ËÅÊÖ 2. ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÇÀÐ×ÌÓÓÄ

1. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí çàð÷ìûí àíãèëàë áà àãóóëãà

2. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí çàð÷èì áà õýìæèãäýõ¿¿í

1.Òîãòâîðòîé õºãæëèéí çàð÷ìûí àíãèëàë áà àãóóëãà

Õî¸ð ìÿíãà ãàðóé æèëèéí òýðòýýãýýñ ýõýëæ ºíººã õ¿ðòýë

¿ðãýëæèëæ áóé èðãýíøëèéí õºãæëèéí ¿éë ÿâö íü õ¿íèé àìüäðàë

çîðèëãîîð òîäîðõîéëîãäîí õºãæëèéí òºâ íü õ¿í áàéæýý. Òîãòâîðòîé

õºãæëèéí ¿çýëòýé óÿëäóóëæ ò¿¿íèé çàð÷ìóóäûã õ¿í òºðºëõòºíèé

àìüäðàë àõóéí á¿õ õ¿ðýýíä ýðãýæ õàðàõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà. Ýäãýýð

çàð÷ìóóäûí çàðèì íü îíîëûí ÷àíàðòàé, çàðèì íü òàíèí ìýäýõ¿éí, àâ÷

¿çýõ çàð÷ìóóäûí çàðèì íü çºâëºìæèéí, çàðèì íü ìºðäºãäºæ áóé áèëýý.

Òóõàéëàí ñàâ øèìä òºâëºðºõ çàð÷èì, ýêîñèñòåìèéí òîãòâîðæèëòûí

çàð÷èì, ¿éë àæèëëàãààã îíîâ÷òîé áîëãîõ çàð÷èì, õýðýãëýýã îíîâ÷ëîõ

çàð÷èì, áàéãàëü íèéãìèéí ñèñòåìèéí óäèðäàãäàõ çàð÷èì, õºãæëèéí

çàëãàìæëàãäàõ çàð÷èì çýðãèéã àâ÷ ¿çüå.

Ñàâ

øè

ìä

òºâëºðºõ

çàð÷è

ì

Õ¿íèé õýðýãëýõ ñýòãýëãýýã á¿òýýõ ñýòãýëãýýíä ÷èãë¿¿ëýõ

çàð÷èì. Ýíý íü çºâõºí ýä áàÿëãèéí áóñ ìºí îþóí óõààíû õ¿ðýýíä

õàìààðíà. Àæ òºðºõèéí óõààíû õýìæ¿¿ðèéã çºâõºí “õ¿íèé”

àõóéä áóñ “ñàâ øèìèéí” îð÷èíä ÷èãë¿¿ëýõ íü õºãæëèéí òºâèéã

“Áàéãàëèéã òýðã¿¿ëýõ” áàéðàíä øèëæ¿¿ëýí òàâüñíààð

ò¿¿íèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ “õ¿íèé îþóí ñàíààíû

òýðã¿¿ëýõ”áàéð ñóóðü á¿ðýëäýõ ¿íäýñ áîëíî ãýæ ¿çäýã. ªºðººð

õýëáýë, õ¿íèé “ýçýìøèõ” ¿çýë “îðøèõ” ¿çëýýð ñîëèãäîíî ãýñýí

¿ã þì.

Ýêîñè

ñòåì

èé

í ò

îãò

âîðæ

èëòû

í

çàð÷è

ì

Íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ñèñòåìèéí õºãæëèéí ò¿¿õ íü ñàâ øèì

ò¿¿íèé á¿òöèéã ººð÷ëºõòýé õîëáîîòîé áàéëàà. Èéìýðõ¿¿ ¿éë

ÿâöûí ä¿íä ýêîñèñòåìèéí óíàãàí òºðõ àëäàãäàæ äîðîéòäîã

òîãòâîðòîé õºãæëèéí çîðèëò íü îð÷èí ¿åèéí èðãýíøëèéí

îíöëîã íü ¿éëäâýðëýë- àæ àõóéí íèéãýì ñî¸ëûí á¿õ á¿õ äýä

á¿òöèéí ¿éë àæèëëàãààã ñàâ øèìèéã ººð÷ëºõã¿éãýýð ò¿¿íèé

õýìæèãäýõ¿¿íèéã õàäãàëàõààð õºãæ¿¿ëýõýä îðøèõ ¸ñòîé.

