DiN EGiTiM i ARAŞTIRMALARI DERGiSi Yıl: 2009, Sayı: 20.

İLKÖGRETİM ÇAGI ÇOCUKLARININ DİN EGİTİMİNDE KULLANILABİLECEK

HİKA YELERiN ÖZELLİKLERİ VE KAYNAKLARI

M. Nur PAKDEMİRLİ*

ABSTRACT

FEATURES AND SOURCES OF STORIES THAT CAN BE USEDIN RELIGIOUS EDUCATION OF ELEMENTARY SCHOOL AGE CHILDREN

In this study, the topic of story is lirst investigated in general with respect to religious education. Then the leatures of stories that can be used in religious education are considered botlı for !heir style and contenl. Finally the sources of stories tur religious education are ıııentioned brietly. This study ıııay guide religious educators in seleeling right stories.

Giriş

Hikayeler, kendini ifade edebilme ve kimliğini bulma çabası içindeki ilköğretim çağı çocuklarının kendilerini tanımalarında, toplumdaki rollerini belirlemelerinde, sağlıklı sosyal ilişkiler geliştirmelerinde ve her bakımdan hayata hazırlanmalarında büyük görevler üslenen din eğitimcilerinin en çok kullandıkları malzemelerdir. Ancak bu malzemelerin rasgele seçilmesi ve dolayısıyla gerekli niteliklere sahip olmaması hikaye kullanımından

hedeflenen sonuca ulaşmayı engeller ve birtakım soruları gündeme getirir ki,

Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Felsete ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Din Eğitimi Programı Doktora Öğrencisi.

198 DiN EGiTiMİ ARAŞTIRMALARI

bunlar, din eğitiminde kullanılabilecek hikayelerin biçimsel.olarak ne gibi özellikler taşıması gerektiği; dil ve edebiyat, eğitim, hitap ettiği yaş grubu, dini ve ahlaki gelişim açısından hikayede hangi niteliklerin aranacağı; din eğitiminde kullanılabilecek hikaye kaynaklarının neler olduğu gibi konulardır. Bu araştınnada hikaye konusu öncelikle din eğitimi açısından

genel hatlarıyla incelenecek, daha sonra din eğitiminde kullanılabilecek

hikayelerin özellikleri hem biçim ve hem de içerik açısından ayrıntılı olarak ele alınacak ve son olarak din eğitiminde kullanılabilecek hikaye kaynaklarına kısaca değinilerek yukarıdaki sorulara cevap aranacaktır.

Din eğitiminde hikaye konusu "örnek olay incelemesi" yöntemi içerisinde ele alına gelmiş olsa da, konuyla doğrudan ilgili çalışmaların az sayıda ve sınırlı boyutta olması, bu alana katkı sağlaması bakımından

araştırmanın önemini ortaya koymaktadır. Bu araştımıa, ilköğretim çağı

çocuklarının din eğitiminde kullanılabilecek hikaye konusunu kapsanılı

olarak ele almaktadır ki bu nedenle çalışmanın din eğitimcileıine yol göstermesi beklenmektedir. Hiktiyelerin n·asıl. kullanılacağı' konusu ise burada değinilmeyen ayrı bir araştııına sorusudur.

A. Din Eğitimi Açısından Hikaye Belirli zaman ve yerde az sayıda kişi arasında geçen gerçeğe uygun

olayların aktanldığı kısa edebi yazılara hikaye denir1• Hikayelerde

olağanüstü ya da kutsal unsurlar bulunabilir1. Ancak asıl konusu reel

dünyada geçen hikayenin metni kısa, karakter sayısı az, çevre tasvirleri ve olay akışı sadedir. Olay yazarın veya kahramanın ağzından ve "di"li geçmiş zaman kipi ile nakledilir.3 Konuya giriş mahiyetinde olan bu bölümde din eğitimi açısından öncelikle hikayenin bu tür yapısal unsurları daha sonra da hikaye çeşitleri ele alınacaktır.

1. Hikayenin yapısal unsurları

"Konu, tema, kişiler/karakterler, yer ve zaman, plan, dil ve üslup"tan oluşan yapısal unsurları kısaca şöyle açıklamak mümkündür:

Konu: Hikayenin olay iskeletine konu denir. Konular gerçekçi, hayall ya da komik olabilir; önemli olan, olay kurgusunun gerçekçi olmasıdır.

Seyit Kemal Karaalioğlu, Edebü,at. Terimleri Kılavuzu, İstanbul 1975, s. 153; Cevdet Kudret, Edehz)'at Bilgileri, Istanbul 2003, s. 261; Hüseyin Ağ ca, Tiirk pi!i. Ankara 2001, s. 1 fS; Yusuf Çotuksöken, Dil ve E depiyat Terimleri Sözliiğii, Istanbul 1992, s. 146; üner Ciravoğlu, Çocuk Edebiyatı, Istanbul 2000, s. 77. !3ilge Seyidoğlu, "Masalları n Kaynakları", I 987 Çocuk Edeh~vatı Yılliğı, lstanbull987,s.l27. Ciravoğlu, a.g.e., s. 77.

İ.Ö. ÇAGT biN EGİTİMENDE HiKAYELERiNiN ÖZELLİKLERİ I 99

Kurgunun güçlü olması 11ikayenin değerini arttırır4 • Çocuk hilcayelerinde işlenen konuların çocukların güncel hayatını yansıtması uygundur5

• Bu tür konulardan yola çıkarak istenen mesaj verilebilir ve bu sayede çocuklar üstün değerlere ve güzel davranışlara kavuşabilirler.

Tema: Hikayede vurgulanan düşünce temadır. Soyut değerler olan dini, ahlaki, kültürd değerlere dayalı bir temanın çocuklar tarafından doğru

algılanması için çocuk psikolojisi dikkate alınarak hikayeye yerleştirilmiş alınası gerekir6

• İyi işlenen değerler ve bu değerlere yönelik kavramlar hikayeler aracılığıyla çocukların şuuraltına yerleşerek kişiliklerini

geliştirmelerine ve olumlu davranışlar kazanmalarına katkıda bulunur. Sevgi, saygı, cesaret, arkadaşlık, çalışkanlık, iyilikseverlik, dürüstlük, kahramanlık, merhamet, nezaket, tutumluluk, vatanseverlik gibi değerler ile din, ahlak, dua, sevap, şükür, ibadet, kıyamet, kul hakkı, melek, tevekkül, rızk gibi ka,vramların çocuklara öğretilmesi onların dünya görüşlerinin ve kelime hazinelerinin zenginleşmesine katkıda bulunur.

Kişiler/Karakterler: Hikaye karakterleri insanlar, hayvanlar, eşyalar,

makineler olabilir, ancak bunların rolleri yaşlarına, cinsiyetlerine, eğitim düzeylerine ve yaşadıkları çevreye uygun olmalıdır7 . İnandıı·ıcılık ve dikkatin devamı açısından tüm kahramanların bir ana kahraman çevresinde şekillendirilmiş olması önemlidir. Çünkü çocuklar karmaşık yapıları

aniayabilecek ve yorumlayabilecek düzeyde değillerdir.R Çeviri yoluyla dilimize kazandırılmış hikayelerdeki kahraman isimleri telaffuz açısından sıkıntı doğurı.ır9 . Eğitimeinin bu noktada çocuğa yardımcı alınası gerekir.

Çocuklar hikayedeki kahramanlardan biri ile kendilerini özdeşleştirme eğilimindedirler ki bu durum onların inanç ve davranışlarını etkiler. İyi bir tipleme olumlu etki bırakabiieceği gibi, kötü bir tipleme yanlış

güdülenmeye, dolayısıyla, beklenmedik sonuçlara yol açabilir. 10

Yer ve Zaman: Hikayedeki olay her yerde geçebilir. Zaman gün, yıl ya da mevsim olabilir.

Önemli olan yer ve zamanın belirgin ve inandırıcı olmasıdır. Bununla birlikte, din eğitiminde kullanılacak hikayelerdeki yer ve zaman unsurlarının güncelliği hikayenin etkinliğini aıiırır.

Mübecçel Gönen, "Resimli Kitapların İçerik Özellikleri", 1987 Çocuk Edeb~vat1 Yillığl, Istanbul ı 987, s. 53 I. Ciravoğıu, a.g.e., s. ı 89.

6 Alenıdar Yalçın, Gıyascttin Aytaş, Çocuk Edeb(vatl, Ankara 2003, s. 45. Gönen, a.g.e., s. 53 ı. Yalçın, Aytaş, a.g.e., s. 45.

9 Ciravoğlu, a.g.e., s. 190. 111 Ciravoğıu, a.g.e., s. ı 89.

200 DİN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI

Plan: Plan, konu, tema ve kahramanların belirli bir düzen içinde hikfıyeye yerleştirilmesidiL Konu ile tema arasında tutarlılık oh:nalı, olaylar ilgiyi canlı tutacak şekilde sıralanmış, gereksiz ayrıntılardan ve yoğun

tasvirlerden kaçınılmış olmalıdir 11 • Hikaye planında kahramanların tanıtıldığı ilgi çekici bir "serim," olayların geliştiği bir "düğüm", ana fikrin verildiği ve olayların çocukları iyi yönlendirecek biçimde neticelendiği bir "çözüm" bölümü bulunmalıdır.

Dil ve üslup: Çocuk hikayelerinde dil ve üslubun ayrı bir önemi vardır. İyi bir hikayenin metni "çocuksu" değil, "çocuğa göre"dir. Yaşayan Türkçenin kullamldığı kısa, düzgün, açık, akıcı, ritmik, esprili ifade ve tasvirler hildyeyi doyumsuz kılar. 12 Bu dil ve üslupla hazırlanmış hikayeler çocukların ana dilini kullaruna alışkanlığını geliştirmekle birlikte düşünce dünyaianna yeni güzellikler katar. Kinayeli-mecazlı-süslü cümleler, argo söyleyişler, kavramakta zorlandıkları üslup oyunları, günlük hayatta kullanmadıkları kelimeler çocuklar· tarafından yadırganabilir. Ancak çocukların anlamını bilmediği fakat çağrışım yo)uyla anlamiandırdığı az sayıda kelime ve kavram bulunması sözcük dağarcığını ve düşünce gücünü geliştirir 13 ki, bu yolla çocuklara din dili öğretilebilir.

Çocuk hikayelerinde üçüncü kişi ağzıyla anlatım yapılması yaygındır. Araştırmalar. göstermiştir ki bu tarz anlatım çocukların hoşuna gitmediği gibi, uçuncü kişinin diğerlerinin düşüncelerini bilmesi mümkün olmadığından inandırıcı da değildir 14 • Birinci kişi ağzıyla yapılan anlatım sohbet içtenliği oluşturduğu, duygu ve düşüncelerin payiaşıldığı izlenimini verdiği için çocuklar tarafından benimsen ir. Kclile ve Dimne ile Fa bl 'ın anlatım tarzındaki hikayelerle de çok iyi sonuçlar elde edilir. Bu hikayeterin karmaşık olaylarında iyilikle kötülük savaşır ve iyilik üstün gelir, ancak bu savaş yorumdan uzak biçimde sergilenir. 15 İyiler mükiifatını alır, kötüler cezasını çeker. Olaylar hayvanlar arasmda geçtiği ve çocuklara yönelik direkt yönlendirmeler ya da psikolojik, sosyolojik tahliller bulurunadığından bu anlatım tarzı ile ÇOCUklara en kısa VC en başarılı yoldan din VC· ahlak ders i verilebilir.

11 Yalçııı. Aytaş, a.g.e., s. 47. 11 Ciravoğlu, a.g.e., s. 19!; N as, a.g.e., s. 87, 89, 90. 13 Yalçın, Aytaş, a.g.e., s. 4 7. 14 Yalçın, Aytaş, a.g.e., s .47. 15

Durali Yılmaz, "Masal ve Çocuk Hikayesi", /987 Çocuk Edebiyatı Yı//ığı. istanbul 1987, s. 424.

