Kürtlerin Kültürel ve Dilsel Haklari

8/14/2019 Krtlerin Kltrel ve Dilsel Haklari

1/56

1

BELGE YAYINLARInsan Haklar Dizisi

CULTURAL AND LANGUAGERIGHTS OF THE KURDS

Kerim YILDIZKHRP

evirenAttila TUYGAN

RedaktrAhmet Kahraman

Sayfa DzeniTohum

KapakAyrnt Tasarm

/ Kapak Bask-CiltKayhan Matbaas

Birinci BaskMays 2004

BELGE ULUSLARARASI YAYINCILIKDivanyolu cad. Binbirdirekhan No:15/1Sultanahmet/stanbulTel/Fax: 0 (212) 638 34 58E-mail: [email protected]

[email protected]


2/56


3/56

3

NDEKLER

nsz................................................................................4

Blm 1 Giri................................................................6

Blm 2 Ulusal Sistemler:...........................................9(Krt aznlklarna ulusal yaklam; Anayasal ve yasaldzenlemelerin arka plan)

Trkiyedeki Krtler..........................................9Iraktaki Krtler.................................................13

randaki Krtler................................................15Suriyedeki Krtler............................................17

Blm 3 Krt Dili..........................................................19(Trkiye, Irak, ran ve Suriyede Krt dilinin stats)

zel ve Resmi Kullanmda Krte.................19Krte Adlar.......................................................21Krte Yer Adlar...............................................22

Blm 4 Krtler ve Medya..........................................23(Medya sahiplii ve denetimi, Trkiye, Irak, ran ve Suriye Basnnda

Krtlerle ilgili konularn tartlmas ve Krt dili)

Blm 5 Krte Eitim.................................................27(zel Krte eitim; Krt diliyle eitim, Krt tarihinin vekltrnn retilmesi)

Blm 6 Uluslararas Hukuk Standartlar................31(Aznlk haklarnn uluslararas hukuk gvencesi altndakigeliimine genel bir bak. zgl aznlk haklar -nsan haklar yaplar iindeki hukuki dosyalar)

Uluslararas Hukuk erevesinde

Aznlk Haklar.................................................31zel Ve Kamusal Alanda Aznlk Dilleri.......38


4/56

4

Kii Adlarnn Kullanm..................................40Orijinal Yer Adlarnn Tannmas....................40Azlklar ve Medya............................................41Aznlk Eitimi..................................................42

Blm 7 Sonu.............................................................46

nsz

Mardin ehrinde be ilkokul fakat sadece bir mzik retmeni vard. Bu retmenMulu bir kemancyd, Tevfik Bey diye tannrd. Lakab 'Domiro' idi ve kemanylamzik yapan ilk retmendi. Bitirirken bize aldnn ne olduunu sorard. Mzii

tanmama ramen, ok korkardm nk Krte bir parayd.

Krt dili ehrin iinde ve dnda yasakt ve eer birisi Krte konuurken yakalanrsa,syledii her kelime iin 1 TL (Trk Liras) derdi. Mardin akna dnmt. nkKrte konuamayan halk sar-dilsiz alfabesi kullanyordu.[(Musa Anter'in ANILARIM' ndan alnt (Dil Sorunu)]

Trkiye Cumhuriyetinde, 1925 ylnda yaynlanan bir emirnameyle Krte konumakyasakland. Mardin ehrindeki insanlk dramnn manzarasn anlatan yazar Musa Anter,Mardinli bir Krtt. 75 yandayken, devletin gezici para militer birlikleri tarafndantuzaa drlp ldrld. Onun anlatt Mardin, aslnda 1920'lerin ikinci yarsndan

sonra, btn Krt corafyasnn genel manzarasyd. Ancak, Krte konuma yasazaman zaman azalan bazan ykselen devlet terriyle 1991 ylna kadar srd.Trkiye'de geerliydi. Bugn Krte zelde ve genelde Trkiye'nin sokak ve meydandayaklar, ikence, hapis cezalar, hatta cinayetlere ramen Krtler, konuma dilleriniinatla yaattlar. O nedenle, bugn btn Krt ky ve ehirlerinde Krte yaayan birdil Trk Ticaret Odalar tarafndan 1995de Krtlerin yaad 6 vilayette yaplanaratrmaya dahil edilenlerin neredeyse halkn yzde 65'inin evde yalnzca Krtekonutuunu gstermitir.1

Krtenin zel kullanmna ynelik yasan kaldrlm olmasna ramen, Krtenin"politik yazmalar"da, medyada ve eitimde kullanmna ilikin kstlamalar hl

geerlidir. Irak, ran ve Suriye'de de, dile ve mzik gibi baka kltrel ifadelere vegeleneksel bayramlarn kutlanmasna ilikin eitli kstlamalar farkl dzeylerde


5/56

5

mevcuttur. Bu kstlamalar -bu lkelerin herbirinin anayasal ve yasal yaplarnnderinliklerinde yatt zere- aznlk kimliklerinin meruiyetinin toptan inkarndandomaktadr.

Yasak ve basklar asimilasyon, bir kltrn yok edilmesi amacn gtmektedir.

Dolaysyla 'kltrel' haklarn inkr, aznlk yelerinin ifade zgrlne saldr olarakkabul edilmektedir. Fakat, devlet iddetini, (terr) ieren basklar, hereyden nce, biraznln tm yaamna kimlik bilincine saldrdr. Bu almann amac, her devletinuluslararas hukuk erevesinde aznlklara ynelik ykmllklerinin kapsamndeerlendirmek ve Trk, Irak, ran ve Suriye hukuklar kapsamnda aznlklara,zellikle Krtler'e ynelik tutumun uluslararas ykmllklere uygunluunu lmektir.

Getiimiz yllarda, gerek Avrupa'da, gerekse global anlamda etnik atmalar takiben,aznlklar korumann ve kimliklerini barl biimde ifade etmelerini salamann yeniyollarn gelitirme ihtiyacyla ilgili olarak ciddi uluslararas tartmalar olmutur. Butartmalar, BM Aznlk Haklar Beyannamesi (1992) veya Avrupa Konseyi Ulusal

Aznlklarn Haklarna likin Tasar Szlemesi (1994) gibi, aznlk haklarnnkorunmasna ynelik yeni uluslararas standartlarn kabulne g kazandrmtr. Yeniuluslararas aznlk haklar belgelerinin hemen hepsinin ortak temas, artk aznlklaryalnzca hogrmenin yeterli olmad, bunun yannda, kltrel haklarnn etkin

biimde desteklenip tevik edilmeye ihtiyac olduudur.

Bu kitabn aznlk haklarnn -Krtler'in ve de Trkiye, Irak, ran ve Suriye'de yaayandier aznlklarn korunmasna ilgi gsteren herhangi biri asndan yararl bir referansolacan ummaktayz. Kitabn byk bir blm bu devletlerin aznlk nfuslarnakar uluslararas ykmllklerinin izilmesini amaladndan dolay, aznlklarnkorunmasna ilikin uluslararas mekanizmalarn kullanmyla ilgilenen herkes

asndan daha genel ilgi alan oluturmaldr.Krtler'in kendi kimliklerini ifade hakknn tam olarak tannmad Krt blgesindeuzun sreli bir bar tasavvur etmek gtr. Devletlerin paradoksal biimde, Krtayrlk hareketlerini aznlk kltrel haklarn inkar ederek ezme giriimleri ters etkiyaratmtr. Bu kitabn amac, rnein Trk askeri tarafndan ileri srld gibi"ayrlk propaganda" olmann ok tesinde, kltrel eitlilie saygnn gerek birdemokrasinin temel unsuru, toplumdaki zenginliin bir kayna ve uluslararas hukukerevesinde bir ykmllk olduunun altn izmektir.Ayrca, bu alma 1997ylnda yaynland. O gnden sonra, Krt blgelerinde nemli gelimler meydana geldi.Irak Krdistan otonomiye kavutu. Dolaysyla kimlii, dil ve kltrzgrleti.Trkiye Cumhuriyeti (TC) Avrupa Birliinde yer alma adna Krte

zerindeki basklar gevetti. Hatta, Krtlerin kendi okullarn ama deil, ama dillerinigelitirmek iin zel kurslar amasna izin verdi. Televizyonda Krte yayna yeil kyakt. Bu gelimeler, kitabn kapsam dndadr. nk aratrmann yaplpyaypland dnemde, TCde koyu bask devam etmekteydi.

Eski metni olduu gibi yaynlamamzn asl nedeni, dn tarihte neler oldu? diyenlerek tutmaktadr.

Kerim Yldz


6/56

6

Blm 1

Giri

Trkiye, Irak, ran ve Suriye'de yaayan Krtler, eitli dnemlerde -imhay dahedefleyen asimlasyona uram, devlet zulmnn maduru olmulardr. Bu kitap -Krtkltrel haklarnn inkr anlamna gelen- asimilasyon uygulamann kurnazca biimiolan inkr incelemektedir. nkar, zaman zaman, Krtler'in asimile edilmesierevesinde kltrlerini ifade etme yasa biiminde grlmtr. Dier "bask"

biimleri daha rtldr. rnein Krte eitimin, salanmamas gibi...

Aznlk bireylerinin sivil haklarnn korunmas konusunda uluslararas antlamalar

nettir. Ama Trkiye Cumhuriyetinin geleneksel insan haklar standartlar; rneinaznlk yelerinin kendi dillerini konuma ve kltrlerini yaama haklar konusunda ok


7/56

7

mulaktr. Bu gnlszlk, hkmetin aznlklara zel kltrel haklar tannmasnndaha geni siyasal otonomi ve hatta veraset taleplerine yol aabilecei korkusundankaynaklanmaktadr.

Hkmet, eitimde Krte'ye izin verilmesini PKK'ye bir imtiyaz salayacandan

endielenmektedir. Askerin ise bunu 'blcln ilk admlar' olarakdeerlendirmektedir. Nitekim Trk Genelkurmay kinci Bakan ve Hava Kuvvetlerieski komutan General Ahmet reki Krt kltrel taleplerini -ne kadar keserseniz okadar fazla isterler mant tayan- bir salam taktii' olarak tanmlamaktayd1.

Paradoksal olarak, Krtler'in ayr bir devlet taleplerine yakt salayan ve GneydouAnadoluda iddeti ok daha provoke eden olgu Krt kltrel eylemlerinin bastrlmasolarak karmza kmaktadr. Oysa, TC tarihinin 80 yllk gemi rnektir ki,asimilasyon, direnci beslemektedir. Hurst Hannum'un iaret ettii gibi:

Aznlk gruplarn haklarn tekrar tekrar ileri srmesi ile devletlerin direnle yzleme

sonucu kendilerine tand snrl kltrel ve dilsel haklardan daha geni siyasal veiktisadi g aramalar sonucunu dourmutur.2

Aznlk kltrel haklarnn korunmas ile bar ve siyasal denge arasndaki balantkonusunda giderek byyen bir bilin mevcuttur. Bu da, aznlklarn korunmasnailikin yeni uluslararas standartlar oluturma ve dolaysyla kltrel farkllklarn

bar biimde ifadesine ynelikartlar yaratma abalarna ivedilik kazandrmtr. Bubalamda, anlamazln nlenmesi, son bir ka yldr gerek global, gerek blgeseldzeyde zuhur ettii zere aznlklarn korunmasna ynelik uluslararas belgitlerin akamalarndan biridir.3

Anlamazln nlenmesi hedefinden ayr olarak, bir aznln kltrnn korunmasnnkendi iinde deerli bir ama tamas bile aznlk kltrel haklarnn korunmaya laykolduunu gsterir. Bir yorumcunun yazd gibi:

Dnyaya ve tek tek kltrlerde yer alan ve kendi dillerinde ifade edilen yaama dnkbak alarndaki farklar, bazen byk

bazen de hissedilmeyecek kadar zayf olmaktadr. Fakat her durumda onlarn btnl,btnn herhangi bir parasndan daha zengindir. Bu zenginlikten karlan her parabir kayptr.4

Sonu olarak, aznlklarn kltrel haklarnn horgrlmesinin sadece aznlklarn dil vekltrn deil ayn zamanda o halkn sosyal ve siyasal yaamlarn da etkiledii bilinmelidir. nk, pek ok ynden "kltrel" ve "siyasal" haklar birbirlerinintamamlaycsdr.5 O nedenle, yeni aznlk haklar belgeleri daha ok kltrel konularlailgili olmakta, aznlklarn siyasal temsil konusu gibi "siyasal haklar"a ok azdeinmektedir.6

Ayrca yeni belgeler, daha ok "ulusal aznlk mensubu bireyler"e yneliktir. Herhangi bir grubun tannmas konusu ise rkeklik iermektedir. Grup haklar, uluslararashukukta bir lde zellik tar. rnein aznlklar uluslararas hukuk kapsamnda birderece siyasal otonomiye sahip olabilirler. Baz yorumcular bundan da teye gitmekte

ve Krtler'in BM Uluslararas Szlemelerinin7 1. maddesi anlamnda bir 'halk'olduklar ve bylece belki tam bamszlk da dahil olmak zere kendi kendini ynetme


8/56

8

hakkna sahip bulunduklarn ileri srmektedirler.8 Bu gr elbette tartlabilir. Ancakincelememizin amac dndadr.

Bu inceleme bireysel insan haklarnn zerine eilmek yerine, geleneksel sivil haklarn,rnein ifade zgrlnn, bir aznln kltrn nasl koruyabilecei sorusu

zerinde younlamaktadr.

Bu inceleme, ayn zamanda uluslararas aznlk haklarnda meydana gelen yenigelimelere de gz atmaktadr:

BM Aznlk Haklar Beyannamesi (1992), Avrupa Konseyi Aznlk Dilleri Szlemesi(1992) ve Aznlk Haklar ereve Antlamas (1994). Bu belgelerde yer alan baz yenihaklar grup haklar deil, hl bireysel haklardr ve devletlere pozitif ykmllklergetirmektedir.

Yeni aznlk haklar belgelerinde temel olan dnce, sadece kltrel ve etnik

farkllklarn tolere edilmesinden ziyade, onlarn yceltilmesi ve gelitirilmesinihedeflemektedir. Bu anlamda, Evrensel Bildirge ve Avrupa nsan Haklar Szlemesigibi daha ok ayrmcl yasaklayan dnce ilkesi zerinde oluturulan, aznlkyeleri dahil, herkesin hakkn korumay ngren insan haklar belgelerinin vurgusundadeiiklik olmutur.

