Koordinimi i sigurimeve shoqërore në Këshillin e Evropës coordination Short...

Botime të Këshillit të Evropës

KKoooorrddiinniimmii ii ssiigguurriimmeevvee sshhooqqëërroorree

nnëë KKëësshhiilllliinn ee EEvvrrooppëëss

Udhëzues

Raport i hartuar ngaJason Nicklessdhe Helmut Siedl

Versioni Anglez

Co-ordination of Social Security in the Council of Europe: Short guide

ISBN 92-871-5391-4

Versioni Francez

Coordination de la sécurité sociale au Conseil de l’Europe : Vade-mecum

ISBN 92-871-5448-1

Pikëpamjet e shprehura në këtë punim janë nën përgjegjësinë e autorit (autorëve) dhe nukreflektojnë medoemos linjën zyrtare të Këshillit të Evropës.

Të gjitha të drejtat janë të rezervuara. Asnjë pjesë e këtij botimi nuk mund të riprodhohet,regjistrohet ose transmetohet, në çfarëdo lloj forme dhe nga çfarëdo lloj mjeti qoftë –elektronik (CD-Rom, Internet, etj.), mekanik, fotokopjim, regjistrim apo të gjitha mënyrave tëtjera – pa autorizimin paraprak me shkrim të Divizionit të botimeve, Drejtorisë sëkomunikimit dhe kërkimit (F-67075 Strasbourg ou [email protected]).

Botimet e Këshillit të EvropësF-67075 Strasbourg Cedex

ISBN 92-871-5393-7© Keshillin e Evropes, qershor 2004Shtypur në punishtet e Këshillit të Evropës

Tabela e lëndës

Page

Parathënie ............................................................................................... 5

Hyrje ..................................................................................................... 7

Kapitulli I

Koordinimi i sigurimeve shoqërore në teori .............................. 9

Kapitulli II

Koordinimi i sigurimeve shoqërore në praktikë ......................... 21

Kapitulli III

Marrëveshjet e përkohshme për sigurimet shoqërore ................ 27

Kapitulli IV

Konventa evropiane për asistencën sociale e mjekësore ............ 45

Kapitulli V

Konventa evropiane e sigurimeve shoqërore ............................. 55

Kapitulli VI

Dispozitat model për një Marrëveshje dypalëshe në fushën esigurimeve shoqërore .................................................................. 97

Kapitulli VII

Karta sociale evropiane ............................................................... 117

Shtojca I

Paraqitje tekstesh të instrumentave të Këshillit të Evropës

lidhur me koordinimin në fushën e sigurimeve shoqërore .......... 117

Shtojca II

Gjendja e nënshkrimeve dhe e ratifikimeve të instrumentave të Këshillit të Evropës lidhur me koordinimin në fushën esigurimeve shoqërore .................................................................. 117

3

Parathënie

Këshilli i Evropës zbaton një program të gjerë aktivitetesh rajonale ebilaterale në fushën e koordinimit të sigurimeve shoqërore, konkretisht nëEvropën qendrore dhe lindore, si dhe në Evropën Juglindore. Qëllimi ështët’u jepet shtysë instrumentave juridikë të Këshillit të Evropës dhe të vendosetnjë rrjet panevropian i plotë koordinimi në fushën e sigurimeve shoqërore.

Ky Udhëzues është pjesë e kësaj përpjekje; ai jep një përshkrim tëpërgjithshëm të instrumentave koordinues të sigurimeve shoqërore tëKëshillit të Evropës, parashtron konceptet që qëndrojnë në themel të tyre,duke i vendosur në kontekstin e rrugëve të ndryshme të koordinimit tësigurimeve shoqërore.

Administrimi i migrimit të ligjshëm, ashtu sikurse edhe i atij të parregulltështë bërë, si asnjëherë tjetër, një sfidë e madhe politike. Në përpjekje për tërealizuar të drejtat e tyre për mbrojtje sociale, migruesit hasin pengesa tëshumta. Ja përse, përherë e më shumë po bëhet e rëndësishme të përmirësohetkoordinimi i sistemeve të sigurimeve shoqërore midis vendeve pritëse dhevendeve të origjinës. Instrumentat e koordinimit të Këshillit të Evropëssynojnë të mënjanojnë disa dobësi të migrimit, kur është fjala konkretisht përpagesa afatgjata, sikurse janë për shembull pensionet e pleqërisë. Dispozitate tyre nuk i detyrojnë shtetet të ndryshojnë përmbajtjen e legjislacionit tësigurimeve shoqërore. Instrumentat e koordinimit prekin një gjendje tëcaktuar për migruesit, për shembull duke i detyruar shtetet të mos i trajtojnëata ndryshe nga shtetasit e tyre.

Konventat e Këshillit të Evropës lidhur me koordinimin e sistemevekombëtare të sigurimeve shoqërore janë si më poshtë : dy Marrëveshjet epërkohshme evropiane (njëra që ka të bëjë me skemat e sigurimeve shoqërorelidhur me pleqërinë, invaliditetin dhe të mbijetuarit, tjetra që ka të bëjëdrejtpërdrejt me sigurimet shoqërore, por pa skemat lidhur me pleqërinë,invaliditetin dhe të mbijetuarit), Konventa evropiane e asistencës sociale emjekësore dhe Konventa evropiane e sigurimeve shoqërore (si dheProtokollet e saj). Komiteti i ekspertëve për koordinimin në fushën esigurimeve shoqërore ka për detyrë të zhvillojë pikërisht koordinimin eskemave të sigurimeve shoqërore duke u mbështetur në këto konventa.

5

Konferenca e Tetë e Ministrave evropianë që përgjigjen për sigurimetshoqërore, e cila u mbajt në maj 2002 në Bratislavë, i dha një impuls të ripunës së këtij Komiteti. Ajo e ngarkoi konkretisht Komitetin të çojë përparanjohjen dhe ratifikimin e instrumentave juridikë të Këshillit të Evropës qësynojnë të lehtësojnë integrimin e punonjësve të migruar, e në mënyrë më tëveçantë instrumentat që kanë për qëllim të krijojnë një rrjet panevropian tëkoordinimit të sigurimeve shoqërore, domethënë Marrëveshjet e përkohshmeevropiane për skemat e sigurimeve shoqërore dhe Konventën evropiane tësigurimeve shoqërore.

Konferenca ministeriore lëshoi gjithashtu një rekomandim që synon tëforcojë rolin e Këshillit të Evropës në këmbimin e informacionit lidhur mekoordinimin e sigurimeve shoqërore dhe në këmbimin e përvojave e tëpraktikave midis shteteve anëtare, si dhe rolin e tij vëzhgues në zhvillimet ereja në fushën e koordinimit të sigurimeve shoqërore në Evropë.

Ky Udhëzues nuk pretendon se jep një tablo të plotë të kësaj fushe tepër tëndërlikuar; fjala është thjesht të shpjegohen instrumentat juridikë tëkoordinimit të sigurimeve shoqërore në mënyrë të kuptueshme. Falënderimettona u takojnë në radhë të parë dy ekspertëve tanë në fushën e sigurimeveshoqërore, Jason Nickless dhe Helmut Siedl, për punën e vështirë që kanëbërë duke realizuar këtë Udhërrëfyes.

Gabriella Battaini-DragoniDrejtore e Përgjithshme e Kohezionit Social

Nëntor 2003

6

Hyrje

Ky Udhëzues synon t’u japë lexuesve një paraqitje të hollësishme tëinstrumentave të Këshillit të Evropës në fushën e koordinimit të sigurimeveshoqërore. Kapitulli i parë parashtron parimet themelore ku mbështetetkoordinimi i sigurimeve shoqërore, përse ky koordinim është i domosdoshëmdhe si mund të realizohet. Kapitulli që pason trajton aspektet praktike tëkoordinimit të sigurimeve shoqërore, duke studjuar instrumentat e ndryshëmekzistues dhe duke paraqitur shkurtimisht disa marrëveshje në fuqi nëEvropë. Pasojnë një seri kapitujsh kushtuar teksteve të Këshillit të Evropës :

• Marrëveshjet e përkohshme evropiane për sigurimet shoqërore

• Konventa evropiane e asistencës sociale dhe mjekësore

• Koventa evropiane e sigurimeve shoqërore

• Dispozitat model për një marrëveshje dypalëshe në fushën e sigurimeveshoqërore

• Karta sociale evropiane

7

9

Kapitulli I

Koordinimi i sigurimeve shoqërore në teori

Hyrje

Ky kapitull është një hyrje në teorinë e koordinimit të sigurimeve shoqërore.Ai shpjegon objektivat dhe domosdoshmërinë e koordinimit të sigurimeveshoqërore, trajton parimet bazë dhe përshkruan tërësinë e instrumentavejuridikë të sotëm për të siguruar një koordinim të efektshëm. Ky kapitullpërmban pjesët e mëposhtme :

1.1 Territorialiteti dhe diversiteti kombëtar i sigurimeve shoqërore

1.2 Rreziqet e migrimit për të migruarit dhe skemat kombëtare tësigurimeve shoqërore

1.3 Legjislacioni ndërkombëtar i sigurimeve shoqërore

1.4 Katër parimet bazë të koordinimit në fushën e sigurimeveshoqërore

1.5 Instrumentat juridikë të koordinimit të sigurimeve shoqërore

1.6 Hierarkia e instrumentave ndërkombëtare

1.7 Terminologjia e sigurimeve shoqërore

1.1 Territorialiteti dhe diversiteti kombëtar i sigurimeve shoqërore

Sigurimet shoqërore janë të lidhura kryesisht me legjislacionin kombëtar. Nëskemat e sigurimeve shoqërore, shuma e përfitimeve, kushtet e dhënies dhekohëzgjatja e derdhjeve përcaktohen nga legjislacioni kombëtar. Këto skemaadministrohen nga organe kombëtare mbi bazën e rregullave dhe normavekombëtare. Ankimet individuale lidhur me përcaktimin apo shumën epërfitimeve zgjidhen nga ana e gjykatave kombëtare. Fusha e zbatimit eskemave të sigurimeve shoqërore është kështu tradicionalisht e kufizuarbrenda territorit të një shteti të veçantë, madje edhe të një rajoni të caktuar tënjë shteti. Ky aspekt territorialisht i kufizuar mund të shprehet nëpërmjetrregullash kombëtare që bëjnë shprehimisht të ditur se vetëm shtetasit e njëvendi do kenë të drejta për përfitime apo që këto përfitime u derdhen vetëmatyre që banojnë brenda kufijëve të një shteti.

Karakteri territorial i sigurimeve shoqërore shpjegon se skemat kombëtareapo rajonale të sigurimeve shoqërore janë zhvilluar secili në mënyrën e vet.Këto skema pasqyrojnë në vetvete trashëgiminë ekonomike, politike, sociale,gjeografike dhe kulturore të çdo territori. Pavarësisht nga fakti që një territori caktuar mund të ndikojë me shembullin e tij tek një tjetër, nuk mund tëthuhet se gjenden dy territore që të kenë një skemë të vetme sigurimishoqëror tërësisht të ngjashëm. Një shtet A, për shembull, mund ta kushtëzojëdhënien e një përfitimi të veçantë sigurimi shoqëror, si pensioni i paaftësisë,me vendin e banimit. Shteti A do t’u derdhë pensione paaftësie në këtë rastvetëm rezidentëve të ligjshëm në këtë territor, nëse këta bëhen të paaftë përpunë. Shteti B, në të kundërt, mund ta bazojë të njëjtin tip përfitimi tekpunësimi, duke derdhur shpërblime vetëm për ata që ishin të punësuar deri nëçastin e paaftësisë së tyre. Shteti C, nga ana e tij, mundet fare mirë tambështesë një pagesë të tillë në fuqinë e veprimtarisë ekonomike, dukederdhur përfitime vetëm për ata që gëzojnë status si punonjës me pagë apopunonjës të vetpunësuar deri në çastin e paaftësisë.

Kushtet e dhënies të një përfitimi të veçantë mund të ndryshojnë gjithashtunga një territor në tjetrin. Kështu, shteti A i përmendur më lart mund të mosderdhë pension nëse personi i interesuar nuk është në gjendje të përligjet menjë kohëqëndrim banimi minimal prej 20 vjetësh brenda territorit konkret.Shteti B mund të mos pranojë të derdhë përfitime nëse personi nuk përligjetnëpërmjet një punësimi prej 15 vjetësh brenda territorit të tij, ndërsa shteti Cmund ta kushtëzojë çdo dhënie përfitimi me një periudhë prej 10 vjetësh nëkryerjen e një veprimtarie ekonomike brenda kufijëve të tij.

Metoda e përllogaritjes për përfitim paaftësie mund të ndryshojë gjithashtumidis shteteve A, B dhe C. Shteti A do derdhë për shembull një shumë tëcaktuar për çdo vit banimi në vend. Shteti B mund të derdhë ndoshta njëshumë bazë të caktuar, duke e shtuar këtë shumë për çdo vit pune në territorine tij. Shteti C do derdhë, nga ana e tij, një përqindje të caktuar, mbi bazën e tëardhurave të mëparshme, dhe duke e shtuar këtë përqindje për çdo vitveprimtarie ekonomike ushtruar në vend nga personi në fjalë.

Mënyra e financimit të përfitimeve për paaftësi mund të ndryshojë po ashtunga një shtet te tjetri. Shteti A do financojë për shembull përfitimet nëpërmjetnjë taksimi, të cilit i nënshtrohen tërë rezidentët, ndërsa shteti B do zbatojënjë kontribut sigurimi shoqëror prej 6% mbi tërësinë e rrogave. Shteti C dofinancojë, nga ana e tij, pensionet e paaftësisë nëpërmjet një kontributi në

10

sigurimet shoqërore prej 5% tërhequr nga tërë të ardhurat e veprimtarisëekonomike.

Karakteri territorial dhe diversiteti i sigurimeve shoqërore mund të krijojnëproblem kur personat mërgojnë nga një shtet tek tjetri. Në kontekstin esigurimeve shoqërore, migrimet duhet të shihen në aspektin më të gjerë. Atokanë të bëjnë si me personat që vendosin të ikin nga një shtet e të vendosenpërfundimisht në një tjetër, ashtu dhe me personat që banojnë në një shtet, porpunojnë në një tjetër, duke u kthyer çdo ditë, do javë, çdo muaj apo një herënë vit në vendin e tyre të banimit. Përfshihen këtu gjithashtu edhe ata qëjetojnë në një vend, punojnë në një tjetër dhe ushtrojnë një veprimtari sipunonjës të vetpunësuar në një vend të tretë. Personat e shkëputurpërkohësisht nga punëdhënësi i tyre në një vend tjetër konsiderohen edhe atasi migrues* në kuptimin e sigurimeve shoqërore. Në fakt, në këtë kontekst,termi “migrim” përfshin të gjitha gjendjet në të cilat një person kalon një kufitë caktuar. Edhe turistët e pushuesit mund të konsiderohen si migrues nëkëndvështrimin e sigurimeve shoqërore. Natyra territoriale dhe e larmishmee sigurimeve shoqërore është një burim potencial problemor, si për vetë tëmigruarit, ashtu dhe për sistemet e sigurimeve shoqërore kombëtare mes tëcilave ata lëvizin.

1.2 Rreziqet e migrimit për të mirguarit dhe sistemet kombëtaretë sigurimeve shoqërore

Të migruarit rrezikojnë të trajtohen ndryshe nga shtetasit e një vendi në tëcilin kanë migruar. Fare mirë mund të ndodhë që ky shtet të mos pranojë tëjapë përfitime për jo shtetasit e tij.

Territorialitet i sigurimeve shoqërore do të thotë që personat të cilët vendosintë migrojnë për një periudhë afatgjatë drejt një shteti tjetër, mund të përfitojnëdisa nga të drejtat e sigurimeve shoqërore që kanë arritur në vendin e tyre tëorigjinës. Për shembull, mund të përfitojnë për periudhat e banimit, punësimitapo veprimtarisë ekonomike të realizuara në shtetin e tyre të origjinës,periudha këto që nuk mbahen parasysh në legjislacionin e sigurimeveshoqërore të vendit të tyre të ri. Ky problem merr një shtrirje të gjerë përpensionet e pleqërisë apo të invaliditetit, kur pagesa apo shuma e pensionitshihen në funksion të periudhave të njohura si periudha banimi, punësimi apoveprimtarie ekonomike.

11

______

* Termi është përdorur në dy kuptimet e veta: emigrant dhe imigrant. (shën. i përkth).

Mund të ndodhë që migruesit në një vend të ri të humbasin të drejtën për njëpërfitim që u ishte njohur në vendin e tyre të origjinës. Le të marrimshembullin e një personi i cili del në pension në shtetin A dhe merr njëpension të plotë pleqërie, dhe që vendos të shkojë të jetojë në një vend meklimë më të butë, konkretisht në shtetin B. Natyra territoriale e sigurimeveshoqërore mund të sjellë për pasojë që, sipas legjislacionit kombëtar, shteti Anuk derdh pension për personat që ikin nga territori i tij për t’u vendosur nënjë vend tjetër. Me të mbërritur në shtetin B, do të jetë sigurisht e pamundurpër pensionistin të bazohet në legjislacionin e shtetit B për të fituar derdhjene pensionit të tij, sepse periudhat e kohëbanimit, punësimit dhe veprimtarisëekonomike të realizuara në shtetin A ka të ngjarë të mos njihen ngalegjislacioni i shtetit B.

Le të marrim rastin e një migruesi që banon në shtetin A, por që punon nështetin B. Pëfitimi për paaftësi pune të shtetit A u derdhet atyre që banojnëbrenda territorit dhe financohet nga një taksë që paguajnë të gjithë rezidentët.Në shtetin B, përfitimi për paaftësi u derdhet tërë personave me rrogë dhefinancohet nëpërmjet një kontributi derdhur në sigurimet shoqërorepërllogaritur mbi bazën e rrogave. Personi që morëm si shembull do tëmbulohet atëherë nga të dy vendet dhe kështu, megjithëse përfiton teorikishttë drejtën për pagesa nga të dy shtetet, atij do t’i duhet të japë kuotë në të dyvendet. Kjo gjendje paraqitet si një “konflikt pozitiv ligjor”. Në të kundërt,nëse personi punon në shtetin A, por jeton në shtetin B, ai nuk do të jetë imbuluar nga asnjë prej të dy skemave : në rast paaftësie, ai nuk do të marrëasnjë përfitim. Kjo gjendje zakonisht njihet në këtë rast si “konflikt negativligjor”.

Migrimet janë gjithashtu burime problemesh për vetë sistemet kombëtare tësigurimeve shoqërore. Një konflikt negativ ligjor do të thotë se mund të ketëpersona që t’i shpëtojnë detyrimeve të tyre ndaj sigurimeve shoqërore, qoftërastësisht, qoftë me ndërgjegje. Mospajtimet ligjore fiskale e kotizuese nësigurimet shoqërore midis shteteve u lejojnë këtyre personave të përfitojnënga një sistem kombëtar në vend të një tjetri, për t’i shpëtuar kështupërgjegjësive të tyre lidhur me detyrimet.

1.3 Legjislacioni ndërkombëtar i sigurimeve shoqërore

Lexuesi e ka parasysh çka është thënë më parë: sigurimet shoqërore në thelb përcaktohen nga legjislacioni kombëtar. Megjithatë, ky legjislacionkombëtar mund të ndikohet fuqimisht nga legjislacioni ndërkombëtar. Ligjet

12

ndërkombëtare në fushën e sigurimeve shoqërore mund të ndahen në dykategori : instrumentat harmonizues dhe instrumentat koordinues.

Instrumentat harmonizues i detyrojnë shtetet të ndryshojnë përmbajtjen elegjislacionit të tyre të sigurimeve shoqërore. Shtetet ndoshta do duhet tëndryshojnë kohëzgjatjen e periudhës që duhet marrë parasysh përpara se njëperson të mund të pretendojë për një përfitim, apo shumën e këtij përfitimi.Harmonizimi mund të marrë formën e një “unifikimi” apo të një“harmonizimi minimal”. Unifikimi, i quajtur shpesh “strandartizim”nënkupton që tërë skemat kombëtare miratojnë të njëjtat rregulla, as mëshumë e as më pak. Harmonizimi minimal realizohet nëpërmjet përcaktimittë normave minimale, duke u dhënë shteteve mundësi, në dëshirojnë, tëvendosin dispozita më të favorshme. Instrumentat harmonizues cënojnëlegjislacionet kombëtare, kanë rrjedhoja mbi të gjithë ata që mbulohen ngakëto ligje dhe jo vetëm mbi migruesit.

Instrumentat koordinues kanë të bëjnë vetëm me migruesit. Ato nuk endryshojnë përmbajtjen e sistemit kombëtar të sigurimeve shoqërore dhe nukkanë pasoja mbi shumën e përfitimeve apo kushtet e dhënies së tyre.Zbatohen vetëm për rrethanat kur ndërhyn një faktor ndërkufitar. Këtoinstrumenta u sigurojnë migruesve një trajtim të drejtë. Nëse sigurimetshoqërore varen nga legjislacioni kombëtar, koordinimi varet ngalegjislacioni ndërkombëtar dhe mbështetet fuqimisht mbi bashkëpuniminmidis shteteve.

1.4 Katër parimet bazë të koordinimit në fushën e sigurimeveshoqërore

Legjislacioni koordinues mbështetet në katër parime themelore, që synojnë tëmbrojnë sigurimin shoqëror të migruesve dhe të korrigjojnë problemet ekrijuara nga territorialiteti dhe diversiteti i sistemeve kombëtare tësigurimeve shoqërore. Këto katër parime janë :

1.4.1 Barazia në trajtim

Ky parim nuk i lejon shtetet t’i trajtojnë shtetasit e huaj ndryshe nga vendasit.Në të kundërt, do ketë diskriminim, i cili do jetë i drejtpërdrejtë apo itërthortë. Diskriminimi i drejtpërdrejtë bëhet kur një rregull apo një normëkombëtare i trajton hapur shtetasit e një vendi dhe jo shtetasit në mënyrë tëndryshme. Është rasti për shembull kur mbulimi i një skeme të veçantë

13

sigurimi shoqëror rezervohet vetëm për shtetasit e vendit. Diskriminimi itërthortë përputhet me një gjendje të tillë kur një rregull apo një normëkombëtare duket à priori si neutrale, ndërkohë që ka në të vërtetë një efekt mëtë ashpër tek jo shtetasit sesa tek shtetasit e vendit. Kërkesa në bazë të së cilëskompensimet familjare do derdhen vetëm për fëmijët e lindur në territorin enjë shteti është në këtë rast një shembull tipik. Rrjedhimisht, shtetasi i njëvendi fëmija i të cilit ka lindur në një shtet tjetër nuk do marrë asnjë të ardhur.Megjithëse ky rregull duket paraprakisht sikur zbatohet si për vendasit ashtudhe për të huajt, në realitet, një shtetas i huaj ka shumë më tepër mundësi përtë patur fëmijë të lindur jashtë vendit. Norma e caktuar në këtë rast ka pasojashumë më tepër tek të huajt sesa tek vendasit : ajo është diskriminuese nëmënyrë të tërthortë.

1.4.2 Përcaktimi i legjislacionit të zbatueshëm

Problemet që shkaktohen nga konfliktet ligjore pozitive e negative mund tëshmangen nëse parashikohet shprehimisht që, në çdo rrethanë, gjen zbatimvetëm legjislacioni i një shteti, dhe duke përcaktuar me këtë rast një rregullapo një sistem rregullash për ta bërë këtë legjislacion të zbatueshëm. Mepërcaktimin e legjislacionit të zbatueshëm, migruesit do t’i duhet të derdhëkontributet e veta dhe do gëzojë përfitime në bazë të këtij legjislacioni.Legjislacioni i zbatueshëm mund të përcaktohet në shumë mënyra. Metoda ezakontë është të zbatohet legjislacioni i shtetit të punësimit (lex loci laboris),megjithëse mund të zgjidhet edhe legjislacioni i shtetit të vendbanimit.

Përcaktimi i legjislacionit të zbatueshëm jo gjithnjë është gjë e lehtë, dheshpesh janë të domosdoshme rregulla të veçanta për të zgjidhur raste më tëndërlikuara që mund të shfaqen në kuadrin e migrimeve. Kështu, në tëshumtën e rasteve nevojiten rregulla të posaçme për punonjësit e sektorit tëtransporteve, që “punojnë” për këtë arsye në shumë vende. Në këtë rrethanë,legjislacioni i zbatueshëm shpesh është ai i vendit ku ndërmarrja ka vendosurqendrën e saj sociale. Marinarët përgjithësisht mbulohen nga legjislacioni iflamurit. Rregulla të veçanta zbatohen gjithashtu për personat që punojnë nëmë shumë se një shtet, apo për ata që kanë status punonjësi të vetpunësuar nënjë vend dhe status rrogtari në një vend tjetër.

Rregullat e përcaktimit të legjislacionit të zbatueshëm mund të ndryshojnënga njëri lloj i përfitimit tek tjetri, por përgjithësisht, duhet të zbatohet njëdhe i njëjti legjislacion për të njëjtin person, për të njëjtën punë apo për tënjëjtën veprimtari ekonomike. Kështu, përfitimet në të mira materiale,

14

sikurse përkujdesjet mjekësore, mund të trajtohen ndryshe nga përfitimet nëtë holla, siç janë për shembull raportet mjekësore apo pensionet e pleqërisë.

1.4.3 Ruajtja e të drejtave të arritura

Sikurse e përmendëm më lart, personat që migrojnë në një tjetër shtet,rrezikojnë të humbasin të drejtat që kanë arritur gjatë periudhës së banimitapo punësimit në vendin e tyre të origjinës. Për personat që kanë qenë tëpunësuar në vendin e tyre të origjinës për 15 apo 20 vjet, pasojat mund të jenëdramatike. Parimi bazë i ruajtjes të së drejtave të arritura parashikon qëperiudhat e banimit, punësimit apo të çdo aktiviteti tjetër ekonomik tërealizuara në një shtet duhet të njihen po ashtu edhe nga shtetet e tjera. Kjoshumë e përgjithshme e periudhave të banimit, punësimit apo veprimtarisëekonomike quhet “totalizim”. Kështu, shteti A kërkon 20 vjet banim para senjë person të pretendojë për derdhjen e një pensioni pleqërie, ndërkohë qështeti B kërkon 15 vjet punësim dhe shteti C 10 vjet veprimtari ekonomike.Dikush që ka jetuar dhe punuar 10 vjet në shtetin A, 8 vjet në shtetin B dhe 3vjet në shtetin C nuk ka se si të pretendojë në këtë rast për pension pleqërie,duke e parë veten të përjashtuar nga çdo sistem kombëtar. Por, nëse parimi itotalizimit vihet në zbatim, personi në fjalë mund të përligjë fare mirë 21vjetët e punësim/banimit dhe të jetë kështu brenda rregullave të çdonjërit prejkëtyre tre vendeve.

Periudhat e banimit, punësimit dhe veprimtarisë ekonomike jo vetëm qëlejojnë të përcaktohen të drejtat e një personi për përfitim, por ato shpeshmerren parasysh edhe në përllogaritjen e shumës së këtij përfitimi. Sistemet esigurimeve shoqërore funksionojnë sipas një ekuilibri kombëtar shumë tëbrishtë midis shumave që derdhen në formë përfitimesh dhe shumës qëarrihet nga kontributet. Nëse ky parim i totalizimit do zbatohej drejtpërdrejtnë proçesin e përllogaritjes së përfitimit, ai do të shkaktonte në këtë rastpabarazi serioze. Megjithëse problemi shtrohet më pak për përfitimetafatshkurtra, siç janë raportet mjekësore, përsëri ai mund të bëhet i mprehtëpër përfitimet afatgjata në rast invaliditeti a pleqëria. Le të marrim shembulline një njeriu që banon e punon për 15 vjet në shtetin A ku paguan taksëvendqëndrimi, e destinuar për të mbuluar kostot e sigurimit të tij shoqëror.Nëse ky person vendos të shkoj në shtetin B, ku punon edhe 10 vjet para se tëdalë në pension e të kërkojë një pension pleqërie, nuk do të ishte e drejtë qështeti B t’i derdhte pension të barabartë me atë të një individi që ka punuar 25 vjet në po këtë shtet B. Rrjedhimisht, shteti A do ketë përfituar 15 vjet

15

kontribute, pa bërë kurrfarë derdhjeje, ndërkohë që shteti B është i detyruar tëderdhë një përfitim afatgjatë kur në fakt ka vjelur kontribute vetëm për 10vjet. Kjo padrejtësi shmanget në sajë të rregullit të “pro rata temporis”, sipassë cilës, çdo shtet jep pension përllogaritur për aq kohë sa përfituesi ipensionit ka derdhur kontribute/taksa në atë shtet. Kështu, në shembullin qëmorëm, shteti A do japë pension në bazë të 15 vjetëve të banimit në të, dheshteti B një pension që i takon 10 vjetëve punë. I interesuari do marrë dypensione, një për çdo shtet. Mënyra e përllogaritjes së këtyre pensioneveproporcionale mund të ndryshojë sipas marrëveshjeve koordinuese tësigurimeve shoqërore dhe do të trajtohet më në hollësi në kapitujt pasues tëkëtij Udhëzuesi.

