F i l o – S o f i j a

Nr 1 (4), 2004, ss. 27-46

ISSN 1642-3267

Andrzej Kmiecik

Logika ogólna i transcendentalna Immanuela Kanta

Wstêp

Próbuj¹c scharakteryzowaæ logikê Kanta bêdê siê opiera³ na polskim wy-daniu fragmentu Logiki dokonanym pod redakcj¹ Miros³awa ¯elaznego1 oraz naangielskim t³umaczeniu, wydanym przez J. Michaela Younga, obejmuj¹cym próczredakcji Jäschego równie¿ trzy inne nieopublikowane wczeœniej rêkopisy Logiki:Logikê Blomberga z lat siedemdziesi¹tych XVIII w., Logikê wiedeñsk¹ z lat osiem-dziesi¹tych XVIII w., Dohnego-Wundlackena z lat dziewiêædziesi¹tych2. Bêdêrównie¿ korzysta³ z Krytyki czystego rozumu3 Kanta oraz z prac historyków logiki,takich jak: William i Martha Kneale4 oraz Anton Dumitriu5. Józef. M. Bocheñskipisze, ¿e historycy logiki zwykle pomijaj¹ Spinozê, empirystów brytyjskich,Wolffa, Kanta, Hegla. St¹d te¿ pogl¹dom Kanta na logikê poœwiêca w swojejhistorii logiki zaledwie kilka zdañ6, podobnie postêpuje Tadeusz Kotarbiñski7.

Wydana przez Jäschego Logika Kanta sk³ada siê z czterech czêœci: 1) „Wpro-wadzenia”, które napisa³ Jäsche, 2) „Wstêpu”, 3) „Elementów” oraz 4) „O meto-

1 Immanuela Kanta Logika. Podrêcznik do wyk³adów wydany (po raz pierwszy) przez Gottloba Benjamina

Jäschego, przet³. dr Zygmunt Zawirski, „Filo-Sofija” nr 1, rok II, BTN, Bydgoszcz 2002, ss. 131-164 (cyt. dalejjako: Immanuela Kanta Logika).

2 I. Kant, Lectures on Logic, Translated and Edited by J. Michael Young, The Cambridge Edition of the

Works of Immanuel Kant, Cambridge University Press, Cambridge 1992.

3 I. Kant, Krytyka czystego rozumu, przek³ad i wstêp R. Ingarden, Wydawnictwo „Antyk”, Kêty 2001.

4 W. i M. Kneale, The Development of Logic, Clarendon Press, Oxford 1962.

5 A. Dumitriu, History of Logic, Abacus Press, Tunbridge Wells 1977, vol. III.

6 I.M. Bocheñski, A History of Formal Logic, trans. I. Thomas, University of Notre Dame Press, NotreDame 1961, s. 258.

7 T. Kotarbiñski, Wyk³ady z dziejów logiki, PWN, Warszawa 1985.

Kmiecik_Kant.p65 2005-05-05, 00:2327

28

ANDRZEJ KMIECIK

dzie”. Anton Dumitriu stwierdza wrêcz, ¿e Logika opublikowana przez Jäschegojest praktycznie traktatem formalnologicznym8. Wyk³ady te zawieraj¹ równie¿w³asn¹ koncepcjê logiki Kanta, mimo, ¿e Kant opiera³ siê g³ównie na podrêcznikuMeiera.

Kant rozpocz¹³ swoje wyk³ady na jesieni 1755 r. Dotyczy³y one logiki,metafizyki, etyki i fizyki, antropologii, pedagogiki, a nawet teorii fortyfikacji.Profesorem logiki i metafizyki w Królewcu zosta³ w 1770 r. W swoich wyk³adachkorzysta³ przez dziesiêciolecia z tekstów Leibniza, Wolffa i Alexandra GottliebaBaumgartena (1714–1762). Jeœli chodzi o logikê, to korzysta³ z podrêcznika Meiera.Niektórzy historycy wskazuj¹ na dwa g³ówne etapy rozwoju pogl¹dów filozo-ficznych Kanta: 1) okres przedkrytyczny przed 1770 r., od metafizyki Leibni-cjañsko-Wolffiañskiej wczesnych lat po 2) okres krytyczny, dojrza³¹ filozofiêkrytyczn¹ roku 17809. Inni wskazuj¹ na cztery fazy rozwoju jego pogl¹dów: 1)1746 –1759 – faza „zaœlepienia” metafizyk¹: wtedy Kant szuka podstaw me-tafizyki i rozwija racjonalistyczn¹ epistemologiê; 2) 1760–1766 – faza „przejrze-nia” i ukierunkowania siê na sceptycyzm: Kant porzuca racjonalistyczn¹epistemologiê i odrzuca mo¿liwoœæ metafizyki, która przekracza granice mo¿li-wego doœwiadczenia; 3) 1766–1772 – faza uzgadniania: powrót do metafizyki wprzekonaniu, ¿e mo¿na dostarczyæ jej mocnych podstaw wraz z zarysowaniemplanu skromnej ontologii; 4) faza koñcowa od 1772 do 1780: faza „rozdzielenia”:krytyka doktryny o mo¿liwoœci metafizyki10. Tak wiêc widaæ, ¿e przez wszystkiefazy rozwoju swoich pogl¹dów Kant mia³ do czynienia z logik¹.

O roli logiki w dziele Kanta œwiadczy równie¿ to, ¿e Krytyka czystego ro-

zumu nieustannie odnosi siê do podrêczników logiki tradycyjnej i pojêæ, takichjak: rodzaje sylogizmów, s¹d, modalnoœci, itd. Jednak jego s³owa ze Wstêpu doKrytyki, i¿ logika od czasów Arystotelesa nie poczyni³a postêpów (B VIII),œwiadcz¹, ¿e Kant nie by³ œwiadom rozwoju logiki po Arystotelesie ani w schola-styce11.

Logika ogólna w Die falsche Spitzfindigkeit

Zdaniem rumuñskiego historyka logiki Antona Dumitriu, ogólna koncepcjalogiki Kanta zosta³a ju¿ zarysowana w dzie³ku Die falsche Spitzfindigkeit der vier

8 A. Dumitriu, op. cit., vol. III, s. 194.

9 Ibidem, vol. III, s. 165.

10 F.C. Beiser, Kant’s Intellectual Development 1746–1781, in: P. Guyer (ed.), The Cambridge Companion

to Kant, Cambridge University Press, New York – Port Chester – Melbourne – Sydney 1992, s. 26.

11 W. i M. Kneale, op. cit., s. 355.

Kmiecik_Kant.p65 2005-05-05, 00:2328

29

LOGIKA OGÓLNA I TRANSCENDENTALNA IMMANUELA KANTA

syllogistischen Figuren12. Podsumowuj¹c swoje rozwa¿ania, Kant pisze, ¿e tylkopierwsza figura sylogistyczna jest wa¿na, gdy¿ pozosta³e trzy figury daj¹ siê spro-wadziæ do niej13 i s¹ zbyteczne. Sylogizm ma s³u¿yæ tylko „rozœwietleniu” pojêæwystêpuj¹cych w s¹dzie-wniosku. Wszystkie s¹dy twierdz¹ce przyjmuj¹ formêzasady to¿samoœci (Satz der Einstimmung). Natomiast wszystkie s¹dy przecz¹ceprzybieraj¹ formê zasady sprzecznoœci (Satz des Widerspruchs)14. Z kolei wszystkiewnioski twierdz¹ce podlegaj¹ zasadzie: nota notae est etiam nota rei ipsius („cechacechy rzeczy jest cech¹ rzeczy”)15, a wszystkie wnioski przecz¹ce podpadaj¹ podzasadê: repugnans notae repugnat rei ipsi, czyli co cesze rzeczy zaprzecza, za-przecza samej rzeczy.

Wyt³umaczenie tego znajdujemy w logice Kanta zredagowanej przez Blom-berga. Jeœli dwa pojêcia s¹ zestawione razem, a jedno z nich jest cech¹ drugiego,to te pojêcia s¹ „po³o¿one” w pewnej relacji. Ta relacja mo¿e byæ reprezentowanabezpoœrednio i wtedy mamy s¹d. Jeœli jednak pojawiaj¹ siê znaki poœrednie,to wtedy mamy do czynienie z rozumowaniem (ratiocinium). St¹d rozumowanieopiera siê na zasadzie nota notae rei est nota rei ipsius. To jest w³aœnie podsta-wowa regu³a sylogistyki, a tym samym jest ró¿nica miêdzy s¹dem a sylogizmem.S¹d zawiera jasn¹ cechê bezpoœredni¹, a rozumowanie zawiera jasn¹ cechê po-œredni¹. Rozumowanie jest zatem relacj¹ znaku dalszego (nota remota) poprzezznak poœredni (nota mediata) do pewnego pojêcia rzeczy. Mówi¹c krótko: s¹ tutrzy czynnoœci – 1) znak bli¿szy jest porównywany ze znakiem dalszym, 2) znakbli¿szy jest porównywany z rzecz¹, 3) znak dalszy jest porównywany z sam¹rzecz¹. Znak poœredni jest tak¿e nazywany terminem œrednim. Tak wiêc – w logiceBlomberga – inferencja jest czynnoœci¹ syntetyczn¹ rozumu16.