Bu sylem, devletleri mdahalelerden vazgeirmek ve bylece insan haklarna sayggstermelerini salamak iin cezai ykmllkler getirilmitir. Tersine, daha yeniaznlk haklar belgeleri ye devletlere, rnein aznlk diliyle eitim salayarak, aznlkdil ve kltrlerini etkin biimde tevik etme konusunda pozitif ykmllkleryklemitir. Pozitif haklar genellikle finansal ykler Uluslararas Ekonomik, Sosyal ve

Kltrel Haklar Szlemesi gibi zayf "programatik" sluplu belgelerle koruma altnaalnmtr. Yeni belgelere zayf cebri mekanizmalar elik etmektedir. Pek ok somutykmllk getirdii iin "mmkn olduu zaman" veya "belli durumlarda" gibiibarelerle ar bir keyfiyetle donatlmtr.

'Ekonomik' ve 'kltrel' haklar arasndaki atma belki de en arpc ekilde KuzeyIrak'ta ortaya kmaktadr. "ifte ambargo" sonucu Kuzey Irak'ta oluan ar ekonomikkoullar, BM Kuzey Irak Raportr tarafndan Krt kltrel hak ihlallerinin kaynaolarak tanmlanmtr.9 1995 tarihli raporyle der:

Kuzeyde Krtler'in yerleik bulunduu blge Irakl yetkililer tarafndan sk bir

ekilde uygulanan ambargo nedeniyle zarar grmektedir Bu durum, sosyal ve kltreltoplum yaantsnn altn oymaktadr. O nedenle topluluklarn pek ounda gelimeyeilikin herhangi bir iaret gzlenememektedir.10

Bu incelemede, kltrel ve dilsel haklardan yararlanmann nndeki yapsal ve hukukiengellerle ve bunlarn uzants olarak, yoksulluk ve kltrel haklarn inkar arasndakiiliki zerinde de durulacaktr. Her durumda ekonomik tartmalarn, dikkatleridevletlerin ayrmc uygulamalarndan veya bir devletin aznlklarn haklarn haklarnkorumada bile baarsz kalmasndan teye evirmek iin kullanlmamasna byknem verilmesi gerektii ileri srlmektedir.11'Ekonomik' ve 'kltrel' haklar arasndaki atma, farkl trdeki haklar ayrmak

istediinizde zorluklar yanstr. 'Ekonomik' ve 'siyasal' haklarn birbirinden ayrtedilmesinde de bu byledir. Bu rapor, daha ok geen on yllk dnemde Krt


9/56

9

kltrnn pek ok ifadesinin siyasiletii yer olan Trkiye'deki Krtler'in durumuzerinde younlamaktadr.

Ayrm eer tamamen iki ayr ifade ekliyse 'kltrel' ve 'siyasal' sylem zerindekonumay gletirmektedir. rnein, Krt mziinde en popler olan, baskya kar

mcadele temasdr. Krt geleneksel giysilerinin giyilmesi Krt kimliinin birifadesidir. Ancak, bu ayn zamanda siyasal bir ifadedir de. Hatta dans etmek bilegiderek daha siyasal bir ifade haline gelmitir. Mehrdad Izady'nin iaret ettii gibi'Krte dans etmek yerel baskc kurallar yok saymak ve grubun kimliinivurgulamaktr'.12

Bu, Krt kltrel talepleri (rn. Krteyi serbeste konuma izni) ile otonomi veyabamszlk amalayan siyasal talepler arasnda bulanklaan fark Nadar Entessartarafndan yle ifade edilmitir:

Etnik gruplarn ve devletin atan istemleri, tamamen etnik ama ve aidiyet iin

kiisel bir aray ve gce ynelik bir grup talebine dntrmtr.13

ki tr ifade ekli arasnda farkllk olmadndan Krt kltrnn ifadesini gittike susayan yasalarn kapsamna girmitir. O nedenle 'kltrel' ifadeyi su sayma olgusutartlacaktr. nk kastl veya istemeden, Trk hukuku, kltrel ve siyasal istemler

balar arasndaki stste bini haline gelmitir. Krt kltrnn baz ifadeleri hldorudan su saylmaktadr. Kltr ve kimlie ynelik saldr, Krt kimliininvurgulanmasn bastrmada kullanlmakta olan ve 'blc propaganda'y yasaklayanTrk anti-terr yasalar erevesinde terrizme saldr olarak dnlmektedir.

Bir btn olarak kltr nosyonu, 'Krt olmak' neyi gerektirdiini ortaya koymak

zordur.14 Bununla birlikte, dil gibi, bir aznln belli zelliklerine iaret etmekmmkndr.

Gerekten dil aznlk gruplarnca kendi farkl etnik kimliklerini koruma anlamnda ennemli aralardan biri olarak deerlendirilmektedir. Bu nedenle burada Krt dilini zelve resmi iletiimde, medyada ve eitimde kullanma zgrl zerinde fazlasyladurulacaktr. Burada ele alnan dier konular Krtler'in medya ve eitime kabuledilmesi, geleneksel bayramlarnn kutlanmas ve mzikler alnmasdr.Burada 'Krtkltr' ve 'Krt dili'nden bahsedilmesine ramen, btn olarak Krt kltrnkapsadmz iddiasnda deiliz. nk farkl paralarda farkl Krt kltr veKurmanci, Sorani, Zazaki ve Gorani olmak zere en azndan drt farkl Krt dili/lehesi

vardr. ran, Irak, Suriye ve Trkiye'deki Krt nfusun, sz edilen lkelerin basknkltrleri tarafndan etkilenmitir. Hatta ayn lkede yaayan Krtler arasnda bilebyk kltrel farkllklar vardr. Ancak, hereye ramen, incelemede sz edilen Krtkltr ve dili, kendini Krt olarak adlandran herkesi kapsamaktadr.


10/56

10

Blm 2

Ulusal Sistemler

Trkiye, ran, Irak ve Suriye'de yaayan Krtler'in aznlk haklar konusunda ok ynl bir kyaslamaya gitmek olduka gtr. nk her grup, farkl tarihlerleekillendirilmi farkl yasal sistemler iinde farkl hkmetlerce ynetilmitir. Herbirifarkl kltrel, siyasal istek ve taleplere sahiptir.

Bu blmde, sz konusu lkelerin aznlk haklaryla yakndan ilintili anayasal vemevzuat hkmleri, insan haklar balamnda, Krtler'in konumu da gz nne alnarakele alnacaktr. Bir yorumcunun Suriye'deki Krtler'in haklarna ilikin raporlarda

belirttii gibi, totaliter bir devlette belli bir aznla ait hak ve zgrlklerin boyutunu,lke genelinden ayrarak lmek gtr.1

Ancak, drt lkede de insani haklarn kstlanmas bir ka ortak zellik tamaktadr.Eitsiz g dalm ve Krt siyasal temsili iin frsat yoksunluu, "toprak

btnl"nn vurgulanmas, Krt blgelerinin askeriletirilmesi...

A. Trkiye'deki Krtler

Trkiye'de 12 milyon Krtn yaad tahmin edilmektedir. Bu rakam toplam nfusunyzde 20'si civarndadr. Son yllardaki zorunlu g nedeniyle pek ok Krt,Trkiye'nin batsna ya da dnyann eitli yerlerine dalmtr. Ama genellikle,tarihsel yurtlar olan ve imdiki Gneydou Anadolu denilen topraklardayaamaktadrlar. Krdistan i Partisi (PKK), 1984 ylnda bu topraklarda isyan

balatm, bunun zerine 9 ili kapsayan blgede Olananst Hal ilan edilmiti.2

Trk anayasal ve hukuki hkmleri Krtler dahil tm vatandalarn Trk olduu grzerinde temellendirilmitir. Trk devleti, sylemini gerekletirmek iin Krtkimliini yok saym, dilini, kltrel varln yasaklamtr. Ancak, son bir ka ylda

'Krt meselesi' zerindeki tartmalar biraz daha ak hale gelmitir. 1984debagsteren ayaklanmadan sonra en azndan siyasetiler, Krtler'i ismen anmayabalamlardr. rnein, 1996 ylnda Adalet Bakannn nsan Haklar ParlamenterlerKomitesi Delegasyonu ile yapt tartmalardaki yorumu ilgintir. Krtler ile kendisiarasnda bir fark bulunmadn ifade ederken 'Bizim Krt kkenli halkmz bir aznlkdeildir' demitir.3

Ksa Tarihe

Cumhuriyet tarihi boyunca, ard ardna patlayan kanl olaylar kavramak iin Trkdevletinin sistemini anlamak gerekiyor.


11/56

11

Krtler, tpk Araplar, daha nce kopmu bulunan Yunanlar, Bulgarlar ve Arnavutlargibi Osmanlmparatorluunun emsiyesi altndayd. Osmanl, bir Trk devleti deildi.Kendilerine Trk diyenler imparatorluk iinde dank yayorlard. 1908 ylndadzenlenen bir hkmet darbesiyle ynetimi ele geirdiler. 1803 ylndan beri

bamszlk amacyla isyan halinde olan Krtlerin durumu daha da ktleti. Osmanl

devleti, 1914 ylnda girdii dnya savandan yenik kt. 1920de Sevr Antlamasimzaland. Bu antlama; 'Frat'n dousunda bulunan ve baskn olarak Krt olanblgeler iin yerel bir otonomi plan kabul edilmelidir' denmektedir. Bununla birlikteSevr Antlamas, imzalanmasndan ksa bir sre sonra liderliini Mustafa Kemal'inyapt Trk milliyetileri savan galipleriyle anlatlar. Osmanl ailesine braklantopraklarda bir cumhuriyet kurma, Krtlere zerklik dahil geni zgrlklervaadediyordu. Fakat bugn varolan Trk devleti, snrlarnn izilmesiyle verilen szlerhkmn yitirdi. ngiltere ve Fransann izdii Trkiye'nin snrlar 1924'deki LozanAntlamasyla resmen tannd. Antlama herhangi bir aznlktan ismen sz etmemekle

beraber 37-44. maddelerde aznlk haklar konusunda baz garantiler ieriyordu. 39.madde yleydi:

Trk uyruklu herhangi birinin zel ilikilerinde, ticaret ve dinde, basnda veya hertrl yaynda veya kamu toplantlarnda herhangi bir dili serbeste kullanmaskonusunda hibir kstlama getirilmeyecektir. Resmi dilin mevcudiyetinin yannda,Trke konumayan Trk uyruklulara mahkemeler nnde kendi dillerini szl olarakkullanmalar konusunda gerekli imkanlar salanacaktr.

TCnin Lozanda imzalad anlama, genel anlamda btn Trk uyruklularnhaklaryla ilgili olduu halde, uygulamada Krtler dlanm, yalnz Yunanlar,Yahudiler ve Ermeniler gibi dini aznlklar kapsayacak biimde uygulanmtr.Anlamann, Trk olmayan aznlklara atfta bulunmamas hem akademik yorumcularhem de Trk hkmeti tarafndan Krtler aznlk tanmnn dnda braklarak tercme

edilmitir.4 1992 gibi yakn bir tarihte ileri Bakan smet Sezgin, Krtler'le ilgiliherhangi bir hakkn szkonusu olamayacan hakl gstermek iin LozanAntlamasndan sz etmitir.5

Krtler, hereye ramen, Osmanl ynetiminde baz hak ve zgrlklere sahipti. AncakLozan Antlamasndan hemen sonra Mart 1924'de resmi kararname ile tm Krtokullar, rgt ve yaynlar yasakland. "Krt" ve "Krdistan" szcklerinin kullanmyasakland. Irk bir bakn iz dm olarak Krtlere ilikin atflar Trk tarihkitaplarndan ve yaynlardan karld. Devlet, gerekte Krtlerin var olmadnkantlamak iin teoriler retmeye balad. 1989 gibi yakn bir tarihte Krtler, "DaTrkleri" olarak gsterildi. Ayn yl Krt dili, bir emirle Trke'nin kaba leheleri

olduunu ileri sren sz de bilimsel raporlar yaymland.6

Krtler, bask ve varlklarnn inkar karsnda 1925'de ve 1930'da isyan etmilerdi.Bundan sonra Trkler'in kafasnda devletin varlna ynelik ba tehdit olduklar fikriniyerletirdi. Hkmet, Krt kylerini btnyle boaltarak tehlikeyi yok etmeye alt.1937 ylnda Krtlerin Dersim blgesine havadan ve karadan taarruz edildi. 1938ylnda da sren askeri saldrlarla ta ta stnde braklmad. Her ya ve cinsiyetten 70

bin kii ldrld. Halkn sevdii birahsiyet olan Seyit Rza idam edildi. Bu olaylaraisyan bastrma ad verildi. Oysa isyan yoktu, olmamt. Bu arada kitlesel srgnleryapld. 1934 tarihli "Yeniden skan Kanunu" nfus ierisinde Trk olmayan unsurlarnasimilasyonu iin onlarn Trk kltrnn baskn olduu yerlere yerletirilmesine

imkan salyordu. Ayn zamanda Trkler de Krt alanlarna yerletiriliyorlard.7


12/56

12

Pek ok Krt kynn ad Trke arml adlarla deitirildi8 ocuklara Krtadlarnn verilmesi yasakland.9 Dilleri yazl ve szl folklor, mzii, geleneksel Krtgiysileri ve renkleri ve Krt bayram Newroz'un10 kutlanmas da yasakland.11Siyasi konuma zgrln kstlayan yasalar, ayn zamanda Krt kltr etkinliklerini

bastrmak iin de kullanld. Krte konumak "milli duygular zayflatlyor veya

andrlyor" gerekesiyle rgtlenmeyi ve propaganday yasaklayan Trk CezaKanununun (1926) 141. ve 142. maddeleri uyguland. talyann faist diktatrMussolini rejiminin yasalarndan tercme edilen bu ceza maddeleriyle Krt kimliiiiri, mzii ve folklor yasad ilan edildi. Yasaya aykrlk ar hapis cezasylakarlk grd.12

Atatrk'n gelenei, 1982 ylnda kabul edilen ve anayasada da vcut buldu. Buanayasa, Eyll 1980 askeri darbesini yapan be generalden oluan Milli GvenlikKurulu tarafndan yazld.