İ.Ö. ÇAGI biN EdiTiMENDE HİKA YELERiNİN ÖZELLİKLERi 201

2. Hikaye Çeşitleri

Çocuk hikayeleri konuları, temaları, kişileri ve işlenişleıi bakımından

çok çeşitlidir ve bazen bir hikaye birkaç çeşidin içine girebilir 16• Bu

çeşitlerin en yaygın olanları şunlardır:

Serüven hikayeleri: Başlangıcı mitlere, destaniara ve halk hilcayelerine dayanan ve hayal, entrika, tehlike, gizem ve beklenmedik sonuçlar içeren bu tür hikayelere çocukların ilgi duydukları gözlenir 17

. Özellikle korsanlık, defıne avcılığı, uzak ülkelerin keşfı, denizlerde ya da balta girmemiş or!11anlarda yapılan yolculuklar, uzay maceraları, izeilik ve kamp yaşamı çocukların aradıkları konulardır. Ancak bilim, teknoloji ve iletişim çağında yaşayan günümüz çocukları serüvenierin inandırıcı, gerçekçi ve akla yatkın kurgulanmasını beklerler. Konusu ve kahramanlarıyla onları etkileyen bu tür hikayeterin hayal ve düşünce ufkunu genişletici katkılarından din eğitiminde dct yararlanılabilir.

Güldüıücü hikaycler: Gülmek ve eğlenmek çocukların doğal ihtiyacıdır. Olayları ve şahısları inizahla süsleyen güldürücü hikayeler çocukların bu ihtiyacını büyük ölçüde karşılar. 18 Dini içerikli hildyelerde güldüıii unsurlarının yer alması çocukların eğlenerek öğrenmelerini sağlar.

Çocuk yaşamına ilişkin hikayeler: Çocuklar aile, sokak, mahalle ve okul hayatını anlatan, kişilerini çocukların oluşturduğu hikayeleri okumaktan keyif alırlar 19 . Bu nedenle ailede, mahallede yaşanan dini hayatı yansıtan hildyeler, dinin çocuklar tarafından kabul görerek hayatın içinde bir olgu olarak algılanmasına yardım eder.

Hayvan yaşamına ilişkin hikayeler: Çocuklar, kedi, köpek gibi evcil hayvanların başlarından geçenleri, aslan, kaplan, timsah gibi yırtıcı

hayvanların türlü özelliklerini ve vahşi doğadaki yaşantılarını anlatan hikayeleri heyecanla okurlar20

. Hayvaniara ilişkin ilginç gözlemlerin yer aldığı, çalışkanlık, cesurluk, tokgözlülük gibi erdemierin ön plana çıktığı bu tür hikayeler din eğitiminin vazgeçilmezlerindendir.

Duygusallığı işleyen hikayeler: Bu hikayelerde olaylar ve insan ilişkileri çocuklarda sevgi, öfke, acıma, mutluluk gibi duygular uyandıracak biçimde

16 Recep Nas, Çowk Edeb~ı·all, Bursa 2004, s. 268.

17 Ferhan Oğuzkan, Çocuk Edebiyat/, Ankara I 979, s.96; Nas, a.g.e., s. 269. ıN Oğuzkan, y.a.g.e., s. 95; Nas, a.g.e., s. 269. 19 Oğuzkan, a.g.e., s. 93; Nas, a.g.e., s. 269. 211 Oğuzkan, a.g.e., s. 94; Nas, a.g.e., s. 269.

202 DiN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI

işlenir. Kullanılan dilin içli ve duygulu olduğu bu tür hikayele/ 1 dinin duygusal yönünün vurgulanması açısından idealdir.

Tarihi olaylan işleyen hikayeler: Heyecan bakımından serüven hikayelerinden geri kalmayan bu hikayeler, çocuklarda vatan ve millet sevgisi uyandırdığı gibi, derslerde çoğu kez üstünkörü geçilen önemli olayların veya gereği kadar üzerinde durulmayan tarihi kişilerin yakından

tanınmasını ve aniaşılmasını sağlar21 . Irkçı bir bakış açısı ve savaş taraftadığı aşılamamasına dikkat edilmek23 kaydıyla Türk ve İslam tarihinin örnek olay ve şahsiyetleri bu hikayeler yoluyla çocuklara tanıtılabilir.

Gezi hikayeleri: Çocuklar, diğer ülkelerdeki çocukların yaşantılarını,

oyunlarını, giysilerini, alışkanlıklarını, bu ülkelerin doğal güzelliklerini merak ederler. Bu merakı gideren gezi hikayelerindeki ilginç olaylar serüven hikayelerinin keyfini ve heyecanını tattırarak onları eğitebilir24 . Böylece çocuklar farklılıklara karşı hoşgörü konusunda ilk adımı atmış olurlar.

Fantastik (düşse!) hikayeler: Masal tarzının gerçekçi temeller üzerine oturtulması şeklindeki hayale dayalı hikayelerdir25

. Bilim-kurgu da denilen fantastik hikayeler gerçeklerle anlatılması zor ya da imkansız olanı, hayal gücünün sınırsız imkanlarından yararlanarak ifade edebilmenin ürünüdür. Çocukların oldukça düşkün olduğu bu hikayeler onları gerçeklerden koparmaz, · bilakis, hayal gücünü geliştirerek gerçekleri farklı açılardan görmelerine, çok yönlü ve eleştirel düşünmelerine yardımcı olur26

. Kurgunun bilimsel verilere ters düşmemesi ve içeriğin dini ve ahlaki değer yargıları açısından çocuğu kuşkuya düşürecek biçimde olmaması kaydıyla çocukların din eğitiminde kullanılacak hikayelerden başarı şansı en yüksek olanların fantastik hikayeler olduğu söylenebilir.

B. Din Eğitiminde Kullanılabilecek Hikayelerin Özellikleri Din eğitiminde kullanılabilecek hikayelerin özellikleri konusunda iki

önemli husus vardır ki, bunlardan birisi hikayenin biçim, diğed de içerik yönüyle ilgilidir. Hikayenin boyut, kağıt kalitesi, sayfa düzeni, yazım, resim, kapak, cilt, mürekkep, boya ve diğer unsurlar yönüyle taşıması gereken nitelikler biçim özellikleri; dil ve edebiyat, eğitim, hitap ettiği yaş grubu, dini

21 Oğuzkan, a.g.e., s. 97; Nas, a.g.e., s. 270. 2~ Oğuzkan, a.g.c., s. 98; Nas, a.g.e., s. 270. 23 Nas, a.g.e., s. 270. 24 Oğuzkan, a.g.e., s. 99; Nas, a.g.e., s. 270. 25 M. Ruhi Şirin, HÇocuk Edebiyatma Eleştirel Bir Bakış", /987 Çocuk Edeb~vau YJ!hğT. istanbul

1 9S7, s. 52. "" Nas, a.g.e., s. 270.

İ.Ö. ÇAGI DİN EdiTiMENDE HİKA YELERiNİN ÖZELLİKLERİ 203

ve ahlaki gelişim yönüyle taşıması gereken nitelikler içerik özellikleri başlığı altında incelenecektir. Bu niteliklerin bütününe riayet edilmesi güç olsa da, tamamen ihmal edilmesi eğitimeinin hikaye kullanımından hedeflenen sonuca ulaşmadaki başarısını sekteye uğratır. Bu nedenle, din eğitimeisinin mümkün olduğunca bu konuda uzmaniaşarak hikaye seçimini aşağıdaki

niteliklere uygun yapması din eğitiminin kalitesini belirgin olarak artıracaktır. ·

1. Hikayelerin Biçim Özellikleri

İlköğretim çağı çocuklarının din eğitiminde kullanılacak hikaye kitaplarının biçimsel yapısının nasıl olması gerektiği konusu, hikayenin itici görünerek olumsuz etkilenmeye fırsat vermemesi, bilakis çocuk zevkine hi,tap ederek kullanımdan hedeflenen verimin artmasına katkıda bulunması açısından ayrı bir önem taşır ki bu yapı genel hatlarıyla şöyle ifade edilebilir:

Boyut: Hikaye kitabı çocukların ilgisini çekecek, elde rahatça tutulabilecek ve sayfaları kolayca karıştırılabilecek ölçülerde olmalıdır. Buna göre, en uygun boyut 16 x 23 cm.dir.27

Kağıt kalitesi: Çocukların ilgisini çelanesi ve dayanıklılığı açısından hikaye kitaplarının 1. ya da 2. hamur kağıttan olması idealdir. Bunun ekonomik olmadığı düşünülürse, daha düşük kalitedeki ldğıtlara kaliteli baslu uygulananlar tercih edilebilir, ancak kitaptaki resimler arka sayfadan görülebiliyorsa iyi bir kağıt kullanılmamış ve iyi bir baskı yapılmamış demektir. Parlak kuşe kağıda basılmış kitapların da uygun olduğu

söylenemez; çünkü bu tür kağıtlar ışığı yansıtarak çocukları rahatsız ettiği gibi kitap maliyetini de arttırır. 2s

Sayfa düzeni: Mizanpaj olarak da isimlendirilen sayfa düzeni hikayeyi iyi okutabilecek biçimde olmalıdır. Çocuğun hikaye ile sıcak bir bağ kurabilmesi öncelikle yazı-resim dengesinin iyi olmasına bağlıdır. Bununla birlikte kenar boşlukları ve satır aralıkları gözü yarmayacak ölçüde olmalıdır. Yazıların renkli basılmış olması da gözü yaracağı ıçın

sakıncalıdır. 29

Yazım: Hikaye metninde kullanılan harflerin boyutu ve satır

aralarındaki mesafe hikayenin hitap ettiği kitlenin yaş seviyesine uygun

27 Ciravoğlu, a.g.c .• s. H 1. 2x Selçuk Kantarcıoğlu, Eğitiuule A4asaluı Yeri, İstanbul I 991, s. 45; Ciravoğlu, a.g.c., s. 8 I, 187.

19 Kantarcıoğlu. a.g.c., s. 45.

204 DiN EGiTiM i ARAŞTIRMALARI

olmalıdır ki, ilköğretim çağı çocukları için ideal haıfboyutları 10 yaş için 12 punto, ll yaş için ll punto, 12-15 yaş için lO puntodur. 30

-

Resim: Çocuk kitaplarındaki resimler süsleyici, açıklayıcı, yorumlayıcı ve tamamlayıcı resimler şeklinde gruplandırılır ve her birinin işlevi diğerinden farklıdır31 . Çocuklar renkli resimleri sever, soyut ya da detaylı resimlerden hoşlanmazlar32• Yaş grubu büyüdükçe resimlerin boyutu küçülür ve sayısı azalır. Bol resimli 7-1 O yaş kitaplarına karşılık, 10-12 yaşa yönelik kitaplarda resimlerin metne oranı % 25'dir33

. 12-15 yaş kitaplarında ise az miktarda resim bulunması yeterlidir.

Resimler çocukları gerçekler kadar eğitir, eğlendirir, duygulandırır, korkutur ya da güven duymalarını sağlar34 . Bu nedenle resim metnin anlatımiarına görsel katkı sağlamalı ve çocukların görsel algılarını, düşüncelerini, duyarlıklarını geliştirebilmelidir. Çocukların resimlc özdeşleşebilmeleri için resimdeki çevre tanıdık olmalı, figürlerin yüz ifadeleri Müslüman kimliğini yansıtabilmelidir. Güzel hazırlanmış ve metinle bütünleşmiş resimler içeren kitaplar çocukların hildiyeyi hayal edebilmelerini ve kavramalarını kolaylaştırır. 35 Bu kitaplar çocukların tanıdığı ilk sanat eserleridir36 ve bunları görerek büyüyen çocukların aldıkları estetik keyif hikayenin sunduğu dini anlayışla ilgili duygu ve düşüncelerini olumlu etkiler.

