтаксічнае цэлае, тэкст.

4. Паняцце сінтаксічнай сувязі, сінтаксічных адносін, сінтаксічнага значэння.

5. Сродкі выражэння сінтаксічнай сувязі.

2 2, 3, 1*, 3*,

5*, 10*, 11*

12.2. Словазлучэнне 2

1. Словазлучэнне як сінтаксічная адзінка.

2. Адрозненне словазлучэння ад слова і сказа.

3. Свабодныя і несвабодныя словазлучэнні. Разнавіднасці сінтаксічна непадзельных

словазлучэнняў.

4. Класіфікацыя словазлучэнняў паводле галоўнага слова; паводле сэнсавых

адносін кампанентаў; паводле структуры.

5. Структурная схема словазлучэння.

6. Віды падпарадкавальнай сувязі слоў: дапасаванне, кіраванне, прымыканне.

7. Сродкі выражэння сувязі. Асаблівасці беларускага кіравання.

8. Сінтаксічны аналіз словазлучэння.

2

2, 3, 1*, 3*,

5*, 10*, 11*

12.3. Просты сказ 2

1. Сказ як сінтаксічная адзінка.

2. Асноўныя прыметы сказа. Адрозненне сказа ад словазлучэння і слова.

3. Віды сінтаксічнай сувязі кампанентаў сказа: прэдыкатыўная сувязь

(каардынацыя, суразмяшчэнне, прыцягненне), паўпрэдыкатыўная сувязь,

далучальная сувязь, злучальная сувязь, падпарадкавальная сувязь.

4. Класіфікацыя простага сказа.

5. Тыпы сказаў паводле адносін да рэчаіснасці; паводле мэты выказвання, іх

граматычнае афармленне, асаблівасці інтанацыі; паводле эмацыйнай афарбоўкі.

6. Тыпы сказаў паводле колькасці саставаў; паводле наяўнасці даданых членаў

сказа; паводле наяўнасці/адсутнасці структурна неабходных членаў сказа; паводле

наяўнасці/адсутнасці элементаў ускладнення; паводле структурнай арганізацыі.

7. Структурная схема сказа.

2 1, 2, 3, 1*,

3*, 5*, 8*,

10*, 11*



выкананых


заданняў. РЕПОЗИТОРИЙ БГ

ПУ

68

12.4. Структура двухсастаўнага сказа 4

12.4.1. 1. Граматычная аснова (прэдыкатыўнае ядро) простага сказа.

2. Галоўныя і даданыя члены сказа. Марфалагізаваныя і немарфалагізаваныя члены

сказа. Дэтэрмінанты.

3. Дзейнік, яго значэнні.

4. Тыпы дзейніка (намінатыўны, інфінітыўны; просты, складаны, састаўны).

5. Спосабы выражэння дзейніка.

6. Сінтаксічна непадзельныя словазлучэнні ў ролі дзейніка.

7. Выказнік, яго значэнні.

8. Тыпы выказніка (просты, састаўны, складаны).

9. Просты дзеяслоўны выказнік, яго выражэнне.

10. Састаўныя іменны і дзеяслоўны выказнікі. Выражэнне выказальнага слова.

Звязкі, іх тыпы ў іменным і дзеяслоўным выказніках.

11. Складаны выказнік.

12. Каардынацыя дзейніка і выказніка ў простым сказе.

2 1, 2, 3, 1*,

3*, 5*, 8*,

10*, 11*



12.4.2. 1. Даданыя члены сказа.

2. Дапаўненне. Прыдзеяслоўнае (прамое і ўскоснае), прыйменнае, прыадвербіяльнае

дапаўненні, іх выражэнне.

3. Азначэнне. Дапасаванае азначэнне, яго выражэнне. Недапасаванае азначэнне, яго

выражэнне рознымі часцінамі мовы. Сінтаксічна непадзельныя словазлучэнні ў ролі


4. Прыдатак як разнавіднасць дапасаванага азначэння. Значэнні прыдаткаў.

Адзіночны і развіты (разгорнуты) прыдатак. Размежаванне прыдатка і адзіночнага

паяснёнага назоўніка.

5. Акалічнасці. Віды акалічнасцей (месца, часу, прычыны і інш.), спосабы іх

выражэння. Сінтаксічна непадзельныя словазлучэнні ў ролі акалічнасцей.

6. Размежаванне даданых членаў сказа, выражаных назоўнікамі ўскосных склонаў і

інфінітывам. Сінкрэтызм у сістэме даданых членаў сказа.

7. Дэтэрмінаваныя члены сказа (акалічнасці, дапаўненні).

8. Парадак слоў у сказе. Месца галоўных і даданых членаў у сказе. Інверсія і яе

стылістычная роля.

9. Разбор па членах сказа.

2 1, 2, 3, 1*,

3*, 5*, 8*,

10*, 11*




апытванне.

Усяго гадзін у 5 семестры: 10 г. 4 6 Экзамен


ПУ

69

12.5. Аднасастаўныя сказы 2 2

1. Структура аднасастаўных сказаў.

2. Галоўны член у аднасастаўных сказах. Праблема класіфікацыі аднасастаўных

сказаў.

3. Аднасастаўныя сказы дзеяслоўнага тыпу (выказнікавыя): пэўна-асабовыя,

няпэўна-асабовыя і абагульнена-асабовыя сказы; безасабовыя і інфінітыўныя сказы.

2 2, 3, 1*, 3*,

5*, 10*, 11*

1. Аднасастаўныя сказы іменнага тыпу (дзейнікавыя).

2. Намінатыўныя сказы.

3. Лінгвістычны статус вакатыўных сказаў, назоўнага тэмы (назоўнага ўяўлення),

генітыўных сказаў. Адрозненне гэтых канструкцый ад намінатыўных сказаў і

зваротка.

2 1, 2, 3, 1*,

3*, 5*, 8*,

10*, 11*



заданняў.

12.6. Няпоўныя сказы 2

1. Тыпы няпоўных сказаў (кантэкстуальныя і сітуацыйныя сказы).

2. Эліптычныя сказы.

3. Адрозненне няпоўных сказаў ад намінатыўных і няпэўна-асабовых.

2 2, 3, 1*, 3*,

5*, 10*, 11*

12.7. Словы-сказы (нячленныя, непадзельныя, нерасчлянёныя сказы) 1

1. Словы-сказы (нячленныя, непадзельныя, нерасчлянёныя сказы), іх разнавіднасці

паводле значэння і функцыі, марфалагічнага выражэння.

1 1, 2, 3, 1*,

3*, 5*, 8*,

10*, 11*


апытванне.

12.8. Камунікатыўная арганізацыя сказа 1

1. Камунікатыўная арганізацыя сказа.

2. Сінтаксічнае і актуальнае чляненне сказа.

3. Тэма і рэма.

1 1, 2, 3, 1*,

3*, 5*, 8*,

10*, 11*


апытванне.

12.9. Парцэляцыя 1

1. Парцэляцыя як сінтаксічная з’ява.

2. Стылістычная роля парцэляцыі.

1 1, 2, 3, 1*,

3*, 5*, 8*,

10*, 11*


апытванне.

12.10. Ускладнены просты сказ 2 5

12.10.1. 1. Ускладнены просты сказ. Агульная характарыстыка.

2. Ускладненне простага сказа як спосаб пашырэння яго структуры.

1 2, 3, 1*, 3*,

5*, 10*, 11*


ПУ

70

12.10.2. 1. Сказы з параўнальнымі канструкцыямі.

2. Спосабы выражэння параўнання.

3. Параўнальныя звароты, іх дзве сэнсавыя разнавіднасці: вобразныя параўнальныя

звароты і параўнальна-раўналежныя звароты.

4. Адрозненне параўнальных зваротаў ад даданых параўнальных частак


5. Сінтаксічная роля параўнальных зваротаў. Стылістычная роля параўнанняў.

1 2, 3, 1*, 3*,

5*, 10*, 11*

12.10.3 1. Сказы з аднароднымі членамі.

2. Паняцце аднароднасці і неаднароднасці членаў сказа.

3. Сувязь аднародных членаў пры дапамозе злучнікаў (спалучальных, супраціўных,

размеркавальных) і без злучнікаў.

4. Аднародныя і неаднародныя азначэнні, іх адрозненне.

5. Абагульняльныя словы пры аднародных членах сказа.

6. Знакі прыпынку пры аднародных членах сказа.

1 1, 2, 3, 1*,

3*, 5*, 8*,

10*, 11*



заданняў.

12.10.4 1. Сказы з адасобленымі членамі.

2. Паняцце адасаблення.

3. Умовы адасаблення.

4. Паўпрэдыкатыўныя і ўдакладняльна-паясняльныя адасобленыя члены сказа.

5. Адасобленыя азначэнні (дапасаваныя і недапасаваныя), прыдаткі, акалічнасці.

6. Адасобленыя ўдакладняльна-паясняльныя члены сказа (удакладняльныя,

паясняльныя, абмежавальна-вылучальныя, далучальныя).

1 1, 2, 3, 1*,

3*, 5*, 8*,

10*, 11*



заданняў.

12.10.5. 1. Пабочныя канструкцыі (словы, словазлучэнні, сказы).

2. Значэнне і функцыя пабочных канструкцый.

1 1, 1*, 3*, 5*,

8*, 10*, 11*

Праверка


12.10.6. 1. Устаўныя канструкцыі, іх функцыі ў сказе.

2. Тыпы ўстаўных канструкцый (адзінкі неканструкцыйнага і канструкцыйнага

тыпу; устаўныя словы, спалучэнні, сказы).

3. Падабенства і адрозненне пабочных і ўстаўных канструкцый.

4. Знакі прыпынку пры пабочных і ўстаўных канструкцыях.

1 1, 2, 3, 1*,

3*, 5*, 8*,

10*, 11*



заданняў.

12.10.7. 1. Зваротак. Спосабы выражэння зваротка.

2. Неразвітыя і развітыя звароткі; адзіночныя, паўторныя і групавыя звароткі.

3. Функцыі звароткаў у мове.

4. Адрозненне зваротка ад вакатыўнага сказа.

5. Сінтаксічны аналіз простага сказа.

1 1, 2, 3, 1*,

3*, 5*, 8*,

10*, 11*


апытванне.



ПУ

71


(4 КУРС)

10 2

12.11. Складаны сказ 12 8

12.11.1 1. Сінтаксіс як раздзел граматыкі, яго змест і задачы.


3. Сінтаксічныя адзінкі: сінтаксема, словазлучэнне, просты сказ, складаны сказ,

складанае сінтаксічнае цэлае, тэкст.

4. Паняцце сінтаксічнай сувязі, сінтаксічных адносін, сінтаксічнага значэння.

5. Сродкі выражэння сінтаксічнай сувязі.

2 2, 3, 1*, 3*,

5*, 10*, 11*

12.11.2. 1. Складаназлучаны сказ. Агульная характарыстыка складаназлучанага сказа.

2. Складаназлучаныя сказы адкрытай і закрытай структуры.

3. Сувязь частак у складаназлучаным сказе.

4. Складаназлучаныя сказы са спалучальнымі, супраціўнымі, размеркавальнымі

злучнікамі.

2 2, 3, 1*, 3*,

5*, 10*, 11*

1. Выражэнне розных сэнсавых адносін паміж часткамі складаназлучанага сказа.

2. Аднатыпныя і разнатыпныя часткі ў складаназлучаным сказе.

3. Складаназлучаныя сказы з далучальнай сувяззю. Сродкі далучальнай сувязі.

2 2, 3, 1*, 3*,

5*, 10*, 11*

12.11.3. 1. Складаназалежны сказ. Агульная характарыстыка складаназалежнага сказа.

2. Галоўная і даданая часткі.

3. Сродкі сувязі даданай часткі з галоўнай. Роля ўказальных слоў у галоўнай частцы.

Размежаванне злучнікаў і злучальных слоў.

4. Прынцыпы класіфікацыі складаназалежных сказаў у сінтаксічнай навуцы.

2 2, 3, 1*, 3*,

5*, 10*, 11*

1. Складаназалежныя сказы з даданымі дзейнікавымі, выказнікавымі,

дапаўняльнымі, азначальнымі, акалічнаснымі (месца, часу, умовы, прычыны, мэты,

уступкі (уступальнымі), спосабу дзеяння, меры і ступені, параўнальнымі), даданымі

выніку, супастаўляльнымі, даданымі далучальнымі часткамі.

2 1, 2, 3, 1*,

3*, 5*, 8*,

10*, 11*




апытванне.

12.11.4. 1. Складаназалежныя сказы з некалькімі даданымі часткамі.

2. Сузалежнае і паслядоўнае падпарадкаванне даданых частак. Разнавіднасці

сузалежнага падпарадкавання (аднароднае і неаднароднае падпарадкаванне частак).

3. Змешанае падпарадкаванне.

4. Сродкі сувязі частак і знакі прыпынку ў складаназалежных сказах з некалькімі

даданымі часткамі.

2 2, 3, 1*, 3*,

5*, 10*, 11*

Усяго гадзін у 8 семестры: 12 г. 10 2


ПУ

72


(5 КУРС)

2 12

12.11.5. 1. Бяззлучнікавы складаны сказ. Агульная характарыстыка бяззлучнікавага

складанага сказа.

2. Сродкі сувязі частак бяззлучнікавых сказаў.

2 2, 3, 1*, 3*,

5*, 10*, 11*

1. Бяззлучнікавыя сказы з аднатыпнымі і разнатыпнымі часткамі, сэнсавыя адносіны

ў гэтых сказах.

2. Знакі прыпынку паміж часткамі бяззлучнікавых сказаў.

2 1, 2, 3, 1*,

3*, 5*, 8*,

10*, 11*


апытванне.

12.11.6. 1. Складаны сказ з рознымі відамі сувязі.

2. Вылучэнне структурных частак паводле актуальнага члянення сказа.

3. Сродкі сувязі частак у сказах гэтага тыпу.

4. Разнавіднасці складаных сказаў з рознымі відамі сувязі.

5. Знакі прыпынку ў складаных сказах з рознымі відамі сувязі.

2 1, 2, 3, 1*,

3*, 5*, 8*,

10*, 11*

Ушчыльненае



заданняў.

1. Сінтаксічны аналіз складанага сказа. 2 1, 3*, 8*,

10*, 11*

Праверка заданняў.

Усяго гадзін у 9 семестры: 8 г. 2 6 -

12.12. Асноўныя адзінкі і формы арганізацыі звязнай мовы 2

1. Тэкст і складаныя формы звязнай мовы.

2. Перыяд, яго структура, сродкі сувязі частак.

3. Знакі прыпынку ў перыядзе.

4. Складанае сінтаксічнае цэлае (звышфразавае адзінства) як адна з формаў звязнай

мовы.

5. Паслядоўная, паралельная і змешаная сувязь сказаў у складаным сінтаксічным

цэлым.

6. Сродкі сувязі (аб’яднання) сказаў у звышфразавых адзінствах.

7. Абзац як сродак структурнай і сэнсавай арганізацыі тэксту.

8. Функцыі абзаца (сэнсавая, эмацыйная, кампазіцыйная, выдзяляльная).

9. Складанае сінтаксічнае цэлае і абзац.

10. Стылістычная роля складаных формаў звязнай мовы (перыяда, складанага

сінтаксічнага цэлага, абзаца).

11. Аналіз складаных формаў звязнай мовы.

2

1, 2, 3, 1*,

3*, 5*, 8*,

10*, 11*




апытванне.


ПУ

73

12.13. Чужая мова. Цытаты 2

1. Паняцце чужой мовы.

2. Асноўныя спосабы перадачы чужой мовы: простая (прамая), няўласна-простая і

ўскосная мова.

3. Сказ з простай мовай як двухчленная канструкцыя.

4. Структура аўтарскага сказа і чужой мовы, сродкі сувязі гэтых частак.

5. Структурныя разнавіднасці простай мовы: маналог, дыялог, палілог; уключаная

простая мова і інш.

6. Правілы замены простай мовы ўскоснаю.

7. Няўласна-простая мова як адначленная канструкцыя, яе сінтаксічная і


8. Цытаты.

9. Аналіз тэксту з чужой мовай.

2 1, 2, 3, 1*,

3*, 5*, 8*,

10*, 11*

Ушчыльненае



заданняў.

13. Пунктуацыя 2

1. Пунктуацыя як сістэма знакаў прыпынку.

2. Роля пунктуацыі ў афармленні пісьмовай мовы.

3. З гісторыі пунктуацыі.

4. Асновы пунктуацыі (сэнсавая, граматычная, інтанацыйная).

5. Віды знакаў прыпынку (раздзяляльныя, выдзяляльныя).

6. Спалучэнне знакаў прыпынку (коска і працяжнік, дужкі і коска, пытальнік і

клічнік і інш.).

7. Нарматыўныя знакі прыпынку.

8. Варыянтныя і факультатыўныя знакі прыпынку.

9. Аўтарскія знакі прыпынку.

10. Стылістычная роля знакаў прыпынку.

11. Асноўныя правілы пастаноўкі знакаў прыпынку.

12. Пунктуацыйны аналіз.

2

1, 2, 3, 1*,

3*, 5*, 8*,

10*, 11*


практыкаванняў,

працы з мастацкімі

тэкстамі.

Усяго гадзін у 10 семестры: 6 г. 6 Экзамен

Усяго: 44 56


ПУ

74

ІНФАРМАЦЫЙНА-МЕТАДЫЧНАЯ ЧАСТКА

ЛІТАРАТУРА

Асноўная літаратура

1. Сінтаксіс сучаснай беларускай літаратурнай мовы [Электронны

рэсурс] : практыкум : вучэб. дапам. / І. Л. Бурак [і інш.] ; навук. рэд.

І. Л. Бурак // Репозиторий БГПУ. – Рэжым доступу:

https://elib.bspu.by/bitstream/doc/4320/1/Сборникмарт2015Репозитарий.pdf. –

Дата доступу: 28.05.2019.

2. Сучасная беларуская літаратурная мова [Электронны рэсурс] : вучэб.

дапам. / Д. В. Дзятко [і інш.] ; пад рэд. Д. В. Дзятко // Репозиторий БГПУ. –

Рэжым доступу: http://elib.bspu.by/handle/doc/27507. – Дата доступу: 28.05.2019.

3. Сучасная беларуская літаратурная мова [Электронны рэсурс] :

вучэб.-метад. комплекс / склад. С. С. Мароз [і інш.] // Репозиторий БГПУ. –

Рэжым доступу: https://elib.bspu.by/handle/doc/25631. – Дата доступу:

28.05.2019.

Дадатковая літаратура (*)

1. Кароткая граматыка беларускай мовы : у 2 ч. / навук. рэд.

А. А. Лукашанец. – Мінск : Беларус. навука, 2009. – Ч. 2 : Сінтаксіс. – 240 с.

2. Кароткая граматыка беларускай мовы : у 2 ч. / навук. рэд.

А. А. Лукашанец. – Мінск : Беларус. навука, 2007. – Ч. 1 : Фаналогія.

Марфаналогія. Марфалогія. – 351 с.

3. Маршэўская, В. В. Сучасная беларуская мова: сінтаксіс : дапам. /

В. В. Маршэўская. – Гродна : Гродзен. дзярж. ун-т, 2008. – 257 с.

4. Плотнікаў, Б. А. Беларуская мова. Лінгвістычны кампендыум /

Б. А. Плотнікаў, Л. А. Антанюк. – Мінск : Інтэрпрэссэрвіс : Кн. дом, 2003. –

672 с.

5. Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі. – Мінск : Нац. цэнтр

прававой інфарм. Рэсп. Беларусь, 2008. – 144 с.

6. Сучасная беларуская літаратурная мова. Лексікалогія. Фанетыка.

Арфаграфія : вучэб. дапам. / М. Ц. Кавалёва [і нш.]. – 3-е выд. – Мінск : Выш.

шк., 1993. – 206 с.

7. Сучасная беларуская літаратурная мова. Марфалогія : вучэб. дапам. /

Н. В. Гаўрош [і нш.] ; пад рэд. М. С. Яўневіча. – Мінск : Выд. У. М. Скакун,

1997. – 288 с.

8. Сучасная беларуская літаратурная мова : практ. заняткі : вучэб.

дапам. / Н. В. Гаўрош [і інш.]. – 3-е выд., дапрац. і дап. – Мінск : Выш. шк.,

1995. – 287 с.

9. Сучасная беларуская літаратурная мова: тэсты для тэматычнага

кантролю : вучэб. дапам. / аўт.-склад. А. І. Калечыц [і інш.] ; пад рэд.

П. А. Міхайлава. – Мінск : Адукацыя і выхаванне, 2006. – 280 с.


ПУ

https://elib.bspu.by/bitstream/doc/4320/1/Сборникмарт2015Репозитарий.pdf

75

10. Энцыклапедыя для школьнікаў і студэнтаў : у 12 т. / рэдкал.:

У. У. Андрыевіч (гал. рэд.) [і інш.]. – Мінск : Беларус. Энцыкл., 2017. – Т. 7 :

Беларуская мова. – 495 с.

11. Яўневіч, М. С. Сінтаксіс сучаснай беларускай мовы : падруч. для

студэнтаў / М. С. Яўневіч, П. У. Сцяцко. – Мінск : Аверсэв, 2006. – 286 с.


ПУ

76

Метадычныя рэкамендацыі па арганізацыі і выкананні

самастойнай работы па вучэбнай дысцыпліне

“Сучасная беларуская літаратурная мова”

Адной з галоўных задач, якія стаяць перад вышэйшай школай, з’яўляецца

павышэнне якасці падрыхтоўкі будучых спецыялістаў. Будучы выпускнік

павінен не толькі атрымліваць веды па прадметах, якія прадугледжаны

вучэбнымі праграмамі, авалодаць уменнямі і навыкамі выкарыстання гэтых

ведаў, метадамі даследчай работы, але і ўмець самастойна набыць новыя

навуковыя звесткі.

Сістэматычна арганізаваная самастойная работа студэнтаў з’яўляецца

асноўным сродкам падрыхтоўкі да самастойнай дзейнасці, а змест, метады і

формы выступаюць у ролі фактараў, якія ўплываюць на даную падрыхтоўку.

Арганізацыя самастойнай работы студэнтаў дзённага аддзялення

накіравана на вырашэнне наступных задач:

– паўтарэнне, замацаванне і абагульненне раней атрыманых ведаў;

– удасканаленне прадметных навыкаў, фарміраванне даследчых уменняў і

навыкаў;

– актывізацыя вучэбнай і навукова-даследчыцкай дзейнасці студэнтаў;

– фарміраванне гатоўнасці студэнтаў да самаадукацыі.

Крыніцай інфармацыі пры выкананні студэнтамі самастойнай работы

могуць выступаць: канспект; друкаваныя матэрыялы; падручнікі і слоўнікі;

матэрыялы на электронных носьбітах.

План самастойнай работы прадугледжвае: форму работы, змест (аб’ём)

работы, тэрмін выканання, віды кантролю.

У залежнасці ад месца і часу правядзення самастойнай працы, характару

кіраўніцтва ёю з боку выкладчыка і спосабу кантролю за яе вынікамі

падзяляецца на наступныя віды:

– самастойную працу падчас асноўных аўдыторных заняткаў (лекцый,

семінараў);

– самастойную працу пад кантролем выкладчыка ў форме планавых

кансультацый, творчых кантактаў, залікаў і экзаменаў;

– пазааўдыторную самастойную працу пры выкананні студэнтамі

дамашніх заданняў навучальнага і творчага характару.

Самастойнасць пералічаных вышэй відаў прац досыць умоўная, і ў

рэальным адукацыйным працэсе гэтыя віды перасякаюцца адзін з адным.

Самастойная праца студэнтаў дзённай формы атрымання адукацыі

дастаткова разнастайная, яна можа прадугледжваць:

– выкананне самастойных прац;

– выкананне кантрольных прац, складанне схем, табліц;

– працу з даведачнай, метадычнай і навуковай літаратурай па

мовазнаўстве;

– абарону выкананых прац;


ПУ

77

– падрыхтоўку да дыскусій, канферэнцый;

– падрыхтоўку да тэсціравання і інш.

Асноўныя віды заданняў для самастойнай працы:

– вывучэнне навуковых і вучэбных тэкстаў (падручнікі, першакрыніцы,

дадатковая літаратура);

– складанне плану тэксту;

– графічнае адлюстраванне структуры тэксту;

– канспектаванне тэксту;

– выпіскі з тэксту;

– праца са слоўнікамі, даведнікамі; азнаямленне з нарматыўнымі

дакументамі;

– вучэбна-даследчыцкая дзейнасць;

– выкарыстанне аўдыя- і відэазапісаў.

Для замацавання і сістэматызацыі ведаў, набытых студэнтамі самастойна,

выкарыстоўваюцца наступныя віды дзейнасці:

– праца з канспектам лекцыі (апрацоўка тэксту), паўторная работа над

вучэбным матэрыялам (з падручнікаў, першакрыніц, дадатковай літаратуры і

інш.);

– складанне планаў і тэзісаў адказаў;

– складанне табліц для сістэматызацыі навучальнага матэрыялу;

– вывучэнне нарматыўных матэрыялаў;

– адказы на кантрольныя пытанні;

– падрыхтоўка паведамленняў да выступлення на семінары, канферэнцыі;

– падрыхтоўка рэфератаў, дакладаў;

– складанне бібліяграфіі і інш.;

Для фарміравання ўменняў выкарыстоўваюцца наступныя віды дзейнасці:

– выкананне практыкаванняў па ўзоры;

– рашэнне варыянтных заданняў і практыкаванняў;

– выкананне схем, табліц і пад.;

– рэфлексіўны аналіз прафесійных уменняў з выкарыстаннем аўдыя- і

відэатэхнікі і інш.

Віды заданняў для самастойнай працы, іх змест і характар могуць мець

варыятыўны і дыферэнцыяваны характар, улічваць спецыфіку матэрыялу, які

выносіцца на самастойнае вывучэнне.