1.4.4 Eksportimi i përfitimeve

Ky parim zbatohet kryesisht për përfitimet afatgjata, si pensionet e pleqërisëapo pensionet e invaliditetit, që i paguhen një personi për tërë jetën apo përnjë periudhë relativisht të gjatë. Nëse një person ka përfituar tashmë pensionpleqërie, legjislacioni kombëtar mund t’i japë fund dhënies së këtij pensioninëse përfituesi largohet nga vendi. Do kishim në këtë rast një padrejtësi tërëndë për këdo që dëshiron apo është i detyruar të vendoset jashtë vendit përarsye familjare. Parimi i eksportimit të përfitimeve parashikon që nësepersoni, i cili përfiton apo mund të përfitojë një nga pagesat e mbuluara ngainstrumenti koordinues, vendoset në një shtet tjetër, përfitimi që i takon duhettë jepet nga shteti i origjinës. Sasia e përfitimit nuk duhet të pakësohet, as tëpërshtatet thjesht me arsyetimin se është ndryshuar vendbanim. Parimi ieksportimit të përfitimeve zbatohet gjithashtu për përfitime afatshkurtra, sialokacionet për papunësi : personat në kërkim të një pune në një shtet tjetërdo të vazhdojnë të marrin përfitimet që kanë pasur në vendin e tyre tëorigjinës. Edhe përfitimet në të mira materiale mund të eksportohen, përshembull një trajtim mjekësor do të vazhdojë të sigurohet në një shtet tjetërme shpenzimet e vendit të origjinës së pacientit. Kjo mundësi merr rëndësi tëveçantë kur një person sëmuret gjatë pushimeve të tij, por mund të zbatohetgjithashtu për këdo, kur gjendja e tij shëndetësore kërkon një ndërhyrje tëveçantë që nuk praktikohet në vendin e tij të origjinës.

1.5 Instrumentat juridikë koordinues të sigurimeve shoqërore

Koordinimi i sigurimeve shoqërore, duke qenë se bën pjesë në legjislacioninndërkombëtar, varet nga marrëveshjet dhe traktatet ndërkombëtare.

16

Instrumentat koordinues të sigurimeve shoqërore klasifikohen në shumëkategori :

1.5.1 Marrëveshjet dypalëshe dhe shumëpalëshe

Është fjala për traktate të nënshkruara nga dy a më shumë shtete që janëmarrë vesh të zbatojnë njërin apo më shumë se njërin nga katër parimet bazëtë koordinimit, në lidhje me një apo më shumë fusha sociale me risk tëpërcaktuar (pleqëri, invaliditet, sëmundje, lejëlindje, përkujdesjeshëndetësore, etj). Që prej gati dyqind vjetësh, në Evropë janë në fuqimarrëveshje dypalëshe lidhur me migruesit dhe mbulimin e sigurimeveshoqërore1. Traktatet e para merreshin kryesisht me mbrojtjen e punonjësvetë mërguar lidhur me riskun social të aksidentimit në punë. Gjatë shekullit tëkaluar, numri dhe kompleksiteti i traktateve dypalëshe u rrit së tepërmi.Pikësynimi i tyre është të pasqyrojnë skemat e migrimit të lidhura me faktorëtgjeografikë, linguistikë apo kulturorë.

1.5.2 Konventat shumëpalëshe

Është fjala për instrumenta të standartizuar që përmbajnë një a më shumë senjë nga katër parimet bazë të koordinimit të sigurimeve shoqërore. Janë tëhapura për t’u nënshkruar nga shumë shtete njëkohësisht. Zakonisht,përpunohen nga organizata ndërkombëtare dhe më pas u propozohenanëtarëve të tyre për ratifikim. Ratifikimi i këtyre instrumentave nuk kakarakter të detyrueshëm, por bëhet mbi baza vullnetare. Instrumentatshumëpalësh përgjithësisht janë më pak të detajuar e të saktësuar në krahasimme marrëveshjet dypalëshe, sepse duhet të përshtaten me llojet e ndryshme tësistemeve të sigurimeve shoqërore.

1.5.3 Legjislacioni mbikombëtar

Legjislacioni mbikombëtar përpunohet nga organe mbikombëtare dhe uimponohet gjithë shteteve anëtare. Kur një shtet i bashkëngjitet një organizatembikombëtare, pranon me këtë rast të zbatojë legjislacionin parësor e dytësortë këtij organi. Vendet anëtare janë të detyruara të ratifikojnë instrumentin.Nëse një legjislacion parësor apo dytësor bie ndesh me legjislacionin

17

______

1. Konventa e parë dypalëshe e sigurimeve shoqërore që synonte mbrojtjen e migruesve ështënënshkruar midis Francës dhe Dukatit të Parmës më 1827. Ajo garantonte pagesën e pensioneveqë i çdonjëri shtet i detyrohej shtetasve të palës tjetër.

kombëtar, ai merr epërsi ndaj këtij të fundit dhe në këtë rast legjislacionikombëtar nuk duhet marrë parasysh. Parimi i vendosur qartë është epërsia elegjislacionit të organeve mbikombëtare ndaj legjislacionit kombëtar.Legjislacioni mbikombëtar mund të përfshijë një a më shumë se një nga katërparimet bazë të koordinimit të sigurimeve shoqërore.

1.6 Hierarkia e instrumentave ndërkombëtare

Kur një migrues i veçantë mbulohet nga më shumë se një marrëveshjendërkombëtare, hierarkia e mëposhtme gjen zbatim për të përcaktuarinstrumentin që duhet mbajtur parasysh :

1. legjislacioni mbikombëtar

2. konventat shumëpalëshe

3. marrëveshjet dy a shumëpalëshe

1.7 Terminologjia e koordinimit të sigurimeve shoqërore

Po japim më poshtë një numër termash dhe shprehjesh përdorur gjerësisht nëdokumentat dhe diskutimet që kanë të bëjnë me koordinimin e sigurimeveshoqërore :

Risku social : kjo shprehje e ka zanafillën në parimin bazë sipas të cilitmbrojtja sociale jep siguri lidhur me rreziqet e jetës së përditshme, përshembull rreziku për të mos qenë në gjendje për të ushtruar një veprimtariprofesionale për shkak moshe, papunësie, dëmtimi në punë, etj. Risqetshoqërore quhen gjithashtu “të papritura sociale”. Konventa n° 102 përsigurimet shoqërore (normë minimale) e Organizatës ndërkombëtare tëPunës (OIT) përcakton risqet sociale të mëposhtme që kanë të bëjnë mefushën e sigurimit shoqëror :

i) nevoja për përkujdesje mjekësore;

ii) paaftësia e përkohshme në punë (raport mjekësor i paguar në tëholla);

iii) papunësia;

iv) pleqëria;

v) dëmtimi në punë dhe sëmundjet profesionale;

vi) kujdesi për rritjen e fëmijës (kompensimet familjare);

vii) leja e lindjes;

18

viii) paaftësi afatgjatë për punë (invaliditet);

ix) vdekje e kryefamiljarit (kompensime për personat që ka lënë pas).

Kësaj liste do duhej t’i shtohej edhe risku i varfërisë, i quajtur shpesh risk përpersonin në “nevojë”. Mbulimi i përgjithshëm i këtyre nëntë risqeve socialetë sigurimeve shoqërore (siç janë përcaktuar në Konventën n° 102 të OIT-së)dhe të riskut të varfërisë shprehet nëpërmjet termave “mbrojtje sociale”.

Sigurimet shoqërore dhe asistenca sociale : skemat e sigurimeve shoqërorejanë ato që mbrojnë çdo njeri kundër një apo më shumë se një prej nëntërisqeve sociale të njohura, që përmenden në Konventën n° 102 të OIT-së(shih listën në paragrafin e mësipërm). Asistenca sociale, nga ana e saj, nukmerret veçse me riskun social të varfërisë apo me riskun e personit në nevojë,dhe nuk parakupton lidhje midis shkakut të nevojës dhe një rreziku social tënjohur. Përfitimet nga sigurimet shoqërore dhe nga asistenca sociale mund tëndërvaren nga vetë kushtet burimore dhe mjetet që vihen në përdorim. Mefjalë të tjera, jepen përfitime vetëm kur kërkuesi ka një të ardhur më të ulët senjë kufi i përcaktuar. Dallimi thelbësor midis sigurimeve shoqërore dheasistencës sociale është se sigurimet shoqërore japin përfitime për personat nëgjendje varfërie sepse janë invalidë apo sepse janë në gjendje vejërie. Në tëkundërt, asistenca sociale nuk mban aspak parasysh shkakun e varfërisë,mjaft që personi në fjalë të ketë një të ardhur më të ulët se minimumi i jetesëspër të përfituar nga asistenca. Një tjetër kriter dallues për çdo përfitimsigurimi shoqëror është se ligji në bazë të të cilit jepet përfitimi duhet tëpërcaktojë qartë gjendjen në të cilën duhet të ndodhet personi kërkues, që tëpërligj në këtë mënyrë një të drejtë absolute për përfitimin në fjalë, ndryshenga një e drejtë që i njihet nga një pushtet i pakufizuar në favor të tij. Kështu,një pension që i jepet çdo personi që ka të ardhur mujore nën 100 ? dhe mbi65 vjeç është një përfitim në kuadrin e sigurimeve shoqërore, sepse është indërvarur nga risku social (i pleqërisë). Një përfitim që u jepet thjesht tëgjithë atyre që kanë të ardhura nën 100 ? në muaj, cilado qoftë arsyeja edobësisë së kësaj të ardhure, është një përfitim asistence sociale.

Skemat kontributive dhe jo kontributive : skemat kontributive janë ato përtë cilat përfituesit duhet të kenë derdhur një kontribut financiar në skemën efinancimit në fjalë apo të jenë përligjur me një numër minimal periudhashveprimtarie profesionale para se të mund të marrin përfitime. Kontributimund të paraqitet në formën e kuotave për sigurimet shoqërore të tërhequranga pagat dhe/apo në formën e kontributeve të derdhura në emër të punonjësitme pagë nga punëdhënësi. Disa vende nuk u kërkojnë shtetasve të tyre

19

20

derdhje të posaçme kuotash për sigurimet shoqërore, ato përgjithësisht ifinancojnë skemat e tyre sociale nëpërmjet taksës mbi të ardhurën, duke iureferuar numrit minimal të periudhave të veprimtarisë profesionale. Skematjo kontributive janë ato që nuk kërkojnë nga ana e përfituesit as kontributfinanciar, as një numër minimal periudhash veprimtarie profesionale. Skematjo kontributive shpesh janë të ndërvarura nga burimet e të ardhurave.

Fusha zbatuese personale, fusha zbatuese materiale dhe territorialiteti :këto shprehje përdoren për të paraqitur mbulimin e instrumentave koordinuesligjorë ndërkombëtarë të sigurimeve shoqërore. Në këtë kontekst, “fushazbatuese personale” apo “fusha e personave të mbrojtur” përcaktonkategoritë e personave të mbuluar, për shembull shtetasit e një vendi,rrogëtarët, punonjësit e vetpunësuar, rezidentët e përhershëm, etj. “Fushazbatuese materiale” i referohet gamës së skemave mbuluese të mbrojtjessociale, për shembull skemave që trajtojnë risqet sociale të veçanta, sipleqëria apo invaliditeti, skemave kontributive apo jo kontributive, apo më nëfund skemave të asistencës sociale. “Territorialiteti” i referohet shteteve tëmbuluara nga instrumenti ndërkombëtar. Shpesh është e domosdoshme tëpërcaktohen kufijtë politikë të një shteti të dhënë për të vendosur, përshembull, nëse instrumenti mbulon territoret e tij të përtej detit.

Legjislacion : termi mbulon tërësinë e akteve legjislative e rregullatore dheinstrumenta të tjerë juridikë në fuqi në një shtet apo një pjesë të një shteti, dheqë kanë lidhje me degët apo skemat e mbuluara nga instrumentindërkombëtar.

Përfitime në të holla dhe përfitime në të mira materiale : sikurse e lë tëkuptohet vetë shprehja, përfitimet në të holla kanë të bëjnë me pagesa në para.Përfitimet në të mira materiale janë dhëniet në natyrë apo shërbimetnëpërmjet skemës së përkrahjes sociale, për shembull përkujdesjetmjekësore, trajtimet hospitalore apo produktet farmaceutike.

Vendbanimi dhe prania : përkufizime të posaçme për këto terma mund tëgjenden në instrumenta të ndryshëm që i përshkruajnë apo i përkufizojnë mënë hollësi kur përkufizime të tilla kanë të bëjnë drejtpërdrejt me vetëinstrumentin. Në të kundërt, për aq sa zbatohet vetëm juridiksioni ibrendshëm, nuk mund të dilet jashtë përkufizimeve të legjislacionitkombëtar.

Kapitulli II

Koordinimi i sigurimeve shoqërore në praktikë

Hyrje

Kapitulli i mëparshëm i kushtohej kryesisht teorisë mbi të cilën mbështetetkoordinimi ndërkombëtar i sigurimeve shoqërore. Kapitulli i tanishëm trajtoninstrumentat konkretë të këtij koordinimi. Le të fillojmë me një hyrje tëshkurtër të marrëveshjeve dypalëshe para se të trajtojmë instrumentatshumëpalësh e mbikombëtarë. Kapitulli përmban pjesët e mëposhtme :

2.1 Marrëveshjet dypalëshe

2.2 Marrëveshjet shumëpalëshe

2.3 Legjislacioni mbikombëtar

2.1 Marrëveshjet dypalëshe

Sikurse e shpjeguam në kapitullin e mësipërm, marrëveshjet dypalëshe prirentë pasqyrojnë skemat e migrimit midis vendeve. Në praktikë, marrëveshjetdypalëshe janë mëse të larmishme. Ato bëjnë të mundur të respektohen më sëmiri veçoritë e skemave të sigurimeve shoqërore të secilit vend, nëpërmjetmarrëveshjes së arritur midis dy shteteve.

Marrëveshjet dypalëshe ndryshojnë përsa i përket fushës së mbulimit tëpersonave të mbrojtur. Disa marrëveshje dypalëshe janë të kufizuara në këtëdrejtim, duke mos mbuluar veçse shtetasit e të dy vendeve, ndërsamarrëveshje të tjera, që nuk i nënshtrohen kufizimeve të tilla, zbatohen përçdo person (cilado qoftë shtetësia e tij) të mbrojtur nga skemat e sigurimeveshoqërore të Palëve kontraktuese. Ato ndryshojnë gjithashtu edhe përsa ipërket fushës zbatuese materiale, mund të kufizohen vetëm për disa risqesociale apo vetëm për disa përfitime kontributive, duke mos marrë parasyshkarakterin jo kontributiv.

Këshilli i Evropës ka botuar një përmbledhje dispozitash model përmarrëveshjet dypalëshe. Këto dispozita u vijnë vendeve të ndryshme nëndihmë gjatë arritjes së marrëveshjeve të tyre për të koordinuar sigurimetshoqërore. Ato nuk janë detyruese dhe u japin shteteve mundësi për tëvepruar lirshëm. Këto dispozita model synojnë të lehtësojnë dhe të shpejtojnëbisedimet dhe vënien në zbatim të marrëveshjeve dypalëshe. Kur dy vende

21

merren vesh të koordinojnë skemat e tyre të sigurimeve shoqërore, atoshmangin në këtë mënyrë ndërlikimet, energjinë dhe rreziqet e secilit përpërpunimin e dispozitave të veta. Dispozitat model të Këshillit të Evropësmbulojnë katër parimet bazë të koordinimit të sigurimeve shoqërore : barazitrajtimi, përcaktim të legjislacionit të zbatueshëm, ruajtje e të drejtave tëarritura dhe eksportim të përfitimeve.

2.2 Konventat shumëpalëshe

Instrumentat shumëpalësh koordinues përgatiten përgjithësisht ngaorganizata ndërkombëtare, të cilat përpunojnë konventa dhe ua propozojnëmë pas shteteve të tyre anëtare për t’i njohur ato. Këto shtete anëtare nuk janëtë detyruara t’i ratifikojnë instrumenta të tillë, por vendosin të marrin pjesë në to dhe janë kështu të lidhura nëpërmjet dispozitave të tyre. Dy organizatatë mëdha ndërkombëtare merren sot me hartimin e marrëveshjeveshumpalëshe koordinuese të sigurimeve shoqërore për Evropën : Organizatandërkombëtare e punës dhe Këshilli i Evropës.

Organizata ndërkombëtare e punës (OIT) është krijuar më 1919. Ështëfjala për një Organizatë në shkallë botërore, e ngarkuar për të mbrojtur tëdrejtat shoqërore nëpërmjet vendosjes së normave për shëndetin dhe sigurinë,nxitjes së barazisë, luftës kundër përjashtimit social dhe organizimit tëfushatave për dinjitet në punë. Ajo vazhdimisht ka qenë e angazhuar nëmbrojtjen e të drejtave shoqërore të punonjësve migrues. Ka miratuarinstrumentin e parë koordinues më 1925 : Konventën n°19 për barazinë nëtrajtim (dëmshpërblim për dëmtimet në punë), që parashikon barazinë nëtrajtim të shtetasve të Palëve kontraktuese viktima të aksidentimit në punë.Po ashtu, ka miratuar më 1935 Konventën n° 48 për ruajtjen e të drejtave përpension të personave migrues, që ka të bëjë me eksportimin, mbledhjen dhepagesën e kuotave të caktuara të pensioneve (proratës).

Këshilli i Evropës është themeluar më 1949 nga 10 vende anëtare : ka tani nëgjirin e tij 45 vende anëtare dhe mbulon Evropën perëndimore, qendrore,lindore e jugore. Është i angazhuar për mbrojtjen e të drejtave shoqërore dhepër forcimin e kohezionit social. Instrumentat e Këshillit të Evropës përkoordinimin e sigurimeve shoqërore përgjithësisht përpunohen nga Komitetii ekspertëve për sigurimet shoqërore dhe miratohen nga Komiteti iMinistrave të Organizatës. Po japim më poshtë instrumentat shumëpalëshkoordinues të përpunuar e miratuar :

22

Marrëveshja e përkohshme evropiane lidhur me skemat e sigurimeveshoqërore për pleqërinë, invaliditetin dhe personat e mbijetuar : kyinstrument ka hyrë në fuqi më 1954 dhe ka shënuar etapën e parë nëkoordinimin e sigurimeve shoqërore në gjirin e shteteve anëtare të Këshillittë Evropës. Zbatohet për përfitimet në rast pleqërie, invaliditeti apo mbijetese(por nuk gjen zbatim për ndihmë financiare në rast vdekjeje) për aq kohë sekëto përfitime nuk merren në kuadrin e një skeme për aksidentim në punë.Edhe pse përfshin në vetvete si skemat kontributive ashtu dhe ato jokontributive, ai nuk e mbulon asistencën sociale apo skemat e veçanta përnëpunësit shtetërorë apo invalidët e luftës.

Kjo Marrëveshje e përkohshme merret edhe me barazinë në trajtimin epersonave migrues. Një trajtim i barabartë duhet të sigurohet për të gjithështetasit e Palëve të tjera kontraktuese. Kështu, kur një shtetas i një prejPalëve kontraktuese (vendi i tij i origjinës) vendoset në territorin e një Paletjetër kontraktuese (shteti pritës), ai duhet të gëzojë të njëjtat përfitime, nëbazë të të njëjtave modalitete, sikurse shtetasit e Palës pritëse. Megjithatë, edrejta për barazi trajtimi nuk jepet automatikisht; ajo mund të njihet në bazëtë disa kushteve të veçanta të vendbanimit, për pensionet e invaliditetit jokontributiv për shembull.

Marrëveshja e përkohshme parashtron gjithashtu që çdo marrëveshjedypalëshe apo shumëpalëshe, e arritur midis dy a më shumë Palëvekontraktuese duhet të shtrihet tek shtetasit e Palëve të tjera kontraktuese.Kështu, një shtetas i një Pale kontraktuese largohet nga vendi i tij i origjinës,shteti A, vendoset në territorin e një Pale tjetër kontraktuese, shteti B, dhe mëpas migron drejt një Pale të tretë kontraktuese, shteti C. Midis shteteve B dheC, është në fuqi një marrëveshje dypalëshe koordinuese e sigurimeveshoqërore për shtetasit e vendit A dhe të vendit B. Rrjedhimisht, nisur ngamarrëveshja midis B dhe C, personi migrues trajtohet si të ishte shtetas i Bdhe C, duke përfituar kështu tërë avantazhet që rrjedhin nga kjo marrëveshje.

Marrëveshja e përkohshme evropiane lidhur me sigurimet shoqërore, paskemat që kanë të bëjnë me pleqërinë, invaliditetin dhe të mbijetuarit : kyinstrument ka hyrë gjithashtu në fuqi më 1954. Ai i shtrin dispozitat përbarazi trajtimi të Marrëveshjes së përkohshme evropiane lidhur me skemat esigurimeve shoqërore për pleqërinë, invaliditetin dhe të mbijetuarit deri tekskemat që kanë të bëjnë me përkujdesjet mjekësore, përfitimet në të holla përsëmundje dhe leje lindjeje, përfitimet për papunësi, ndihma financiare përraste vdekjeje, përfitime për dëmtim në punë dhe kompensime familjare.

23

Mbulimi i përgjithshëm dhe struktura e kësaj Marrëveshjeje të përkohshmejanë të ngjashme me ato të Marrëveshjes së përkohshme evropiane përskemat e sigurimeve shoqërore lidhur me pleqërinë, invaliditetin dhe tëmbijetuarit. Rregulli i përgjithshëm e kërkon megjithatë që i intresuari të ketëvendbanimin e tij të zakontë në territorin e Palës kontraktuese pranë së cilësai bën kërkesën për përfitim (me përjashtim të përfitimeve për dëmtim nëpunë). Një nga arsyet që përligjin vendosjen e dy marrëveshjeve të veçantaështë se disa vende mund të tregohen të gatshme për të koordinuar përfitimetafatshkurtra (për shembull përfitimet në të holla për raporte mjekësore), porjo përfitimet afatgjata (për shembull pensionet e pleqërisë).

Konventa evropiane e asistencës sociale dhe mjekësore : ky instrument kahyrë gjithashtu në fuqi më 1954. Ai është hartuar kryesisht për të plotësuarboshllëqet e dy Marrëveshjeve të përkohshme të paraqitura më sipër.Konventa mbulon skemat në të cilat dhënia e përfitimeve mbështetet nënevojën dhe mungesën e burimeve të mjaftueshme. Ajo mbështet barazinë nëtrajtim të shtetasve të Palëve të tjera kontraktuese dhe kufizon rrethanat kurpersonat migrues mund të riatdhesohen me të vetmen arsye se kanë nevojëpër asistencë sociale. Ajo bën të mundur që vende të ndryshme të vendosinnjë numër minimal periudhash vendbanimi përpara se një person të fitojë tëdrejtën për të mos u riatdhesuar thjesht për faktin se ka nevojë për asistencësociale. Ajo garanton gjithashtu që riatdhesimi bëhet vetëm në rast nevoje tëdomosdoshme dhe se nuk bëhet për kurrfarë arsyeje që të cënojë ndjenjatnjerëzore.

Konventa evropiane e sigurimeve shoqërore : ky instrument ka hyrë në fuqimë 1977 dhe siguron një koordinim shumë më të plotë se instrumenti ivendosur gjatë dy Marrëveshjeve të përkohshme. Konventa evropiane esigurimeve shoqërore e shtrin koordinimin e skemave të sigurimeveshoqërore përtej parimit të barazisë në trajtim, dhe vendos parimet qëpërcaktojnë legjislacionin e zbatueshëm, ruajtjen e të drejtave të arritura dheeksportimin e përfitimeve.

Konventa evropiane nuk bën dallim midis përfitimeve afatshkurtra dhepërfitimeve afatgjata, ajo mbulon tërësinë e skemave të mëposhtme :

• përfitime për sëmundje e leje lindjeje,

• përfitime invaliditeti,

• përfitime pleqërie,

• përfitime për të mbijetuarit,

24

• përfitime për dëmtime në punë dhe sëmundje profesionale,

• ndihmë financiare për rast vdekjeje,

• përfitime papunësie, dhe

• kompensime familjare.

Konventa evropiane, me një gamë edhe më të gjerë, ka gjithashtu për qëllimtë zëvendësojë Marrëveshjet e përkohshme nëpërmjet vendosjes së njëmekanizmi koordinues më të plotë. Vlen për t’u theksuar se dispozitat eKonventës mund të klasifikohen në dy kategori: dispozita me efekt tëmenjëhershëm që me ratifikimin e Konventës nga ana e një shteti, dhe ato qëhyjnë në fuqi vetëm pas marrjes së masave zbatuese midis Palëvekontraktuese. Për këto të fundit, edhe në rast ratifikimi të Konventës, një vendnuk është i lidhur nëpërmjet këtyre dispozitave të veçanta për aq kohë sa nukështë arritur një marrëveshje dypalëshe zbatuese me një tjetër Palëkontraktuese. Duke mos hyrë menjëherë në fuqi, këto dispozita shërbejnëthjesht si dispozita model.

Protokolli i Konventës evropiane të sigurimeve shoqërore : e shtrin fushënzbatuese personale të Konventës tek tërë personat që i nënshtrohen apo i janënënshtruar legjislacionit të një a shumë prej Palëve kontraktuese, si dhe tekanëtarët e familjeve të tyre dhe tek të mbijetuarit. Kjo do të thotë se fushazbatuese personale e Konventës, ashtu siç është amenduar nga Protokolli,nuk kufizohet vetëm për shtetasit e Palëve kontraktuese. Protokolli ështëmiratuar më 1994, por ende nuk ka hyrë në fuqi.

2.3 Legjislacioni mbikombëtar

Është fjala për instrumenta të krijuar nga organe mbikombëtare. Janë tëdetyrueshëm për tërë shtetet anëtare, të cilave nuk u jepet mundësia tëzgjedhin për t’i ratifikuar ose jo. Një instrument mbikombëtar i këtij lloji jovetëm që ka forcë ligjore për shtetet anëtare, por ai qëndron nga ana tjetëredhe mbi çdo legjislacion kombëtar që trajton të njëjtat çështje. Me fjalë tëtjera, nëse legjislacioni kombëtar i kundërvihet legjislacionit mbikombëtar,ky i fundit merr përparësi dhe duhet të gjejë zbatim. Në Evropë, ekzistonvetëm një organ mbikombëtar : Bashkimi Evropian. Ai aktualisht përbëhetnga 15 shtete anëtare dhe së shpejti do shtrihet në Evropën qendrore elindore. Bashkimi Evropian përpiqet të përmirësojë standartet e jetesës tëpopujve që e përbëjnë duke zhvilluar një treg të brendshëm. Një treg i

25

brendshëm do të thotë qarkullim i lirë i mallrave, shërbimeve, kapitaleve dhenjerëzve brenda kufijve të vendeve anëtare.

Që në fillim, u duk qartë se qarkullimi i lirë i punonjësve kërkontedomosdoshmërisht mbrojtjen e pozitës së personit migrues në lidhje mesigurimet shoqërore. Individët s’ka se si të largohen nga vendi i tyre iorigjinës nëse humbasin me këtë rast të gjitha të drejtat për pension apo nësenuk mund të pretendojnë për përfitim papunësie në rast humbjeje të vendit tëpunës duke u vendosur në një shtet tjetër anëtar. Që me lindjen më 1957 tëBashkësisë ekonomike evropiane (emri i atij organi në atë kohë), u vendosëndispozita koordinimi të sigurimeve shoqërore në gjirin e shteteve anëtare tëinstitucionit. Bashkësia ekonomike evropiane është zhvilluar së tepërmi qëprej viteve 1950. Theksi nuk vihet më thjesht në aspektin ekonomik, por edhenë drejtim të nevojës për rregullime sociale dhe për mbrojtje të të drejtavesociale.