St¹d wnioski uzyskane za pomoc¹ sylogizmów s¹ tylko „rozœwietlaniem”pojêæ i s¹dów. Zdolnoœæ s¹dzenia nie mo¿e byæ zredukowana do w³adzy czucia.Moc (Vermögen) s¹dzenia jest fundamentaln¹ zdolnoœci¹ tylko intelektu. Kantpisze, ¿e poznanie ludzkie jest pe³ne niedowodliwych s¹dów, takich jak powy¿-sze zasady (Die falsche Spitzfindigkeit § 6). „Celem logiki nie jest gmatwanie,

12 Immanuel Kants Werke, hrsg. von E. Cassirer: Vorkritische Schriften, bd 2 (hrsg. von dr A. Buchenau),Berlin 1912, ss. 49-65.

13 Czynnoœæ sprowadzenia trybów sylogistycznych figur mniej doskona³ych do trybów figury pierwszejnazywa siê redukcj¹ trybów. Arystoteles uwa¿a³ figurê pierwsz¹ za doskona³¹, gdy¿ mia³y w niej zastosowaniezasady logiczne sylogizmu, zwane dictum de omni i dictum de nullo (v. M. Kowalewski, Logika, Pallotinum,Poznañ 1959, ss. 239, 213). Szczegó³y zob.: T. Cze¿owski, Logika, PWN, Warszawa 1968, ss. 126-127.

14 W swojej rozprawie habilitacyjnej Principiorum primorum cognitionis metaphysicae nova dilucidatio

(Sectio I, prop. II) z 1755 r. pisze, ¿e wszystkie „prawdy” jako zasadê maj¹ zasadê to¿samoœci: quidquid est, est;

quidquid non est, non est.

15 Kategorie 1b; zob. Arystoteles, Dzie³a wszystkie, t. 1, PWN, Warszawa 1990, s. 33.

16 I. Kant, Lectures on Logic, § 353, ss. 227-229.

Kmiecik_Kant.p65 2005-05-05, 00:2329

30

ANDRZEJ KMIECIK

lecz rozwi¹zywanie, nie zakrywanie, lecz przedstawianie”. Szczególnym celemlogiki jest sprowadzenie wszystkiego do najprostszego rodzaju poznania (Die falsche

Spitzfindigkeit § 5). To zadanie logiki ogólnej jest póŸniej realizowane w Krytyce

czystego rozumu, gdy Kant twierdzi, ¿e kategorie wywodz¹ siê z „funkcji myœleniaw s¹dzie” (A 70, B 95). Logika ma systematycznie wyjaœniæ ró¿ne „momenty” tejfunkcji. To jest w³aœnie zadanie logiki ogólnej17.

Ju¿ w pracy Die falsche Spitzfindigkeit widaæ zaakcentowanie roli s¹duw logice. Pierwsze zdanie dzie³ka dotyczy tego czym jest s¹d. Kant pisze, ¿e s¹djest porównaniem rzeczy (Ding) z pewn¹ cech¹ (Merkmal). Sama rzecz jest pod-miotem (Subiekt), a cecha jest predykatem. Natomiast porównanie jest wyra¿oneprzez spójnik „jest”. Spójnik pokazuje, ¿e cecha przys³uguje podmiotowi. Takwiêc s¹d jest rezultatem powi¹zania podmiotu-rzeczy z predykatem-cech¹ zapomoc¹ ³¹cznika „jest”.

Logika w dziele Jäschego

Zasady, którymi Kant zajmowa³ siê w Die falsche Spitzfindigkeit, s¹ wy-mienione w Logice Jäschego jako zasady wnioskowañ sylogistycznych18. Do tychzasad nawi¹¿ê, gdy bêdê pisa³ o wnioskowaniach rozumu.

Uwa¿a siê, ¿e logika Kanta to po prostu logika ogólna19. Nie jest to logikapotoczna20. Najlepiej jest przedstawiona w Logice Jäschego, ale – zdaniem Dumi-triu21 – pe³n¹ postawê Kanta wobec logiki mo¿na znaleŸæ dopiero w Krytyce czy-

stego rozumu. Zdaniem Kneale’ów, jednak w Krytyce Kant dyskutuje logikêformaln¹ tylko w celu odró¿nienia jej od logiki transcendentalnej, o której zak³ada,¿e jest zwi¹zana z mo¿liwoœci¹ i ogóln¹ wa¿noœci¹ wiedzy22.

Logika ogólna w Logice Jäschego, to nauka, która dotyczy wszelkiego my-œlenia w ogóle, niezale¿nie od przedmiotów. Nie zapo¿ycza ¿adnych zasad z in-nych nauk ani nie opiera siê na doœwiadczeniu. Jest kanonem „rozumu i rozs¹dku”,ale nie jest „organonem” nauk. „Organon” nauk zawiera nie tylko logikê, ale i

17 J.M. Young, Functions of Thought and the Synthesis of Intuitions, in: P. Guyer (ed.), The Cambridge

Companion to Kant, Cambridge University Press, Cambridge, New York, Port Chester, Melbourne, Sydney1992, s. 102.

18 I. Kant, Lectures on Logic, § 63, s. 617.

19 R. Hanna, From an Ontological Point of View: Hegel’s Critique of the Common Logic, “The Review ofMetaphysics”, 40 (1986), s. 305 (305-338).

20 Immanuela Kanta Logika, s. 136.

21 A. Dumitriu, op. cit., vol. III, s. 167

22 W. i M. Kneale, op. cit., s. 360.

Kmiecik_Kant.p65 2005-05-05, 00:2330

31

LOGIKA OGÓLNA I TRANSCENDENTALNA IMMANUELA KANTA

wskazania jak poznanie w danej dyscyplinie naukowej realizowaæ23. Rozumienielogiki jako nauki o myœleniu w ogóle wydaje siê szersze od klasycznej definicjilogiki jako nauki o rozumowaniu, gdy¿ rozumowanie jest czêœci¹ myœlenia. DlaArystotelesa myœlenie wiedzotwórcze obejmowa³o pojêciowanie, s¹dzenie i wnio-skowanie. Zreszt¹ trzeba zwróciæ uwagê na to, czy rozumienie myœlenia zawartew Krytyce czystego rozumu jest podobne do rozumienia myœlenia w Logice

Jäschego czy te¿ Kartezjañskiego myœlenia jako cogitatio24.Logika ogólna obejmuje zagadnienia dotycz¹ce formalnych warunków

prawdziwoœci s¹dów i zawiera teoriê sylogizmu oraz identycznoœci. Logika ogólnaw sensie Kanta nie jest jednak identyczna ze wspó³czesn¹ logik¹ elementarn¹,która obejmuje klasyczny rachunek zdañ i wê¿szy rachunek predykatów z iden-tycznoœci¹.

Logika Kanta jest logik¹ s¹dów25, gdy¿ wszystkie jej operacje logicznezaczynaj¹ siê na s¹dach i koñcz¹ siê na s¹dach. Teoria s¹du jest kluczem do zro-zumienia jego teorii kategorii, metafizycznej dedukcji. W Krytyce czystego rozumu

(A 68-9; B 93-4) stwierdza, ¿e wszelka wiedza jest zawsze wyra¿ona w s¹dach:„Mo¿emy zaœ sprowadziæ wszystkie czynnoœci intelektu do s¹dów, tak, ¿e inte-lekt w ogóle mo¿na przedstawiæ jako zdolnoœæ wydawania s¹dów”.

Podejœcie do zagadnienia s¹dów wystêpuj¹ce w Die falsche Spitzfindigkeit

mo¿na nazwaæ podejœciem ontologicznym. Z kolei wystêpuj¹ce w Logice Jäschegomo¿na nazwaæ epistemologicznym. W Logice Jäschego Kant pisze, ¿e wszelkiepoznanie, tj. wszelkie przedstawienia wi¹¿¹ce œwiadomoœæ z przedmiotem, s¹ albointuicjami albo pojêciami. Intuicja jest przedstawieniem jednostkowym (repra-

esentatio singularis), a pojêcie – uniwersalnym. Poznanie poprzez pojêcia nazywamyœl¹26. Tak rozumiane myœlenie jest podobne do rozumienia Arystotelesow-skiego. Materi¹ pojêcia jest przedmiot; form¹ pojêcia jest uniwersalnoœæ (Nauka

o elementach, § 5). S¹d jest przedstawieniem jednoœci œwiadomoœci ró¿nych przed-stawieñ (Nauka o elementach, § 17). Materi¹ s¹du s¹ przedstawienia, które s¹po³¹czone w jednoœæ œwiadomoœci w s¹dzie. Form¹ s¹du jest sposób, w jaki ró¿neprzedstawienia przynale¿¹ do jednej œwiadomoœci. Logiczne formy s¹dów dzielisiê ze wzglêdu na „momenty” takie, jak: iloœæ, jakoœæ, relacja, modalnoœæ (Nauka

o elementach, § 20)27. Przytoczone zasady podzia³u s¹dów s¹ takie same jak zasadypodzia³u wnioskowañ bezpoœrednich.