Сярод канкрэтных відаў самастойнай работы рэкамендуецца

выкарыстоўваць наступныя:

а) самастойная работа па ўзоры (перанос вядомага спосабу ў аналагічную

сітуацыю). Пазнаваўчая дзейнасць студэнтаў пры выкананні гэтых заданняў

выяўляецца ў асэнсаванні, запамінанні і ўзнаўленні вучэбнага матэрыялу і

прымяненні яго па ўзоры. Яе асноўная мэта – замацаванне ведаў, фарміраванне

ўменняў і навыкаў.


ПУ

78

б) рэканструктыўна-варыятыўная самастойная работа (перанос вядомага

спосабу з некаторай мадыфікацыяй у незнаёмую сітуацыю). На гэтым узроўні

студэнт прымяняе вядомы спосаб, адаптуючы яго да новай сітуацыі.

в) эўрыстычная самастойная работа (перанос вядомых спосабаў у

нестандартную сітуацыю). Пры гэтым студэнт самастойна выбірае, якія рысы

ён можа вылучыць, у якой паслядоўнасці іх падаць і на якія акцэнтаваць

асаблівую ўвагу. Дзякуючы гэтаму, самастойная работа набывае даследчы

характар.

Для правядзення кантролю самастойнай працы студэнтаў

выкарыстоўваюцца:

– праверка індывідуальных заданняў;

– семінарскія заняткі;

– калёквіумы;

– канферэнцыі;

– залікі па тэмах / раздзелах;

– тэсціраванне;

– кантрольныя работы;

– вусны і пісьмовы экзамены.

Для кантролю эфектыўнасці арганізацыі самастойнай працы студэнтаў

можна праводзіць анкетаванне, падчас якога выяўляецца карыснасць тых ці

іншых відаў і арганізацыйных формаў самастойных прац, правільнасць і

своечасовасць іх уключэння ў навучальны працэс, дастатковасць метадычнага

забеспячэння, адпаведнасць запланаванага часу на іх выкананне і г. д.

Крытэрыямі адзнакі вынікаў самастойнай працы студэнта могуць

з’яўляцца:

– узровень засваення студэнтам вучэбнага матэрыялу;

– уменне студэнта выкарыстоўваць тэарэтычныя веды пры выкананні

практычных задач;

– абгрунтаванасць і выразнасць выкладу адказу;

– афармленне матэрыялу ў адпаведнасці з патрабаваннямі стандартаў;

– сфарміраваныя ўменні і навыкі ў адпаведнасці з мэтамі і задачамі

вывучэння дысцыпліны.

Самастойная работа студэнтаў можа быць паспяховай толькі ў выпадку яе

правільнай арганізацыі, неабходнага метадычнага суправаджэння, дзейснага

кантролю, абавязковай сістэматызацыі, а пры неабходнасці і карэкціроўкі

ведаў, атрыманых студэнтамі самастойна.

Важным змястоўным элементам самастойнай работы з’яўляецца работа

студэнтаў над памылкамі, дапушчанымі пры выкананні запланаванай работы.

Выкладчык толькі падкрэслівае словы і выразы, у якіх назіраецца памылковае

напісанне ці ўжыванне, даючы студэнту магчымасць разабрацца з імі

самастойна, г. з. зрабіць гэтыя недахопы аб’ектамі свядомай мэтанакіраванай

работы.


ПУ

79

ПРЫКЛАДНЫ ПЕРАЛІК ЗАДАННЯЎ КІРУЕМАЙ САМАСТОЙНАЙ

РАБОТЫ ПА ВУЧЭБНАЙ ДЫСЦЫПЛІНЕ

“СУЧАСНАЯ БЕЛАРУСКАЯ ЛІТАРАТУРНАЯ МОВА”

І КУРС (1–2 семестры)

Тэма 1.3. Вядомыя беларускія мовазнаўцы, іх навуковая спадчына

(І. І. Насовіч, Я. Ф. Карскі, Б. А. Тарашкевіч, М. В. Бірыла, Ф. М. Янкоўскі і інш.).

Заданне

І узровень

Заканспектаваць з кнігі “Беларуская мова: энцыклапедыя” (Мінск, 1994) адзін

энцыклапедычны артыкул пра вядомага беларускага даследчыка і яго навуковую

спадчыну (І. І. Насовіч, Я. Ф. Карскі, Б. А. Тарашкевіч, М. В. Бірыла, Ф. М. Янкоўскі

і інш.).

ІІ узровень

Падрыхтаваць даклад пра вядомага беларускага даследчыка і яго навуковую

спадчыну (І. І. Насовіч, Я. Ф. Карскі, Б. А. Тарашкевіч, М. В. Бірыла, Ф. М. Янкоўскі і

інш.).

ІІІ узровень

Падрыхтаваць прэзентацыю “Вядомыя беларускія мовазнаўцы і іх навуковая

спадчына” (І. І. Насовіч, Я. Ф. Карскі, Б. А. Тарашкевіч, М. В. Бірыла, Ф. М. Янкоўскі

і інш.).

Тэма 2.7. Стылістычнае выкарыстанне сінонімаў, амонімаў, паронімаў,

антонімаў.

Заданне

І узровень

Выканаць пісьмова практыкаванні № 172, № 184 // “Сучасная беларуская мова :

практ. заняткі” / Л. І. Бурак, В. П. Красней, У. М. Лазоўскі (Мінск, 1989).


Са слоўнікаў беларускай мовы (“Слоўнік амонімаў беларускай мовы” /

В. Д. Старычонак (Мінск, 1991), “Слоўнік паронімаў беларускай мовы” /

С. М. Грабчыкаў (Мінск, 1994), “Слоўнік сінонімаў і блізказначных слоў” /

М. К. Клышка (Мінск, 2005), “Слоўнік антонімаў беларускай мовы” / У. М. Лазоўскі

(Мінск, 1994) і інш.) выпісаць слоўнікавыя артыкулы трох сінонімаў, амонімаў,

паронімаў, антонімаў, аб’яднаных адной тэмай. Вызначыць, з якой стылістычнай

мэтай выкарыстаны гэтыя лексічныя адзінкі ў аўтарскіх тэкстах, прыведезеных у

слоўнікавых артыкулах у якасці прыкладаў.


З публіцыстычных і мастацкіх тэкстаў выпісаць па тры прыклады выкарыстання

аўтарамі са стылістычнымі мэтамі эўфемізмаў, антытэзы, аксюмарана і каламбураў.


ПУ

80

Тэма 3.2. Парэміялогія.

Заданне

І узровень

Заканспектаваць з кнігі “Сучасная беларуская літаратурная мова: вучэб. дапам.” /

Д. В. Дзятко [і інш.]; пад рэд. Д. В. Дзятко (Мінск, 2017) раздзел ІХ “Парэміялогія”

(с. 160–161).


Падрыхтаваць даклад “Прыказкі і прымаўкі як прадмет даследавання парэміялогіі”,

выкарыстоўваючы матэрыял з наступных крыніц:

* раздзел ІХ “Парэміялогія” // “Сучасная беларуская літаратурная мова: вучэб.

дапам.” / Д. В. Дзятко [і інш.]; пад рэд. Д. В. Дзятко (Мінск, 2017);

* артыкул “Прыказкі і прымаўкі” // “Беларуская мова: энцыклапедыя” (Мінск,

1994);

* параграф 43 “Прыказкі (прымаўкі). Крылатыя выслоўі. Перыфразы” //

“Сучасная беларуская літаратурная мова: Лексікалогія. Фанетыка. Арфаграфія: вучэб.

дапам.”/ М. Ц. Кавалёва, А. К. Юрэвіч, Ф. М. Янкоўскі і інш. (Мінск, 1993).


Падрыхтаваць прэзентацыю “Парэміялогія як раздзел мовазнаўства: змест, прадмет

даследавання, перспектывы развіцця”, выкарыстоўваючы тэарэтычны матэрыял,

прапанаваны для ІІ узроўню, і матэрыял з іншых лінгвістычных крыніц.

Тэма 8.3. Асноўныя правілы беларускай арфаграфіі, заснаваныя на

марфалагічным і фанетычным прынцыпах.

Заданне

І узровень

З прапанаванага тэксту выпісаць па 5 слоў, правапіс якіх заснаваны на марфалагічным

і фанетычным прынцыпах.



і фанетычным прынцыпах. Зрабіць арфаграфічны аналіз трох слоў з тэксту на выбар.



і фанетычным прынцыпах. Да кожнага выпісанага слова падабраць свой прыклад

выкарыстання правіла, заснаванага на адпаведным прынцыпе правапісу. Зрабіць

арфаграфічны аналіз слоў трыснёг, па-летняму, сям’я.

Тэкст да задання

Рака шырокая, пакуль што чыстая, трыснёг, лаза і асака абноўлена зялёныя,

сонца зноў, як штогоду, грэе па-летняму, і ліпа ў самай квецені, гудзе ад цямна да

цямна. Сяджу пад ёю ў халадку, і гуд пчаліны люба пяе ад высокай травы, да якое

звісае духмянае голле, і ў самае неба, ажно тая ліпа варушыцца ўся. Пчол, паважаючы

працу, баяцца не трэба. Можна зблізку паназіраць, як яны робяць сваё. Бясконцае,

нястомнае і вельмі важнае.

Ліпа тут, над ракой, на ўзлессі, не адна. За палянай, дзе пачынаецца белая

грэчка, стаяць яшчэ чатыры такія красуні, таксама ў шчодрай духмянасці і

неабсяжным гудзе.


ПУ

81

На адной з дзвюх бліжэйшых ліп хаваецца ў кроне буслянка. Мноства разоў на

дзень жыхары яе зверху абмахваюць бела-чорнымі крыламі зялёна-залацісты гуд, то

асядаючы на гняздо, то зноў узлятаючы. Сям’я з трыма падлеткамі, што яшчэ

чарнадзюба хекаюць ад спёкі і, стоячы ў гняздзе, з трывожнай цікаўнасцю

разглядаюць бліжэйшае наваколле. Дрэвы, раку, траву, будынкі лесніковага двара,

чырвоныя, сінія, жоўтыя скрыначкі вулляў – усё, над чым так добра і так яшчэ боязна

планіраваць на няўпэўненых, радасных крылах. Далей за ракою – лугі, за імі

каласіста-спелыя прасторы палёў, якія цяпер, амаль апоўдні, у парнай смузе. У другім

баку, за леснічоўкай, зялёнае мора хвойных і лісцяных вяршыняў – пушча. Ды ўсё

гэта для буслянят – тое “вельмі далёка”, што яшчэ будзе ў вялікім, хвалюючым іхнім

“пасля”.

Янка Брыль. “Золак, убачаны здалёк”.

ІІ КУРС (3–4 семестры)

Тэма 11.2.4. Катэгорыя склону назоўніка. Асноўныя значэнні склонаў.

Заданне

І узровень

Выканаць 3 і 5 заданні (варыянт 1) з лабараторнай працы № 21 (Тэма: Скланенне

назоўнікаў) у кнізе: Малажай, Г. М., Кананенка, Т. М. Лабараторныя працы па

сучаснай беларускай мове / Г. М. Малажай, Т. М. Кананенка. – Мінск : Выш. шк.,

1999. – С. 139.


Выканаць 3, 5, 6 і 7 заданні (варыянт 1) з лабараторнай працы № 21 (Тэма: Скланенне

назоўнікаў) у кнізе: Малажай, Г. М., Кананенка, Т. М. Лабараторныя працы па


1999. – С. 139.


Выканаць 5, 6 і 7 заданні (варыянты 1 і 2) з лабараторнай працы № 21 (Тэма:

Скланенне назоўнікаў) у кнізе: Малажай, Г. М., Кананенка, Т. М. Лабараторныя

працы па сучаснай беларускай мове / Г. М. Малажай, Т. М. Кананенка. – Мінск :

Выш. шк., 1999. – С. 139–141.

Тэма 11.6.11. Словаўтварэнне дзеясловаў.

Заданне

І узровень

Выканаць пісьмова практыкаванне № 370// “Сучасная беларуская мова: практ.

заняткі” / Л. І. Бурак, В. П. Красней, У. М. Лазоўскі (Мінск, 1989).


Выпісаць са “Словаўтваральнага слоўніка беларускай мовы” (Словаўтваральны

слоўнік беларускай мовы / А. М. Бардовіч, М. М. Круталевіч, А. А. Лукашанец. –

Мінск : Беларуская навука, 2000) па 5 прыкладаў дзеясловаў, утвораных уфіксальным,

прыставачным, постфіксальным, прыставачна-суфіксальным, суфіксальна-

постфіксальным, прыставачна-постфіксальным, прыставачна-суфіксальна-

постфіксальным спосабам.


ПУ

82


1. Выканаць пісьмова практыкаванне № 370// “Сучасная беларуская мова: практ.

заняткі” / Л. І. Бурак, В. П. Красней, У. М. Лазоўскі (Мінск, 1989).

2. Выпісаць са “Словаўтваральнага слоўніка беларускай мовы” (Словаўтваральны

слоўнік беларускай мовы / А. М. Бардовіч, М. М. Круталевіч, А. А. Лукашанец. –

Мінск : Беларуская навука, 2000) па 3 прыклады дзеясловаў, утвораных уфіксальным,

прыставачным, постфіксальным, прыставачна-суфіксальным, суфіксальна-

постфіксальным, прыставачна-постфіксальным, прыставачна-суфіксальна-

постфіксальным спосабам.

ІІІ КУРС (5–6 семестры)

Тэма 12.1.2. Асноўныя аспекты апісання сінтаксісу: структурны,

камунікацыйны, функцыянальны, семантычны.

Заданне

І узровень

Са “Слоўніка лінгвістычных тэрмінаў” запісаць дэфініцыі тэрміналагічных

спалучэнняў: структурны сінтаксіс, камунікацыйны сінтаксіс, функцыянальны

сінтаксіс, семантычны сінтаксіс.


Заканспектаваць з кнігі (Беларуская мова: энцыкл. / Беларус. Энцыкл.: Пад рэд.

А. Я. Міхневіча; Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. – Мінск : БелЭн, 1994. – 655 с.)

з артыкула А. Я. Міхневіча “Сінтаксіс” інфармацыйны матэрыял пра адгалінаванні

сінтаксісу (С. 484–485).


Карыстаючыся навуковым даведнікам Д. В. Дзятко, С. У. Шахоўскай “Беларускае

мовазнаўства : дысертацыі па беларускай мове, абароненыя ў Рэспубліцы Беларусь

(1990–2011)” (Мінск, 2011), скласці бібліяграфічны спіс сучасных навуковых

даследаванняў у галіне сінтаксісу, размеркаваўшы працы ў адпаведнасці з

адгалінаваннямі (структурны сінтаксіс, камунікацыйны сінтаксіс, функцыянальны

сінтаксіс, семантычны сінтаксіс).

Тэма 12.2.1. Структурная схема словазлучэння. Пытанне аб тыпах

словазлучэнняў у лінгвістычнай літаратуры.

Заданне

І узровень

З прапанаванага тэксту выпісаць 2 словазлучэнні (субстантыўнае і дзеяслоўнае) і

зрабіць іх сінтаксічны аналіз.


З прапанаванага тэксту выпісаць усе магчымыя словазлучэнні. Зрабіць сінтаксічны

аналіз словазлучэнняў і пабудаваць іх структурныя схемы, карыстаючыся

агульнапрынятымі сімваламі.


З прапанаванага тэксту выпісаць усе магчымыя словазлучэнні. Зрабіць сінтаксічны

аналіз словазлучэнняў, пабудаваць іх структурныя схемы, карыстаючыся


ПУ

83

агульнапрынятымі сімваламі. У адпаведнасці з кожнай структурнай схемай запісаць

прыклад уласна складзенага словазлучэння.


Дзьмулі жнівеньскія вільготныя вятры, гналі з узмор’я свінцовыя хмары,

засцілаючы блакітнае неба. Навокал, нібы дываны, раскінуты цёмна-зялёныя

сенажаці. На адным баку балотнай паўнаводнай рэчкі, якая змейкай выкручвалася

сярод кустоў лазы, на невялічкай градзе ўзвышаліся кучаравыя бярозы. У рэчку упалі

пакручаныя лісці, вецер пагнаў іх да чаротаў, што раслі абапал топкіх берагоў.

І. Гурскі. “Перад бурай”.

ІV КУРС (7 –8 семестры)

Тэма 12.11.1. Пераходныя выпадкі паміж злучэннем і падпарадкаваннем.

Заданне

І узровень

Выканаць 1, 2 заданні з лабараторнай працы № 34 (Тэма: Тыпы сінтаксічных адносін

у складаным сказе) у кнізе: Малажай, Г. М., Кананенка, Т. М. Лабараторныя працы па


1999. – С. 266–267.


Выканаць 3, 4, 5 і 6 заданні з лабараторнай працы № 34 (Тэма: Тыпы сінтаксічных

адносін у складаным сказе) у кнізе: Малажай, Г. М., Кананенка, Т. М. Лабараторныя

працы па сучаснай беларускай мове / Г. М. Малажай, Т. М. Кананенка. – Мінск :

Выш. шк., 1999. – С. 266–268.


1. Выканаць 3, 4, 5 і 6 заданні з лабараторнай працы № 3 (Тэма: Сінонімы, 1 варыянт)

у кнізе: Малажай, Г. М., Кананенка, Т. М. Лабараторныя працы па сучаснай

беларускай мове / Г. М. Малажай, Т. М. Кананенка. – Мінск : Выш. шк., 1999. – С.

266–268.

2. З твораў мастацкай літаратуры або публіцыстыкі выпісаць складаныя сказы з

пераходнымі выпадкамі паміж злучэннем і падпарадкаваннем.

Тэма 12.11.3. Прынцыпы класіфікацыі складаназалежных сказаў у сінтаксічнай

навуцы.

Заданне.

І узровень

Карыстаючыся інтэрнэт-рэсурсамі, энцыклапедыяй “Беларуская мова” і інш., скласці

бібліяграфічны спіс лінгвадыдактычных навуковых прац па тэме “Складаназалежны

сказ. Прынцыпы класіфікацыі складаназалежных сказаў у сінтаксічнай навуцы”.


Падрыхтаваць канспект па тэме “Складаназалежны сказ. Прынцыпы класіфікацыі

складаназалежных сказаў у сінтаксічнай навуцы”, карыстаючыся наступнай

літаратурай:

1. Кароткая граматыка беларускай мовы : У 2-х ч. Ч. 2. Сінтаксіс / навук. рэд.

А. А. Лукашанец. – Мінск : Беларус. навука, 2009. – 240 с.


ПУ

84

2. Беларуская граматыка : у 2 ч. / рэд. М. В. Бірыла, П. П. Шуба. – Мінск :

Навука і тэхніка, 1986. – Ч. 2 : Сінтаксіс. – 327 с.

3. Граматыка беларускай мовы. Т. 2 : Сінтаксіс / рэд.: К. К. Атраховіч (Крапіва),

М. Г. Булахаў, П. П. Шуба. – Мінск : Навука і тэхніка, 1966. – 749 с.

4. Маршэўская, В. В. Сучасная беларуская мова. Сінтаксіс : вучэб. дапам. /

В. В. Маршэўская. – Гродна : ГрДУ, 2015. – 279 с.

5. Рагаўцоў, В. І. Сінтаксіс беларускай і рускай моў: дыскусійныя пытанні :

дапам. / В. І. Рагаўцоў. – Мінск : Універсітэцкае, 2001. – С.139–142.


Падрыхтаваць даклад-прзентацыю па тэме “Прынцыпы класіфікацыі

складаназалежных сказаў у сінтаксічнай навуцы”, карыстаючыся наступнай

літаратурай:









5. Рагаўцоў, В. І. Сінтаксіс беларускай і рускай моў: дыскусійныя пытанні : дапам. /

В. І. Рагаўцоў. – Мінск : Універсітэцкае, 2001. – С.139–142.

Тэма 12.11.6. Складаны сказ з рознымі відамі сувязі.

Заданне

І узровень

Карыстаючыся інтэрнэт-рэсурсамі, энцыклапедыяй “Беларуская мова” і інш., скласці

бібліяграфічны спіс сінтаксічных прац па тэме “Складаны сказ з рознымі відамі

сувязі”.


Падрыхтаваць канспект па тэме “Складаны сказ з рознымі відамі сувязі”,

карыстаючыся наступнай літаратурай:












Падрыхтаваць прэзентацыю па тэме “Складаны сказ з рознымі відамі сувязі”,

карыстаючыся наступнай літаратурай:


ПУ

85











Тэма 13.1.2. Асноўныя правілы пастаноўкі знакаў прыпынку. Пунктуацыйны

аналіз.

Заданне

І узровень

Спішыце тэкст, устаўляючы патрэбныя арфаграмы і пунктаграмы.


1. Спішыце тэкст, устаўляючы патрэбныя арфаграмы і пунктаграмы.

2. Падбярыце і запішыце прыклады з аналагічнымі пунктаграмамі да выдзеленага

сказа.


1. Спішыце тэкст, устаўляючы патрэбныя арфаграмы і пунктаграмы.

2. Падбярыце і запішыце прыклады з аналагічнымі пунктаграмамі да выдзеленага

сказа.

3. Зрабіце пунктуацыйны аналіз выдзеленага сказа, выкарыстоўваючы парадак

аналізу.


Першы раз на вёсцы Алесь не заўважыў як прыходзіла вясна. А некалі памятае

ён востра а…чуваў раннія подыхі яе яшчэ тады калі ледз… прыкметна звінелі

капяжы са страхі і нават заўважаў як пачыналі мяняцца вераб…іныя галасы на

сметніку.

Раней ён пазнаваў голас вясны тады калі вакол ляжалі і рэзалі вочы сваёй

б…лізной снягі і раптам а/поўдні капяжы са стрэх падалі так што гук іх нагад(ыва,

ва)ў ба…злівы грукат падарожніка які ўжо з…явіўся але яшчэ баіцца голасна сказаць

аб сваім прыходзе. З нізін, з/пад возера, Алесь прыносіў дамоў галінкі вярбы іх слабы

і тонкі пах жыў асобна не/хочучы злівацца са звыклымі пахамі хаты а пупырышкі

якія распускаліся нагад(ыва,ва)лі яму маленькіх гусянят якія плывуць адно за адным

па летняй вадзе. Ён ладзіў млыны на першай ручаіне якая бегла з/пад белага снегу

чыстая і празрыстая потым калі адтайвалі ўзгоркі вечарамі раптам пазнаваў як востра

і па/свойму пахне гліна. Вясна! Адзіная вечная кніга якую чытаюць ад нараджэння да

самай смерці не/адчуваючы смутку і ра…чаравання…

Пятрусь Броўка. “Калі зліваюцца рэкі”.


ПУ

86

Парадак пунктуацыйнага аналізу

1. Падкрэсліць знакі прыпынку ў сказе.

2. Вызначыць тып сказа паводле мэты паведамлення (апавядальны, пытальны,

пабуджальны) і інтанацыі (клічны, няклічны). Патлумачыць знак прыпынку ў канцы

сказа.

3. Назваць тып сказа паводле структуры: просты (ускладнены ці няўскладнены)

ці складаны (складаназлучаны, бяззлучнікавы, складаназалежны, складаназалежны з

некалькімі даданымі часткамі, складаны сказ з рознымі відамі сувязі).

3.1. Для простага ўскладненага сказа: а) назваць кампаненты ўскладнення,

патлумачыць пастаноўку знакаў прыпынку, б) указаць разнавіднасці знака прыпынку

паводле функцыі – раздзяляльны, выдзяляльны, поліфункцыянальны; паводле

рэгламентаванасці – рэгламентаваны (нарматыўны, варыянтны, факультатыўны),

нерэгламентаваны (аўтарскі).

3.2. Для складанага сказа: а) назваць прэдыкатыўныя часткі сказа, б) вызначыць

сувязь і адносіны паміж часткамі; в) патлумачыць пастаноўку знака прыпынку паміж

прэдыкатыўнымі часткамі; г) указаць разнавіднасці знака прыпынку паводле функцыі

– раздзяляльны, выдзяляльны, поліфункцыянальны; паводле рэгламентаванасці –

рэгламентаваны (нарматыўны, варыянтны, факультатыўны), нерэгламентаваны

(аўтарскі); д) назваць кампаненты ўскладнення ў межах прэдыкатыўнай часткі

складанага сказа (калі ёсць), патлумачыць пастаноўку знака прыпынку, е) указаць

разнавіднасці знака прыпынку паводле функцыі – раздзяляльны, выдзяляльны,

поліфункцыянальны; паводле рэгламентаванасці – рэгламентаваны (нарматыўны,

варыянтны, факультатыўны), нерэгламентаваны (аўтарскі).


ПУ

87

ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫКАНАННЯ САМАСТОЙНАЙ РАБОТЫ

СТУДЭНТАЎ

№

п/п

Назва тэмы, раздзела К-сць

гадзін

на

СРС

Заданне Форма

выканання

1.2. Нормы беларускай

літаратурнай мовы

(арфаэпічныя,

арфаграфічныя,

лексічныя, граматычныя,

пунктуацыйныя,


2 Падрыхтаваць канспект артыкула

Т. І. Тамашэвіч “Нормы літаратурнай

мовы” // “Беларуская мова:

энцыклапедыя” (Мінск, 1994).

Канспект

1.3. Беларуская літаратурная

мова на сучасным этапе.


П. А. Міхайлава “Беларуская мова ў

свеце” // “Беларуская мова: энцыкл.

для школьн. і студ.”, т. 7 (Мінск, 2017).

Канспект

2.2. Тыпы лексічных

значэнняў слова: паводле

сувязі з рэчаіснасцю;

паводле ступені

матываванасці.

2 Выканаць пісьмова практыкаванне

№ 28 // “Сучасная беларуская

літаратурная мова: практ. заняткі”

(Мінск, 1995).

Практыка-

ванне

2.2. Тыпы лексічных

значэнняў слова паводле

функцыі, паводле

лексічнай

спалучальнасці.


№ 155 // “Сучасная беларуская мова:

практ. заняткі” / Л. І. Бурак,

В. П. Красней, У. М. Лазоўскі (Мінск,

1989).