Kapale Bir hikaye kitabının ilk ilgi çeken yeri kapağıdır. Kapaktaki resim ve yazılar hikayenin içeriğini başarıyla yansıtıyor ve çocuk dünyasına hitap ediyorsa o hikaye hedefine ulaşır. Yazarın kimliği hikayenin tercihinde rol oynayacağı için arka kapakta yazarın tanıtımı bulunabilir. Kitapta sırt

yazısı bulunması da çocukların raflarda hikayenin ve yazarının adını

görebilmeleri açısından önemlidir.

Cilt: Bir hikaye ne kadar etkili olursa olsun, kitabın sayfaları dağılırsa çekiciliğini yitirir. Bu nedenle cilt sağlam olmalı, sayfalar dağılmamalıdır. 37

•111 Nas, a.g.e., s. 63. 31 Ciravoi!lu, a.tı.c., s. 8 I, 187. 31 Gürbü; Azak, "Çocuğa Yönelik Sanat ve Yayın Üzerine", 1987 Çocuk Edebil'a/J Yilhğ1.

istanbul I 987, s. 495; Gönen, a.g.e., s. 532; Kantarcıoğlu, a.g.e., s. 45. -33 Nas, a.g.e., s. 63. 3.ı Svend Otto S., "Resimli Çocuk Kitaplarının Eleştirisi Üzerine", 1987 Çocuk Etlebzvatl l'illiğ1.

istanbul 1987, s. 5 14. 35 Fatih Erdoğan, "Çocuk Açısından Resimli Kitap Üzerine", 1987 Çocuk Etlebzl'atl Yilliğ1,

istanbul 1987, s. 499. 36 Duğsaıı Roll, "Çocuk Kitaplarını Resinılcme Sanatı", /987 Çocuk Etleb~va/1 Yilliği, istanbul

ı 987, s. 5 I 2; Serpil Ural, "Yayıncılığın ilkeleri", 1987 Çowk Edebzva/1 Yilliği, istanbul ı 987, s. 537 .

.ı? Kantarcıoğlu, a.g.e., s. 45; Ciravoğlu, a.g.e., s. 81, 187.

i.ö. ÇAGI DİN EdiTiMENDE HİKA YELERiNİN ÖZELLİKLERİ 205

Mürekkep: Çocuk hikaye kitabının mürekkebi kaliteli olmalı,

dağılmamalı, ele bulaşmamalı ve zehirlememelidir.

Boya: Resimlerde kullanılan boyalar da iyi cins olmalı, çıkmamalı ve zehirlememelidir 38

.

Diğer unsurlar: Kitabın kaydı esnasında gerekeceği için, iyi bir hikaye kitabında çarpicı bir isimle birlikte yazarın, kitaba emek veren sanatçıların, yayınevinin ve editörün adı, basıldığı yer ve yıl, ISBN numarası buh.ınur39 . Öte yandan, sesli ve görüntülü malzemelerle desteklenen dini hikaye kitapları hem göz hem de kulak hafızasına hitap ettiği ıçın din eğitimine daha fazla katkı sağlar.

2. Hikayelerin İçerik Özellikleri

' Din eğitiminde kullanılacak hikayeler dil ve edebiyat, eğitim, hitap ettiği yaş grubu, dini ve ahlaki gelişim açısından biı1akım niteliklere sahip olmalıdır ki, bu niteliklerin neler olduğu sırasıyla açıklanacaktır.

Dil ve edebiyat açısından: Çocuklar edebi yönü güçlü olan hikayelerle ifade ve kurgu hatalan içeren hikayeleri birbirinden ayni edebilirler. Bu konuda yapılan çalışmalar edebiyat zevkinin eğitimi olumlu etkilediğini göstermiştir40 . Din eğitiminde kullanılacak hikayelerin edebi değer taşıması gösterilen ilginin düzeyini ve tesirin kalıcılığını aı1tırır ki, buna bağlı olarak, hikaye seçiminde şu hususlara dikkat edilmelidir:

Hikaye konusu çocuk dünyasını yakından ilgilendinneli, gelişigüzel bir araya getirilmiş olaylar ya da fikirler izlerrimi vermemeli, çocuklaıın zihnini karıştıracak ya da farklı yönlere çekecek detaylar içem1emelidir. Aksi takdirde öğrencilerin dikkati konu dışına dağılır ve hikaye kullanımı başarılı olamaz. Buna karşılık, gerçekçi, mantıklı ve ilgi çekici bir kurguyla işlenen konu, yaşama sevinci kazandırıcı bir ana fikirle yansıyan tema, güvenilir kaynaklardan nakledilen bilgi çocuklarda davranış değişikliğine neden olabilir ve onlarda yeni fikirlere karşı ilgi uyandırabilir.

Tasvirlerin, psikolojik tabiillerin ve edebi sanatların yoğun olması

ilköğretim çağı çocukları için hikayeyi anlaşılmaz ve sıkıcı kılar. Ancak, olaylar ve konuşmalar arasında çocukların seviyesine uygun basit ruhsal çözümlemeler bulunmasının herhangi bir sakıncası yoktur. Bilakis,

Jx Berin Yurdadoğ, "Çeşitli Yaş Gruplarında Çocuk Kitaplarının Kağıt, Hurufat ve Renk Seçiminde Dikkat Edilecek Hususlar", Birinci Çocuk Edebiyafl Sempozyumu, Ankara ı 994, s. 53.

39 Ciravoğlu, a.g.e., s. ı 93.

40 Yalçın ve Aytaş, a.g.e., s. 16, 30.

206 DiN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI

hikayedeki somut ve anlaşılır tasvirlerle çocukların estetik duy~rlıkları ve zevkleri geliştirilebilir. Bu tasvirler, beş duyuyu harekete geçirıi1e yoluyla, nesneleri algılama ve tabiatın güzelliklerinin farkına varma alışkanlığı

kazandırabilir. Bu alışkanlığı kazanan çocuklar tabiata yaratıcının eseri olarak bakmayı ve ondaki güzellikleri fark edebilmeyi başaracak, tefekkür edebilmeyi öğrenmiş olacaklardır.

Hikayenin dili yaşayan Türkçe olmalı ve bu dil çocukların yaş

düzeylerine uygun, sade ve anlaşılır, cümle ve paragraflar ise kısa olmalıdır. Hikayenin güçlü ve akıcı bir dille kaleme alınmış olması, karakterlerinin yaş ve sosyokültürel seviyelerine uygun konuşmalar içennesi hikaye kullanımını süriikleyici kılar. Bununla birlikte hikaye, kabalığa kaçmaınak, yerinde ve dozunda olmak şartıyla, coşku verici ve güldürücü öğeler de taşıyabilir. Bu şekilde, en ciddi dini konulara dahi bir çeşit hoşluk ve gülümserlik kazandırılabilir. Ancak hikaye bıktıracak kadar uzun ya da hayal kırıklığına uğratacak kadar kısa olmamalıdır. Aksi takdirde çocuklar olayları ve şahıslan karıştırabilir ya da hikayeye karşı ilgilerini yitirebilirler.

Eğitim açısından: Din eğitiminde kullanılacak hikayelerin, her şeyden önce eğitim-öğretimin genel prensiplerine41 aykırı olmaması gerekir ki, btı prensipler doğrultusunda hikayelerin taşıması gereken özellikler şöyle

sıralanabil ir:

1. insana görelik: İnsanlara dini bilgi verirken, ımıhatabın zihin, ruh ve beden yapısının, eğitim ve kültür düzeyinin dikkate alınması, ona, "akıl

seviyesine göre hitap edilmesi" esastır. Buna bağlı olarak çocukluk çağının özellikleri iyi bilıneli, hikaye seçiminde ve kullanımında bu bilgiler dikkate alınmalıdır. Çocuğun fıtratı neleri gerektiıiyor, ilgisini neler çekiyorsa ona sunulacak hikayeler ve yapılacak hikaye etkinlikleri de o doğrultuda olmalıdır.

2. Yakından uzağa: Hikaye seçiminde ve kullanımında yakın çevredeki dini unsurlara ve yaşantılam öncelik verilmeli, günlük dilde çok kullanılan dini kavramları, merasimleri ve bayramları açıklayan, cami gibi dini mekanları tanıtan hikayeler öncelikli olmalıdır.

3. Bilinenden bilinmeyene: Dini bilgilerin, daha önce öğrenilmiş olan konular ve çocuklarca bilinen unsurlar üzerine bina edilerek sunulması hem aniaşılmasını ve akılda kalmasını kolaylaştırır, hem de çocukların yeni bilgileri öğrenmeye açık hale gelmelerini sağlar. Hikayelerdeki olayların

çocukların yaşantıianna dair olması, hikaye etkinlikleri esnasında daha önce öğrenilen bilgilere vurgu yapılması yararlıdır.

41 Selahattin Parladır, Din J::gilimi Bilimille Giriş, i zmir 1996, s. ~ 1; Selahattin Parladır. Öğretimele Plaulama ı•e Değerleudirme, izınir 2002, s. 14.

İ.Ö. ÇAÖI DiN EÖİTİMENDE HİKA YELERiNİN ÖZELLİKLERİ 207

4. Somuttan soyuta: Dini konuların büyük bir kısmını soyut konu ve kavramlar oluşturur. Hikayelerde bu konuların somut ömeklerden hareketle açıklanması aniaşılmasını kolaylaştırır.

5. Hayatililc İnsanlar kendileri için önem taşıyan, işe yarayan bilgileri öğrenmeye ilgi duyarlar. Bununla birlikte, gereksiz gibi görülen pek çok bilginin zamanla vazgeçilmez bir nitelik kazandığı da bir gerçektir. Dini konular hikayelerle işlenirken, bu konuların gerekliliğinin ve hayatiliğinin de sergilenmesi, çocuklarda bunları öğrenmeye karşı ilgi ve istek uyandmiması gerekir. Bu da, hikaye ile gerçek yaşam arasında bağ kurmakla mümkün olur.

6. Sosyallilc İnsanlar gruplar halinde yaşamaya eğilimlidirler. Dini konuların aile ve arkadaş ilişkileri içerisinde ele alındığı hikayeler kullanılması, hikaye kullanımına dayalı etkinliklerde çocukların sosyal ihtiyaçlarının ve sorunlannın işlenmesi dini konulara duyulan ilgiyi arttırır.

7. Aktivite: Çocuklar hareketten hoşlanırlar. Din eğitiminde kullanılacak hikayelerdeki kahramanların aktif bireyler olması çocukların bu kişilerle

özdcşleşmelerini kolaylaştırır. Bununla birlikte, hikaye kurgusunun maceraya dayalı olması okuma ve dinleme bakımından motivasyonu arttırıcı rol oynar.

8. Sevdirmc ve ikna etme: Çocuklar kendilerine sunulan dini bilgileri ve ahlaki değerleri, dersler ve buyruklardan ziyade, iyi örnekler aracılığıyla, severek ve isteyerek benimseme eğilimindedirler. Bu nedenle, hikayelerdeki mesajlar zorlama ve korkutmaya değil, ikna etmeye ve özendirmeye dayalı olmalıdır. Örneğin, Allah sevgisi yerine, Allah korkusundan hareketle bilgilendirme yapılan hikayeler aşııı kaygı, korku, sıkıntı gibi duıumlara yol açacağından, özellikle 7-12 yaş grubu için sakıncalıdır.