23 Immanuela Kanta Logika, s. 133.

24 O.H. Höffe, Immanuel Kant, prze³. A.M. Kaniowski, PWN, Warszawa 2003, s. 94. Tworzenie pojêæwed³ug Kanta zob.: Immanuela Kanta Logika, ss. 140, 148,149.

25 Zdaniem J.M. Bocheñskiego, termin „s¹d” pojawi³ siê dopiero w czasach nowo¿ytnych. I.M. Bocheñski,Z historii logiki zdañ modalnych, Wyd. o.o. Dominikanów, Lwów 1938, s. 17.

26 I. Kant, Lectures of Logic, s. 589.

27 Ibidem, ss. 598 n.

Kmiecik_Kant.p65 2005-05-05, 00:2331

32

ANDRZEJ KMIECIK

W przypadku rozumowañ materi¹ s¹ przes³anki, a form¹ jest konkluzja(Nauka o elementach, § 59)28. Natomiast materi¹ nauki jest dziedzina przed-miotów, których ta nauka dotyczy. Natomiast form¹ jest metoda, a w³aœciwieteoria metody (Nauka o metodzie, § 95)29. Te formy s¹ przedmiotem badañ Krytyki

czystego rozumu30.Kwestie dotycz¹ce materii i formy pojêæ i s¹dów s¹ wa¿ne ze wzglêdu na

stosunek logiki ogólnej do logiki transcendentalnej.Z koncepcj¹ s¹du jest zwi¹zana pewna koncepcja prawdy. Jest to koncepcja

prawdy jako „zgodnoœci”, czyli klasyczna koncepcja prawdy. Kant przytacza na-stêpuj¹c¹ „definicjê” prawdy: prawda polega na zgodnoœci poznania z przed-miotem. Nastêpnie przytacza jej s³aboœci wskazywane ju¿ przez staro¿ytnychsceptyków. Chc¹c rozwi¹zaæ zagadnienie prawdy, zajmuje siê kryterium prawdy.Rozwa¿a istnienie materialnych i formalnych kryteriów prawdy. Ogólne mate-rialne kryterium prawdy – pisze Kant – jest niemo¿liwe. Natomiast formalnymikryteriami prawdy s¹: 1) zasada „sprzecznoœci” i identycznoœci, 2) zasada racjidostatecznej, 3) zasada wy³¹czonego œrodka31. Ju¿ w rozprawie habilitacyjnejPrincipiorum primorum cognitionis metaphysicae nova dilucidatio (1755)32 Kantzaczyna swoje rozwa¿ania od odrzucenia przypuszczenia Wolffa, ¿e zasada nie-sprzecznoœci jest jedyn¹ i wystarczaj¹c¹ zasad¹ prawdy, argumentuj¹c, ¿e wpierwtrzeba odró¿niæ zasady prawd pozytywnych i negatywnych33.

Wed³ug Kanta w³aœciwy przedmiot logiki zaczyna siê wraz z rozwa¿aniamidotycz¹cymi pojêæ, s¹dów i wnioskowañ34.

Rozwa¿enie kwestii zadania logiki trzeba przeprowadziæ w kontekœciekwestii dotycz¹cej stopni doskona³oœci poznania. W Logice Jäschego (Sekcja V)Kant rozró¿nia poznanie jasne (Klarheit) i poznanie wyraŸne (Deutlichkeit). Wszelkiepoznanie – wed³ug niego – ma dwojakie odniesienie: 1) do przedmiotu, 2) dopodmiotu. W pierwszym przypadku odnosi siê ono do przedstawienia, a w drugim

28 Ibidem, s. 616.

29 Ibidem, s. 630.

30 A. Dumitriu, op. cit., vol. III, s. 170.

31 Immanuela Kanta Logika, VII, ss. 159-162. Krytyka czystego rozumu A 58, B 83. W Krytyce (np. B 125)Kant pokazuje jednak, ¿e przedmiot nie jest niezale¿ny od podmiotu, nie jest czymœ samym w sobie, lecz ¿e jestkonstytuowany przez formy aprioryczne, pojêcia aprioryczne. J. Rolewski, Prawda transcendentalna i prawda

empiryczna w Kantowskiej teorii poznania, w: J. Malinowski, A. Pietruszczak (red.), Wokó³ filozofii logicznej,Wyd. UMK, Toruñ 2004, ss. 281-294.

32 I. Kant, Principiorum primorum cognitionis metaphysicae nova dilucidatio, w: Immanuel Kants Werke,hrsg. von E. Cassirer: Vorkritische Schriften, Bd 1 (hrsg. von dr. A. Buchenau), Berlin 1912, s. 391.

33 P. Guyer, Kant, Immanuel (1724–1804), in: E. Craig (gen. ed.) Routledge Encyclopedia of Philosophy,Routledge, London, New York 1998, vol. 5, s. 181 (177-200). Kwestiê prawd podj¹³ póŸniej w Die Falsche

Spitzfindigkeit.

34 I. Kant, Lectures of Logic (Wstêp Jäschego, p. 2), s. 522.

Kmiecik_Kant.p65 2005-05-05, 00:2332

33

LOGIKA OGÓLNA I TRANSCENDENTALNA IMMANUELA KANTA

przypadku – do œwiadomoœci. Œwiadomoœæ jest ogólnym warunkiem wszelkiegopoznania w ogóle. Ró¿norodnoœæ form poznania zale¿y od towarzysz¹cej poznaniuœwiadomoœci. „Jeœli sobie uœwiadamiam przedstawienie, to jest ono jasne; je¿elinie uœwiadamiam go sobie, jest ciemne”. Ze wzglêdu na to, ¿e œwiadomoœæ jestistotnym warunkiem wszelkiej logicznej formy poznania, to logika mo¿e i po-winna zajmowaæ siê tylko jasnymi przedstawieniami. Logika „patrzy” tylko na to,czy przedstawienia zgadzaj¹ siê z form¹ logiczn¹. Nie zajmuje siê procesem two-rzenia pojêæ z przedstawieñ. Logika zajmuje siê tylko „regu³ami myœlenia w po-jêciach, s¹dach i wnioskach, jako takich, za pomoc¹ których dokonywa siê wszelkiemyœlenie”. Kant dodaje, ¿e logika tak¿e traktuje o poznaniu, bo ju¿ przy poznaniuzachodzi myœlenie. Pojêcie przedstawienia Kant traktuje jako pojêcie pierwotne.Pisze bowiem, ¿e przedstawienie nie jest jeszcze poznaniem, ale poznanie wymagaprzedstawienia, bo inaczej trzeba by je „wyjaœniæ znowu za pomoc¹ innego przed-stawienia”. Natomiast przedstawieniami i ich mo¿liwoœci¹ zajmuje siê metafizyka.Okreœlaj¹c uprzednio co to jest przedstawienie jasne, Kant rozró¿nia wœród nichprzedstawienia wyraŸne i niewyraŸne. Jeœli uœwiadamiamy sobie ca³e przedsta-wienie ze wszystkimi szczegó³ami, to jest to w³aœnie przedstawienie wyraŸne35.Zadaniem logiki jest czynienie pojêæ jasnych wyraŸnymi (Logika Jäschego, sekcjaVIII).

Na czym polega wyraŸnoœæ poznania wed³ug Kanta? WyraŸnoœæ polega najasnoœci cech, czyli na uœwiadomieniu sobie tych cech. Kant wskazuje na wyraŸ-noœæ logiczn¹ i estetyczn¹. Pierwsza dokonuje siê poprzez pojêcia, a druga – poprzezintuicjê. WyraŸnoœæ estetyczna polega na jasnoœci przez konkretne przyk³ady.Czêsto jednak – pisze Kant – przedmiotowa wyraŸnoœæ (deutlich) przyczynia siêdo podmiotowej ciemnoœci i odwrotnie. „Jasnoœæ” (Heiligkeit) polega na kombi-nacji obu wyraŸnoœci: estetycznej i logicznej (scholastycznej). Dlatego w³aœnie– zdaniem Kanta – zadaniem logiki jest czynienie jasnych pojêæ wyraŸnymi36.Kant nawi¹zuje do szko³y Wolffa w kwestii czynienia pojêæ wyraŸnymi. Logicyze szko³y Wolffa uwa¿ali, ¿e pojêcia staj¹ siê wyraŸne poprzez ich analizê. JednakKant dodaje, ¿e nie ka¿da wyraŸnoœæ polega na analizie danego pojêcia. Istniejerównie¿ wyraŸnoœæ bêd¹ca wynikiem syntezy. Zatem nowo utworzone pojêcieprzekracza co do treœci poprzednie pojêcie dane w intuicji poprzez to, co jestdodane. T¹ procedur¹ uwyraŸniania pojêæ przez syntezê pos³uguj¹ siê matematycy,np. konstruuj¹c pojêcie ko³a, trójk¹ta, i filozofowie przyrody. Zatem synteza powo-duje wzrost treœci, czyli pojêcie ulega zmianie. Natomiast czynienie pojêæ wyraŸ-nymi przez analizê nie powoduje wzrostu tej treœci danej w analizie. Pojêcie zostajeto samo, tylko jego forma siê zmienia. Zadaniem syntezy jest czyniæ przedmiotywyraŸnymi (Deutlichmachung der Obiekte), a zadaniem analizy jest czynieniewyraŸnymi pojêæ (Deutlichmachung der Begriffe). W analizie ca³oœæ poprzedza

35 Immanuela Kanta Logika, s. 148.

Kmiecik_Kant.p65 2005-05-05, 00:2333

34

czêœci, a w syntezie czêœci poprzedzaj¹ ca³oœæ. O ile procedur¹ syntezy pos³ugujesiê matematyk, to filozof mo¿e tylko dane pojêcie czyniæ wyraŸnym, czyli pos³u-giwaæ siê analiz¹. Analityczn¹ procedur¹, s³u¿¹c¹ uwyraŸnianiu pojêæ mo¿e zaj-mowaæ siê tylko logika37.