Практыка-

ванне

2.3. Метафары прывычныя

(акамянелыя, сцёртыя),

агульнамоўныя

(узуальныя),

індывідуальна-аўтарскія

(аказіянальныя).

2 Падабраць і выпісаць з мастацкіх

твораў сказы з прывычнымі,

агульнамоўнымі і індывідуальна-

аўтарскімі метафарамі.

Картатэка

моўных

фактаў

2.4. Адрозненне аманіміі ад

мнагазначнасці.




(Мінск, 1995).

Практыка-

ванне, праца

са

слоўнікам

2.4. Лексічныя і лексічна-

граматычныя амонімы

(поўныя і няпоўныя).

2 Выпісаць з ТСБМ або ТСБЛМ

10 прыкладаў слоўнікавых артыкулаў

лексічных амонімаў з іх дэфініцыямі.

Праца са

слоўнікам

2.4. Фанетычныя і графічныя

амонімы (амаформы,

амафоны, амографы).

2 Выпісаць з “Комплекснага лексічнага

слоўніка беларускай мовы (сінонімы,

антонімы, амонімы, паронімы)” /

Л. М. Гамеза (Мінск, 2008) па

5 прыкладаў розных відаў фанетычных

і графічных амонімаў, скласці з імі

сказы.

Праца са

слоўнікам,

практыка-

ванне


ПУ

88

2.5. Слоўнікі амонімаў і

паронімаў.

2 Выпісаць са “Слоўніка амонімаў

беларускай мовы” / В. Д. Старычонак

(Мінск, 1991) і “Слоўніка паронімаў

беларускай мовы” / С. М. Грабчыкаў

(Мінск, 1994) па 5 слоўнікавых

артыкулаў амонімаў і паронімаў,

скласці з выпісанымі амонімамі і

паронімамі сказы.

Праца са

слоўнікамі,

практыка-

ванне

2.6. Сінонімы, іх тыпы

(семантычныя,

стылістычныя і

семантычна-



В. П. Краснея “Тыпы сінонімаў” //

“Беларуская мова: хрэстаматыя”

(Мінск, 2005).

Канспект

2.6. Стылістычная роля

сінонімаў.

Слоўнікі сінонімаў.

2 Выпшыце са “Слоўніка сінонімаў і

блізказначных слоў” / М. К. Клышка

(Мінск, 2005) сінонімы да слоў

вітацца, імгла, лёс, далёка, спяшацца,

сумны, гаваркі. Вызнчыце ў гэтых

сінанімічных радах дамінанту і тып

сінонімаў.

Праца са

слоўнікам,

практыка-

ванне

2.6. Сінанімічны рад. 2 Выканаць пісьмова практыкаванне



(Мінск, 1995).

Практыка-

ванне

2.7. Стылістычнае

выкарыстанне антонімаў

(антытэза і аксюмаран).


твораў сказы з прыкладамі

выкарыстання аўтарамі антытэзы і

аксюмарана.

Картатэка

моўных

фактаў

2.7. Аналіз мастацкіх тэкстаў

з сінонімамі, амонімамі,

паронімамі, антонімамі.



выкарыстання аўтарамі сінонімаў,

амонімаў, паронімаў, антонімаў.

Картатэка

моўных

фактаў

2.8. Гістарычныя пласты

спрадвечна беларускай

лексікі: індаеўрапейскія

словы.

2 Выканаць практыкаванне № 187 //

“Сучасная беларуская мова: практ.

заняткі” / Л. І. Бурак, В. П. Красней,

У. М. Лазоўскі (Мінск, 1989).

Практыка-

ванне

2.8. Запазычаныя словы ў

беларускай мове.

Iнтэрнацыянальная

лексiка. Экзатызмы.

Варварызмы.



выкарыстання інтэрнацыянальнай

лексікі, экзатызмаў, варварызмаў.

Картатэка

моўных

фактаў

2.8. Запазычанні з

неславянскіх моў

(грэчаскай, лацінскай,

французскай, нямецкай,

англійскай, італьянскай і

інш.), іх прыметы.

2 Выпісаць са “Слоўніка іншамоўных

слоў: у 2-х т.” / А. М. Булыка (Мінск,

1999) па 5 прыкладаў запазычаных

слоў з грэчаскай, лацінскай,

французскай, нямецкай, англійскай,

італьянскай і інш. моў, вызначыць

прыметы запазычання.

Праца са

слоўнікам,

практыка-

ванне

2.8. Этымалагічныя слоўнікі. 2 Выпісаць з “Этымалагічнага слоўніка

беларускай мовы: Т. 1–14” (Мінск,

Праца са

слоўнікам


ПУ

89

1978–2010) 5 слоўнікавых артыкулаў

лексічных адзінак, тэматычна

звязаных з лінгвістычнай навукай.

2.9. Дыялектызмы, іх тыпы

(лексічныя,

семантычныя,

фанетычныя,

граматычныя,

словаўтваральныя).

2 Падабраць і выпісаць з твораў двух-

трох вядомых беларускіх пісьменнікаў

сказы з дыялектызмамі. Па

дыялектных слоўніках вызначыць іх

лексічнае значэнне.

Картатэка

моўных

фактаў,

праца са

слоўнікамі

2.9. Узаемасувязь

агульнаўжывальнай і

тэрміналагічнай лексікі.


Л. А. Антанюк “Семантычная

характарыстыка сучаснай беларускай

тэрміналогіі” // “Беларуская мова:

хрэстаматыя” (Мінск, 2005).

Канспект

2.10. Стылістычна

афарбаваная лексіка:

кніжная (навуковая,

афіцыйна-дзелавая,

публіцы-стычная,

паэтычная лексіка) і

гутарковая (размоўная).


№ 197 // “Сучасная беларуская мова:

практ. заняткі” / Л. І. Бурак,

В. П. Красней, У. М. Лазоўскі (Мінск,

1989).

Практыка-

ванне, праца

са

слоўнікам

2.11. Неалагізмы, шляхі іх

узнікнення.

4 Падрыхтаваць прэзентацыю

“Неалагізмы, шляхі іх узнікнення”.

Прэзента-

цыя.

2.11. Стылістычнае

выкарыстанне ўстарэлых

слоў. Гістарычныя

слоўнікі.

4 З мастацкіх твораў У. Арлова,

В. Іпатавай, Л. Рублеўскай і інш.

выпісаць тэксты з устарэлымі словамі.

Па “Слоўніку архаізмаў і гістарызмаў

(па творах беларускай мастацкай

літаратуры і публіцыстыкі) /

С. Струкава (Мінск, 2007) вызначыць

семантыку гістарызмаў і архаізмаў.

Скласці міні-слоўнік знойдзеных

лексічных адзінак.

Картатэка

моўных

фактаў,

праца са

слоўнікам

3.1. Мнагазначнасць,

аманімічнасць,

сінанімічнасць

i антанiмiчнасць

фразеалагізмаў.

2 Прачытаць у “Фразеалогіі сучаснай

беларускай мовы” / І. Я. Лепешаў

(Мінск, 1998) пра мнагазначнасць,

аманімічнасць, сінанімічнасць i

антанiмiчнасць фразеалагізмаў.

Скласці тэзісы паводле прачытанага

матэрыялу.

Тэзіснае

канспекта-

ванне

3.1. Тыпы фразеалагізмаў

паводле семантычнай

злітнасці кампанентаў,

паводле суадноснасці з

часцінамі мовы, паводле

адпаведнасці

сінтаксічным адзінкам.

4 Выпісаць з “Фразеалагічнага слоўніка

беларускай мовы: у 2-х т.)” /

І. Я. Лепешаў (Мінск, 2008) па тры

прыклады фразеалагізмаў на кожны

тып (паводле семантычнай злітнасці

кампанентаў (зрашчэнні, адзінствы,

спалучэнні), паводле суадноснасці з

часцінамі мовы (назоўнікавыя,

прыметнікавыя, дзеяслоўныя,

прыслоўныя і інш.), паводле

Праца са

слоўнікам


ПУ

90

адпаведнасці сінтаксічным адзінкам

(адпаведныя словазлучэнню, сказу,

спалучэнню)).

3.1. Крыніцы беларускай

фразеалогіі.

4 Падрыхтаваць прэзентацыю “Крыніцы

беларускай фразеалогіі”.

Прэзента-

цыя

3.1. Індывідуальна-аўтарскае

ўжыванне

фразеалагізмаў у мове

мастацкіх твораў.



выкарыстання індывідуальна-

аўтарскага ўжывання фразеалагізмаў у

мове мастацкіх твораў.

Картатэка

моўных

фактаў

3.2. Крылатыя словы,

выслоўі і афарызмы.

Перыфраза. Перыфразы

традыцыйныя і

індывідуальна-аўтарскія.

4 Зрабіць пісьмовы параўнальны аналіз

лексікаграфічных выданняў

“Афарыстычныя выслоўі беларускіх

пісьменнікаў” / Н. В. Гаўрош,

Н. М. Нямковіч (Мінск, 2012) і

“Крылатыя словы і афарызмы: З

літаратурных крыніц” / Ф. М. Янкоўскі

(Мінск, 1960). Выпісаць з названых

выданняў па 10 крылатых выслоўяў,

прысвечаных важнасці чалавека, яго

жыцця і будучыні.

Аналіз

слоўнікаў,

праца са


картатэка

моўных

фактаў

4.1. З гісторыі беларускай

лексікаграфіі.

4 Зрабіць канспект артыкула

Д. В. Дзятко “Гісторыя беларускай

лексікаграфіі” // “Беларуская мова:

энцыкл. для школьн. і студ.”, т. 7

(Мінск, 2017) і падрыхтаваць вуснае

выказванне: “З гісторыі беларускай

лексікаграфіі”.

Канспект,

вуснае

выказванне

4.1. Тыпы лінгвістычных

слоўнікаў.

4 Прааналізаваць пісьмова слоўнікі

беларускай мовы, апісаць структуру

слоўнікаў і будову слоўнікавых

артыкулаў, выпісаць прыклады

слоўнікавых артыкулаў з усіх

прапанаваных слоўнікаў.

Праца са


4.1. Будова слоўнікавага

артыкула ў

энцыклапедычных і

лінгвістычных

слоўніках. Сістэма

граматычных і

стылістычных памет,

тыпы дэфініцый у

тлумачальных слоўніках.

2 Параўнаць будову слоўнікавых

артыкулаў алфавіт, будынак, верш,

мова, спадчына ў БелСЭ, ТСБМ і

ТСБЛМ. Вызначыць розніцу ў

тлумачэнні слоў у гэтых даведніках.

Прааналізаваць сістэму граматычных і

стылістычных памет, тыпы дэфініцый

у ТСБМ і ТСБЛМ.

Праца са


аналіз

будовы

слоўнікавых

артыкулаў

4.1. Беларускія слоўнікі для

школ (тлумачальныя,

перакладныя,

арфаграфічныя,

марфемныя,

словаўтваральныя,

фразеалагічныя і інш.).

4 Прааналізаваць пісьмова слоўнікі

беларускай мовы для школ, апісаць

структуру слоўнікаў і будову

слоўнікавых артыкулаў, выпісаць

прыклады слоўнікавых артыкулаў з

усіх прапанаваных слоўнікаў.

Праца са



ПУ

91

4.1. Беларускія

фразеаграфічныя

слоўнікі.

Парэміяграфічныя

зборнікі (прыказак і

прымавак). Зборнікі

ўстойлівых параўнанняў,

крылатых слоў і

афарызмаў, перыфраз.

4 Падрыхтаваць даклады: “Беларускія

фразеаграфічныя слоўнікі”,

“Беларускія парэміяграфічныя

зборнікі”, “Беларускія зборнікі

ўстойлівых параўнанняў, крылатых

слоў і афарызмаў, перыфраз”.

Даклады

5.2. Галосныя гукі і іх

класіфікацыя. Зычныя

гукі і іх класіфікацыя.

2 Выканаць пісьмова практыкаванні

№ 183 і № 204 // “Сучасная беларуская


(Мінск, 1995).

Практыка-

ванні

5.3. Пазіцыйныя і

гістарычныя чаргаванні

галосных.




(Мінск, 1995).

Практыка-

ванне

5.3. Пазіцыйныя і

гістарычныя чаргаванні

зычных.




(Мінск, 1995).

Практыка-

ванне

5.4. Складападзел. 2 Выканаць пісьмова практыкаванне



(Мінск, 1995).

Практыка-

ванне

5.7. Фанетычная

транскрыпцыя.




(Мінск, 1995).

Практыка-

ванне

6.1. Арфаэпічныя нормы

сучаснай беларускай

літаратурнай мовы.

2 Заканспектаваць раздзелы з кнігі

“Беларускае літаратурнае

вымаўленне” / Ф. М. Янкоўскі (Мінск,

1976) пра асаблівасці вымаўлення

зычных гукаў і спалучэнняў зычных

гукаў у беларускай мове.

Канспект


графікі.


А. І. Яновіч “Станаўленне графічнай

сістэмы беларускай літаратурнай мовы

новага перыяду” // “Беларуская мова:

хрэстаматыя” (Мінск, 2005).

Канспект


арфаграфіі. Станаўленне

сучаснай беларускай

арфаграфічнай сістэмы.


Д. В. Дзятко “Арфаграфія” //

“Беларуская мова: энцыкл. для

школьн. і студ.”, т. 7 (Мінск, 2017).

Канспект

8.3. Вызначэнне прынцыпаў

арфаграфіі; адрозненне

напісанняў, заснаваных

на розных прынцыпах.




(Мінск, 1995).

Практыка-

ванне


ПУ

92

9.2. Варыянтнасць, сінанімія,

полісемія, аманімія,


2 Падрыхтаваць канспект § 18

“Аманімія, мнагазначнасць і сінанімія

марфем” // Шакун, Л. М.

Словаўтварэнне : вучэб. дапам. для

ВНУ / Л. М. Шакун. – Мінск : Выш.

школа, 1978.

Канспект

9.3. Варыянты прыставак і

суфіксаў.

2 Падабраць і выпісаць 20 прыкладаў

слоў з варыянтамі прыставак і 20

прыкладаў слоў з варыянтамі суфіксаў.

Картатэка

моўных

фактаў

9.4. Афіксоіды (прэфіксоіды,

суфіксоіды) як марфемы

пераходнага тыпу.


“Афіксоіды” // Шакун, Л. М.



школа, 1978.

Канспект

9.5. Прычыны змен у

марфемнай будове слова.


“Гістарычныя змены ў марфемным

складзе слоў” // Шакун, Л. М.



школа, 1978.

Канспект

10.2. Прадуктыўныя,

малапрадуктыўныя і

непрадуктыўныя

прыстаўкі і суфіксы.


“Прадуктыўныя і непрадуктыўныя

афіксы” // Шакун, Л. М.



школа, 1978.

Канспект

10.3. Прадуктыўныя і

непрадуктыўныя

спосабы словаўтварэння.


“Прадуктыўнасць словаўтваральных

тыпаў і індывідуальная

словатворчасць” // Шакун, Л. М.



школа, 1978.

Канспект

10.4. Марфемныя і

словаўтваральныя

слоўнікі.

4 Прааналізаваць пісьмова марфемныя і

словаўтваральныя слоўнікі беларускай

мовы, апісаць структуру слоўнікаў і

будову слоўнікавых артыкулаў,

выпісаць прыклады слоўнікавых

артыкулаў з усіх прапанаваных

слоўнікаў.

Праца са


11.1. Дыскусійныя пытанні

класіфікацыі часцін

мовы ў навуковай

літаратуры.

4 Падрыхтаваць даклад-прэзентацыю

“Дыскусійныя пытанні класіфікацыі

часцін мовы ў навуковай літаратуры”.

Даклад

11.1. Пераходныя з’явы ў

сістэме часцін мовы

2 Падрыхтаваць вуснае выказванне на

тэму “Пераходныя з’явы ў сістэме

часцін мовы”, выкарыстоўваючы

выданне “Беларуская мова:

энцыклапедыя” (Мінск, 1994).

Вуснае

выказванне


ПУ

93

11.2.2. Несупадзенне роду

некаторых назоўнікаў у

беларускай і рускай

мовах.

2 Выпісаць з перакладных беларуска-

рускіх слоўнікаў 20 прыкладаў

назоўнікаў, у якіх назіраецца

несупадзенне роду ў беларускай і


Картатэка

моўных

фактаў.

Праца са


11.2.3. Несупадзенне ліку

некаторых назоўнікаў у

беларускай і рускай

мовах.

2 Выпісаць з перакладных беларуска-

рускіх слоўнікаў 20 прыкладаў

назоўнікаў, у якіх назіраецца

несупадзенне ліку ў беларускай і


Картатэка

моўных

фактаў.

Праца са


11.2.6. Скланенне асабовых

імёнаў, прозвішчаў і

геаграфічных назваў.

2 Праскланяць пісьмова наступныя

назоўнікі: Мікола Віславус, Віка

Захарка, Алена Сініца, Сіплівеня

Аляксандр, Ваўкавыск, Баранавічы,

Залессе, Кобрын, Ашмяны.

Практыка-

ванне

11.2.6. Формы назоўнікаў з

суфіксамі суб’ектыўнай

ацэнкі.

2 Падрыхтаваць канспект § 27 “Формы

назоўнікаў з суфіксамі ацэнкі” //

“Сучасная беларуская літаратурная

мова: Марфалогія: вучэб. дапам.”

(Мінск, 1997).

Канспект

11.3.2. Пераход прыметнікаў з

аднаго разраду ў другі.

2 Выпісаць з ТСБЛМ або ТСБМ

10 прыметнікаў (і іх дэфініцыі),

утвораных шляхам ад’ектывацыі.

Практыка-

ванне

11.3.3. Простыя (сінтэтычныя) і

складаныя (аналітычныя)

формы вышэйшай і

найвышэйшай ступеняў

параўнання.

2 Утварыць па магчымасці ўсе формы

параўнання наступных прыметнікаў:

вялікі, шчыры, разумны, кепскі,

дарослы, салодкі, вішнёвы, шэравокі,

жывы, вясенні, руплівы, старанны.

Практыка-

ванне

11.3.3. Формы прыметнікаў са

значэннем суб’ектыўнай

ацэнкі і меры якасці.

2 Падрыхтаваць канспект § 33 “Формы

прыметнікаў са значэннем ацэнкі і

меры якасці” // “Сучасная беларуская

літаратурная мова: Марфалогія: вучэб.

дапам.” (Мінск, 1997).

Канспект

11.3.3. Памяншальна-ласкаль-

ныя і павелічальна-

ўзмацняльныя суфіксы,

суфіксы са значэннем

непаўнаты і высокай

меры якасці.

2 Утварыць па тры прыметнікі з

дапамогай прыставак за-, звыш-,

ультра-, архі- і суфіксаў -ізн-, -эзн-,

-эразн-, -энн-, -еньк-, -эньк- (-аньк-),

-юсеньк- (-юсенечк-), -явеньк-, -ютк-,

-ав- (-яв-), -ават- (-яват-).

Практыка-

ванне

11.3.4. Спосабы і сродкі ўтва-

рэння якасных, адносных

і прыналежных

прыметнікаў.


“Утварэнне прыметнікаў” // “Сучасная

беларуская літаратурная мова:

Марфалогія: вучэб. дапам.” (Мінск,

1997).

Канспект

11.4.2. Асаблівасці сінтаксічнай

сувязі лічэбнікаў з

назоўнікамі.


“Сінтаксічная сувязь лічэбнікаў з

назоўнікамі” // “Сучасная беларуская



Канспект


ПУ

94

11.5.3. Словаўтварэнне

займеннікаў.

Прэфіксальнае,

суфіксальнае,

постфіксальнае

словаўтварэнне.

2 Падрыхтаваць канспект раздзела

“Словаўтварэнне займеннікаў” //

“Беларуская граматыка: у 2-х ч. Ч. 1.

Фаналогія. Арфаэпія. Марфалогія.

Словаўтварэнне. Націск” (Мінск,

1985).

Канспект

11.5.4. Скланенне займеннікаў. 2 Праскланяць наступныя займеннікі:

мы, яны, усякі, сам, самы, што, ніхто,

які-ніякі, хто-небудзь, вы, кожны,

гэты.

Практыка-

ванне

11.6.2. Класы дзеясловаў.

Прадуктыўныя і

непрадуктыўныя класы



“Класы дзеясловаў” // “Беларуская

граматыка: у 2-х ч. Ч. 1. Фаналогія.

Арфаэпія. Марфалогія. Словаўтва-

рэнне. Націск” (Мінск, 1985).

Канспект

11.6.3. Зваротныя дзеясловы,

утвораныя ад пераходных і

непераходных дзеясловаў.

2 Выпісаць з “Граматычнага слоўніка

дзеяслова” (Мінск, 2013) па

15 зваротных дзеясловаў, утвораных

ад пераходных і непераходных


Картатэка

моўных

фактаў,

праца са

слоўнікам

11.6.4. Сувязь катэгорыі стану з

пераходнасцю/

непераходнасцю,

зваротнасцю/

незваротнасцю.

2 Знайсці матэрыял па праблеме “Сувязь

катэгорыі стану з пераходнасцю/

непераходнасцю, зваротнасцю/

незваротнасцю”, выкарыстоўваючы

дапаможнік “Сучасная беларуская


дапам.” (Мінск, 1997), і

заканспектваць яго.

Тэзіснае

канспекта-

ванне

11.6.5. Спосабы ўтварэння

трыванняў.


“Утварэнне суадносных пар

трывання” // “Сучасная беларуская



Канспект

3.6.5. Трыванне дзеясловаў

руху.


“Катэгорыя трывання ў дзеясловах

руху” // “Сучасная беларуская



Канспект

11.6.5. Спосабы дзеяслоўнага

дзеяння.

2 Падрыхтаваць канспект § 65 “Спосабы

дзеяслоўнага дзеяння” // “Сучасная

беларуская літаратурная мова:

Марфалогія: вучэб. дапам.” (Мінск,

1997).

Канспект

11.6.6. Ужыванне формаў

загаднага ладу са

значэннем іншых ладоў.



мова: практ. заняткі” (Мінск, 1995).

Практыка-

ванне


іншых ладоў і інфінітыва

з пабуджальным

значэннем.




(Мінск, 1995).

Практыка-

ванне


ПУ

95


прошлага і будучага часу

са значэннем іншых

часоў.




(Мінск, 1995).

Практыка-

ванне

11.6.8. Ужыванне асабовых

формаў з абагульнена-

асабовым і няпэўна-

асабовым значэннямі.




(Мінск, 1995).

Практыка-

ванне

11.7.1. Дзеепрыметнікі

незалежнага і залежнага

стану, іх утварэнне.


“Утварэнне дзеепрыметнікаў” //



(Мінск, 1997).

Канспект

11.7.2. Моўныя сродкі для

замены неўласцівых

беларускай мове

дзеепрыметнікаў пры

перакладзе.




Практыка-

ванне

11.8.1. Дзеепрыслоўі

незакончанага і

закончанага трывання, іх

утварэнне.


“Утварэнне дзеепрыслоўяў” //



(Мінск, 1997).

Канспект

11.8.2. Асаблівасці ўжывання

дзеепрыслоўяў.




Практыка-

ванне

11.9.2. Формы суб’ектыўнай

ацэнкі якасных

прыслоўяў.




Практыка-

ванне

11.9.3. Пераход слоў іншых

часцін мовы ў прыслоўі


2 Падрыхтаваць тэзісны канспект § 90

“Спосабы ўтварэння прыслоўяў” //



(Мінск, 1997).

Тэзісны

канспект

11.10.2. Ступені параўнання і

формы ацэнкі

безасабова-

прэдыкатыўных слоў,

суадносных з якаснымі

прыслоўямі.




Практыка-

ванне

11.11.2. Сінаніміка

прыназоўнікавых

канструкцый.


“Сінаніміка прыназоўнікаў” //



(Мінск, 1997).

Канспект

11.11.2. Асаблівасці ўжывання

прыназоўнікаў у

беларускай мове.




Практыка-

ванне

11.11.4. Адрозненне злучнікаў ад

злучальных слоў –



Практыка-

ванне


ПУ

96

адносных займеннікаў і

займеннікавых

прыслоўяў.


(Мінск, 1995).

11.11.5. Формаўтваральныя і

словаўтваральныя

часціцы.




(Мінск, 1995).

Практыка-

ванне

11.13.1. Адрозненне

гукапераймальных слоў

ад выклічнікаў.


№ 569 і № 571 // “Сучасная беларуская


(Мінск, 1995).

Практыка-

ванні

12.1.1. Сінтаксічныя адзінкі:

сінтаксема,

словазлучэнне, просты

сказ, складаны сказ,

складанае сінтаксічнае

цэлае, тэкст.


“Сінтаксічныя адзінкі” // Рамза, Т.Р.

Сінтаксіс: тэарэтычны курс : вучэб.

дапам. / Т. Р. Рамза. – Мінск : БДУ,

2006. – С. 13–16.

Канспект

12.2.1. Класіфікацыя

словазлучэнняў паводле

галоўнага слова; паводле

сэнсавых адносін

кампанентаў; паводле

структуры.


№ 406, № 408 і № 415 // “Сучасная

беларуская літаратурная мова: практ.

заняткі” (Мінск, 1989).

Практыка-

ванне

12.2.2. Асаблівасці беларускага

кіравання.

2 Пабудаваць словазлучэнні з

кіраваннем, выкарыстоўваючы табліцу

“Спецыфіка кіравання ў беларускай

мове ў параўнанні з рускай” //

Рамза, Т. Р. Сінтаксіс: тэарэтычны

курс : вучэб. дапам. / Т. Р. Рамза. –

Мінск : БДУ, 2006. – С. 40–42.

Практыка-

ванне

12.3.1. Віды сінтаксічнай сувязі

кампанентаў сказа:

прэдыкатыўная сувязь

(каардынацыя,

суразмяшчэнне,

прыцягненне),

паўпрэдыкатыўная

сувязь, далучальная

сувязь, злучальная

сувязь,

падпарадкавальная

сувязь.


“Сінтаксічныя адзінкі” // Рамза, Т. Р.