Instrumenti kryesor koordinues i sigurimeve shoqërore në gjirin e BashkimitEvropian është Rregullorja 1408/71. Ajo zbaton parimet e barazisë në trajtim,të përcaktimit të legjislacionit të zbatueshëm, të ruajtjes të së drejtave tëfituara dhe të eksportimit të përfitimeve në të gjitha skemat e sigurimeveshoqërore të mbuluara nga Konventa evropiane dhe Konventa n° 102 e OIT-së. Fillimisht, fusha e zbatimit të saj personal kufizohej tek punonjësit mepagë si shtetas të vendeve anëtare dhe tek familjet e tyre, por ajo u shtrigradualisht edhe tek punonjësit e vetpunësuar, tek skemat e posaçme përstudentët e nëpunësit shtetërorë dhe, kohët e fundit, për shtetasit e një venditë tretë. Masat administrative të domosdoshme për zbatimin e Rregullores1408/71 u trajtuan në Rregulloren 574/72. Dispozitat e mekanizmavekoordinues të sigurimeve shoqërore të Bashkimit Evropian u shtrinë më tejtek tre shtetet e Shoqatës evropiane të këmbimit të lirë (AELE) që janëIslanda, Lihtenshtajni dhe Norvegjia, në kuadrin e Marrëveshjes mbiHapësirën ekonomike evropiane, si dhe tek shteti i katërt i AELE-s, Zvicra,nëpërmjet një marrëveshjeje të veçantë.

26

Kapitulli III

Marrëveshjet e përkohshme evropiane për sigurimetshoqërore

Hyrje

Ky kapitull i kushtohet dy Marrëveshjeve të përkohshme për sigurimetshoqërore të Këshillit të Evropës. Njëra është Marrëveshja e përkohshmeevropiane lidhur me skemat e sigurimeve shoqërore për pleqërinë,invaliditetin dhe personat e mbijetuar (Seria e traktateve evropiane n° 12), edyta është Marrëveshja e përkohshme evropiane lidhur me sigurimetshoqërore, pa skemat për pleqërinë, invaliditetin dhe personat e mbijetuar(Seria e traktateve evropiane n° 13). U hartuan kështu dy marrëveshje tëdallueshme nga njëra tjetra sepse ekspertët e ngarkuar për përpunimin e tyreishin të mendimit se disa vende mund të ishin gati të pranonin dispozitatkoordinuese për përfitimet afatshkurtra, si ato për sëmundjen apo përpapunësinë, por jo për përfitimet afatgjata si pensionet e pleqërisë apo tëinvaliditetit. Megjithatë, në praktikë, të gjitha shtetet që kanë ratifikuar njënga këto Marrëveshje të përkohshme, kanë ratifikuar po ashtu edhemarrëveshjen tjetër.

Të dyja Marrëveshjet e përkohshme u plotësuan nga Protokollet lidhur me tëdrejtat e refugjatëve. Ato kanë qenë gjithashtu objekt i një Raporti shpjegueshartuar nga Komiteti i ekspertëve për koordinimin në fushën e sigurimeveshoqërore (“Komiteti i ekspertëve”). I përbërë nga funksionarë të rangut tëlartë të shteteve anëtare të Këshillit të Evropës, ky Komitet ekspertësh luannjë rol të rëndësishëm forumi, ku diskutohen rregullisht zbatimi, interpretimidhe zhvillimi i koordinimit të sigurimeve shoqërore në gjirin e Këshillit tëEvropës. Raporti shpjegues mbi Marrëveshjet e përkohshme u miratua ngaKomiteti i Ministrave të Këshillit të Evropës, duke u bërë kështu njëdokument zyrtar i Këshillit të Evropës.

Megjithëse fusha zbatuese materiale e të dyja Marrëveshjeve të përkohshmeështë e ndryshme, struktura dhe përmbajtja e tyre janë të ngjashme. Në fakt,shumica e dispozitave të këtyre dy marrëveshjeve janë të ngjashme, gjë që na

27

lejon t’i trajtojmë njëkohësisht në këtë kapitull1. Dallimet thelbësore midis tëdyja Marrëveshjeve do të vihen në dukje, duke tërhequr vëmendjen elexuesit2. Ky kapitull përmban pikat e mëposhtme :

3.1 Historiku i Marrëveshjeve të përkohshme

3.2 Përmbajtja e Marrëveshjeve të përkohshme

3.3 Protokollet

3.4 Raporti shpjegues

3.1 Historiku i Marrëveshjeve të përkohshme

Nisma e parë e Këshillit të Evropës lidhur me sigurimet shoqërore përpunonjësit migrues u ndërmor nga Asambleja konsultative (e quajtur më pasAsambleja parlamentare) në sesionin e saj të parë në shtator 1949, gjatëmiratimit të një Rekomandimi mbi rolin e Këshillit të Evropës në fushën esigurimeve shoqërore, në mënyrë të veçantë mbi mundësinë për t’u siguruarpunonjësve të huaj të njëjtat të drejta shoqërore sikurse vendasit3.

Komiteti i Ministrave shqyrtoi fillimisht mundësinë për të shtrirë në krejtshtetet anëtare dispozitat e Konventës shumëpalëshe mbi sigurimetshoqërore, nënshkruar më 7 nëntor 1949 në Paris, nga pesë shtetetnënshkruese të Traktatit të Brukselit4. Duke parë kompleksitetin e çështjes, aivendosi të krijojë një Komitet ekspertësh për sigurimet shoqërore. Gjatëmbledhjes së parë, ky Komitet ekspertësh arriti në konkluzionin se njështrirje e tillë ishte e pamundur dhe propozoi në këtë rast, si masëndërmjetëse, hartimin e dy marrëveshjeve shumëpalëshe të përkohshme.

28

______

1. Kjo do të thotë se të dy Marrëveshjet e përkohshme ndjekin në përgjithësi të njëjtën renditjenumerike. Konkretisht, çdo referim për nene të veçanta duhet të lexohet “Neni X i të dyMarrëveshjeve të përkohëshme”. Nëse referimi ka të bëjë vetëm me njërën prej të dyMarrëveshjeve të përkohshme, ai do jepet në këtë rast në formën “Marrëveshje e përkohshme n°12” apo “Marrëveshje e përkohshme n° 13”). 2. Lista e nënshkrimeve dhe e ratifikimeve të Marrëveshjeve të përkohshme, deri më 1 shtator2003, pasqyrohet në pjesën shtojcë (Shtojca II). Për listën e sotme dhe referimet që u bëhenteksteve të Marrëveshjeve të përkohshme, Protokolleve dhe Raportit shpjegues, shih Shtojcën I.3. Sesion, 1949: Dok. 79; I,3.4. Kjo konventë e nënshkruar midis Belgjikës, Francës, Luksemburgut, Hollandës dhe Mbretërisësë Bashkuar garantonte barazinë në trajtim të shtetasve të secilës Palë kontraktuese gjatë zbatimittë legjislacionit në fushën e sigurimeve shoqërore dhe i lidhte ndërmjet tyre nëpërmjetmarrëveshjeve dypalëshe që ekzistonin tashmë midis të pesë shteteve.

Të dyja Marrëveshjet e përkohshme u nënshkruan më 11 dhjetor 1953 dhehynë në fuqi më 1 korrik 1954. Përbënin në këtë rast një etapë të parë drejtinstrumentave shumëpalësh koordinues të sigurimeve shoqërore të Këshillittë Evropës dhe fillimisht nuk ishin konceptuar veçse si instrumenta tëpërkoshëm për të plotësuar një boshllëk, në pritje të hartimit të asaj që Hyrjete Marrëveshjeve të përkohshme e quanin “Konventë e përgjithshme bazuarmbi një tërësi marrëveshjesh dypalëshe”. Kjo Konventë e përgjithshme moripërfundimisht tiparet e Konventës evropiane të sigurimeve shoqërore(“Konventa evropiane”). Megjithatë, edhe pse Konventa evropiane hyri nëfuqi, Marrëveshjet e përkohshme vazhduan të mbeten në fuqi për Palëtkontraktuese të Marrëveshjeve të përkohshme që ende nuk e kanë ratifikuarKonventën evropiane. Marrëveshjet e përkohshme mbeten në fuqi dhe kanëjetëgjatësi, duke qenë se një shtet mund të vendosë të ratifikojë njëMarrëveshje të përkohshme, apo të dyja njëkohësisht, në vend të Konventësevropiane.

3.2 Përmbajtja e Marrëveshjeve të përkohshme

3.2.1 Dy funksionet e Marrëveshjeve të përkohshme

Marrëveshjet e përkohshme përmbushin dy funksione bazë. I pari është tësigurohet se nuk ka asnjë diskriminim midis shtetasve të Palëve kontraktuese1.Me fjalë të tjera, kur një shtetas i një Pale kontraktuese (shteti A) migron nënjë Palë tjetër kontraktuese (shteti B), shteti B është i detyruar ta trajtojëpersonin e shtetit A në të njëjtën mënyrë që trajton shtetasit e tij. Ky detyrimzbatohet në fusha të tilla si kushtet e hapjes të të drejtave për përfitime, shumae përfitimeve dhe më tej eksportimi i përfitimeve. Kështu, një person i shtetitA niset të punojë në shtetin B për 25 vjet, përfiton një pension kontributivpleqërie nga ana e shtetit B, dhe më pas kthehet në vendin e tij të origjinës.Nëse legjislacioni kombëtar i shtetit B i lejon një prej shtetasve të tij tëeksportojë pensionin e pleqërisë nga shteti B në shtetin A, shteti B nuk mundta pengojë personin e shtetit A të kthehet në shtetin A e të vazhdojë të marrëpensionin e tij të shtetit B.

Marrëveshjet e përkohshme përqëndrohen kryesisht në parandalimin ediskriminimit të drejtpërdrejtë bazuar mbi shtetësinë e personit.Përgjithësisht nuk shtrihen deri në diskriminimin e tërthortë, por ekzistojnë

29

______

1. Neni 2 i të dyja Marrëveshjeve të përkohshme.

dy gjendje konkrete ku Marrëveshjet e përkohshme dënojnë format e veçantatë diskriminimit të tërthortë.

i) Marrëveshjet e përkohshme parashikojnë shprehimisht se çdo njeri ilindur në territorin e një Pale kontraktuese duhet të trajtohet sikur tëkish lindur në këdo nga Palët kontraktuese1. Kjo dispozitë u ndalonPalëve kontraktuese të tërhiqen nga detyrimet e tyre përmosdiskriminim mbi bazë shtetësie dhe lindjeje për mbulimin apodhënien e të drejtave për përfitime sigurimesh shoqërore. Një personmund të jetë shtetas i shtetit A edhe pse nuk ka lindur në territorin etij, për shembull nëse lindja ka ndodhur në shtetin B, por të dyprindërit janë shtetas të shtetit A. Nëse shteti A derdh përfitime nënkushtin e dyfishtë të shtetësisë e të lindjes, edhe pse personi ipërmendur më parë rikthehet të jetojë në shtetin A, ai nuk mundetatëherë të përfitojë nga një gjë e tillë. Në aspektin teknik, shteti Anuk vendos diskriminim mbi bazë kombësie. Ky kusht i dyfishtëështë një shembull flagrant diskriminimi të tërthortë. Kërkesa tjetërpër lindje është në dukje neutrale dhe mund të përjashtojë si shtetasite vendit përkatës ashtu dhe të huajt. Megjithatë, një dispozitë e tillëka më tepër të ngjarë të gjej zbatim tek jo shtetasit, sepse është më efortë mundësia që ata të kenë lindur jashtë territorit të shtetit qëimponon kushtin. Marrëveshjet e përkohshme shprehen qartë në këtëpikë kur theksojnë se një Palë kontraktuese duhet t’i trajtojë shtetasite një Pale tjetër kontraktuese si të bëhej fjalë për shtetasit e saj tëlindur në territorin e vet.

ii) Marrëveshja e përkohshme evropiane lidhur me sigurimet shoqërorepa përfshirë skemat për pleqërinë, invaliditetin dhe të mbijetuaritpërmban dispozita të veçanta për mosdiskriminim ndaj shtetësisë sëfëmijëve. Ka të ngjarë që një shtet ta kushtëzojë njohjen e të drejtavepër kompensime familjare me shtetësinë e një fëmije. Edhe këtuështë fjala për një diskriminim të tërthortë, sepse një person i shtetitA fare mirë mund të ketë fëmijë si shtetas të shtetit B (ndoshta përarsye kombësie të një prej dy prindërve). Megjithatë, ka shumë tëngjarë që fëmijët e një shtetasi të huaj që punon në shtetin A të mosjenë shtetas të shtetit A. Marrëveshja e përkohshme parashtron këtukonkretisht se një Palë kontraktuese duhet ta trajtojë një fëmijë qëështë shtetas i një Pale tjetër si të bëhej fjalë për shtetas të tij1.

30

______

1. Neni 2 (2) i të dyja Marrëveshjeve të përkohshme.

Funksioni i dytë bazë i Marrëveshjeve të përkohshme është të shtrijëdispozitat e çdo marrëveshjeje dypalëshe a shumëpalëshe arritur midis dyPalëve kontraktuese për të mbuluar shtetasit e të gjitha Palëve kontraktuese2.Për shembull, shtetet A, B dhe C janë që të treja shtete kontraktuese tëMarrëveshjes së përkoshme evropiane lidhur me skemat e sigurimeveshoqërore për pleqërinë, invaliditetin dhe të mbijetuarit. Një person i shtetitA vendoset në shtetin B dhe punon aty për 10 vjet para se të largohet nështetin C ku punon 15 vjet dhe merr pensionin. Shteti C kërkon 20 vjet punëpër të hapur procedurën për të drejtën e pensionit. Nuk ka asnjë traktatdypalësh midis shtetit A dhe C, por një traktat i këtij lloji ekziston midisshteteve B dhe C. Marrëveshja dypalëshe midis B dhe C lejon një totalizim tëperiudhave të punës të realizuara në secilin shtet, por kufizohet në këtë rastpër personat e shteteve B dhe C. Në përputhje me Marrëveshjen dypalëshe,shtetasi i shtetit A nuk mbulohet nga dispozitat e kësaj Marrëveshjeje, sepsenuk është shtetas as në B dhe as në C. Megjithatë, shtetet A, B dhe C janë tëlidhura mes tyre me një Marrëveshje të përkohshme dhe shteti C ështërrjedhimisht i detyruar të trajtojë shtetasit e shtetit A në të njëjtën mënyrë siata të shtetit B. Kjo do të thotë që shteti C duhet të marrë parasysh të gjithaperiudhat e punës së kryer nga personi i shtetit A në shtetin B. Në mungesëmarrëveshjeje midis shtetit A dhe C, shteti C nuk është i detyruar të marrëparasysh periudhat e punës të kryera në shtetin A.

Kjo shtrirje e të drejtave nuk zbatohet vetëm për marrëveshjet dypalëshe tënënshkruara midis Palëve kontraktuese, por edhe për marrëveshjetshumëpalëshe, pavarësisht që marrëveshjet shumëpalëshe janë nënshkruarnga Palë kontraktuese dhe Palë të tjera jo kontraktuese. Dispozitat e këtij llojimarrëveshjesh shumëpalëshe do të gjejnë shtrirje, me kusht që shtrirja e tëdrejtave në përputhje me Marrëveshjen e përkohshme të mos ketë pasojënegative tek Palët jo kontraktuese. Le të mendojmë një çast sikur marrëveshjadypalëshe, paraqitur në paragrafin e mësipërm, të jetë në fakt një marrëveshjeshumëpalëshe midis shteteve B, C, D dhe E, duke ditur që shtetet D dhe Enuk janë Palë kontraktuese me Marrëveshjen e përkohshme evropiane lidhurme skemat e sigurimeve shoqërore për pleqërinë, invaliditetin dhe tëmbijetuarit. Shtetasit e shtetit A mund të paraqesin pretendimin për tëtotalizuar tërë periudhat e punës të kryera në shtetet B dhe C, por nuk mundtë kenë këtë të drejtë për totalizim pranë shteteve D dhe E.

31

______

1. Neni 2 (3) i Marrëveshjes së përkohshme n° 13.2. Neni 3 i të dyja Marrëveshjeve të përkohshme.

Funksioni i parë (sigurimi i mosdiskriminimit) dhe funksioni i dytë (shtrirja emarrëveshjeve ndërkombëtare ekzistuese) i Marrëveshjeve të përkohshme kalidhje vetëm me një nga katër parimet bazë të koordinimit ndërkombëtar tësigurimeve shoqërore, me atë të barazisë në trajtim. Asnjë nga Marrëveshjete përkohshme nuk i detyron drejtpërdrejt Palët kontraktuese të zbatojnëparimin e ruajtjes të të drejtave të arritura, parimin e përcaktimit të njëlegjislacioni të vetëm të zbatueshëm apo parimin e eksportimit të përfitimeve.Megjithatë, këto tre parime të tjera do të gjejnë zbatim për aq kohë sa dy a mëshumë Palë kontraktuese kanë nënshkruar një marrëveshje dypalëshe ashumëpalëshe. Interesi i Marrëveshjeve të përkohshme është se shmangetnëpërmjet tyre vështirësia për hartim rregullash në vendosjen e katërparimeve bazë të koordinimit ndërkombëtar të sigurimeve shoqërore dhe, ngaana tjetër, se nxirren në pah mekanizmat ekzistues për të bërë të mundur qënjë numër në rritje personash migrues të përfitojnë mbrojtje nisur nga katërparimet bazë.

E drejta për barazi trajtimi që njohin Marrëveshjet e përkohshme nuk ështënjë e drejtë absolute. Palët kontraktuese janë të lira ta përjashtojnë parimin ebarazisë në trajtim nga disa fusha të caktuara, apo ta kushtëzojnë atë në fushatë tjera. Kështu, parimi i mosdiskriminimit mbi bazën e shtetësisë mund tëpërjashtohet tërësisht nga ligjet kombëtare që rregullojnë pjesëmarrjen e tësiguruarve në administrimin e një skeme të sigurimeve shoqërore1. Është fjalapër shtetet që organizojnë zgjedhje, të cilat u lejojnë përfaqësuesve tëpunëmarrësve, punëdhënësve, sindikatave, pacientëve, etj. të ushtrojnë njëndikim të drejtpërdrejtë mbi administrimin e një skeme të sigurimeveshoqërore. Marrëveshjet e përkohshme parashtrojnë shprehimisht me këtërast se këto Palë kontraktuese janë të lira të kundërshtojnë që të huajt tëparaqiten në këto zgjedhje apo të marrin pjesë në votim.

Marrëveshjet e përkohshme u lejojnë gjithashtu Palëve kontraktuese tashohin të drejtën për mosdiskriminim dhe shtrirjen e marrëveshjevendërkombëtare të sigurimeve shoqërore të varur nga kushti i “vendbanimit tëzakonshëm” apo i një numri të caktuar periudhash vendbanimi. Kushtëzimetë tilla ndryshojnë nga një Marrëveshje e përkohshme te tjetra, por edhe sipaskarakterit kontributiv apo jo të skemave të sigurimeve shoqërore. Ato dotrajtohen më pas, në pikën 3.2.3. Palët kontraktuese nuk janë aspak tëdetyruara të përjashtojnë zbatimin e parimit të barazisë në trajtim apo të

32

______

1. Neni 6 i të dyja Marrëveshjeve të përkohshme.

vendosin kushtet e përmendura, fjala është thjesht për një mundësi qëparashtrohet në Marrëveshjet e përkohshme. Në fakt, parimi i përgjithshëm iMarrëveshjeve të përkohshme kërkon që Palët kontraktuese të jenë të lira tëmiratojnë për personat migrues rregulla më të favorshme se ato që përfshihennë Marrëveshjet e përkohshme1.

3.2.2 Fusha zbatuese materiale e Marrëveshjeve të përkohshme

Marrëveshjet e përkohshme ndryshojnë përsa i përket gamës së skemave tëmbuluara. Marrëveshja e përkohshme evropiane lidhur me skemat esigurimeve shoqërore për pleqërinë, invaliditetin dhe të mbijetuaritmbulon skemat që japin2:

i) përfitime pleqërie,

ii) përfitime invaliditeti (të përhershëm apo paaftësi afatgjatë), tëndryshme nga ata që jepen nën skemën e dëmtimeve në punë3, dhe

iii) përfitime për të mbijetuarit, të ndryshme nga ndihmat financiare nërast vdekjeje apo përfitimet e dhëna mbi një skemë dëmtimi në punë.Pagesat në rast vdekjeje janë shuma të derdhura vetëm një herë përnjerëzit që ka lënë pas personi që ka ndërruar jetë. Kjo Marrëveshjerrjedhimisht kufizohet në derdhje periodike, në përfitim të atyre qëkanë humbur kryefamiljarin e tyre4.

Marrëveshja e përkohshme evropiane për sigurimet shoqërore paskemat për pëleqërinë, invaliditetin dhe të mbijetuarit zbatohet për risqetsociale të mëposhtme5:

i) sëmundje, leje lindjeje dhe vdekje (ndihmë në të holla), dukepërfshirë edhe përfitimet mjekësore kur këto nuk kushtëzohen ngaburimet e të ardhurave. “Kushti burime” nuk përkufizohet nëMarrëveshjen e përkohshme. Është fjala për çdo kusht që ka të bëjëme burimet apo trashëgiminë e personit kërkues, duke ditur qëpërfitimi s’ka se si të jepet nëse kërkuesi ka një të ardhur dhe/apo njëtrashëgimi më të lartë nga kufiri i caktuar.

33

______

1. Neni 5 i të dyja Marrëveshjeve të përkohshme. 2. Neni 1 (1) i Marrëveshjes së përkohshme n° 12.3. Përfitimet e invaliditetit për aksidentim në punë mbulohen nga Marrëveshja e përkohshmen°13.4. Pagesat për raste vdekjeje dhe dëmshpërblimet për aksidentim në punë mbulohen ngaMarrëveshja e përkohshme n° 13.5. Neni 1 (1) i Marrëveshjes së përkohshme n° 13

ii) aksidentimi në punë, duke përfshirë përfitimet për paaftësiafatshkurtër e afatgjatë. Ky risk përfshin gjithashtu skemat në të cilatpunëdhënësit janë të detyruar të dëmshpërblejnë punonjësit e tyrepër çdo dëmtim që ndodh në kuadrin e punës së tyre. Një përfitim itillë mund të marrë formën e një shume të vetme apo të një derdhjejeperiodike.

iii) papunësia, dhe

iv) kompensimet familjare.

Të dyja Marrëveshjet e përkohshme përmbajnë konkretisht skematkontributive dhe jo kontributive1. Vetë Marrëveshjet e përkohshme nukpërcaktojnë karakteristikat e një skeme kontributive ose jo kontributive.Raporti shpjegues u referohet përcaktimeve të parashtruara në Konventënevropiane, përpunuar sigurisht pas Marrëveshjeve të përkohshme. Konventaevropiane e paraqet një skemë kontributive si një skemë “në të cilën dhëniae përfitimeve varet ose nga një pjesëmarrje financiare e drejtpërdrejtë epersonave të mbrojtur apo e punëdhënësit të tyre, ose nga një gjendjekualifikimi profesional” dhe një skemë jo kontributive si një “skemë në tëcilën dhënia e përfitimeve nuk varet as nga një pjesëmarrje e drejtpërdrejtëfinanciare e personave të mbrojtur apo e punëdhënësit të tyre, as nga njëgjendje kualifikimi profesional”2.

Të dyja Marrëveshjet e përkohshme përjashtojnë shprehimisht:3

i) asistencën publike: skemat e asistencës publike janë të mbuluara nganjë instrument shtesë, konkretisht Konventa evropiane e asistencëssociale dhe mjekësore (shih kapitullin 4 të këtij Udhëzuesi). Të dyjaMarrëveshjet e përkohshme dhe Konventa evropiane e asistencëssociale e mjekësore kombinohen në mënyrë të tillë që të mbulojnëkrejt fushën e mbrojtjes shoqëroe : përfitimet afatgjata të sigurimeveshoqërore, përfitimet afatshkurtra të sigurimeve shoqërore dheasistencën sociale/publike. Mund të duket e çuditshme që termi“asistencë publike” përdoret në Marrëveshjet e përkohshme dhetermi “asistencë sociale e mjekësore” në përdoret në instrumentinshtesë, por në kontekstin e mekanizmave koordinues të Këshillit tëEvropës, këto dy terma kanë të njëjtin kuptim.

34

______

1. Neni 1 (2) i të dyja Marrëveshjeve të përkohshme. 2. Neni 1 (y) i Konventës evropiane të sigurimeve shoqërore.3. Neni 1 (2) i të dyja Marrëveshjeve të përkohshme.

ii) skemat e veçanta për nëpunësit shtetërorë : duhet theksuar se kjo nukdo të thotë se përjashtohen në vetvete nëpunësit shtetërorë si të tillë.Përjashtimi bëhet vetëm për skemat që mbulojnë ekskulzivishtnëpunësit shtetërorë. Nëse këta nëpunës mbulohen nga një skemë epërgjithshme ku përfshihen punonjësit e të gjithë sektorëve të tjerë,ata do të përfitojnë nga Marrëveshjet e përkohshme ku përfshihet kjoskemë. Sigurisht, nëse përfitojnë nga një skemë shtesë ekskluzive, qëplotëson skemën e përgjithshme, kjo e fundit përjashtohet në këtërast nga Marrëveshjet e përkohëshme.

iii) përfitimet që u paguhen viktimave të luftës apo të pushtimit. Këtopërfitime janë të lidhura ngushtë me ndjenjën e identitetit kombëtartë vetë personit.

Ndër termat e përdorur për të paraqitur fushën zbatuese materiale tëMarrëveshjeve të përkohshme, të rralla janë termat që janë objekt të njëpërkufizimi të vërtetë në këto Marrëveshje. Disa janë lënë qëllimisht për t’upërkufizuar nga Palët kontraktuese, në funksion të legjislacionit të tyrekombëtar. Është fjala për shembull për shprehjet “territor” dhe “vendas”1.Fakti që një numër i madh termash lihen për t’u përkufizuar nga vetë Palëtkontraktuese mund të shkaktojë paqartësi e kundërshti. Megjithatë, çdo Palëkontraktuese është e detyruar të listojë tërë skemat që kanë lidhje meMarrëveshjet e përkohshme2. Kjo listë jepet në shtojcën I. Shtojca I e çdoMarrëveshjeje të përkohshme paraqet në mënyrë të plotë krejt skemat qëlidhen me të. Në përgjithësi, nuk është fjala për një listë ligjesh e rregulloreshdhe Shtojca I nuk bën gjë tjetër veçse identifikon çdo skemë. Nëse një ngaPalët kontraktuese heq një nga këto skema apo krijon një të re, që varet ngafusha zbatuese materiale e Marrëveshjeve të përkohshme, ajo duhet tadeklarojë një gjë të tillë tek Sekretari i Përgjithshëm i Këshillit të Evropësbrenda një afati prej tre muajsh nga data e publikimit të ligjit kombëtar qëheq/që krijon këtë skemë3. Siç do ta shohim më poshtë, ka të ngjarë që palëtkontraktuese të paraqesin rezerva, duke synuar përjashtimin e një skeme tëveçantë nga fusha zbatuese materiale e Marrëveshjeve të përkohshme.

Gama e marrëveshjeve dypalëshe e shumëpalëshe të mbuluara ngaMarrëveshjet e përkohshme paraqitet në mënyrë të specifikuar në Shtojcën IItë këtyre Marrëveshjeve1. Ashtu sikurse edhe Shtojca I, ajo jep një listë të

35

______

1. Neni 1 (4) i të dyja Marrëveshjeve të përkohshme. 2. Neni 7 i të dyja Marrëveshjeve të përkohshme3. Neni 7 (2) i të dyja Marrëveshjeve të përkohshme.

plotë, duke ulur në këtë mënyrë shkallën e paqartësive dhe polemikave tëmundshme ndërmjet Palëve kontraktuese.