Anayasann 3. maddesi ulusal aznln mevcudiyetini kesin hkmle ortadan kaldrd.

Kemalist Trk Devletinin temel ilkesini ifade eden bu madde yle:Trk Devleti, lkesi ve milletiyle, blnmez bir btndr. Dili Trke'dir.

Benzerekilde, 5. madde devletin temel ama ve grevlerini ele alr:Trk ulusunun bamszlk ve birliini, lkenin, cumhuriyetin ve demokrasinin

blnmezliini korumak.

1980 darbesinin anayasas, her ynyle, elikilerle doludur. Anayasa dil, rk, cins,siyasal gr, felsefi inan, din veya mezhep temelinde ayrmcln yasaklyor. Bumadde ile en ok bilinen insan haklarn garanti altna alyor izlenimi veriyor.13 Yine

ifade zgrl, basn zgrl, dernek kurma zgrl yine garanti altna alnmtr.Fakat bununla beraber, hemen sonra gelen baka bir maddeyle garantileri yok ediliyor.Anayasann 13. maddesi ile devletin btnl, temel hak ve zgrlklerkstlanmaktadr. Bu durum, aada aklanan 14. maddede daha da gl biimdedesteklenmektedir.

Anayasada yer alan hak ve zgrlklerin hibiri; devletin, lke ve ulusun blnmezbtnln ihlal etmek, Trk Devlet ve Cumhuriyetinin varln tehlikeye drmekamacyla kullanlamaz.

Krt dili, 1925 ylnda, Atatrkn bir emriyle yasaklanmt. Devlet memurlar,

Krdistanda yasaklar denetlenmekle grevliydi. Sokakta Krte konutuu ya dakonutuundan phelenilen kiiler dvlp aalanyor, sonra para cezasnaarptrlyordu. Krt yazar Musa Anter, paras bulunmayan kyllerin eeklerine elkonulduunu yazyor. Daha sonraki srete zaman zaman vatanda Trke konukampanyalar ile aznlklar bask altna alnyordu.1982 Anayasasn yazan be kiilikgeneraller cuntas -Milli Gvenlik Konseyi- 1980-83 dneminde yrrle koyduklar

baka rk mevzuatn da sorumlusudurlar. Yrrle koyduklar yasalar, anayasannkendisinde olduu gibi ezici milliyeti duygularla dolduruldu. Bunlardan biri (1908Sayl Yasa) Dernekler Yasasdr. Bu yasann 5. maddesi yledir:

Anayasann giriinde belirlenen temel ilkelere aykrlk tayacakekilde hibir dernek

kurulamaz. Trk devletinin topra ve milletiyle blnmez btnln tahrip etmekniyetiyle, Trkiye Cumhuriyeti'nin topraklar iinde rk, dil, mezhep, kltr ve din


13/56

13

eklindeki farkllklar temelinde aznlklarn mevcudiyetini iddia edecek veya bir rknveya snfn veya belli bir din veya mezhep mensuplarnn dierleri zerinde hakimiyetkurmasn veya Trk dil veya kltrnden baka dil veya kltrleri koruyarak,gelitirerek ve yaymlayarak dierleri zerinde imtiyazlara sahip olmasn salamakniyetiyle aznlklar yaratacakekilde dernekler kurulamaz.

Generaller, anayasadan nce egemen olabildikleri alanda da Krteyi zatenyasaklamlard. Diyarbakr Cezaevinde Trke bilmeyenler birbiriyle iaretlerleanlayorlard. Nitekim ngiliz yazar Harold Pinter bundan yola karak Da Dili adleserini yazacakt.

1982 Anayasas ile Krt dili ve kltrn gelitirici amalarla organizasyona ynelmeyasaklanyordu. Yasaya aykr dt varsaylan bir dernek, mahkeme kararolmakszn kapatlabilir ve kurucular cezalandrlabilir.Benzer bir ekilde, 'amac birgrup veya snfn hakimiyetini desteklemek veya tesis etmek' olan siyasi partilerinkurulmasn yasaklayan Siyasi Partiler Yasasnn 68. maddesi nedeniyle Krt siyasi

partilerinin kurulmas yasaklanmtr. ki Krt partisi -Halkn Emek Partisi (HEP) veDemokrasi Partisi (DEP)- bu yasa maddesine dayanlarak blclk yaptklargerekesiyle Anayasa Mahkemesi tarafndan kapatld. Halefleri, Halkn DemokrasiPartisi (HADEP) yelerinden 41'i blclk sulamasyla bask grmtr.14

Krt dili, Trk etnik btnlne ynelik byk bir tehdit olarak alglanmaktadr.Anayasa ile Trk dilinin stats ykseltilirken "yasalarca yasaklanm dillerzerindeki basky artrmaktadr. Anayasann 26. maddesi unu ifade eder:...Yasayla yasaklanan hibir dil, fikirlerin ifadesi ve yaylmasnda kullanlamaz. Buyasaya aykr den yazl belgeler, matbu malzeme, kaytlar, sesli kaytlar, filmlerveya baka ifade aralar mahkeme emriyle toplatlacaktr.

Basn zgrln garanti eden 28. madde ile yasaa ayrca vurgu yaplmakta ve"yasayla yasaklanan dil(ler)"i darda brakmaktadr.Yasaklanan bu dillerin ne olduuise net deil, bilinmezlik iindeydi. 1983 ylnda, yrrle konan 2932 sayl yasa ile'Trke'den baka dillerde yayna' netlik getirildi. Bu yasa, 'Trk vatandalarnn anadiliTrke'dir ibaresi vurguland. Bylece, Trkiye Cumhuriyeti tarafndan resmen tannanlkelerin resmi dilleri dnda kalan btn diller yasaklad. Yasa ile Krt dili yasaklamoldu.

Krte'yi zel olarak kullanmak bile sutu.15 Yasaklara aykr davranmak bykcezalar gerektiriyordu. Bundan en ok etkilenip madur olanlar ise siyasetiler, pop-arkclar, retmenler ve avukatlar gibi yaamn her alanndan insanlard.16

Soruturmaya urayanlarn bir ksm Krte'den baka hibir dil konuamyorlard.1989 ylnda yaplan bir seim toplantsnda Krte konutuu iin bir yl hapsemahkum edilen bir kadn, ifadesinde yle demiti:

'Trke bilmiyorum. Bu yzden Krte konutum.'17

Krt dilini yasad klan 2932 Sayl Yasa grlte 1991 ylnda yrrlkten kaldrld.Fakat bu olayla, TCde aslnda yasalarn fazla nemli olmad anaya dayal emirleringeerli olduu bir kez daha anlald. nk yasa yok ama yasaklar sryordu. Buiptalin sonucu sadece Krte'nin 'siyasi olmayan iletiimde, ark ve mziktekullanlmasna izin vermek olduu, eitim amalaryla veya szl ve yazl yaynda

kullanlmasna imkan vermeyecei anlald.18 ncelikle yasa kaldran yasann bunu


14/56

14

akla kavuturacakekilde tanmlanmas gerekir.19 nk iptal hkm basite unubeyan etmektedir:

"Trke dndaki dillerde yaynlar"la ilgili 2932 Sayl Yasa iptal edilmitir.20Siyasi Partiler Yasasnn 81. maddesine gre Trke'den baka herhangi bir dilde

yaplan tm "siyasal konumalar" yasaddr. Eitime gelince; Yabanc Dilde EitimYasas, Trke'yi btn okullarda eitimin arac olarak grmekte ve yabanc dildeeitim yaplmasnn Milli Gvenlik Konseyinin gr alnarak Bakanlar Kurulukararyla belirlenmesini ngrmektedir. Bu yasalar, 1991 ylnda dil yasannkaldrlmasndan etkilenmemitir.

Dier yandan, Krt dilinde yayn ve neriyat anayasann 26. ve 28. maddeleri tarafndanKrt dilinin "yasayla yasaklanan dil" olmas temelinde yasaklanmtr. 2932 SaylYasa, yasaklanan dilleri belirlemitir. Bu yasann iptalini takiben, belli dilleriyasaklayan herhangi bir Trk mevzuat olmayacakt. Buradan hareketle dncelerindile getirilmesi ve yaylmasnda ve basnda, bu "yasayla yasaklanan diller"in

kullanmnarta balayan 26. ve 28. maddelerin ikinci frkas etkilenmemitir.1991 ylndan beri hkmet, dil gibi kltrel ifadeyi dorudan yasad saymak yerine,giderek artan bir ekilde Krt kimliinin ifadelerini bask altna almak iin terrlemcadele mevzuatn temel almtr.

1991 tarihli Terrle Mcadele Yasasnn 1. maddesi yledir:

Terrizm, bir rgte mensup bir veya birden fazla kii tarafndan, devletin anaayasada belirtilen ilkelerini veya onun siyasal, sosyal hukuk, laik ve ekonomik sistemlerinideitirmek ve Devletin ulusu ve lkesi ile blnmez btnlne zarar vermek, TrkDevleti ve Cumhuriyetinin varln tehlikeye atmak, Devletin yetkisini zayflatmak

veya tahrip etmek veya ele geirmek, temel hak ve zgrlkleri yok etmek veyadevletin i ve d gvenliini ve kamu dzenini veya genel saln herhangi bir baskekliyle, zor veya iddetle, korkutma veya yldrma yoluyla, bask veya tehditletehlikeye atmak iin yaplan her trl eylemdir.

19. maddenin aklad gibi, yasayla insanlara ceza biilirken 'terrizm tanmiddeteylemini gerektirmiyordu. Yasa holanlmayan herkesin cezaya uratlabilecei ekildegeni ve belirsizdir.'21Terrle Mcadele Yasas ile ilgili yarglar tm siyasal ve terrist eylemlerle ilgilenenDevlet Gvenlik Mahkemeleri tarafndan yorumlanmaktadr. Bu mahkemeler, AdaletBakan veya Milli Savunma Bakan tarafndan atanan bir askeri yarg ve yine hkmet

tarafndan atanan iki sivil yargtan olumaktadr.22

Terrle Mcadele Yasasnn en ok kullanlan maddelerinden biri olan 8. maddesiyledir:Hi kimse Trkiye Cumhuriyeti Devletinin, lkesi ve milletiyle blnmez

btnlne mdahaleyi amalayan yazl veya szl propaganda yapamaz...

Bu ceza maddesi uygulamada rperticiydi. Oysa, son dnemlere kadar, 8. madde,nceleri kiinin yazarak veya konuarak lkenin toprak btnln bozabileceihkm mulakt. Aklktan uzakt, amacn aramyordu. Ekim 1995 tarihinde yasadayaplan deiiklikle, kast mantn getirdi. Maddede yer alan 'blc propaganda'tanm aynen brakld.23 Bu dzeltme dnya kamuoyuna byk bir reform olarak

sunuldu. Oysa, deien bir ey yok, tersine basklar pekitirme vard. O nedenledeiiklik, sylendii gibi Trkiye'de byk bir ifade zgrlne yol amad.24 Sonu


15/56


16/56

16

Aday olmak isteyenlerin hepsi ilk nce seimleri denetleyen yksek komisyon -ki,Devrim Komuta Konseyinin emriyle kurulmutur- tarafndan uygun bulunmakzorundadrlar. Teorik olarak, Ulusal Meclis, yasama ilevini grmesine ramen, pratikteDevrim Komuta Konseyi, onun btn etkinlikleri zerinde tam bir hegemonyayasahiptir.28

1974 tarihli ktidar Partisi Kanunun 142. maddesi gereince, btn bakanlar, ynetimbirimleri, kurumlar ve brolar "yetkililere ve devlete rehberlik eden" Baas PartisininSekizinci Blge Kongresinin siyasal raporunu kabul etmekle ykmldrler. Bakanlar,sadece kendi bakanln ilgilendiren kararlar alma hakk veren tekilat yetkilerinikullanabilirler.29

Devrim Komuta Konseyi, Irak Hkmetinin kuzeydeki Krt blgesinde otonomimeselesi zerinde Krtler'le diyaloa girmeyi kabul ettii zaman, yani 1991'de, SiyasiPartiler Yasasn resmen ilan etti. Bu yeni yasa olumlu ve demokratikleme konusunda

byk bir adm olarak tanmland halde, Uluslararas Hukukular Komisyonuna gre

bu, iktidardaki Baas Partisinin konumunu daha da glendirdi.30

Bununla beraber, Irak'n anayasal ve yasamaya ilikin maddeleri, Irakl Krt aznlkiin, aznlk haklaryla ilgili hatta otonomiyi de ieren bir dizi zel hakk iermektedir.

1970'de resmen ilan edilen Geici Anayasa, 5(b) maddesinde zellikle "Krt halk"nnhaklarna ilikin unlar yazyor:

"Irak halk iki ana etnik gruptan oluur: Araplar ve Krtler. Anayasa, Irak birliierevesinde btn aznlklarn meru haklar gibi Krt halknn etnik haklarn tanr."