Przez wnioskowanie38 Kant rozumie funkcjê myœli, poprzez któr¹ jedens¹d jest wyprowadzony z drugiego. Wnioskowanie mo¿e byæ poœrednie i bezpo-œrednie. Wnioskowanie bezpoœrednie nazywa siê tak¿e wnioskowaniem myœlenia:konkluzja jest wyprowadzana wprost z jednej przes³anki. Zmienia siê tu tylkoforma s¹du, a materia czyli podmiot i orzecznik pozostaj¹ te same. Natomiastwnioskowanie poœrednie to wnioskowanie rozumu lub w³adzy s¹dzenia. Wnio-skowania myœlenia dziel¹ siê ze wzglêdu na cztery aspekty: jakoœci, iloœci, relacji,modalnoœci39. W przypadku momentu relacji chodzi Kantowi o prawa konwersji40.

Wnioskowanie rozumu jest poznaniem koniecznoœci zdania poprzez pod-porz¹dkowanie jego warunku pod ogóln¹ regu³ê41 . Wszelkie wnioskowania ro-zumu s¹ oparte o zasadê zwan¹ principium rarionalitatis sive necessitatis: copodpada pod warunek regu³y, podpada tak¿e pod sam¹ regu³ê. Regu³a ogólnape³ni rolê przes³anki wiêkszej w sylogizmie. Wnioskowania rozumu dziel¹ siê(ze wzglêdu na relacjê) na kategorialne, hipotetyczne i dysjunktywne. U podstawtego podzia³u le¿y przekonanie Kanta, ¿e wszystkie regu³y (s¹dy) zawieraj¹ przed-miotow¹ jednoœæ œwiadomoœci ró¿norodnego poznania, i ¿e da siê pomyœleæ tylkotrzy warunki tej jednoœci (§ 60): 1) jako podmiot cech, 2) jako podstawa zale¿noœcijednego poznania od drugiego, 3) jako kombinacja czêœci w ca³oœci. Dlatego mo¿eistnieæ tylko tyle regu³ inferencji s¹dów. Ten podzia³ jest wed³ug Kanta jedynymmo¿liwym podzia³em wnioskowañ rozumu. Kant zauwa¿a, ¿e logicy uznaj¹ za„zwyczajne” tylko wnioskowania kategoryczne (czyli sylogizmy), a pozosta³e za„nadzwyczajne”. Tê postawê Kant uwa¿a za bezpodstawn¹ (§ 60)42.

W logice scholastycznej pojêcie wnioskowania hipotetycznego ma szerszyzakres ni¿ ten, który poda³ Kant. Kanta wnioskowanie hipotetyczne jest schola-

36 I. Kant, Lectures of Logic, s. 568.

37 Ibidem, ss. 568-569; Logika Blumberga, § 139, s. 102.

38 Tu istnieje problem t³umaczenia na jêzyk polski terminu „inference”. Czy chodzi tu o rozumowanie czyo wnioskowanie? W logice tradycyjnej wnioskowanie jest rozumowaniem dedukcyjnym.

39 Faktycznie jednak te wnioskowania bezpoœrednie zak³adaj¹ strukturê sylogizmu, gdy¿ pojedyncza prze-s³anka jest koniunkcj¹ dwóch przes³anek standardowego sylogizmu (R. Hanna, From an Ontological Point

of View: Hegel’s Critique of the Common Logic, “The Review of Metaphysics” 40 (1986), s. 320.

40 I. Kant, Lectures of Logic, §§ 44-55. Odnoœnie praw dotycz¹cych wnioskowañ bezpoœrednich zob. np.M. Kowalewski, op. cit., ss. 196-211.

41 An. pierwsze I, 1; 24b 18 (zob. Arystoteles, Dzie³a wszystkie, t. 1, PWN, Warszawa 1990, s. 128: „Sylo-gizm jest to wypowiedŸ, w której, gdy siê coœ za³o¿y, coœ innego, ni¿ siê za³o¿y³o, musi wynikaæ dlatego, ¿e siêza³o¿y³o”).

42 I. Kant, Lectures of Logic, §§ 56-80.

Kmiecik_Kant.p65 2005-05-05, 00:2334

35

LOGIKA OGÓLNA I TRANSCENDENTALNA IMMANUELA KANTA

stycznym sylogizmem warunkowym. Jest to sylogizm, z którym w rachunku zdañspotykamy siê jako prawami modus ponens i modus tollens. Sylogizm dysjunk-tywny, czyli sylogizm roz³¹czny, ma równie¿ swój odpowiednik w rachunku zdañ.Istnieje równie¿ sylogizm koniunktywny, o którym jednak Kant wydaje siê niewspominaæ43.

Po okreœleniu wnioskowañ myœlenia i rozumu Kant zajmuje siê wniosko-waniami w³adzy s¹dzenia. S¹ to wnioskowania indukcyjne i przez analogiê44.

Logika ogólna w Krytyce czystego rozumu

W Krytyce czystego rozumu, w czêœci poœwiêconej logice transcendentalnej,Kant podtrzymuje rozró¿nienia przeprowadzone w Logice. Przede wszystkim lo-gika (ogólna) jest nauk¹ o „prawid³ach intelektu w ogóle” (A 52; B76). Ze wzglêduna cel uprawiania logiki rozró¿nia logikê elementarn¹ oraz organon45. Organon to– inaczej mówi¹c – logika szczegó³owego stosowania intelektu. Logika elemen-tarna zajmuje siê prawid³ami myœlenia, bez których nie jest mo¿liwe zrealizowanie¿adnego stosowania intelektu; bada te prawid³a bez wzglêdu na przedmioty, doktórych ten intelekt mo¿e siê odnosiæ. Logiki-organonu uczy siê w szko³ach jakopropedeutykê nauk, chocia¿ ta logika pojawia siê – wed³ug Kanta – gdy dananauka jest gotowa. Trzeba bowiem wpierw wystarczaj¹co dobrze znaæ przedmioty,jeœli chce siê podaæ prawid³a budowania nauki o nich.

Logika ogólna dzieli siê ze wzglêdu na przedmiot i podmiot myœlenia nalogikê czyst¹ i stosowan¹ (A 53; B 77)46. Logika czysta abstrahuje od wszelkichwarunków empirycznych czynnoœci intelektu, tzn. abstrahuje od wp³ywu zmy-s³ów, praw pamiêci, si³y przyzwyczajenia, itd. Czysta logika ogólna zajmuje siêwy³¹cznie „naczelnymi zasadami a priori i stanowi kanon intelektu i rozumu”.Z kolei logika ogólna stosowana ustala prawid³a u¿ywania intelektu „przy pew-nych podmiotowych warunkach empirycznych, o których poucza nas psycho-logia”. Posiada wiêc ona zasady empiryczne, ale jest na tyle ogólna, ¿e „dotyczyu¿ywania intelektu bez wzglêdu na ró¿nicê miêdzy przedmiotami”. Psychologiajest istotnym sk³adnikiem logiki stosowanej.

Kant poszukuj¹c w Krytyce czystego rozumu kryterium prawdziwoœci po-znania dzieli logikê ogóln¹ na analitykê i dialektykê. Natomiast w Logice47 tylko

43 M. Kowalewski, op. cit., ss. 246-248.

44 I. Kant, Lectures of Logic, §§ 81-93.

45 Zob. równie¿: Immanuela Kanta Logika, Wstêp, II, p. 3, s. 136.

46 Zob.: ibidem, p. 4, ss. 136-137.

47 Ibidem, s. 135.

Kmiecik_Kant.p65 2005-05-05, 00:2335

36

ANDRZEJ KMIECIK

je obie charakteryzuje. W Krytyce czystego rozumu zauwa¿a paradoks48 zwi¹zanyz pojêciem kryterium prawdziwoœci. Otó¿ ogólnym kryterium prawdziwoœci po-winna byæ cecha, która jest wa¿na dla „wszelkich poznañ” bez wzglêdu na ró¿no-rodnoœæ przedmiotów. Ale takie kryterium abstrahuje od wszelkiej treœci poznania,a prawdziwoœæ przecie¿ w³aœnie dotyczy treœci. Prawdziwoœæ polega bowiem na„zgodnoœci poznania z jego przedmiotem”. Zatem nie mo¿na pytaæ siê zarazemo znamiê prawdziwoœci tej treœci i ¿¹daæ, aby by³o ono ogóln¹ „oznak¹” prawdzi-woœci (A 58-59; B 83).