Сінтаксіс: тэарэтычны курс : вучэб.

дапам. / Т. Р. Рамза. – Мінск : БДУ,

2006. – С. 31–40.

Канспект

12.3.2. Тыпы сказаў паводле

мэты выказвання, іх

граматычнае

афармленне, асаблівасці

інтанацыі.


№ 423, № 408 і № 415 // “Сучасная

беларуская літаратурная мова: практ.

заняткі” (Мінск, 1989).

Практыка-

ванне

12.4.1. Марфалагізаваныя і

немарфалагізаваныя

члены сказа.

2 Выкарыстоўваючы вучэбны

дапаможнік (Рамза, Т. Р. Сінтаксіс:

тэарэтычны курс: вучэб. дапам. /

Вуснае

паведамлен-

не.


ПУ

97

Дэтэрмінанты. Т. Р. Рамза. – Мінск : БДУ, 2006),

падрыхтаваць паведамленне па тэме

“Марфалагізаваныя і немарфалагі-

заваныя члены сказа. Дэтэрмінанты” .

12.4.2. Каардынацыя дзейніка і

выказніка ў простым

сказе.


“Каардынацыя выказніка і дзейніка ў

ліку і родзе” // Яўневіч, М. С.

Сінтаксіс сучаснай беларускай мовы /

М. С. Яўневіч, П. У. Сцяцко. – Мінск :

Аверсэв, 2006. – 286 с.

Канспект

12.4.3. Дапаўненне.

Прыдзеяслоўнае (прамое

і ўскоснае), прыйменнае,

прыадвербіяльнае

дапаўненні, іх

выражэнне.


№ 41 // Яўневіч, М. С. Сінтаксіс

сучаснай беларускай мовы /


Аверсэв, 2006. – 286 с.

Практыка-

ванне

12.4.4. Сінтаксічна

непадзельныя

словазлучэнні ў ролі

дапасаваных і

недапасаваных

азначэнняў.





Аверсэв, 2006. – 286 с.

Практыка-

ванне

12.4.5. Адзіночны і развіты

(разгорнуты) прыдатак.

Размежаванне прыдатка і

адзіночнага паяснёнага

назоўніка.





Аверсэв, 2006. – 286 с.

Практыка-

ванне

12.4.6. Сінтаксічна

непадзельныя

словазлучэнні ў ролі

акалічнасцей.





Аверсэв, 2006. – 286 с.

Практыка-

ванне

12.4.7. Размежаванне даданых

членаў сказа, выражаных

назоўнікамі ўскосных

склонаў і інфінітывам.

Сінкрэтызм у сістэме

даданых членаў сказа.


№ 54 і № 55 // Яўневіч, М. С. Сінтаксіс



Аверсэв, 2006. – 286 с.

Практыка-

ванні

12.4.7. Парадак слоў у сказе.

Месца галоўных і

даданых членаў у сказе.

Інверсія і яе



“Парадак слоў у сказе” //

Яўневіч, М. С. Сінтаксіс сучаснай

беларускай мовы / М. С. Яўневіч,

П. У. Сцяцко. – Мінск : Аверсэв,

2006. – 286 с.

Канспект

12.5.2. Аднасастаўныя сказы

дзеяслоўнага тыпу

(выказнікавыя): пэўна-

асабовыя, няпэўна-

асабовыя і абагульнена-

асабовыя сказы;





Аверсэв, 2006. – 286 с.

Практыка-

ванне


ПУ

98

безасабовыя і

інфінітыўныя сказы.

12.5.2. Аднасастаўныя сказы

іменнага тыпу

(дзейнікавыя).

Намінатыўныя сказы.





Аверсэв, 2006. – 286 с.

Практыка-

ванне

12.6.1. Тыпы няпоўных сказаў

(кантэкстуальныя і

сітуацыйныя сказы).


“Няпоўныя сказы” //

Маршэўская, В. В. Сучасная

беларуская мова. Сінтаксіс: вучэб.

дапам. / В. В. Маршэўская. – Гродна :

ГрДУ, 2015. – 279 с.

Канспект

12.7.1. Словы-сказы

(нячленныя,

непадзельныя,

нерасчлянёныя сказы), іх

разнавіднасці паводле

значэння і функцыі,

марфалагічнага

выражэння.


“Словы-сказы” // Яўневіч, М. С.

Сінтаксіс сучаснай беларускай мовы /


Аверсэв, 2006. – 286 с.

Канспект

12.9.1. Стылістычная роля

парцэляцыі.


“Парцэляцыя” // Леановіч, Р. С.

Беларуская мова: сінтаксіс

словазлучэння і простага сказа : вучэб.

дапам. / Р. С. Леановіч. – Гродна :

ГрДУ, 2002. – 118 с.

Канспект

12.10.2. Адрозненне

параўнальных зваротаў

ад даданых

параўнальных частак






Аверсэв, 2006. – 286 с.

Практыка-

ванне

12.10.3. Сувязь аднародных

членаў пры дапамозе

злучнікаў

(спалучальных,

супраціўных,

размеркавальных) і без

злучнікаў.





Аверсэв, 2006. – 286 с.

Практыка-

ванне

12.10.3. Абагульняльныя словы

пры аднародных членах

сказа. Знакі прыпынку

пры аднародных членах

сказа.




(Мінск, 1989).

Практыка-

ванне

12.10.4. Адасобленыя азначэнні

(дапасаваныя і

недапасаваныя),

прыдаткі, акалічнасці.




(Мінск, 1989).

Практыка-

ванне

12.10.4. Адасобленыя

ўдакладняльна-



Практыка-

ванне


ПУ

99

паясняльныя члены сказа

(удакладняльныя,

паясняльныя,

абмежавальна-

вылучальныя,

далучальныя).


(Мінск, 1989).

12.10.5. Пабочныя канструкцыі

(словы, словазлучэнні,

сказы). Значэнне і

функцыя пабочных

канструкцый.

2 Выпісаць з мастацкіх тэкстаў

15 сказаў, ускладненых пабочнымі

канструкцыямі (словамі,

словазлучэннямі, сказамі).

Картатэка

моўных

фактаў

12.10.6. Падабенства і

адрозненне пабочных і

ўстаўных канструкцый.

Знакі прыпынку пры

пабочных і ўстаўных





(Мінск, 1989).

Практыка-

ванне

12.10.7. Функцыі звароткаў у

мове. Адрозненне

зваротка ад вакатыўнага

сказа.





Аверсэв, 2006. – 286 с.

Практыка-

ванне

12.11.1. Тыпы складаных сказаў:

злучнікавыя

(складаназлучаныя і

складаназалежныя) i

бяззлучнікавыя;

складаныя сказы з



“Тыпалогія складаных сказаў” //

Рамза, Т. Р. Сінтаксіс: тэарэтычны

курс : вучэб. дапам. / Т. Р. Рамза. –

Мінск : БДУ, 2006. – С. 119–137.

Канспект

12.11.2. Складаназлучаныя сказы

са спалучальнымі,

супраціўнымі і

размеркавальнымі

злучнікамі.




(Мінск, 1989).

Практыка-

ванне

12.11.2. Складаназлучаныя сказы

з далучальнай сувяззю.

Сродкі далучальнай

сувязі.

2 Падрыхтаваць вуснае паведамленне па

тэме “Складаназлучаныя сказы з

далучальнай сувяззю. Сродкі

далучальнай сувязі”, выкарыстаць

вучэбны дапаможнік (Бурак, Л. І.

Сучасная беларуская мова: Сінтаксіс /

Л. І. Бурак. – Мінск : Універсітэцкае,

1987. – 322 с.).

Вуснае

паведамлен-

не

12.11.3. Складаназалежныя сказы

з даданымі

выказнікавымі часткамі.


10 складаназалежных сказаў з

даданымі выказнікавымі часткамі.

Картатэка

моўных

фактаў


з даданымі

дапаўняльнымі часткамі.



даданымі дапаўняльнымі часткамі.

Картатэка

моўных

фактаў


з даданымі азначальнымі



Картатэка

моўных


ПУ

100

часткамі. даданымі азначальнымі часткамі. фактаў


з даданымі

акалічнаснымі часткамі

месца.



даданымі акалічнаснымі часткамі

месца.

Картатэка

моўных

фактаў


з даданымі


часу.



даданымі акалічнаснымі часткамі часу.

Картатэка

моўных

фактаў


з даданымі


ўмовы.




ўмовы.

Картатэка

моўных

фактаў


з даданымі


прычыны.




прычыны.

Картатэка

моўных

фактаў


з даданымі


мэты.




мэты.

Картатэка

моўных

фактаў


з даданымі


уступкі (уступальнымі).




уступкі (уступальнымі).

Картатэка

моўных

фактаў


з даданымі


спосабы дзеяння.




спосабы дзеяння.

Картатэка

моўных

фактаў


з даданымі


меры і ступені.




меры і ступені.

Картатэка

моўных

фактаў


з даданымі

параўнальнымі часткамі.



даданымі параўнальнымі часткамі.

Картатэка

моўных

фактаў


з даданымі часткамі

выніку.



даданымі часткамі выніку.

Картатэка

моўных

фактаў


з даданымі

супастаўляльнымі

часткамі.



даданымі супастаўляльнымі часткамі.

Картатэка

моўных

фактаў

12.11.5. Сродкі сувязі частак

бяззлучнікавых сказаў.

2 Знайсці і выпісаць інфармацыю пра

сродкі сувязі частак бяззлучнікавых

сказаў // Яўневіч, М. С. Сінтаксіс



Аверсэв, 2006. – 286 с.

Канспект


ПУ

101

12.11.5. Бяззлучнікавыя сказы з

аднатыпнымі і разна-

тыпнымі часткамі,

сэнсавыя адносіны ў

гэтых сказах. Знакі пры-

пынку паміж часткамі

бяззлучнікавых сказаў.





Аверсэв, 2006. – 286 с.

Падабраць з твораў мастацкай

літаратуры прыклад на кожнае правіла

пастаноўкі знакаў прыпынку ў

складаным бяззлучнікавым сказе.

Практыка-

ванне.

Картатэка

моўных

фактаў

12.11.6. Разнавіднасці складаных

сказаў з рознымі відамі

сувязі. Знакі прыпынку ў

складаных сказах з


4 Падрыхтаваць прэзентацыю

“Складаныя сказы з рознымі відамі

сувязі”, выкарыстоўваючы матэрыял

інтэрнэт-рэсурсаў і дадатковую

літаратуру па тэме “Сінтаксіс”.

Прэзента-

цыя

12.12.1.

Перыяд, яго структура,

сродкі сувязі частак.

Знакі прыпынку ў

перыядзе.


№ 171 // Сінтаксіс сучаснай

беларускай літаратурнай мовы:

практыкум : вучэб. дапам. / І. Л. Бурак,

С. С. Мароз, П. А. Міхайлаў,

М. С. Ржавуцкая, Н. У. Чайка; навук.

рэд. І. Л. Бурак. – Мінск : БДПУ,

2005. – 187с.

Прктыка-

ванне

12.12.2. Складанае сінтаксічнае

цэлае (звышфразавае

адзінства) як адна з

формаў звязнай мовы.

2 Выпісаць з тэкстаў мастацкай

літаратуры прыкдады ЗФА з рознымі

відамі сувязі.

Картатэка

моўных

фактаў

12.12.2. Паслядоўная,

паралельная і змешаная

сувязь сказаў у

складаным сінтаксічным

цэлым.








2005. – 187с.

Практыка-

ванне

12.12.3. Абзац як сродак

структурнай і сэнсавай

арганізацыі тэксту.

Функцыі абзаца

(сэнсавая, эмацыйная,

кампазіцыйная,

выдзяляльная).








2005. – 187с.

Практыка-

ванне

12.13.1. Сказ з простай мовай як

двухчленная

канструкцыя. Структура

аўтарскага сказа і чужой

мовы, сродкі сувязі

гэтых частак.





Аверсэв, 2006. – 286 с.

Практыка-

ванне

12.13.1. Цытаты. 2 Выканаць пісьмова практыкаванне


Практыка-

ванне


ПУ

102



Аверсэв, 2006. – 286 с.

13.1..1. Роля пунктуацыі ў

афармленні пісьмовай

мовы.





Аверсэв, 2006. – 286 с.

Практыка-

ванне

13.1.1. З гісторыі пунктуацыі. 4 Падрыхтаваць прэзентацыю “З

гісторыі пунктуацыі”, выкарыстаць

матэрыял вучэбнага дапаможніка

(Сучасная беларуская літаратурная

мова : вучэб. дапам. / Д. В. Дзятко [і

інш.]; пад рэд. Д. В. Дзятко. – Мінск :

Выш. шк., 2017. – 588 с.).

Прэзента-

цыя

13.1.1. Спалучэнне знакаў

прыпынку (коска і

працяжнік, дужкі і коска,

пытальнік і клічнік і г.д).





Аверсэв, 2006. – 286 с.

Практыка-

ванне

13.1.1. Варыянтныя і

факультатыўныя знакі

прыпынку. Аўтарскія

знакі прыпынку.

2 Зрабіць канспект раздзела

“Выкарыстанне знакаў прыпынку”

(Сучасная беларуская літаратурная

мова : вучэб. дапам. / Д. В. Дзятко [і

інш.]; пад рэд. Д. В. Дзятко. – Мінск :

Выш. шк., 2017. – 588 с.).

Канспект


ПУ

103

ЗАДАННІ ДА РЭЙТЫНГАВЫХ І КАНТРОЛЬНЫХ РАБОТ

Рэйтынгавая кантрольная работа № 1 (1 семестр)

Тэмы 2.1. – 2.7.

Заданне:

1. Выканайце тэставыя заданні.

Варыянт 1

1. Адзначце, якая лінгвістычная дысцыпліна займаецца вывучэннем паходжання слоў:

1) семасіялогія; 4) стылістыка;

2) анамастыка; 5) тапаніміка.

3) этымалогія;

2. Адзначце сказы, у якіх выдзеленыя словы ўжыты ў пераносным значэнні:

1) З Рэем звязана старонка жыцця, пачатак якой не хацелася б успамінаць (І.Навуменка);

2) Далёка ўнізе ляжала даліна. Здавалася, горы нарэшце разамкнулі сваю каменную пашчу,

набраўшыся золкага, непрыветна агромністага камення (В.Іпатава);

3) Ноч выдалася зорная, ціхая, вада паўз берага маўчала (В.Карамазаў);

4) Сонца ўзыходзіць, падымаецца ў сінечы неба, толькі зрэдку адзначанай нерухомымі

аблачынкамі (І.Навуменка);

5) Каму ў жыцці прапасці, каму не зжыць нягод… Клубок людскіх няшчасцяў цяжэе з году ў

год (Т.Бондар).

3. Адзначце сказы, у якіх выдзеленыя словы выкарыстоўваюцца ў сінтаксічна

абумоўленым значэнні:

1) Аднак, калі была прызначана адпраўка ў партызанскую зону, Варвара ўжо рухацца не магла,

не вытрымала б і малая нават перавозкі (М.Лужанін);

2) На дапамогу дзе тут спадзявацца, не кожны з натоўпу мог даць рады самому сабе

(М.Лужанін);

3) – О, у нас тутака ў гучныя справы людзі трубяць… Дык чаго ж ты сядзіш, галубок? –

спахватваецца бабка (М.Лужанін);

4) Шчасця не бачым, а жывём зубы сашчапіўшы (М.Лужанін);

5) У кватэры было ціха, вельмі ціха для жытла амаль у цэнтры вялікага горада. За сталовай

спалі ў сваім хлапечым пакойчыку сыны-блізняткі, Міколка і Раман, жонка пазаўчора адбыла

на паўднёвыя воды (М.Лужанін).

4. Адзначце сказы, у якіх выдзеленыя словы з’яўляюцца метафарамі:

1) Па рацэ плылі белыя параходы, сцягваючы з берагоў і вады ранішні сырадой туманаў,

валаклі за сабою ўсё роўна як даўжэзныя сеці, поўныя жывога сонечнага срэбра (В.Карамазаў);

2) Толькі недзе за Грабянцамі, за старасвецкімі ліпамі, што невыразна чарнелі ўдалечыні, край

неба завалакло бураватай шэранню, а яе калматыя языкі выцягваліся ў адным кірунку – за

ветрам (М.Кусянкоў);

3) “Усім добрым ва мне я абавязаны кнігам”. Услед за Горкім так могуць сказаць дый кажуць

многія, кожны па-свойму. І я ўжо нямала пра гэта пісаў, аднак сказаў, здаецца часамі, далёка не

ўсё. Бо і пра кнігу, як пра маці – зноў жа згадаем Горкага, – можна расказваць бясконца (Янка

Брыль);


ПУ

104

4) Як апошні хутаранец, на сядзібе крэкча дуб (М.Мятліцкі);

5) Месяц сцежку ў дубняк залівае халодным праменнем; не магу аніяк я уласным асвойтацца

ценем (А.Куляшоў).

5. Адзначце сказы, у якіх выдзеленыя словы з’яўляюцца сінекдахамі:

1) Мне трэба было пабываць у Франкфурце-на-Майне ўжо для таго, каб пабачыць у адным з

сабораў выяву тайнай вячэры – невялічкі барэльеф на белай сцяне (С.Рублеўскі);

2) З вішняку, усыпанага ўжо добра чырвонымі вішнямі, паспешліва зрываліся шпакі і чорнымі

хмурынкамі сігалі ўвысь і чамусьці ў той бок, куды ішлі камбайны (І.Стадольнік);

3) Сапраўды, Біблія сабрала і з'яднала магутную дружыну. На яе аснове і вырасла Астрожская

славяна-грэка-лацінская акадэмія (А.Петрашкевіч);

4) На вяселлі іграць гарманіст не згадзіўся, і вёска аб’явіла таксама байкот – пуста ў хаце, ад

бацькоў адвярнуўся народ, ад сватоў і ад сваццяў (А.Куляшоў);

5) Лапці, світкі зрэбныя – з нашых сёл якраз, на заробкі хлебныя ездзілі ў Данбас (А.Куляшоў).

6. Адзначце няпоўныя лексічныя амонімы:

1) выслаць ліст – выслаць санкі сенам;

2) векавы бор – бор з’яўляецца трохвалентным кампанентам;

3) брадзіць па вуліцы – варэнне пачало брадзіць;

4) коркавая падэшва – коркавае рэчыва;

5) пералёт птушак – цвіце пералёт жоўтымі кветкамі.

7. Адзначце амафоны:

1) змешаны лес – лез на турнік;

2) нябесны гром – грам цукру;

3) пара дадому – пара ад кіпеню;

4) род Радзівілаў – рот адкрыты;

5) крапіва пякучая – Крапіва-байкапісец.

8. Адзначце прыказкі, у якіх ужываюцца антонімы.

1) За аднаго бітага двух нябітых даюць.

2) Дзень мала, а два многа.

3) Ад вялікага да смешнага адзін крок.

4) Авечку стрыгуць, а баран дрыжыць.

5) Добрая слава на паліцы ляжыць, а благая па дарожцы бяжыць.

9. Адзначце аднакаранёвыя антанімічныя пары:

1) павага – знявага; 4) дужы – слабы;

2) людзі – нелюдзі; 5) днём – ноччу.

3) зашпіліць – расшпіліць;

10. Адзначце рады слоў, у якіх ужываюцца толькі семантычныя сінонімы:

1) газета, шматтыражка, насценгазета;

2) гаворка, гутарка, размова;

3) цвёрды, зацвярдзелы, скамянелы;

4) яма, варонка, глінішча, катлаван;

5) стрэльба, вінтоўка, карабін, абрэз, двухстволка.


ПУ

105

11. Адзначце групы слоў з аднолькавым лексічным значэннем:

1) столькі – столкі; 4) патушыць – затушыць;

2) дырэктарка – дырэктрыха; 5) мовазнавец – мовазнаўца.

3) канешне – канечне;

12. Адзначце пары слоў, якія з'яўляюцца абсалютнымі сінонімамі:

1) стог – сцірта; 4) стаматолаг – дантыст;

2) стос – стус; 5) цаляць – меціць.

3) сталічны – стольны;

13. Адзначце пары слоў, якія з'яўляюцца паронімамі:

1) палаткавы – палатачны; 4) імігрант – эмігрант;

2) маёмасны – маёмны; 5) жняя – жнейка.

3) ілюстрыраваць – ілюстраваць;

14. Адзначце пары словазлучэнняў, у склад якіх уваходзяць міжмоўныя амонімы:

1) серый мех – мех з жытам;

2) полить цветы – паліць грубку;

3) поплавок удочки – на паплавах ракі;

4) родить двойню – радзіць сябру;

5) зерно риса – рыса характару.

15. Адзначце сказы, у якіх дапушчана памылка ва ўжыванні слова:

1) Да мачанкі маці пякла яшчэ і бліны з грэчкавай або ячнай мукі (А.Якімовіч);

2) Вясёлыя, задорлівыя прыпеўкі рэхам адгукаліся ў бары (М.Ваданосаў);

3) Холад настойліва забіраўся пад майкі і ледзяніў цела (У.Карпаў);

4) Левандоўскі якраз два дні таму назад вярнуўся з міграцыі (А.Карпюк);

5) Бачачы, як павесялелі дарослыя, сталі радавацца і дзеці (І.Мележ).

16. Адзначце тыпы сінонімаў:

1) узуальныя; 2) маўлення;

3) аказіянальныя; 5) уласналексічныя.

4) моўныя;

17. Адзначце сказы з аксюмаранам:

1) Наперад не вырывайся і ззаду не заставайся;

2) Па адзежы сустракаюць, а па розуму праводзяць;

3) Хвалілася сініца мора падпаліць;

4) Хто чужога не шкадуе, той свайго не мае;

5) Ціхая вада берагі мые.

Варыянт 2

1. Адзначце, які раздзел мовазнаўства займаецца вывучэннем значэння слова:

1) семасіялогія; 4) стылістыка;

2) анамастыка; 5) тапаніміка.

3) этымалогія;

2. Адзначце сказы, у якіх выдзеленыя словы ўжыты ў прамым значэнні:


ПУ

106

1) Сонечныя плямы дзе сплываліся і ярчэлі, дзе рассыпаліся і гаслі, а блакіт заставаўся

трывалы і чысты (В.Карамазаў);

2) Халодныя, нізкія, набрынялыя вільгаццю воблакі позняй восені плылі, здавалася, па самай

вуліцы (Я.Сіпакоў);

3) Абапал сцежкі, у не зусім спалавелым саламяным гушчары, сям-там праглядвае рамонак,

большыя сонейкі якога наіўна пнуцца ўгару, некаторыя нават даволі высока, а дробязь цвіце,

адцвітае ды пахне понізу (Янка Брыль);

4) Рассеяны позірк яго [Гулівера] заблытаўся недзе ў бухматым сасновым голлі, а можа, сягаў і

вышэй, і ніхто не змог бы дакладна сказаць, пра што думае ў гэтым лесе высокі ў літаральным і

пераносным сэнсе прадстаўнік маскоўскага “Леспраекта” (М.Кусянкоў);

5) Васіль пасядзеў на ганку, паслухаў, як трашчаць вераб’і ў густым вішанніку, клююць

пераспелыя ягады, затым замкнуў дзверы, схаваў, як наказала Аляксандра, ключ пад ганак і

выйшаў на вуліцу (І.Навуменка).

3. Адзначце сказы, у якіх выдзеленыя словы ўжыты ў несвабодным значэнні:

1) Калі стаў на якую дарогу – так лёгенька не саступіш (М.Лужанін);

2) Мой Карней, тры гады па тым, пераехаў назусімнае векаванне, пад бярэзіну на могліцах. І я

хутка следам за дзедам (М.Лужанін);

3) Усё настойлівей і настойлівей хадзілі чуткі, што неўзабаве выйдзе царскі маніфест, які

адпусціць сялян на волю (Я.Сіпакоў);

4) А ўсяго і здарылася: матуля наступіла на хвост нашаму шэраму катку, які, улагоджаны

пачастункам, усеўся на шырокай маснічыне пасярод трысцена (С.Рублеўскі);

5) Зіма неяк адразу вушы апусціла, зямлю нават па начах не трымае ў сваіх кіпцях, вясна

разгулялася, баль правіць дзень і ноч (В.Карамазаў).

4. Адзначце сказы, у якіх выдзеленыя словы з’яўляюцца метаніміямі:

1) У клубе часта бывае кіно, сяды-тады наладжваюцца спектаклі, выступае свая і прыезджая

самадзейнасць, а найчасцей, вядома, танцы (Янка Брыль);

2) Алекса зірнуў вакол – відаць, на той гары раслі такія ж каржакаватыя, падобныя да полацкіх

соснаў магутныя дрэвы з пушыстымі мяцёлкамі светла-зялёных іголак (В.Іпатава);

3) Мы пазычалі Гогаля і тады, калі я, найменшы ў хаце, толькі гартаў тую вялікую, тоўстую

кнігу, бясконца гледзячы цацкі-малюнкі, тлумачэнні да якіх сяды-тады давалі старэйшыя (Янка

Брыль);

4) Прайшоўшыся па пакоі, затрымаўся перад камінам, паглядзеў на вазачку, у якой,

прытуліўшыся галоўкай да галоўкі, нібы цнатлівыя панначкі, стаялі грацыёзныя фіялкі,

здзівіўся: якая вытанчаная гармонія жывое натуры! (В.Карамазаў);

5) Пасля перамогі над Гітлерам пражыта так многа, што мне часамі хочацца перанесціся

нейкім цудам з вялікага шумнага горада (Янка Брыль).

5. Адзначце сказы, у якіх выдзеленыя словы з’яўляюцца сцёртымі метафарамі:

1) Над Горкім добра думаецца пра перажытае (Янка Брыль);

2) Сонца горача сёння пячэ, а дарога лягла ад сяла да сяла і яшчэ ад сяла да сяла (А.Куляшоў);

3) Жыццё ж ідзе і, згодна запаветам, не выракаецца сваіх асноў (Т.Бондар);

4) Ужо стаяла, можна сказаць, позняя раніца (І.Чыгрынаў);

5) З канаплёўскага канца Верамеек дарога ў Бабінавічы спярша вяла праз Халахонава хацішча

(І.Чыгрынаў).