Yine 1970'de, Krdistan Demokratik Partisi (KDP) ile grmelerin ardndan DevrimKomuta Konseyi, Krt sorununun zmne ilikin hukuki taslan tanmland bir bildirge yaynland. Bildirge, Krt etnik kimliinin farklln tanyor ve Krtblgesindeki yerel ynetimlerde, yerel ynetim denetiminin yannda, Krtler'in merkeziynetim dzeyinde de katlmn gvenceye alyordu. Bu anlamann ardndan bazKrtler, siyasal konumlara atandlarsa da atamalarn gerek bir gten yoksun ekli vesembolik olduu yaygn olarak kabul grd.31

Krdistan blgesinde otonomi iin yasa (1974 tarihli 33 Sayl Yasa), ekonomik vesosyal konular niteliindeydi. Kat zerindeki yasada, Krtlerin hatr saylr biryetkiyle etkili bir biimde kendi kendilerini ynetmesini ngryordu. Bunun yan sra,

yasa, otonomi blgesindeki snrlarn dzenlenmesini ve merkezi hkmetin etkinbasksn ierdii iin Krtler tarafndan kabul edilebilir bulunmad.Buna ramen, Krt blgesi, 1975'den 1980'e kadar nispi bir istikrar yaad. Ancak, ran-Irak Savann patlak vermesinden sonra blgedeki durum bozulmaya balad. Badat, baz Krtrgtlerini ran'la ibirlii yapmak ve bir ksm Irak toprann ranl glerce igaledilmesine almakla sulad. Badat ynetimi, bu blgeyi kurtarmak bahanesiyle1988'de kimyasal silahlar kullanarak Krdistan bombalad. Saldrlarda, 200.000Krt'n can verdii tahmin ediliyor.32 1991'de Irak gleri tarafndan blgedeki Krtisyanclar, zerine byk bir saldr balatldnda ise, Krtler panie kapld veyaklak 1,5 milyon kadar, Trkiye ve ran'a kaarak byk bir insanlk dram yaand.BM Gvenlik Konseyi, Irak'n 'bu baskya derhal son vermesini ve yardma ihtiyac

olan herkese uluslararas insani yardm kurulularnn yardm eli uzatmasna ivedilikleimkan vermesini' istedii 688 Sayl kararn yaynlayarak tepki gsterdi. 1991 Nisan


17/56

17

ay ortalarnda Batl gler, Kuzey Irak'ta bir 'gvenli blge' oluturdu.33 Birleikgler Irak sava uaklarnn 36. paralelin kuzeyinden umasn yasaklad. ByleceKrt otonomi blgesinin kabaca yarsn kapsayan bir blgeyi "ku umayan blge"olarak ilan etti.Krtler, kendi ynetimlerini kurdular. 1992 ylnda gerekleenseimlerden sonra, iktidar '50:50' orannda paylaan iki ana siyasi parti, Krdistan

Demokratik Partisi (KDP) ile Krdistan Yurtsever Partisi (PUK) arasnda ortakynetimi oluturuldu. Asurlular temsil hakkna sahip oldu. Fakat teki aznlk parti,temsil iin gerekli olan yzde 7'ye ulaamad. Bununla birlikte, Batl birleik gleryeni blgesel hkmet yerine, Krt de facto liderlerle iliki kurma yolunu semeyedevam etti.

Krdistan parlementosu 1992 Austos aynda kabul ettii 11 Sayl Kararname ilemeruiyetleri Merkezi Meclis tarafndan onaylanana kadar mevcut hibir Irak yasas,kararname ve ynetmeliinin uygulanmayacan aklad. Bu arada Badatynetiminin baz yasalar, Krt halknn refahna uygun bulunmad iin yrlktenkaldrld. Kararda 3 Ekim 1991 tarihinden sonraki Irak mevzuatnn yrrlkten

kaldrldn deklere ediyordu.35 Irak, Krtler'in

kltrel ve dilsel haklarn da ieren haklarnn korunmas taahhtnn kant olarakOtonomi yasasna saygy srdrmektedir.36 Gerekte ise, 1992 tarihindeki Krtseimlerinden ve Irak ynetiminin blgeden geri ekilmesinden bu yana, YasamaKonseyi, (1974 yasas kapsamnda oluturulan yasa yapc organ) ilevini yitirmitir.371992 ylnda, yeni Krt parlamentosu iktidara geldiinde bir dizi yeni yasa kartt.Bunlardan biri, Irak Krdistan Blgesi Kltr Bakanln tm yayn lisanslarndansorumlu ve yetkili klyordu Yaynlar Yasasn.38 Irak Krdistan Blgesine ynelikDernekler Yasasileri bakanna kar gtmeyen derneklere izin verme sorumluluunuveriyordu.39 Bu yasann 4. maddesi derneklerin ama ve faaliyetlerinin Evrensel nsan

Haklar Beyannamesinin demokratik ilkeleriyle badamasartn getirmektedir.

Krdistan, kendi yasalaryla kendini ynetmeye balyor, ama uygulamadayetersizliklerde grlyordu. Uluslararas Af rgt, 1994 tarihli raporunda bazdavalarda yargnn bamszl konusunda pheler olduu grn belirtmitir.40Bunun pek ok nedeni vard. En bata, KYB ve KDP arasnda sren atma ynetimifel ediyordu.41 1996 yl yaz boyunca, i ve d basklar, KYP-

KDP rekabetiyle birleince, blgedeki Krt ynetimi demokratiklemesini tamamlaypoturtamad. ki parti arasndaki atma, blgeye derin bir atma getirdi.42

Ama Kuzey Irak'n gvenli blgesi dahilinde, Krte artk zel ve resmi grmelerdeserbeste konuuluyordu. Eitim Krteydi. Krt bayram ve gelenekleri zgrcekutlanmaktadr.

ran'daki Krtler

ran slam Cumhuriyeti, 63 milyon insan kapsamaktadr. Bu rejimde tahmini olarak 7milyonu Krt yaamaktadr. Krtler, ran'n en byk etnik aznl olarak ortayakmaktadr. Krtlerin ou askeriletirilmi, ekonomik ve sosyal adan gelimemi,lkenin kuzeybatsnda yaamaktadr.

ran-Irak Savandan sonra, kuzeybat krsal Krtler'in eline geti. Ancak, 1982'deki byk saldr sonucunda, Krtler blgedeki kontrol kaybettiler. Bu tarihten sonra


18/56

18

hkmet KDP (ran Krdistan Demokratik Partisi)'nin blgedeki etkinliklerini yoketmek iin snr blgesindeki kyleri boaltmaya balad.randa, aznlk olarak, yalnz Krtler yaamyor.

Nfusun yaklak yzde 50'sinin aznlk gruplardan meydana geldii tahmin ediliyor.

Fakat ran yasalarnda tannan aznlk haklar, yalnz dini aznlklara ilikindir.43Trkiye ve Suriye'deki gibi ran'da da etnik aznlklar tannmamaktadr. Irk Ayrmnnleme Komitesinin 1994 raporunda, ran Hkmeti, devletin herhangi bir etnikdeerlendirmeye gidilmeksizin bireysel haklar ve zgrlkleri korumas gerektiiniifade etmitir.44 'Eitlik' ilkesine ynelik bu yaklam anayasann 19. maddesinde yleyanstlmaktadr:

Btn ran halk, yasalara gre ait olduklar etnik grup veya airetleri ne olursa olsun,eit haklara sahiptir. Renk, rk, dil ve benzeri aidiyetler, kimseye herhangi bir imtiyazsalamaz biimdedir.Fakat bal bana bu yap bile bir ayrmdr. Aznlklar aidiyetlerinedeniyle dlanmaktadr.

1979'da dzenlenen 14 kl bir belge, Krt etnik kimliinin varl uygulamada inkaredilmekte, meru olarak tannmamaktadr. Krtler'in haklarn sadece dini bir aznlkolarak tanmaktadr. Benzer bir ekilde anayasada Krt aznlk haklaryla, Krtler'inounluu genellikle Snni Mslman olduu iin sadece belli dini aznlk haklarerevesinde ilgilenmektedir.Belli dini aznlklarn -Zerdtler, Yahudiler, Asuri,Kildani ve Ermeni Hristiyanlar- parlamentoya belli bir oranda temsilci seme hakknasahiptir. Anayasann 64. maddesi bu hakkyle ngrmtr.

Krtler, dinsel olarak btnn egemen ounluun iinde gsterildikleri bir aznlkolarak tanmlanmadklar iin onlara siyasal temsil hakk tannmamtr. iranda dinsel

ounluu iiler oluturmaktadr. Sunniler aznlktadr. Sunni olan Krtler, bubalamda aznlk saylmaktadrlar. Snnilerin ounluk olduklar blgelerde Sunnitemsilcilerin seilmesi amacyla dzenlemeye gidilmitir, ancak bu, hl Krtler'in yerelve merkezi ynetimlerde etnik bir aznlk olarak temsili anlamna gelmemektedir.45

Irak'taki gibi, ran'da da Krtler'in ve dier aznlklarn karlatklar sorun, dzensizg dalm gibi daha derin bir sorununun parasdr. 1989'da kabul edilen birdzenleme sonucunda, bakana anayasa erevesinde muhalefet edebilmenin tekkayna olan Babakanlk makam kaldrld. Bir ynyle bu tahkim, beraberinde baskmekanizmasn da getirmitir. Bakann yetkileri, bakanlarn atanmas ve yeni kabineyiatama gibi yeni yetkilerle geniletildi.

Hkmetin tutuklamalar, seri davalar ve infazlarn yan sra baka korkutmayntemleriyle iktidarn glendirdii ynndeki izlenim baka yerlerde de

belgelendirilmitir.46 Daha iyimser bir ifadeyle, BM zel Raportrnn Mart1996'daki dnceyle ilgili raporunda ifade ettii gibi 'iktidar merkezine meydan okumahakknn ncekinden daha zgrce ve aka kullanld bir senaryo yava yavauygulanmaktadr.'47

ranl Krtler'in pek ou Snni Mslmandr ve dolaysyla slami adan da diniaznlktr. Bu nedenle herhangi bir tartmada ranl Krtler etnik bir aznln yanndadini bir aznlk olarak da dnlmelidir. Anayasann 12. maddesine gre Snni

Mslmanlar;


19/56


20/56

20

Anayasa ayrca, Suriye'nin eitsel ve kltrel sistemi 'ulusal bir Arap kuannyetimesini amalayacaktr' diye belirterek rejimin rk yzn gn nakarmaktadr.

ran ve Trkiye'de olduu gibi Suriye'de de aznlk haklaryla ilgili tek istisna diniaznlklardr. Suriye Anayasasnn 35. maddesi unu ifade eder:

nan zgrl gvence altndadr. Devlet tm dinlere sayg gsterir.

Krtler'e ynelik resmi politikaya ilikin olarak, BM Irk Ayrmn nleme Komitesitarafndan Suriyeli yneticilere yneltilen sorulara verdikleri resmi yanta gz atmakilgin olacaktr:

"Krt Suriyeliler Suriye toplumuyla tam ve gnll olarak btnlk iindedirler vekendilerine ayrm yaplmamaktadr."57

Oysa BAAS rejimi, 1963 darbesiyle iktidara geldii gnden itibaren Krtlere ar birbask uygulamaktayd. Etkili ayrmc politika devam ettirilmitir. Suriye'nin, lkedeArap olmayanlarn youn olarak topland blge olan petrol zengini kuzeydouyuAraplatrma teebbsyle paralel olarak 1962'de olaanst bir nfus saym yapld.Krtler en azndan 1945 ylndan beri Suriye'de yaadklarn kantlamak, yoksavatandalkla ilintili her trl taleplerinden vazgemek zorunda kaldlar.58 Sonuolarak Suriye'nin Krt nfusunun neredeyse yzde 20'si 1962'de kuzeydou Suriye'degerekletirilen bir saym takiben Suriye uyruklu olmak hakkn yitirmitir. Bu Krtleru anda resmen "yabanclar" olarak snflandrlmakta olup, oy verme, mlk edinme veyasal olarak evlenme hakkndan mahrumdur. Pasaport alamazlar ve dolaysyla

lkelerini terk edemez ve terk ettiklerinden bir daha geri dnemezler. Yaklak olarakayn dnemde iktidardaki Baas Partisi,"Krt halk tarihi, uygarl, dili ve etnik kkeniolmayan bir halktr" hkmn temel alan bir alma yaynlad. Bu almadaamalanan plan, lkedeki Krtler'in varlna kar bir kampanya ve onlara kar birayrmclk politikas oluturmakt. 1963 ylnda benimsenen bu plan hzn kaybetti,fakat General Esad'n 1970'de iktidara geliini takiben ortadan kalkmad.59

TCde rnek alnarak 1967'de okullardaki corafya metinlerinde Suriye'deki Krtaznla deinen tm ibareler silindi. Devletin nfus memurlar Krtler'e ocuklarnaKrte ad koymamalar iin bask yaptlar. TCdeki gibi isimler ktklere geirilmedi.1977 tarihli idari bir emre istinaden Krt adlar ve kyleri 'Arap kimlii' adna yeniden

adlandrld.60

1980'den beri Suriye Hkmeti Krt aznla ynelik muamelesini kat zerindegreceli olarak iyiletirdi.61 Baz haklar tannd. Krtlerin inkar sylemi yumuatld.Ama Krte konuma ve mzik, alanndaki kat yasaklar yumuatld. Ama, Krteyayn hl yasaktr. Krt kltrnn ifadesine ynelik dier kstlamalar unlariermektedir:

Krte yer adlarnn Arapa yeni adlarla deitirilmesi; Arap adlarna sahip olmayaniletmelerin ve Krt zel okullarnn yasaklanmas ve Krte yazlm kitaplarn vedier materyallerin yasaklanmas.62


21/56

21

Eyll 1992 tarih ve 122 sayl Kararname uyarnca devlet memurlarnn ocuklarnKrte adlarla kaydettirmeleri yasakland Buna ilaveten Suriye Krtleri meselesihakkndaki yaynlar veya halka ak tartmalar, Arapa dahi olsa, yasad olarakgrlmeye devam etti.63 Krsal kesimlerde Krt bayram Newroz serbeste kutlanrken,ehirlerde, yabanc Krtler asndan resmi fonksiyonun tesinde anlam tayan

bayramlariddetli bir biimde engelleniyordu.64

Blm 3

Krt Dili

zel ve Resmi Kullanmda Krte

Dil, etnisitenin en gl sembollerinden biridir. Bir bakma etnik bir aznln ayrkimlikle yaayabilmesinin kendi anadiliyle mmkn olduu dnlmektedir. Bunedenle Krtler kendi dillerini koruma ihtiyacna ayr bir anlam yklemilerdir. Aynnedenle Trkiye ve Suriye'deki asimilasyon programlar, hkmet d alanlarda bileuygulanm, hem yazl hem de szl Krtenin bask altnda tutulmasndaodaklanmtr.Drt lkenin tamamnda Krt dilinin resmi bir hak olduunun inkaredilmesi, Krt dilinin zayflamasna etkide bulunmutur. Skutnabb Kangas aznlkdillerine resmi bir stat kazandrma gereine ilikin olarak:

Eer bir dil kullanlamazsa, renilmeyecektir ve bilinmeyen bir dille tanmlanmakzordur. Dillere herhangi bir resmi hak tanmamak onlar ldrmenin dolayl bir

yoludur.1


22/56

22

rnein, idari yetkililerle ilikilerde bir aznlk dilinin kullanm hakk olduka snrlanlam ykl olmasna ramen, bu yaklam yeni insan haklar belgesi tarafndandesteklenmektedir. Elbette btn aznlk dillerine resmi stat kazandrlmasn talepetmek mmkn deildir. nk aznln byklk, corafik younluk ve talepleri gibi

bir dizi faktrn gznne alnmas gerekmektedir. Burada Krt dilinin en azndan

Trkiye'nin gneydousu ve Kuzey Irak'taki durumu bu kriterleri dorulamaktadr.Dolaysyla blgede Krt dili lehine resmi haklarn dzenlenmesine, yeni ortaya kanuluslararas standartlar erevesinde gerek duyulabilir.