Skoro jest niemo¿liwe treœciowe kryterium prawdziwoœci poznania, to czylogika mo¿e coœ dodaæ w sprawie kryterium prawdziwoœci? Otó¿ poznanie maswoj¹ treœæ, czyli materiê, ale równie¿ formê. Dlatego logika nie tylko mo¿e, alemusi coœ mówiæ na temat znamion prawdziwoœci, gdy¿ wprowadza ogólne i ko-nieczne „prawid³a” intelektu. Logiczne kryteria prawdziwoœci dotycz¹ zgodnoœcipoznania tylko z formalnymi prawami intelektu i rozumu. Nie jest to jednak wy-starczaj¹ce kryterium prawdy, gdy¿ poznanie mo¿e byæ zgodne z form¹ logiczn¹,czyli nie jest wewnêtrznie sprzeczne, ale mo¿e zaprzeczaæ przedmiotowi. Takwiêc logika nie mo¿e dostarczyæ kryterium prawdy, które dotyczy treœci poznania(A 59-60; B 83-84). Zdaniem Kanta jest to skutek tego, ¿e logika rozk³ada ca³¹dzia³alnoœæ intelektu i rozumu na ostateczne sk³adniki i przedstawia je jako „na-czelne zasady wszelkiej logicznej oceny naszego poznania”. Tê w³aœnie czêœælogiki, bêd¹c¹ negatywnym kryterium prawdy, Kant nazywa analityk¹. Jednaknajpierw nale¿y zbadaæ formê poznania, a dopiero potem jego treœæ (A 60; B 84).Dialektyka jest natomiast stosowaniem logiki i dlatego dialektyka jest organonem.Jest to „logika z³udy”, tzn. dialektyka zawiera cechy i regu³y, na podstawie którychmo¿na by rozpoznaæ, ¿e coœ siê nie zgadza z formalnymi kryteriami prawdy, choæzdaje siê z nimi zgadzaæ. Tak rozumian¹ dialektykê Kant przeciwstawi³ dialektycestaro¿ytnej, sztuce sofistycznej, która s³u¿y³a do manipulacji s³uchaczami. Formalogiczna mia³a dawaæ pozory prawdziwoœci, ale niestety, logika nie wytwarzawiedzy o rzeczywistoœci (A 60-61; B 84-85)49.

Kant wydaje siê w ten sposób uto¿samiaæ formê poznania z form¹ logiczn¹50.Ostateczna konkluzja Kanta bêd¹ca podsumowaniem tego, co pisze w Lo-

gice Jäschego i w Krytyce czystego rozumu na temat logiki ogólnej jest nastêpuj¹ca:1) logika abstrahuje od wszelkiej treœci poznania uzyskiwanego przez intelekt;abstrahuje od rozmaitoœci przedmiotów poznania; zajmuje siê wy³¹cznie form¹

48 Zob. A.B. Stêpieñ, Wstêp do filozofii, TN KUL, Lublin 2001, wyd. 4, s. 142.

49 Immanuela Kanta Logika, Wstêp, II, s. 136.

50 Problemy dotycz¹ce formy logicznej zob.: S. Kamiñski, W.C. Lycan, Logical Form in Natural Language,The MIT Press, Cambridge (Massachusetts), London 1986; Ch. Menzel, Logical form, in: E. Craig (gen. ed.)Routledge Encyclopedia of Philosophy, Routledge, London, New York 1998, vol. 5, ss. 781-785; G. Restall,Logical laws, ibidem, ss. 785-789.

Kmiecik_Kant.p65 2005-05-05, 00:2336

37

LOGIKA OGÓLNA I TRANSCENDENTALNA IMMANUELA KANTA

myœlenia oraz 2) logika nie posiada empirycznych zasad naczelnych, a wiêc nicnie czerpie z psychologii; jest nauk¹ opart¹ na dowodach (A 54; B 78)51.

Logika transcendentalna

Co to jest logika transcendentalna i jaki jest jej zwi¹zek z logik¹ ogóln¹?Wiemy, ¿e logika ogólna abstrahuje od wszelkiej treœci poznania. Logika trans-cendentalna natomiast uwzglêdnia równie¿ pewn¹ treœæ. Bada jak jest mo¿liwe to,i¿ „przynale¿ne myœleniu” pojêcia nie s¹ puste, ale maj¹ odniesienie do rzeczy-wistych przedmiotów. Pyta siê, dziêki czemu jest w ogóle mo¿liwe przedmiotoweodniesienie ludzkiego myœlenia. Bada pochodzenie, zakres i granice poznaniadoœwiadczalnego.

Zgodnie z logik¹ tradycyjn¹, Kant najpierw rozwija analitykê transcenden-taln¹ a póŸniej dialektykê transcendentaln¹. Analityka transcendentalna obejmuje„analitykê pojêæ” i „analitykê zasad” (B 87)52.

Kant pisze, ¿e w logice transcendentalnej wyodrêbnia siê intelekt, tak jakw transcendentalnej estetyce zmys³owoœæ i wydobywa siê z poznania tylko têczêœæ myœlenia, która pochodzi wy³¹cznie z intelektu. Jednak bez naocznoœcipoznanie intelektualne jest puste. Dlatego analityka transcendentalna, bêd¹ca czê-œci¹ logiki transcendentalnej, traktuje o elementach czystego poznania intelektu-alnego i o naczelnych zasadach, bez których nie mo¿na pomyœleæ w ogóle ¿adnegoprzedmiotu. Z tego powodu analityka transcendentalna jest zarazem logik¹ praw-dziwoœci. Nie mo¿e jej przeczyæ ¿adne poznanie, nie pozbawiaj¹c siê zarazemwszelkiej treœci, tj. wszelkiego odniesienia do pewnego przedmiotu, a wiêc i wszel-kiej prawdziwoœci. Analityki transcendentalnej mo¿na nadu¿ywaæ, tzn. wychodziæpoza zakres empirii. Ma byæ ona tylko kanonem oceny empirycznego stosowaniapojêæ. Dialektyka transcendentalna jest krytyk¹ „ponadempirycznego” stosowaniaintelektu i rozumu (A 62-63; B 87-88)53.

Podsumowuj¹c, analityka transcendentalna to „logika prawdziwoœci” (B 87).Nie poszukuje znaczenia „prawdy”, co jest zadaniem semantyki ani kryteriówprawdziwoœci, które pozwalaj¹ rozstrzygn¹æ, które zdanie jest prawdziwe, co jestzadaniem pragmatyki. Otfried Höffe logikê transcendentaln¹ nazywa logik¹ ma-terialn¹54. Tak wiêc obok logiki formalnej istnieje równie¿ logika materialna.

51 Zob. równie¿ Immanuela Kanta Logika, Wstêp, II, s. 137.

52 O.H. Höffe, op. cit., s. 80.

53 I. Kant, Krytyka czystego rozumu (cz. IV: O podziale logiki transcendentalnej na analitykê i dialektykê

transcendentaln¹), ss. 104-105.

54 O.H. Höffe, op. cit., ss. 64, 80.

Kmiecik_Kant.p65 2005-05-05, 00:2337

38

ANDRZEJ KMIECIK

Id¹c za wskazaniem Höffego, mo¿na nawi¹zaæ do rozró¿nieñ wystêpuj¹-cych w logice scholastycznej. Jan od œw. Tomasza rozró¿nia³ logikê formaln¹i logikê materialn¹. Logika formalna bada tylko wnioskowania. Logika mo¿ezdefiniowaæ jakiœ rodzaj wnioskowania opieraj¹c siê np. na relacji przechod-nioœci, ale nie jest w stanie stwierdziæ faktów. Jeœli powiemy, ¿e „Gdañsk le¿y napó³noc od Warszawy i Warszawa le¿y na pó³nocy od Krakowa, przeto Gdañskle¿y na pó³noc od Krakowa”, to opieraj¹c siê na logice nie wiemy, czy: 1) Gdañskle¿y na pó³noc od Warszawy, czy 2) Warszawa le¿y na pó³noc od Krakowa orazczy 3) Gdañsk le¿y na pó³noc od Krakowa. Prawdziwoœæ wniosku „Gdañsk le¿yna pó³noc od Krakowa” zale¿y tylko od faktów znanych z geografii. Logika nicnie wie o rzeczach. Wobec tego pojawia siê pytanie: czym siê zajmuje logika?Scholastycy odpowiadali, ¿e przedmiotem logiki s¹ „intencje drugie”. „Intencjepierwsze” dotycz¹ rzeczy. „Intencjami pierwszymi” pos³uguje siê metafizyka.Natomiast „intencje drugie” dotycz¹ zwi¹zków zachodz¹cych miêdzy „intencjamipierwszymi”. Zatem „intencje drugie” to – inaczej mówi¹c – logiczne w³asnoœci„intencji pierwszych”. Prawa dotycz¹ce intencji drugich s¹ regu³ami rozumo-wania. Tak wiêc „sztuka rozumowania” jest tym samym, co teoria „intencjidrugich”. „Intencje drugie” maj¹ zwi¹zek ze œwiatem rzeczy poprzez to, ¿e ba-daj¹ zwi¹zki zachodz¹ce miêdzy „intencjami pierwszymi”, które to z kolei do-tycz¹ rzeczy. Tak wiêc w rozumieniu scholastycznym logika nie jest oderwana odœwiata rzeczy. Dlatego – pisze Jacques Maritain – nie istnieje logika materialna,jeœli intencje drugie odnosz¹ siê wy³¹cznie do niesprzecznych inferencji. Nie malogiki materialnej, jeœli prawa intencji drugich s¹ wy³¹cznie regu³ami niesprzecz-noœci. Jeœli jednak w ramach teorii intencji drugich uwzglêdni siê pewne w³asnoœci,które dotycz¹ prawdziwoœci argumentacji, jej pewnoœci, mocy wyjaœniaj¹cej,to wtedy jest mo¿liwa logika materialna. Co prawda, logika nie rozstrzygnie, czydane zdanie dotycz¹ce realnego œwiata jest prawdziwe czy fa³szywe, ale mo¿epodaæ ogólne warunki, które argumentacja musi spe³niaæ, aby byæ formalnie po-prawn¹ oraz warunki dowodliwoœci. Analityki pierwsze Arystotelesa konstytuuj¹logikê formaln¹, a Analityki wtóre – logikê materialn¹55. Trzeba jeszcze dodaæ,i¿ Wilhelm Ockham wykaza³, ¿e intencje s¹ pojêciami.