6. Адзначце поўныя лексічныя амонімы:

1) грэнландскі кіт – кіт служыць замазкай для шкла;


ПУ

107

2) юшкай закладваюць комін – юшку вараць з рыбы;

3) кладка праз яр – зялёны яр;

4) чорныя плямы – гуляць чорнымі;

5) утушыць агонь – утушыць мяса.

7. Адзначце амаформы:

1) тры падлогу – тры сябры;

2) клуб дыму – спартыўны клуб;

3) люблю збіраць дажджавікі – апранаю дажджавік;

4) лячу дзяцей – лячу ў нябёсы;

5) еду ў Буду – буду шукаць.

8. Адзначце прыказкі, у якіх ужываюцца антонімы:

1) Кінь перад сабою, знойдзеш за сабою;

2) Не ён першы, не ён апошні;

3) Служка ў лапцях, а я (пан) босы;

4) Усё мінаецца, а праўда застаецца;

5) Баба ў хаце тры вуглы трымае, а мужчына адзін.

9. Адзначце рознакаранёвыя антанімічныя пары:

1) гаваркі – маўклівы; 4) адчаліць – прычаліць;

2) апрануты – распрануты; 5) даць – узяць.

3) аптыміст – песіміст;

10. Адзначце рады слоў, у якіх ужываюцца толькі стылістычныя сінонімы:

1) галава, кумпал, мазгаўня, кацялок, манерка, голаў;

2) звычай, завад, рытуал, канон;

3) смелы, мужны, баявы, рашучы, адчайны, доблесны;

4) холад, халадэча, зябкасць, стынь, золкасць, сцюдзёнасць;

5) станок, варштат.

11. Адзначце групы слоў з аднолькавым лексічным значэннем:

1) марава – марыва; 4) пешшу – пехатой;

2) столь – сталь; 5) сакратарка – сакратарыха.

3) дзесь – дзесьці;

12. Адзначце пары слоў, якія з'яўляюцца абсалютнымі сінонімамі:

1) рэальнасць – існасць; 4) часопіс – альманах;

2) правапіс – арфаграфія; 5) ход – перамяшчэнне.

3) чым – чымся;

13. Адзначце пары слоў, якія з'яўляюцца паронімамі:

1) дырэктар – дырэктарша; 4) крывець – крывіць;

2) жнівеньскі – жніўны; 5) каб – кеб.

3) звыклы – звычайны;

14. Адзначце пары словазлучэнняў, у склад якіх уваходзяць міжмоўныя амонімы:

1) людской поток – людскі ўчынак;

2) качка корабля – дзікая качка;


ПУ

108

3) кожная болезнь – кожнай ноччу;

4) манила дорога – маніла сяброўка;

5) наряд на работу – кароткая нарада.

15. Адзначце сказы, у якіх дапушчана памылка ва ўжыванні слова:

1) Рэдактарскі кабінет знаходзіўся ў другім канцы калідора (М.Ткачоў);

2) Многія з яго вучняў ужо самі стаяць за рэверансам паравоза, умела водзяць цяжкавагавыя

саставы (“Звязда”);

3) Усё знаёма, прывычна, і Куляшу здавалася, што нібы і не з ім гэта ўсё робіцца, а з нейкім

другім, у другой хаце, а ён глядзіць на ўсё гэта на маўклівым тэлевізійным экране (А.Жук);

4) За сталом сядзеў сярэдніх гадоў мужчына ў ваеннай гімнасцёрцы, побач з ім – мужчына ў

цывілізаваным (Я.Курто);

5) Адзін край лесу сутыкаўся з лесам, уразаўся ў яго, адхопліваючы свае травяністыя прасторы

(Якуб Колас).

16. Адзначце тыпы антонімаў:

1) няпоўныя; 4) сітуацыйныя;

2) уласнабеларускія; 5) аднакаранёвыя.

3) поўныя;

17. Адзначце сказы з антытэзай:

1) Успамінаю мой цёплы дом, думак халодны пажар. І пад пісьмовым сталом сіксцінскай Марыі

твар (У.Караткевіч);

2) І свой заўсёды апраўдаем крок – чужы чужога болю не пачуе (А.Мазько);

3) А мы, прызнацца, хоць мінулі тысячагоддзі, і да гэтага часу не ўмеем хадзіць па зямлі так, як

дні і ночы, звяры і птушкі, вятры і дажджы (Максім Танк);

4) Ехаць на вяселле на чужой арбе і смяяцца горка з самаго сябе (Максім Танк);

5) Ні пекла не знаем, ні раю, а верым, што мы – не рабы, хоць веры той век не спрыяе, і гэты

наш век, і любы! (Т.Бондар).


Тэма 2.8.

Заданні:

1. Запішыце тэкст пад дыктоўку.

2. Знайдзіце і выпішыце з тэксту 15 запазычаных слоў, вызначыце фанетычна-

марфалагічныя прыметы іх іншамоўнага паходжання.

Слоўнікі адыгрываюць вялікую ролю ў духоўнай культуры, у іх адлюстроўваюцца

веды, якімі валодае дадзенае грамадства ў пэўную эпоху. Слоўнікі выконваюць

сацыяльныя функцыі: інфарматыўную (дазваляюць найкарацейшым спосабам – праз

абазначэнні – далучыцца да назапашаных ведаў), камунікатыўную (даючы чытачам

неабходныя словы роднай ці чужой мовы) і нарматыўную (фіксуючы значэнні і

ўжыванні слоў, садзейнічаюць удасканаленню і ўніфікацыі мовы як сродку зносін).

Слоўнікі ўзніклі ў глыбокай старажытнасці, набываючы ўсё большую ролю ў

назапашванні і перадачы інфармацыі.


ПУ

109

Асноўным тыпам слоўнікаў з’яўляюцца розныя па аб’ёме алфавітныя аднамоўныя

тлумачальныя слоўнікі, якія паказваюць значэнне, ужыванне, граматычныя і

фанетычныя асаблівасці слоў. Гэтыя слоўнікі паяўляюцца на пэўным узроўні развіцця

моўнай культуры народа, калі, з аднаго боку, пачынае адчувацца патрэба ў агульным

нармалізуючым апісанні лексікі мовы, а з другога, мова дастаткова развітая, каб

прадставіць лексікографам сродкі для такога апісання. Сацыяльная значнасць

тлумачальных слоўнікаў пацвярджаецца тым, што ў многіх краінах яны былі створаны

афіцыйна прызнанымі навуковымі таварыствамі (напрыклад, акадэміямі). Нарматыўная

функцыя ў іх здзяйсняецца ў адборы вакабул і значэнняў, а таксама з дапамогай

прыкладаў і стылістычных памет. Ад тлумачальных паводле розных прымет

адрозніваюцца іншыя тыпы слоўнікаў: па змесце – энцыклапедычныя, якія тлумачаць не

словы, але самі прадметы і паняцці, імі абазначаныя; па адборы лексікі – тэзаўрусы, якія

ахопліваюць усю лексіку мовы, і прыватныя слоўнікі, якія адлюстроўваюць некаторыя

стылістычныя і тэматычныя пласты.

У плане зместу задачай слоўніка з’яўляцца апісанне лексікі мовы. У

функцыянальным аспекце ён уяўляе сабой твор дыдактычнага характару, якім чытач

карыстаецца для праверкі або пашырэння сваёй інфармацыі аб мове (234 словы).

І. І. Савіцкая. “Беларуская лексікаграфія: гісторыя і сучаснасць”.


Тэмы 2.9. – 2.11.

Заданні:


2. Знайдзіце і выпішыце з тэксту словы, якія ўваходзяць у склад пасіўнай лексікі

беларускай мовы.

3. Зрабіце лексічны аналіз выдзеленых слоў.

Белавалод адразу пайшоў аглядаць горад, куды яго з Ульяніцаю прывёў лёс.

Менск мясціўся ў сутоку Свіслачы і Нямігі, усцяж якіх рос густы лес. Горад ставілі на

раўніне, толькі з паўночнага боку быў невялікі ўзгорак на правым беразе Свіслачы, і

таму мяняне збудавалі магутны абарончы вал. Чатыры сонцавароты секлі лес, потым

сасновыя бярвенні паклалі ў восем слаёў, засыпалі зямлёй, перамешанай з рачным

глеем. Вал каля самага свайго падножжа быў шырынёю ў пятнаццаць сажняў. 3

унутранага боку вала ішла яшчэ адна паласа ўмацаванняў – складзеныя з драўляных

зрубаў клеці, набітыя вязкай зямлёю. Пад сонцам і ветрам зямля гэтая ператварылася ў

сапраўдны камень. Другая паласа ўмацаванняў была значна вышэйшая за першую, каля

дзевяці сажняў. Як падумалася Белавалоду, не толькі ад нападу ворагаў клалі вакол

горада столькі бярвенняў і зямлі. Ворагам тут, на балоцістай раўніне, была яшчэ і вада.

Ад паводак ратаваліся мяняне, узводзячы магутны вал.

Уязная брама з дубовай вежаю была прарэзана ў паўднёвай частцы вала. Вуліца

Вялікая вяла ад брамы праз увесь дзядзінец да драўлянай царквы. Побач з царквою

ляжалі кучы вялізных камянёў, і круглых, і абчасаных. Відно па ўсяму, Менск збіраўся

будаваць каменны храм.


ПУ

110

На дзядзінцы драўляныя пабудовы стаялі ўпрытык, не было ні пядзі вольнай

зямлі. Вузкія вулачкі былі замошчаны жэрдкамі і бярвеннямі.

Сустракаліся Белавалоду ў час ягонай праходкі па горадзе рукадзельныя людзі,

купцы, баяры, але большасць мясцовага люду складалі воі-дружыннікі, у вастраверхіх

шлемах, з чырвонымі шчытамі, з дзідамі ў руках, з суровасцю на тварах. Менск быў

парубежным горадам Полацкай зямлі, з поўдня і захаду ў любы час маглі падступіць

ворагі (249 слоў).

Леанід Дайнека. “След ваўкалака”.


Тэмы 3.1 – 3.2.

Заданне:


Варыянт 1

1. Адзначце прыкметы фразеалагічнай адзінкі: 1) мінімальная адзінка мовы;

2) семантычная цэласнасць;

3) сінтаксічна непадзельнае адзінства;

4) складаецца з марфем;

5) узнаўляльнасць.

2. Адзначце ўласнабеларускія фразеалагізмы: 1) табаку важыць;

2) на горкі яблык;

3) кашу заварыць;

4) бібікі біць;

5) на край свету.

3. Адзначце фразеалагічныя калькі: 1) ставіць на карту;

2) спачываць на лаўрах;

3) з жабіны прыгаршчы;

4) агнём і мячом;

5) залатая сярэдзіна.

4. Дапоўніце адказ: Семантычна непадзельныя фразеалагічныя адзінкі, значэнне якіх не залежыць ад

значэння кампанентаў, што ўваходзяць у іх, – гэта…

1) фразеалагічныя спалучэнні;

2) фразеалагічныя паўкалькі;

3) фразеалагічныя адзінствы;

4) фразеалагічныя калькі;

5) фразеалагічныя зрашчэнні.

5. Адзначце фразеалагічныя адзінствы: 1) шыю намыліць;

2) акінуць вокам;

3) гула асмаленая;

4) ліса фарбаваць;

5) на ногі паставіць.

6. Дапоўніце адказ: Марфалагічныя варыянты фразеалагізмаў адрозніваюцца адзін ад другога…


ПУ

111

1) структурай;

2) склонавымі формамі;

3) месцам націску;

4) колькасцю кампанентаў;

5) формай ліку.

7. Адзначце лексічныя варыянты фразеалагізмаў: 1) свістаць у адну дудку;

2) у адну столку;

3) дуды ў мех складаць;

4) іграць у адну дудку;

5) і дуды вобземлю.

8. Адзначце фразеалагізмы-сінонімы: 1) абводзіць вакол пальца;

2) вочы рэзаць;

3) замыльваць вочы;

4) настаўляць акуляры;

5) пудрыць мазгі.

9. Адзначце фразеалагізмы, якія суадносяцца з назоўнікам: 1) першая ластаўка;

2) курыная галава;

3) аршын з шапкай;

4) гульня з агнём;

5) плячысты на жывот.

10. Адзначце, з якой часцінай мовы суадносіцца фразеалагізм у сказе: Падарожнікі на хвіліну спыніліся як укопаныя (Я.Маўр)

1) назоўнікам;

2) дзеясловам;

3) прыслоўем;

4) прыметнікам;

5) выклічнікам.

11. Адзначце сказы, у якіх фразеалагізм з’яўляецца выказнікам: 1) Што ты, кажу, лынды б’еш у той час, калі людзі працуюць? (К.Крапіва);

2) Апошняя гэта справа каціць бочкі на жанчыну (У.Караткевіч);

3) Работы на новым месцы будзе па вушы (А.Кулакоўскі);

4) Табе, Андрэй, бачу гэты завод як костка ў горле (Э.Ярашэвіч);

5) Чаго ты мне тутака смаляныя дубы плёў! (А.Шлег).

12. Адзначце кніжныя фразеалагізмы: 1) абіваць парогі;

2) альфа і амега;

3) прыйсці на памяць;

4) яблык разладу;

5) перакаваць мячы на аралы.

13. Адзначце правільнае. Перыфраза – гэта…

1) трапнае народнае выслоўе з павучальным зместам;

2) устойлівы вобразны зварот, які паходзіць з літаратурных крыніц;

3) устойлівая, узнаўляльная моўная адзінка, якая складаецца не менш як з двух кампанентаў і

мае адзінае цэласнае значэнне;

4) семантычна непадзельныя апісальныя назвы прадметаў, дзеянняў, якія ствараюцца

непасрэдна ў моўнай плыні, у пэўнай сітуацыі і з’яўляюцца адзінкамі маўлення;

5) спалучэнне слоў, у складзе якога словы не страчваюць лексіка-семантычнай самастойнасці.


ПУ

112

Варыянт 2

1. Адзначце прыкметы фразеалагічнай адзінкі: 1) устойлівасць;

2) намінатыўнасць;

3) спалучальнасць са словамі;

4) складаецца з асобных слоў-кампанентаў;

5) складаецца са словазлучэнняў.

2. Адзначце запазычаныя фразеалагізмы: 1) агарод гарадзіць;

2) і куры не шэпчуць;

3) дамоклаў меч;

4) на кругі свая;

5) казанская сірата.

3. Адзначце фразеалагічныя паўкалькі: 1) з ветру вяроўкі віць;

2) без году тыдзень;

3) апошні з магікан;

4) на ўсю іванаўскую;

5) адваротны бок медаля.

4. Дапоўніце адказ: Семантычна непадзельныя фразеалагічныя адзінкі, значэнне якіх можа быць выведзена з

пераносных значэнняў іх кампанентаў, – гэта…

1) фразеалагічныя калькі;

2) фразеалагічныя зрашчэнні;

3) фразеалагічныя спалучэнні;

4) фразеалагічныя адзінствы;

5) фразеалагічныя паўкалькі.

5. Адзначце фразеалагічныя спалучэнні: 1) акунёў вудзіць;

2) страх бярэ;

3) кароткая памяць;

4) як свае пяць пальцаў;

5) у свіныя галасы.

6. Дапоўніце адказ: Фанетычныя варыянты фразеалагізмаў адрозніваюцца адзін ад другога…

1) гукам;

2) месцам націску;

3) асаблівасцямі агаласоўкі кампанентаў;

4) словаўтваральнай структурай;

5) граматычнай формай.

7. Адзначце лексічныя варыянты фразеалагізмаў: 1) носа не ўбіць;

2) крукам носа не дастаць;

3) крукам стаяць;

4) сажнем носа не дастаць;

5) не твайго носа палоса.

8. Адзначце фразеалагізмы-сінонімы: 1) вышэй галавы;

2) мора разліўное;

3) хоць адбаўляй;

4) чорт ногі паломіць;

5) чортава процьма.

9. Адзначце фразеалагізмы, якія суадносяцца з дзеясловам: 1) бачыць наскрозь;

2) лёгкі на нагу;

3) нарадзіцца ў сарочцы;

4) без задніх ног;

5) заткнуць за пояс.


ПУ

113

10. Адзначце, з якой часцінай мовы суадносіцца фразеалагізм у сказе: Слухай мяне і будзеш кум каралю (М.Арочка).

1) дзеясловам;

2) назоўнікам;

3) выклічнікам;

4) прыслоўем;

5) прыметнікам.

11. Адзначце сказы, у якіх фразеалагізм з’яўляецца акалічнасцю: 1) Гулі не аднаго ў лапці абулі (Прыказка);

2) Даўно маю намер пагутарыць з табою вока на вока (Т.Хадкевіч);

3) З вамі я на край зямлі ісці гатова… (А.Бачыла);

4) Люблю адразу браць быка за рогі, каб лішне не марнаваць часу (М.Лынькоў);

5) Для Бойкі навіна была як гром з яснага неба (А.Кудраўцоў).

12. Адзначце прастамоўныя фразеалагізмы: 1) хвастом віляць;

2) падаваць надзеі;

3) кацялок варыць;

4) ахілесава пята;

5) ганяць сабак.

13. Адзначце правільнае. Афарызм – гэта…

1) семантычна непадзельны апісальны выраз, з дапамогай якога перадаецца сэнс другога слова

або выразу;

2) кароткае, дасціпнае, арыгінальнае выслоўе, якое мае закончаны змест і паходзіць з

літаратурных крыніц;

3) трапнае народнае выслоўе з павучальным зместам;

4) фігура вобразнасці, пабудаваная на падабенстве двух прадметаў, у якіх праяўляецца агульная

прымета;

5) устойлівая, узнаўляльная моўная адзінка, якая складаецца не менш як з двух кампанентаў і

мае адзінае цэласнае значэнне.


Тэмы 5.1. – 5.7.

Заданні:


2. Зрабіце фанетычны аналіз выдзеленых слоў.

На змярканні з-за лесу напаўзлі шызыя змрочныя хмары. Сваім шчыльным

цяжарам яны зусім загрувасцілі неба, затулілі блішчастую шчыліну над касагорам; стала

пагрозліва, трывожна і сцюдзёна1 варыянт

. Вецер з шалёнай восеньскай лютасцю абтрасаў

бярозы над шляхам, церабіў, вымятаў лісцвяны2 варыянт

маладняк прысадаў, гнаў цераз


ПУ

114

чыгунку ў шэрую далеч шапатлівыя статкі лісця. Каламутная вада ў лужыне ад напору

ветру аж выплёсквалася з дарогі і пырскала на ўзмежак сцюдзёнымі бруднымі кроплямі.

Байцы на пераездзе рупна ўляглі ў работу – капалі, дзяўблі, угрызаліся ў

сцвярдзелую залеж зямлі. Пшанічны ледзь не па самыя плечы закапаўся ў рудую кучу

гліны; далёка навокал адкідваючы рассыпастыя камякі, зухавата і весела асталёўваўся

разгарачаны Свіст. Ён зняў з сябе ўсе папругі і вопратку і, застаўшыся ў гімнасцёрцы,

спрытна сыпаў з яміны малой пехацінскай лапаткай. У дваццаці кроках ад яго, таксама

над лініяй1 варыянт

, час ад часу спыняючыся, адпачываючы і аглядваючыся на сяброў,

крыху з меншым стараннем акопваўся Аўсееў. Ля самай будкі спрактыкавана ладзіў

кулямётную пазіцыю старшына Карпенка; на другі бок ад яго старанна дзёўб2 варыянт

зямлю расчырванелы, потны Глечык. Нарыхліўшы жалезінай грунт, хлопец рукамі

выкідваў яго, пасля прыгаршчамі выгортваў пясок і зноў дзёўб. Адзін толькі Фішар без

справы самотна сядзеў у быльнягу, дзе яго пакінуў старшына, і, тулячы ў рукавы

азяблыя рукі, гартаў нейкую кніжку.

За гэтым заняткам і ўбачыў яго Карпенка, калі, прыпыніўшы працу, выйшаў з-за

старажоўкі (213 слоў).

Васіль Быкаў. “Жураўліны крык”.


Тэмы 6.1. – 8.3.

Заданні:


2. Зрабіце графічны і арфаграфічны аналіз выдзеленых слоў.

Час і людзі не шмат чаго пакінулі ад колішняй хутарской сядзібы, рэшткі якой

спакваля праглынула зямля1 варыянт

і развеяў вецер. Дзе-нідзе толькі выглядвалі на

паверхню яе скупыя адзнакі: вуглавы камень падмурка, прытаптаны бугор бітай цэглы

ды дзве гранітныя прыступкі каля былога ўвахода ў сені. Прыпарожныя гэтыя камяні

ляжалі на тым самым месцы, што і сто год назад, і дробныя рудыя мурашы, якія недзе

паблізу аблюбавалі сабе прыстанішча, дзелавіта снавалі па ніжняй прыступцы. Алешнік

з рова, адхапіўшы добрую частку хутарскога поля, падступіў да самай сядзібы, на месцы

істопкі па-царску разросся2 варыянт

густы куст шыпшыны сярод буйных зараснікаў

дзядоўніку2 варыянт

, крапівы і малінніку. Ад калодзежа нічога не засталося, зруб, пэўна,

згніў або яго расцягалі людзі, вада, апынуўшыся без патрэбы, знікла ў глыбіні зямлі. На

рагу колішняй хаты неўпрыцям1 варыянт

вылезла з пустазелля калючая дзічка-груша –

можа, парастак ад колішніх груш-спасовак, а можа, выпадковая самасейка, занесеная з

лесу птушкамі.

З дарогі, ад гасцінца, мала што выдавала тут былую сядзібу, хіба што адна з

дзвюх ліп, якія колісь раскашавалі абапал варотцаў на ўездзе. Другой даўно не было, а

гэтая, што засталася, мела жахлівы выгляд: абгарэлая і аднабокая, з тоўстым

каржакаватым камлём, у якім зеўрала шырокая шчыліна дупла, яна незразумела як

трымала на сабе некалькі тоўстых галінастых сукоў. Птушкі, якія часам прыляталі з

лесу, чамусь ніколі не апускаліся на яе голле, лепей садзіліся на рослы алешнік побач.


ПУ

115

Вароны, магчыма, памяталі нешта, а можа, сваім птушыным інстынктам адчувалі ў

гэтым знявечаным дрэве злую прыкмету няшчасця, знак даўняй бяды (237 слоў).

Васіль Быкаў. “Знак бяды”.

Кантрольная работа № 1 (3 семестр)

Тэмы 9.1. – 10.4.

Заданне:


Варыянт 1

1. Адзначце нязменныя словы:

1) суцяшаць; 4) спяшаючыся;

2) хвойнік; 5) кашнэ.

3) зверху;

2. Дапоўніце адказ:

Аснова, у склад якой уваходзіць толькі корань, – гэта…

1) вытворная аснова; 4) невытворная аснова;

2) складаная аснова; 5) простая аснова;

3) цвёрдая аснова;

3. Адзначце словы з вытворнай асновай:

1) бабёр; 4) збыт;

2) сумесь; 5) напор.

3) парада;

4. Адзначце словы, у якіх суадносныя граматычныя формы маюць суплетыўныя асновы:

1) добры; 4) класціся;

2) я; 5) мала.

3) везці;

5. Адзначце, якія дзеяслоўныя формы ўтвараюцца ад асновы цяперашняга часу:

1) дзеепрыслоўі незакончанага трывання;

2) дзеепрыслоўі закончанага трывання;

3) дзеепрыметнікі цяперашняга часу;

4) дзеясловы прошлага часу;

5) дзеепрыметнікі прошлага часу.

6. Адзначце словы са свабоднымі каранямі:

1) абуць; 4) вясновы;

2) смеласць; 5) дабавіць.

3) звычай;

7. Адзначце “лішняе слова”:

1) падводны; 4) вадасховішча;

2) вадзяністы; 5) вадзіца.

3) падводзіць;


ПУ

116

8. Адзначце словы з адкрытымі каранямі:

1) наліўка; 4) спачуванне;

2) увагнаць; 5) кпіць.

3) убранне;


Страта афікса пры словаўтварэнні ці формаўтварэнні – гэта…

1) дэлабіялізацыя; 4) дэсемантызацыя;

2) дэназалізацыя; 5) дэзафіксацыя.

3) дэрывацыя;


Састаўны афікс – гэта…

1) конфікс; 4) інтэрфікс;

2) прэфікс; 5) постфікс.

3) суфікс;

11. Адзначце словы з формаўтваральнымі афіксамі:

1) найпрыгажэйшы; 4) нясіце;

2) седзячы; 5) пісала.

3) ліпеньскі;

12. Адзначце словы з сінкрэтычнымі прыстаўкамі:

1) павячэраць; 4) змалаціць;

2) замнога; 5) наймацнейшы.

3) прадзед;

13. Адзначце словы з прэфіксоідамі:

1) землямер; 4) штотыднёвік;

2) цеплаход; 5) звералоў.

3) паўліста;

14. Адзначце словы з постфіксам -ца:

1) аднаўляцца; 4) радуецца;

2) падбіваюцца; 5) хвалюецца.

3) садзяцца;

15. Адзначце словы, утвораныя прэфіксальным спосабам:

1) недалёт;

2) адляцець;

3) беспарадак;

4) прагімназія;

5) загусты.

16. Адзначце словы, утвораныя суфіксальным спосабам:

1) загадка; 4) пажаўцелы;

2) узмор’е; 5) пер’е.

3) падпілоўванне;

17. Адзначце словы, утвораныя прэфіксальна-суфіксальным спосабам:

1) завушніца; 4) узмежжа;


ПУ

117

2) заробак; 5) разняволіць.

3) бесперашкодны;

18. Адзначце словы, утвораныя нульсуфіксальным спосабам:

1) заслуга; 4) воўчы;

2) багацце; 5) перавоз.

3) повад;

19. Адзначце словы, утвораныя прэфіксальна-нульсуфіксальным спосабам:

1) пропуск; 4) узгалоўе;

2) узлессе; 5) уверх.