3.2.3 Kushtet në të cilat mund të nënshtrohen të drejtat e siguruara ngaMarrëveshjet e përkohshme

E drejta për mosdiskriminim dhe për shtrirje të marrëveshjeve dypalëshe eshumëpalëshe nuk ka karakter absolut. Ajo i nënshtrohet kushteve të veçantaqë ndryshojnë nga një Marrëveshje në tjetrën, por edhe sipas riskut social qëmbulojnë dhe karakterit kontributiv apo jo të një skeme. Mënyra më e mirëpër të paraqitur këto kushte mbulimi nga Marrëveshjet e përkohshme është tëshqyrtohet më vete çdo marrëveshje :

Marrëveshja e përkohshme evropiane lidhur me skemat e sigurimeveshoqërore për pleqërinë, invaliditetin dhe të mbijetuarit : në radhë të parë,rregullat e mosdiskriminimit zbatohen për pensionet e invaliditetit vetëm kurkërkuesi e ka pasur “vendbanimin e tij të zakontë” në territorin e Palëskontraktuese përpara diagnostikimit të parë të sëmundjes, që është nëzanafillë të paaftësisë së tij afatgjatë për punë2. Ky kusht zbatohet si përpensionet kontributive ashtu dhe për ato që nuk janë të tilla. Ka kryesisht përqëllim të pengojë “turizmin social”, gjendje kur një person që udhëton nganjë vend në tjetrin thjesht me qëllimin për të marrë përfitime të leverdisshmesigurimesh shoqërore3.

Së dyti, rregullat e mosdiskriminimit zbatohen për pensione me karakter jokontributiv vetëm kur personi përkatës ka qenë :

i) banues i Palës kontraktuese - ku ka paraqitur të drejtat e tij përpërfitime - gjatë të paktën 15 vjetëve që kur ka mbushur moshën 20vjeç. Kjo periudhë banimi prej 15 vjetësh nuk është e thënë tëparaqitet në vazhdimësi.

ii) “banues i rregullt” në vendet ku përfitimet kërkohen pa ndërprerje,gjatë 5 vjetëve të paktën që i paraprijnë kërkesës. Nuk ka përkufizimpër shprehjen “banues i rregullt”, interpretimi u është lënë në dorë

36

______

1. Neni 8 i të dyja Marrëveshjeve të përkohshme.2. Neni 2 (1) (a) i Marrëveshjes së përkohshme n° 12.3. Turizmi social kontrollohet gjithashtu nëpërmjet rregullash kombëtare përsa i përket dhëniessë shpërblimeve me rastin e një qëndrimi të përkohshëm apo të përhershëm në një vend tëcaktuar. Disa vende autorizojnë dhënien e lejeqëndrimeve vetëm për persona që kanë burime tëmjaftueshme dhe kur gjendja e tyre shëndetësore është e kënaqshme.

vetë Palëve kontraktuese për ta bërë. Kjo nënkupton në përgjithësirregulla që përcaktojnë periudhën se sa kohë shkëputet një personnga një vend i caktuar për të mos u konsideruar më si banues irregullt, dhe

iii) vazhdon të banojë rregullisht në vendin ku derdhen përfitimet1. Këtodispozita i kundërvihen eksportimit të përfitimeve jo kontributive.Megjithatë, edhe pse një legjislacion kombëtar parashikonshprehimisht se pensioni jo kontributiv do t’u jepet vetëm shtetasveqë vendosen në një vend tjetër, shtetasit e Palëve të tjera kontraktuesenuk mund t’i referohen këtij legjislacioni gjatë kërkesave të tyre përpërfitime në bazë të Marrëveshjes së përkohshme, sepse sapo këtapersona të kenë dalë nga territori i shtetit ku kanë kërkuar përfitime,ata nuk do të konsiderohen më si banues, dhe rrjedhimisht, nuk mundtë pretendojnë për barazi trajtimi.

Megjithatë, përsa u përket pensioneve kontributive, rregullat emosdiskriminimit zbatohen në të gjitha rastet kur personi përkatës banon nëterritorin e cilësdo prej Palëve kontraktuese.2 Duhet theksuar se është fjalavetëm për një kusht banimi dhe jo për banim të rregullt, dhe se nuk kaperiudhë minimale banimi apo kontribut financiar të përcaktuar. Lidhur mepensionet kontributive, nuk ka asnjë detyrim për të ruajtur statusin erezidentit të rregullt kur përfitimet janë dhënë tashmë. Kjo do të thotë sendryshe nga pensionet jo kontributive, nëse legjislacioni kombëtar lejoneksportimin e pensionit, shtetasi i një Pale kontraktuese fare mirë mund t’ireferohet një veprimi të tillë.

Nëse një person nuk plotëson kushtet e paraqitura më lart, një Palëkontraktuese është e lirë ta përjashtojë atë nga parimi i barazisë në trajtim nëraport me shtetasit e saj. Një individi fare mirë mund t’i kundërshtohetpërfshirja në një skemë sigurimesh shoqërore apo vjelja e përfitimeve nën njëskemë sigurimi shoqëror thjesht për arsyen se nuk është shtetas i Palëskontraktuese.

Së fundi, dispozitat e marrëveshjeve dypalëshe e shumëpalëshe nuk do tështrihen në fushën e pensioneve jo kontributive, me përjashtim të rastit kurkërkuesi

37

______

1. Neni 2 (1) (b) i Marrëveshjes së përkohshme n° 12.2 Neni 2 (1) (c) i Marrëveshjes së përkohshme n° 12.

i) ka banuar në territorin e një Pale kontraktuese gjatë një periudhe tëpërgjithshme prej të paktën 15 vjetësh dhe pasi ka arritur moshën 20vjeç, dhe

ii) ka banuar rregullisht dhe pa ndërprerje në këtë shtet gjatë të paktënpesë vjetëve përpara se të ketë bërë kërkesën1.

Mosplotësimi i këtyre kushteve nuk do ta lejojë të interesuarin të kërkojëkurrfarë përfitimi, qoftë në bazë të një marrëveshjeje dypalëshe ashtu edheshumëpalëshe që ekziston për pensionet jo kontributive. Kështu, shtetet A, Bdhe C kanë ratifikuar që të treja Marrëveshjen e përkohshme. Një person ishtetit A vendoset në shtetin B në moshën 20 vjeç, banon në të gjer nëmoshën 35 vjeç pastaj kthehet në shtetin A. Në moshën 57 vjeçare, airikthehet në shtetin B, punon në të dhe banon aty pa ndërprerje (pavarësishtnga pushime të rastësishme që kalon në shtetin A) gjatë tre vjetëve. Nështetin B, mosha ligjore e pensionit është 60 vjeç për gratë. Ajo merr kështupensionin e saj dhe vendoset në shtetin C, ku sheh pas 6 muajsh se nuk ështënë gjendje të plotësojë nevojat e veta financiarisht. Një marrëveshjedypalëshe ekziston midis shteteve B dhe C, që parashikon eksportimin epensioneve jo kontributive për shtetasit e shtetit B drejt shtetit C. Personi ishembullit tonë nuk përmbush kushtin e pesë vjetëve të banimit të rregullt pandërprerje në shtetin B para se të bëjë kërkesë për pension, dhe për pasojë nukmund të mbështetet mbi këtë marrëveshje për të kërkuar në shtetin B njëpension jo kontributiv që mund ta eksportojë më pas drejt shtetit C. Shteti Bka të drejtë në këtë rast të kundërshtojë eksportimin e këtij përfitimi mbibazën e marrëveshjes dypalëshe me të vetmen arsye se kërkuesi nuk ështështetas i shtetit B.

Marrëveshja e përkohshme evropiane lidhur me sigurimet shoqërore paskemat për pleqërinë, invaliditetin dhe të mbijetuarit : kushtet përsa i përketrregullave të mosdiskriminimit janë si më poshtë :

i) E drejta e mosdiskriminimit zbatohet në fushën e përfitimeve(kontributive ose jo) për dëmtimet në punë nëse kërkuesi banon nëterritorin e cilësdo nga Palët kontraktuese. Kështu, shtetet A, B dheC kanë ratifikuar që të treja Marrëveshjen e përkohshme. Një individi shtetit A niset të punojë në shtetin B ku është viktimë e njëaksidenti në punë që shkakton paaftësinë e tij të përhershme në punë.Më pas, ai shkon në shtetin C ku banon vajza e tij, që është në

38

______

1. Neni 3 (2) i Marrëveshjes së përkohshme n° 12.

gjendje ta marrë në ngarkim. Ai do të vazhdojë të përmbushë kushtete nevojshme të mosdiskriminimit. Kështu, nëse legjislacionikombëtar në shtetin B u lejon shtetasve të vendit të eksportojnëpërfitimet e tyre për aksidentim në punë drejt shtetit C, shtetasi ishtetit A do të përfitojë gjithashtu nga dispozitat e këtij legjislacionikombëtar1.

ii) Për tërë përfitimet që janë të ndryshme nga ato që kanë të bëjnë meaksidentimin në punë, kërkuesi duhet ta ketë vendbanimin e tij tërregullt në territorin e Palës kontraktuese ku ka bërë kërkesën përpërfitim. Me fjalë të tjera, edhe pse ekziston një legjislacionkombëtar që u lejon shprehimisht shtetasve të elsportojnë këtopërfitime, shtetasit e palëve të tjera kontraktuese nuk mund tëmbështeten mbi këtë legjislacion kombëtar, sepse nga çasti që nukjanë më rezidentë të rregullt, Pala kontraktuese ku banoninparaprakisht është e lirë të bëjë diskriminim ndaj tyre mbi bazën eshtetësisë2.

iii) Përfitimet për sëmundje, leje lindje dhe papunësi nuk u nënshtrohenrregullave të mosdiskriminimit, veç në rastet kur, për këto përfitime,kërkuesi ka qenë tashmë banues i rregullt në shtetin ku bën kërkesën.Datat e referimit janë përkatësisht data e çertifikatës së parëmjekësore lëshuar për sëmundje, data e përafërt e ngjizjes së fëmijësdhe data e humbjes së vendit të punës3. Këto kushte zbatohen ndërtë tjera për të shmangur turizmin social.

iv) Për përfitimet jo kontributive të ndryshme nga ato që kanë të bëjnëme aksidentimet në punë, rregullat e mosdiskriminimit zbatohenvetëm nëse personi ka banuar në territorin e Palës kontraktuese gjatëgjashtë muajve të paktën përpara kërkesës për përfitime4.Theksojmë se për këto gjashtë muaj, nuk ka kërkesë për “banim tërregullt” apo për banim të vazhdueshëm/të pandërprerë.

Përfundimisht, gjashtë muaj banim që t’i paraprijnë drejtpërdrejt kërkesësjanë gjithashtu të domosdoshme për shtrirjen e dispozitave të marrëveshjevedypalëshe apo shumëpalëshe për skemat jo kontributive5.

39

______

1. Neni 2 (1) (a) i Marrëveshjes së përkohshme n° 13.2. Neni 2 (1) (b) i Marrëveshjes së përkohshme n° 13.3. Neni 2 (1) (c) i Marrëveshjes së përkohshme n° 13.4. Neni 2 (1) (d) i Marrëveshjes së përkohshme n° 13.5. Neni 3 (2) i Marrëveshjes së përkohshme n° 13.

3.2.4 Shtojca dhe rezerva

Shtojca I e çdo Marrëveshjeje të përkohshme përcakton skemat e sigurimeveshoqërore mbi të cilat zbatohet Marrëveshja e përkohshme në secilën Palëkontraktuese1. Sikurse është vënë në dukje më parë, kjo shtojcë nuk jepndonjë listë të ligjeve dhe rregulloreve të veçanta, por vetëm parashtronskemat e ndryshme të sigurimeve shoqërore ku gjen zbatim Marrëveshja epërkohshme. Kështu, nëse një ligj i ri, apo një rregullore e re ka të bëjë me njënga skemat tashmë të parashtruara në shtojcën I, pa ndryshuar karakteristikate tij, në këtë rast nuk ka pse të notifikohet ky ligj apo kjo rregullore tekSekretari i Përgjithshëm i Këshillit të Evropës. Shtojca I përckton gjithashtupër çdo skemë karakterin kontributiv ose jo kontributiv të saj.

Shtojca II e çdo Marrëveshjeje të përkohshme përfshin të gjitha marrëveshjetdypalëshe e shumëpalëshe ku gjen zbatim Marrëveshja e përkohshme.Marrëveshjet dypalëshe dhe shumëpalëshe që shprehin vetëm barazinë nëtrajtim nuk përfshihen në shtojcën II.

Notifikimi i çdo ligji të ri apo i çdo rregulloreje të re, apo notifikimi imarrëveshjeve të reja dypalëshe e shumëpalëshe duhet të bëhet brenda tremuajve pas publikimit të ligjit apo rregullores kombëtare, apo hyrjes në fuqitë marrëveshjes së re2.

Palët kontraktuese kanë mundësi të paraqesin rezerva përsa i përket zbatimittë një skeme të çfarëdoshme sigurimi shoqëror të përmendur në shtojcën Iapo në marrëveshjen dypalëshe e shumëpalëshe të përmendur në shtojcën II3.Këto rezerva parashtrohen në shtojcën III të Marrëveshjeve të përkohshme. Ivetmi kufizim i zbatueshëm ndaj këtyre rezervave është se këto duhet tëparaqiten në datën e nënshkrimit nga një shtet i Marrëveshjes së përkohshme,apo kur shteti ka detyrimin të notifikojë në Këshillin e Evropës një skemë tëre apo një marrëveshje të re. Kjo do të thotë që rezervat nuk mund të bëhenpas këtyre afateve. Për shembull, nëse një Palë kontraktuese harron të bëjënjë rezervë lidhur me një skemë të përcaktuar në çastin e ratifikimit tëMarrëveshjeve të përkohshme, kjo Palë nuk mund të korrigjojë më këtëharresë dhe të shpallë më pas një rezervë po për këtë skemë. Nëse kjo skemëka të bëjë me fushën zbatuese materiale të Marrëveshjeve të përkohshme, nëkëtë rast, ajo fare mirë mund të figurojë më pas në shtojcën I.

40

______

1. Neni 7 (1) i të dyja Marrëveshjeve të përkohshme.2. Neni 7 (2) dhe 8 (2) i të dyja Marrëveshjeve të përkohshme.3. Neni 9 i të dyja Marrëveshjeve të përkohshme.

Shtojcat I-III të çdo Marrëveshjeje të përkohshme, duke qenë se janë pjesëpërbërëse të këtyre Marrëveshjeve1, do ishte me interes të dihej se ç’mund tëndodhte nëse Pala kontraktuese nuk notifikon në Këshillin e Evropës njëskemë të re apo një marrëveshje. Një gjë e tillë na vë përpara problemit tësupervizimit dhe të zbatimit të Marrëveshjeve të përkohshme.

3.2.5 Kontrolli dhe arbitrazhi

Asnjë mekanizëm rishqyrtimi nuk zbatohet për Marrëveshjet e përkohshme.Nuk ka instancë juridike të ngarkuar për të mbikëqyrur zbatimin, siç ështërasti për Konventën evropiane të të Drejtave të Njeriut. Nuk ka po ashtusistem të rregullt kontrolli jo gjyqësor për ndjekje të raporteve kombëtare, siçështë rasti për Kodin evropian të sigurimeve shoqërore. Megjithatë, Komitetii ekspertëve mblidhet periodikisht për të diskutuar zbatimin e Marrëveshjevetë përkohshme dhe interpretimin që u duhet dhënë dispozitave të tyre. Në rastmosmarrëveshjeje midis Palëve kontraktuese, këto të fundit duhet fillimishttë përpiqen të zgjidhin problemin nëpërmjet bashkëbisedimit2. Në rastdështimi, një sistem i vendosur në kuadrin e Marrëveshjeve të përkohshmengarkohet të zgjedhë një organ arbitrazhi apo një gjyqtar arbitrazhi3. Vendimii trupit arbitrar apo i këtij gjyqtari nuk apelohet dhe është detyrues për palët.4

Deri më sot, nuk ka pasur asnjë mosmarrëveshje përsa i përket shtojcave tëpaplota. Kjo shpjegohet me faktin se deri para pak kohësh, shumica e Palëvekontraktuese ishin të lidhura mes tyre nëpërmjet Rregullores (CEE) n°1408/71. Një tjetër arsye e mundshme është se, në praktikë, dispozitat janëzbatuar për skema apo për marrëveshje dypalëshe të cilat nuk kanë kanë qenëobjekt të ndonjë notifikimi.

3.2.6 Zbatimi

Nuk është e nevojshme që Marrëveshjet e përkohshme të jenë tepër tëshpejgueshme për zbatimin e tyre në praktikë nga Palët kontraktuese, dukeqenë se kanë për tipar të vetëm mosdiskriminimin dhe shtrirjen drejtmarrëveshjeve dypalëshe apo shumëpalëshe. Detyrimet që kanë të bëjnë memosdiskriminimin janë përcaktuar në Marrëveshjet e përkohshme, ndërkohëqë marrëveshjet dypalëshe a shumëpalëshe përmbajnë dispozita për zbatimin

41

______

1. Neni 10 i të dyja Marrëveshjeve të përkohshme.2. Neni 11 (2) i të dyja Marrëveshjeve të përkohshme.3. Neni 11 (3) i të dyja Marrëveshjeve të përkohshme.4. Neni 11 (3) i të dyja Marrëveshjeve të përkohshme.

e tyre. Prandaj, Marrëveshjet e përkohshme thjesht përcaktojnë që dispozitate nevojshme duhen vendosur nga Palët kontraktuese1.

3.2.7 Ratifikimi dhe hyrja në fuqi

Marrëveshjet e përkohshme janë të hapura për nënshkrim për të gjitha shtetetanëtare të Këshillit të Evropës2, ndërsa shtetet jo anëtare mund të ftohen për tëmarrë pjesë në to nga Komiteti i Ministrave të Këshillit të Evropës3. Shtetet qëdëshirojnë të ratifikojnë një Marrëveshje të përkohshme, madje dhe të dyja,duhet të depozitojnë një instrument ratifikimi pranë Sekretarit të Përgjithshëmtë Këshillit të Evropës. Është fjala për një letër zyrtare nënshkruar në parimnga Kryetari i Shtetit në të cilën vërtetohet që është ndjekur procedurakombëtare e ratifikimit të traktateve. Marrëveshja apo Marrëveshjet epërkohshme hyjnë atëherë në fuqi ditën e parë të muajit që pason depozitimine instrumentit të ratifikimit.4 Derisa të hyjnë në fuqi, një numër personash dotë mbulohen nga marrëveshjet dypalëshe e shumëpalëshe që nuk u siguroninmë parë mbulimin. Kjo dispozitë çel për këta persona të drejtën për përfitimeqë nuk e kishin pasur më parë. Nëse këta persona kërkojnë të marrin përfitimete tyre të reja gjatë vitit që po hyn në fuqi Marrëveshja e përkohshme në fjalë,ata do të marrin kështu shumën e plotë të përfitimeve duke filluar nga data ehyrjes në fuqi. Nëse kërkesa bëhet jashtë këtij afati, përfitimet jepen dukefilluar nga data e kësaj kërkese, pa efekt prapaveprues, veç në mos Palakontraktuese që derdh përfitimet bën zgjatje të këtij afati5. Kështu, një personi shtetit A punon në shtetin B, pastaj në shtetin C. Shtetet B dhe C kanënënshkruar gjithashtu një marrëveshje që u lejon shtetasve të tyre tëeksportojnë një përfitim në shtetin C. Personi i shtetit A nuk mbulohet nga kjomarrëveshje dypalëshe dhe rrjedhimisht nuk mund të eksportojë përfitimin etij nga B drejt C. Shteti A vendos të ratifikojë Marrëveshjet e përkohshme, gjëqë sjell si rezultat shtrirjen e dispozitave të marrëveshjes dypalëshe midis Bdhe C tek shtetasit e shtetit A. Për rrjedhojë të kësaj shtrirjeje, personi i shtetitA mund të eksportojë kështu përfitimin e tij te shteti B. Megjithatë, iinteresuari nuk arrin ta ndjekë menjëherë gjendjen dhe bën kërkesë vetëm 10muaj pas hyrjes në fuqi të Marrëveshjeve të përkohshme. Në bazë të këtyre

42

______

1. Neni 11 (1) i të dyja Marrëveshjeve të përkohshme.2. Neni 11 (2) i të dyja Marrëveshjeve të përkohshme.3. Neni 13 (1) i të dyja Marrëveshjeve të përkohshme.4. Neni 14 (1) i të dyja Marrëveshjeve të përkohshme5. Neni 13 (2) i të dyja Marrëveshjeve të përkohshme.

Marrëveshjeve, ai ka të drejtë për një përfitim prapaveprues për periudhënprej 10 muajsh.

3.2.8 Denoncimi

Kur një shtet ka ratifikuar njërën apo të dyja Marrëveshjet e përkohshme, aika të drejtë t’i denoncojë ato1. Megjithatë, denoncimi nuk e çliron plotësishtPalën kontraktuese nga zbatimi i këtyre marrëveshjeve. Të dyja Marrëveshjete përkohshme parashtrojnë shprehimisht se edhe në rast denoncimi, shtetiështë i detyruar :

i) të respektojë të gjitha të drejtat e arritura në bazë të dispozitave tëMarrëveshjeve, gjë që do të thotë se pas denoncimit, shteti nuk mundtë ndalë derdhjen e përfitimeve që ka filluar të paguajë në përputhjeme këto Marrëveshje,

ii) të paguajë përfitime të eksportuara drejt një pale tjetër kontraktuese,dhe

iii) të marrë parasysh periudhat e vendbanimit, punësimit dheveprimtarisë profesionale të kryer para denoncimit. Kjo zbatohet përtë gjitha marrëveshjet dypalëshe e shumëpalëshe që sigurojnëtotalizimin e këtyre periudhave.

3.3 Protokollet

Hyrë në fuqi më 1 tetor 1954, Protokollet e secilës prej të dyja Marrëveshjevetë përkohshme janë tërësisht të ngjashme. Ato e shtrijnë fushën e personavetë mbrojtur nga Marrëveshjet, duke përfshirë edhe refugjatët2. Përkufizimi itermit “refugjat” në Protokollet i referohet përkufizimit të Konventës sëGjenevës mbi statusin e refugjatëve të vitit 1951.3 Si rezultat i kësaj shtrirjeje,çdo refugjat duhet trajtuar në të njëjtën mënyrë si dhe shtetasit e Palëvekontraktuese. Refugjatët gëzojnë kështu të drejtën për mosdiskriminim dhemarrëveshjet dypalëshe e shumëpalëshe midis Palëve kontraktuese gjejnështrirje edhe për ta. Marrëveshjet dypalëshe e shumëpalëshe gjejnëmegjithatë shtrirje tek refugjatët nëse tërë Palët kontraktuese të Marrëveshjeskanë ratifikuar Protokollin përkatës.

43

______

1. Neni 12 i të dyja Marrëveshjeve të përkohshme.2. Neni 2 i të dy Protokolleve.3. Neni 1 i të dy Protokolleve.


Më 1991, Komiteti i ekspertëve botoi një Raport shpjegues për Marrëveshjete përkohshme evropiane të sigurimeve shoqërore dhe Protokollet e tyre. KyRaport shpjegues trajton dy Marrëveshjet e përkohshme dhe protokollet etyre. Një nga objektivat kryesore të këtij raporti është të nxisë vendet eEvropës lindore e qendrore jo anëtare të Bashkimit Evropian të marrin pjesënë Marrëveshjet e përkohshme. Ai parashtron shprehimisht se Marrëveshjete përkohshme janë një etapë e parë në rrugën e koordinimit të sigurimeveshoqërore dhe vë në dukje se këto Marrëveshje, megjithëse të konceptuarafillimisht si masa të përkohshme, janë një ndihmë e madhe për shtetet joanëtare të Bashkimit Evropian që dëshirojnë të përfshihen në një proceskoordinues më të mirë. Raporti përmban një hyrje të shkurtër për historikune Marrëveshjeve të përkohshme dhe ratifikimet që u janë bërë. Më pas,parashtron parimet e përgjithshme të mosdiskriminimit dhe të shtrirjes sëmarrëveshjeve dypalëshe e shumëpalëshe. Në përfundim, ai jep një për njëçdo nen të Marrëveshjeve të përkohshme, duke pasqyruar ngjashmëritë dhedallimet midis këtyre dy Marrëveshjeve.

44

Kapitulli IV

Konventa evropiane e asistencës sociale dhe mjekësore

Hyrje

Konventa evropiane e asistencës sociale e mjekësore është hartuar mesynimin për të vepruar paralelisht me dy Marrëveshjet e përkohshme. Sikurseu shpjegua në kapitullin tre, Marrëveshjet e përkohshme përjashtojnë“asistencën publike”, të mbuluar nga Konventa evropiane e asistencës socialee mjekësore. Marrëveshjet e përkohshme dhe Konventa evropiane easistencës sociale e mjekësore plotësojnë kështu shoshoqin për të siguruarkoordinimin ndërkombëtar të krejt skemave të mbrojtjes sociale. Ashtu siMarrëveshjet e përkohshme, Konventa plotësohet gjithashtu nga njëProtokoll që përmban të drejtat e refugjatëve dhe nga një Raport shpjeguespërpunuar nga Komiteti i ekspertëve për koordinimin në fushën e sigurimeveshoqërore (“Komiteti i ekspertëve”). Ky Raport shpjegues është miratuar ngaKomiteti i Ministrave të Këshillit të Evropës, duke u bërë kështu njëdokument zyrtar i Këshillit të Evropës.

Ky kapitull ka të bëjë drejtpërdrejt me Konventën evropiane të asistencëssociale e mjekësore1. Përmban nënndarjet e mëposhtme :

4.1 Historiku i Konventës evropiane të asistencës sociale e mjekësore

4.2 Përmbajtja e Konventës evropiane të asistencës sociale e mjekësore

4.3 Protokolli


4.1 Historiku i Konventës evropiane të asistencës sociale emjekësore

Më 17 mars 1948, në Bruksel, pesë shtete (Belgjika, Franca, Luksemburgu,Hollanda dhe Mbretëria e Bashkuar) nënshkruan një traktat mbibashkëpunimin e tyre në fushën ekonomike, sociale e kulturore, si dhe për

45

______

1. Lista e nënshkrimeve dhe ratifikimeve të Konventës deri më 1 shtator 2003, figuron në pjesënshtojcë (Shtojca II). Për listën e sotme dhe referimet që u bëhen teksteve të Konventës, tëProtokollit e të Raportit shpjegues, shih Shtojcën I.

mbrojtjen e tyre kolektive. Në traktat gjen pasqyrim premtimi përbashkëpunim në fushën sociale të shteteve anëtare. Në bazë të këtij premtimi,u nënshkrua më 7 nëntor 1949 në Paris një “Konventë për asistencë sociale emjekësore”. Ajo garantonte parimin e barazisë në trajtim për skemat easistencës sociale që kanë të bëjnë me fushën e saj zbatuese materiale. Më1950, Komiteti i ekspertëve në fushën e sigurimeve shoqërore të Këshillit tëEvropës arriti në përfundimin se kjo konventë shumëpalëshe duhej shtrirëtashmë tek të gjitha vendet anëtare të Këshillit të Evropës, gjë që kërkontepërpunimin e Konventës evropiane të asistencës sociale e mjekësore tëKëshillit të Evropës. Konventa u nënshkrua në Paris më 11 dhjetor 1953, sëbashku me Marrëveshjet e përkohshme. Ashtu sikurse Marrëveshjet epërkohshme, ajo hyri në fuqi më 1 korrik 1954.

4.2 Përmbajtja e Konventës evropiane të asistencës sociale emjekësore

4.2.1 Fusha zbatuese materiale e Konventës: ç’është asistenca sociale emjekësore?

Asistenca sociale e mjekësore përkufizohet nga Konventa me termat emëposhtme: “’Asistencë’ do të thotë, për secilën Palë kontraktuese, çdondihmë parashikuar nga ligjet dhe rregulloret në fuqi për çdo pjesë të territorittë saj, duke synuar t’u jepen personave të zhveshur nga burime tëmjaftueshme mjetet e jetesës dhe përkujdesjet që kërkon gjendja e tyre, mepërjashtim të pensioneve jo kontributive dhe përfitimeve për viktimat e luftësapo të pushtimit ”1.

Është fjala kështu për skema të parashikuara për ata që janë pa të ardhura tëtilla që të mund të sigurojnë një standart bazë jetese dhe/apo të përballojnëshpenzime mjekësore apo shërbime të nevojshme. Këto skema zakonishtfinancohen nga buxhete qendrore apo krahinore dhe janë jo kontributive përnga natyra, duke qenë se përfituesi nuk mendohet të jetë kontribues në tëholla drejtpërdrejt apo tërthorazi në financimin e skemës. Ky përkufizimmbulon skemat që merren me riskun e përgjithshëm të nevojave apovarfërisë, duke dhënë përfitime për ata që kanë të ardhura më të ulta se njëkufi i caktuar. Përfitimet e mbuluara nga Konventa mund të jenë përfitime nëtë mira materiale apo në të holla.