Din eğitiminde kullanılacak hikayelerde, eğitim-öğretimin genel prensiplerine uygunluğun dışında aranması gereken biıiakım özellikler de vardır ki bunlar genel hatlarıyla şöyle ifade edilebilir:

Hikayelerin çocuklar üzerindeki psikolojik ve pedagojİk etkileri hikaye seçiminde dikkate alınmalıdır. Bir başka deyişle, kullanılacak hikayeler çocukların bilişsel, duyuşsal ve psikomotor gelişimleri üzerinde olumlu etkiler bırakarak onlara rehberlik edebilmelidir. Hikayeler çocukları insan olmanın hilm1etleri hakkında düşündürebilmeli, kendilerini tanımalarına ve yeteneklerini oıiaya çıkarmalarına yardımcı olabilmelidir. Çocukların

kimliklerini sorgulama ve kişiliklerini bulma eğiliminde oldukları bu dönemde yapılacak yanlış yönlendirmeler onların bütün hayatını

etkileyebilir. Bu nedenle, onlara kişilik ve kimlik gelişimini olumlu

208 DİN EÖiTiMi ARAŞTIRMALARI

etkileyecek örnekler sunuimalı ve bu örnekler aracılığıyla biriç:ik ve değerli oldukları hissettirilmelidir.

Çocuklar kendilerine güvenıneye ihtiyaç duyarlar ve bu güveni kazananlar başarılı olurken, güvensiz ve içe kapanık çocuklar ileriki yaşlarda sorumluluktan kaçarak başkalarının gözetiminde ve denetiminde kalmayı tercih ederler. Bu nedenle, çocuklar için seçilen hikayeler onların kendine güvenen, katılımcı ve girişimci bir ruha sahip bireyler olmalarını

destekleyici nitelikler taşımalıdır. Çocukların gözlemleriyle çelişen,

gerçekiere aykırı imgeler içerrnerneli, bilakis, olaylardaki çelişkileri

çözmeye yardırncı olabilecek reel unsurlar içermelidir. Örneğin, hikayede aktarılan sorunların çözüme kavuşması ve hikayenin mutlu sonia bitmesi çocuklara güven duygusu verir.42 Bunu sağlamak amacıyla, .mutlu sonia biten sorun odaklı çocuk hikayeleri kullanılarak çocukların problemleıini doğru metotlarla çözme becerileri geliştirilebilir ve duygusal olgunluğa

ulaşmaları kolaylaştırılabilir.

Çocukların duygu ve düşünce gelişimi güzellikleri ve sorunları ile bir bütün olan sosyal çevre ile de ilişkilidir. Onlar yetişkinleı-le ~irlikte tQm sorunları yaşamaktadırlar ve zihinlerinde bunlara yönelik sorular vardır. Bu nedenle, din eğitiminde yalnızlık, ölüm, aile içi çatışma, boşanrna,

iletişimsizlik, çocuk hakları, engelli ya da hasta çocuk ve savaş gibi sosyal konuları işleyen hikayeler de kullanılabilir.43 Bu hikayeler kavrama düzeyinin gelişmesinde temel olacak düşünce unsurlarının kazanılmasını sağlamakla birlikte, sevinç, korku, öfke, nefret, sevgi, kıskançlık, üzüntü, sıkıntı gibi olumlu-olumsuz tüm insani duyguları yaşarnanın doğal olduğu, ancak bunların yapıcı biçimde kullanılması gerektiği mesajını vererek çocukl_arın duygu ve düşünce gelişimini yönlendirebilir.

Ancak şu da bir gerçektir ki, çocuklar kötülükler ve acılar konusunda çok hassastırlar. Sürekli zorlukları ve acıları hatırlatmak onların dünya ile bağını kopardığı gibi, yaşama sevincini de ortadan kaldım. Din eğitiminde kullanılacak bir hikaye, hayatın çeşitli yönlerinden ve insani duygulardan bahsederken aynı zamanda karamsarlıktan uzak tutacak, dünyanın güzelliklerini· gösterecek, yaşarnı sevdirecek ve çocukların geleceğe umutla bakmalarını sağlayacak iyimser mesajlar sunmalıdır. Böylece, çocukların hayata gi.ilümseyerek bakınaları ve zorlukların üstesinden gelmeleri kolaylaşacaktır.44

42 Serpil Ural, a.g.m., s. 536. 43 Nas, a.g.e., s. 65. 44 Kantarcıoğlu, a.g.e., s. 43.

İ.Ö. ÇAÖI DiN EÖiTiMENDE HiKAYELERiNiN ÖZELLİKLERi 209

Aynı şekilde, hayatı tanıtmak ya da çocukları dine yönlendirmek ve itaatkar yapmak amacıyla şiddet ve korku öğeleri içeren hikayeler kullanılması da çocukları olumsuz etkiler. Bu tür hikayelerden faydalanma yoluna gidilmesi dinin sevgi ve şefkat temelli eğitim anlayışına uygun olmadığı gibi, çocuklarda duygusal sapmalara, kişilik problemlerine ve hatta inkara neden Qlabilir. Dahası, bu hikayeleri okuyan veya dinleyen çocuklar şiddeti kanıksar ve şiddetin yaşamın bir parçası olduğunu düşünürler. Çocuklarda duyarsızlaşma, yersiz kaygılar ya da inkar oluşmasına zemin hazırlanmaması için gerilim, korku ve acı unsurları yerine, cesaret, gayret, güven telkin eden unsurlar içeren hikayeler tercih edilmelidir.45 Bir başka deyişle, bu hikayelerde korkunun yerini güven, acımasızlığın yerini merhamet, intilcamın yerini af, nefretin yerini sevgi almış olmalıdır.

Kimi çocuk hikayelerinde hayatın gerçeklerinden fazlaca uzaklaşıldığı, çocwksu olsun düşüncesiyle hayali konulara aşırı derecede yer verildiği de gözlenmektedir. Oysa çocukların dünyayı tanıyıp anlamlandııınalarına

yardımcı olan, içinde . yaşadıkları toplum ile ilişkilerini düzenlemelerini sağlayıcı görüşler içeren ve çevreyle bütünleşmelerine destek olan hikayelere ihtiyaçları vardır46 . · Doğru-yanlış, iyi-kötü, güzel-çirkin karşıtlıklarını işleyen, hayatın içinden iyi örnekler sunan hikayeler de onlar için oldukça yararlıdır. Ancak, faydadan çok zarar getirebileceği için, kötü ömekleri ön plana çıkararak iyiyi anlatmaya çalışan hikayelerin din eğitiminde kullanılması sakıncalıdır.

Çocukların eşitlik, hak ve adalet kavramları üzerinde duran, empati ve hoşgörüyü vurgulayan hikayelere olduğu kadar, muhakeme güçlerini, görüş ve düşünce ufuklarını genişletici, toplumsal olaylara karşı çok yönlü ve eleştirel bir bakış açısı kazandırmaya yönelik hikayelere de ihtiyaçları vardır. Güncel olayları işleyerek hayatın gerçeklerine temas eden hikayeler aracılığıyla eleştirinin nasıl yapılması gerektiği, tepki koymanın ölçüleri sergilenmeli ve bu konuda bilinçlenmeleri sağlanmalıdır.47 Ancak hikaye, açık ya da kapalı bir üslupla herhangi bir gerçek ya da tüzel kişiliği küçük düşürücü beyanlar içermemeli, şahısları ya da grupları değil, objektif olarak fikirleri kritik etmelidir. Dahası, hikayede herhangi bir din, dil, ırk, millet, grup, meslek ya da mezhebi küçültücü unsur bulumnamasına ve cinsiyet ayrımcılığı yapılmamasına dildcat edilmelidir. İmalı ya da belirgin olarak yasadışı yapılanmaların, dini-ahlaki ilkelerle çelişen fikirleri savunan kişi

veya kuruluşların ve herhangi bir siyasi görüşün propagandasını yapan hikayelerin kullanılmasının doğru olmadığı da açıktır. Toplumsal gerçekler

45 Gürbüz Azak, "Soruşturma 4", /987 Çocuk Edeb~l'all Yilliği, İstanbul 1987, s. 413.

-Hı Ciravoğlu, a.g.e., s. I 92. 47

Yalçın ve Aytaş, a.g.e., s. 50.

210 DİN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI

ve bunların çocuk üzerindeki etkileri hikayedepolitik ve slogancı bir anlatını tarzıyla değil, çoc~.k bakış açısıyla, yani, masum ve tarafsız olarak ele alınmış olmalıdır. Ote yandan psiko-sosyal olaylar ve temalar işlenirken, kültürden kültüre değişen farklılıklar üzerinde dumıak yerine, evrensel insani özellikler ve ihtiyaçlar ön plana çıkmış olmalıdır.

Aynı şekilde, engelli insanları borlayan ifadeterin yer aldığı hikayeterin kullanılması da sakıncalıdır. Böylesi anlatımlar küçümsemeye dönük ön yargıların oluşmasına neden olabileceği gibi, engelli bir çocuğu da incitebilir. Bilakis, hikaye insan-aile sevgisi, çevre bilinci, birliktelik, dostluk, arkadaşlık, komşuluk, paylaşma, yardımlaşma gibi değerleri

vurgulamalıdır.

Çocuklarda, ailenin bir bireyi olmanın yanı sıra, ev dışındaki gruplara da ait olma gereksinimi vardır. Hikaye, çocuğun bu doğal gereksinimini yönlendinneli, kişiliğini yitirmeden bir bütün içinde nasıl yer alacağını öğretmelidir. Bu gereksinim nedeniyle suç odaklı gruplara k~tılmalarını önleyen, insanlara ve doğaya faydalı olma amacına yönelik olarak çalışan gruplan öı1 plana çıkaran konular ve ifadeler içermelid!r. Çocukların topluma ya da kendilerine yabancılaşmadan olgunlaşabilmeleri, birey olma -ait olma dengesini kurabilmelerinin yollarını gösteren hikayelere ihtiyaçları vardır. Aricak bu hikayeler otoriteye körü körüne itaat anlayışını empoze edenler değil, çocukların kendi kendilerine karar verme ve kararlannın sorumluluğunu alına, özdenetim kazanma gibi yeteneklerini geliştiren

hikayelerdir.

ilköğretim çağındaki çocuklar kendilerine ev dışında modeller seçme eğilimindedirler. Bu model büyük bir lider, asker, bilim adamı ya da sanatçı olabilcceği gibi, bir gangster de olabilir. Çocukların bu gereksinimin etkisiyle yanlış örnekler seçmelerini ve maceraperestlikle kahramanlığı karıştırmalarını önlemek gerekir. J?unun için seçilen hikayeler onları peygamberler ve sahabelerle, Türk-Islam büyükleriyle, tarihe ınal olmuş kahramanlarla ve hatta günümüzün önemli şahsiyetleri ile tanıştırabilmelidir. Bu tür hikayeler aracılığıyla çocuklarda kahramanlarla özdeşleşme arzusu uyandırılabilir. Ancak hikayede kahramanların fazla idealize edilmesi onların gerçek insan olmadıkları imajını oluşturabileceği ve çocukların öğretilere karşı şüpheli bir tavır içine girmelerine neden olabileceği gibi bazen de aşağılık duygusunun oluşmasına yol açabilir. Bu olumsuzluklara meydan vermemek için hikaye kahramanlarının gereğinden fazla yüceltilmiş olmamasına dikkat edilmelidir. Böyle bir hikaye mutlaka kullanılacaksa, olumsuz etkileri oıiadan kaldııınak için çocuklara gerekli açıklamalar yapılmalıdır. Bu açıklamaların neler olacağı da hikayenin türüne ve kaynağına göre değişir.