Tak wiêc idea logiki transcendentalnej mo¿e nawi¹zywaæ do scholastycznejkoncepcji logiki materialnej i kwestii przedmiotu logiki. Christian Wolff uwa¿a³,¿e przedmiotem logiki s¹ „byty rozumowe” (entia rationis). To w³aœnie logikêWolffa Kant uwa¿a³ za najlepsz¹, jaka wtedy by³a. Opracowa³ j¹ Baumgarten,a Meier napisa³ komentarz do Baumgartena. Z kolei podrêcznikiem Meiera po-

55 J. Maritain, Foreword, in: The Material Logic of John of St. Thomas. Basic Treatises. Trans. by: I.RSimon, J.J. Glanville, G.D. Hollenhorst; with a preface by J. Maritain, The University of Oxford Press, Chicago,London 1955, ss. X-XI.

Kmiecik_Kant.p65 2005-05-05, 00:2338

39

LOGIKA OGÓLNA I TRANSCENDENTALNA IMMANUELA KANTA

s³ugiwa³ siê Kant w czasie swoich wyk³adów z logiki56. Dla pe³noœci kontekstu,w którym pojawi³a siê Logika Kanta, trzeba dodaæ, ¿e pod wp³ywem Kartezjuszalogika z koñca XVII w. rozwija³a siê w stronê analizy zdolnoœci poznawczych.Te idee Kartezjusza pog³êbi³ John Locke w Esejach dotycz¹cych rozumu ludzkiego.Natomiast G.F. Meier u¿ywa³ Esejów Locke’a jako podrêcznika, ale broni³ tejformy logiki, która by³a u Wolffa57.

Logika ogólna a logika transcendentalna

Zdaniem komentatorów, Kant widzi logikê ogóln¹ jako konieczny waruneki fundament dla logiki transcendentalnej. Przekszta³ca czêœæ analityczn¹ logikiogólnej na logikê transcendentaln¹58 . Wed³ug Kanta logika ogólna obejmuje prawdyanalityczne59. Logika ogólna ró¿ni siê od logiki transcendentalnej w ten sposób,¿e logika ogólna odnosi siê do wszelkich przedmiotów w ogóle, natomiast przed-miotem logiki transcendentalnej jest „przedmiot samego rozumu”60.

Na podstawie wstêpu do ksiêgi pierwszej Analityki transcendentalnej mo¿napowiedzieæ, ¿e z tradycyjnie rozumian¹ analiz¹ pojêæ jest zwi¹zana logika ogólna.Z kolei analityka transcendentalna ma zaj¹æ siê „rozbiorem” samej w³adzy inte-lektu (A 65-66; B 90-91)61. Jest to analiza w³adzy poznawania62. Wydaje siê tozgodne z zamierzeniem Kanta, ¿e nale¿y badaæ nie tyle przedmioty, co sposób ichpoznawania.

Zdaniem Kanta, funkcj¹ intelektu (Verstand) jest myœlenie. Myœlenie re-dukuje siê do s¹dów. Te z kolei s¹ sformu³owane za pomoc¹ pojêæ. Pojêcia s¹bardziej ogólnymi reprezentacjami dla szczegó³owszych przedstawieñ63. Dalsz¹analizê tego, czym jest pojêcie, Kant przeprowadza, wykorzystuj¹c zdanie kate-goryczne ogólno-twierdz¹ce „Ka¿dy metal jest cia³em”. Natomiast ogóln¹ formê

56 Immanuela Kanta Logika, Wstêp, II, ss. 138-139. G.F. Meier, Vernunftlehre, Halle 1752; tak¿e jako:Auszug aus der Vernunftlehre; repr. w: I. Kant, Gesammelte Schriften, vol. 16, De Gruyter, Berlin 1914.

57 M. Capozzi, Logic in the 17th and 18th centuries, in: E. Craig (gen. ed.) Routledge Encyclopedia of

Philosophy, Routledge, London, New York 1998, vol. 5, s. 718.

58 R. Hanna, From an Ontological Point of View: Hegel’s Critique of the Common Logic, “The Review ofMetaphysics”, 40 (1986), ss. 305-338.

59 W. i M. Kneale, op. cit., s. 360. Natomiast wed³ug Bolzana logika bada formy (schematy) inferencji(ibidem, s. 360).

60 Immanuela Kanta Logika, Wstêp, I, s. 134; I. Kant, Lectures of Logic, s. 530. Tylko w tym miejscuLogiki wystêpuje zwrot „logika transcendentalna”.

61 I. Kant, Krytyka czystego rozumu, s. 109.

62 A. Dumitriu, op. cit., vol. III, s. 170.

63 Ibidem, vol. III, s. 178.

Kmiecik_Kant.p65 2005-05-05, 00:2339

40

ANDRZEJ KMIECIK

s¹du mo¿na przedstawiæ w postaci schematu S j e s t P . Rozwa¿ania Kanta dasiê tu uporz¹dkowaæ wed³ug nastêpuj¹cego schematu: myœlenie, s¹d, pojêcie(A 69, B 94).

Kant czêsto podkreœla, ¿e logika ogólna abstrahuje od wszelkiej treœci, na-tomiast logika transcendentalna uwzglêdnia równie¿ treœæ s¹dów (np. A 72, B 97;A 76, B 102). Wobec tego logika ogólna jest podporz¹dkowana logice transcen-dentalnej. Jest to podporz¹dkowanie podobne do zawierania siê treœci pojêæ (ina-czej mówi¹c, jest podobne do zwi¹zków intensjonalnych), np. pojêcie zwierzêciazawiera siê w pojêciu cz³owieka.

Przypomnijmy sobie tu funkcje intelektu w myœli, a przeto i w s¹dzie. S¹ dwarodzaje s¹dów: s¹dy analityczne i s¹dy syntetyczne. Te pierwsze s¹ rz¹dzone przezzasadê niesprzecznoœci. Dlatego intuicja przedmiotu nie odgrywa tu wiêkszej roli.Przedmiot jest dany przez sam¹ myœl. Natomiast logika transcendentalna uwzglêdniatreœæ s¹dów, wiêc ma do czynienia z s¹dami syntetycznymi, z „wiedz¹ przedmio-tow¹”. Jednoœæ jest tu osi¹gana poprzez jednoœæ percepcji w s¹dzie. Nastêpujepo³¹czenie funkcjonowania intelektu i jego czystych pojêæ z ró¿norodnoœci¹ aprio-rycznych danych zmys³owoœci. ¯eby mo¿liwe by³o poznanie, te ró¿norodne danemusz¹ byæ ze sob¹ powi¹zane. Tê czynnoœæ wi¹zania Kant nazywa syntez¹. W naj-ogólniejszym przypadku polega ona na czynnoœci „do³¹czania jednych przedsta-wieñ do drugich i obejmowania ich ró¿norodnoœci jednym poznaniem” (A 76-77;B 102-103). Treœæ pojêæ nie powstaje przez analizê, ale przez syntezê. Syntezatego, co ró¿norodne (danego empirycznie lub a priori) jest warunkiem analizy.Funkcj¹ intelektu jest doprowadzenie tej syntezy do postaci pojêæ (B 103).