46

______

1. Neni 1 i Konventës.

Përkufizimi i asistencës sociale e mjekësore që jepet në Konventë duhet tëkuptohet në kontekstin e Marrëveshjeve të përkohshme, nga ku përjashtohenshprehimisht pensionet jo kontributive. Pensionet jo kontributive janëpërfitime afatgjata që i derdhen një personi për shkak pleqërie, invaliditetiapo humbjeje të kryetarit të familjes. Ato mbulohen nga Marrëveshja epërkohshme evropiane lidhur me skemat e sigurimeve shoqërore përpleqërinë, invaliditetin dhe të mbijetuarit. Në këtë mënyrë, “asistencasociale” përkon me skemat që nuk lidhen me ndonjë risk social të veçantë. Sishembull, mund të merret një e ardhur e përgjithshme minimale e garantuar,që i jepet çdo personi, e ardhura familjare e të cilit për kokë do të ishte më eulët se 40 ? në javë, dhe që destinohet kështu të plotësojë këtë të ardhurfamiljare deri në kufirin 40 ? në javë. Ky përfitim jepet për shkak të gjendjessë varfërisë në të cilën ndodhet familja. Nëse do ishte e lidhur me ndonjë risktë veçantë, për shembull nëse vendosej një kusht paaftësie të përhershmepune që të hapej procedura e të drejtave, në këtë rast do kishim të bënim menjë pension invaliditeti, të mbuluar konkretisht nga Marrëveshja epërkohshme. “Asistenca mjekësore” zbatohet në trajtimet mjekësore, brendadisa kushteve burimore, në përgjithësi të quajtura “ kushte për mjete jetese”.Trajtimi mjekësor që nuk i nënshtrohet një kushti të tillë mbulohet ngaMarrëveshja e përkohshme evropiane lidhur me sigurimet shoqërore paskemat për pleqërinë, invaliditetin dhe të mbijetuarit1.

Përsa i përket fushës zbatuese materiale të Konventës, qëllimi është i njëjtëme atë të Marrëveshjeve të Përkohshme, dhe tërë skemat e mbuluara prej sajjepen në Shtojcën I të Konventës2. Kjo shtojcë përmban një listë të plotë tëkrejt skemave që mbulon Konventa, dhe Palët kontraktuese janë të detyruaratë notifikojnë tek Sekretari i Përgjithshëm i Këshillit të Evropës çdo ligj të riapo çdo rregullore të re që nuk mbulohet nga Shtojca I3. Ky notifikim nuk inënshtrohet asnjë kufiri kohor.

Konventa, ashtu sikurse Marrëveshjet e përkohshme, përjashtonshprehimisht përfitimet që u jepen viktimave të luftës apo të pushtimit tëhuaj4. Një gjë e tillë ndodh sepse këto përfitime kanë të bëjnë thjesht mendjenjën e identitetit kombëtar të vetë personit.

47

______

1. Neni 1 i Marëveshjes së përkohshme evropiane lidhur me sigurimet shoqërore pa skemat përpleqërinë, invaliditetin dhe të mbijetuarit. 2. Neni 2 (b) i Konventës.3. Neni 16 i Konventës.4. Neni 2 (a) (i) i Konventës.

4.2.2 Dy parime të mëdha

Konventa evropiane e asistencës sociale dhe mjekësore mbështetet në dyparime të mëdha. I pari parashtron shprehimisht që shtetasit e Palëvekontraktuese duhet të gëzojnë barazi trajtimi për çdo kërkesë asistencesociale apo mjekësore. Parimi i dytë parashtron se asnjë shtetas i Palëvekontraktuese nuk duhet të largohet apo të riatdhesohet nga ndonjë Palëkontraktuese thjesht për arsyen se ka nevojë për asistencë sociale apomjekësore.

4.2.3 Parimi i parë : barazia në trajtim

Barazia në trajtim që kërkon Konventa mbështetet mbi shtetësinë1. Shtetasite një Pale kontraktuese kanë të drejtë të pretendojnë për të patur të njëjtatpërfitime, të njëjtat shuma dhe të njëjtat kushte sikurse dhe shtetasit e Palëskontraktuese në të cilën ata banojnë. Një person duhet të ketë trajtim tëbarabartë përsa i përket asistencës sociale e mjekësore në një Palë tjetërkontraktuese, me kusht që të përmbushë kushtet e mëposhtme :

i) “Të jetë shtetas i një Pale kontraktuese”: Konventa e bënshprehimisht të qartë se vëretësia për shtetësi do të përcaktohet nëpërputhje me rregullat në fuqi në shtetin e origjinës. Shteti iorigjinës përcaktohet në Konventë si vendi në të cilin individi ështështetas i tij2. Çdo Palë kontraktuese duhet t’i drejtojë Sekretarit tëPërgjithshëm të Këshillit të Evropës një deklaratë që të përmbajëpërkufizimin e termit « shtetas » sipas kuptimit që i jep Palakontraktuese. Kjo deklaratë më pas u transmetohet Palëve të tjera3.

ii) “Të jetë banues i rregullt” : ky koncept nuk përkufizohet nëKonventë, por vendoset sipas ligjeve e rregullave në fuqi në Palënkontraktuese ku bëhet kërkesa për asistencë. Ligjet kombëtare qëtrajtojnë një vendqëndrim të rregullt në territorin e një Palekontraktuese sigurisht duhet të ndikohen nga e drejta ndërkombëtare,për shembull nga konventat ndërkombëtare për azilkërkuesit dherefugjatët, si dhe nga traktatet dypalëshe e shumëpalëshe. Konventapërkufizon konceptin “vendqëndrim i rregullt” në kontekstin eparimit të dytë të saj bazë, atë të mosriatdhesimit. Që këtej, është eqartë që koncepti “vendqëndrim i rregullt” merr një kuptim më të

48

______

1. Neni 1 i Konventës.2. Neni 3 i Konventës.3. Neni 2 (a) (ii) i Konventës.

gjerë se “vendbanimi ligjor”. Turistët, për shembull, qëndrojnërregullisht në një Palë kontraktuese vetëm kur janë të pajisur mevizën e duhur për këtë qëllim.

iii) “Të mos ketë burime të ardhurash të mjaftueshme” : kushti i tëardhurave të personit duhet parë në përputhje me rregullat në fuqinë Palën kontraktuese ku kërkohet asistenca. I njëjti kusht duhetzbatuar si ndaj shtatasve të një vendi ashtu dhe ndaj atyre të Palëvekontraktusese.

Vlen të theksohet se nuk kërkohet asnjë periudhë minimale vendqëndrimiapo vendbanimi për përfitimin e së drejtës për barazi në trajtim.

Kostot e asistencës sociale që i derdhen shtetasve të Palëve të tjerakontraktuese përballohen nga shteti ku jepet përfitimi1. Megjithatë, Konventaparashtron se, për aq sa lejohet nga ligjet dhe rregulloret, Palët kontraktueseduhet të tregohen të gatshme për të lehtësuar rimbursimin e shpenzimeve tëasistencës, brenda mundësive të tyre, qoftë nga të tretë, qoftë nga persona tëngarkuar për të mbajtur të interesuarin në fjalë2.

Çdo Palë kontraktuese duhet të ndihmojë Palët e tjera kontraktuese që i kanëderdhur përfitime një personi që banon si rezident në territorin e saj, t’urikthejë kreditë dhe shuma të tjera për personin që kanë asistuar pranë tëtretëve apo në vetë territorin e saj. Këto kredite përfshijnë huazime në të hollaqë i jepen personit të asistuar apo të holla që i derdhen këtij personi për tëmira materiale apo shërbime që i bëhen. Ato përfshijnë gjithashtu çdokompensim që mund t’i jepet personit të asistuar për dëme që mund të ketëpësuar për shkak asnjëanësimi të punëdhënësit apo të çdo personi tjetër. Poashtu, përfshihen këtu pensione për ushqim që i detyrohen personit të asistuarnga ana e ish bashkëshortit/bashkëshortes apo çdo anëtari tjetër i familjes.Konventa thjesht parashikon që shtetet zotohen “për aq sa ua lejojnë ligjetdhe rregulloret e tyre”, gjë që do të thotë se nuk kanë asnjë detyrim për tëhartuar ligje të reja apo marrëveshje të reja.

4.2.4 Parimi i dytë : mosriatdhesimi

Parimi i mosriatdhesimit ua ndalon çdo Pale kontraktuese të përjashtojështetasin e një Pale tjetër kontraktuese, me vendqëndrim të rregullt nëteritorin e vet, thjesht për arsye se i interesuari ka nevojë për asistencë3.

49

______

1. Neni 4 i Konventës.2. Neni 5 i Konventës.3. Neni 6 (a) i Konventës.

Por Konventa nuk ua ndalon Palëve kontraktuese të riatdhesojnë persona përmotive të tjera, edhe pse i interesuari ka gjithashtu nevojë për asistencë socialee mjekësore1. Kështu, ajo nuk e ndalon një riatdhesim pas kryerjes së njëndëshkimi penal apo kur ka për qëllim mbrojtjen e sigurisë kombëtare.

Ndalimi i riatdhesimit thjesht për arsyen se i intresuari ka nevojë për asistencënuk ka karakter absolut. Palët kontraktuese mund të riatdhesojnë personathjesht për këtë arsye nëse i interesuari :

i) nuk banon në mënyrë të vazhdueshme në territorin e Palëskontraktuese ku është bërë kërkesa për përfitim që prej të paktënpesë vjetësh nëse ka hyrë para se të ketë arritur moshën pesëdhjetë epesë vjeç, apo të paktën që prej dhjetë vjetësh nëse ka hyrë pasi kaarritur këtë moshë2 : sipas Konventës, qëndrimi i një personi nëterritorin e një prej Palëve kontraktuese është i rregullt nëse iinteresuari ka një autorizim për vendqëndrim të rregullt apo çdo lejetjetër të vendit në të cilin banon3. Dokumentat që vërtetojnë këto lejeapo autorizime renditen në Shtojcën III të Konventës. Konventapërcakton gjithashtu konceptin e “vendqëndrimit të vazhdueshëm”4.Ajo parashikon se një mungesë prej të paktën tre muajsh nuk epengon vazhdimësinë e vendqëndrimit të rregullt. Një mungesë prejgjashtë muajsh apo më shumë, automatikisht do të konsiderohet sinjë ndërprerje vendqëndrimi të vazhdueshëm. Mungesat nga tre derinë gjashtë muaj nuk përbëjnë domosdoshmërisht një ndërprejevendqëndrimi të vazhdueshëm, dhe çështja duhet studjuar rast pasrasti. Lidhur me vendimin që e sheh një mungesë prej tre deri nëgjashtë muaj si një ndërprerje ose jo të vendqëndrimit tëvazhdueshëm, Konventa parashikon që Pala kontraktuese që kërkontë bëjë largimin e dikujt duhet të mbajë parasysh se sa është personipërkatës i interesuar të kthehet në vendbanimin e tij të mëparshëmdhe ç’lidhje ka mbajtur me këtë vend gjatë mungesës së tij. Është erëndësishme të theksohet se tërë periudhat gjatë të cilave një personka kërkuar përfitime asistence sociale apo mjekësore nga shteti qëkërkon ta dëbojë nuk merren parasysh si periudha vendqëndrimi,por vetëm periudhat lidhur me përfitimet për përkujdesjetmjekësore në raste sëmundjesh të menjëhershme apo afatshkurtra5.

50

______

1. Neni 6 (b) i Konventës.2. Neni 7 (a) (i) i Konventës.3. Neni 11 (a) i Konventës.4. Neni 13 (b) i Konventës.5. Neni 14 i Konventës.

ii) është në gjendje të mirë shëndetësore për t’u transportuar1;

iii) nuk ka lidhje të ngushta që ta mbajnë të mbërthyer pasvendqëndrimit të tij2; termi “lidhje të ngushta” nuk përkufizohet nëKonventë, por përgjithësisht pranohet kur është fjala për lidhjefamiljare, kulturore apo ekonomike, dhe

iv) nuk ndeshen arsye humanitare3 : Konventa nuk i përcakton këto“arsye humanitare”, por mund të mendohet se është fjala ndër tëtjera për trajtim të personit nga ana e autoriteteve të shtetit drejt tëcilit duhet të largohet, si dhe distanca dhe mënyra e transportit përtë realizuar dëbimin.

Këto kushte duhet të përmbushen që të katërta, para se Pala kontraktuese tëmund të kryej riatdhesimin e një personi nisur nga nevoja që ai ka përasistencë. Nga ana tjetër, Palët kontraktuese “kanë parasysh të tregohenshumë të përmbajtura kur është fjala për riatdhesim”4. Është e rëndësishmetë mos harrohet se edhe kur personi përkatës përmbush kushtet e paraqituramë sipër, Pala kontraktuese nuk është aspak e detyruar ta riatdhesojë atë. Injëjti parim i përgjithshëm ndiqet si nga Konventa ashtu dhe ngaMarrëveshjet e përkohshme : shtetet janë në çdo kohë të lira të paraqesin njëskemë më të favorshme nga ajo që parashikon Konventa5.

Kostoja e riatdhesimit është në ngarkim të Palës kontraktuese që kryendëbimin6. Pala kontraktuese drejt së cilës riatdhesohet një person, duhet tëpranojë kthimin e këtij personi7. Çdo Palë kontraktuese zotohet të lejojëkalimin përmes territorit të saj të çdo personi të riatdhesuar8.

Konventa detyron shtetin që kryen riatdhesimin të kontaktojë autoritetetdiplomatike apo konsullore të Palës kontraktuese drejt së cilës personidëbohet9. Nëse kjo Palë kontraktuese nuk e njeh të intresuarin si shtetas të saj,duhet t’i paraqesë dokumente që e përligjin një gjë të tillë shtetit që kryendëbimin brenda një afati prej 30 ditësh pas notifikimit të dëbimit ose sa më

51

______

1. Neni 7 (a) (ii) i Konventës.2. Neni 7 (a) (iii) i Konventës.3. Neni 7 (b) i Konventës.4. Neni 7 (b) i Konventës.5. Neni 18 i Konventës.6. Neni 8 (a) i Konventës.7. Neni 8 (b) i Konventës.8. Neni 8 (c) i Konventës.9. Neni 10 (a) i Konventës.

shpejt që të jetë e mundur kur nuk respektohet ky afat1. Në këtë rast, duhetbërë një rivlerësim i ri për të përcaktuar nëse i interesuari është apo jo shtetasi vendit destinues. Ky vlerësim do të mbështetet mbi rregulla e rregullore nëfuqi në shtetin destinues. Çdo mosmarrëveshje për këtë çështje do të zgjidhetnëpërmjet mekanizmit të arbitrazhit të përshkruar më poshtë në paragrafin4.2.6.

4.2.5 Shtojca dhe rezerva

Shtojca I e Konventës jep për çdo Palë kontraktuese skemat e asistencëssociale e mjekësore në të cilat Konventa gjen zbatim2.

Palët kontraktuese lejohen të bëjnë rezerva lidhur me zbatimin e skemave tëasistencës sociale e mjekësore përmendur në Shtojcën I. Këto rezerva jepennë Shtojcën II të Konventës3. Konventa nuk parashikon asnjë kufizim nëfushën e rezervave. I vetmi rregull është që të gjitha rezervat lidhur meskemat ekzistuese deri në çastin e ratifikimit të Konventës nga ana e një shtetiduhet të deklarohen pikërisht gjatë ratifikimit, ndërsa rezervat për skemat ereja që vendosen pas ratifikimit duhet të bëhen nëpërmjet notifikimit pranëSekretarit të Përgjithshëm të Këshillit të Evropës4.

Shtojca III ka për qëllim të lehtësojë zbatimin e Konventës duke paraqitur njëlistë dokumentash për të vërtetuar vendqëndrimin e rregullt (shih 4.2.4 tëkëtij Udhëzuesi).

Shtojcat I-III janë pjesë përbërëse e Konventës5.

4.2.6 Kontrolli dhe arbitrazhi

Asnjë mekanizëm kontrolli nuk zbatohet për Konventën. Nuk ka instancëjuridike ngarkuar për të mbikëqyrur zbatimin, siç është rasti për Konventënevropiane të të Drejtave të Njeriut. Nuk ka po ashtu sistem të rregulltkontrolli jogjyqësor për shqyrtimin e raporteve kombëtare, siç është rasti përKodin evropian të sigurimeve shoqërore. Megjithatë, Komiteti i ekspertëvemblidhet rregullisht për të diskutuar rreth zbatimit të Konventës dheinterpretimit që u jepet dispozitave të saj1. Në rast mosmarrëveshjeje midis

52

______

1. Neni 9 i Konventës.2. Neni 2 (b) i Konventës.3. Neni 2 (b) i Konventës.4. Neni 16 (b) i Konventës.5. Neni 19 i Konventës.

53

Palëve kontraktuese, këto të fundit duhet të përpiqen të zgjidhin probleminnëpërmjet bisedimeve2. Në rast dështimi, një sistem i vendosur në kuadrin eKonventës ngarkohet të zgjedhë një organ arbitrazhi apo një gjyqtararbitrazhi3 të posaçëm. Vendimi i organit të arbitrazhit apo i gjyqtarit tëarbitrazhit është pa apelim dhe i detyrueshëm për palët4.

4.2.7 Zbatimi

Asnjë dispozitë e veçantë nuk rregullon zbatimin e Konventës. Konventakërkon nga ana e autoriteteve administrative, konsullore e diplomatike tëPalëve kontraktuese të japë secila ndihmesën e vet në kuadrin e administrimittë saj5. Nuk janë me të vërtetë të domosdoshme në Konventë rregulla tëdetajuara zbatuese, duke qenë se kjo e fundit nuk trajton aspekte të mirëfilltateknike të koordinimit të sigurimeve shoqërore, si totalizimi i periudhave tësigurimit apo pagesat e përfitimeve të sigurimeve shoqërore në Palët e tjerakontraktuese.

4.2.8 Ratifikimi dhe hyrja në fuqi

Shtetet që dëshirojnë të ratifikojnë Konventën duhet të depozitojnë pranëSekretarit të Përgjithshëm të Këshillit të Evropës një instrument ratifikimi6.Konventa do të hyjë në fuqi për këtë shtet ditën e parë të muajit që pason7. Qënga kjo datë, shtetasit e Palës së re kontraktuese do të përfitojnë asistencësociale e mjekësore në Palët e tjera kontraktuese, ndërsa shtetasit e këtyre tëfundit mund të përfitojnë po këtë asistencë në Palën e re kontraktuese. Shtetetjo anëtare të Këshillit të Evropës mund të ftohen për të marrë pjesë nëKonventë nga Komiteti i Ministrave të Këshillit të Evropës8.

4.2.9 Denoncimi

Çdo Palë kontraktuese është e lirë ta denoncojë Konventën pas përfundimit tëperiudhës paraprake prej dy vjetësh apo të çdo periudhe njëvjeçare më pas,

______

1. Një përshkrim i shkurtër rreth funksionimit të Komitetit të ekspertëve gjendet në hyrjen ekapitullit III, sa më sipër.2. Neni 20 (a) i Konventës.3. Neni 20 (b) i Konventës.4. Neni 20 (c) i Konventës.5. Neni 15 i Konventës.6. Neni 21 (a) i Konventës.7. Neni 21 (c) i Konventës.8. Neni 22 (a) i Konventës.

54

me kusht që të paraqesë një notifikim të shkruar të paktën gjashtë muaj parakësaj date1 (data përvjetor e hyrjes në fuqi të Konventës për këtë Palëkontraktuese). Ndryshe nga Marrëveshjet e përkohshme, Konventa nukpërmban asnjë dispozitë që t’i detyrojë Palët kontraktuese, kur denoncojnëKonventën, të vazhdojnë të derdhin përfitime që i kanë dhënë më parë nëbazë të dispozitave të saj.

4.3 Protokolli

Protokolli i Konventës ka hyrë në fuqi së bashku me Konventën më 1 korrik1954 dhe e zgjeron parimin e parë, atë të barazisë në trajtim, për të përfshirënë të edhe refugjatët2. Përkufizimi “refugjat” në Protokoll bazohet në atë tëKonventës së Gjenevës për statusin e refugjatëve më 19513. Kjo shtrirje sjellsi rezultat që çdo refugjat duhet trajtuar në të njëjtën mënyrë si dhe shtetasite Palëve të tjera kontraktuese. Refugjatët kanë kështu të drejtën për barazi nëpërfitimin e asistencës sociale dhe mjekësore.

Parimi i dytë i Konventës, ai i mosriatdhesimit, nuk gjen shtrirje nëProtokoll4, duke qenë se çdo dëbim i refugjatëve drejt vendit nga janë larguarkonsiderohet si shkelje e Konventës së Gjenevës.

Nga çasti kur një person nuk konsiderohet më si refugjat, dëbimi i tij është imundshëm brenda kushteve të dhëna në paragrafin 4.2.4 të mëparshëm. PërKonventën, periudha e vendqëndrimit të rregullt të një personi fillon ditën kurai humbet statusin e refugjatit5.


Raporti shpjegues i Konventës është hartuar nga Komiteti i ekspertëve dhemiratuar nga Komiteti i Ministrave më 21 nëntor 2001. Bëhet fjalë për njëdokument zyrtar të Këshillit të Evropës që jep shpjegime për funksionimin eKonventës dhe kuptimin e termave që përdoren.

______

1. Neni 24 i Konventës.2. Neni 2 i Protokollit.3. Neni 1 i Protokollit.4. Neni 3 (1) i Protokollit.5. Neni 3 (2) i Protokollit.

55

Kapitulli V

Konventa evropiane e sigurimeve shoqërore

Hyrje

Marrëveshja e përkohshme evropiane lidhur me skemat e sigurimeveshoqërore për pleqërinë, invaliditetin dhe të mbijetuarit, si dhe Marrëveshja epërkohshme evropiane lidhur me sigurimet shoqërore por pa skemat përpleqërinë, invaliditetin dhe të mbijetuarit (më poshtë “Marrëveshjet epërkohshme”) janë nënshkruar më 1953. Këto marrëveshje përqëndrohenkryesisht në barazinë në trajtim të shtetasve që ndodhen në territoret e Palëvekontraktuese. Ashtu sikurse thuhet nga vetë emri e tyre, këto marrëveshjejanë hartuar fillimisht si instrumenta të thjeshtë të pjesshëm dhe për të qenë tëpërkohshëm. Andaj, 15 shtete anëtare të Këshillit të Evropës vendosën më1959 të përpunojnë një Konventë shumëpalëshe për të koordinuarlegjislacionet e tyre në fushën e sigurimeve shoqërore. Konventa e reevropiane e sigurimeve shoqërore u çel për nënshkrim në Paris më 14 dhjetor1972 dhe hyri në fuqi më 1 mars 1979.

Konventa evropiane e sigurimeve shoqërore (më poshtë “Konventa”) ishtenjë hap i madh përpara në koordinimin e sigurimeve shoqërore në Evropë.Ndërsa Marrëveshjet e përkohshme kanë të bëjnë vetëm me parimin themelortë barazisë në trajtim, Konventa zbaton të katër parimet themelore tëkoordinimit ndërkombëtar të sigurimeve shoqërore. Konventa u hartua dukembajtur parasysh në mënyrë të veçantë Rregulloren n° 3/57 të Bashkësiveevropiane lidhur me sigurimet shoqërore të punonjësve migrues, si dhepunimet rishqyrtuese që iu bënë dhe që çuan në hyrjen në fuqi të Rregulloresn° 1408/71. Pavarësisht nga ky ndikim, Konventa është një dokument i vetëmnë llojin e vet. Së pari, në çastin e hapjes për nënshkrim, fusha e saj zbatuesepersonale e tejkalonte atë të rregulloreve përsa i përket koordinimit tëBashkësive evropiane. Për shembull, rregulloret në fuqi në Bashkësitëevropiane nuk mbulonin në atë kohë punonjësit e vetpunësuar, dhe sot e kësajdite nuk mbulojnë personat ekonomikisht inaktivë, ndërkohë që këto grupekanë mundur të përfitojnë nga mbrojtja e Konventës që me hyrjen e saj nëfuqi. Së dyti, Konventa paraqitet në formë nenesh që kanë fuqi vepruese ngaçasti kur Konventa ratifikohet, dhe nene të tjera që hyjnë në fuqi vetëm kurmiratohen shprehimisht nga Palët kontraktuese nëpërmjet marrëveshjesh

dypalëshe e shumëpalëshe të veçanta. Nenet që nuk hyjnë menjëherë në fuqi,shërbejnë në këtë mënyrë si sugjerime e modele për arritje marrëveshjeshdypalëshe e shumëpalëshe midis Palëve kontraktuese. Kjo strukturë siguronmbrojtje të menjëhershme të të drejtave të imigrantëve, por duke u dhënë ngaana tjetër Palëve kontraktuese mundësi të mëdha elasticiteti përsa i përketaspekteve të tjera të koordinimit ndërkombëtar të sigurimeve shoqërore.

Konventa shoqërohet nga një Marrëveshje plotësuese për zbatimin eKonventës (këtej e tutje e quajtur “Marrëveshja plotësuese”). Ky instrumentmbulon zbatimin praktik të Konventës. Ai përcakton mënyrën se si tëbashkëpunojnë autoritetet dhe institucionet kompetente të Palëvekontraktuese për të siguruar funksionimin e harmonishëm dhe efektiv tëproçesit të koordinimit. Ai përshkruan llojin e informacioneve që Palëtkontraktuese duhet të këmbejnë si dhe mënyrën e trajtimit të këtyreinformacioneve nga ana e autoriteteve dhe institucioneve kompetente. Ashtusi Konventa, Marrëveshja plotësuese përfshin dispozita që hyjnë menjëherënë fuqi, dhe të tjera që përbëjnë modele marrëveshjesh dypalëshe ashumëpalëshe. Kur një shtet ratifikon Konventën, ai duhet gjithashtu tëratifikojë edhe Marrëveshjen plotësuese1.

Komiteti i ekspertëve për koordinimin në fushën e sigurimeve shoqërore (mëpas i quajtur “Komitieti i ekspertëve”) ka përpunuar një protokoll tëKonventës që syon të zgjerojë fushën zbatuese personale. Ky protokoll u çelpër nënshkrim më 11 maj 1994 në Strasburg. Hyrja e tij në fuqi, që ende nukështë arritur, kushtëzohet me ratifikimin e tij nga të paktën dy shtete anëtare2.

Një raport shpjegues për Konventën është përpunuar nga Komiteti iekspertëve3. Edhe pse interpretimi i këtij raporti shpjegues nuk është idetyrueshëm, raporti u miratua nga Komiteti i Ministrave të Këshillit tëEvropës si një dokument zyrtar. Raporti shpjegues jep një pamje tërësore tëKonventës para se të komentojë dispozitat e saj njëra pas tjetrës. Nga anatjetër, bën një përshkrim më të hollësishëm të Konventës se ky Udhëzues.Raporti shpjegues rekomandohet si burim shpjegimesh për tërë pyetjet qëmund të dalin nga ky kapitull.

56

______

1. Lista e nënshkrimeve dhe ratifikimeve të Konventës e të Marrëveshjes poltësuese deri më 1shtator 2003 figuron në pjesën shtojcë (Shtojca II). Për t’iu referuar listës së sotme dhe tekstevetë tjera të Konventës e të Marrëveshjes plotësuese, shih Shtojcën I. 2. Lista e nënshkrimeve dhe ratifikimeve të Protokollit deri më 1 shtator 2003 figuron në pjesënshtojcë (Shtojca II). Për t’iu referuar listës aktuale dhe tekstit të Protokollit, shih Shtojcën I. 3. Për t’iu referuar tekstit të Raportit shpjegues, shih Shtojcën I.

Për më tepër, Komiteti i ekspertëve ka miratuar gjithashtu një Udhërrëfyeszbatimi të Konventës e të Marrëveshjes plotësuese : kjo vepër destinohet përtë lehtësuar punën e nëpunësve të institucioneve dhe administratave të tjera qëpërgjigjen për sigurimet shoqërore gjatë zbatimit të Konventës e tëMarrëveshjes plotësuese1. Ajo përmban formula tip për zbatimin e dispozitavetë Konventës dhe të Marrëveshjes plotësuese që hyjnë menjëherë në fuqi.