İ.Ö. ÇAGI biN EGİTİMENDE HİKA YELERiNiN ÖZELLİKLERİ 211

Çocuklar sık sık değişiklik yapma gereksinimi duyarlar. Bu gereksinim eğitimle doğru yöntendirilmezse ileri yaşlarda maymun iştah/ı bireyler olmalarına yol açabilir. Din eğitiminde, değişiklik gereksinimini doğru

biçimde kullanma yollarını gösteren, her şeyi yerinde ve dozunda yapmanın gereğini vurgulayan hikayelei·e yer verilmelidir. Çocuk, çalışma zamanı çalışması, oyun zamanı oynaması, yemek zamanı yemesi, uyku zamanı uyuması, ibadet zamanı ibadetini yapınası gerektiğini öğremııelidir.

Çocuklar öğrenmeye açık ve meraklıdırlar. Oyun aynarken birçok şey öğrendikleri gibi, hikaye okurken ya da dinlerken de farkına varmadan öğrenebilirler, ama öğretitmekten hoşlanmazlar. Kullanılacak hikayenin yetişkinlerin bakış açısından, otoriter ve öğretici ifadeler içermesi, yoğun bilgiler, kurallar ve davranış biçimleri dayatması onları rahatsız eder. Hikayelerle çocuklara kazandinlmak istenen bilgi, tutum ve davranışların dçığrudan değil, dalaylı anlatım biçiminde, yani, kurguyla bütünleştirilerek aktarılmış olması hikaye kullanımından alınacak verimi ve keyfi arttırır. Bu nedenle, hikayedeki mesaj meyvenin içindeki vitamin gibi olmalıdır.

Böylece, öğrencilerin hikaye kullanımına dayalı etkinlikler esnasında

eğlenerek öğrenmeleri sağlanmış olur. Öte yandan, hikayede verilen bilgilerin kesin, geçerli ve doğru olmasına,4~ günlük hayatın ve bilimin gerçeklerine aykırı olmamasına dikkat edilmelidir. Hikaye, dini ve ahlaki konulardaki "Ne?", "Nasıl?" ve "Niçin?" !ere cevap verecek bilgiler işlemekle birlikte, eğitimin devam eden bir süreç olduğu mesajını içererek çocukları öğrenmeye teşvik edici nitelikte olmalıdır. Verilen bilgilerin çocuklar için bir anlam ifade edebilmesi için, hikaye içeriği, çocukların tecıiibeleriyle örtüşmeli ve hikaye yasaklamalardan çok özendirmeler yapmalı, baskıdan çok teşviki ön planda tutmalıdır.

İlköğretim çağı çocukları halen oyun çağındadırlar ve onların bu ilgileri uygun hikayeler yardımıyla eğitimleri için kullanılabilir. Örneğin, sayfa sonlarında çocuklara tercihler sunan ve hikayeyi bu tercihierin her biri için ayrı ayrı tamamlayan ya da olaylar içerisine doğru sonuca ulaştırıcı ipuçları gizleyen hikayeler vardır. Bu tür hikayeterin etkinlerde kullanılması

çocukların düşünme, araştırma, beyin fırtınası yapabilme, kişisel isteklerini kontrol edebilme, başkalarıyla işbirliğine girebilme ve yardımlaşabilme gibi özelliklerini geliştirmelerine katkıda bulunmakla birlikte, maceraya ve gizeıne tutkun olanlara okuma ve dinleme alışkanlığı kazandırabilir.

Din eğitiminde, yaşadığımız ülkenin milli ve manevi değerlerinin kavratılmasına ve yaşatılmasına yardımcı olacak mahiyetteki hikayelere de yer verilmelidir. Çocuk edebiyatının en verimli kaynaklarından biri olan

~x Ciravoğlu. a.g.e., s. 12. 192.

212 DiN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI

tarihi hikayelerden yararlanarak günümüz çocuklarının milli ve manevi değerler ile bağı güçlendirilebilir. Bu hikayelerin konusunun aife, mahalle, semt gibi küçük sosyal biriqıler içinde yaşanan olaylara dayanması

çocukların ilgisini çeker. Bunun yanı sıra, hikayenin sıkıcı tefenuatlar ve hamasi nutuklar içermemesi, tarihi gerçekiere uygun olması gerekir. Aksi takdirde çocukların hikayeye ve hikayeyi kullanan eğitimciye duydukları hoşnutluk ve güven kaybolur ve hikaye kullanıını amacına ulaşamaz.

Yaş grubu özellikleri açısından: Bütün eğitim-öğretim faaliyetlerinde olduğu gibi, din eğitiminde de çocuklan merkeze almak ve onların

dünyasına hitap etmek esastır. Bunun için çocukların gelişim aşamalarının iyi bilinmesi, bu konuda yapılan araştımıa sonuçlarından yararlanılması

gerekir. Bu aşamalar yeterince bilinmez ya da din eğitimi bu aşamalara göre düzenlenmezse, kazandırılmış gibi görünen bazı davranışların sonraki dönemlerde kolaylıkla kaybedilmesi söz konusudur. Dahası, bu dönemlerde yapılması gereken din eğitiminin ihmal edilmesi diğer dönemlerde sunulan din eğitim ve öğretimini de olumsuz etkiler. 49 Yetişkinlerin dini hayatının çocukluk dönemi dindarlığı üzerine kurulu oluşu bunun bir göstergesidir511

•

Çocukluk döneminde olumlu bir din eğitimi ortamından · mahnımiyet ilerideki dini hayata ket vurabilir. Bunun yaşanmaması için, zamanında ve dozunda yapılacak bir din eğitimine gereksinim vardır. Böyle bir eğitim süreci içinde çocuklar dini konulara daha çok ilgi duyacak, dini kavramları daha kolay anlayabilecektir.

Bu durum, din eğitiminde hikaye kullanımı konusu için de geçerlidir. Çocuğun gelişim düzeyine uygun olmayan, ilgi ve ihtiyaçlarına cevap vemıeyen hikayeterin din eğitiminde kullanılması yanlış değer yargılarının oluşmasına ve buna bağlı olarak yanlış tutum ve davranışların ortaya çıkmasına neden olabilir.51 Çocukluk çağında dini konulara ilgi yüksek olmasına rağmen, yanlış zamanda yanlış hikaye kullanıldığı durumlarda bu ilgi azalır ve yapılan din eğitimi başarısızlıkla sonuçlanır.

Burada, Ina Ter Avest'in "Çocuğuma İbrahim'in Hikayesini Ne Zaman Anlatabilirim?" isimli makalesine değinmek gerekir. Avest, Hz. İbrahim'in hayat hikayesinden seçilen üç bölümün uyandırdığı duyguları tespit etmek ve bu bölümterin çocuğun gelişiminin hangi aşamasında anlatılabileceğini belirlemek amacıyla bir araştırma yapılmıştır. Bu araştımıada, Hz. İbrahim'in hayat hikayesinden seçilen bölümler çoğunluğu öğrencilerden oluşan 69 katılımcıya okutulmuştur. Bu katılımcılara 24 duygu durumunu

-tl) Ade ın Akıncı~ Din Eğiliiniıule Etkili Bir YcJnJem: Jfikôye~ istanbul 2001, s. 23. 5° Kerim Yavuz, Çocuk ve Din, İstanbul 1994, s. 200. 51 Beyza B!lgin, "Ahlak Terbiyesinde Dini Hikiiyeler", Din Eğitimi Araşimna/an

Dergisi. Istanbul 1994, 1, 54.

i.ö. ÇAG! DiN EGİTİMENDE HİKA YELERiNİN ÖZELLiKLERİ 213

ifade eden birer liste verilmiş, kendilerini bildiyenin başkahramanının yerine koyarak, her bir bölümü okuduklarında iç dünyalarında uyanan duyguları listeden seçmeleri istenmiştir. Ağırlıklı olarak seçilen duygular ile çocukların dini gelişim evreleri karşılaştırıldığında şu sonuçlara ulaşılmıştır:

Birinci bölümde, Hz. İbrahim putperest bir toplum içinde olmasına rağmen Allah inancını benimser ve halkını da bu inanca davet eder. Bu lusımda, 7-12 yaş çocuklarının bilişsel ve fiziksel yeteneklerinin güçlenmesinde önemli rol oynayan "bağımsızlık" ve "başarı" duyguları ön plandadır. Çocuklar kendilerini Hz. İbrahim'in yerine koyabilirler ve bu kısmı "Hz. İbrahim'in gücünün hikayesi" olarak görebilirler. Bu nedenle hildyenin bu kısmının 12 yaşından önce kullanılmasında sakınca yoktur.

ilerlemiş yaşına rağmen, meleklerin Hz. İbrahim'e bir oğul müjdelediideri ikinci bölümde hem "bağımsızlık" duygusu, hem de "lfirliktelik" duygusu canlandırılır. Çocuklar Allah' ın ne cevap vereceğini tahmin edebilmek için, şaşkınlığından meleklerin müjdesini sorgulayan Hz. İbrahim ile özdeşleşmeye çalışırlar. Bu nedenle hikayenin bu kısmının da 12 yaşından önce kullanılmasında sakınca yoktur.

Üçüncü bölümde ise, Hz. İbrahim'in, oğlu Hz. İsmail'i Allah'a kurban etme girişimi ve bunun Allah tarafından engellenmesi yer alır. Hikayenin bu kısmına "olumsuz" ve "çelişik" duygutarla birlikte, "yalnızlık" ve "güçsüzlük" hakimdir. Bu karmaşık duygular 12 yaş öncesinde henüz gelişmemiştir. Çocuklar buna bağlı olarak hikayeden uzaklaşabilir, hatta hikayeyi reddedebilirler. Bu açıdan baluldığında hikayenin bu kısmının 12 yaşından önce kullanılması saluncalı olabilir.52

Aynı şekilde, çocukların Hızır'ın Hz. Musa ile yaptığı yolculuk esnasında suçsuz bir çocuğu öldürmesi olayını anlamaları ve kabullenmeleri de beklenemez. Bu olaya getirilebilecek muhtemel açıklamalar, hikayeyi okuyan ya da dinleyen çocukların zihnindeki soru işaretlerini azaltmak yerine arttırabilir. Fatih'in bir Yahudi'nin şikayeti üzerine yargılanmasını anlatan hildyede de asıl vurgulanmak istenen adalet kavramı iken, çocuklar, suçsuz bir insanın elinin nasıl olup da Fatih gibi bir şahsiyet tarafından kestirildiği noktasında talulıp kalabilir ve daha öteye geçemezler.

Çocukların tarihi olaylara ilgisi yüksek olduğundan konusunu tarihten alan hikayelere bolca yer verilebilir. Ancak, kullanılacak hikayenin, örneklerdeki gibi olumsuz ve çelişik duygular içermesi olayları kavramayı zorlaştıracağından 12 yaş öncesine uygun değildir. 53 12 yaş üzeri dönemde

52 Ina Ter Avcst, HÇocuğuına İbrahiın'in Hikayesini Ne Zaınan Anlatabilirinı?", (Çev. Didcın Nasımııı), Din Öğretiminde Yeni Yöntem Arczl'lşlan. Ankara 2003, s. 423.

53 Yalçın ve Aytaş, a.g.e., s. 40.

214 DiN EÖiTiMi ARAŞTIRMALARI

ise böyle bir endişe söz konusu olmaz. Ayrıca, bu dönemde, , tarihi hikayelerle birlikte en çok beğenilen hikayeler günlük yaşama; okul hayatına, aşka dair olanlar ve fantastik hikayelerdir. 54 Hikaye seçiminde çocukların bu tür yaş özelliklerinin ve konu tercihlerinin dikkate alınması hikayeye gösterilen ilgiyi arttınr ve eğitimden beklenen hedeflerin gerçekleşmesini kolaylaştırır.

Dini gelişim açısından: Din eğitiminde kullanılmak üzere seçilen bir hikaye, öncelikle, çocukların din eğitimi sürecine katkı sağlayıcı nitelikler taşımalı, bir başka deyişle, Kur'an ve sünnet yörüngeli bilgiler ve fikirler işlemeli, satır aralannda bile olsa bu anlayışa aykırı ifadeler içermemelidir.