Ró¿nica miêdzy logik¹ formaln¹ a logik¹ transcendentaln¹ jest równie¿widoczna w drugiej czêœci Analityki transcendentalnej – Analityce Zasad, czylidoktrynie w³adzy s¹dzenia, rozpoznawania. Kant stworzy³ tu system zasad czy-stego intelektu (A 148, B 187). Za powi¹zanie pojêæ z naocznoœci¹ odpowiadaw³adza s¹dzenia. Tego powi¹zania dokonuje ona poprzez schematy i zasady:ka¿dej kategorii odpowiada schemat, wed³ug którego odnosi siê ona do naocznoœci.PóŸniej nastêpuje system zasad czystego intelektu. Zasady okreœlaj¹ warunkimo¿liwego doœwiadczenia. Swoje rozwa¿ania dotycz¹ce zasad Kant zaczyna odzasady niesprzecznoœci. Zasadê niesprzecznoœci uwa¿a za najwy¿sz¹ zasadês¹dów analitycznych. Dostarcza ona tylko tautologii logiki formalnej. Pewn¹ tre-œciow¹ – wed³ug Kanta – wersj¹ tej zasady jest jej sformu³owanie zawieraj¹cetermin modalny: „‘jest niemo¿liwe, aby coœ równoczeœnie by³o i nie by³o’” (A 152,B 191). Interpretuje j¹, u¿ywaj¹c pojêcia relacji czasowych64. Odrzuca jednaktreœciowe rozumienie zasady niesprzecznoœci jako niezgodne z ide¹ logiki for-

64 To treœciowe sformu³owanie zasady niesprzecznoœci, ale inaczej zinterpretowane, jest zawarte w definicjiimplikacji œcis³ej w systemach modalnych C.I. Lewisa z 1918 r., v.: C.I. Lewis, C.H. Langford, Symbolic Logic,second ed., Dover Publications, Inc., New York, London 1959, s. 124.

Kmiecik_Kant.p65 2005-05-05, 00:2340

41

LOGIKA OGÓLNA I TRANSCENDENTALNA IMMANUELA KANTA

malnej. Kant podkreœla negatywny charakter tej zasady – s¹d nie powinien sobieprzeczyæ. S¹d mo¿e byæ niesprzeczny, a mimo to byæ fa³szywy lub bezpodstawny.Zasada ta nie jest wystarczaj¹cym kryterium prawdziwoœci (A 151, B 191), dla-tego, ¿e wiedza o œwiecie ma charakter syntetyczny. Poniewa¿ logika formalnama charakter beztreœciowy, to nie jest w stanie wyjaœniæ s¹dów syntetycznych.Wyjaœnienie mo¿liwoœci s¹dów syntetycznych jest zadaniem logiki transcenden-talnej. Poniewa¿ syntetyzuj¹ca funkcja intelektu przejawia siê w kategoriach, przetozasady bêd¹ odpowiadaæ czterem grupom kategorii intelektu. W s¹dzie anali-tycznym nie wychodzi siê poza treœæ danych aktualnie pojêæ. Przeciwnie jest w s¹-dach syntetycznych. To wyjœcie poza treœæ danego aktualnie pojêcia nie jestograniczone przez zasadê to¿samoœci czy zasadê niesprzecznoœci (A 154, B 193-194). St¹d te¿ mo¿na powiedzieæ, ¿e zasady logiki transcendentalnej s¹ inne ni¿zasady logiki formalnej65.

Zdaniem Antona Dumitriu, Kant w ten sam sposób wyjaœni³ relacjê po-miêdzy logik¹ formaln¹ a logik¹ transcendentaln¹. Logika formalna jest podpo-rz¹dkowana logice transcendentalnej. To w³aœnie jednoœæ transcendentalna apercepcjiczyni analityczn¹ jednoœæ s¹du mo¿liw¹66.

Spójrzmy jeszcze na rolê logiki w metafizycznej dedukcji kategorii. OtfriedHöffe rekonstruuje metafizyczn¹ dedukcjê kategorii w czterech etapach, które wskrócie mo¿na przedstawiæ nastêpuj¹co w postaci tez: 1) synteza ró¿norodnoœcinastêpuje w s¹dach; wzorcem jêzykowym tej syntezy jest zdanie podmiotowo-orzecznikowe, np. „wszystkie cia³a s¹ podzielne”; 2) powi¹zanie czystych pojêæw pozbawionych treœci formach s¹dów; 3) lista s¹dów zaczerpniêta z logiki for-malnej, gdy¿ logika rozwa¿a tylko formy s¹dów; 4) przyporz¹dkowanie ka¿dejformie s¹du odpowiedniej kategorii67. W. i M. Kneale argumentuj¹, ¿e podanaprzez Kanta tablica s¹dów wydaje siê byæ kwesti¹ przypadku i jest równie¿ kon-sekwencj¹ pomieszania logiki Arystotelesa z logik¹ stoików68.

W zwi¹zku z pierwszym etapem dedukcji trzeba zauwa¿yæ, ¿e w logicetradycyjnej strukturê podmiotowo-orzecznikow¹ zdañ uwa¿ano za podstawow¹.Do niej redukowano zdania egzystencjalne. Na przyk³ad zdanie „Ksiê¿yc istnieje”redukowano do zdania podmiotowo-orzecznikowego „Ksiê¿yc jest istniej¹cy”.Wspó³czeœnie twierdzi siê, ¿e istnieje wiele podstawowych struktur zdañ w jêzyku69,

65 A. Dumitriu, op. cit., vol. III, s. 183.

66 Ibidem, vol. III, s. 194.

67 O. Höffe, op. cit., ss. 84-89,

68 W. i M. Kneale, op. cit., ss. 355-356.

69 Ch.H. Kahn, The Verb be in Ancient Greek, D. Reidel Pub. Co., Dordrecht – Boston 1973; A. Gawroñski,Byt, istota i prawda w œwietle wspó³czesnych badañ lingwistycznych – wnioski filozoficzne, w: M. Lubañski,S. Œlaga (red.), Z zagadnieñ filozofii przyrodoznawstwa i filozofii przyrody, ATK, Warszawa 1991, t. 11, ss. 167-208.M.A. Kr¹piec, Czy jêzykoznawstwo warunkuje filozofowanie?, „Znak – Idee”, 2 (1990), ss. 19-28.

Kmiecik_Kant.p65 2005-05-05, 00:2341

42

ANDRZEJ KMIECIK

a trzeba zauwa¿yæ, ¿e fundamentem tego argumentu jest twierdzenie, ¿e wszelkawiedza jest zawsze wyra¿ona w s¹dach (A 68-69, B 93-94)70. Kant rozwa¿a³ s¹dymodalne, ale nie zajmowa³ siê logik¹ modaln¹ ani te¿ wydaje siê o niej nie wspo-minaæ, ale pisze o pojêciu modalnoœci. Modalnoœæ wed³ug Kanta reprezentujetylko sposób myœlenia, dotyczy tylko wartoœci ³¹cznika w relacji do myœli71.

W dedukcji metafizycznej, jak i transcendentalnej nie chodzi o uzasadnienielogiczne – wyprowadzenie jednych zdañ z innych zdañ. Mamy tu raczej do czy-nienia z pewnego rodzaju analiz¹. Dedukcja metafizyczna wydobywa czystepojêcia intelektu, a dedukcja transcendentalna pokazuje, ¿e s¹ one niezbêdnew poznaniu72. Dedukcja transcendentalna ma wyprowadziæ z faktu, ¿e ka¿de do-œwiadczenie zawiera s¹dy, to, ¿e ka¿de mo¿liwe doœwiadczenie musi zawieraæu¿ycie tych kategorii73.

Na rolê logiki transcendentalnej wskazuje epistemologia Kanta. Kant przyj-muje dwa „pnie” poznania: zmys³y i rozum. Intelekt i zmys³owoœæ to dwie zdol-noœci ca³kowicie niepodobne do siebie, niewymienialne wzajemnie. Intelekt niema intuicji czegokolwiek, a zmys³y nie mog¹ myœleæ o czymkolwiek. Zmys³owoœæjest czysto receptywna. Zdolnoœci¹ poznania jest intelekt. Dlatego Kant rozró¿nia³naukê o regu³ach zmys³owoœci (estetyka) oraz naukê o regu³ach intelektu, tj. logikê.Celem logiki transcendentalnej jest odkrycie tych regu³74. Logika nie jest ju¿ nauk¹nauk, jak to by³o w scholastyce. Teraz jest „supernauk¹”, która ustala regu³y my-œlenia przed wszelk¹ wiedz¹, tj. a priori75. Wed³ug Jäschego logika transcenden-talna bada idee w sensie platoñskim: szuka idei, które s¹ podstaw¹ (fundamentem,osnow¹) i hipotez¹ nauki.

Logika ogólna odnosi siê do wszelkich przedmiotów w ogóle, natomiastprzedmiotem logiki transcendentalnej jest przedmiot samego rozumu.

Mo¿na wiêc ostatecznie powiedzieæ, ¿e logika transcendentalna to logika,która abstrahuje od tego, co w treœci s¹dów jest zmienne i przypad³oœciowe, a badajedynie powszechne i konieczne elementy treœci76.