Ýíýõ¿¿ çîðèëãî íü çºâõºí ñàâ øèìèéí åðòºíöèéí ºíººãèéí

òîãòñîí ò¿âøèíã õàäãàëàõ òºäèé áèø, ò¿¿íèéã õ¿í-íèéãýì-ñàâ

øèìèéí ñèñòåìèéí øèíý øààðäëàãàä íèéöýõ¿éö ò¿âøèí õ¿ðòýë

ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýãäýõ áîëæ áàéíà. Íèéãìèéí õºãæëèéí èéì

çàãâàð íü íýã òàëààñ õ¿íèé ¿íäñýí õýðýãöýýã õàíãàõ, íºãºº

òàëààñ á¿ñ íóòãèéí áîëîí äýëõèéí ýêîñèñòåìèéí ¿íäñýí òºðõºº

õàäãàëàõàä äàñàí çîõèöîõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ ýêîñèñòåìèéí

òîãòâîðæèëòûã õàíãàõ çàð÷ìûã àãóóëæ áàéíà.

¯é

ë à

æè

ëëàã

ààã

îí

îâ÷òî

é á

îëãî

õ

çàð÷è

ì

¯éëäâýðëýë-àæ àõóéí íèéãýì ñî¸ëûí ¿éë àæèëëàãààíû

îíîâ÷ã¿é áàéäëààñ áîëæ áàéãàëèéí ýêîñèñòåì äîðîéòîæ

áàéãàëèéí íººöèéí õîìñäîëä îðäîã ãà÷ëàíòàé. Òèéì ó÷ðààñ

îð÷èí ¿åèéí èðãýíøëèéí á¿õ õ¿ðýýíèé ¿éë àæèëëàãààã

îíîâ÷òîé áîëãîõ ÿâäàë çºâõºí çîðèëãî áèø çîðèëòûã

õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãñýë áàéõ ¸ñòîé þì. Èíãýæ áàéæ áèä

õýìíýëòòýé á¿õ òºðëèéí íººöèéã õýìíýõ îíîâ÷òîé ¿éë

àæèëëàãààíä øèëæèõ áîëíî.

Õýð

ýãëýý

ã îí

îâ÷ëîõ ç

àð÷è

ì

Õýðýãëýýã íýìýãä¿¿ëýõ íü õºãæëèéã ò¿ðãýòãýõ õ¿÷èí ç¿éë ãýäýã

îíîë áèé. Ãýòýë õ¿í àìûí ºñºëò, õýðýãëýýíèé ºñºëò, áàéãàëèéí

íººöèéí õÿçãààðëàãäìàë áîëîìæ ãóðâûí çºð÷èë õóðöäàæ

áàéíà. Äýëõèéí õ¿í àìûí ºñºëòèéí ºíººãèéí ò¿âøèíä ýíý

çºð÷ëèéã ºíäºð õºãæèëòýé îðíû èðãýäèéí õýðýãëýýã õºãæèæ

áóé îðíóóäûí èðãýäèéí õýìæýýíä õ¿ðòýë áóóðóóëàõ, ýñâýë

õºãæèæ áóé îðíû èðãýäèéí õýðýãëýýã ºíäºð õºãæèëòýé îðíû

õýìæýýíä õ¿ðãýíý ãýæ òóéëøðóóëáàë áàéãàëèéí íººöèéí

õîìñäîëä îðæ ýêîñèñòåìèéí òýíöâýð àëäàãäàæ ñ¿éðýëä õ¿ðýõ

àþóëòàé. Èéì ýìçýã àñóóäëûã ìåõàíèê àðãààð õ¿÷ýýð

çîõèöóóëàõ àðãà áàéõã¿é. ¯¿íèéã õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë

òóíõàãëàëûí äàãóó õ¿í á¿ðèéã èäýõ õîîëòîé, ºìñºõ õóâöàñòàé,

îðîõ îðîíòîé áàéõààñ ýõëýýä ýð¿¿ë áàéõ, áîëîâñðîëòîé áàéõ

íºõöºëèéã õàíãàõ õ¿ðòýëõ õýðýãëýýíèé íààä çàõûí ò¿âøèí

õàíãàãäñàí áàéõ çàð÷ìûã áàðèìòëàõ ¸ñòîé. ¯¿íýýñ èë¿¿

õýðýãëýõ íü òóõàéí õ¿íèé áîëîìæ, ÷àäàâõèàñ øàëòãààëæ ÿíç

á¿ð áàéõ íü îéëãîìæòîé. Ýíä òýãøèòãýëèéí áóñ ÷àäàâõèéí

çàð÷èì ¿éë÷ëýõ ¸ñòîé. Õýðýãëýýí äýõ áàéãàëèéí íººöèéí îðöûã

áàãàñãàõ, äàõèí áîëîâñðóóëæ õýðýãëýõ, õàÿãäëûã áàãàñãàõ,

õýìíýëòòýé õýðýãëýýã ãîë÷ëîõ çàìààð õýðýãëýýã îíîâ÷ëîõ

çàð÷èì ¿éë÷ëýõ ¸ñòîé áàéíà.