3) недарод;

20. Адзначце словы, утвораныя постфіксальным спосабам:

1) сустрэцца; 4) дзе-небудзь;

2) абы-дзе; 5) набегацца.

3) штосьці;

21. Адзначце словы, утвораныя складана-нульсуфіксальным спосабам:

1) параход; 4) словаўтварэнне;

2) лесавоз; 5) кнігалюб.

3) хлебазавод;

22. Адзначце гукавыя абрэвіятуры:

1) СМІ; 4) НАН;

2) калгас; 5) БелЭН.

3) эсмінец;


Пераход іншых часцін мовы ў прыслоўі – гэта…

1) адвербіялізацыя;

2) пранаміналізацыя;

3) нумералізацыя;

4) ад’ектывацыя;

5) субстантывацыя.

24. Адзначце словы, у якіх адбылося перараскладанне:

1) гарлачык; 4) парэчка;

2) канец; 5) паводзіны.

3) сумненне;

25. Адзначце словы, у якіх адбылася фузія:

1) разруха; 4) студэнцкі;

2) расада; 5) мінскі.

3) сусед;

26. Адзначце словы, якія маюць наступную марфемную будову: ∩^□:

1) персанал; 4) морква;

2) жывы; 5) салавей.

3) радзей;


ПУ

118

27. Адзначце словы, якія маюць наступную марфемную будову: ¬∩^□:

1) няцяжка; 4) пройгрыш;

2) прыбаўленне; 5) прывабліва.

3) праяўляць;

28. Адзначце словы, якія маюць наступную марфемную будову: ¬∩^^:

1) пахудзець; 4) паратунак;

2) паўціраць; 5) па-мужчынску.

3) па-французску;


Сукупнасць слоў з тым самым коранем, спарадкаваная адносінамі вытворнасці, – гэта … .


Узор для пабудовы канкрэтных вытворных слоў – гэта … .

Варыянт 2

1. Адзначце нязменныя словы:

1) радасць; 4) смяяцца;

2) метро; 5) лёгка.

3) налюбаваўшыся;


Аснова, у склад якой, акрамя кораня, уваходзіць словаўтваральны афікс, – гэта…

1) мяккая аснова; 4) словаўтваральная аснова;

2) простая аснова; 5) невытворная аснова.

3) вытворная аснова;

3. Адзначце словы з невытворнай асновай:

1) арыгінал; 4) асалода;

2) орган; 5) проза.

3) асака;

4. Адзначце словы, у якіх суадносныя граматычныя формы маюць суплетыўныя асновы:

1) несці; 4) мы;

2) вялікі; 5) дрэнна.

3) браць;

5. Адзначце, якія дзеяслоўныя формы ўтвараюцца ад асновы інфінітыва:

1) дзеепрыслоўі закончанага

трывання;

2) дзеепрыметнікі прошлага часу;

3) дзеясловы загаднага ладу;

4) дзеепрыметнікі цяперашняга часу;

5) дзеепрыслоўі незакончанага трывання.

6. Адзначце словы са звязанымі каранямі:

1) прывыкнуць; 4) ліпеньскі;

2) пчаліны; 5) адняць.

3) дубняк;


ПУ

119

7. Адзначце “лішняе слова”:

1) раней;

2) зранку;

3) ранішні;

4) параніць;

5) раніца.

8. Адзначце словы з закрытымі каранямі:

1) размыванне; 4) сагрэцца;

2) увабраць; 5) чакаць.

3) выспацца;


Утварэнне новых слоў пры дапамозе афіксаў ці бязафіксным спосабам ад слоў, асноў або

каранёў паводле словаўтваральных мадэлей мовы – гэта…

1) дэзафіксацыя; 4) дэлабіялізацыя;

2) дэназалізацыя; 5) дэсемантызацыя.

3) дэрывацыя;


Найменшая структурная частка слова, якая выражае пэўнае лексічнае значэнне і рэгулярна

паўтараецца, – гэта…

1) морф; 4) марфема;

2) марфаналогія; 5) морфанема.

3) марфалогія;

11. Адзначце словы з формаўтваральнымі афіксамі:

1) маленькі; 4) пясняр;

2) найлепш; 5) гаварыла.

3) столік;

12. Адзначце словы з сінкрэтычнымі прыстаўкамі:

1) залішне; 4) праўнук;

2) спланаваць; 5) напужаць.

3) найлягчэйшы;

13. Адзначце словы з суфіксоідамі:

1) авіялінія; 4) тэлежурналіст;

2) філолаг; 5) аргаддзел.

3) краявед;

14. Адзначце словы з постфіксам -ца:

1) узнімаецца; 4) хвалюецца;

2) робіцца; 5) ажыўляцца.

3) купаюцца;

15. Адзначце словы, утвораныя прэфіксным спосабам:

1) правобраз;

2) недарагі;

3) завялікі;

4) недаплата;

5) аднесці.


ПУ

120

16. Адзначце словы, утвораныя суфіксальным спосабам:

1) здароўе; 4) падсохлы;

2) каханне; 5) сузор’е.

3) барацьба;

17. Адзначце словы, утвораныя прэфіксальна-суфіксальным спосабам:

1) зарэчча; 4) забіяка;

2) беспрычынны; 5) узмах.

3) разрэдзіць;

18. Адзначце словы, утвораныя нульсуфіксальным спосабам:

1) вяселле; 4) кашачы;

2) подых; 5) надпіс.

3) прысады;

19. Адзначце словы, утвораныя прэфіксальна-нульсуфіксальным спосабам:

1) уніз; 4) узбярэжжа;

2) недахоп; 5) промах.

3) узгор’е;

20. Адзначце словы, утвораныя постфіксальным спосабам:

1) раскрычацца; 4) абы-што;

2) кудысьці; 5) радавацца.

3) хто-небудзь;

21. Адзначце словы, утвораныя складана-нульсуфіксальным спосабам:

1) ціхаход; 4) самалёт;

2) кнігасховішча; 5) хлебароб.

3) словаўжыванне;

22. Адзначце літарныя абрэвіятуры:

1) ЭЛіМБЕЛ; 4) прафсаюз;

2) мапед; 5) БДПУ.

3) БТ;


Пераход іншых часцін мовы ў прыметнікі – гэта…

1) субстантывацыя; 4) адвербіялізацыя;

2) нумералізацыя; 5) ад’ектывацыя.

3) пранаміналізацыя;

24. Адзначце словы, у якіх адбылося апрошчанне:

1) сняданак; 4) дар;

2) студзень (месяц); 5) клубень.

3) пакаленне;

25. Адзначце словы, у якіх адбылася фузія:

1) інстытуцкі; 4) суткі;

2) прыбой; 5) расол.


ПУ

121

3) пінскі;

26. Адзначце словы, якія маюць наступную марфемную будову: ∩^□:

1) радыё; 4) былы;

2) саветнік; 5) маўкліва.

3) смех;

27. Адзначце словы, якія маюць наступную марфемную будову: ¬∩^□:

1) праяўленне; 4) празорліва;

2) нячутны; 5) прыбыццё.

3) прыбаўляць;

28. Адзначце словы, якія маюць наступную марфемную будову: ¬∩^^:

1) па-бацькоўску; 4) звары́ць;

2) па-суседску; 5) паўцягваць.

3) паражняком;


Аснова слова, цэлае слова, спалучэнне слоў ці словазлучэнне, на аснове якіх пры

выкарыстанні адпаведнага словаўтваральнага сродку (фарманта) узнікае новае слова, – гэта

… .


Рад аднакаранёвых слоў з паслядоўнай вытворнасцю – гэта … .


Тэмы 11.1. – 11.5.

Заданні:


2. Зрабіце марфалагічны аналіз выдзеленых слоў.

У школьных1 варыянт

падручніках (дзесьці яшчэ на пачатку шасцідзясятых

гадоў) пра Яна Чачота пісалася вельмі скупа, ды і тыя мізэрныя звесткі былі

надрукаваны дробным шрыфтам. Але час усё ставіць на месцы, вяртае з забыцця

імёны лепшых сыноў Беларусі, і сёння, бадай, не знойдзецца чалавека, які б не ведаў

Яна Тадэвушавіча Чачота – яркую зорку нацыянальнага Адраджэння, аднаго з

заснавальнікаў новай беларускай літаратуры, сябра польскага паэта Адама Міцкевіча.

Наш1 варыянт

славуты зямляк, хоць нарадзіўся і жыў у часы прыгонніцтва, пісаў на

пагарджанай магнатамі сялянскай2 варыянт

мове, збіраў і вывучаў фальклор, пакінуўшы

нашчадкам багатую спадчыну. Вялікія людзі на тое і вялікія, каб іхняе жыццё і лёс

пастаянна прываблівалі даследчыкаў неспадзяванымі загадкамі і тайнамі.

Вось і гэтая быль – з таго ж самага шэрага.

Калі ехаць у Залужжа, што некалькімі дзясяткамі хат раскінулася наўсцяж

ціхаплыннай Шчары1 варыянт

, то акурат на паўдарозе, між вёскамі Крывошын і

Нетчын, зялёным астраўком сярод маўклівых палёў і заліўных лугоў ушчамілася

маляўнічае ўрочышча Рэпіхава. Расказваюць, дзесьці паблізу, ідучы на Маскву,


ПУ

122

Напалеон з высокага капца, насыпанага салдатамі, аглядаў сваё войска і тут жа, на

Шчары, амаль бяззбройныя байцы Чырвонай Арміі, абараняючы мост, надоўга

заступілі шлях фашысцкім калонам. Ад фрацузскага нашэсця ў тутэйшых мясцінах

застаўся знакаміты курган, ад першай імперыялістычнай вайны – даўно разбураныя

акопы і безліч абеліскаў. Бурныя вятры двух стагоддзяў прашумелі над Рэпіхавым, і

яшчэ стаяць у ім, чаруючы велічнай панурасцю2 варыянт

, векавыя дрэвы, якія, акрамя

кровапралітных бітваў, помняць багата іншых дат і падзей.

Да нядаўняга часу, ды і то сярод мясцовага насельніцтва, Рэпіхава было

вядомае як родавае памесце графаў Патоцкіх, але ніхто2 варыянт

з сучаснікаў нават і не

падазраваў, што гэтае слыннае ўрочышча самым цесным чынам звязана з імем Яна

Чачота (264 словы).

Віктар Гардзей. “Быль урочышча Рэпіхава”.


Тэма 11.6.

Заданне:


Варыянт 1

1. Адзначце неспрагальныя формы дзеяслова:

1) інфінітыў; 4) дзеепрыслоўе;

2) асабовая форма; 5) форма прошлага часу.

3) дзеепрыметнік;

2. Адзначце формы дзеяслова, якім характэрны катэгорыі трывання, часу і стану:

1) упрыгожаны; 4) выгадаваўшы;

2) упэўніць; 5) сню.

3) намаляваць;

3. Адзначце, на ўзор якога тыпу спражэння змяняюцца дзеясловы відаць, чуваць:

1) першага; 4) рознаспрагальныя;

2) другога; 5) з’яўляюцца безасабова-прэдыкатыўнымі

3) не змяняюцца; словамі.

4. Адзначце сказы, у якіх выдзеленыя дзеяслоўныя формы выконваюць ролю

акалічнасці:

1) Такім ранкам не ведаеш, ісці ў лес ці не (М.Кусянкоў);

2) Забягаў у рэдакцыю часопіса вырашыць пытанне з рукапісам свайго рамана ці аповесці,

каб праз некалькі хвілін бегчы ў нейкае іншае месца, па нейкіх – зноў жа не менш

неадкладных, не менш важных клопатах (А.Кудравец);

3) Я чуў гэтую песню амаль кожны дзень, калі грузіў разам з хлопцамі на машыны высахлы з

лета торф: мы прыехалі сюды з горада нарыхтоўваць паліва (М.Стральцоў);

4) Зімой, пасля каляд, Пятрусь пачаў збірацца ісці на службу (Максім Танк);

5) Вячаслаў Пятровіч прыгладзіў рукой валасы і падышоў напіцца (М.Стральцоў).


ПУ

123

5. Адзначце сказы, у якіх выдзеленыя дзеясловы непераходныя:

1) Не вымавіш слова, не кранеш рукою – стой, слухай, любуйся (М.Лужанін);

2) Байцы і некалькі чалавек цывільных занялі абарону вакол пакгауза (В.Хомчанка);

3) На століку было шмат розных бліскучых пруточкаў, шчыпчыкаў, шкляначак (У.Юрэвіч);

4) Грыміць, гудзе ўсё недарэчнае, штораз віхор гучней, прудчэй (У.Жылка);

5) Аднойчы бяжыць буразубка па лесе і бачыць: сядзіць вавёрка на елцы і нанізвае апенькі

на сучок (І.Галубовіч).

6. Адзначце спалучэнні слоў з ускосна-зваротнымі дзеясловамі:

1) да зімы рыхтавалася ўсё жывое;

2) мяцеліцы разгуляліся;

3) вавёрачкі стараліся з ранку да вечара;

4) збіралася на навальніцу;

5) наеўся пірагоў.

7. Адзначце сказы, у якіх выдзеленыя дзеясловы ўжыты з творным сродку дзеяння:

1) Сэрца ночы ачышчаецца слязамі імжы… Вятры апрануліся ў холад (А.Братка);

2) Праз гады тая майская ноч салаўём у душы страпянецца (У.Паўлаў);

3) Белы золак, як белы паўлін, выхваляецца ўзорамі ззяння там, дзе зноў заблудзіўся ўспамін

між спатканнем са сном і расстаннем (Т.Бондар);

4) Абодва ланцужкі дзяліліся на групы захопу і цывільных, “істрабкоў”, якія павінны былі

рассыпацца ланцугом па перыметры вострава, акружыць яго і, сціскаючы ачапленне,

рухацца да цэнтра, да шпіталя (П.Місько);

5) Буслы да нас вясною зноўку вернуцца, як на зямлі прадзюбнецца трава (П.Панчанка).

8. Адзначце двухтрывальныя дзеясловы:

1) адсарбіравацца; 4) нармаваць;

2) гумаваць (насычаць гумай); 5) паведамляць.

3) калькаваць;

9. Адзначце, як утвараюцца суадносныя трывальныя пары:

1) суфіксальным спосабам; 4) зменай месца націску;

2) прыставачным спосабам; 5) суплетывізмам асноў.

3) шляхам аманіміі;

10. Адзначце дзеясловы з аднакратным значэннем:

1) павудзіць; 4) памарную;

2) павянуць; 5) разгарнуць.

3) падмануць;

11. Адзначце дзеясловы ў значэнні загаднага ладу:

1) вітаюцца; 2) ві;

3) няхай усміхнецца; 5) памаўчым.

3) пасябраваў бы;

12. Адзначце сказы, у якіх выдзеленыя дзеясловы ў значэнні ўмоўнага ладу:

1) Але няма на свеце такіх скарбаў, што б вечна цешылі наша сэрца (Цётка);

2) Ён (Багдановіч) з запалам мроіў аб тым, каб з беларускай (крыўскай) інтэлігенцыі

ўзгадаваць сапраўднага генія слова, які б паказаў свайму народу не толькі красу роднай

мовы, але даў бы творы з агульналюдскімі цэннасцямі (В.Ластоўскі);


ПУ

124

3) – Коля бяжыць за казякамі, а я каб пайшоў, не было б чым падаслаць карову. Нашу ў хлеў

галехавае лісце (В.Адамчык);

4) Думаю: калі б я жыў гэтак, у прыродзе, то і мяне б, магчыма, знайшоў ліст якога-небудзь

сучаснага Рэпіна? (В.Карамазаў);

5) Літвінюк бы чакаў завуча: толькі спынілася машина, ён паказаўся ў двары, накульгваючы,

здалёк прыязна ўсміхаючыся, ішоў да каліткі (А.Дзятлаў).

13. Адзначце граматычныя катэгорыі, уласцівыя асабовым формам дзеяслова:

1) склон; 4) час;

2) трыванне; 5) стан.

3) лік;

14. Адзначце сказы, у якіх выдзеленыя дзеясловы ўжыты ў значэнні прошлага часу:

1) Я быў ступіў ужо да бліндажа, як раптам у цеславіне нешта зашоргалася, затрапяталася, а

потым ураз трывожна піснула, палахліва заценькала, забілася нейкая птушка (М.Стральцоў);

2) – Каб мне зараз была на нарадзе. Другі раз гаварыць не буду! (В.Быкаў);

3) Дождж ліў як з вядра, бывала, што і ўперамешку з градам (Я.Галубовіч);

4) Была сярэдзіна восені, якраз тая пара, калі ў вёсках капаюць бульбу і над зямлёю ранкам

сцелецца ні то дым, ні то туман, а днём з чыстага падсінелага неба свеціць цёплае яснае

сонца… (В.Гігевіч);

5) У чаротах нямала водзіцца дзікіх качак, бо адтуль даносяцца ўсплескі, прыглушаныя

ўскрыкі качара, які, мабыць, заўважыў людзей, папярэджвае чараду аб небяспецы

(І.Капыловіч).

15. Адзначце дзеяслоў, які можна лічыць неасабовым:

1) чырванеюць; 4) гуляў;

2) маеш; 5) знайду.

3) разрастуцца;

16. Адзначце сказы, у якіх выдзеленыя дзеясловы безасабовыя:

1) Няма ж нічога благога ў тым, калі чалавек ступае на адну і тую ж сцежку двойчы і калі на

яго ад гэтага находзяць успаміны (М.Стральцоў);

2) Дыхалася лёгка: скрозь ляжала прывялая трава, чаруючы рознымі пахамі (І.Чыгрынаў);

3) Толькі што развіднела. Па небе плылі нізкія хмары; зямля дыхала восеньскай вільгаццю

(І.Навуменка);

4) За роўняддзю вялікай, зіхоткай ад усходу вады – далёкая града ці грыва лазняку. Адтуль

чуваць салавей, як быццам тут ён недзе, зусім блізка (Янка Брыль);

5) Змянілася, багата чаго змянілася з тых дзён, як прыйшоў сюды, паставіў першую хату

чалавек (Б.Сачанка).

17. Адзначце дзеясловы, якія ў форме 2-ой асобы множнага ліку ўжываюцца з

канчаткамі -аце, -яце:

1) даваць; 4) есці;

2) сесці; 5) стаяць.

3) гарэць;

18. Адзначце дзеясловы 2 спражэння:

1) бегчы; 4) гнуць;

2) ліць; 5) легчы.

3) ляцець;


ПУ

125

19. Адзначце, які спосаб утварэння не характэрны для дзеясловаў:

1) прыставачны; 4) абрэвіяцыя;

2) суфіксальны; 5) постфіксальны.

3) прыставачна-суфіксальны;


Да рознаспрагальных дзеясловааў належаць бегчы, даць … .

Варыянт 2

1. Адзначце агульныя прыкметы, уласцівыя спрагальным і неспрагальным формам

дзеяслова:

1) лексічнае значэнне; 4) кіраванне;

2) катэгорыі трывання і стану; 5) прымыканне прыслоўя.

3) катэгорыі ладу і зваротнасці;

2. Адзначце формы дзеяслова, якім характэрны катэгорыі трывання, часу, стану:

1) паснедаў; 4) зжаты;

2) пажаўцелы; 5) кірую.

3) заснуўшы;

3. Адзначце дзеясловы, якія маюць наступную марфемную будову: ∩^:

1) прасці; 4) мыць;

2) узысці; 5) легчы.

3) пакліч;

4. Адзначце сказы, у якіх выдзеленыя дзеяслоўныя формы выконваюць ролю

азначэння:

1) Пастаяў я на двары, падумаў, паслухаў ваколіцу, насцярожліва-чуйную, і нечакана

павесялеў ад думкі сабрацца схадзіць у лес па грыбы (М.Стральцоў);

2) Стала лепей – захацелася яшчэ пажыць (А.Кудравец);

3) Яна [Зіна] не пазірала на дарогу, толькі спадзявалася, – з усёй моцы свае маладой душы, з

вялікай прагай жыць (В.Быкаў);

4) Надышла пара вяртацца ў горад (М.Стральцоў);

5) Нізкія домікі зносяць, капаюць экскаватарамі катлаваны, таму прыходзіцца ісці па

дашчаным тратуары ўздоўж драўляных шчытоў, якімі агароджана будаўнічая пляцоўка

(І.Навуменка).

5. Адзначце сказы з пераходнымі дзеясловамі:

1) Так лёгка і п’яна пахла маладое лісце, зелянела трава з залатымі галоўкамі дзьмухаўцоў, а

дзесьці, каля нізінкі з неапалай вадой, пакрысе расспеўваўся салавей (М.Лужанін);

2) Сказалі, што нейкая банда прарвалася ў нашы лясы і быў з ёю бой (В.Хомчанка);

3) Лукашок любіў, калі бабуля давала яму жменю гароху (У.Юрэвіч);

4) А зімою ноч падглядае доўга, сцішна пад акном, як прадзеш, прадзеш, не радая, не

пазбудзеш думак сном (У.Жылка);

5) Няпрошаная госця пасядзела яшчэ крыху, а потым спрытна кульнулася з галінкі і знікла ў

гушчыні сасновага бору (І.Галубовіч).


ПУ

126

6. Адзначце словазлучэнні з уласна-зваротнымі дзеясловамі:

1) перабіраюся праз кладку; 4) барсук мітусіцца, хатку на зіму робіць;

2) сталі ласавацца пірагом; 5) пусці пагрэцца.

3) дрэвы за сонца чапляюцца;

7. Адзначце сказы, у якіх выдзеленыя дзеясловы ўжыты з творным суб’екта:

1) Адно здзівіла ўсіх: на свеце паўвека Ганна пражыла, не друкавалася ў газеце,

карэспандэнтам не была (П.Прануза);

2) Вядома, не гэта я мерыўся бачыць, а тое, чым Іўе прад іншымі значыць… Мо так

планавалася, выйшла мо гэтак, – мы трапілі найперш на выстаўку кветак (У.Паўлаў);

3) А пасля фабрыка стала вялікая, на маіх вачах яна рабілася людзьмі (Кузьма Чорны);

4) Транспартнай камендатурай Мінска паведамляецца пра наступнае: цягнік Мінск – Полацк

быў абстраляны бандай, узброенай цяжкой зброяй, у часе бою перабіта ахова (І.Чыгрынаў);

5) З паэзіяй мне развітацца пара, пакуль не зрабіўся сапраўдным вар’ятам (П.Панчанка).

8. Адзначце аднатрывальныя дзеясловы:

1) недагледзець; 4) прыдбаць;

2) гусцець; 5) ганарыцца.

3) змагацца;

9. Адзначце дзеясловы, што ўтвараюць суадносныя трывальныя пары:

1) шыць; 4) загортвацца;

2) супярэчыць; 5) ужывіць.

3) тампанаваць;

10. Адзначце спосабы дзеяслоўнага дзеяння:

1) шматкратнасці; 4) выніковасці;

2) перарывістасці; 5) абмежаванасці ў часе.

3) лінейнасці;

11. Адзначце дзеясловы ўмоўнага ладу:

1) напісала; 2) узнялася б;

3) калі б не ўсміхнулася; 5) давай паспрабуем.

4) засвяці;

12. Адзначце сказы, у якіх выдзеленыя дзеясловы ў значэнні загаднага ладу:

1) Трэба сустракаць людзей толькі добрым словам, каб вярнуўся госць на радзіму і

паведаміў праўду пра нашу Беларусь (“Беларуская думка”);

2) – Эй, вы, – сказаў нарэшце я, грукнуўшы кулаком у шкло будкі, – давай закругляцца!

(М.Стральцоў);

3) У нас хапае рэдкіх слоў, і палюбі ты іх бязмежна. Яны ад чысціні снягоў і ад пялёсткаў

беласнежных (Ю.Свірка);

4) Пакуль што будзем лячыцца, браток. І рэжым, рэжым не парушаць… (І.Галубовіч);

5) Мой зямляк пастаянна прыпыняўся каля аркад – вельмі мілых, аднолькавых па велічыні

арак – і заўсёды ахаў: – Дзіва дзіўнае, хоць бы адна аркада абсыпалася ці абвалілася?

(В.Лапцік).

13. Адзначце граматычныя катэгорыі, уласцівыя інфінітыву:

1) трыванне; 4) пераходнасць;

2) зваротнасць; 5) час.


ПУ

127

3) спражэнне;

14. Адзначце сказы, у якіх выдзеленыя дзеясловы ўжыты ў значэнні будучага часу:

1) Ля Еўсюковага свірна па-ранейшаму нікога не было, ды і хто туды прыйдзе, калі

брыгадзір спіць. Ну я вас пабуджу, зласліва думаў Выпаўзак, я вам пасвяткую… (В.Быкаў);

2) Пні шчапаліся на смалякі. Для падпалу нічога лепшага не знойдзеш. Лічы, жывая смала…

(А.Кудравец);

3) – Я тут задрамаў быў трохі, – беручыся за шклянку, вялавата сказаў ён [Вячаслаў

Пятровіч] (М.Стральцоў);

4) Кошаль разумеў, калі вернецца ў вёску, па першым часе будзе шчаслівы, а потым засумуе і

ўжо не будзе заўважаць той прыгажосці, якую заўважае здаля ад дому (В.Гігевіч);

5) Бывала, арэш ці памагаеш капаць бульбу і пачуеш над полем ціхі і смутны жураўліны

крык (В.Каваленка).

15. Адзначце дзеяслоў, які можна лічыць неасабовым:

1) усміхаюцца; 4) сплюшчымся;

2) забялее; 5) адстаў.