Hikayenin İslam'ın özüne uygun bilgiler içermesi ve çocuklarda inanç eksenli bir dünya görüşü oluşturması son derece önemlidir. Müslüman olmanın ne ifade ettiğini inanç ve davranış bütünlüğü içinde anlatan hildyeler tercih edilmeli; batı! ve yanlış inançlar, dini değerlerimizle

bağdaşmayan sihir, cadı, peri, büyü, büyücü gibi terimler içeren hikayeler kullanılmamalıdır.

Dini bilgileri çocuklann okuldan aldıkları diğer bilgilerle bütünleştiımek suretiyle çocukların günlük yaşamına dair olaylar arasında veren hikayeler oldukça yararlıdır. Çocuklar bu hikayelerden yola· çıkarak dini bilginin gerçekliğini, dinle ilgili yaşantıları fark etmeyi, günlük olaylar üzerinde düşünmeyi, bu olayların dinle ilişkisini kurarak sonuçlar çıkarabilmeyi öğrenirler. Din hakkında düşünme ve onu kavrama yetenekleri gelişir. Hayatın disipline edilmesinin, insanın sadece kanundan değil

günahtan da çekinmesinin ve daha pek çok şeyin gereğini fark ederler. Hikayedeki dini bilgiler çocukların okuldan aldıkları diğer bilgilerle bütünleşmez, tecrübeleriyle birleşmezse din eğitiminden istenen verim alınamaz ve çocuklarda davranış değişikliği gerçekleşemez. Gençlik dönemine ulaşıp eleştirel düşünmeye başlayan çocuklar bu şekilde öğrendikleri dini, dünyaya ait olmayan bir kavram gibi görerek ya din eğitimini çağdışı bulacak, ya da ısrarla eskinin dayatılmasını isteyeceklerdir. Oysa din eğitiminde kullanılan hikaye onları içinde yaşadıklan toplumla kaynaştırınalı, toplumdan kopınalanna neden olmamalıdır.

İslam dininin İlköğretim çağında verilmesi gereken temel pratik bilgilerini hikaye kahramanlarının dilinden tekerleme ya da soru-cevap şeklinde aktaran hikayeler vardır ve bunların din eğitiminde kullanılması öğrencilerin hoşlandığı bir faaliyettir. Böyle bir hikaye temel bilgilerin ezberletilmesinin keyifli bir aracı olabileceği gibi, çocukların dini kavram ve kelimeleri öğrenıTieleri ve din dili kullanma becerilerini geliştirmeleri

54 Kaııtarcıoğlu, a.g.e., s. 30.

i.ö. ÇAÖl DiN EdiTiMENDE HİKA YELERiNİN ÖZELLİKLERİ 215

bakımından oldukça yararlıdır. Çocuklar dini bilgilerin tekerierne şeklinde ezberletilmesinden hoşlanırlar ve bu şekilde din dilini de öğrenmiş olurlar. Aynı zamanda, bu hikayeler ile İslami terminolojiyi öğrenme konusunda ciddi bir adım atmış olurlar.

Ancak şunu da belirtmek gerekir ki, bu faaliyete sıkça başvurmak, her seferinde bilgi ağırlıklı bir hikaye ile dini öğretmeye çalışmak ve bu şekilde çocukların algılama yeteneklerine güvenerek zihinlerine yüklenmek faydadan çok zarar getirebilir. Çocukların duygu dünyaianna seslenerek dini sevdiren ve bir tek konuyu işleyen hikayelere ağırlık vermek daha uygun bir yaklaşımdır. Diğerlerinin arada bir kullanılması onlardan elde edilen verimin devamlı lı ğı açısından daha doğru bir yaklaşımdır.

Çocuklar teşvik edildikleri takdirde kendi din eğitimlerinde aktif rol oynayabilirler. Bu nedenle, hikayenin çocukların dini konulardaki ilgi ve ihtiyaçlarına yönelik merak, araştırma ve öğrenme isteklerini perçinlemesi, onlarda dini yayınları okuma arzusu uyandınnası son derece önemlidir. Böylece hikaye, çocukların, gelecekte karşıianna çıkabilecek soru ve sorunlara, zihinlerini bulandıracak şüphelere hazırlıklı olmalan için onları öğrenmeye teşvik etmiş olur.

Bu bağlamda özellikle Allah inancı aşılayan hikayelere öncelik verilmesi gerekir. Allah'a inanınanın ve O'nu bilmenin Allah'ın kitabını ve o kitabı insanlara ·ulaştıran meleği ve peygamberi tanımayı da beraberinde getireceği açıktır. Ancak bu hikayelerin Allah'ın gazabından ziyade rahmetinden, bağışlayıcılığından, sevgisinden bahseden hikayeler olması ilköğretim çağı çocukları için daha uygundur. Hikaye, çocukları Allah'tan korkutmak yerine, O'nu sevdirecek nitelikler taşımalı, ancak bu sevgi onları Allah'ın emir ve yasaklarını ciddiye almayacak kadar laubalileştirecek

şekilde değil, saygı ile birlikte sunulmuş olmalıdır. Bir başka deyişle,

çocukların, Allah 'ın zarar vennesinden değil, sevgisinin yitirilınesinden

korkacak bir iman seviyesine erişmelerini amaçlamış olmalıdır.

Allah' ın varlığını, isimlerini ve sıfatiarını hayattan ve tabiartan alınmış örneklerle açıklayan hikayeler bu tür soyut konuları somutlaştırarak çocukların kavramalarını sağlayabilir. Çocuklar bu hikayeler aracılığıyla

kendi varlıkları, tabiat ve kainat üzerinde düşünmeye, araştırn1a yapınaya ve edindikleri bilgileri inanç eksenli değerlendiııneye başlayabilirler. Böylece onlar, tabiattaki düzen, ahenk, renk, güzellik ve temizliğin farkına vararak buradan yaratıcıya ulaşma, O'na yakınlaşma, O'nun verdiği nimetleri görebilme ve şükredebilme, O'nunla doğru iletişim kurabilme alışkanlığı kazanabilirler. Aynı zamanda, tabiatın Allah'ın yarattığı ve bize emanet ettigi bir sanat eseri olduğunu kavrayarak tabiat ve çevre bilinci kazanabilir,

216 DİN EGİTİMİ ARAŞTIRMALARI

in sam n Allah' ın yarattığı en mükeiTem varlık olduğunu öğrenerek insana saygı fikrini benimseyebilirler. ·

Bu yaşlarda, din duygusunun ifade edildiği bir ibadet türü olan dua etme alışkanlığını kazanmalarına yardımcı olacak hikayeler de ihmal edilmemelidir. Bu hikayeler aracılığıyla Kur'an ve hadislerde geçen bazı duaların öğretilmesi mümkündür. Şu bir gerçektir ki, dua eden insan Allah 'ın gücünün sınırsızlığını ve O'na olan ihtiyacının büyüklüğünü

hisseder, saygısını ve sevgisini somutlaştırır. Bu şekilde Allah 'ın varlığının, gücünün, merhametinin ve sevgisinin farkında oluş, çocukların yaşama

sevincini aıitırır. Ancak, çocukların ibadet ve duayı şahsi menfaatleri elde etme vasıtası olarak görınemeleri, istekleri gerçekleşmediğinde dine ve inanca tepki geliştirmemeleri için, hurafelerden uzak, doğru bir ibadet ve dua anlayışı kazandıracak olan hikayelerin kullanılmasına dikkat edilmelidir.

Öte yandan, Kur'an kıssaları kullanılarak Kuı·'an'ı anlama ve yorumlama yeteneğinin temeli bu yaşlarda oluşturulabilir. Kur'an kıssalarında bahsedilen yaşantılada günümüz dünyası arasında nasıl bir bağ kurulması gerektiğinin anlatılması için, çocukların felsefi bir kafaya sahip oldukları bu çağ son derece müsaittir. Yine aynı amaçla ayet ve h·adislerde işaret edilen manaları çocukların günlük hayatlarında karşılaşabiJecekleri

olaylar şeklinde veren hikayeler kullanılabilir. Bununla birlikte, peygamberimizin çocukluk ve gençlik dönemlerinden, sahabenin hayatından örnekler sunan hikayeler de ilköğretim çağı din eğitiminin vazgeçilmezleri o lmalıdır.

Ahlaki gelişim açısından: Ahlak kurallanna uyma, temel hak ve özgürlüklere saygı duyma öğretilerinin davranışa dönüştürülebilmesi için en uygun dönem ilköğretim çağıdır ve çocukların ahiald-ahlak dışı davranışlar baldonda fikir sahibi olarak bu fikirleri içselleştim1elerinde hikayelerin büyük rolü vardır. Özellikle, öğretilmesi zor olan soyut ahlaki kavramlar hildyeler aracılığıyla somutlaştırılabilir. Kavramı en iyi açıklayan örnek olayı konu edinerek öğrencilerin genelleme yapmasını kolaylaştıran

hikayeler ahlaki gelişimi desteklemek için idealdir.

Çocukları temiz ve dürüst vicdaniara sahip olarak yetiştirmek ahlak eğitiminin amacıdır. Ahlak eğitiminin en etleili aracı olan, iyiliği emredip kötülüğü yasaklayan vicdan, doğuştan gelen fakat geliştirilmesi gereken bir duyudur ki, olumlu ya da olumsuz hükümler vermesi eğitime bağlıdır. 55 Bir başka deyişle, çocukların vicdani duygularını doğru yöne kanalize edebilmeleri için alollarını kullanınaları gerekir ve akıl bilgiyle çalışır. Bu bağlamda, ahlaki konuları gerçek hayat üzerine temeliendiren hikayeler,

55 Recai Doğan ve Cemal Tosun, DKAB Öğretimi 4-5. Ankara 2003, s. 125.

İ.Ö. ÇAÖI DiN EÖİTİMENDE HİKA YELERiNİN ÖZELLİKLERİ 217

çocukların ahlaki yargı ve iç kontrol mekanizmalarını geliştirmek ve başlarına gelebilecek ikilemlerin çözümlerini öğretmek için kullanılabilir. Bu hikayeler iyi davranışların olumlu sonuçlarını, kötü davranışların fena akıbetierini gösterecek nitelikte olmalı, çocukların bu sonuçlar üzerinde düşünmesini sağlayabilmelidir. Ancak, içeriğinde haksızlık, dolandırıcılık, zulüm ömekleri bulunsa bile hikaye, bunları yapanlara karşı çocukların

gönüllerine küı yerleştirmemelidir. Hikaye kötü ömekleri sadece aşılacak bir engel, yenilecek bir kaba kuvvet olarak göstermeli, çocuğun gönlüne -eğer bir şey yerleştirecekse-Yunus Emre'nin sevgi felsefesini yerleştirmelidir.

· Ahlak eğitiminde model oldukça önemlidir. Bu nedenle zaman zaman Türk-İslam büyüklerinin ve insanlığa hizmet etmiş kişilerin yaşam öyküleri kullanılarak çocukların olumlu davranışları bu kahramanlar üzerinde görmeleri ve ahlaken bunları Örnek almaları sağlanmalıdır. Ancak böyle bir hiJcayede kötü olarak nitelendirilen karakterler için sevimli portreler çizilmiş olması durumunda çocuklar kendilerini onlarla özdeşleştirirler ve hikaye ahlak eğitimi açısından olumsuz bir etki bırakır. 56

Din eğitiminde, birlikte yaşamanın gereği olan anlayış, hoşgörü ve özveri kavramlarını aşılayan, çocukların barışçı olmalarına ve farklı

görüşlere saygı göstermelerine katkıda bulunan, bağnazlığın nelere mal olabileceğini sergileyen hildyelere ihtiyaç vardır. Dayanışma ve yardımlaşma alışkanlığı kazandıran bu hikayeler toplumdaki işbölümünün ve sosyal bilincin fark edilmesini sağlayarak, çocukların toplum içindeki yerlerini belirlemelerine, sorumluluk sahibi olmalarına, işbirliği ve rekabet duygularını doğru ve dengeli biçimde geliştirmelerine katkıda bulunur. Böylece, hem çalışarak ve hak ederek kazanmanın değeri vurgulanmış, hem de çocukların toplumun hiçbir sınıfını veya meslek grubunu hakir görmemeleri sağlanmış olur.