Áàé

ãàëü í

èé

ãìè

éí

ñè

ñòåì

èé

ã

óä

èðä

àõ ç

àð÷è

ì

Íèéãìèéí ñèñòåìèéí õºãæèë íü ÿìàð íýã õýìæýýãýýð

óäèðäëàãà äýýð òóëãóóðëàæ èðñýí áîë áàéãàëèéí ñèñòåì íü

ººðèé㺺 çîõèöóóëàõ çàð÷èìä òóëãóóðëàí õºãæèæ áàéæýý.

Õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà ãåîëîãèéí õ¿÷èí ç¿éë áîëæ Ñ¿ìáýð óóëûã

äîâ áîëãîæ Ñ¿í äàëàéã øàëáààã áîëãîäîã äîìãèéã áîäèò ç¿éë

áîëãîæ áóé ºíºº ¿åä áàéãàëü íèéãìèéí ñèñòåìèéã óäèðäàõ

ÿâäàë çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéíà. Áàéãàëèéã àøèãëàõ õ¿íèé

¿éë àæèëëàãààã óäèðäàõã¿é çºíä íü îðõèâîë àøèãëàõààñàà

ñ¿éòãýõ íü èë¿¿ áîëæ àìüäðàõ îð÷èíã¿é áîëæ ñ¿éðýõ àþóë

í¿¿ðëýæ áîëçîøã¿é áàéíà. Öºëæèëòèéí, ¿åðèéí, ãàçàð

õºäëºëèéí çýðýã áàéãàëèéí ãàìøèãààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ,

õàìãààëàõ óäèðäëàãûí ñèñòåìèéã á¿ðä¿¿ëýõ çàéëøã¿é

øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà.

2.Òîãòâîðòîé õºãæëèéí çàð÷èì áà õýìæèãäýõ¿¿í.

Õ¿í òºðºëõòºí ýä¿ãýý õ¿ðòýëõ àìüäðàëûíõàà ñóðãàìæèíä ¿íäýñëýí

öààøèä XXI çóóíä ÿàæ àìüäðàõ òóõàé øèíý ¿çýë áàðèìòëàë, øèíý

çàð÷ìóóä á¿õèé àìüäðàëûí øèíý çàãâàðûã äýâø¿¿ëýí òàâüæ áàéíà.

Ýíý øèíý çàãâàð íü òîãòâîðòîé õºãæëèéí çàãâàð þì. Òîãòâîðòîé

õºãæëèéí ýäèéí çàñàã, íèéãýì, õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû çàñãèéí ãàçðûí

øèéäâýð ãàðãàõ çýðýã äºðâºí íèéòëýã õýìæ¿¿ðèéã óÿëäóóëàí

òýíöâýðæ¿¿ëýõýä Äàÿí äýëõèéí XXI çóóíû õºòºëáºðèéí ãîë çîðèëãî

îðøèæ áàéíà. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí çàð÷ìóóäûã äýýðõ äºðâºí

õýìæ¿¿ðòýé õîëáîí ¿çâýë:

Ýäèéí çàñãèéí îð÷èíä:

Õ¿íèé ñàéí ñàéõàí àìüäðàëûí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ

Áàéãàëèéí áîëîí áóñàä á¿õ íººöèéí ¿ð á¿òýýìæòýé àøèãëàëòûí

àðãà çàìûã òîäîðõîéëîõ

Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí áà íèéãìèéí ¿íý ºðòãèéã òîãòîîõûã õè÷ýýõ

Àæ àõóéí íýãæèéí àìüäðàõ ÷àäâàðûí íºõöëèéã äýìæèõ áà ºñãºõ

Íèéãìèéí îð÷èíä:

Õºãæëèéí ¿íý ºðòºã áà àøèã òóñûã õ¿ì¿¿ñò øóäàðãà õóâààðèëàõ

Èðãýíèé áà óëñ òºðèéí ÷ºëººò áàéäàë, ñî¸ëûí áèå äààñàí

áàéäàë, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ýðõ ÷ºëºº áîëîí õóâèéí àþóëã¿é

áàéäàë çýðýã õ¿íèé ¿íäñýí ýðõèéã õ¿íäýòãýí áàòàëãààæóóëàõ

Õºãæëèéã óðò õóãàöààíä òîãòâîðòîé áàéëãàõ àðãà çàìûã õàéõ.