Mahkemelerde ve eitimde, idari makamlarla bir aznlk diliyle iletiim kurma hakk pozitif haklardr. Dolaysyla pozitif devlet eylemi gerektirir. Daha geni belirtecekolursak, Avrupa Szlemesi ve Uluslararas Sivil ve Siyasal Haklar Szlemesi gibidaha geleneksel insan haklar belgeleri aznlklara 'resmi' veya pozitif dilsel haklargetirmemektedir. Devlete mdahaleden kanma konusunda esasen negatif birykmllk getirecekekilde, ifade zgrl hakkyla snrldrlar.

BM Beyannamesi ve Avrupa Konseyi ereve Szlemesi gibi yeni aznlk haklar belgeleri, rnein bir aznln zel eitim ihtiyalarn karlamak iin pozitif devletykmllkleri iermez. Ancak, bu pozitif ykmllkler daha ok istee bal biryapda olup, daha belirsiz, esnek szcklerle karakterize edilmektedir. Bunun aksine,

bir aznla mensup kiilerin anadillerini zel ve kamusal alanda (burada "kamusal"szc "dar" veya "bakalarnn irketinde" anlamna gelir) kullanma konusundakinegatif hakk daha net ve ak szcklerle ifade edilmektedir.

Belli bir dilin resmi kullanm ile dilin gayriresmi zel kullanm arasndaki fark, bualmann ilerideki blmlerinde ele alnacaktr. Grnd kadaryla sadece Suriyeve Trkiye'de dilin zel kullanm zerinde yasaklar vardr. Geen son yllarda, Trk

ynetimi Krte'nin zel alanlarda kullanmna ynelik daha yumuak yaklamlargstermitir. Temmuz 1994'de Babakan iller 'Prensip udur... Devletin kurumlarnda,okullarnda ve televizyonlarnda resmi dil Trke'dir. Ancak bunun dnda hereyserbest olmaldr' diye konumutur.

Trk hkmetlerinin olaanst abalarna ramen, devletin kuruluundan beri1960'lara kadar Trkiye'deki Krtler'in drtte nden fazlas Trke konumuyordu.2Bugn Krte hl gneydou Trkiye'deki illerde yaygn kullanmdadr. 1995'deTrkiye Odalar Birliinin Gneydoudaki alt ilde yapt incelemeye gre, anketekatlanlarn yzde 65'inden fazlas evde Krte konuuyordu. Yzde 52'si evin dndaTrke ve Krte'nin bir karmn konuuyordu, yzde 21'i ev dnda sadece Krte

konuuyordu.3 Tam rakamlar elde olmamasna ramen, Gneydouda yaayanKrtler'in hatr saylr bir blm Trke konuamyor. Bu insanlarn ihtiya vehaklar, Trk hukukunun dilsel haklarna etkisi dikkate alnarak deerlendirilmelidir.1991 ylnda 2932 Sayl "Trke Olmayan Dillerde Yayn Yasas"nn kaldrlmasndan

beri, Trkiye'de Krte'nin tm "politik olmayan" zel iletiimde kullanm yasallat.Yasann 81. maddesine gre, siyasi partiler;

tzk ve programlarn Trke beyan etmek zorundadr. Kongre veyapropagandalarnla Trkenin dnda dil kullanmazlar. Trke'den baka herhangi birdilde yazlm afi, ilan tahtalar, kaytlar, ses ve video bantlar, bror veya yazl

bildiri kullanamaz veya datamazlar. Bu eylem veya fiiller bakalarnca yapldnda

sessiz kalamazlar. Ancak, tzk ve programlar yasakl dillerden baka dillere tercmeetmek mmkndr.


23/56

23

Sonu olarak, "siyasi iletiim" -yazl ve de, muhtemelen, szl olarak (rn. seimkampanyalarnda)- yasaddr.Krt dilinde "siyasi iletiim"le ilgili bu yasak dilin resmiiletiimde kullanm konusunda bir kstlamaya varr m ya da Avrupa Szlemesinin10. maddesinde yasaklanan zel gayriresmi alana m aittir? Parlamentoda bir aznlk

dilini kullanma hakk burada konu edilmemitir. Tartma dahilinde olmak zere, bu, birinin setii dili resmen kullanmas demek olacak ve pozitif durum eylemini(tercman vb. salama) gerektirecektir. Bu, Fryske Nasjonale Partij ile Hollandaarasndaki davasnn mtekilerinin Anayasa kapsamnda kendi setikleri dilde seimkayd yapma hakkndan yararlanmadklar gibi, 10. maddeyle garanti altnaalnmayacaktr.4 Ancak, birinin siyasi mitinglerde kendi setii dili kullanmasfarkldr. Bu negatif bir haktr. Bu durum, mali veya baka trde herhangi bir resmidestek gerektirmez. Szlemenin 10. maddesi hem siyasi hem de siyasi olmayan ifade

biimini gvenceye alr, gayriresmi durumlarda kendi setii dili kullanma hakkgayriresmi siyasi iletiimde kullanm iin geerlidir.

Trkiye'de mahkemeler nezdinde veya kamu kurulularyla ilikilerde Krte'ninkullanm iin dzenleme yoktur. Gerekte, Krte hakimler tarafndan 'anlalmayanyerel dil' olarak tanmlanmtr.5 Mahkemelerde tercman yardm iin dzenlemeyaplm olmasna ramen, tercmenin nitelii hakknda ikayetler olmutur.6

Mahkemenin davalnn Trke konuup anlayabildiini dnmesi halinde tercmangetirilemez. ran ve Irak hkmetleri Krtenin kullanmna ynelik daha az kstlaycyaklamlar kabul etmi ve zel kullanma izin vermilerdir. Yalnzca Kuzey Iraktakiotonomi blgesinde Krtler kendi dillerini resmi durumlarda kullanabilmektedirler.

Irak ta, 1970deki Otonomi Anlamas erevesinde Krtlerin ounlukta olduklar

yerlerde Krte Arapa ile birlikte resmi dil olacakt.7 1974 Otonomi Yasas anlamayaresmi kimlik kazandran pek ok hkm, teorik olarak Irak hkmeti iin hl balaycolduu halde, otonomi alan dnda kalan ve halen Krtlerin yaad Kuzey Iraktaki

blgelerde Krtenin resmi kullanm iin herhangi bir dzenleme yaplmamtr.Bununla birlikte, Krtenin resmi dil olarak tannmasnn, otonomi blgesi dndayaayan Krtler tarafndan ne lde istendii ak deildir.8 Irakta Krtenin zelveya resmi kullanm zerinde herhangi bir kstlama yoktur.

Fakat Krfez Sava ve onu izleyen srete Kuzey Irak denilen Krdistann Gneyparasnda hzl, etkili ve kalc gelimeler oldu. 1992den beri, Kuzey Irak gvenlik blgesinde btn resmi iler Krte olarak yrtlr. 1992de Krt Parlamentosu

tarafndan kartlan Adli Yetki Yasas mahkeme dilinin Krte olduunu belirtir.9Resmi gazete Perlman, Krte ve Arapa olarak her iki dilde yaynlanmaktadr.10

Benzer bir ekilde, randa dilin zel kullanmna ynelik herhangi bir kstlamaolmad sylenebilir. ran Anayasasnn 15. maddesi yledir:

rann resmi dili, halknn lingua franka (eskiden Akdeniz lkelerinde kullanlantalyancadan bozma uluslararas ticari dil)s Farsadr. Resmi kaytlar, yazmalar veders kitaplar gibi metinler de bu dille yazlmaldr. Bununla beraber, okullardaedebiyatlarnn retilmesinin yan sra blgesel ve airetsel dillerin basnda ve

medyada Farsaya ek olarak kullanlmasna izin verilir.


24/56

24

ran Hkmetinin bu konuya yaklam, Irk Ayrmclnn nlenmesi Kurulunahitaben yazlan ve iinde, lkede dil gruplar olmasna ramen, bu gruplara ait kiilerin,farkl diller konuan ranllar olduklarnn belirtildii raporda grlmektedir.11

Suriye de, Krtlerin Krteyi zel alanda, kendi evlerinde konumalarna izin

verilmektedir. Bununla birlikte, Krtenin darda veya halk iinde kullanlmasnnkstland ortaya kmaktadr. Sylendiine gre, 1986da Hasekeh Valisinin birkararnamesiyle Krtenin iyerlerinde kullanlmas yasaklanmtr.12 Aralk 1989da

bu yasak, dn ve kutlamalarda Arapa olmayan arklarn yasaklanmasylageniletildi.13 ST Human Rights Watch tarafndan Suriye Hkmetine bu yasaklailgili olarak sorulan sorulara yant olarak, iyerlerinde yabanc dilin kullanlmasnaynelik yasak sadece Krt dilleriyle snrl olmad, bunun Arapa olmayan tm dierdilleri kapsad belirtilmitir.

Suriyede resmi Krt dili haklarna ynelik olarak hibir olumlu dzenlemeyegidilmemitir. Suriye Anayasasnn 4. maddesine gre;

Arapa resmi dildir.Bir yorumcunun belirttii gibi, Suriye Krtleri arasnda ulusalkimliin gelitiinin sylenmesine ramen, bunun Suriye Krtlerinin istei olupolmad ak deildir.14

Krte Adlar

Kiinin bir ad sahibi olma hakk mahremiyet hakkna girer. Bu hakknyorumlanmasnda, Trkiyede Krt adlarn yasaklanm, gzden kaanlar iseseenlerin adlarn Trke arml adlarla deitirilmitir. Yasak temel insanhaklarna aykrdr. Oysa Avrupa nsan Haklar Mahkemesi bir bireyin adn/soyadndeitirmesine izin vermekle belli bir tr adn seilmesine zorlamak arasnda bir ayrm

yapmtr.15 Avrupa Mahkemesi, soyadn deitirme zorunluluunun, mahremiyethakknn ihlaline ynelik bir kamu makamnn mdahalesi olaca grndedir.16

Trkiyede yrrlkte olan bir ksm yasalar ulusal geleneklere aykrlk tayan adlarnnfusa kaydedilmemesini art komaktadr. 1587 Sayl Nfus Kayd Yasasnn 16/4.frkasyle der:

...ulusal kltrmze, ahlaki kurallara, gelenek ve greneklerimize uygun olmayanadlar koyulamaz.

Mevzuata uygun olarak, nfus idareleri Krte ad verilen ocuklara nfus czdan

vermemektedir.17 Bunun da tesinde ocuklarna Krte isim takan ebeveynler buadlar deitirmeyi kabul etmedikleri takdirde 1587 Sayl Yasann 16/4. maddesikapsamnda yarglanp cezalandrlyor.18

Ancak, Mart 1992de Trk temyiz mahkemesi bir Krt iftini, ocuklarna Krte isimverdii gerekisiyle davay iftin lehine sonulandrd. Mahkeme kararnda, buinsanlarn madde kapsamnda yarglanamayacan hkme balad.19 Mahkeme kararevrensel hukuka uygundu. nk seimi tamamen kiisel bir haktr; kimse bu hakkihlal edemez ve kimse adsz braklamaz. Mahkeme, sadece ad Trke deildir diye budurumun 16/4. madde kapsamna sokulamayacana da karar verdi. Bir yl sonrahkmet ebeveynlerin ocuklarna Krte ad vermeleri konusunda zgr olduklarn

onaylad.20


25/56

25

Bununla beraber, pratikte ok ey deimemitir. STleri, ocuunu Krte adlakaydettiren birinin ad deitirmeye zorlan p bask grdn rapor etmektedirler.21Dahas, ileri Bakanlnn kanaatine gre yasaya aykr adlar hakknda savclklarahl resmi ikayetlerde bulunulabilir.22

randa ise sistem slami kurallara baldr. Rejim, insan isimlerinin slamiyete aykrolamyaca biimde, yoruma ak birslama kar genel art ne srmektedir. Ancak,aykrlk tesbit edilmemi olunmal ki, ran ve Irakta Krte adlara ilikin herhangi birkstlama olduu grlmemektedir.

Suriyedeki uygulama ise TC.nin benzeridir. 3 Eyll 1992 tarihli 122 Sayl Kararnameile nfus memurlarna geni yetkiler verilmitir. Nfus mdrl memurlar, devletKrte isimleri reddedebilirler. Sonu olarak, Ekim 1992den beri dzinelerce Krtocuunun, ebeveynleri Krt adlar vermeye devam ettiklerinden dolay bu ocuklarnkaydedilmedii olduu rapor edilmektedir.23

Krte Yer Adlar

Bir aznln kendi corafyasndaki yer isimlerini bilme, bunu devam ettirme hakk,geleneksel insan haklar belgeleri kapsamndadr. Yeni belgeler bu konuya daha hassasyaklamaktadr. rnein Avrupa Konseyinin ereve Szlemesi hkm getirmitir:

Devletlerin yeterli talep olmas halinde, kamu iin dnlen geleneksel yerel adlar,sokak isimlerini ve dier toporafik gstergeleri, aznlklarn diliyle de gstermekleykmldr24

Btn bu evrensel hkmler Trkiyede geerli deildir. TC nin kurulduu 1924den

bu yana hemen hemen btn Krt kylerinin adlarn deitirmitir. Bu konudayrrle konan 5442 sayl yasann (1949) 1. maddesi yle der:

Adlar Trke olmayan veya anlam olmayan ky adlar Daimi l Meclisinin gralndktan sonra, mmkn olan en ksa zamanda deitirilecektir.