Ky kapitull i Udhëzuesit merret me Konventën dhe deri në njëfarë mase meMarrëveshjen plotësuese që i është bashkëngjitur. Përmban nënndarjet emëposhtme :

5.1 Fusha zbatuese materiale e Konventës5.2 Fusha zbatuese personale e Konventës5.3 Barazia në trajtim e shtetasve5.4 Derdhja e përfitimeve jashtë shtetit5.5 Dispozitat e Konventës për të gjitha risqet5.6 Dispozitat e veçanta që rregullojnë risqe të ndryshme sociale5.7 Zbatimi dhe administrimi i Konventës5.8 Ratifikimi dhe hyrja në fuqi5.9 Denoncimi5.10 Zgjidhja e mosmarrëveshjeve5.11 Protokolli5.12 Raporti shpjegues dhe Udhërrëfyesi zbatues i Konventës.

5.1 Fusha zbatuese materiale e Konventës

Konventa zbatohet në të gjitha legjislacionet që kanë të bëjnë me skemat esigurimeve shoqërore për :2

i) përfitimet për sëmundje dhe lejelindje,ii) përfitimet për invaliditet,iii) përfitimet për pleqërinë,iv) përfitimet për të mbijetuarit,v) përfitimet për aksidentimet në punë dhe sëmundjet profesionale,vi) alokacione në rast vdekjeje,vii) përfitimet për papunësi, dheviii) kompensimet familjare.

57

______

1. Për t’iu referuar tekstit të Udhërrëfyesit, shih Shtojcën I. 2. Neni 2 (1), nga (a) deri në (h) i Konventës.

Konventa zbatohet për të gjitha skemat e përgjithshme apo të veçanta, mekarakter kontributiv ose jo kontributiv1. Ajo nuk zbatohet për ndihmënsociale apo mjekësore2. Rrjedhimisht, ajo zbatohet vetëm për skemat që kanëtë bëjnë me risqet sociale të përshkruara në pikat (i) – (viii) të mësipërme. Ajonuk ka të bëjë me skemat që mbulojnë thjesht risqet e nevojës e të varfërisë3

dhe i përjashton skemat e veçanta për nëpunësit shtetërorë4. Ajo nuk ipërjashton nëpunësit shtetërorë si të tillë, por vetëm skemat që mbulojnëthjesht këta nëpunës. Rrjedhimisht, Konventa gjen zbatim për nëpunësitshtetërorë nëse këta mbulohen nga një skemë e përgjithshme e punonjësve5.Përfitimet në favor të viktimave të luftës dhe pasojave të saj përjashtohengjithashtu nga fusha zbatuese e Konventës6 sepse këto skema janë të lidhurangushtë me identitetin kombëtar të një personi.

Fusha zbatuese materiale e Konventës është e njëjtë me fushat zbatuese tëkombinuara të Marrëveshjeve të përkohshme dhe, ashtu si Marrëveshjet epërkohshme, Konventa përmban një listë të plotë për të gjitha degët esigurimeve shoqërore në të cilat gjen zbatim7. Kjo listë figuron në Shtojcën IItë saj. Palët kontraktuese e kanë për detyrë ta ripërtërijnë atë.

5.2 Fusha zbatuese personale e Konventës

Konventa zbatohet për çdo person që mbulohet nga legjislacioni i sigurimeveshoqërore i më shumë se një prej Palëve kontraktuese, mjaft që ky person tëjetë8 :

i) shtetas i një Pale kontraktuese,

ii) një person pa shtetësi apo refugjat,

iii) një anëtar i familjes dhe/apo një mbijetues i një personi që i përkistenjë prej grupeve të mësipërme.

Edhe pse Konventa përjashton skemat e veçanta për nëpunësit shtetërorë, ajomegjithatë përfshin qëllimisht disa kategori nëpunësish që mbulohen nga

58

______

1. Neni 2 (2) i Konventës; për një përkufizim të përfitimeve kontributive/jo kontributive, shihnenin 1 (y) të Konventës dhe nënndarjen 1.7 të këtij Udhëzuesi.2. Neni 2 (4) i Konventës.3. Për përkufizimin e asistencës sociale e mjekësore, shih nënndarjet 1.7, 3.2. dhe 4.2.1 të këtijUdhëzuesi.4. Neni 2 (4) i Konventës.5. Neni 4 (1) i Konventës.6. Neni 2 (4) i Konventës.7. Neni 3 (1) i Konventës.8. Neni 4 i Konventës.

skema e përgjithshme e një Pale kontraktuese, me përjashtim të anëtarëve tëpersonelit të shërbimit të misioneve diplomatike dhe të posteve konsullore1.Konventa mbulon një gamë shumë të gjerë të popullsisë, përfshirë edhepunonjësit me pagë, punonjësit e vetpunësuar, personat jo aktivë, etj. I vetmikusht është që një person duhet t’i nënshtrohet legjislacionit të sigurimeveshoqërore të dy a më shumë Palëve kontraktuese. Në disa raste, Konventa bëndallime midis kategorive të ndryshme të personave, dhe në këtë drejtim, vlentë theksohet që termi “punonjës” përcakton një punonjës me pagë dhe njëpunonjës të vetpunësuar2.

5.3 Barazi trajtimi të shtetasve

Konventa afirmon parimin e barazisë në trajtim midis shtetasve të Palëvekontraktuese3. Ky parim i detyron Palët kontraktuese të zbatojnë legjislacionine tyre ndaj shtetasve të Palëve të tjera kontraktuese në të njëjtën mënyrë si dhepër vendasit.

Megjithatë, përsa i përket zbatimit të këtij parimi në skemat me karakter jokontributiv, Konventa dhe Marrëveshjet e përkohshme parashikojnë se njëPalë kontraktuese mund t’u kërkojë shtetasve të Palëve të tjera kontraktuesetë plotësojnë kushtet e veçanta të vendqëndrimit, konkretisht kur shuma epërfitimit është e pavarur nga kohëzgjatja e vendqëndrimit. Duke qenë sekushtet për vendqëndrimin ndryshojnë sipas riskut social të mbuluar, atoparaqiten më në hollësi në nënndarjen 5.6 të mëposhtme.

5.4 Dhënia e përfitimeve jashtë shtetit

Konventa parashikon që përfitimet në të holla për invaliditet, pleqëri dhembijetesë, pensionet për dëmtim në punë dhe sëmundje profesionale,alokacione në rast vdekjeje nuk mund as të ulen as të pezullohen thjesht përfaktin që përfituesi banon në territorin e një Pale tjetër kontraktuese4.Megjithatë, pranohen përjashtime nga ky parim, që kanë lidhje me skemat jokontributive dhe me disa përfitime të veçanta.

Ashtu si për barazinë në trajtim të shtetasve, modalitetet e dhënies sëpërfitimeve jashtë shtetit përshkruhen më në hollësi në nënndarjen emëposhtme 5.6.

59

______

1. Neni 4 (1) (c) dhe (2) i Konventës.2. Neni 1 (m) i Konventës.3. Neni 8 i Konventës.4. Neni 11 i Konventës.

5.5 Dispozitat e Konventës për tërësinë e risqeve

Dispozitat e mëposhtme kanë lidhje me tërë risqet sociale që mbulonKonventa; ato hyjnë menjëherë në fuqi që me ratifikimin e Konventës nga njëPalë kontraktuese.

5.5.1 Përkufizime

Konventa përmban një listë të gjatë përkufizimesh1 që janë thelbësore përkuptimin dhe zbatimin e Konventës. Këto përkufizime përfshijnë fjalët kyçetë mëposhtme: “Palë kontraktuese”, “legjislacion”, “vendqëndrim”,“vendqëndrim i përkohshëm”, “punonjës” dhe “punonjës kufitar”, “periudhasigurimi” dhe “periudha vendbanimi”, si dhe “kompensime familjare” e“përfitime familjare”.

5.5.2 Lidhjet me instrumentat e tjerë ndërkombëtarë

Dispozitat e Konventës anullojnë dhe zëvendësojnë të gjitha marrëveshjetdypalëshe e shumëpalëshe të sigurimeve shoqërore që ekzistojnë midisPalëve kontraktuese2, me përjashtim të:

i) konventave të miratuara nga OIT3,

ii) dispozitave të Bashkimit Evropian4,

iii) marrëveshjeve dypalëshe e shumëpalëshe që palët kontraktuesedëshirojnë t’i ruajnë5. Palët kontraktuese duhet të shprehen qartë se doruajnë midis tyre marrëveshjet e veçanta në fuqi; këto marrëveshjeduhet të pasqyrohen në shtojcën III të Konventës. Konventa nuk shkelmarrëveshjet dypalëshe e shumëpalëshe, por zbatohet për personat qënuk mbulohen nga fusha zbatuese personale e marrëveshjeve; përshembull, punonjësit e vetpunësuar apo personat jo aktivë që shpeshpërjashtoheshin nga marrëveshjet dypalëshe, mbulohen nga fushazbatuese personale e Konventës. Konventa zbatohet gjithashtu nëmarrëdhëniet shumëpalëshe ekzistuese midis shteteve të lidhura ngaçdo marrëveshje dypalëshe që figuron në shtojcën III. Për shembull,marrëveshje dypalëshe janë arritur midis shtetit A dhe shtetit B, midisshtetit B dhe shtetit C, dhe midis shtetit C dhe shtetit A. Që të tre

60

______

1. Neni 1 i Konventës.2. Neni 5 (1) i Konventës.3. Neni 6 (1) i Konventës.4. Neni 6 (2) i Konventës.5. Neni 6 (3) i Konventës.

shtetet janë të lidhura nga marrëveshje dypalëshe, por nëse një personka jetuar në shtetin A, B dhe C, kjo gjendje do të konsiderohet si“marrëdhënie shumëpalëshe” dhe në këtë rast, zbatohet Konventa dhejo marrëveshjet dypalëshe përkatëse.

5.5.3 Përcaktimi i legjislacionit të zbatueshëm

Rregullat e Konventës në fushën e përcaktimit të legjislacionit të zbatueshëmushtrohen njëlloj për të gjitha risqet që mbulon Konventa. Pala kontraktuese,legjislacioni i së cilës është i zbatueshëm, quhet “shteti kompetent”.

Rregullat në fushën e përcaktimit të legjislacionit të zbatueshëm janë si mëposhtë1:

Punonjësit me rrogë : rregulli i përgjithshëm është që legjislacion izbatueshëm quhet pikërisht legjislacioni në fuqi në territorin e Palëskontraktuese ku personi është punësuar, edhe pse ky person banon nëterritorin e një Pale tjetër kontraktuese2. Përjashtimet e mëposhtme gjejnëzbatim në këtë rregull :

i) punonjësit me pagë dërguar jashtë shtetit : një punëdhënës mund tëdërgojë një nga anëtarët e personelit të tij rrogëtar në territorin e njëPale tjetër kontraktuese për të kryer një punë për llogari të tij, apo përtë punuar në një nga zyrat apo filialet e tij të vendosura në një shtettjetër. Kjo periudhë konsiderohet si periudhë shkëputjeje. Nësepunonjësi rrogëtar qëndron në territorin e një Pale tjetër kontraktuesepër një periudhë që nuk i kalon të 12 muajt, dhe nëse nuk ështëdërguar për ta zëvendësuar një punonjës tjetër rrogëtar parashikuar nëmbarim të periudhës së tij të shkëputjes, ai mbulohet nga legjislacionii shtetit ku kishte qenë me detyrë fillimisht3. Ky punonjës do të mbetetedhe më pas i mbuluar nga legjislacioni i Palës kontraktuese të shtetitku ka qenë me detyrë fillimisht nëse, për shkak rrethanash tëpaparashikuara, periudha e shkëputjes së tij i tejkalon të 12 muajt dheme kusht që autoriteti kompetent i Palës tjetër kontraktuese të japëmiratimin e tij4.

61

______

1. Vlen të theksohet se ky Udhëzues trajton vetëm skemat e sigurimeve shoqërore me lidhje tëdetyrueshme, duke përjashtuar sigurimet vullnetare apo fakultative të vijueshme. Rregullat emëposhtme për përcaktimin e legjislacionit të zbatueshëm rrjedhimisht nuk merren me sigurimetvullnetare apo fakultative, që janë objekt dispozitash të veçanta në nenin 16 të Konventës.2. Neni 14 (a) i Konventës.3. Neni 15(1) (a) (i) i Konventës.4. Neni 15 (1) (a) (ii) i Konventës.

ii) personat e punësuar në territorin e dy a më shumë Palëvekontraktuese në një sektor të ndryshëm nga ai i transportevendërkombëtare : nëse personi në fjalë banon në një nga shtetet kuushtron veprimtarinë e tij, apo nëse punon për llogari të shumëpunëdhënëseve në shtete të ndryshme, ai i nënshtrohet legjislacionittë shtetit të tij të vendbanimit1. Nëse nuk banon në një shtet kuushtron veprimtarinë, i nënshtrohet legjislacionit të shtetit në të cilinpunëdhënësi ka qendrën apo banimin e tij2.

iii) dispozita të veçanta zbatohen :

• për persona të punësuar në transportet ndërkombëtare3 dhe nëndërmarrjet kufitare4;

• për marinarët5 dhe

• për nëpunësit shtetërorë6 e personelin e shërbimit të misionevediplomatike e posteve konsullore7.

Punonjësit e vetpunësuar : rregulli i përgjithshëm është që punonjësit evetpunësuar mbulohen nga legjislacioni në fuqi në territorin e Palëskontraktuese ku zhvillojnë veprimtarinë e tyre të pavarur, edhe pse banojnënë territorin e një Pale tjetër kontraktuese8. Përjashtimet e mëposhtmezbatohen për këtë rregull :

i) Përjashtimi i parë mban parasysh faktin që legjislacioni i disashteteve, të paktën në të shkuarën, u siguronte një mbrojtje socialepunonjësve me rrogë, por jo punonjësve të vetpunësuar. Nëse njëpunonjës i vetpunësuar ushtron veprimtarinë e tij në territorin e njëPale kontraktuese dhe nëse nuk ekziston asnjë legjislacion sigurimeshshoqërore i zbatueshëm për punonjësit e vetpunësuar, por kur kyperson banon në territorin e një Pale tjetër kontraktuese, legjislacionii së cilës është i zbatueshëm për punonjësit e vetpunësuar, në këtë rastai mbulohet nga legjislacioni i shtetit të vendqëndrimit9, si tëushtronte veprimtarinë e tij të pavarur në atë vend10.

62

______

1. Neni 15 (1) (c) (i) i Konventës.2. Neni 15 (1) (c) (ii) i Konventës.3. Neni 15 (2) i Konventës.4. Neni 15 (1) (d) i Konventës.5. Neni 14 (b) dhe 15 (2) i Konventës.6. Neni 14 (d) i Konventës.7. Neni 17 i Konventës.8. Neni 14 (c) i Konventës.9. Neni 15 (3) (a) (i) i Konventës.10. Neni 15 (4) i Konventës.

ii) Përjashtimi i dytë ka të bëjë me faktin që disa shtete e shohin të drejtënpër sigurime shoqërore të varur nga kushti i vendqëndrimit dhe jo ngakushti i ushtrimit të një veprimtarie ekonomike. Për shembull, njëperson banon në shtetin A dhe ushtron veprimtarinë e tij të pavarur nështetin B; shteti A dhe shteti B kanë ratifikuar Konventën. Nëse të dyshtetet e shohin të drejtën e sigurimeve shoqërore të lidhur me kushtine vendbanimit, personi nuk sigurohet në shtetin B ku ushtronveprimtarinë e tij, por në shtetin A ku banon1.

Rregulla të veçanta zbatohen gjithashtu për personat që ushtrojnë veprimtaritë pavarur në territorin e dy Palëve a të shumë Palëve kontraktuese :

i) Nëse këta persona banojnë në territorin e njërës prej Palëvekontraktuese, dhe zhvillojnë aty një pjesë të veprimtarisë së tyre tëpavarur, ata do të mbulohen nga legjislacioni i shtetit ku banojnë2.Nëse Pala kontraktuese në të cilën ata banojnë e sheh të drejtën përmbrojtje sociale të lidhur me kushtin e vendbanimit, ata do tëmbulohen nga legjislacioni i shtetit të vendbanimit, edhe pse nukushtrojnë asnjë veprimtari ekonomike3.

ii) Nëse punonjësit e vetpunësuar nuk ushtrojnë asnjë veprimtari nëterritorin e Palës kontraktuese ku banojnë apo nëse nuk ekzistonasnjë legjislacion i zbatueshëm për punonjësit e vetpunësuar në këtështet, Palët kontraktuese duhet të përcaktojnë me marrëveshje tëpërbashkët legjislacionin e zbatueshëm4.

Dispozita të veçanta zbatohen gjithashtu për punonjësit e vetpunësuar qëushtrojnë veprimtarinë e tyre profesionale në një anije5.

Persona të tjerë : Konventa përmban dispozita vetëm përsa i përketlegjislacionit të zbatueshëm për punonjësit me pagë dhe punonjësit evetpunësuar. Kurse grupe të tjera, si jo aktivët dhe studentët, mbulohen ngaligjet kombëtare të secilës Palë kontraktuese.

Mundësi anullimi : Konventa u lejon autoriteteve kompetente të Palëvekontraktuese të parashikojnë, me marrëveshje të përbashkët, përjashtime ngarregullat e përcaktimit të legjislacionit të zbatueshëm në favor të tëinteresuarve6.

63

______

1. Neni 15 (3) (a) (ii) i Konventës.2. Neni 15 (3) (b) i Konventës.3. Neni 15 (3) (b) i Konventës.4. Neni 15 (3) (c) i Konventës.5. Neni 14 (b) dhe 15 (2) (b) i Konventës.6. Neni 18 i Konventës.

5.6 Dispozita të veçanta për risqet e ndryshme sociale mbuluarnga Konventa

Kjo nënndarje shpjegon se si trajtohen nga ana e Konventës risqet sociale qëkanë të bëjnë me fushën e saj zbatuese materiale.

5.6.1 Sëmundje dhe lejelindje

Kapitulli i Konventës për sëmundje dhe lejelindje mbulon përfitimet në tëmira materiale, si trajtimi mjekësor, produktet farmaceutike, trajtimi spitalor,etj. Ai mbulon gjithashtu përfitimet në të holla që jepen për periudhatafatshkurtra të paaftësisë në punë. Kjo paaftësi duhet të vijë nga një sëmundjeapo nga një shtatzanësi/lindje. Tabela e mëposhtme paraqet dispozitat eKonventës lidhur me risqet e sëmundjes e të lindjes që hyjnë menjëherë nëfuqi dhe dispozitat që nuk hyjnë menjëherë në fuqi :

64

Me efekt të menjëhershëm Pa efekt të menjëhershëm

Neni 8 Trajtim i barabartë për vendasit e të gjitha palëve kontraktuese.

Neni 13 Rregulla që parandalojnë akumulim përfitimesh me anë përfitimesh të tjera të të njëjtit lloj, apo me të ardhura të tjera, apo për ushtrim veprimtarie profesionale.

Neni 19 Totalizimi i periudhave.

Neni 20 Dispozita për sigurimin e përfitimeve në tëmira materiale dhe përfitime në të holla përpersona që banojnë në mënyrë tëvazhdueshme në territorin e një Palekontraktuese e ndryshme nga shtetikompetent.

Neni 21 Dispozita për sigurimin e përfitimeve përpersona që banojnë në mënyrë tëpërkohshme, që rikthehen apo shkojnë përtrajtim mjekësor në territorin e një Palekontraktuese e ndryshme nga shtetikompetent.

Neni 22 Rasti kur legjislacioni i një Pale kontraktuese(1) parashikon dispozita lidhur me dhënien e

perfitimeve në të mira materiale për anëtarë tëfamiljeve, me kusht që këta anëtarë të mosjenë të siguruar personalisht.

Neni 22 Përllogaritja e përfitimeve në të holla(2) deri (4)

Barazi në trajtim për shtetasit e të gjitha Palëve kontraktuese : parimi ibarazisë në trajtim zbatohet pa kushte për përfitime mjekësore, si në të miramateriale ashtu dhe në të holla, qofshin të karakterit kontributiv ose jokontributiv, gjë që do të thotë se personat e mbuluar nga Konventa, qëbanojnë në territorin e një Pale kontraktuese kanë po ato të drejta dhe detyradhe marrin po ato përfitime si dhe shtetasit e Palës kontraktuese ku atabanojnë1. Ky kusht zbatohet gjithashtu për përfitimet me karakter kontributivtë riskut social të shtatzanësisë dhe lindjes. Megjithatë, përfitimi i lejelindjesme karakter jo kontributiv, shuma e së cilës është e pavarur nga kohëzgjatjete periudhave të banimit, mund t’i nënshtrohet kushtit që e interesuara të ketëbanuar për një periudhë minimale në territorin e Palës kontraktuese në fjalë2.Konventa parashikon që kjo periudhë minimale nuk mund të jetë më shumëse gjashtë muaj. Kjo nuk do të thotë që Palët kontraktuese janë të detyruara tëimponojnë periudha minimale vendbanimi, por që ato kanë të drejtë ta bëjnënjë gjë të tillë, me kusht që periudha minimale e banimit të jetë më pak segjashtë muaj. Në rastin kur Palët kontraktuese vendosin kushte minimalebanimi për përfitime jo kontributive të lejelindjes, ato duhet t’i evidentojnëpërfitimet në fjalë në shtojcën IV të Konventës3.

Rregulla që parandalojnë akumulim të përfitimeve me anë përfitimesh tëtjera të të njëjtit lloj, apo me të ardhura të tjera, apo për ushtrimveprimtarie profesionale : Konventa tregon në mënyrë të qartë se askushnuk mund t’u referohet dispozitave të saj për të kërkuar disa përfitime për të

65

______

1. Neni 8 (1) i Konventës.2. Neni 8 (2) (a) i Konventës.3. Neni 8 (4) i Konventës.

Me efekt të menjëhershëm Pa efekt të menjëhershëm

Neni 23 Dispozita për sigurimin e përfitimeve në tëmira materiale për të papunët që banojnë nëterritorin e një Pale kontraktuese e ndryshmenga shteti kompetent.

Neni 24 Dispozita për sigurimin e përfitimeve në të miramateriale për pensionistët.

Neni 25 Rregulla zbatuese të dispozitave të veçanta të legjislacionit në fuqi në territorin e disa Palëve kontraktuese

Neni 26 Nevoja për marrëveshje dy dhe shumë palëshe në mënyrë që të gjejnë zbatim dispozitat që nuk hyjnë menjëherë në fuqi.

njëjtën sëmundje apo shtatzanësi/lindje, apo disa përfitime për të njëjtënperiudhë sigurimi të detyrueshëm1. Nga ana tjetër, shumë shtete zbatojnërregulla që kufizojnë akumulimin e përfitimeve me anë përfitimesh të tjeraapo të ardhurash të tjera, apo nëpërmjet një veprimtarie profesionale. Këtorregulla parashikojnë uljen apo pezullimin e përfitimit për një periudhë tëcaktuar, madje edhe heqjen e tij. Konventa thekson se gjatë zbatimit të këtyrerregullave, një Palë kontraktuese ka të drejtë të llogarisë çdo përfitim apo tëardhur të marrë në territorin e një Pale tjetër kontraktuese, si dhe nga njëveprimtari profesionale ushtruar në territorin e një Pale tjetër kontraktuese2.Marrëveshja plotësuese parashikon se kur një gjë e tillë sjell ulje tëpërfitimeve në më shumë se një Palë kontraktuese, në këtë rast duhetpërpjestuar shuma mbi të cilën bëhet ulja nëpërmjet numrit të të ardhurave qëjanë objekt uljeje3.

Totalizimi i periudhave : nëse legjislacioni i Palëve kontraktuese e shehpranimin për përfitime në bazë të një skeme4, apo pranimin për sigurimin edetyrueshëm5 të kushtëzuar me plotësimin e periudhave minimale tësigurimeve, këto Palë kontraktuese mbajnë parasysh periudhat e sigurimeve(apo, kur është fjala për skema jo kontributive, periudhat e banimit pas moshës16 vjeç) të plotësuara nën legjislacionin e çdo Pale tjetër kontraktuese. Termi“periudha sigurimi” përcakton periudhat e kontributeve, punësimit,veprimtarisë profesionale apo vendbanimit, ashtu sikurse përkufizohen ngalegjislacioni i Palës kontraktuese në të cilën ato janë realizuar6. Kjo do të thotëse periudhat e sigurimit të realizuara në Palët e tjera kontraktuese i shtohennjëra-tjetrës sipas parimit të totalizimit. Për shembull, shteti A dhe shteti Bkanë ratifikuar Konventën. Në shtetin A, e drejta për të kërkuar përfitime varetnga kushti i banimit dhe përfitimet në të holla për rast sëmundjeje jepen vetëmkur i interesuari ka realizuar një periudhë banimi të vazhdueshëm prej trevjetësh dhe pas moshës tetëmbëdhjetë vjeç. Në shtetin B, e drejta për përfitimenë të holla për rast sëmundjeje varet nga periudhat e punësimit; duhetplotësuar një periudhë punësimi prej 12 muajsh për të kërkuar përfitime. Njëperson jeton në shtetin A që me lindjen e tij dhe deri në moshën 20 vjeç; mëpas, vendoset në shtetin B ku punon 6 muaj para se të sëmuret e të ketëpaaftësi të përkohshme për punë. Kërkon përfitimin për rast sëmundjeje në

66

______

1. Neni 13 (1) i Konventës dhe neni 9 i Marrëveshjes plotësuese. 2. Neni 13 (2) i Konventës.3. Neni 8 i Marrëveshjes plotësuese.4. Neni 19 (2) i Konventës. 5. Neni 19 (1) i Konventës.6. Neni 1 (s) i Konventës.

67

shtetin B, që është i detyruar të mbajë parasysh periudhën prej 6 muajsh tërealizuar nën legjislacionin e tij dhe 2 vjetët e banimit të kryera në shtetin A.

Llogaritja e përfitimeve në të holla : nëse legjislacioni i një Palekontraktuese parashikon që llogaritja e përfitimeve në të holla mbështetet mbinjë të ardhur mesatare, institucioni kompetent i kësaj Pale përcakton këtë tëardhur mesatare vetëm në funksion të fitimeve të realizuara gjatë periudhaveqë janë plotësuar nën legjislacionin e mësipërm. Me fjalë të tjera, gjatëllogaritjes të të ardhurave mesatare për të përcaktuar shumën e përfitimit, njëPalë kontraktuese nuk është e detyruar të mbajë parasysh të ardhurat e fituaranë territorin e Palëve të tjera kontraktuese1. Megjithatë, nëse legjislacioni injë Pale kontraktuese parashikon që shuma e përfitimeve është në vartësi tënumrit të anëtarëve të familjes, institucioni kompetent i Palës kontraktueseduhet të mbajë parasysh gjithashtu numrin e anëtarëve të familjes që banojnënë territorin e Palëve të tjera kontraktuese2.

Rregulla për zbatimin e dispozitave të veçanta të legjislacionit të disaPalëve kontraktuese : një shtet mund ta kushtëzojë dhënien e përfitimeve nëtë holla për sëmundje apo kryerjen e një trajtimi mjekësor me vetë origjinëne sëmundjes si një kusht relativ. Për shembull, një trajtim mjekësor nuk usigurohet personave që janë viktima të një aksidenti në punë në një shtettjetër. Konventa parashikon se kushti relativ i sëmundjes nuk u kundërvihetpersonave që kanë të bëjnë me fushën e saj zbatuese personale3. Konventaparashikon gjithashtu se kur një Palë kontraktuese vendos një kohëzgjatjemaksimale për dhënien e përfitimeve, Pala kontraktuese mund të mbajëparasysh periudhat gjatë të cilave janë dhënë përfitime të së njëjtës natyrë ngainstitucionet e Palëve të tjera kontraktuese për të njëjtin rast sëmundjeje4.

Domosdoshmëria për marrëveshje dypalëshe e shumëpalëshe për t’udhënë fuqi dispozitave që nuk kanë hyrë menjëherë një fuqi : Konventaparaqet dispozitat lidhur me përfitimet në rast sëmundje e lejelindje, hyrja nëfuqi e të cilave nuk është e menjëhershme dhe i sheh ato të zbatueshme vetëmkur arrihen marrëveshje dypalëshe e shumëpalëshe nga ana e Palëvekontraktuese5. Dispozitat që nuk hyjnë menjëherë në fuqi kanë të bëjnë medhënien e përfitimeve në të mira materiale e në të holla për personat që

______

1. Neni 22 (2) i Konventës.2. Neni 22 (3) i Konventës.3. Neni 25 (2) i Konventës.4. Neni 25 (3) i Konventës.5. Neni 26 (1) i Konventës.