Õºðºíãèéí áóñàä õýëáýðòýé ñîëèëöîõ çàìààð áàéãàëèéí íººöèéã

ò¿ëõ¿¿ õýðýãëýñíýýð èðýýä¿é ¿åèéíõýý õýðýãëýõ íººöèéã ¿ã¿é

áîëãîõã¿é áàéõ íºõöëèéã áàòàëãààæóóëàõ

Õºãæ

ëè

éí

çàë

ãàì

æëàã

äàõ

çàð÷è

ì

Õ¿í òºðºëõòºí ºíººãèéí àìüäðàëûíõàà àñóóäëûã

øèéäâýðëýõäýý õîé÷ ¿åèéíõýý õºãæëèéí ñòðàòåãèòýé

õîëáîõã¿éãýýð ñàâ øèìèéí ÷àíàðò ó÷ðóóëñàí õîð óðøãèéíõàà

òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõã¿é áàéõ àðãàã¿é áîëñîí áàéíà.

ªºðººð õýëáýë õ¿í òºðºëõòºíèé ¿éëäâýðëýë àæ àõóéí áîëîí

íèéãýì ñî¸ëûí ¿éë àæèëëàãààíû áàðèìæàà íü õîé÷ ¿åäýý

àøèãëóóëàõ õ¿ðýëöýýòýé õýìæýýíèé áàéãàëèéí íººöèéí

÷àäàâõèéã ¿ëäýýõ, ãîî ñàéõíû òààøààë àâàõ óíàãàí òºðõººðºº

õàäãàëàãäñàí áàéãàëü îð÷íûã ºâë¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí áàéõ ¸ñòîé

àæýý.

Õ¿ðýýëýã÷ îð÷íû ò¿âøèíä

Áàéãàëèéí íººö áîëîí õ¿ðýýëýã÷ îð÷íû õàðèóöëàãàòàé

óäèðäëàãààð õàíãàõ

Õàíãàìæèéí á¿õèé ë òîãòîëöîîíä õ¿ðýýëýã÷ îð÷íû ãýìòýë áà

áîõèðäëûã áàãàñãàõ

Òîäîðõîé áóñ áîëîí óðüäààñ ìýäýãäýõã¿é îíöãîé ¿åä õîõèðîë

áàãà àìñàõ áýëòãýëòýé áàéõ

Ýêîëîãèéí õÿçãààðëàëòûí õ¿ðýýíä àæèëëàæ, áàéãàëèéí

õÿçãààðëàãäìàë íººöèéã õàìãààëàõ.

Çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ

Øèéäâýð ãàðãàõ ÿâöàä îðîëöîõ òºëººëºã÷äèéí àðä÷èëñàí

áàéäàëä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ,

Öýâýð ñèñòåì áîëîí øóäàðãààð óäèðäàõàä íü ò¿ëõýö ¿ç¿¿ëýí

÷ºëººòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä íü òóñëàõ, äýìæèõ

Ç¿é çîõèñòîé õÿíàëò øàëãàëò áîëîí òàéëàí áàëàíñûã íýâòð¿¿ëýí

õýò èõ áàéõààñ ñýðãèéëýõ,

Äýëãýðýíã¿é áîëîí íàéäâàðòàé ä¿í øèíæèëãýýí äýýð òóëãóóðëàí

øèéäâýð áîëîí ¿éë àæèëëàãààíä õàðèóöëàãûã áèé áîëãîõ,

Èòãýëöëèéã áèé áîëãîõ çàìààð áîëîí õàìòûí çîðèëãî áîëîí ¿íý

ºðòºã äýýðýý òóëãóóðëàí õàðèëöàà õîëáîî òîãòîîõûã óðàìøóóëàí

äýìæèõ,

Ç¿é çîõèñòîé ò¿âøèíä òýäãýýð øèéäâýð¿¿ä íü ãàð÷ áàéãàà

ãýäãèéã áàòàëãààæóóëàõ, áîëîìæòîé ãîë íýìýëòèéã òóóøòàé

ìºðäºõ.

Ýäãýýð çàð÷ìóóä íü òîãòâîðòîé õºãæëèéí òàëààð äàÿí äýëõèéí

òóíõàãëàëûí ãîë ¿çýë ñàíàà áîëîõ ó÷ðààñ ò¿¿íèéã øèéäýðëýõýä ýðäñèéí

áîëîâñðóóëàëò, ýêîëîãè, ìåíåæìåíòèéí áà òåõíîëîãèéí ñàëáàðûí

ýðäýì ñóäëàëûí àæèë ÷èãëýãäýæ ýðäýìòäèéí õ¿÷ àíõààðàë ¿¿íä

òºâëºðºõ ¸ñòîé áîëæ áàéíà.