1960 darbesinden sonra ky adlar topluca yenilenmitir. Trke yaptrlmtr. Kalanlarise 1980den sonra deitirilmitir. 1986 itibariyle, Gneydoudaki her be kydendrdnn - Adyaman, Gaziantep, Urfa, Mardin, Siirt ve Diyarbakr illerindeki 3524kyden 2842sinin - adnn deitirildii ve Trke adlar verildii rapor edilmitir.25nsan haklarna sahip kan evrensel kurumlarn kar kmas zerine, 1991 Martnda,

o zamanki ileri Bakan smet Sezgin, binlerce kasaba ve kyn Krte adlaradnmne izin verileceini ilan etmitir.26 Fakat bugne kadar bu vaatler halenyerine getirilmemitir.

Suriye Krt varl ve kltrn yok etme konusunda adeta TC.yi kopya ediyordu.Suriyenin kuzeydousundaki Krt ky isimleri 1970lerde Arapalatrld.27 Blgesakinleri hl Krte adlar kullanmakta, ancak bu adlar resmi belgelerde yeralmamaktadr.


26/56

26

Blm 4

Krtler ve Medya

Medya, aznlk kltrleri zerinde en ciddi ve etkili aratr. Ancak yaymcnn kim vehangi gruptan yana olduu sz konusu olunca, etkinin daha da byk olduu tartmakonusudur. Bir yorumcunun iaret ettii gibi, yaymda kullanlan diller, dinleyicilerin,zelliklede ocuklarn aklnda itibar ve meruluk kazanyor1

Trk devleti, kurulduu tarihten beri bu konuda dil ve kltr tekelini elinde tutmakta,Krtleri var saymamaktadr. Karma, baka bir deyile toplama, melez bir yap olanTrk kltr ve Trk dilini yaygnlatrmak iin radyo ve televizyonu kullanmakonusunda ak bir stratejiye sahiptir. Krtler gibi dilsel aznlklar grsel medyada yer

bulma hakkndan mahrumdur. Ayrca Krt kasabalarnda hkmet destekli Trk radyoistasyonlar kurulmas konusunda aktif bir politika sz konusudur.2 Devlet yurtdndangneydou Trkiyeye ulaan yaymlar da engellemeye almtr.3 Ancak uydutv.nin balamasyla birlikte bu engelleme abalar zorlamtr.4

Oysa, basl medya ve ayrca grsel/iitsel medya araclyla bilgi ve fikir edinme vealma zgrl USSHS (Uluslararas Sivil ve Siyasal Haklar Szlemesi) 19. maddesi

ve AHS (Avrupa nsan Haklar Szlemesi) 10. maddesinde teminat altna alnan ifadezgrl hakk kapsamndadr. Szlemeler, bu insani haklarn korunmas gerektiinihkm haline getirmitir.5 Uluslararas hukuk standartlar erevesinde konumakgerekirse, radyoda Krte kltrel veya siyasal ifadeye ynelik herhangi bir mdahale,kstlama yasayla tanmlanarak gvenceye alnmal, meru ama (yani maddenin 2.frkasnda belirtilenlerden birini) iermeli ve demokratik toplumun gereklilii gzardedilmemelidir.6

Ama uluslararas szlemelerin TCde geerlilii yoktur. Oysa, USSHS ve AHSninher ikisi de; aznlklarn grsel/iitsel medyaya lisans verilmesi konusunda hkmgetirir. Devletler lisans verme veya reddetme kararlarnda snrsz takdir marjna sahip

deildir. Nitekim evrensel hukuk, lisans sisteminin onlarsz demokratik toplumolmayaca ilkesinden hareketle, oulculuk, hogr ve ileri grllk gereklerinesayg gerekesiyle kesin karara varmtr.7 Dil ve ulusal bir aznlkla btnlemetemellerinde ayrmclk gzeten bir lisans sistemi, 14. maddeyle balantl olarakszlemenin 10. maddesini ihlal etmi olacaktr.Bu durumda, TC, kendisi de imzaladhalde, szlemeyi sistematik olarak ihlal etmekte, dolaysyla su ilemektedir. AvrupaSzlemesi erevesinde deil, Birlemi Milletler szlemesiyle bir devlet dilsel biraznln medyada yer almasn salama ykmll altndadr.8 BM ocuk HaklarSzlemesi, BM Aznlk Haklar Beyannamesi, Avrupa Konseyi ereve Szlemesi veAvrupa Aznlk Dilleri Szlemesi gibi daha yakn tarihli uluslararas aznlk haklar

belgelerinin tm devletlere, aznlk dillerinin basnda ve grsel medyada gvenceye

alnmasn ve aznlk yelerinin medyada kontrol sahibi olma frsatna sahip olmalarn


27/56

27

salama ykmll getirir. BM szlemeleri, btn ye lkeler iin geerlidir.Szlemeye uymamak evrensel hukuku inemekti, sutur.

Trkiyede Krt Medyas

1991de yasan (2932 Sayl Yasa ile) kaldrlmasndan nce, tm Krte yaynlar veyaymlar yasadyd. 1991den bu yana medyada Krteye ilikin yasal durum birazdaha az belirgindir.9

Fakat basklar srmektedir. Hkmet Krtenin kullanlmasn nlemek iin deiikyntemlere ba vurmaktadr. rnein, Krt dilinin medyada kullanmn dorudanyasaklamak yerine, terrist propagandayla mcadele bahanesi altnda Krte medyayakstlama getirmektedir. 1991de 2932 sayl yasann kaldrlmas ile, Krte ark vemzie ve Krte yaynlara izin veriliyordu. Ancak, 1991den bu yana Krte arkszlerine kar terrle mcadele mevzuat, o kadar iddetle uyguland ki, gerekte,Krte mzik yasaklanm olmutur.10 Bir mzik yapmcsnn yaknd gibi:

Krtenin serbest olduunu sylyorlar, ama gerekte yasaktr... Biz yasad hibirey yapmadk, ama ne zaman da veya arkada gibi (Krte) szckler duysalarseni PKKye bir mesaj gndermekle sularlar.11

Bu anlamda en ok kullanlan mevzuat, halihazrda tartlan 1991 tarihli TerrleMcadele Yasasnn 8. maddesi ve Trk Ceza Yasasnn 312. maddesidir.12

Basl medya ile ilgili olarak, 1991de Krte zerindeki baz kstlamalarnkaldrlmasn takiben, Krte gazete yaynlanmasna hogr gsterilecek gibigrnyordu. Fakat kanunlarda yazl olmayan bask yntemleri yznden ok az

sayda Krte gazete vardr.

Hatta zgr Gndem, zgr lke ve Yeni Politika gibi Krte kkenli gazetelerTrke baslmlardr. Sadece bir tane Krte haftalk gazete, Welate Meyaynlanyor.13 Dier bir ka ise Trke ve Krte kark olarak yaynlanmaktadr.Bu, belki Kurmancinin ksmen yazl biiminin geliiminde bir aama sz konusuolabilir. Ama bask yznden, Krte dil(leri) eskisi gibi szl bir gelenein kaderineterk ediliyor.14

Krte yaynlarn ieriinin, Trk makamlarnca Devletin blnmezliine zarar vericiolarak yorumlanyor. Buradan hareketle Terrle Mcadele Yasasnn 8. maddesini ihlal

eden birey gibi ele alnyor. Bask yntemleri arasnda bu, hi de artc deildir.15

laveten, pek ok olas alcnn, PKK sempatizanl kant olarakyorumlanabileceklerinden dolay Krte yaynlar satn almaktan korkmakta olduusylenmektedir.16

Ekim 1995de Terrle Mcadelede Yasasnn 8. maddedesinde deiiklik yapld.Fakat, uygulamada ok ey deimedi. Trkiye Gazeteciler Sendikas (TGS)nn birraporuna gre, 1996 ylnn ilk yarsnda hapis cezasna arptrlan gazeteci says 44eve ayn dnemde gazeteciler aleyhine yeni alm veya srmekte olan dava says 33eykseldi. Ayn dnemde yetkililer sekiz kitap ve 33 gazete-dergi toplattlar.17


28/56


29/56

29

vurgulanmaktadr.29 Dnce zgrlne ilikin bu yasa ve denetimler, hkmetinyaygn ve nfuzlu ajan sistemiyle glenmektedir. BM Irak zel Temsilcisinin 1993raporuna gre:

Irak halknn arkadalar ve akrabalarnn bile hkmet ajanlar olmasndan

pheleniyor. Korku, Irak vatandalarnn hem toplum ierisinde hem de zelyaamlarnda kltrel, dini ve siyasal grlerini zgrce ifade etmelerini ciddi birekilde nlyor.30

Medyada Krte zerindeki kstlamalar, bu genel basklar balamndadeerlendirildiinde gerekler daha iyi anlalr oluyor. BM Ekonomik, Sosyal veKltrel Haklar Kurulu tarafndan Badatta Krte yaym kanalnn serbeste faaliyetgsterip gstermeyecei sorulduunda, Irak hkmet yetkilisi tv yaynlarnn devleteliyle yrtldn ve dolaysyla devlet yasalarna tabii bulunduu eklinde yantverdi.31

Irakta tm iletiim aralar (gazeteler, radyo, televizyon) devlet mlkdr ve Devlettarafndan kontrol edilmektedir.32 BM zel Raportrnn, 1993deki raporunda unlarifade edilmitir:

Irak gibi ok kltrl toplumdan mantken, kendi kltrel farkllklarn medyaaraclyla yanstmas beklenirken, Irak medyas byk oranda Baas ideolojisi zerindetemellendirilen devrimin milliyeti ve ilerici izgisini yayma arac olarakkullanlmaktadr.Kuzey Iraktaki otonomi blgesinde, her biri Badat rejiminin kontrolnde edilen tvkanal vardr. Programlar siyasi partilerin politikalarn yansttklar halde, gr assiyasal nitelikli olmaktan ok kltrel yapdadr. Tipik bir akam Kurandan

satrlarla balar, onu izgi filmler, uluslararas ve yerel haberler, Iraktan ve komulkelerden geleneksel ve ada mzik ve uluslararas bir film izler. Ancak, blgeyeszan yabanc programlardaki art, yava yava Badatn dardan gelen bilgilerzerindeki sk kontroln krmaya da yaramtr. Hereye ramen bu durum ve yeniaktarmlar bile, halkn yasaklanan siyasi konulara ynelmesine ve yasaklanan tarihlerive kahramanlar renmesine olanak salamaktadr.34

randaki Krt Medyas

ran Anayasasna gre, yaynlar ve basn, fikirleri slami ilkelere aykr veya kamuhaklarna zararl olmad srece serbeste ifade edebilir. Pratikte ise, ou yayn,

hkmet tarafndan kontrol edilmektedir. Genel olarak, gazeteler hkmet politika veyetkililerini eletirebilir ve eletirmektedir. Bununla beraber, slam Cumhuriyetikavramn eletirmeleri veya etnik aznlk haklarn yanstmalar yasaklanmtr.35Basnn haklar ve snrlar 1986 Basn Yasasnda ayrntl birekilde aklanmtr.36Sylendiine gre, kltrel konularda 1991den bu yana biraz rahatlama olmutur. uanda Krte materyaller yaynlamaya ve satmaya izin verilmektedir. Bu yaynlarsansrlendii halde, Krte, rnein Krt siyasi tarihine ilikin materyaller kolaylkla

pazarlanmaktadr.37

Anayasann 175. maddesine gre, randa ran slam Cumhuriyetinin radyo vetelevizyonunda ifade edilen dnceler slami ilkelere ve lkenin karlarna sadk

kalnmak zorundadr.Btn yaym etkinlikleri hkmetin sahipliindedir veyaymlarnn ierii hkmetin siyasal ve sosyo-dinsel ideolojisini yanstmaktadr.


30/56

30

randa uydu antenlerinin datmn yapmak ve onlar edinmek yasaddr, byleceran dnda aznlk kltrn destekleyecek neriyata ulama olaslsnrlanmaktadr.38

Suriyede Krt Medyas

Krte kitaplar edinmeye Suriyede hogryle baklyor gibi grnmesine ramen,koyu bir yasak ve bask altndadr. Krte basm yaplmamaktadr. Krte kitaplar hatrsaylr masraflarla Lbnan veya kuzey Iraktan yasad yollarla ithal edilmektedir.39Dahas Middle East Watch, 1991de Krt meselelerinin Arapa bile tartlmasnnyasal olduunu rapor etmi, ama kstlamalarn hl var olup olmad ak deildir.

Yine, Krte medya zerindeki bu kstlamalar Suriyedeki diktatoriyel kstlamalara paralel olarak bask altndadr. 1963 Olaanst Hal Yasasnn 4(b) maddesikapsamnda devlet, gazeteler, kitaplar, yaymclk ve grsel sanatlar zerinde denetimhakkna sahiptir. Devlet bakanna veya hkmetin meruiyetine ynelik szl veya

yazl eletiriler yasak ve sutur. Bilginin datm ok sk biimde kontrol edilir.Hkmet dolaysyla Baas Partisi, radyo ve televizyon irketleri ve gazetebasmevlerine sahip olduu iin yasak ve denetimler kolaylkla uygulanmaktadr.Ayrca randa olduu gibi uydu anaklarna sahip olmak yasaddr.40

Blm 5

Krte Eitim

Farkl dil ve kltrler konusunda, resmi eitim, bir aznln grnts zerinde ok byk bir etkiye sahip olur.1 rnein, Trkiye Cumhuriyetinde Krt dili ve kltrzerindeki resmi yasak, Krt varln derinden olumsuz etkilemitir.2 ran, Irak, Suriyeve Trkiyede Krte eitim etkinliklerinin olmamas Krt dilinin gelimesine engelolmutur. Bunun sonucu olarak rnein Trkiyede, anadili Krte olan pek ok kiinazari dncelerini Krte yerine Trke ifade etmeyi daha kolay bulmaktadr.3

Bu blmde, eitimin denetimi ve eitimin dili ve ierii olmak zere konudeerlendirilmelidir.


31/56

31

Trkiyede Krte eitim, hem zel hem de devlet okullarnda yasaktr. Bunun tesindeTrk eitim mfredat Krt tarih ve kltryle ilgilenmez. Hatta nemini en aza yokderecesine indirger.