3) адчуваеш;

16. Адзначце сказы, у якіх выдзеленыя дзеясловы безасабовыя:

1) Хораша пахла з каляін вільготным сасновым карэннем, а з дробных хмызоў – свежым

лісцем, а потым неяк нечакана і саладкавата-густа патыхнула водарам ад зламанага пры

дарозе куста крушыны (М.Стральцоў);

2) За горадам яшчэ ляжаў снег і былі праталіны, што пахнулі зямлёю… (У.Караткевіч);

3) Праўда, ехаць па вуліцы давялося нядоўга, усяго напачатку, пасля дарога забірала направа

і зноў знікала ў лесе (І.Чыгрынаў.);

4) У першай частцы тэксту, выбітага на срэбных з пазалотаю пластках, паведамляецца пра

кошт дарагіх металаў і камянёў, якія пайшлі на аздабленне крыжа, і плату, якую атрымаў сам

Лазар Богша (У.Арлоў);

5) І ўсё раптам у адзін момант памаладзела, змянілася, ажыло (М.Капыловіч).

17. Адзначце дзеясловы, якія ў форме 2-ой асобы множнага ліку ўжываюцца з

канчаткамі -аце, -яце:

1) бегчы; 4) везці;

2) належаць; 5) гуляць.

3) марыць;

18. Адзначце дзеясловы 1 спражэння:

1) даць; 4) вучыць;

2) хацець; 5) бяліць.

3) баяцца;

19. Адзначце, які спосаб утварэння характэрны для дзеясловаў:

1) прыставачны; 4) нульсуфіксальны;

2) асноваскладанне; 5) абрэвіяцыя.

3) складана-суфіксальны;


Дзеяслоўныя формы могуць пераходзіць у мадальныя словы, словы катэгорыі стану,

злучнікі, прыназоўнікі, часціцы і … .


ПУ

128


Тэмы 11.7. – 11.13.

Заданні:


2. Зрабіце марфалагічны аналіз выдзеленых слоў.

Лёс не быў асабліва спагадлівы да яго. Жыццёвы шлях Францішка Багушэвіча

не ўсцелены ружамі, на творчым шляху Мацея Бурачка мы ведаем толькі асобныя

вехі, магчыма, самыя значныя, якіх дастаткова для таго, каб2 варыянт

зразумець,

убачыць, куды вёў гэты шлях.

Можна, вядома, са зразумелай упэўненасцю сказаць сёння: не змоўклі песні

тыя, што іграў на дудцы, не забылі паэта. Але яму было вельмі балюча, бо ўбачыў у

жыцці ў друку адно толькі сваё апавяданне, не2 варыянт

ведаў, які лёс чакае праз1 варыянт

гады яго зборнікі прозы і паэзіі, не прапушчаныя цэнзурай, што будзе праз гады з

матэрыяламі да слоўніка, у якім меў намер пераўзысці самога Насовіча. І як хочацца

думаць, што меў усё ж1 варыянт

суцяшэнне, надзею быць патрэбным у будучым свайму

народу, сваёй літаратуры.

Багушэвіч здолеў прымусіць па-новаму загучаць беларускую мову –

натуральна гнутка, афарыстычна і прыгожа. Гэта, трэба думаць, каштавала яму

найвялікшых намаганняў, аднак1 варыянт

і таленту і намаганняў было б недастаткова,

каб паэт не ведаў, як гавораць беларускія людзі не толькі на Ашмяншчыне, але і дзе-

небудзь пад Барысавам, адкуль узяў ён свайго Сымона Рэўку.

Ён турбаваўся і за чысціню мовы, за яе агульнанароднасць. І слоўнік свой

складаў, мусіць, дзеля2 варыянт

таго, каб паказаць у ім не мову пэўнай мясцовасці, а

мову ўсяго народа.

Пры жыцці Багушэвіча на ягоныя зборнікі была надрукавана адна-адзіная

рэцэнзія. І часта тыя, хто нават чытаў паэтавы вершы, не ведалі сапраўднага імя

творцы. Бязлітасны час захаваў нам вельмі мала звестак пра Францішка Багушэвіча,

але ён, гэты час, і ўзнавіў, вымераў сапраўднае значэнне для нашай культуры сціплага

судовага следчага, які быў першым у шэрагу вялікіх нацыянальных паэтаў

(253словы).

Міхась Стральцоў. “Дудар беларускі”.


Тэмы 12.2.1. – 12.2.3.

Заданні:


2. Зрабіце аналіз выдзеленых словазлучэнняў па варыянтах:

І варыянт: цьмяна гарэла, да нечага прыслухоўваецца, першую пляцоўку.

ІІ варыянт: глыбока ўздыхнуўшы, на лесвіцы стаяў, з аконнай шыбы.

Лямпачка цьмяна гарэла недзе ўгары на чацвёртым ці пятым паверсе, і таму

на лесвіцы стаяў прыцемак. Марына павольна пераступала з прыступкі на


ПУ

129

прыступку, падымаючыся ўсё вышэй і вышэй, і калі б хто паглядзеў на яе ў гэтую

хвіліну, напэўна, сказаў бы, што дзяўчына да нечага прыслухоўваецца. Але ў

калідоры панавала ціша: сюды ў позні час не далятаў ніводзін гук ні з вуліцы, ні з

кватэр вялікага шматпавярховага дома, толькі высокія абцасы Марыніных чаравікоў

ступалі па бетоне лесвіцы.

Дзяўчына ўзышла на першую пляцоўку і, глыбока ўздыхнуўшы,

прыпынілася – высокая зграбная постаць яе нібы замерла. І зноў можна было

падумаць, што дзяўчына імкнецца штосьці пачуць у гэтай густой цішы, імкнецца – і

не можа, бо адзінае, што чуваць зараз – гэта стук уласнага сэрца.

Вядома, шмат па якіх прычынах можа стукаць дзявочае сэрца, асабліва калі ёй

толькі дваццаць год. Хоць бы і па той, што ўвесь вечар давялося танцаваць з маладым

сімпатычным хлопцам, у якога такое харошае гучнае імя – Антон.

“Хто ж ён такі, гэты Антон?” – думала Марына, узіраючыся ў акно, якое цяпер

было чорнае-чорнае. Там, у акне, нібы ў люстэрку, відзён быў яе твар. Марына

бачыла свой высокі адкрыты лоб, крыху задзірысты нос, дзве ямачкі на шчоках, але

ўяўленне малявала іншы твар – ягоны, Антонаў. І ёй пачынала здавацца, што з

аконнай шыбы на яе пазіраюць і нават трошачкі ўсміхаюцца цёмныя Антонавы вочы,

тыя самыя, што ўвесь вечар сачылі за ёю з-пад броваў, якія амаль сышліся ля

пераносся.

Малады чалавек вылучаўся сярод усіх, хто быў у гэты вечар на танцах: на ім

быў добра пашыты светла-карычневы гарнітур (у той час, як большасць з тых, каго

ведала яна, насілі чорныя кіцелі або гімнасцёркі – звычайную форму чыгуначнікаў).

Танцаваў малады чалавек вельмі хораша; Марыне было прыемна з ім, і таму, калі ён

запрасіў яе на новы танец, яна без вагання дала згоду (294 словы).

Яўген Васілёнак. “Гаспадыня”.


Тэмы 12.3.1. – 12.3.3.

Заданні:


2. Знайдзіце ў тэксце простыя сказы, выпішыце іх і падкрэсліце ў выпісаных

сказах граматычныя асновы.

Дзявяты клас я скончыла не ў Лясной Гуце, дзе жылі бацькі. Здарылася так,

што маю старэйшую сястру і яе мужа пасля заканчэння Смаленскага педагагічнага

інстытута паслалі настаўнічаць у пасёлак Мокрае, які знаходзіўся недалёка ад Калугі.

У сваіх пісьмах дадому сястра з захапленнем апісвала прыгажосць былога павятовага

гарадка, хваліла школу і дружны, згуртаваны калектыў настаўнікаў.

У той вечар бацька адвёз мяне на чыгуначную станцыю, і я нават не

заўважыла, як праехалі на падводзе дванаццаць кіламетраў па няроўнай лясной

дарозе. Вядома, марыла то пра новую школу, то пра новых сяброў, то пра тое, што

мяне чакае.

Новая школа мне ўяўлялася ў розных абрысах, але яе выгляд усё ж такі здзівіў

мяне. Белая, двухпавярховая, яна стаяла пасярод вялізнага густога саду, а старыя ліпы


ПУ

130

падступалі да самых акон, адлюстроўваючыся ў чыстым шкле. Прамая, засаджаная

акацыямі алея вяла ад веснічак варот проста да параднага ўвахода школы. Пад

вокнамі, на астраўках-клумбах, лапушыліся махровыя астры. Воддаль, ззаду школы,

раскінуўся двор з гаспадарчымі пабудовамі: тут знаходзіліся і хлеў для коней, і

школьная лазня, і магазін, а непадалёку – вялікі жыллёвы дом для настаўнікаў і

тэхнічак. За школьным дваром, на роўным зялёным лужку, – фізгарадок, далей, да

самага яра, зарослага высокімі кустамі чаромхі і арэшніку, цягнуўся прышкольны

багаты агарод.

Пасялілася ў невялікім дамку, што ціхенька прытуліўся ў куточку парку за

кустамі язміну і бэзу. Ён быў двухкватэрны, адну кватэру з трох пакояў займалі мая

сястра з мужам, у другой – таксама настаўніцкая сям’я. Пакой, што і казаць, утульны,

з двума вокнамі ў сад, з круглым сталом пасярэдзіне, з карцінай “Гракі прыляцелі” на

сцяне (251 слова).

Мікола Гамолка. “Дзяўчына ішла па вайне”.


Тэмы 12.4.1. – 12.4.8.

Заданні:


2. Зрабіце сінтаксічны аналіз выдзеленых сказаў.

Пасля таго як пад’елі, Андрэй прапанаваў падацца яшчэ далей у лес.

Сонца ўздымалася ўсё вышэй. Ярасны шар, калматы шар над зямлёй. На

гарызонце лягла ўжо белая смуга1. Над ёй плавалі ў паветры, ні на што не

апіраючыся, верхавіны дрэў і вежы загорскай камяніцы1.

Лес сустрэў холадам, звонам ручаін, сонечнымі зайцамі на салатавых плоскіх

крыжыках заечай капусты.

Хутка Паўлюк заўважыў лясны ставок, маленькі, схаваны між дрэў2.

Распрэглі коней, а самі разлегліся ў густой траве.

Над ставам ззяла сонца. Над люстранай паверхняй вады стракозы ганяліся за

сваім ценем. Заміралі ў паветры, каб падмануць цень, а потым кідаліся. А ніжэй за іх

слізгалі па паверхні вадамеркі. Іхнія лапкі апіраліся на ваду і прагіналі яе, і таму па

дне стаўка ад кожнага малога канькабежца бегла па шэсць маленькіх плямак ценю з

арэолам вакол кожнай плямкі.

Алесь і Майка, прыхапіўшы з сабою Яню, пайшлі вакол стаўка, каб

паглядзець, адкуль ён бярэ ваду. Натрапілі на ручаіну, што бегла, такая чыстая, сярод

свежых імхоў, і пайшлі ёй насустрач.

Вада бегла па дне вільготнага яра2. Тут і дрэвы былі магутныя: сонца амаль

не магло прабіць іхняй шыракалістай засені.

…Гулка, як з гарматы, вырваўся з дрыгвяністай лежкі дзік. Кінуўся ў нетры.

А дзеці тым часам знайшлі ў самай глыбіні яра, у растапыраных шатах

арэшніку, праз які падаў у лонца вады адзіны прамень, крынічку. Крынічка,

спакойная на паверхні, выкідала з глыбіні сваёй пясчаныя фантанчыкі1.


ПУ

131

Яны ляглі на жываты і доўга, часам адрываючыся, пілі ваду, такую халодную,

што яна абручом сціскала лоб. А вакол быў зялёны і чорны паўзмрок. І толькі адзін

прамень падаў між іхніх галоў на нябачную ваду, мякка залоцячы дно2 (262 словы).

Паводле У. Караткевіча. “Каласы пад сярпом тваім”.


Тэма 12.5.

Заданні:

І. Запішыце аднасастаўныя сказы і вызначыце іх віды, падкрэсліце галоўны

член сказа.

1. Пад цёмнымі крыламі ночы нельга нічога ўбачыць (Б-ч).

2. Лета прагуляўшы, восенню нічога не збярэш (К-с).

3. У хаце было душна (Бяд.).

4. Хачу неспакойнаю хмарай грымець, маланкамі ўвесь апавіты… (К.).

5. Цішыня. Спакой. А мне не спіцца (Бач.).

6. Чым жа боль душы развею, сэрца ўтаймую? (Бач.).

7. Добра ў садзе хадзіць, сустракаючы сонечны ранак (Панч.).

8. Іншы раз мне хацелася вывучыцца на ляснічага, каб садзіць сосны і бярозы,

слухаць спеў звонкіх лясных птушак (І.Н.).

9. Стаіш, бывала, над абрывам і не можаш адвесці вачэй ад воднай прасторы

(Вад

10. Яго [Лабановіча] тут прымалі і спатыкалі прыветна, з ахвотай

падтрымлівалі гутарку аб розных справах (К-с).

ІІ. Знайдзіце інфінітыўныя сказы, выпішыце іх. Галоўны член сказа

падкрэсліце.

1. Прыемна было адчуваць пяшчоту вясенняга сонца (К-с). 2. Доўга чакаць не

давялося (Кул.). 3. У сэрцы песні не стрымаць пра мой любімы край (Р.). 4. Не

ўтрымаць Агаткі дома (К-с). 5. Ганцы хацелася сур’ёзна пагаварыць са сваёй

сяброўкай (Лупс.). 6. Паслухаць бы драздоў свістанне ў час ружовага світання

(Панч.). 7. Міколу сёння не пазнаць! (К-с). 8. Снежна. Санна. Свежа (Вял.). 8. Жэні

ўдалося назбіраць жменьку суніц (Кул.). 9. Не нашаму цяляці ваўка спаймаці (Прык.).

10. Вуліцы нашай цяпер не пазнаць (Як.). 11. Не пазнаць, Беларусь, цябе сёння! (К-с).

ІІІ. Выпішыце намінатыўныя сказы, укажыце віды гэтых сказаў.

1. Выбух дружнага маладога смеху (К-с.). 2. Вунь невялікая паляна. Каля яе –

некалькі хат (К.Ч.). 3. Жнівеньскі вечар. У сярэдзіне лета ніколі не бывае ў вёсцы

гэтулькі святла, як цяпер (Шам.). 4. Поўнач! Азёр залатая паверхня! Цёмнай тайгі

нерухомасць! Дзён першабытных нямая прыветнасць! Дальніх паходаў няўтомнасць!

(А.Зв.). 5. Зямля!.. Людзей спакою пазбаўляе яна на гэтым свеце і на тым (Кул.).

6. Вось старая хатка. Садзік невялічкі. Малады алешнік па краях крынічкі (К-с).

7. Круглае поле. Узгоркі, каменне. Лес па краях як сцяна (К-с). 8. О светлае сонца,

прасветлае! Усім ты нясеш і цяпло, і красу (Куп.). 9. Вось і ноч. Нада мной заліліся


ПУ

132

слязамі нябёсы (Багд.). 10. Вакзальны развітальны звон. Вагоны з песнямі і смехам

(Пыс.).


Тэма 12.6.

Заданні:

І. Запішыце сказы і ўкажыце, якія з іх з’яўляюцца поўнымі, а якія – няпоўнымі.

У аднасастаўных сказах вызначыце іх тып.

1. У лесе цішыня (К-с). 2. Над пасёлкам Янтарным занялася зара (Пр.). 3. Вунь

нашая рэчка! Вунь школа ля гаю! (Бр.). 4. Вільготны вецер балюча біў у твар рэдкімі

шрацінамі граду (Шам.). 5. На вуліцы – грузавая машына (Ракіт.). 6. На небе свяціліся

зоркі (К-с). 7. Надыходзіла раніца (Лыньк.). 8. Над галавой – сіняе неба (Бяд.). 9. Над

полем празрыстая сінь майскага неба (Гал.). 10. Сярод Салігорскіх шахтаў – вялікі

будынак з шырокім пад’ездам (Кул.). 11. Над ракой нахіліліся старыя вольхі (Пт.).

12. Паабапал вуліц – шматпавярховыя будынкі (Хадк.). 13. У кожнага чалавека свой

клопат (Бар.). 14. Над полем празрыстая сінь майскага неба (Гал.). 15. У цёмным

небе – карагоды сіняватых зорак (Б-ч). 16. Высока ў небе зазвінеў ранні жаваранак

(Шам.). 17. Крык і гоман на дарозе (К-с). 18. Злегла воўнаю густою цемра ночы над

зямлёю (К-с). 19. У руках пісара нейкая папера (К-с). 20. На плошчы – помнік

загінуўшым у вайну (Зв.). 21. Загарэўся ўсход… Бляск зарніцы патух… На траве

слёзы буйнай расы… (Ч.). 22. Са смагі п’ю карэц халоднага бярозавага соку (Віт.).

23. Барвяны вялізны круг сонца за дрэвамі (Б.).

ІІ. Перабудуйце поўныя сказы так, каб яны сталі няпоўнымі. Ці ва ўсіх

выпадках гэта магчыма?

1. Сярод саду стаяў вялікі дом пад бляшаным дахам. 2. На штакетных

варотцах віселі памытыя гарлачы ўніз шыямі. 3. Завіруха бушавала ўсю ноч і ўвесь

дзень. 4. На сэрцы з’явіліся непакой, і радасць, і трывога. 5. Нізкія воблакі, шчодра

пасыпаўшы снегам зямлю, падняліся вышэй. 6. У мястэчку праходзіў кірмаш.

7. Чутны перазвоны трамвайных званкоў у ціхай, бяссоннай начы. 8. Лес жыў

звычайным зімовым жыццём. 9. За небасхілам хат прыбярэжных былі відаць

смалістыя сцены. 10. Заўзята і гучна барабаніў у сухаверхае дрэва дзяцел. 11. Каля

падножжа гор ляжаць палеткі з густой шчоткаю руні. 12. Ноч уладарна запаланіла

горы і лясы. 13. Абапал невялікай рачулкі раскінуліся густыя кусты лазняку і

ракітніку. 14. Пахне раніца сняданнем і дымком над вёскай. 15. Расу дапівае мароз на

ледзь падрумяненых клёнах. 16. Дзесьці там, далёка, у правым канцы гасцінца, чуліся

спевы жней.


Тэмы 12.10.1. – 12.10.8.

Заданні:

1. Запішыце сказы.


ПУ

133

2. Пастаўце, дзе патрэбна, знакі прыпынку.

3. Вызначыце віды ўскладненняў у сказах. Вызначыце іх сінтаксічную ролю.

І варыянт

1. Ужо выбіваўся і леташні бруснічнік свежы і сакавіты сухія галінкі вераску і

ягадніку (К-с).

2. Яно ласяня нечакана прачнуўшыся пачула, што нехта сюды ідзе (Далід.).

3. Другі тыдзень запар ідзе дождж. Цярушыць і цярушыць быццам праз сіта

(Р. І).

4. Паветра стала цёплым і лагодным, а над далечамі балот і палёў звісла сінеча-

смуга адзнака цяпла і адлігі (К-с).

5. З другой палавіны хаты адчыніўшы дзверы зайшло двое заспаных босых

дзяцей худаваты высокі хлопчык гадоў сямі і поўненькая у доўгай белай кашульцы

дзяўчынка гадоў пяці (Далід.).

6. На шырокіх і роўных як стол слуцкіх палетках палавела жыта (Ж.).

7. Цётка Варвара паставіўшы на зямлю бітончык зняла з яго накрыўку ў

накрыўку наліла малака падала дзяўчынцы (В. К.).

8. Надарылася і навальніца з бурым імклівым дажджом доўгім старэчым

кашлем грому і белымі маланкамі ва ўспененых хмарах (Сач.).

9. У снах як і ў жыцці няма логікі і паслядоўнасці (Грах.).

10. Змораны пехатой Хведаровіч сеў пад тоўстым яловым камлём аблітым

белай смалой патроху еў з шапкі журавіны думаў (В. Б.).

11. Дзядзька Хведар каржакаваты з абветраным тварам і пышнымі вусамі

мужчына час ад часу варушыць суком падгарэлыя паленні (Куп.).

ІІ варыянт

1. На ноч уедліва браўся яршысты марозік сушыў сцягваў тонкім празрыстым

лядком лужы, ранкам церушыў дробны як манка сняжок (Сач.).

2. Гэтымі асеннімі досвіткамі доўгімі і цёмнымі я прывык раненька ўставаць

паўтараць урокі і выходзіць з дому так, каб паспець на заняткі (І. Г.).

3. Васіль углядаўся ў вышытае зорамі неба глыбокае сіняватае (І. М.).

4. Такіх дубоў цяпер рэдка дзе ўбачыш. Іх не чапіла рука людская, толькі доўгія

часы палажылі свой след пячаць глыбокай старасці (К-с).

5. Возера паглядае як сіняе вока з бязмежнага залёнага прастору зямлі (Бр.).

6. Маленькія кволыя ледзь заметныя ўпачатку струменяцца яны як слёзы па

твары зямлі тоненькімі пакручастымі рысачкамі набываючы сілу з кожным часам з

кожным крокам руху наперад (К-с).

7. Найбольш ласяня пасябравала з гаспадаровымі дзецьмі з хлопчыкам і

дзяўчынкаю (Далід.).

8. Снег схоплены марозікам як крухмал прыемна рыпіць пад нагамі (Гал-ч).

9. Над вадою слаўся туманок рэдкі празрысты, які знікне адразу, як толькі

прагляне сонца (Ж.).

10. Узяў іх тады да сябе дзед Ягор вядомы на ўсю акругу паляўнічы (Бяг.).

11. Вельмі ж моцна ўраслі ў зямлю спляліся карэннем галлём сосны. Дружныя

дужыя акружылі з усіх бакоў захапілі зямлю засланілі неба (І. М.).


ПУ

134


Тэма 12.11.2.

Заданні:

1. Спішыце сказы, расстаўляючы прапушчаныя знакі прыпынку.

2. Вызначыце тыпы адносін паміж прэдыкатыўнымі часткамі

складаназлучаных сказаў. Пабудуйце схемы сказаў.

1. У пералесках і гаях апошнія канцэрты дае салавей а ў пачатку ліпеня падае

голас і зязюля (Бут.).

2. Нашы ластаўкі відаць запазніліся звіць сваё гняздо і таму ластавяняты

вывеліся ў іх запознена. Іншыя ўжо даўно на сваіх крылах абляталі Жыцькава а нашы

ўсё яшчэ сядзелі ў гняздзе і па-дзяцінаму прасілі ў бацькоў корму (Я. С.).

3. Лось пакуль што хадзіць не мог і Янка прыносіў яму канюшыну і сена паіў

вадой падоўгу седзячы каля яго расказваў пра школу пра сябе нібы падбадзёрваючы

«хворага» (Гал-ч).

4. Лапецька часам праз меру займаўся сваёй стрэльбай і на бліжэйшым балоце

ці ў лесе грымела сапраўдная кананада (Пасл.).

5. А на небасхіле падымалася вялізная цёмна-сіняя хмара. Яна расла

ўвачавідкі і маланкі пранізвалі яе (Хадк.).

6. Дажджу яшчэ не было але ўсё навокал пацямнела і прыціхла (Хадк.).

7. Мінула яшчэ відаць хвілін дзесяць а потым сапраўды шум грукат дождж

пачалі сціхаць (Хадк.).

8. У светлым небе лёталі птушкі. Сёння іх чамусьці многа лётала. Ці можа і

заўсёды так было ды Марыйка не заўважала (Кап.).

9. Сонца пячэ а гарачыні няма (Я. М.).

10. Ці пах немца раздражніў сабаку напомніўшы нешта прыкрае ці не

спадабаўся яму шалік на немцавай галаве але шпіц ускочыў на ногі і моцна забрахаў

(Араб.).

11. Па небе плылі нізкія хмары але дажджу не было (Чыгр.).

12. Ці то яе расчуліла такая рэдкая па цяперашнім тлумным часе чалавечая

шчырасць ці то прыгадалася ёй нешта запаветнае навек зберажонае ў сэрцы з яе

далёкай маладосці? (Кап.).

13. То ціхая вада шапоча пад вербамі то перуны рвуць цяжкую алавяную

хмару (Пасл.).

14. Хоць быў канец сакавіка а сонца пякло, як у маі (Шам.).

15. Паляжыш усяго паўгадзінкі і як не было ўтомнага працоўнага дня (Бут-ч).


Тэмы 12.11.3. – 12.11.4.

Заданні:

1. Спішыце сказы, расстаўляючы прапушчаныя знакі прыпынку.

2. Вызначыце від даданых частак у складаназалежных сказах. Пабудуйце

схемы сказаў.


ПУ

135

1. Званкі і голас незнаёмы мяне трывожаць кожны раз і тое што знікаеш з дому

і тое што вяртаешся не ў час (Грах.).

2. І стала прасіць маладое насенне каб вецер узяў яго з сабою і панёс у

аблюбаваную даль (К-с).

3. Тое што хвалявала вялікага хвалюе і цябе (Стр.).

4. Здаецца мне што падбітым самалётам планіруе над сасняком каршун

(“Полымя”).

5. Лес стаіць паабапал шашы на якой незлічона машын (Хв.).

6. У майстэрні цёпла хаця на вуліцы стаіць зіма (С.).

7. Чым больш было перашкод тым больш расло ўпартае жаданне дабіцца

свайго (Вас.).

8. Абстрыгалі з прыходам вясны нажніцамі ліпы і клёны каб цень не кідалі яны

на сцежкі з-пад стрэхаў зялёных (М.К.).

9. Былі такія ночы што раса выпадала ўсюды і трымалася аж да таго часу

пакуль угрэе сонца (Кул.).

10. Калі ж усё скуюць марозы ў зімовую начную сінь прыходзяць да стажар’яў

козы і расахатыя ласі (М.Т.).

11. Параход трымаўся бліжэй да стромкага берага так што ў яго падножжа

добра былі бачны серабрыстыя шатры вербаў (Ракіт.).

12. Белы снег Радзіме лёг на плечы нібы акрыў яе пуховы шаль (А.Зв.).

13. Неба стала бясхмарным бы само было з янтара (Пр.).

14. Чым хутчэй набліжалася хмара тым больш зласлівымі рабіліся яе парывы

(Нов.).