68

banojnë në mënyrë të vazhdueshme apo të përkohshme në territorin e një Palekontraktuese e ndryshme nga shteti komptent; për shembull, një personbanon në shtetin A (shteti i vendbanimit), por punon në shtetin B (shtetikompetent). Në këtë rrethanë, dispozitat model të Konventës parashikojnë qëpërfitimet në të mira materiale jepen në shtetin e vendbanimit, sipasdispozitave ligjore të shtetit të vendbanimit, por në ngarkim të shtetitkompetent1. Me fjalë të tjera, shteti i vendbanimit jep përfitime, por ato ishërbehen nëpërmjet shtetit kompetent. Në rastin e përfitimeve në të holla,Konventa parashtron se këto përfitime derdhen nga shteti kompetent sipasdispozitave ligjore që ai zbaton2.

Konventa specifikon disa dispozita që duhen përfshirë në marrëveshjetdypalëshe a shumëpalëshe që janë të domosdoshme për t’u dhënë fuqivepruese procedurave që nuk hyjnë menjëherë në fuqi. Këto dispozita kanë tëbëjnë me përcaktimin e kategorive të personave që mbulohen nga këtomarrëveshje, të kohës maksimale gjatë së cilës do jepen përfitimet në të miramateriale nga institucioni i një Pale kontraktuese në ngarkim të institucionittë një Pale tjetër kontraktuese dhe me rregullat që parashikojnë ndalimin egrumbullimit të përfitimeve të së njëjtës natyrë3. Në Konventë përcaktohetqartë se Palët kontraktuese janë të lira të merren vesh për të ndaluar çdorimbursim të institucioneve që varen nga kompetencat e tyre. Është fjala përraste kur një Palë kontraktuese jep përfitime në ngarkim të një tjetre, si dhëniae përfitimeve në të mira materiale për persona që banojnë në territorin e njëPale kontraktuese e ndryshme nga shteti kompetent.

5.6.2 Invaliditet, pleqëri dhe vdekje (pensione)

Këto tre risqe sociale trajtohen në të njëjtën mënyrë nga ana e Konventës.Prandaj edhe në Udhëzues trajtohen bashkërisht në bllok, dhe dallimet edukshme midis tyre jepen nëpërmjet dispozitave të Konventës, që duhetmbajtur parasysh nga ana e lexuesit. Në këtë konktekst, “pension” do të thotënjë përfitim periodik afatgjatë, ndryshe nga përfitimet e derdhura vetëm njëherë, si për shembull ndihma financiare në rast vdekjeje.

Tabela e mëposhtme tregon se gati tërësia e dispozitave të Konventës lidhurme invaliditetin, pleqërinë dhe vdekjen hyjnë menjëherë në fuqi; vetëm njëdispozitë bën përjashtim nga ky rregull.

______

1. Neni 20 (1) (a) i Konventës.2. Neni 20 (1) (b) i Konventës.3. Neni 26 (2) i Konventës.

Barazi në trajtim për shtetasit e tërë Palëve kontraktuese : parimi ibarazisë në trajtim zbatohet pa kushte përsa i përket pensioneve me karakterkontributiv për invaliditet, pleqëri dhe vdekje1, por ky parim varet nga disakushte në lidhje me përfitimet me karakter jo kontributiv. Konventa i lejonPalët kontraktuese ta kushtëzojnë me një periudhë minimale vendbanimi të tëinteresuarit mbi territorin e tyre barazinë në trajtim lidhur me përfitimet jokontributive, shuma e të cilave nuk varet nga koha e banimit të të interesuarit.Rrjedhimisht, një kërkuesi, që nuk i përmbush kushtet e periudhës minimaletë banimit, mund t’i kundërshtohet një përfitim thjesht për arsyen se nuk kashtetësinë e Palës kontraktuese ku është kërkuar përfitimi. Një person i tillëmund të marrë gjithashtu përfitime më të ulta se ato që u jepen vendasve, apo

69

Hyjnë menjëherë në fuqi Nuk hyjnë menjëherë në fuqi

Neni 8 Trajtim i njëjtë për të gjithë shtetasit e palëve kontraktuese

Neni 11 Eksportim i përfitimeve

Neni 13 Rregulla që parandalojnë akumulimin e përfitimeve me të ardhura të tjera të të njëjtit lloj, apo me të ardhura nga aktiviteti profesional.

Neni 27 Rregulli i përgjithshëm

Neni 28 Totalizimi i periudhave kohore

Neni 29 Parashtrimi i kushteve për dhënie përfitimesh dhe llogaritja e përfitimeve

Neni 30 Dispozita plotësuese për llogaritjen e përfitimeve

Neni 31 Periudhat kohore më pak se një vit

Neni 32 Periudhat nga një në pesë vjet

Neni 33 Llogaritja e përfitimeve kur i interesuari nuk përmbush kushtet e parashtruara nga të gjitha legjislacionet në fjalë

Neni 34 Plotësime diferencuese

Neni 35 Perkeqësim i invaliditetit

Neni 36 Rifillim i dhënies së përfitimeve për invaliditet pas pezullimit apo ndërprerjes

Neni 37 Shndërrim i përfitimeve të invaliditetit në pension pleqërie

______

1. Neni 8 (1) i Konventës.

70

mund ta shohë veten para kufizimesh më të mëdha se ato që zbatohen përvendasit. Konventa parashikon në këtë rast kufij kohorë mjaft rigorozë përsai përket periudhës minimale të banimit që mund të kërkojë një Palëkontraktuese para se t’i japë një jo shtetasi të drejtën për barazi në trajtim nëfushën e pensioneve jo kontributive. Këta kufij kohorë janë si më poshtë:

invaliditet : pesë vjet banim të vazhdueshëm për përfituesin para se tëbëhet kërkesa për përfitime me karakter jo kontributiv1;

të mbijetuarit : pesë vjet banim të vazhdueshëm të personit që kandërruar jetë para se të bëhet kërkesa për përfitime me karakter jokontributiv2,

mosha e vjetër : dhjetë vjet banim midis moshës 16 vjeç dhe pranimitpër pension pleqërie, nga të cilat pesë vjet në vazhdim mund tëkërkohen para se të bëhet kërkesa për përfitim3.

Konventa parashikon gjithashtu që kur një Palë kontraktuese vendos tëcaktojë kufirin e kohës minimale të banimit, dhe kur një person nuk epërmbush këtë kusht, ai do të ketë megjithatë të drejtë për përfitim nëse kaqenë i mbuluar nga legjislacioni i shtetit kompetent të paktën për një vit. Nëkëtë rast, i interesuari nuk do të marrë përfitim të plotë, por një përfitim tëreduktuar proporcionalisht me kohën e qëndrimit në territorin e shtetinkompetent4. Kur një Palë kontraktuese e kushtëzon me një kohë minimaleqëndrimi barazinë në trajtim në fushën e përfitimeve jo kontributive lidhurme invaliditetin, pleqërinë dhe vdekjen, atëherë ajo duhet t’i paraqesëpërfitimet në fjalë në shtojcën IV të Konventës5.

Eksportimi i përfitimeve : në bazë të rregullit të përgjithshëm, pensionet einvaliditetit, të pleqërisë dhe alokacionet për rast vdekjeje, mund tëeksportohen drejt palëve të tjera kontraktuese. Me fjalë të tjera, këto pensionenuk mund të pakësohen, pezullohen apo ndërpriten, as edhe të ndryshohennga fakti që përfituesi banon në një palë tjetër kontraktuese6. Ky rregull ipërgjithshëm përmban megjithatë shumë përjashtime. Këto kanë të bëjnëkryesisht me përfitimet e karakterit jo kontributiv, gjë që do të thotë që gati

______

1. Neni 8 (2) (b) i Konventës.2. Neni 8 (2) (b) i Konventës.3. Neni 8 (2) (c) i Konventës.4. Formula për reduktimin proporcional të përfitimeve gjendet në nenin 8 (3) të Konventës.5. Neni 8 (4) i Konventës.6. Neni 11 (1) i Konventës.

71

tërë përfitimet me karakter kontributiv mund të eksportohen1. Konventaparashtron shprehimisht se parimi i eksportimit të përfitimeve nuk mund tëzbatohet për përfitimet e mëposhtme :

i) përfitime të veçanta me karakter jo kontributiv, që u jepen personavetë paaftë për të përballuar jetën për shkak të gjendjes së tyreshëndetësore: Konventa nuk i përkufizon këto “përfitime të veçantame karakter jo kontributiv”2;

ii) përfitime të veçanta me karakter jo kontributiv, që u jepen personaveqë nuk mund të kenë përfitime normale: Konventa nuk i përkufizonkëto “përfitime normale”, por mund të mendohet se bëhet fjalë përpërfitime me karakter kontributiv3;

iii) përfitime të dhëna në bazë skemash të përkohshme4;

iv) përfitime të veçanta për t’u ardhur në ndihmë personave të ndryshëmapo kur ndodhen në gjendje nevoje5.

Çdo përfitim i përjashtuar nga parimi i eksportimit duhet paraqitur nështojcën VI të Konventës nga ana e Palës kontraktuese6. Çdo përfitim mekarakter jo kontributiv që nuk jepet në shtojcën VI por jepet në shtojcën IV(përfitime për të cilat parimi i barazisë në trajtim mund të kushtëzohet meperiudha minimale banimi) mund të ulet kur përfituesi e vendos banimin e tijnë një Palë tjetër kontraktuese.7

Këto përfitime reduktohen në përpjestim me kohën e banimit të përfituesit nështetin kompetent. E njëjta formulë llogaritjeje përdoret për të reduktuarpërfitimet kur një person nuk i përmbush kushtet e kohëqëndrimit minimal të

______

1. Duhet theksuar se përfitimet me karakter kontributiv që jepen në bazë të skemave tëpërkohshme nuk i nënshtrohen parimit të eksportimit, sipas nenit 11 (3) (c) të Konventës.Konventa përcakton si më poshtë « përfitimet e dhëna në bazë të skemave të përkohshme » : «përfitime që u jepen personave të cilët e kanë kaluar një farë moshe në çastin e hyrjes në fuqi tëlegjislacionit të zbatueshëm, domethënë përfitime të dhëna përkohësisht për ngjarje të paprituraapo për periudha pune të kryera jashtë kufijve të sotëm të territorit të një Pale kontraktuese ».Është fjala pra për masa të përkohshme të miratuara në kuadrin e legjislacionit kombëtar, përshembull kur një skemë e re pensionesh pleqërie vendoset në mënyrë graduale.2. Neni 11 (3) (a) i Konventës.3. Neni 11 (3) (b) i Konventës.4. Neni 11 (3) (c) i Konventës.5. Neni 11 (3) (d) i Konventës.6. Neni 11 (3) i Konventës.7. Neni 11 (2) i Konventës.

72

nevojshëm për barazi në trajtim, por ka banuar megjithatë në shtetinkompetent më shumë se një vit1.

Rregulla që parandalojnë akumulimin e përfitimeve me anë përfitimeshtë tjera të të njëjtit lloj, apo me të ardhura të tjera, apo për ushtrimveprimtarie profesionale : Kur ruajtja e të drejtave të arritura dhe totalizimii periudhave të sigurimit përdoren për të përcaktuar shumën e një pensioni2,mund të ndodhë që disa Palë kontraktuese duhet t’i derdhin pension njëpersoni të vetëm të njëjtë. Çdo Palë kontraktuese duhet të derdhë atëherëpension në funksion të kohës gjatë të cilës përfituesi mbulohej nga një skemësigurimi shoqëror. Për pasojë, një person, në bazë të proçesit të totalizimit3,mund të marrë pension të të njëjtit lloj nga ana e më shumë se një Palekontraktuese, gjë që bie në kundërshtim me rregullat e Konventës përakumulim të përfitimeve për të njëjtat risqe. Ky përjashtim përligjet mefaktin që, në këto raste, nuk është fjala për përfitime të ndryshme, por vetëmpër elementë të ndryshëm të një pensioni të përbërë. Sigurisht, rregullat eKonventës lidhur me shmangien e akumulimit të përfitimeve zbatohen përpërfitime që nuk janë llogaritur në bazë të parimit të totalizimit (për shembull,përfitimet në të holla për sëmundje), apo në rast akumulimi me përfitime tëtjera apo për shkak të ushtrimit të një veprimtarie profesionale4. Le të marrimrastin e një pensioni pleqërie të eksportuar nga shteti A në shtetin B, dukeqenë se këto dy shtete janë Palë kontraktuese të Konventës. Përfituesi ipensionit banon sot në shtetin B ku merr të ardhura nga veprimtariaprofesionale që ushtron në shtetin B. Shteti A është i autorizuar t’i trajtojëkëto të ardhura si të ishin vjelur në shtetin A dhe në këtë rast reduktonshumën e pensionit në bazë të dispozitave kombëtare kundër akumulimit qëjanë në fuqi në këtë shtet. Marrëveshja plotësuese parashtron që, në rastin kurlegjislacioni i brendshëm i shtetit B parashikon gjithshtu një reduktim të këtijlloji për përfitimin në fjalë, çdo shtet duhet t’i shohë të ardhurat që dokërkojnë reduktim të përfitimit në përpjestim me kohëzgjatjen e periudhavetë veprimtarisë profesionale në shtetet A dhe B5.

______

1. Formula e llogaritjes për reduktimin përpjestimor të këtyre përfitimeve gjendet në nenin 8 (3)të Konventës.2. Shin nënndarjen 1.4.3 të këtij Udhëzuesi.3. Neni 13 (1) i Konventës.4. Neni 13 (2) i Konventës.5. Neni 8 (b) i Marrëveshjes Plotësuese.

73

Rregulli i përgjithshëm : në fillim të kapitullit për invaliditetin, pleqërinëdhe të mbijetuarit, Konventa e bën të qartë se kushdo që mbulohet ngalegjislacionet e sigurimeve shoqërore të dy a më shumë Palëve kontraktuesemerr përfitime në bazë të Konventës, edhe në rastin kur i interesuari mund tëpretendojë për përfitime nisur thjesht nga legjislacioni kombëtar1.

Totalizimi i periudhave : lidhur me të drejtën për përfitime, Konventaparashikon totalizimin e krejt periudhave të sigurimit, banimit, punësimit apotë një veprimtarie profesionale që janë realizuar nga të interesuarit dhe qëmerren parasysh nga legjislacionet e ndryshme kombëtare.

Palët kontraktuese që e mbështesin skemën e tyre në realizimin e periudhavetë sigurimit, duhet të mbajnë parasysh periudhat e sigurimit (apo në rastin elegjislacionit me karakter jo kontributiv, periudhat e banimit të kryera pasmoshës 16 vjeç) të realizuara nën legjislacionin e çdo Pale tjetërkontraktuese2. Periudhat e trajtuara si periudha sigurimi përcaktohen ngaPalët kontraktuese në të cilat ato janë realizuar. Konventa parashikon qëperiudhat e kontributeve, punësimit, veprimtarisë profesionale apo tëbanimit3 mund të trajtohen si “periudha sigurimi” për qëllimet e Konventës.Le të marrim për shembull shtetet A dhe B, që të dy Palë kontraktuese tëKonventës. Shteti A e mbështet të drejtën për pension pleqërie në periudhat epunësimit dhe kërkon një periudhë minimale punësimi prej 25 vjetësh përderdhjen e një pensioni të plotë. Shteti B e mbështet të drejtën për pensionpleqërie në periudhat e banimit të kryera pas moshës 16 vjeç; kohëzgjatjaminimale e banimit për të patur të drejtën e një pensioni të plotë është 25 vjet.Një person jeton në shtetin B deri në moshën 18 vjeç, pastaj fillon të punojënë shtetin A ku banon për 42 vjet, por ku është punësuar vetëm gjatë 23vjetëve. Në përputhje me Konventën, për të vendosur nëse ky person ka tëdrejtë për pension, shteti A duhet të mbajë parasysh dy vjetët e banimit tëkaluara në shtetin B si dy vjet sigurimi, sepse konsiderohen si periudhasigurimi në shtetin B.

Shtetet që e mbështesin të drejtën për përfitime në periudhat e banimit, duhettë mbajnë parasysh periudhat e sigurimit (apo të banimit pas moshës 16 vjeç,në rastin e një legjislacioni me karakter jo kontributiv) të kryera nënlegjislacionin e çdo Pale tjetër kontraktuese4. Vlen të theksohet që kjo______

1. Neni 27 i Konventës.2. Neni 28 (1) i Konventës.3. Neni 19 (s) i Konventës.4. Neni 28 (2) i Konventës.

74

dispozitë ka parasysh periudhat e sigurimit të realizuara në këto shtete (dhevetëm periudhat e banimit në rastin e legjislacionit me karakter jokontributiv). Kështu, në shembullin e mësipërm, për të ditur nëse i interesuarika të drejtë për një pension pleqërie, shteti B do duhet t’u shtojë dy vjetët ebanimit të kryera në territorin e tij 23 vjetëve të punësimit të kryera në shtetinA, dhe jo 42 vjetët e banimit të kryera në shtetin A.

Disa shtete kanë miratuar dispozita të veçanta lidhur me disa profesione, siminatorët dhe arsimtarët, që mund të kenë të drejtën për përfitime më të lartaapo për të cilat, kohëzgjatja minimale e sigurimit mund të jetë më e ulët. Palëtkontraktuese që zbatojnë dispozita të tilla duhet të totalizojnë vetëmperiudhat e sigurimit të kryera në profesionet në fjalë në Palët e tjerakontraktuese. Një person që, pas totalizimit të krejt periudhave të kryera nënjë profesion të këtij lloji në territorin e Palëve të tjera kontraktuese në të cilatai ka punuar, nuk i përmbush kushtet e duhura në bazë të dispozitave tëveçanta për të pasur të drejtën për përfitime, do të trajtohet në këtë rast nëpërputhje me skemën e përgjithshme apo në bazë të dispozitave tëpërgjithshme, dhe jo sipas dispozitave lidhur me profesionin në fjalë1. Pra,personi nuk përjashtohet nga çdo përfitim.

Përcaktimi i së drejtës për përfitim dhe llogaritja e këtyre përfitimeve :nëse procedura e zakontë në fushën e koordinimit ndërkombëtar tësigurimeve shoqërore është e tillë që përgjegjësia e dhënies së përfitimeve tëmos i bjerë një shteti të vetëm, nuk ndodh e njëjta gjë për përfitimet afatgjata,si pensionet e pleqërisë, invaliditetit apo për të mbijetuarit. Për pensionet ekëtij lloji, përfitimet ndahen sipas parimit të proporcionalitetit midis Palëvekontrakutese që mbulojnë personin e siguruar me legjislacionin e tyre.Rrjedhimisht, ky i fundit do të marrë përfitime nga shumë Palë kontraktuese.Llogaritja e shumës së përfitimeve për pensione pleqërie, invaliditeti dhe tëmbijetuari është një proçes me tre etapa:

Etapa n° 1 : çdo Palë kontraktuese në legjislacionin e së cilësmbulohet personi i interesuar bën totalizimin e tërë periudhave tësigurimit apo banimit të kryera në Palët e tjera kontraktuese për tëvendosur nëse ky person i plotëson kushtet e kërkuara ngalegjislacioni i saj për të drejtën për përfitime2. Lidhur me përfitimet qëu jepen personave të mbijetuar, periudhat që merren parasysh janë ato

______

1. Neni 28 (4) i Konventës.2. Neni 29 (1) i Konventës.

75

që ka kryer personi që ka ndërruar jetë dhe jo periudhat që kanë kryerpersonat që ai ka lënë pas.

Etapa n° 2 : çdo Palë kontraktuese e llogarit atëherë shumën epensionit që do duhej derdhur sikur përfituesi të kishte realizuar nënlegjislacionin e saj krejt periudhat e marra parasysh. Kjo shumë quhet“shumë teorike”1. Kur shuma e përfitimit nuk ndryshon në funksion tëkohëzgjatjes së periudhave të kryera, është pikërisht kjo shumë fikseqë konsiderohet si shumë teorike2. Përsa i përket përfitimeve mekarakter jo kontributiv të përmendura në shtojcën IV (përfitime për tëcilat barazia në trajtim varet nga koha minimale e banimit),përllogaritja e shumës teorike bëhet sipas një procedure të veçantë3.

Etapa n° 3 : çdo Palë kontraktuese llogarit më në fund shumën epërfitimit që duhet të derdhë. Secili shtet derdh një pjesë të shumësteorike proporcionalisht të barabartë me periudhën gjatë së cilëspërfituesi mbulohej prej legjislacionit të tij, trajtuar kjo në mënyrërelative me periudhën gjatë së cilës përfituesi mbulohej ngalegjislacionet e tërë Palëve kontraktuese të marra në konsideratë përllogaritjen e shumës teorike.

Ky proçes në tre etapa mund të ilustrohet me shembullin e mëposhtëm:

Shtetet A, B dhe C janë që të treja Palë kontraktuese të Konventës dhe nëbazë të legjislacionit të tyre lind e drejta për një pension pleqërie lidhur meperiudhat e punësimit. Në shtetin A, është e domosdoshme të plotësohet njëperiudhë sigurimi 20 vjeçare për të pasur të drejtën e një pensioni të plotë tënjë shume prej 800 ? në muaj. Shteti B kërkon plotësimin e një periudhesigurimi prej 15 vjetësh për të fituar një pension të plotë të një shume prej600? në muaj. Më në fund, shteti C derdh një pension të plotë prej 1000 ? nëmuaj për personat që përligjin 25 vjet sigurim. Një person ka punuar 10 vjetnë shtetin A, 5 vjet në shtetin B dhe 10 vjet në shtetin C. Ky person del nëpension në shtetin C dhe kërkon përfitimin për këtë pension.

Etapa n° 1 : totalizohen periudhat për të vendosur nëse personi ka tëdrejtë për një pension në secilin shtet. Në rastin tonë, i interesuariështë mbuluar nga një skemë sigurimi prej 25 vjetësh. Rrjedhimisht,ka të drejtë për pension në të tre shtetet.

______

1. Neni 29 (2) i Konventës.2. Neni 29 (3) i Konventës.3. Neni 29 (3) (b) i Konventës.

76

Etapa n° 2 : përllogaritet shuma teorike e pensionit në bazë të krejtperiudhave. Në të treja shtetet, shuma e pensionit të plotë është epërcaktuar: 800 ? në muaj në shtetin A, 600 ? në muaj në shtetin B dhe1000 ? në muaj në shtetin C.

Etapa n° 3 : përllogaritet shuma që duhet të derdhet nga secili shtet.Koha e përgjithshme e periudhave të sigurimit në të tre shtetet është25 vjet. Raporti i periudhave të sigurimit të kryera në shtetet A, B dheC është 10:5:10 reciprokisht. Rrjedhimisht, shteti A duhet të marrëpërsipër 10/25 x 800 ?, domethënë 320 ? në muaj. Shteti B duhet tëderdhë 5/25 x 600 ?, domethënë 120 ? në muaj. Shteti C duhet tëderdhë 10/25 x 1000 ?, domethënë 400 ? në muaj. Për pasojë,përfituesi do të marrë një pension në shumën e përgjithshme 840 ? nëmuaj (320 + 120 + 400).

Dispozita të tjera lidhur me llogaritjen e përfitimeve : shembulli i dhënënë paragrafin e mësipërm shpjegon se si çdo Palë kontraktuese duhet tëllogarisë shumën e pensionit që i takon të derdhë. Për arsye thjeshtëzimi, kyshembull niset nga parimi që pensioni i plotë është një shumë fikse. Në tëvërtetë, pensionet e pleqërisë, invaliditetit dhe të mbijetuarit zakonishtllogariten mbi bazën e të ardhurave të mëparshme të një personi apo tëkontributeve të tij në skemën e sigurimeve shoqërore. Palët kontraktuese qëderdhin përfitime mbi bazën e të ardhurave apo kontributeve të mëparshmeduhet të marrin në konsideratë vetëm të ardhurat e nxjerra apo kontributet ederdhura në territorin e tyre1. Në rastin e kundërt në fakt, shtetet do duhet tëderdhin pensione mbi bazën e kontributeve që nuk kanë marrë asnjëherë, porqë janë paguar në palë të tjera kontraktuese. Do të ishte nga ana tjetër shumëe vështirë për çdo Palë kontraktuese të merrte të dhëna të hollësishme mbi tëardhurat e nxjerra apo kontributet e paguara në Palët e tjera kontraktuese. Mënë fund, një sistem i tillë do të ishte po ashtu i padrejtë ndaj Palëve të tjerakontraktuese që kanë një nivel të dobët jetese, sepse do t’u takonte tëderdhnin pensione më të larta për migruesit që kanë jetuar në shtete ku pagat(dhe kostoja e jetesës) janë më të larta.

Ky problem mund të paraqitet duke e modifikuar shembullin e mësipërm nëkëtë mënyrë: Në shtetin C, shuma e pensionit të plotë nuk është fikse pas 25vjetësh sigurimi, por e llogaritur në bazë të 2%-shit të të ardhurave mesataretë personit për çdo vit sigurimi. Për të llogaritur të ardhurat mesatare, merren

______

1. Neni 30 (1) (a) dhe (1) (b) i Konventës.

77

parasysh vetëm të ardhurat e nxjerra në shtetin C, (psh : 900 ?). Pensioni iderdhur nga shteti C llogaritet si më poshtë :

Etapa n° 1 : totalizohen periudhat për të vendosur nëse personi ka tëdrejtë për një pension në secilin shtet. Në shembullin e marrë, iinteresuari është siguruar për 25 vjet në total. Pra, ka të drejtën përpension.

Etapa n° 2 : llogaritet shuma teorike e pensionit mbi bazën e totalit tëperiudhave. Në shtetin C, shuma teorike për 25 vjet do të ishte 25 x2% = 50% për 900 ?, domethënë 450 ? në muaj.

Etapa n° 3 : llogaritet shuma e pensionit që duhet paguar nga çdoshtet. Koha e përgjithshme e sigurimit në të tre shtetet është 25 vjet.Raporti i periudhave të sigurimit të kryera në shtetet A, B dhe C është10:5:10 përkatësisht. Shteti C duhet pra të derdhë 10/25-tën e 450 ?,domethënë 180 ? në muaj.

Për Palët kontraktuese, legjislacioni i të cilave parashikon që shuma epensionit është në përpjestim me kohëzgjatjen e periudhave të sigurimit apobanimit të kryera, siç është rasti për shtetin C në shembullin e fundit,Konventa parashtron që shuma e përfitimit llogaritet në bazë të dispozitave tëligjit kombëtar1. Shteti C mund të bëjë kështu llogaritjen e drejtpërdrejtë tëkëtyre përfitimeve : për 10 vjet, pensioni që duhet derdhur do të ishte : 10 x2% = 20% të 900 ?, domethënë 180 ? (e njëjta shumë edhe sipas llogaritjes sëmësipërme).

Kur shuma e përfitimeve ndryshon me numrin e personave që ka familja ekërkuesit, anëtarët e familjes që banojnë në territorin e një Pale tjetërkontraktuese merren gjithashtu parasysh2.

Periudha më pak se një vit : rregulla të veçanta zbatohen për rastet kur njëperson është siguruar në një Palë kontraktuese gjatë më pak se një viti. Le tëvijojmë me shembullin e shteteve A, B dhe C dhe D, shtete Palë tëKonventës. Një person është siguruar në shtetin A gjatë pesë vjetëve, nështetin B gjatë dy vjetëve, në shtetin C gjatë 10 muajve dhe në shtetin D gjatë20 vjetëve. Konventa parashikon që kur një person ka qenë i siguruar në njëPalë kontraktuese gjatë më pak se 12 muaj dhe nuk ka të drejtë për pensionpër këtë periudhë në bazë të ligjit kombëtar, Pala kontraktuese nuk ka pse të

______

1. Neni 29 (5) i Konventës. 2. Neni 30 (3) i Konventës.

78

derdhë për të përfitim. Në të kundërt, çdo Palë tjetër kontraktuese në të cilënky person është siguruar, duhet të mbajë parasysh periudhën në fjalë gjatëtotalizimit të periudhave të sigurimit. Kështu në shembullin e mësipërm, nësenë bazë të legjislacionit të shtetit C, personi në fjalë nuk ka të drejtë përpension (vetëm për 10 muajt), shteti C s’ka pse t’i derdhë përfitim. Shtetet A,B dhe D duhet t’i llogarisin 10 muajt e kryer në shtetin C gjatë totalizimit tëperiudhave të sigurimit për të përcaktuar nëse personi ka të prejtë për përfitim(etapa n° 1) dhe për të llogaritur shumën teorike të pensionit (etapa n° 2), porjo për llogaritjen e pensionit për t’u derdhur (etapa n° 3)1.