70 P. Guyer, op. cit., s. 185.

71 W. i M. Kneale, op. cit., s. 356.

72 O. Höffe, op. cit., s. 89.

73 P. Guyer, op. cit., s. 186.

74 A. Dumitriu, op. cit., vol. III, s. 170.

75 Ibidem, vol. III, s. 169.

76 M. Kowalewski, op. cit., s. 405.

Kmiecik_Kant.p65 2005-05-05, 00:2342

43

LOGIKA OGÓLNA I TRANSCENDENTALNA IMMANUELA KANTA

Logika ogólna i transcendentalna a logika wspó³czesna

Relacj¹ pomiêdzy koncepcjami Kanta a logik¹ wspó³czesn¹ zajmowali siêJaakko Hintikka77 oraz Manley Thompson.

Logika predykatów zawiera w swoim jêzyku kwantyfikatory oraz predy-katy zapisywane w postaci wyra¿enia predykatowego – F(x), gdzie F jest wyra-¿eniem predykatowym, a x zmienn¹, za któr¹ podstawia siê nazwy indywiduowe.Kant pisze wówczas o s¹dach jednostkowych. Ze wzglêdu na doktrynê intuicjipowstaje problem interpretacji podmiotu w s¹dzie jednostkowym u Kanta.

Forma orzekania w logice ogólnej Kanta jest reprezentowana przez „S jest P”.To orzekanie Kant uwa¿a za relacjê pomiêdzy pojêciami, a nie pomiêdzy pojê-ciem a podmiotem. Manley Thompson przypuszcza, ¿e gdyby Kant zna³ logikêpredykatów, to formê F(x) rozpozna³by jako formê orzekania, która odpowiada-³aby logice transcendentalnej i wiedzia³by, ¿e jest to relacja pojêcia do przedmiotu.

Jednak – zdaniem Thompsona – forma F(x) nie dostarcza relacji podmioto-wo-orzecznikowej, która pasuje do Kantowskich kategorii substancji i przypa-d³oœci wywodz¹cych siê z relacji S do P. Wed³ug Thompsona, Kant zauwa¿y³,¿e wszystkie twierdz¹ce zdania kategoryczne podlegaj¹ konwersji. Konwersjajest wnioskowaniem bezpoœrednim. Do zrozumienia czym jest takie wniosko-wanie, wa¿na jest znajomoœæ kwantyfikacji podmiotu i orzecznika w zdaniu ka-tegorycznym. Konwersja polega na odwróceniu zdania – podmiot przes³anki stajesiê orzecznikiem wniosku, a orzecznik przes³anki staje siê podmiotem wniosku.Zdanie odwrócone, czyli wniosek, musi mieæ tê sam¹ jakoœæ (tzn. jeœli przed od-wróceniem by³o twierdz¹ce, to musi byæ takim po odwróceniu) i mieæ tê sam¹wartoœæ logiczn¹ (jeœli przes³anka by³a prawdziwa, to zdanie odwrócone te¿ musibyæ prawdziwe). Na przyk³ad „Je¿eli ¿aden pies nie jest kotem, to ¿aden kot niejest psem”. Konwersja zdañ sprawia, ¿e dane pojêcie mo¿e w jednym przypadkubyæ podmiotem, a w drugim – orzecznikiem. To, czego Kant potrzebuje, to w³aœnieto, co mo¿e byæ wy³¹cznie albo podmiotem albo orzecznikiem, tzn. jeœli jest pod-miotem, to nigdy nie mo¿e byæ orzecznikiem. Tak wiêc takie stanowisko da siêraczej reprezentowaæ przez x w formie zdaniowej F(x), ni¿ przez S w formiezdaniowej S j e s t P . Kant odpowiada, ¿e ta rola pewnego pojêcia jako podmiotuda siê zdeterminowaæ, gdy to pojêcie podpada pod kategoriê substancji (B 128-129).Zdaniem Thompsona, ta odpowiedŸ popada w b³êdne ko³o. Z jednej bowiem stronykategoria substancji jest wywiedziona przez dedukcjê metafizyczn¹ z podmioto-wo-orzecznikowej formy s¹du, a z drugiej – trzeba ju¿ mieæ kategoriê substancji,aby móc okreœliæ, czy dane pojêcie mo¿e byæ tylko podmiotem78.

77 J. Hintikka, Logic, Language-Games amd Information. Kantian Themes in the Philosophy of Logic,Oxford University Press, Oxford 1973.

78 M. Thompson, Singular Terms and Intuitions in Kant’s Epistemology, “The Review of Metaphysics”,26(1972), s. 334.

Kmiecik_Kant.p65 2005-05-05, 00:2343

44

ANDRZEJ KMIECIK

Stwierdzenie, ¿e kategoryczne zdania afirmatywne konwertuj¹, trzeba uzu-pe³niæ uwag¹, ¿e zdanie ogólno-twierdz¹ce konwertuje na zdanie szczegó³owo-przecz¹ce. Natomiast gdy zdanie ogólno-twierdz¹ce jest definicj¹, to konwertujesiê w sposób prosty na zdanie ogólno-twierdz¹ce.

Ostatecznie Thompson wyci¹ga wniosek – po dyskusji z Willard van O.Quine’m i Peterem Strawsonem – ¿e logika transcendentalna domaga siê jakologiki ogólnej co najmniej logiki predykatów pierwszego rzêdu z identycznoœci¹,lecz bez terminów jednostkowych, gdy¿ te ostatnie s¹ eliminowalne79.

Rozwa¿ania Thompsona trzeba uzupe³niæ uwag¹, ¿e w logice wspó³czesnej1) negacja jest operacj¹ zastosowan¹ tylko do zdañ (formu³ niezawieraj¹cychzmiennych wolnych), 2) sprzecznoœæ jest koniunkcj¹ zdania i jego negacji, 3) teoriaidentycznoœci jest traktowana jako oddzielna od centralnego przedmiotu logikiogólnej80. Natomiast w logice ogólnej Kanta pojêcie identycznoœci i sprzecznoœciby³y œciœle powi¹zane81.

Podsumowanie

Logika jest podstaw¹ nauk i propedeutyk¹ filozofii82, dlatego, ¿e bada ona„tylko formalne prawid³a wszelkiego myœlenia” (B IX) i pe³ni tylko funkcjê kon-troln¹ w nauce.

Zadaniem logiki jest czynienie jasnych pojêæ wyraŸnymi. Przedmiotemlogiki s¹ pojêcia, s¹dy, wnioskowania, równie¿ geneza pojêæ; Ÿród³em logiki jestintelekt.

Kantowska metafizyczna dedukcja kategorii polega na prze³o¿eniu formlogiki ogólnej na „formy wszelkiego mo¿liwego doœwiadczenia”.

Kant definiowa³ logikê jako naukê o koniecznych prawach intelektu. Teprawa odnosz¹ siê tylko do formy, a nie do materii myœli. Taka nauka powinnabyæ traktowana jako podstawowa dla innych nauk, poniewa¿ nie uwzglêdnia¿adnych przedmiotów. Z tej racji logika nie mo¿e byæ organonem, instrumentem.Dostarcza tylko regu³ dla poprawnego u¿ycia koniecznych warunków i prawmyœlenia. Logika jest kanonem. Matematyka nie jest kanonem, ale organonem,poniewa¿ zak³ada pewn¹ wiedzê o przedmiotach83.

79 Ibidem, s. 334. Nazwy w³asne s¹ eliminowalne przez wyra¿enia predykatowe.

80 W. Kneale and M. Kneale, op. cit., s. 742.

81 R. Hanna, From an Ontological Point of View: Hegel’s Critique of the Common Logic, “Review ofMetaphysics”, 40 (1986), s. 328 (305-338).

82 Immanuela Kanta Logika, ss. 133, 137. J. Collins, Kant’s “Logic” as a Critical Aid, “Review of Meta-physics” 30 (1977), ss. 440-461.

83 A. Dumitriu, op. cit., vol. III, ss. 195-196.

Kmiecik_Kant.p65 2005-05-05, 00:2344

45

LOGIKA OGÓLNA I TRANSCENDENTALNA IMMANUELA KANTA

Mo¿na wskazaæ na nastêpuj¹ce tematy dalszych badañ nad filozofi¹ Kanta:1) problem indukcji i analogii jako dwa sposoby wnioskowania w³adzy s¹dzenia84,2) koncepcja filozofii w Logice, 3) zagadnienie definicji85, 4) analiza wnioskowañmyœlenia i rozumu na tle logiki tradycyjnej86, 5) stosunek logiki transcendentalnejdo koncepcji logiki u scholastyków.

General logic and transcendental logic in Kant’s conception

Abstract

Kant’s general conception on logic is outlined in an opuscule entitled “Die

falsche Spitzfindigkeit”, before the appearance of “Kritik”. His attitude towards Ari-

stotelian logic is more accurately outlined in “The Critique of Pure Reason”. In Kant’s

conception general logic is the science of the intellect’s rules in general. Transcen-

dental logic is the science of a priori elements of thought. Only transcendental logic

is justified logic. Transcendental logic requires first order quantificational logic with

identity as a general logic.

84 I. Kant, Lectures of Logic, § 83.

85 Ibidem (fr. zatytu³owany: Nauka o metodzie).

86 L. Borkowski, Logika formalna, PWN, Warszawa 1977, ss. 273-277.

Kmiecik_Kant.p65 2005-05-05, 00:2345

Kmiecik_Kant.p65 2005-05-05, 00:2346