Benzerekilde, randa da resmi Krte eitim olana verilmez ve zel eitim zerindegenel olarak kstlamalar mevcuttur. Bu, Krtenin eitimde serbeste kullanldKuzey Iraktaki Krt ynetimi haricinde, Suriye ve Irakta benzer bir durum olarakkarmza kmaktadr.

zel aznlk okullar bir aznln kendi kimliinin korunmasnda nemli bir rol oynar.4Oluturulan uluslararas yasalar kapsamnda ran, Irak, Suriye ve Trkiye kendi Krtaznlklarna, Krteyi ana eitim arac olarak kullanan okullarn kurma ve ynetmeizin vermekle ykmldrler.5 Uluslararas szlemeler oulculuun gelitirilmesini,okul mfredatnda farkl kltrlere sayg gstermesini zorunlu klar.6 Dahas, BMocuk Haklar Szlemesi erevesinde bu devletler Krt ocuklarnn kendi

kltrlerini anlamaya ve ona sayg gstermeye tevik etmekle ykmldrler.Fakat,uygulamada evrensel kriterler geerli deildir.Yakn tarihli belgeler, aznlklarn zeleitim ihtiyalarn karlanma yetersiz kaldn gstermektedir. nk szlemeninuygulanmamasna kar ngrlm yaptrm yoktur. Uygulama bir bakma rkrejimlerin insafna braklmtr. BM Bildirgesi, Avrupa Konseyi ereve Anlamas,Avrupa Aznlk Dilleri Szlemesi ve dier dkmanlarnn hepsi de devletlere enazndan bir aznlk dilinde eitim salanmas, tarih ve kltr eitimin nem verilmesiiin taraf devletlere pozitif ykmllkler getiriyor.7 Fakat uygulanp uygulanmaddenetlenmiyor.

Trkiyede Krte Eitim

Eitim Dili

Trk okullarnda eitimin temel arac olarak Trkenin kullanlmas anayasa gereidir.42. madde yle der:

...Trkeden baka hibir dil Trk vatandalarna eitim ve retim kurumlarndaanadil olarak retilemez. Eitim ve retim kurumlarnda retilecek yabanc diller ve

bir yabanc dilde eitim ve retim yapan okullarca izlenecek kurallar yasalarcabelirlenir. Uluslararas antlamalarn hkmleri sakl tutulacaktr.

Dolaysyla, Krte eitim kendiliinden Anayasaya aykrlk durumuyla kar karyageliyor. 42. maddenin son cmlesinde uluslararas antlamalarn hkmlerine yaplanreferansn, Lozan Antlamas erevesinde tannan islam olmayan aznlklarla ilgiliolarak yorumlanyor. Trke olmayan bir dille eitimi yasallatrma da, bunun etkisiolmutur.8 rnein stanbuldaki Rum cemaati, Yunanca ders kitaplar kullanan kendiokullarna sahiptir.

Krtede retim, Yabanc Dil Eitimi Yasas (2932 Sayl Yasa) ile dzenlenmitir vebu yasa unu ngrr:

Trk vatandalarna anadil olarak Trkeden baka hibir dil retilemez. Trkiyede

retilecek yabanc diller, Milli Gvenlik Kurulunun gr de alnarak BakanlarKurulu karar ile belirlenir.


32/56

32

Sonu, Krtenin bir yabanc dil olarak bile eitim proramna alnmayacadr.9Yasak, Trk eitim Bakanlnn liselerde retilecek derslerin belirlendii 1994Trkiye, Milli Eitimde Gelime raporunda bir kere daha yer almtr. Irka biryaklamla retilecek diller, Trke iveler adyla, Azerice, Gagavuzca, Kazaka,

Krgzca, zbeke, Tatarca ve Trkmence diye sralanmtr.10

TCde Krte eitim ile ilgili geerlilii konusunda hi kanuni dzenleme yoktur.Trkiyedeki krsal blgelerden ky boaltmalarnn sonucu gelen ve ok Trke

bilmeyen ocuklar bu nedenle ada eitimin verilerinden yeterliceyararlanamamaktadrlar. Ayrca, son Krt ayaklanmas nedeniyle insanszlatrlankylerden ehirlere doluan ocuklar Trke eitim nedeniyle zorlanmaktadrlarn.11Boaltlan ky ocuklarnn okul problemleri Eyll 1996 ylnda KHRP (Krt nsanHaklar Projesi)nin yapt aratrmada ele alnd. Aratrma heyetinin bir yesi olanDavid McDowall unlar rapor etti:

Krsall ve kentli ocuklarn kark olduu snflarda, snfta Krtekonuulamayacan ve Krte konuulduu takdirde iten atlma riski olduunu bilenretmenler, daha ok Trke konuanlarla ilgilendikleri ve Krte konuanlarlailgilenmeye deer bulmadklar aktr. Ama Krt ocuklar, genelde retmenlerininKrte bilip bilmediini tespit etmeye alrlar. Bylelikle, en azndan kendikltrlerinden olup olmadn bilirler. Trkeye hakim olmay zor bulan renciler,sonuta ondan vazgeme eilimi gsterirler. 12

Bir ocuun ilk dilinin eitimin ilk aamalarnda retim iin en iyi ara olduukonusunda genel bir gr birlii vardr.13 1953 gibi UNESCO, bu bilimsel sonucu,1953 ylnda yaynlanan raporunda, bir ocuun eitimi iin en iyi aracn kendi ana dili

olduu aktr diye ifade etmiti.14

Trk devletinin okullarda Krteye izin verilmemesi Krdistann bu parasndaortalamadan daha dk okuma-yazma oranna yola aan faktrlerden biri olarak

belirlenmitir. lke apnda okuma-yazma ortamalas %77 iken, Krtlerin ortalamasyalnzca %48dir.15

Eitimin erii

Trk eitiminde rklk ve ovenizm enjekte edilmektedir. ocuklara, Trk ulusununblnmez btnl ilkesinin hereyin stnde tutulmas retilmektedir.16 1989da

deitirilen 1973 tarihli milli eitim yasasna yle denilmektedir:

Trk milli eitim sisteminin tm hedefi, Trk ulusunun tm yelerini, Atatrkreformlaryla ilkelerine ve Atatrkn anayasada ifade edilen milliyetilik anlaynainanan; Trk ulusunun ulusal, ahlaki, insani, manevi ve kltrel deerlerini destekleyen,koruyan ve gelitiren, ailelerini, lke ve ulusunu gzeten ve her daim zenle gelitirenvatandalar olarak eitmektir.Krtler ise, okullarda kendi tarihlerinin tahrifedildiinden ve Krt kltrnn deersizletirildiinden yaknmaktadrlar.17 EitimYasas kapsamnda, okul ktphaneler iin faydal grlenlerle, rencilere tavsiyeedilecek kitaplar Eitim Bakanlnca seilmektedir. Seimde temel kstas Trk

propagandasdr. Propaganda da iermeyen kitaplar Yararsz gerekesiyle elenirler.

Hereye ramen Trk Devletindeki Krt aznln dnyaca biraz daha tanndnailikin belirtiler grlmtr. Bunanla birlikte, Trkiye nsan Haklar Dernei (HD)


33/56

33

raporuna gre, ilk ve orta dereceli okullarda bile rencilerin inanlarn yaadklarveya etnik kimlikleri zerine aka konutuklar iin kovuturmaya uram Generallerve sivil seilmilerden kurulu Milli Gvenlik Kurulu tarafndan verilen talimatlardorultusunda rencilere Trk Devletinin resmi grn empoze etmek zere,askerlik, din ve devrim tarihi zerine zorunlu ders olarak okutulmaktadr.18

Eitimin Denetimi

TCde 1924 tarihinde yrrle giren Tevhid-i Tedrisat Kanunu (Kanun No. 430), tmokullar devletin denetimine soktu. Bu tarihten itibaren Trkiye byk orandamerkeziletirilmi bir eitim sistemine geiliyordu, Trke tek egemen dil oluyordu.zel okullara, devlet okullar iin ngrlen standarta uymalar kaydyla, izinverilmektedir. Trk Eitim Bakanl tarafndan 1994de verilen rakamlara gre, Trkliselerinin %11i zelletirilmitir.19

Trk uyruklular, yabanclar ve aznlklar tarafndan alan zel okullar, 625 Sayl

yasann ngrd koullara uymak zorundadrlar. Yasa, zellikle Krtler iinkstlamalar doludur. Yoksa Trkeden baka dille eitim yapan okullarn yalnzgayrimslim aznlklar tarafndan alabileceini ngrr. Yine sz konusu yasa,okullarn Trk vatandalar tarafndan kurulabileceini belirtmesine ramen Krteeitim amacyla Krtler tarafndan kurulamayacana iaret eder. Baka bir deyileKrtler asndan Krt kimliini (yani gayrimslim aznlk kimliini) yanstan zel okulkurmak ve altrmak yasaktr. zel okul sahipliine ilikin yasal kstlamalarailaveten, Krt dilinin kullanmnn yasaklanmas, eitim yasasnda getirilen kat snrlarve zel okullarn kurulmasna konan ekonomik engeller, Krt aznlk yelerinin kendiokullarn ama ve altrma konusundaki her trl hakkn ortadan kaldryor.

TCnin sk denetimi Krt corafyasnda daha da belirginleir. Krte eitim bir yanaKrtler potansiyel tehlike olarak grlmekte ve takip altnda tutulmaktadr.retmenler silahlanp ky korucusu olarak devletin yannda yer almaya rencileraileleri hakknda bilgi vermeye zorlanmaktadr.20

Sonu olarak da, okullar zaman zaman devlet aygtnn istihbarat kolu olarakalglanmaktadr.

Irakda Krte Eitim

Irak Anayasasnn 27. ve 28. maddeleri eitim hakkyla ilgilidir. 28. madde eitimin

amacn, yle belirler:

...Arap Birliini, bamszl ve sosyalizmi gerekletirmek amacyla, genel eitimseviyesini ykseltmek ve gelitirmek, bilimsel dnceyi gelitirmektir .

Anayasa maddesinden de anlald gibi eitim diktatoryal rejimlerin bir arac olarakkullanlmaktadr. Devrim Komuta Konseyi, son zamanlarda zel okullarn almasnaizin verdi.21 Bu okullar zerinde, akademik kstlamalarn varl aktr. Sonu olarak,zel okullarla ilgili mevzuatn etkisi, daktilo, stenograf veya bilgisayar bilimleri gibikonularda insanlar eitecek zel mesleki merkez ve kurumlar ile snrlgrnmektedir.22


34/56

34

1970 tarihli Krt Otonomi Anlamas erevesinde, btn okullarda ve eitimkurumlarnda Krte retilecekti. Hatta, eitim konularndaki dezavantajlar ortadankaldrlacak, daha ok okul ina edilecek ve Krt rencilere burs salayan nlemleralnacakt.23 Irk Ayrmcln nleme Komitesine sunular bir raporda, IrakHkmetinin, otonomi blgesinde, renci ounluunun Krt olduu blgelerin

dndaki okullarda, Krte retildiini ileri srmektedir.24

Bylece Otonomi Anlamas, Otonomi blgesinde bile anlamsz hale gelmitir. Blgedeeitim Krte yaplmaktadr ve otonomi blgesi dndaki okullarda Krte retimiiin bir mevzuat oluturulup oluturulmad belli deildir.

randa Krte Eitim

ran Anayasasnn 15. maddesi okullarda edebiyat eitiminde Farsann yanndablgesel dillerin de kullanlabileceini ngrmektedir.25

Devlet okullar Krte ile eitimin gereklerini yerine getirmemektedir.26 ran-IrakSavann bir ka yl ncesinde, Krt illerinde zel okullar hi mdahale grmeksizinalyordu. Derslerin ounluu, ocuklar asndan daha aina dil olan Farsayrtlmesine ramen, bu okullarda Krte retiliyordu.27 1982 ylndan bu yana butr giriimler ortadan kalkt.Gayrimslim dini aznlklar, dini eitim kitaplar dahilolmak zere okul kitaplarn finanse eden Eitim Bakanl tarafndan denetlenen kamuveya aznlk okullar arasnda bir seim yapabilirler. Bu okullar, her ne kadaraznlklarn kendi mlkiyetinde ise de, Eitim Bakanl tarafndan ok sk bir biimdedenetlenmektedir.28

Snni Mslmanlarn eitimi iin zel hkmler getirilmitir. Anayasann 12.

maddesi, Snni Mslmanlar tarafndan alan okullarn dini eitime ilikin konulardaresmi statden yararlanmasn salamaktadr. Bunun, rann Krt nfusununounluunun Snni Mslman olmasyla ilgisi vardr. Din ve inan temelindeAyrmclk ve Hogrszln tm Biimlerini nleme Temsilcisi 1996 ubatnda,Snni temsilcilerin, kendilerine salanan dini eitimin inanlarna uygun olduunu ve

bu eitimden memnun olduklarn sylediini kaydetmitir. ran Hukuku kapsamnda,Krtler gibi dier dini olmayan aznlklarn zel kltrel veya dilsel eitim ihtiyalariin hkmler yer almamaktadr.


35/56

35

Blm 6

Uluslararas Hukuk Standartlar

Bu almada aznlk haklarn korumayla ilgili uluslararas hukuk standartlarirdelenmektedir. Bu blmn amac, Avrupa nsan Haklar Komisyonu ve nsan HaklarMahkemesi ve BM nsan Haklar Komitesi gibi organlarn yeni aznlk haklar belgelerinda haklar biraz daha detayl olarak ortaya koymaktr.

Yeni yasal gelimeler, aznlk haklar konusunda, deien yaklamlarn nemligstergeleridir. Ancak, yeni antlamalar Trkiye, ran, Irak veya Suriye tarafndanonaylanmamamtr. Dolaysyla onlar iin yasal balayclk bulunmamaktadr. Onedenle konu uluslararas ortaklk konsenssn kant olarak ele alnacaktr.

Bu blmn birinci ksm II. Dnya Savann bitiminden bu yana uluslararas hukukerevesinde aznlk haklarnn ilerleyii ile ilgili genel bir bak iermektedir. Gerikalan blmler ise, aznlklarn dil, kiisel adlarn ve yer adlarnn kullanm, medya veeitim konularndaki uluslararas yasal haklarn sergilemektedir.