Öte yandan din eğitiminde, kutsal değerleri, insan, hayvan ve doğa sevgisini işleyen ve bu sevginin saygıyla bütünleşmesi gereğini vurgulayan hikayeler de ihmal edilmemelidir. Aile, vatan, bayrak kavramlarını açıklayan ve bu kavramların önemi üzerinde duran hikayeler çocukların içinde yaşadıkları toplumun duyarlıklarını kazanmaları ve kültür motiflerini benimsemeleri bakımından önemlidir. Bu nedenle, kullanılacak hikaye milli kültür öğeleri üzerinde durmalı, gelenek, görenek ve milli değer yargılarının aniaşılmasını sağlamalı, ancak çocukları milli-manevi değederimizle

uyuşmayan gelenekiere özendim1emelidir. Yabancı kaynaklardan alınan bir hildye evrensel ahlaki değerlerle birlikte farklı toplumların inançlarını ve

56 Helge Andersen, "Çocuk Kit~plarının Eleştirisi", (Çev. B. Gürsaler Syvertsen), 1987 Çocuk Edebiyati YTlhğT, Istanbul 1987, s. 374.

218 DİN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI

değer yargılarını da yansıtır. Böyle bir hikaye, eğer kullanılacaksa, ryıutlaka milli kültüre adapte edilerek kullanılmalıdır. ·

C. Din Eğitiminde Kullanılabilecek Hikayelerin Kaynakları Dini ve kültürel kaynaklarımızda hikaye türünde bol miktarda malzeme

bulmak mümkündür. Kur'an kıssalarından, ayetlerin nüzul sebeplerinden, hadislerden, peygamberimizin ve sahabenin hayatından, menkıbelerden, halk hikayelerinden ve diğer kaynaklardan yukanda anlatılan özellikler dikkate alınarak seçilen hikayeler din eğitiminde kullanılabilir ki, bu kaynaklara değinmek gerekirse şunlar söylenebilir:

Kur'an kıssaları: "Kıssa" kelimesi geçmiş peygamberler ve toplumlarla ilgili hadiselerin Kur'ani aktanını için kullamlagelmiştiP. İnsan, tarihi bilmek, ondan ders almak ister ve kıssa ile eğitime ihtiyaç duyar58

• Bu nedenle Kur'an insanların eğitiminde kıssayı bolca kullanarak içerdiği

manaların yaşanmış ve yaşanabilir olduğunu ispat eder. İnsanlık tarihinin en ibret verici detaylarını gözler önüne sererken tarihin tekerrürden ibaret olduğunu hatırlatır ve insanoğluna istikamet üzere yaşaması konusunda rehberlik eder. Bir ayet bu noktaya şöyle dikkat çeker: "And qlsun ki, peygamberlerin kıssalarrnda, aklı olanlar için ibretler vardır. Kur 'an uydurıt!abi!ecek bir söz değildir. Fakat kendinden önceki kitapları tasdik eden, inanan millete her şeyi açıklayan, doğru yolu gösteren bir rehber ve rahmettir. ,j9

Kur'an'da, daha önce gelip geçen topluluklardan Ashabü'l-Eyke, Ashabü'l-Hicr, Ashabü'l-Karye, Ashab'ı-Medyen, Ashabü'r-Res, Ashabu'l­Uhdut ve Ashabu'l-Fil gibi niceleri gözler önüne serilerek zihinler düşünmeye sevk edilir60

. Çünkü bağımsız düşünemeyen ve değerlendirme yapamayan zihinlerden hayatı değiştirecek yenilikler çıkması beklenemez. Nitekim Hz. İbrahim'in yaratıcıya ulaşma konusundaki hür düşüncesinin ve ulaştığı başarılı sonucun anlatıldığı kıssa, insanlara bir çeşit doğru düşünce modeli sunar61

• Çünkü gerçeğin fark edilmesinin hemen ardından, geçmişten gelen olumlu işlere devam etmekle birlikte, olumsuzlukları terk etmek söz konusudur62

. ·

Kur'an kıssaları çocuklarda din ve ahlak şuuru oluşturulmasına yardımcı olacak en önemli kaynaklardır. Kıssalardaki hayat sahneleri ve

57 Mustafa Öztürk, K1ssa/arm Dili, Ankara 2006, s. 1 ı. SK Fanık Bayraktar, İsianı Eğitilninde Öğretnıen-Öğrenci Münasebetleri. İstanbul 1984, s. 48. 59 Yusuf, ı 211 ı ı ı.u Yaşar Kandeınir, Örneklerle İslam Ahlakı, İstanbul 2005, s. 235. 1'1 Avest, a.g.ın .. s. 423.

1'2 Faiz Kalın, "Kur'an'a Göre Eğitim ve Öğretim'in Temel Kriterleri", Dinbilimleri

Akademik Araştirma Dergisi ll, 2002, JII, 143.

İ.Ö. ÇAGI DiN EGİTİMENDE HİKA YELERiNİN ÖZELLİKLERİ 2 19

model şahsiyetler çocuklar için etkileyici, ilgi çekici ve ikna edici özellikler taşımakla birlikte, dini ve ahlaki duygunun, irade ve vicdanın uyanmasına ve gelişmesine katkı sağlar.

Kur'an ayetlerinin nüzul hikayeleri: Kur'an'ın doğru anlaşılması ve hayata aktarılması, Kur'an'ın sfıre ve ayetlerinin gönderilmesine sebep teşkil eden ve esbab-ı nüzul olarak tabir edilen olayların biJinınesine bağlıdır. Her zaman diliminde benzer durumların tekran ile karşılaşmak mümkün olduğundan, esbab-ı nüzulün bilinmesi ve bu esbap ile ilgili ayet ya da ayetlerin ne şekilde aniaşılıp uygulandığının tespit edilmesi Kur'an ve sürınete muvafık hareket tarzının belirlenmesi açısından önem arz eder. Ayrıca, emir ve yasaklann hikmetlerinin kavranması ve bunlara uyulmasının kolaylaşması için de esbab-ı nüzulün bilinmesinde yarar vardır.

Hadislerdeki hikayeler: Peygamberimiz Hz. Muhammed'in ashabını

eğitmek için başvurduğu yollardan birisi geçmiş ümmetierin yaşantılarından, temsili hikayelerden ve gaybi olaylardan örnekler sunmaktır. Bu örnekler, başka insanlardan bahsettiği ve dolayısıyla dinleyiciler uyanlara, emir ve yasaklara doğrudan muhatap olmadıkları için üzerlerinde son derece müspet etkiler bıralar ve onları yönlendirir63

• Günümüz insanı için de eğitici yönü olan bu örnekler çocuklan iyiliğe ve istikamete çağırmak ve kötülükten sakındınnak için kullanılabilecek mükemmel malzemelerdir.

Peygamberimizin hayatından hikaye ler: İslam' ın temel kaynaklarından birincisi Kur'an-ı Kerim, ikincisi de Allah Resulü'nün sünnetidir. Bütün İslami ilimler Peygamberimizin hayatından kendi metotlarınca hükümler çıkarırlar. Çünkü Resulullah, Allah'ın vahyini insanlara taşıyan, o vahyi yorumlayan ve yaşayan insandır. Kur'an ahlakının en güzel örneklerini de O yansıtır. Kur'an bu gerçeği şöyle tasdik eder: "Ey inananlari And o/sım ki. sizin için. Allah 'a ve ôhiret gününe kavuşmayı umanlar ve Allah 'ı çok anan kimseler için Resu!ıt!!ah en güzel örnektir. "64 Hem Kur'an'ı, hem de Kur'an'ın örnek gösterdiği ve benzememizi istediği Resulüllah'ı tanımanın ve anlamanın yolu, O'nun hayatınıtüm detaylarıyla öğrenınekten geçer.

Resuluilah 'ın, hayatı kulak verilecek öğütler, çıkarılacak dersler ve başvurulacak çarelerle doludur. Öyle ki, Resulullah, sabrı ve metanetiyle, Rabbine bağlılığı ve itimadıyla, davasına ve dostlarına sadakatiyle, mübarek dilinden düşürn1ediği şükür ve dualarıyla, sahabelerine verdiği öğüt ve tavsiyeleriyle, düşmanlarının dahi onayladığı adaleti ve hakperestliğiyle,

karşısında hiçbir gücün duramadığı cesaretiyle, savaştan muzaffer dönerken

rı.ı Abdu/lah Ebu Gudde, Hz. Muhammed ve Öğretim Metodu, (Çev: Enbiya YTidmm), istanbul 2005, s. 151.

64 Ahzab 33/21

220 DiN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI

bir an bile kaybolmayan tevazusuyla, muhtaçların başı üzerinde dolaşan şefkati ve cömertliğiyle, sevdiklerini kederlendiren hüznü ve sevindiren gülümsemesiyle, kısacası, hayatının her safl1asında sergilediği tavır ve davranışlarıyla, yaşadıkları ve söyledikleriyle çocuklar için değişmez bir rehber ve model olmalıdır.

Sahabe hayatından hikayeler: Sabaheler vahyin gelişine şahit olan müstesna ve yeri dolduıulamaz insanlardır. Onlar, kclinatın ve insanın

yaratılışındaki sırları açan Kur'an'ı, Hz. Peygamber'in dilinden ayet ayet işitip iman eden, onun nebevi sohbetlerine iştirak eden, defalarca onun övgülerine ve dualarına mazhar olan, onunla sevinen, onunla üzülen, onun ardında saf tutan, onun yanında savaşan, onun yanında ailelerini ve mallarını geride bırakarak !ücret eden insanlardır. Kur'an ve sünneti insanlığa

ulaştırarak dinin bilinmesini ve yayılmasını sağlayanlar onlardır. Bunun içindir ki Allah Resulü "İnsan/ann en hayırlıları benim asmnda yaşayan/ardır. Sonra bw?!an takip edenler, sonra da bunları takip edenlerdir, "65 buyurmuş ve ashabın faziletine diklmt çelaniştir.

Bu saygın insanlar kimlerdir? Hangi özellikleri onları Allah v~ Resulü yanında yüceltmiştir? Onların da bir takım zaafları, hataları, sevinçleri, üzüntüleri, korkuları olmamış mıdır? Olduysa, bu durumlarda nasıLbir tavır sergilemişlerdir? Birbirinden farklı yaratılışta olan bu insanlar aynı inancın etrafında nasıl kenetlenmişlerdir? Sonradan gelecek insanlara nasıl rehberlik etmişlerdir? Çocukların bu ve benzeri soıulara cevap bulmaları ve bu güzide insanları örnek alınaları din eğitiminde sahabe hayatına yer verilmesi ile gerçekleşir.

Menkıbeler: Menkıbeler velilerin kerametlerinden bahseden kısa

hikayelerdir. Mezhep ve tarikat görüşlerine göre farklı muhtevalara sahip olmakla birlikte, ait oldukları toplumun değer yargılarını ve sosyal yapısını yansıtırlar. Bu hikayeleri cazip kılan unsur, onların aslında gerçekçi olmalarına karşın aniatıının fantastik ve çarpıcı oluşudur. içerdikleri mesajlarla toplumu yönlendiren menkıbeler dini-ahlaki değerlere, akla­mantığa, bilime ayları olmamak şaıiıyla ve düzeye uygun olarak çocukların din eğitiminde kullanılabilirler.