15. Было светла так што можна было нават чытаць (Шам.).

16. Які розум такая і гаворка (Прык.).

17. Нярэдка здараецца і так што вялікія падзеі маюць для цябе асабісты

характар (І.М.).

18. Колькі чалавек у сям’і столькі дрэў садзіць маленькі чалавек стаўшы

вучнем школы Сухамлінскага (Віт.).

19. Мы ўсе адзін аднаго павінны трымацца дык гуртам і выйдзе нешта (К.Ч.).

20. Хлопцы рушылі да трох хат што стаялі крыху наводшыбе ад вуліцы (І.Н.).

21. З той пары як пайшлі на аблаву цягнецца іх паляванне да сённяшніх дзён

(А.К.).

22. Лёгкі туманок хаваўся ў кустах ад чаго глухлі гукі (П.).


Тэмы 12.11.5. – 12.11.7.

Заданні:


2. Зрабіце сінтаксічны аналіз выдзеленых сказаў.

Кольку Бурава нібы падмянілі ў той лістападаўскі дзень, аўтамабіль для

яго стаў марай, ён пільнаваў кожную машыну на вуліцы, хоць іх было яшчэ мала, і


ПУ

136

яму яшчэ мо разы чатыры шчасціла бачыць іх пераважна на станцыі, ля

грузавога двара1 варыянт

. Яшчэ гады праз чатыры, калі ён добра падрос, на машыне стаў

працаваць дзядзька Ігнат, бацька ягонага аднакласніка Стася, і тут ужо Колька ўвесь

вольны час прападаў на сядзібе сябра, пільнаваў ягонага бацьку, калі той прыязджаў

на абед, і яны мелі кароценькую магчымасць пасядзець трохі ў цеснай, напечанай

сонцам, але такой утульнай кабінцы. Але Стась не дужа захапляўся машынай, яму

болей даспадобы былі тру́сы, якіх была процьма ў іхняй варыўні і якія зусім не

цікавілі Кольку. І калі неяк летам дзядзька Ігнат узяўся за рамонт свае трохтонкі, яго

першым дабраахвотным памочнікам стаў Колька. Спярша ён адціраў ад гразі рысоры,

пасля мыў у газе балты і гайкі, памагаў дзядзьку Ігнату разбіраць задні мост – дзе

патрымаць ключ, дзе падаць шплінт і шайбу, а то і падлезці дзіцячай рукой туды, дзе

не пралазіла рука дарослага чалавека. Затым яны тыдзень корпаліся ў рухавіку, і

дзядзька Ігнат тлумачыў хлопцу, навошта патрэбны шатуны і поршні і як яны

круцяць каленчаты вал, як перадаецца ягоная энэргія на колы, адкуль і куды ідзе

электрычнасць і як яна запальвае гаручае ў цыліндрах. Коля быў хлопец кемлівы і

запамінаў усё да драбніц – слава богу, тады ўжо вучыўся ў сёмым класе. Праўда,

затым у яго шафёрскай адукацыі настаў перапынак, аж гады тры ён рабіў у

леспрамгасе, затое, прызваны на вайсковую службу, адразу папрасіўся ў аўташколу:

сказаў камандзіру, што ведае будову аўтамабіля, трэба толькі навучыцца ездзіць.

Камандзір трапіўся добры, і месяцы праз чатыры маладога чырвонаармейца

Бурава залічылі ў аўташколу, дзе ён паказаў найлепшыя здольнасці і па сканчэнні

атрымаў шафёрскія правы і па два трохкутнічкі ў пятліцы2 варыянт

. Пасля ён ужо ні

пра што іншае не марыў, як атрымаць машыну і ездзіць на ёй хоць да скону жыцця

(312 слоў).

Васіль Быкаў. “У тумане”.

Парадак сінтаксічнага аналізу складанага сказа з рознымі відамі сувязі

1. Указаць колькасць прэдыкатыўных частак.

2. Назваць граматычныя асновы кожнай часткі.

3. Назваць:

3.1. асаблівасці арганізацыі структурных частак і характар іх сувязі (на ўзор

складаназалежных або бяззлучнікавых і звязаны пры дапамозе злучальных злучнікаў; на ўзор

складаназлучаных або бяззлучнікавых і звязаны пры дапамозе падпарадкавальных злучнікаў;

на ўзор складаназлучаных або складаназалежных сказаў і звязаны пры дапамозе

бяззлучнікавай сувязі);

3.2. разнавіднасць сувязі паміж прэдыкатыўнымі часткамі;

3.3. адносіны паміж прэдыкатыўнымі часткамі.

4. Назваць сродкі сувязі частак.

5. Схема сказа.

6. Тып сказа.

7. Характарыстыка прэдыкатыўных частак (пры неабходнасці).


Тэмы 12.12.1. – 12.13.1.

Заданні:


ПУ

137

1. Прааналізуйце ССЦ па наступнай схеме: а) структура (колькасць абзацаў, суадносіны абзацаў і структурных частак); б)

сродкі міжфразавай сувязі: лексічныя (лексічныя паўторы, словы адной ПТГ ці ЛСГ, тыпы

сінонімаў і антонімаў і інш.); лексіка-граматычныя (займеннікавыя словы, дамінаванне

пэўнай часціны мовы, наяўнасць злучнікаў, пабочна-мадальных слоў, парадыгма дзеясловаў-

выказнікаў і інш.); уласна сінтаксічныя (парадак слоў, непаўната сказаў, сінтаксічны

паралелізм); в) разнавіднасць міжфразавай сувязі (ланцужковая, паралельная, змешаная,

далучальная); г) функцыянальна-сэнсавы тып тэксту (апісанне, апавяданне, разважанне);

д) функцыі абзацаў (кампазіцыйная, выдзяляльная, сэнсавая, эмацыйная).

2. Прааналізуйце перыяд па наступнай схеме: а) структура (просты сказ,

ускладнены аднароднымі членамі сказа, адасобленымі членамі, пабочнымі канструкцыямі і

інш.; складаназалежны сказ ускладненай будовы, складаназлучаны сказ, бяззлучнікавы

складаны сказ, складаны сказ з рознымі відамі сувязі); б) тып перыяду паводле

кампазіцыйнай арганізацыі (перыяд са сферычнай сіметрыяй, акаймаваны перыяд, перыяд з

сустрэчным павышэннем і інш.); в) сродкі сувязі частак (паралелізм канструкцый, лексічныя

паўторы, трывальна-часавыя суадносіны дзеясловаў-выказнікаў і інш.); г) разнавіднасць

перыяду паводле тыпу маўлення (апісанне, апавяданне, разважанне).

3. Ахарактарызуйце перыяд як складаны сказ: а) вызначце тып сказа,

б) сэнсавыя адносіны паміж часткамі, в) тыпы даданых частак, г) сродкі сувязі частак.

Пабудуйце схему.

І. Ёсць штось незвычайна прыгожае ў гэтых прывольных старасвецкіх шляхах

Беларусі. Шырока і размашыста пралягаюць яны ад вёскі да вёскі, ад мястэчак да

гарадоў, злучаючы паветы, губерні і цэлыя краіны. Колькі хараства і чароўнага

прывабу ў сініх іх далях! Колькі новых малюнкаў, свежых матываў і таемных

здарэнняў абяцаюць яны вачам і сэрцу падарожнага! З якой незвычайнай сілай

парываюць яны да сябе і як моцна дакранаюцца да струн душы! Якая ж сіла заложана

ў гэтых прасторах неабнімных родных шляхоў і якую ўладу маюць яны над табою,

неспакойны, вечна заклапочаны падарожны? Ці не гэта, нікім не выказаная казка іх,

якая складалася доўгімі вякамі і запісвалася агнявымі літарамі людское крыўды ў

сэрцах мільёнаў падарожных, што ішлі і ехалі па гэтых шляхах і думалі свае думкі?

Ці не ён, гэты летапіс часаў, так глыбока западае ў тваю душу, каб адбіцца ў ёй,

знайсці свой пэўны вобраз і форму і грознаю маланкаю жахнуць цёмную ноч няволі,

што звісла над краем? А можа, гэта таемная і страшная бясконцасць блукання па

свеце, дзе трудна вызначыць пачатак і канец, сімваламі якіх з’яўляюцца гэтыя шляхі,

авявае душу тваю невыразным хваляваннем і кліча яе зліцца з бяскрайнасцю зямлі?

Ці то – няясны адбітак вечнага нездавалення людскога, таемны покліч да шукання

іншых форм жыцця, несвядомае імкненне да лепшае долі? Ці то – парыванне душы

разбіць нейкія граніцы і вырвацца на бязмежныя прасторы яшчэ нідзе неіснуючай

волі?

Эх, шляхі, родныя шляхі! Хто перакажа нам вашы казкі, разгадае думкі,

назбіраныя і напісаныя часамі на камлях вашых прысад? (Якуб Колас. “На ростанях”).

ІІ. Ці ў ясны дзень, ці непагодным днём, ці ў час, калі вясна наўсцяж спявае,

ці той парою, калі зноў агнём, агнём іскрыцца павуціна; ці зелянее руні аксаміт; ці

жораў крык нясе, як сіраціна, закінуты ў нябёсах паміж хмар; ці звоняць росы ранку

пад нагамі; ці ззяе з вышыні маяк-стажар над любымі рачнымі берагамі, – заўжды,

заўжды, усюды, у кожны міг, з жыццём усім, з якім навечна ў згодзе, ад самых


ПУ

138

шчырых роздумаў сваіх мне пакланіцца хочацца прыродзе! (Кастусь Кірэенка.

“Прырода”).


Тэмы 13.1.1. – 13.1.3.

Заданні:


2. Зрабіце пунктуацыйны аналіз выдзеленых сказаў (у адпаведнасці з

парадкам разбору).

Лета развітвалася, пачыналася восень; у цудоўным парку вакол дамочка для

гасцей, дзе пасяліўся Жукоўскі, і вакол палаца было больш летняй зеляніны, як

восеньскага золата, дні стаялі пагодлівыя, і ад сонца праз высокія вокны ды

адчыненыя ў парк дзверы пазалотай палалі шыкоўныя інтэр’еры пакояў.

Светлы настрой напоўніў сэрца мастака, і ён адразу ўзяўся за работу, пісаў,

перадаючы на палотнах непасрэднае ўражанне ад сустрэчы з цудоўнымі куточкамі

шчаслівага людскога жыцця1 варыянт

Ён адчыняў усе вокны і дзверы, пускаў у пакоі

жывую прыроду і смела, энергічна клаў на палатно, здавалася, не фарбу, а само

расплаўленае сонца2 варыянт

. Ім саграваў і мэблю з чырвонага дрэва ды карэльскай

бярозы, і партрэтныя вобразы баявых, у генеральскіх эпалетах і ордэнскіх стужках,

продкаў, акаймаваных багетным золатам, і серабрысты, у залатой аправе, крышталь

люстраў ды вазаў з кветкамі таго самага парку, водар якога поўніў пакоі духмянасцю

жывой прыроды.

Тут усё было музыкай, якую ён перадаваў рухам каляровых рэфлексаў,

карункаў, валёраў, блікаў. Музыка жыла і ў самой графіні, жанчыне надзвычай

прыгожай і далікатнай, і ў былым жыцці, якое ведалі людзі, што прысутнічалі ў

палацы на партрэтах. Настроі палаца зрабіліся настроямі мастака, і ён адчуваў іх у

кожнай рэчы, у кожнай дэталі. Як і ў квяцістым шалі, кінутым, быццам выпадкова, на

белае крэсла, як і ў чырвоных кветках па чорным полі, так гарманіраваў са

смуглявым, нібы ў цыганкі, абліччам графіні. А за крэслам з шалем – дзверы,

адчыненыя ў парк: толькі што графіня выйшла з пакоя, не зачыніўшы іх за сабою, і ў

светлых мазочках пэндзля па зацененай падлозе яшчэ як быццам калыхалася паветра,

узнятае доўгай і шырокай спадніцаю. Тут ужо і назва карціны “Пакой у маёнтку

Брасава” прасіла большага напаўнення – “Пакой графіні Наталлі Сяргееўны”

(270 слоў).

Віктар Карамазаў. “Краса і воля”.

Парадак пунктуацыйнага аналізу сказа

1. Падкрэсліць знакі прыпынку ў сказе.

2. Вызначыць тып сказа паводле мэты паведамлення (апавядальны, пытальны,

пабуджальны) і інтанацыі (клічны, няклічны). Патлумачыць знак прыпынку ў канцы сказа.

3. Назваць тып сказа паводле структуры: просты (ускладнены ці няўскладнены) ці

складаны (складаназлучаны, бяззлучнікавы, складаназалежны, складаназалежны з некалькімі

даданымі часткамі, складаны сказ з рознымі відамі сувязі).


ПУ

139

3.1. Для простага ўскладненага сказа: а) назваць кампаненты ўскладнення,

патлумачыць пастаноўку знакаў прыпынку, б) указаць разнавіднасці знака прыпынку




3.2. Для складанага сказа: а) назваць прэдыкатыўныя часткі сказа, б) вызначыць

сувязь і адносіны паміж часткамі; в) патлумачыць пастаноўку знака прыпынку паміж

прэдыкатыўнымі часткамі; г) указаць разнавіднасці знака прыпынку паводле функцыі –

раздзяляльны, выдзяляльны, поліфункцыянальны; паводле рэгламентаванасці –

рэгламентаваны (нарматыўны, варыянтны, факультатыўны), нерэгламентаваны (аўтарскі); д)

назваць кампаненты ўскладнення ў межах прэдыкатыўнай часткі складанага сказа (калі

ёсць), патлумачыць пастаноўку знака прыпынку, е) указаць разнавіднасці знака прыпынку





ПУ

140

ПЕРАЛІК СРОДКАЎ ДЫЯГНОСТЫКІ, ЯКІЯ ВЫКАРЫСТОЎВАЮЦЦА ПРЫ ВЫВУЧЭННІ ДЫСЦІПЛІНЫ


Для атрымання аб’ектыўнай інфармацыі аб узроўні паспяховасці студэнтаў па

вучэбнай дысцыпліне “Сучасная беларуская літаратурная мова” мэтазгодна

сiстэматычна выкарыстоўваць розныя віды кантролю, сярод якіх: апераджальны,

бягучы, тэматычны, прамежкавы і выніковы. Кожны з відаў кантролю ўжываецца на

пэўным этапе навучання і выконвае ў педагагічным працэсе адну з функцый:

стымулюючую, навучальную, дыягнастычную, выхаваўчую і інш.

З мэтай выніковай дыягностыкі якасці засваення тэарэтычнага і практычнага

матэрыялу студэнтаў 1 курса па вучэбнай дысцыпліне “Сучасная беларуская

літаратурная мова” вучэбным планам прадугледжана правядзенне кантрольных работ

рознага віду. Пры падборы заданняў ўлічваецца аб’ём тэарэтычных звестак па пэўнай

тэме, індывідуальны ўзровень падрыхтоўкі навучэнцаў і інш.

Апераджальная, бягучая і прамежкавая дыягностыка кампетэнцый па вучэбнай

дысцыпліне “Сучасная беларуская літаратурная мова” можа мець розныя формы,

сярод якіх:

• вусны кантроль: франтальнае, індывідуальнае, ушчыльненае (камбінаванае)

апытванне на лекцыях і практычных занятках, калёквіумы, даклады на канферэнцыях,

вусныя залікі і экзамены;

• пісьмовы кантроль: тэрміналагічныя дыктанты, дыктанты з дадатковымі

заданнямі, дыктанты для самакантролю, кантрольныя апытанні, кантрольныя работы,

пісьмовыя работы па аўдыторных (дамашніх) практыкаваннях, рэфераты, пісьмовыя

залікі і экзамены;

• графічны кантроль: моўны разбор з дапамогай графічных сродкаў, графічны

дыктант (запаўненне табліцы па пэўнай тэме);

• тэставы кантроль: выкананне тэставых заданняў адкрытага і закрытага тыпу.

КРЫТЭРЫІ АЦЭНКІ ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ

ПА ВУЧЭБНАЙ ДЫСЦЫПЛІНЕ


10 (дзесяць) балаў:

сістэматызаваныя, глыбокія і поўныя веды па ўсіх раздзелах вучэбнай

праграмы ўстановы вышэйшай адукацыі па вучэбнай дысцыпліне, а таксама па

асноўных пытаннях, якія выходзяць за яе межы;

дакладнае выкарыстанне навуковай тэрміналогіі (у тым ліку на замежнай

мове), лагічна правільны выклад адказу на пытанні;

бездакорнае валоданне інструментарыем вучэбнай дысцыпліны, уменне яго

эфектыўна выкарыстоўваць у пастаноўцы і вырашэнні навуковых і прафесійных

задач;

выяўленая здольнасць самастойна і творча вырашаць складаныя праблемы ў

нестандартнай сітуацыі;

поўнае і глыбокае засваенне асноўнай, дадатковай літаратуры па вывучаемай

вучэбнай дысцыпліне;


ПУ

141

уменне свабодна арыентавацца ў тэорыях, канцэпцыях і накірунках па

вывучаемай вучэбнай дысцыпліне і ўменне даваць ім аналітычную ацэнку,

выкарыстоўваць навуковыя дасягненні іншых дысцыплін;

творчая самастойная праца на практычных, лабараторных занятках, актыўны

творчы ўдзел у групавых абмеркаваннях, высокі ўзровень культуры выканання

заданняў.

9 (дзевяць) балаў:


праграмы ўстановы вышэйшай адукацыі па вучэбнай дысцыпліне;

дакладнае выкарыстанне навуковай тэрміналогіі (у тым ліку на замежнай

мове), лагічна правільны выклад адказу на пытанні;

валоданне інструментарыем вучэбнай дысцыпліны, уменне яго эфектыўна

выкарыстоўваць у пастаноўцы і вырашэнні навуковых і прафесійных задач;

здольнасць самастойна і творча вырашаць складаныя праблемы ў

нестандартнай сітуацыі ў рамках вучэбнай праграмы ўстановы вышэйшай адукацыі

па вучэбнай дысцыпліне;

поўнае засваенне асноўнай і дадатковай літаратуры, рэкамендаванай вучэбнай

праграмай установы вышэйшай адукацыі па вучэбнай дысцыпліне;

уменне арыентавацца ў тэорыях, канцэпцыях і накірунках па вывучаемай

вучэбнай дысцыпліне і ўменне даваць ім аналітычную ацэнку;

сістэматычная, актыўная самастойная праца на практычных, лабараторных

занятках, творчы ўдзел у групавых абмеркаваннях, высокі ўзровень культуры

выканання заданняў.

8 (восем) балаў:


праграмы ўстановы вышэйшай адукацыі па вучэбнай дысцыпліне ў аб’ёме вучэбнай


выкарыстанне навуковай тэрміналогіі (у тым ліку на замежнай мове), лагічна

правільны выклад адказу на пытанні, уменне рабіць абгрунтаваныя высновы і

абагульненні;

валоданне інструментарыем вучэбнай дысцыпліны (метадамі комплекснага

аналізу, тэхнікай інфармацыйных тэхналогій), уменне яго выкарыстоўваць у

пастаноўцы і вырашэнні навуковых і прафесійных задач;

здольнасць самастойна вырашаць складаныя праблемы ў рамках вучэбнай


засваенне асноўнай і дадатковай літаратуры, рэкамендаванай вучэбнай


уменне арыентавацца ў тэорыях, канцэпцыях і накірунках па вывучаемай

вучэбнай дысцыпліне і ўменне даваць ім аналітычную ацэнку;

актыўная самастойная праца на практычных, лабараторных занятках,

сістэматычны ўдзел у групавых абмеркаваннях, высокі ўзровень культуры выканання

заданняў.


ПУ

142

7 (сем) балаў:



выкарыстанне навуковай тэрміналогіі (у тым ліку на замежнай мове), лагічна

правільны выклад адказу на пытанні, уменне рабіць абгрунтаваныя высновы і

абагульненні;

валоданне інструментарыем вучэбнай дысцыпліны, уменне яго

выкарыстоўваць у пастаноўцы і вырашэнні навуковых і прафесійных задач;

свабоднае валоданне тыпавымі рашэннямі ў рамках вучэбнай праграмы

ўстановы вышэйшай адукацыі па вучэбнай дысцыпліне;

засваенне асноўнай і дадатковай літаратуры, рэкамендаванай вучэбнай


уменне арыентавацца ў асноўных тэорыях, канцэпцыях і накірунках па

вывучаемай вучэбнай дысцыпліне і даваць ім аналітычную ацэнку;

самастойная праца на практычных, лабараторных занятках, удзел у групавых

абмеркаваннях, высокі ўзровень культуры выканання заданняў.

6 (шэсць) балаў:

дастаткова поўныя і сістэматызаваныя веды ў аб’ёме вучэбнай праграмы

ўстановы вышэйшай адукацыі па вучэбнай дысцыпліне;

выкарыстанне неабходнай навуковай тэрміналогіі, лагічна правільны выклад

адказу на пытанні, уменне рабіць абагульненні і абгрунтаваныя высновы;


выкарыстоўваць у вырашэнні вучэбных і прафесійных задач;

здольнасць самастойна выкарыстоўваць тыповыя рашэнні ў рамках вучэбнай


засваенне асноўнай літаратуры, рэкамендаванай вучэбнай праграмай установы

вышэйшай адукацыі па вучэбнай дысцыпліне;

уменне арыентавацца ў базавых тэорыях, канцэпцыях і накірунках па

вывучаемай дысцыпліне і даваць ім параўнальную ацэнку;

актыўная самастойная праца на практычных, лабараторных занятках,

перыядычны ўдзел у групавых абмеркаваннях, высокі ўзровень культуры выканання

заданняў.

5 (пяць) балаў:

дастатковыя веды ў аб’ёме вучэбнай праграмы ўстановы вышэйшай адукацыі

па вучэбнай дысцыпліне;

выкарыстанне навуковай тэрміналогіі, лагічна правільны выклад адказу на

пытанні, уменне рабіць высновы;


выкарыстоўваць у вырашэнні вучэбных і прафесійных задач;

здольнасць самастойна выкарыстоўваць тыповыя рашэнні ў рамках вучэбнай





ПУ

143

уменне арыентавацца ў базавых тэорыях, канцэпцыях і накірунках па

вывучаемай вучэбнай дысцыпліне і ўменне даваць ім параўнальную ацэнку;

самастойная праца на практычных, лабараторных занятках, фрагментарны

ўдзел у групавых абмеркаваннях, дастатковы ўзровень культуры выканання заданняў.

4 (чатыры) балы:

дастатковы аб’ём ведаў у межах адукацыйнага стандарту вышэйшай адукацыі;



выкарыстанне навуковай тэрміналогіі, лагічны выклад адказу на пытанні,

уменне рабіць высновы без істотных памылак;


выкарыстоўваць у вырашэнні стандартных (тыповых) задач;

уменне пад кіраўніцтвам выкладчыка вырашаць стандартныя (тыповыя)

задачы;

уменне арыентавацца ў асноўных тэорыях, канцэпцыях і накірунках па

вывучаемай вучэбнай дысцыпліне і ўменне даваць ім ацэнку;

праца пад кіраўніцтвам выкладчыка на практычных, лабараторных занятках,

дапушчальны ўзровень культуры выканання заданняў.

3 (тры) балы:

недастаткова поўны аб’ём ведаў у межах адукацыйнага стандарту вышэйшай

адукацыі;

веданне часткі асноўнай літаратуры, рэкамендаванай вучэбнай праграмай

установы вышэйшай адукацыі па вучэбнай дысцыпліне;

выкарыстанне навуковай тэрміналогіі, выклад адказу на пытанні з істотнымі,

лагічнымі памылкамі;

слабое валоданне інструментарыем вучэбнай дысцыпліны, некампетэнтнасць у

вырашэнні стандартных (тыповых) задач;

няўменне арыентавацца ў асноўных тэорыях, канцэпцыях і накірунках

вывучаемай вучэбнай дысцыпліны;

пасіўнасць на практычных і лабараторных занятках, нізкі ўзровень культуры


2 (два) балы:

фрагментарныя веды ў межах адукацыйнага стандарту вышэйшай адукацыі;

веданне асобных літаратурных крыніц, рэкамендаваных вучэбнай праграмай

установы вышэйшай адукацыі па вучэбнай дысцыпліне;

няўменне выкарыстоўваць навуковую тэрміналогію вучэбнай дысцыпліны,

наяўнасць у адказе грубых, лагічных памылак;

пасіўнасць на практычных і лабараторных занятках, нізкі ўзровень культуры


1 (адзін) бал:

адсутнасць ведаў і кампетэнцый у межах адукацыйнага стандарту вышэйшай

адукацыі; адмова ад адказу; няяўка на атэстацыю без уважлівай прычыны.


ПУ

144

ПРАТАКОЛ УЗГАДНЕННЯ ВУЧЭБНАЙ ПРАГРАМЫ УВА

Назва вучэбнай

дысцыпліны, з

якой патрабуецца

ўзгадненне

Назва кафедры Прапановы аб зменах у

змесце вучэбнай праграмы

ўстановы вышэйшай

адукацыі па вучэбнай

дысцыпліне

Рашэнне,

прынятае

кафедрай, што

распрацавала

вучэбную

праграму

Беларускае

мовазнаўства

Кафедра

мовазнаўства і

лінгвадыдактыкі

Дубліраванне вучэбнага

матэрыялу і неістотныя

супярэчнасці паміж

праграмамі ліквідаваны на

этапе распрацоўкі

вучэбных праграм.

Пратакол № 9

ад 19.04.2019 г.

Актуальныя

праблемы

беларускай мовы

Кафедра










ад 19.04.2019 г

Гісторыя


Кафедра










ад 19.04.2019 г

Дыялекталогія


Кафедра




матэрыялу паміж





ад 19.04.2019 г


ПУ

M= I CJL HA B J¡БЛМ, 4...Форма атэстацыі па вучэбнай...

Documents

Transcript of M= I CJL HA B J¡БЛМ, 4...Форма атэстацыі па вучэбнай...