Uluslararas Hukuk erevesinde Aznlk Haklar

lk uluslararas insan haklar belgelerinin ilki olan Birlemi Milletler Antlamas veEvrensel nsan Haklar Beyannamesinde aznlk haklarn gvence altna aldsylenemez. Tersine bu metinler hi bir hkm iermemektedir. 1930larda ulusal

aznlklarn varl Naziler tarafndan toprak igali iin bir bahane kullanld. O nedenle,kinci Dnya Sava sonunda Birlemi Milletlerekillenirken aznlk haklar fikri kt

bir hrete sahipti. Hitlerin tutumu dzenlemeyide etkiledi. Bu antlamann veardndan Beyannamenin ruhuna ve hkmlerine baskn kan ve etkileyen gr,

Nazilerin rklna kart olarak bireysel insan haklar temelinde olutu. Ayrcaaznlk haklar iin ayrmc olmama ilkesi benimsendi. Bylece, aznlk yeleri de dahilolmak zere, herkesi korumann uygun bulundu. Ayrmc olmama ilkesi, EvrenselBeyannamenin 2. maddesinde yer almaktadr:

Herkes, rk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasi veya dier dnceler, ulusal veya toplumsalkken, doum veya dier statler gibi hangi trde olursa olsun fark gzetilmeksizin bu

beyannamede belirtilen tm hak ve zgrlklere sahiptir.1


36/56

36

Bireysel haklara ve ayrmc olmama ilkesine ynelik bu taahht, 1950de AvrupaKonseyi tarafndan kabul edilen Avrupa nsan Haklar Szlemesi (AHS)nde veardndan 1966da Uluslararas Sivil ve Siyasi Haklar Szlemesi (USSHS) veUluslararas Ekonomik Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesi (UESKHS) olmak zereiki BM Szlemesinde tekrarlanmtr.

Avrupa nsan Haklar Szlemesi

AHS aznlklara ve aznlk yeleri ile ilgili hibir hakk gvence altna almamtr.Hatta Szleme, bamsz bir biimde mevcudiyetini srdren ayrmc olmamakkouluyla aznlk haklarnn korunmas hkmn bile iermemektedir. Szlemenin 14.maddesinde yer alan ayrmc olmama ilkesi yledir:

Bu Szlemede yer alan hak ve zgrlklerden yararlanma, cinsiyet, rk, renk, dil, din,siyasi veya dier grler, ulusal veya toplumsal kken, ulusal bir aznlkla ilikin,mlkiyet, doum veya baka statler gibi herhangi bir temelde fark gzetilmeksizin

gvence altnda olacaktr.Avrupa szlemesi, Evrensel Beyannamenin 2. maddesindeki ayrmc olmama kknabenzer ekilde, ayrmc olmama ilkesi kesin szcklerle belirtilmemektedir.Szlemenin uygulanmas da, onun gvence altna ald bir hakkn tehlikede olmasna

baldr.2 Bununla birlikte 14. madde, bir ayrmclk alan olarak ulusal bir aznlklabalantnn aka tannd Evrensel Beyannamedeki muadilinden farkllk gsterir.Bu konuyla ilgili olarak, Szleme iinde yer alan en nemli bireysel hak szlemenin10. maddesiyle gvence altnda alnan ifade zgrldr. Bu hak kiinin zel vekamusal alanda kendi dilini kullanma hakkn ierir. Ancak, bu ierik aznlklarn resmimakamlarla ilikide bir aznlk dilinin kullanlmas gibi pozitif bir ykmllkgetirmitir. Mahkeme ve Komisyon, aznlk haklarn ayrmclk yapmama ilkesinin

tesine geecek kadar genilemeyi srarla reddetmitir. rnein komisyona greAvusturya ile ilgili X davasnda durum udur:

Szleme dilsel bir aznln her trl hakkn gvenceye almaz ve sz konusu aznlamensup bireylerin korunmas, onlarn bir aznla mensup olmas temelinde Szlemehaklarndan yararlanmada ayrmcla uramama hakk ile snrldr.3

Trkiye, 1954te Avrupa nsan Haklar Szlemesini (AHS) imzalad. ByleceAvrupa hukukunun bu almn kendi i hukukuyla birletirdi.4 Kat zerinde, teorikolarak Szlemenin standartlar ve hukuku, Trk mahkemelerince ulusal hukukun bir

paras olarak uygulanabilir hale geldi. Buna ramen TC. Anayasa Mahkemesi,

anayasann yorumlanmasnda szlemeye ba vurmay reddetmitir.5 Fakat TC. gerekligrdke szlemeye balln tekrarlamaya devam etmitir. Sonu olarak, 1987deTrk Hkmeti, Szlemenin 25. maddesine istinaden Avrupa Komisyonuna bireysel

bavuru hakkn tandnda, kendisinin szlemeye kar ykmllklerini daha daglendirmitir. Bu tarihten itibaren, Trk vatandalar tarafndan keyfi tutuklamalar,yargsz ldrm, Krt kylerinin yakl p boaltlmas, ikence ve tecavz ile ilgiliyzlerce ikayet Komisyon nne getirilmi davalar almtr.6

Avrupa szlemesini Trkiye ile ilgili klmann bir dier yolu, devletlerarasikayetlerigvenceye alan 24. maddesidir. Bununla beraber siyasi nedenlerle gerekleen bu tr

bavurular seyrektir. O nedenle, uluslararas ilikilerde olaanst hassasiyete sahip

siyasi alanlar yaratan aznlk haklar sz konusu olduunda, zellikle nemkazanmaktadr.


37/56

37

Trkiye Avrupa nsan Haklar Szlemesinin bir tarafdr. Ayrca zaman zamanszlemesini ihlal etmekten mahkum olan TCnin yan sra ran, Irak ve SuriyeBirlemi Milletlere yedir.7 nsan haklar ihlali nedeniyle sk sk anlan ran, Irak veSuriye, Uluslararas

Sivil ve Siyasi Haklar Szlemesi (USPHS)ni imzalamlardr.8 USSHS, AHSninaksine, bir aznlk haklar hkm ierir (27. madde). Ayrca, bu hkm aznlklarn zelihtiyalarn karlamak iin devletlere pozitif bir ykmllk getirdii eklindeyorumlanabilir. Ne yazk ki, ran, Irak, ve Suriye nsan Haklar Komitesinin protokolimzalamamlardr. O nedenle, komisyon bu devletler aleyhindeki bireysel ikayetlere

bakma yetkisine sahip deildir.

Uluslararas Sivil ve Siyasi Haklar Szlemesi

Szlemenin 27. maddesi unu ifade eder:

Etnik, dinsel ve dilsel aznlklarn bulunduu lkelerde, bu aznlklara mensup kiiler,kendi gruplarnn dier yeleriyle beraber, kendi kltrlerini yaama, kendi dinleriniaka ilan etme ve uygulama veya kendi dillerini kullanma hakkndan mahrumedilemezler.

Szleme, BM Evrensel Beyannamenin 2. maddesine benzer ekilde, aznlklarnhaklardan yararlanmasn ve 26. maddedeki zgr olma hakknn korunmas veayrmcla uramama zgrln garanti altna alan bir hkm iermemektedir.USSHS sadece ifade zgrl hakk ve din zgrl hakkn garanti altna alnmtr.27. maddede bu aznlklara mensup kiiler ifadesinin kullanlmas, niyetin kolektif bir

haktan ziyade bireysel olan bir hak tanma olduunu gstermektedir. Bu, 1978de9aznlk haklarn inceleyen zel Raportr Capotorti tarafndan ve daha yakn bir tarihte,1994de nsan Haklar Komitesi (HK) tarafndan, 27. maddeye ilikin Genel Yorumdayerini alyordu.10 Bu, 27. madde erevesindeki HKnin itihatlarna da uygundur.11

Hkm, aznlklarn kolektif haklarn onaylamamasna ramen, genel anlamdaayrmcla uramama hakknn tesine uzandn dnlmektedir. Olumsuzluk(mahrum edilemezler) ifadesi iermesine ramen, 27. madde devletlerden aznlklarnkolektif haklarn korumada olumlu eylemler istedii eklinde yorumlanmaktadr. HK,genel yorumda, bir aznln kimliini ve yelerinin kendi kltrnden ve dilindenyararlanmas ve gelitirmesi haklarn korumada Devletler tarafndan pozitif nlemler

alnmas gerekli olabilir demektedir.12

27. maddeye istinaden devletlerin ykmllklerinin yaps, nemli tartmalarakaynaklk etmitir. Baz yorumcular, maddenin olumsuz formasyonunun bir sonucuolarak, buna, pozitif devlet ykmll anlam yklenemeyeceini ileri srerler.13 Busnrlayc yorum, 27. madde Travaux Preparaories (Hazrlk almalar) tarafndandesteklenmi grnmektedir. Bununla beraber zel raportr Capotorti 27. maddenindevletlere, rnein aznlk dilinde eitim salamas gibi pozitif bir ykmllkgetirdii sonucuna varmtr.14 Bu, ayn zamanda 27. maddenin, UESKHSninhkmlerine benzer bir ekilde programatik bir unsur kapsadnda ileri srenPatrick Thomberry tarafndan da kabul edilen bir yorumdur.15


38/56

38

(AHS ve USSHSnde yer alan) sivil ve siyasi haklar ile (USSHSnde yer alan) sosyal,ekonomik ve kltrel haklar arasndaki geleneksel fark, sivil ve siyasi haklarn devletin

bireylere kar belli eylem trlerinden vazgemesini gerektirirken, ekonomik, sosyal vekltrel haklar konusunda, devletlerden hak sahipleri adna pozitif bir biimde hareketetmesini istemektedir. Bu durumda, sivil ve siyasi haklar, belki hukuk araclyla

gvence altna alnmtr. Fakat ekonomik ve sosyal haklar, hukuki sre asndan okda hassas olmayan birekilde baarlm veya gelitirilmi olarak kabul edilmitir. Onedenle aznlk haklarnn ou, onlarn korunmas ynnde pozitif devlet etkinliigerektirmektedir. rnein, zel aznlk eitimi ihtiyalar yalnzca devletin maddiyardmyla gerekletirilebilir. Bu anlamda, baz aznlk haklar USSHSnin ekonomik,sosyal ve kltrel haklarna benzemektedir.Ancak, iki tr hak arasndaki fark, suszdrmaz deildir. Sivil ve siyasi haklar, bazen korunmalar iin devlet etkinliinigerektirebilir.16 Ne yazk ki, mahkeme, aznlk haklaryla ilgili davalarda bu mantuygulamamtr. Aznlklara ait haklar ayrmclk yapmama ilkesinin tesinegeniletme konusu srekli olarak reddedilmitir. te yandan, nsan Haklar Komitesi,

pozitif ykmllklerin 27. maddesinin olumsuzluk ibaresinden taabileceini tanma

konusunda byk bir gnlllk gstermitir.

Uluslararas Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesi

ran, Irak ve Suriye, UESKHSni onaylam olup, hkmlerine tabidirler. Ancak,UESKHS aznlk haklaryla zel olarak ilgilenmez. Burada sadece iki madde konuylailgilidir. 15. madde herkesin kltrel yaamda yer alma hakkn tanmaktadr. 13.madde ise bir eitim hakk ngrmektedir. 13(3). madde, ebeveynlerin ocuklar iinkamu makamlar tarafndan eitim salanann dndaki okullar seebilmelerigerektiini hkme balamamasna ramen, devlet 13. madde kapsamnda, rneinaznlk dili eitimi vererek her trl aznlk ihtiyacn yerine getirmekle ykml

deildir.

UESKHS, zayf uygulama mekanizmas iin de eletirilmitir. Szleme, HSnin yargalanna tabi deildir. Ykmllkleri buyurucu deildir: 2. madde erevesindedevletlerden sadece belirledii haklarn gelitirilmesine ynelik admlar atmasistenmektedir.

Uluslararas Her Trl Irk Ayrmclnn nlenmesi Szlemesi

Irk ayrmnn her alanda yaand ran, Irak ve Suriye, Uluslararas Her Trl IrkAyrmclnn nlenmesi Szlemesini onaylamlardr.17 Benzer ekilde TC. de bu

szlemeyi imzalamtr. Szlemenin 2(3). maddesi rksal gruplar korumak iin etkinulusal arelerin olmas gerektiini ngrmektedir.

Madde yledir:Belli rk gruplarna mensup bireylerin, insan haklarndan ve temelzgrlklerden tam olarak yararlanmalarn salamak amacyla yeterli biimde haklarngelitirilme veya korunmas gvence altna alnmaldr. Bunun iin, uygun koullarnoluturulmas konusunda zel somut nlemler alnacaktr. Bu nlemler sonu olarakhibir koulda farkl rksal gruplar iin eitsiz veya mnferit haklarn idamesinisalamayacaktr.

BM ocuk Haklar Szlemesi


39/56

39

BM ocuk Haklar Szlemesi 1989da kabul edildi. Szleme ran, Irak, Suriye veTrkiye tarafndan onaylanmtr.18

ocuklarn aznlk haklarnn korunmasna ilikin, 17. madde de medyaya eriim, 29.maddesi eitimin hedefleri ve 30. maddede aznlk haklar konusunda genel

maddeyi iermektedir.19

17. madde kapsamnda devletler, dier hkmlerin yannda medyay bir aznlkgrubuna mensup veya yerli ocuun dilsel ihtiyalarna zel sayg gstermesikonusunda tevik etmeye taahht ediyor. Eitim hakk ise 28. maddede iledzenlenmitir. Eitimin amac, 29. maddede ile ocuun kendi kltrel kimliine,diline ve deerlerine saygnn gelitirilmesi olarak belirtilmitir. Bu konudaki devletykmllkleri olumlu slupla yazlmtr ve eitim ve medya alannda aznlkkltrnn korunmasn salamay tevik etmelidir denilmitir.

30. madde daha genel bir aznlk haklar garantisi ierir. slubu n

Kürtlerin Kültürel ve Dilsel Haklari

Documents

Transcript of Kürtlerin Kültürel ve Dilsel Haklari