Halk hikayeleri: Halk hikayeleri, yaşanmış ve zaman içinde sözlü bir gelenek halinde anlatıldıkça içine tasmen olağanüstülükler karışmış

eserlerdir. Bu hikayelerde genellikle olaylar nesirle, duygular ise nazımla (deyiş/türkü) ifade edilir.66 Dede Korkut hikayeleri, Genç Osman, Gazavatı

65 Buhari, Fezailu'l-Ashab 1~ Müslinı, Fezailu's-Sahabe 214.

Cıfl Abdurrahman Güzel ve Ali Tosun, Türk Halk Edeb{FalT El Ki tahT, Ankara 2003, s. 1 9; Yusuf Çotuksöken, a.g.e., s. 88; Kantarcıoğlu, a.g.e., s. ll.

İ.Ö. ÇAÖI DİN EÖİTİMENDE HİKA YELERiNİN ÖZELLİKLERİ 22 I

Ali (Hz. Ali'nin Cenkleri), Hamzaname (Hz. Hamza'nın Cenkleri), Veysel Karani, Battal Gazi, Binbir Gece, Kelile ve Dinme (Pançatantrar gibi birçok halk hikayesi vardır ve bunların hemen hepsinde toplumsal sorunlar ve çeşit çeşit insan kişilikleri yer alır. 68

Özellikle Türk halk edebiyatında diğer dünya edebiyatları ile karşılaştırılamayacak kadar zengin hikaye kaynakları mevcuttur. Ancak bunların çocuk eğitiminde kullanılınası konusuna gereken önemin verildiği söylenemez. Oysa eğitimcilerimizin bu zengin malzemeyi doğru ve etkili biçimde kullanmaları eğitimimizin kalitesini arttıracaktır. cı9 Bu hikayelerin çoği.ı çocukların ahlaki bakımdan gelişmelerine katkı sağlayacak ve din eğitiminde kullanılabilecek niteliktedir. Çocuklar iyinin ve doğrunun ne olduğunu, ahlaki davranışları, milli ve manevi değerleri, dini kelime ve kavramların günlük dildeki kullanılış şekillerini bu hikayelerden öğr~nebilirler.

Diğer kaynaklar: Yukarıdaki kaynaklardan başka, diğer kaynakların

içerdiği tüm hikaye çeşitleri gerekli nitelikleri taşımak kaydıyla çocukların din eğitiminde kullanılabilir. Son yıllarda, edebi kaynaklardan kötü ve yanlış unsurlar atılıp çocukların hayal dünyalarını işletecek iyi ve güzel unsurlar bırakılarak, açık bir anlatım, basit ve kısa cümlelerle üretilen eserler vardır ve bunlar orijinal kaynaklar kadar önemli ve aynı zamanda kalıcıdır. 70

Öıneğin, Mesnevi, Bostan ve Gülistan, Kelile ve Dimne, Mantıkuttayr, Ahmediye, Muhammediye, Kuşeyrl Risalesi, Pendname, Haıname, Müsameretname gibi klasik kaynaklardan çocuklara uygun biçimde sadeleştiriimiş olan bu eserlerin kullanılması hikaye etkinliklerine anlam ve zenginlik katar. Edebiyatın temel kaynaklarını özümsemiş, çocuk dünyasını tanıyan yazarlarca kaleme alınmış olan ve dini-ahlaki motifler içeren bu tür bildiye kaynakları çocuklara hem kendi sanatldrlarını tanıtacak hem de onların dini ve ahlaki gelişimlerini destekleyecektir. Öte yandan, doğru davramşları telkin eden, topluımı bütünleşmeye sevk eden, İslami değerleri benimsemiş öınek şahsiyetleri ve eserlerini tanıtmak hem çocuklarımızın kendine, tarihine, milletine saygı duymasını ve güveomesini sağlayacak, 71

hem de onlara özdeşleşecek ideal modeller sunacaktır.

Cı7 ş k ü rü Elçin, Halk Edebiyatma Giriş, Ankara 2004, s. 445. 1'~ Et1atun Cem Güney, "Folklor Edebiyatı", 1987 Çocuk Edebiyatı Yıllığı, İstanbul

1987, s. 164. 6

lJ Yalçın ve Aytaş, a.g.e., s. 55. 70 Naki Teze!, "Türk Masalları". 1987 Çocuk Edebiyatı Yı!lığı, İstanbul 1987, s.

142; M.ustafa Miyasoğlu, "Kaynaklardan Faydalanma", 1987 Çocuk Edebiyatı Yıllığı, Istanbul 1987, s. 385.

71 !Jınay Günay, "Kaynaklardan Faydalanma", 1987 Çocuk Edebiyatı Yıllığı, Istanbul 1987, s. 246.

222 DİN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI

Sonuç olarak denilebilir ki, bu araştırmada sunulan bilgiler ışığında yapılan hikaye seçimi ve kullanımı çocukların dine karşı doğal :ilgilerini geliştirecek, din dilini doğru k.ullanmayı öğretecek, soyut dini konuları

çocuğa yaklaştırarak kavranmalarını kolaylaştıracak ve güncel konuların

yorumunda temel olacak düşünce unsurlarının kazanılınasını sağlayacaktır. Böylece, dini muhtevada ve dini anlayışta derinleşen, dini ve miiii değerler doğrultusunda dünya görüşü geliştiren "iyi insan "ın yetişmesine katkıda bulunacaktır.

İ.Ö. ÇAÖI DİN EÖİTİMENDE HİKA YELERiNİN ÖZELLİKLERİ 223

Kaynakça Ağca, Hüseyin, Türk Dili, Gündüz Eğitim Yay., Ankara 2001. Akıncı, Ade m, Din Eğitiminde Etkili Bir Yöntem: Hikaye, Feza Yay. istanbul 200 ı. Andersen, Helge, "Çocuk Kitaplarının Eleştirisi", (Çev. B. Gürsaler Syvertsen),

1987 Çocuk Edebiyall YI/hğ1, Gökyüzü Yay., İstanbull987. Avest, Ina Ter, "Çocuğuına İbrahim'in Hikayesini Ne Zaman Anlatabilirinı?", (Çev.

Dideın Nasman), Din Öğretiminde Yeni Yöntem Aray1şlan, MEB Yay., Ankara 2003.

Azak, Gürbüz, "Çocuğa Yönelik Sanat ve Yayın Üzerine", 1987 Çocuk Edebiyati Y!lhğı. Gökyüzü Yay., İstanbul 1987.

Azak, Gürbüz, "Soruşturma 4", 1987 Çocuk Edebzvall YII/ığı. Gökyüzü Yay., İstanbul 1987.

Bayraktar, Faruk, fçfam Eğitiminde Öğretmen-Öğrenci Münasebetleri, MÜiF Yay., İstanbul 1984.

Bilgin, Beyza, "Ahlak Terbiyesinde Dini Hikayeler", Din Eğitimi Araştırmaları • Dergisi, İstanbul 1994, I.

Ciravoğlu, Öner, Çocuk Edebzvati, Esin Yayınevi, İstanbul 2000. Çotuksöken, Yusut: Dil ve Edebiyat Terimleri Sözliiğii. Cem Yay., İstanbul 1992. Doğan, Recai-Tosun, Cemal, DKAB Öğretimi 4-5, Pegeın Yay., Ankara 2003. Ebu Gudde, Abdullah, Hz. Muhammed ve Öğretim Metodu. (Çev. Enbiya Yıldırım),

istanbul 2005. Elçin, Şükrü, Halk Edebiyatma Giriş. Akçağ Yay., Ankara 2004. Erdoğan, Fatih, "Çocuk Açısından Resimli Kitap Üzerine", 1987 Çocuk Edebiyall

YIIhğı. Gökyüzü Yay., istanbul 1987. Gönen, Mübeceel, "Resimli Kitapların İçerik Özellikleri", 1987 Çocuk Edebiyall

Yılhğ1, Gökyüzü Yay., İstanbull987. Günay, Umay, "Kaynaklardan Faydalanma", /987 Çocuk Edebiyati Y!lhğ1, Gökyüzü

Yay., İstanbul 1987. Güney, Eflatun Cem, "Folklor Edebiyatı", 1987 Çocuk Edebiyatı YIIhğ1. Gökyüzü

Yay., İstanbul 1987. Güzel, Abdurrahman-Tosun, Ali, Tiirk Halk Edebiyall El Kitabi. Akçay Yay.,

Ankara 2003. Kalın, Faiz, "Kur'an'a Göre Eğitim ve Öğretim'in Temel Kriterleri", Dinbilimleri

Akademik Araştm1w Dergisi II. 2002, lll. Kandcmir, Yaşar, Örneklerle İslam Ahlôkı, Nesil Yay., İstanbul2005. Kantarcıoğlu, Selçuk, Eğitimde Masa/m Yeri, MEB yay., İstanbul 1991. Karaalioğlu, Seyit Kemal, Edebzvat Terimleri Kilavuzu. İnkılap Yay., istanbul 1975. Kudret, Cevdet, Edebiyat Bilgileri, İnkılap Yay., İstanbul 2003. Miyasoğlu, Mustafa, "Kaynaklardan Faydalanma", 1987 Çocuk Edebiyat/ Y!lhğı,

Gökyüzü Yay., İstanbul 1987. Nas, Recep, Çocuk Edebiyati, Ezgi Kitabevi Yay., Bursa 2004. Oğuzkan, Ferhan, Çocuk Edebz)'ati, Kadıoğlu Matbaası, Ankara 1979. Öztürk, Mustafa, K1s.wlarm Dili. Kitabiyat Yay., Ankara 2006. Parladır, Selahattin, Din Eğitimi Bilimine Giriş, İzmir 1996. Parladır, Selahattin, Öğretimde Planlama ve Değerlendirme, İzmir 2002.

224 DiN EGİTİMİ ARAŞTıRMALARI

Roll, Duğsan, "Çocuk Kitaptarım Resimleme Sanatı", 1987 Çocuk Edebiyali Yilliği, Gökyüzü Yay., İstanbul 1987. ·

Seyidoğlu, Bilge, "Masalların Kaynakları". 1987 Çocuk Edebiyali Ydhğl, Gökyüzü Yay., İstanbul 1987. -

Svend, Otto S., "Resimli Çocuk Kitaplarının Eleştirisi Üzerine", 1987 Çocuk Edebü,all Yilhğl, Gökyüzü Yay., İstanbul 1987.

Şirin, M. Ruhi, "Çocuk Edebiyatma Eleştirel Bir Bakış", 1987 Çocuk Edebo'all Yilhğ1, Gökyüzü Yay., İstanbul 1987.

Teze!, Naki, "Türk Masalları", 1987 Çocuk Edebiyat/ Yllhğl, Gökyüzü Yay., İstanbul 1987.

Ural, Serpil, "Yayıncılığın ilkeleri", 1987 Çocuk Edebiyati Yillığ1, Gökyüzü Yay., İstanbul 1987.

Yalçın, Alemdar-Aytaş Gıyasettin, Çocuk Edebzvall, Akçağ Yay., Ankara 2003. Yavuz, Kerim, Çocuk ve Din, Çocuk Vakfı Yay., İstanbul 1994. Yılmaz, Durali, "Masal ve Çocuk Hikayesi", 1987 Çocuk Edebiyali Yilhğ1, Gökyüzü

Yay., İstanbul 1987. Yurdadoğ, Berin, "Çeşitli yaş Gruplannda Çocuk Kitaplarının Kağıt, Hurufat ve

Renk Seçiminde Dikkat Edilecek Hususlar", Birinci Çocuk Edebiyali Sempozyumu. Ankara 1994.