Periudha nga një deri në pesë vjet : një dispozitë e ngjashme me atë tëmëparshmen, që zbatohet vetëm për pensionet e pleqërisë dhe ka të bëjë meperiudhat nga një deri në pesë vjet është futur në Konventë duke paturparasysh rrethanat e veçanta në disa shtete që kanë persona migrues tëshumtë, të cilët banojnë në territorin e tyre për periudha afatshkurtra2.Megjithatë, këto dispozita nuk hyjnë menjëherë në fuqi dhe zbatimi i tyrevaret nga arritja e marrëveshjeve dypalëshe e shumëpalëshe midis Palëvekontraktuese.

Llogaritja e përfitimeve kur i interesuari nuk i përmbush njëkohësishtkushtet e kërkuara nga legjislacionet në fjalë : kushtet e dhënies sëpensioneve ndryshojnë nga një Palë kontraktuese te tjetra, përsa i përketkohëzgjatjes minimale të periudhës së sigurimit dhe moshës apo shkallës sëinvaliditetit në bazë të të cilit derdhet një pension. Mund të ndodhë që paszbatimit të parimit të totalizimit, një person, duke qenë i mbuluar nga skemate pensionit të shumë Palëve kontraktuese, të përmbushë kushtet që i japin tëdrejtë për pension në një apo dy Palë kontraktuese, por jo në të tjerat. Le tëmarrim për shembull shtetet A, B dhe C, që kanë ratifikuar që të trejaKonventën. Në shtetin A, kushtet e nevojshme për të patur të drejtën përpension janë : të arrihet mosha 60 vjeç dhe të jetë plotësuar 20 vjet periudhësigurimi. Në shtetin B, duhet arritur mosha 60 vjeç dhe të jetë plotësuar 15vjet periudhë sigurimi. Në shtetin C më në fund, mund të merret pensionvetëm në moshën 65 vjeç e lart dhe të jetë plotësuar një periudhë sigurimiprej 25 vjetësh. Një person mbush moshën 60 vjeç dhe ka qenë i mbuluar për5 vjet me skemën e sigurimit të shtetit A, 10 vjet me skemën e sigurimit tështetit B dhe 15 vjet me atë të shtetit C. Në këtë rast, derdhet një pension

______

1. Neni 31 (1) dhe (2) i Konventës.2. Neni 32 i Konventës.

79

kalimtar ; si rregull i përgjithshëm, shuma e këtij pensioni llogaritet në bazëtë metodës së zakonshme, domethënë duke mbajtur parasysh gjithë periudhate realizuara në Palët e tjera kontraktuese, përfshirë edhe aty ku nuk janëpërmbushur ende kushtet e duhura1. Etapa e parë përfshin totalizimin eperiudhave të sigurimit, domethënë 5 + 10 + 15 = 30 vjet. Rrjedhimisht,personi ka të drejtë për pension në shtetin A dhe shtetin B, por jo në shtetinC, për shkak të kufirit të ngritur të moshës së pensionit. Shtetet A dhe Bllogarisin më pas shumën proporcionale të pensionit që duhet të derdhin.

Ekzistojnë dy përjashtime nga ky rregull i përgjithshëm2. I pari ka të bëjë merastin kur një person përmbush kushtet që i japin të drejtë për pension në tëpaktën dy Palë kontraktuese, pa qenë e nevojshme për këtë të mbahenparasysh periudhat e sigurimit të realizuara në Palët kontraktuese ku kyperson nuk i përmbush kushtet. Periudhat e sigurimit të kryera në Palëtkontraktuese ku ky person nuk i plotëson kushtet nuk merren atëherëparasysh.

Përjashtimi i dytë ka të bëjë me rastin kur një person përmbush kushtet që ijapin të drejtë për pension vetëm në një shtet, në bazë të legjislacionitkombëtar. Në këtë rast, nuk ka vend të zbatohet parimi i totalizimit dhepensioni kombëtar duhet paguar.

Pensionet e paguara në këto dy raste nuk janë veçse kalimtare. Sapo përfituesii një pensioni të përkohshëm përmbush kushtet e duhura në një Palë tjetërkontraktuese, pensioni rillogaritet në funksion të gjendjes së re3.

Plotësime diferencuese : mund të ndodhë që një person, duke qenë imbuluar nga legjislacioni i shumë Palëve kontraktuese, të ketë të drejtën përpension në bazë të legjislacionit kombëtar vetëm të një prej këtyre shteteve,pa zbatim të Konventës dhe pra pa zbatim të parimit të totalizimit. Në këtërast, Pala kontraktuese përkatëse duhet gjithashtu të llogarisë pensionin qëduhet të derdhë në përputhje me ligjin kombëtar. Nëse shuma që Palakontraktuese duhet të derdhë në zbatim të legjislacionit të saj kombëtar ështëmë e lartë nga shuma e përgjithshme që duhet paguar nga tërë Palëtkontraktuese në zbatim të Konventës, shteti në fjalë duhet t’i derdhë tëinteresuarit një shtesë të barabartë me diferencën midis këtij pensioni tëpërgjithshëm të derdhur nga Palët e ndryshme kontraktuese dhe pensionit për

______

1. Neni 33 (1) (a) i Konventës.2. Neni 33 (1) (b) i Konventës.3. Neni 33 (2) i Konventës.

80

të cilin i interesuari ka të drejtë në bazë të ligjit kombëtar1. Për shembull,shtetet A, B dhe C janë që të treja kontraktuese me Konventën. Në bazë tëKonventës, shtetit A i takon të derdhë një pension mujor prej 700 ?, shtetit Bnjë pension prej 300 ? dhe shtetit C një pension prej 350 ?, domethënë nëtotal 1350 ? në muaj. Nisur nga legjislacioni i brendshëm i shtetit A, iinteresuari ka të drejtë për një pension prej 1500 ? në muaj. Rrjedhimisht,shteti A duhet të derdhë një shtesë prej 1500 – 1350 = 150 ? në muaj.

Kur më shumë se një Palë kontraktuese duhet të paguajnë shtesën, iinteresuari merr vetëm shtesën më të lartë. Megjithatë, kjo shtesë merretpërsipër dhe ndahet proporcionalisht midis shteteve kompetente, dukembajtur parasysh sasinë e shtesës që i takon secilit shtet2.

Përkeqësim i invaliditetit : kur një person përfitues i një pensioniinvaliditeti pëson ulje të re të shkallë së aftësisë së tij për punë, për pasojë tënjë aksidentimi apo sëmundjeje, shuma e pensionit duhet modifikuar. Përshembull, nëse përfituesi i një pensioni invaliditeti të derdhur nga shteti Apëson përkeqësim të invaliditetit të tij, por nuk ka qenë mbuluar nga njëskemë sigurimi e një Pale tjetër kontraktuese që nga marrja e pensionit tëderdhur nga shteti A, shteti A duhet t’i derdhë në këtë rast një pension më tëlartë, duke mbajtur parasysh përkeqësimin. Nëse i njëjti person ka qenëmbuluar nga skema sigurimi invaliditeti të shteteve A dhe B që nga marrja epensionit të derdhur nga shteti A, shuma e pensionit që ai duhet të marrë dotë rillogaritet në përputhje me proçesin prej tri etapash të përshkruar mësipër3.

Shndërrimi i përfitimeve të invaliditetit në përfitime pleqërie : shumështete i shndërrojnë pensionet e invaliditetit në pensione pleqërie kurpërfituesi arrin moshën e së drejtës për pension. Me fjalë të tjera, kur njëinvalid arrin një moshë të caktuar, risku nga i cili ai vuan nuk trajtohet më sipaaftësi në punë për shkak sëmundjeje apo aksidentimi në punë, por si riskmoshe të vjetër. Palët kontraktuese që kryejnë në këtë mënyrë shndërrimin epensioneve të invaliditetit, në përputhje me legjislacionin e tyre kombëtar,duhet gjithashtu të shndërrojnë në po atë mënyrë çdo pension që ato derdhinnë bazë të Konventës4.

______

1. Neni 34 (1) i Konventës.2. Neni 34 (2) i Konventës.3. Neni 35 i Konventës.4. Neni 37 i Konventës.

81

5.6.3 Dëmtimet në punë dhe sëmundjet profesionale

Tabela e mëposhtme tregon se gati tërë dispozitat e Konventës që kanë lidhjeme dëmtimet në punë dhe sëmundjet profesionale hyjnë menjëherë në fuqi;vetëm disa dispozita të veçanta bëjnë përjashtim nga ky rregull ipërgjithshëm.


Neni 8 Barazi në trajtim për shtetasit e të gjitha Palëve kontraktuese

Neni 11 Eksportimi i përfitimeve

Neni 13 Rregulla që parandalojnë akumulim të përfitimeve me anë përfitimesh të tjera të të njëjtit lloj, apo me të ardhura të tjera, apo nga veprimtari profesionale

Neni 38 Dhënie përfitimesh për punonjësit që banojnë në territorin e një Pale kontraktuese e ndryshme nga shteti kompetent

Neni 39 Aksidenti duke shkuar e ardhur nga puna

Neni 40 Dhënie përfitimesh për punonjësit që banojnë përkohësisht, që transferojnë vendbanimin, kthehen apo shkojnë për kurim në territorin e një Pale kontraktuese e ndryshme nga shteti kompetent

Neni 41 Proteza, aparate mjekësore dhe ndihma të tjera në natyrë

Neni 42 Kostoja e transportit të viktimës në territorin ePalëve kontraktuese ku banon, apo e trupit nëvendin ku varroset

Neni 43 Dispozita të veçanta për disa legjislacione

Neni 44 Dispozita të tjera të veçanta

Neni 45 Llogaritja e përfitimeve në të holla

Neni 46 Kompensimi i personave që janë viktima (1),(2) sëmundjeje profesionale dhe ndodhen në dhe (5) territorin e disa Palëve kontraktuese

Neni 47 Përkeqësimi i një sëmundjeje profesionale

Neni 48 Rimbursimi i kostos së përfitimeve ndërmjet Palëve kontraktuese

82

Barazi në trajtim për tërë shtetasit e Palëve kontraktuese : parimi ibarazisë në trajtim midis shtetasve të Palëve të tjera kontraktuese dhe atyre tështetit kompetent zbatohet pa kushte për përfitimet me karakter kontributivdhe përfitimet me karakter jo kontributiv1.

Eksportimi i kapitaleve : Konventa afirmon parimin e eksportimit tëkapitaleve afatgjata (pensionet), të derdhura për raste aksidentimesh në punëdhe sëmundjesh profesionale. Rrjedhimisht, përfitime të tilla nuk mund tëpezullohen, pakësohen apo hiqen për faktin që përfituesi banon apozhvendoset nga vendi i tij i banimit në një Palë tjetër kontraktuese.

Derdhja e përfitimeve të tjera në të holla (afatshkurtra) për dëmitime në punëdhe sëmundje profesionale bëhet në të njëjtën kohë si dhe dhënia epërfitimeve në të mira materiale për rastet në fjalë (shih më poshtë).

Rregulli i parandalimit të akumulimit të përfitimeve me anë përfitimeshtë të njëjtit lloj, apo me të ardhura të tjera, apo për ushtrim veprimtarieprofesionale : rregullat e Konventës lidhur me akumulimin e përfitimeve përdëmtimet në punë dhe sëmundjet profesionale janë të ngjashme me ato qëzbatohen për përfitimet në rast sëmundjeje e lejelindjeje (shih nënndarjen emësipërme 5.6.1)2.

Dhënia e përfitimeve për punonjësit që banojnë në territorin e një Palekontraktuese e ndryshme nga shteti kompetent : përfitimet afatshkurtrapër dëmtime në punë e sëmundje profesionale duhet të shërbehen edhe kurpërfituesi banon në territorin e një Pale kontraktuese e ndryshme nga shtetikompetent3. Nuk merret parasysh këtu çështja nëse i interesuari banonte nëterritorin e një Pale tjetër kontraktuese kur ka pësuar aksidentin në punë aposëmundjen, apo nëse i janë pranuar të drejtat për përfitime në territorin e njëPale kontraktuese dhe më pas është vendosur në një Palë tjetër kontraktuese4.Modalitetet për dhënien e përfitimeve tek personat që banojnë në territorin enjë Pale kontraktuese, e ndryshme nga shteti kompetent, varen nga lloji ipërfitimit, që mund të jetë në të holla apo në të mira materiale.

______

1. Neni 8 i Konventës. Përjashtimet që përmenden në këtë nen për disa përfitime me karakter jokontributiv (shih paragrafin 5.6.2) zbatohen në parim edhe për këtë rast konkret, porlegjislacionet kombëtare nuk parashikojnë në përgjithësi përfitime të këtij lloji për aksidentet nëpunë dhe sëmundjet profesionale.2. Neni 13 i Konventës dhe neni 8 i Marrëveshjes plotësuese.3. Neni 38 (1) i Konventës. 4. Neni 38 (4) I Konventës.

83

Përfitimet në të mira materiale jepen nga shteti i vendbanimit, sipasdispozitave ligjore të këtij shteti ; më pas, i rimbursohen po këtij nga shtetikompetent. Rrjedhimisht, përfituesi ka të drejtë për të mira materiale tëngjashme me ato që merrte nëse ka qenë i siguruar në shtetin e mëparshëm tëbanimit. Për shembull, një person, që merr përfitime për sëmundjeprofesionale, zhvendoset nga shteti kompetent (shteti A) drejt një Pale tjetërkontraktuese (shteti B) ; ai atëherë ka të drejtë për të gjitha trajtimetmjekësore që i bëhen viktimave të sëmundjes profesionale në fjalë në shtetinB1. Kjo dispozitë është e rëndësishme kur disa trajtime mjekësore zotërohennë sistemin shëndetësor të shtetit A, por jo në atë të shtetit B. Trajtimetmjekësore, që mund të ndryshojnë nga një shtet te tjetri, kanë të bëjnë përshembull me gamën e produkteve farmaceutike të përdorura (njëmedikament i ri mund të gjendet në një shtet, por jo në tjetrin), me trajtimet ealternuara, si akupuntura, apo marrja e plotë në ngarkim për disa përfitime sifizioterapia.

Përfitimet afatshkurtra në të holla për dëmtimet në punë apo sëmundjetprofesionale derdhen nga shteti kompetent në bazë të legjislacionit në fuqi.Megjithatë, shteti i vendbanimit mund të pranojë derdhjen e përfitimevenëpërmjet infrastrukturës së tij të sigurimeve shoqërore (degët lokale tësigurimeve shoqërore për shembull), me kusht që të bëhet rimbursimi i plotënga ana e shtetit kompetent2.

Aksidentet gjatë vajtjes apo kthimit nga puna : çdo aksident që shkaktohetgjatë itinerarit shtëpi-punë-shtëpi në territorin e një Pale kontraktuese endryshme nga shteti kompetent do të trajtohet si të ish shkaktuar në territorine shtetit kompetent3. Një gjendje e tillë mund të ndodhë kur një person duhettë kalojë një kufi për të shkuar në vendin e tij të punës, apo shkon jashtështetit për punë. Kjo dispozitë nuk i detyron Palët kontraktuese ta zhdëmtojnënjë person kur i ndodh një aksident i tillë. Ajo ka të bëjë vetëm me shtetet nëtë cilat aksidentet e udhëtimit trajtohen si aksidente në punë, duke i penguarkonkretisht që të kufizojnë përfitimet kompensuese lidhur me aksidentet qëndodhin në territorin e tyre.

______

1. Neni 38 (1) (a) i Konventës.2. Neni 38 (1) (b) i Konventës.3. Neni 39 i Konventës.

84

Dhënia e përfitimeve për punonjësit që banojnë, transferojnëvendqëndrimin e tyre, kthehen apo shkojnë për trajtim mjekësor nëterritorin e një Pale kontraktuese e ndryshme nga shteti kompetent :Konventa dallon tre kategori personash1:

i) ata që banojnë përkohësisht në një Palë kontraktuese e ndryshmenga shteti kompetent,

ii) ata që janë të autorizuar nga shteti kompetent të kthehen në një Palëtjetër kontraktuese (kthim në vendbanimin e tyre) apo tëtransferojnë vendbanimin në një Palë tjetër kontraktuese (edhe psenuk kanë banuar aty asnjëherë më parë). Ky transferim s’ka pse tëjetë domosdoshmërisht i përkohshëm, mund të jetë gjithashtu edhei përhershëm. Autorizimi jepet nga autoritetet kompetente të shtetitkompetent. E vetmja arsye kundërshtimi e pranueshme është sepersoni në fjalë mund të jetë tepër i sëmurë për të ndërmarrë njëudhëtim, apo që një udhëtim i tillë mund të dëmtojë trajtiminmjekësor2.

iii) personat e autorizuar nga shteti kompetent për të shkuarpërkohësisht në një Palë tjetër kontraktuese për të ndjekur aty njëtrajtim mjekësor. Ky autorizim nuk mund të kundërshtohet kurtrajtimi në fjalë nuk bëhet në territorin e Palës kontraktuese3.

Këto tre kategori personash mund të marrin përfitime në natyrë, në bazë tëdispozitave në fuqi në shtetin e vendbanimit, që do t’i rimbursohen më pasnga ana e shtetit kompetent. Megjithatë, shteti kompetent ka të drejtë tëkufizojë kohëzgjatjen e përfitimeve në natyrë. Këto tre grupe kanë, nga anatjetër, të drejtë për përfitime në të holla të derdhura në bazë të dispozitave nëfuqi në shtetin kompetent dhe të financuara nga ky i fundit.

Proteza, aparate mjekësore dhe përfitime të tjera në natyrë të njërëndësie të veçantë : sikurse u shpjegua më lart, përfitimet natyrë mund t’ujepen personave që banojnë në një Palë kontraktuese e ndryshme nga shtetikompetent; këto përfitime financohen nga shteti kompetent, por shërbehen nëbazë të rregullave në fuqi në shtetin e banimit. Ky sistem ul mjaft kontrollinqë ushtron shteti kompetent mbi koston e përfitimeve. Për të përforcuarmundësitë kontrolluese të shtetit kompetent, Palët kontraktuese janë të lira të______

1. Neni 40 (1) i Konventës.2. Neni 40 (2) (a) i Konventës.3. Neni 40 (2) (b) i Konventës.

arrijnë marrëveshje me anë të të cilave dhënia e përfitimeve në natyrë mekosto të lartë në shtetin e banimit të bëhet me autorizimin e shtetitkompetent1.

Dispozita të veçanta për disa legjislacione : disa sisteme kombëtare nukkanë skema të veçanta për dëmtimet në punë dhe sëmundjet profesionale.Pasojat e aksidentimeve apo të sëmundjeve trajtohen atëherë si të mos kishinndodhur në punë, në përputhje me dispozitat që zbatohen lidhur mepërkujdesjet shëndetësore, përfitimet në të holla për sëmundje e invaliditet.Një rrethanë e tillë mund të shkaktojë probleme për personat që banojnë nënjë Palë kontraktuese e ndryshme nga shteti kompetent. Këta persona kanë tëdrejtë për përfitime në të holla në bazë të skemës së shtetit të banimit lidhurme dëmtimet në punë dhe sëmundjet profesionale; nëse shteti i vendbanimitnuk ka skemë të veçantë të këtij lloji, personi i interesuar do marrë përfitimenë natyrë në bazë të një skeme normale të këtij shteti lidhur me sëmundjet2.

Nëse, për të llogaritur shumën e një përfitimi për dëmtim në punë aposëmundje profesionale, një Palë kontraktuese merr në konsideratëaksidentimet në punë apo sëmundjet profesionale të shkaktuara më parë,ndërkohë që personi në fjalë mbulohej nga legjislacioni i tij, kjo Palëkontraktuese duhet gjithashtu të marrë në konsideratë dëmtimet në punë aposëmundjet profesionale të shkaktuara në Palët e tjera kontraktuese3.

Dispozita të tjera të veçanta : kur një Palë kontraktuese përcakton njëkohëzgjatje maksimale për dhënie përfitimesh, ajo mund të marrë nëkonsideratë periudhat e mundshme gjatë të cilave përfituesit kanë marrëpërfitime nga Palë të tjera kontraktuese po për atë aksidentim apo sëmundjeprofesionale4.

Llogaritja e përfitimeve në të holla : kur llogaritja e përfitimeve mbështetetmbi të ardhura mesatare, të ardhura fikse apo mbi numrin e anëtarëve tëfamiljes së personit që bën kërkesën, modalitetet janë të ngjashme me ato qëkanë të bëjnë me llogaritjen e pensioneve të pleqërisë, invaliditetit dhe për tëmbijetuarit (shih më lart, nënndarjen 5.6.2, “Dispozita të tjera lidhur mellogaritjen e përfitimeve”)5.

85

______

1. Neni 41 i Konventës.2. Neni 43 (1) i Konventës.3. Neni 43 (4) i Konventës.4. Neni 44 (2) i Konventës.5. Neni 45 i Konventës.

Kompensimi i viktimës të një sëmundjeje profesionale përballur meriskun në territorin e disa shteteve kontraktuese : sëmundjet profesionaleshpesh shkaktohen nga kontakti për një kohë të gjatë me substanca tëdëmshme, si amianti, apo nga ushtrimi për një kohë të gjatë i disaprofesioneve, si ai i minatorit. Përsa i përket personave që kanë qenë nëkontakt me një substancë të rrezikshme apo që kanë ushtruar veprimtari tërrezikshme në më shumë se një Palë kontraktuese, Konventa parashikon qëpërfitimet do jepen vetëm nga Pala e fundit kontraktuese që plotëson kushtet etë interesuarit për sëmundjen profesionale. Këto modalitete mund të ilustrohennëpërmjet shëmbullit të mëposhtëm : një person punon në industrinë minerarefillimisht në shtetin A, më pas në shtetin B dhe më në fund në shtetin C. Tëtreja shtetet në fjalë kanë ratifikuar Konventën. Nëse ky person merr njësëmundje profesionale, vetëm shteti C duhet t’i përgjigjet për tërë përfitimetqë lidhen me këtë sëmundje, me kusht që të plotësohen të drejtat për këtopërfitime. Nëse kushtet në fuqi në shtetin C nuk përmbushen për këto të drejta,i takon shtetit B të shqyrtojë nëse kushtet e parashikuara nga legjislacioni i tijjanë të përshtatshme; nëse përsëri nuk ndodh kështu, këtë gjë do ta bëjë shtetiA. Nëse një shtet e sheh dhënien e përfitimeve të varur nga kushti sipas të cilitsëmundja duhet diagnostikuar për herë të parë në territorin e tij, Konventaparashikon që ky kusht quhet i plotësuar edhe kur sëmundja është konstatuarpër herë të parë në territorin e një Pale tjetër kontraktuese1.

Nuk hyjnë menjëherë në fuqi dispozitat e tjera të Konventës për njëdiagnostikim të sëmundjes brenda një afati të caktuar, pas përfundimit tëveprimtarisë së fundit që mund ta ketë shkaktuar atë, dhe pas një periudhekohore të caktuar në ushtrimin e një veprimtarie të tillë. Për zbatimin e këtyredispozitave janë të nevojshme marrëveshjet dypalëshe e shumëpalëshe. Nëshembullin e mësipërm, këto dispozita do të merren parasysh vetëm nëseekzistojnë marrëveshje të tilla midis shteteve A, B dhe C.

Përkeqësimi i një sëmundjeje profesionale : kur një person vuan nga njësëmundje profesionale e rënduar në një Palë kontraktuese (shteti A), ndërkohëqë merr përfitime për këtë sëmundje nga ana e një pale tjetër kontraktuese(shteti B), çështja e parë që duhet shqyrtuar është nëse personi përkatës kaushtruar në shtetin A një veprimtari që mund t’i ketë shkaktuar a rënduarsëmundjen. Nëse po, shteti B vazhdon të derdhë përfitime, ndërsa shteti Aduhet të derdhë një shtesë plotësuese. Shuma e kësaj shtese llogaritet dukevendosur fillimisht se cila do ishte shuma e përfitimeve që do duheshin derdhur

86

____


87

para përkeqësimit të sëmundjes në përputhje me legjislacionin e shtetit A, mëpas shuma e përfitimeve që duhen derdhur pas përkeqësimit, gjithmonë nëbazë të legjislacionit të shtetit A. Shtesa plotësuese që duhet paguar nga shtetiA është atëherë e barabartë me diferencën midis këtyre dy shumave1.

Rimbursimi i shpenzimeve për përfitimet në natyrë midis Palëvekontraktuese : kur një person merr përfitime në natyrë, ndërkohë që banonnë mënyrë të përhershme apo të përkohshme në një Palë kontraktuese tëndryshme nga shteti kompetent, shteti kompetent e ka për detyrë të mbulojëshpenzimet. Megjithatë, Palët kontraktuese mund të përfundojnë mes tyremarrëveshje sipas të cilave ato heqin dorë nga mbulimi i këtyre shpenzimeve.Kjo gjë ndodh shpesh tek Palët kontraktuese që kanë kufi të përbashkët apokur midis tyre ndodhin flukse migrimi të shpeshta. Në këtë rast, shumat qëtërheq një shtet mund të jenë afërsisht të barabarta me ato që do t’i duhej tëpaguante, dhe fakti është që më tepër hiqet dorë sesa procedohet përfaturimin e shumave që duhen shlyer, apo për transferimin e fondeve, njëmjet ky që ul shpenzimet administrative2.

5.6.4 Alokacione të dhëna në rast vdekjeje

Alokacionet në rast vdekjeje janë shuma të derdhura vetëm një herë nëpërfitim të atyre që kanë humbur mbështetjen familjare. Nuk mbulojnëshumat e derdhura një herë në zëvendësim të një pensioni mbijetese, dukeqenë se këto trajtohen sipas të njëjtave modalitete si dhe pensionet përpersonat e mbijetuar (shih më sipër, nënndarjen 5.6.2)3. Tabela e mëposhtmetregon se të gjitha dispozitat e Konventës lidhur me alokacionet për rastvdekjeje hyjnë menjëherë në fuqi :

______

1. Neni 47 i Konventës.2. Neni 48 i Konventës. 3. Neni 1 (v) dhe (x) i Konventës.


Neni 8 Barazi në trajtim për të gjithë shtetasit e Palëve kontraktuese

Neni 11 Eksportim i përfitimeve

Neni 13 Rregullat për të parandaluar akumulimin e përfitimeve me anë përfitimesh të tjeratë të njëjtit lloj, me të ardhura të tjera apo nga veprimtaria profesionale

Neni 49 Totalizimi i periudhave

Neni 50 Dispozita të veçanta

88

Barazi në trajtim midis shtetasve të të gjitha Palëve kontraktuese :parimi i barazisë në trajtim midis shtetasve të Palëve të tjera kontraktuese dheshtetasve të shtetit kompetent zbatohet pa kushte për alokacionet në rastvdekjeje me karakter kontributiv dhe ato me karakter jo kontributiv1.

Eksportimi i përfitimeve : Konventa afirmon parimin e eksportimit tëalokacioneve për raste vdekjesh. Rrjedhimisht, këto nuk mund të pezullohen,ulen apo hiqen kur përfituesi banon apo e vendos vendqëndrimin e tij në njëPalë tjetër kontraktuese2.

Rregulla që parandalojnë akumulimin e përfitimeve me anë përfitimeshtë tjera të të njëjtit lloj, apo me të ardhura të tjera, apo si rezultat iushtrimit të veprimtarisë profesionale : Konventa nuk autorizon tëkërkohet më shumë se një alokacion në rast vdekjeje të të njëjtit person apoduke iu referuar së njëjtës periudhë sigurimi të detyruar të realizuar nga kyperson3. Nga ana tjetër, shteti kompetent ka të drejtë të ulë apo tëkundërshtojë derdhjen e një alokacioni për rast vdekjeje kur ka akumulimpërfitimesh apo të ardhurash, apo si rezultat i një veprimtarie profesionale nënjë Palë tjetër kontraktuese4.

Totalizimi i periudhave : Palët kontraktuese e kanë për detyrë të totalizojnëperiudhat e sigurimit e të banimit, në mënyrë të ngjashme me atë që përdoretlidhur me përfitimet për raste sëmundjeje e lejelindjeje (shih më sipërnënndarjen 5.6.1)5.

Dispozita të veçanta : Konventa parashikon që kur një person ndërron jetënë territorin e një Pale kontraktuese e ndryshme nga shteti kompetent, shtetikompetent e trajton rastin e vdekjes si të kish ndodhur në territorin e tij6.Përveç parimit të eksportimit të përfitimeve (shih më lart), Konventaparashikon që alokacionet për vdekje duhet të derdhen edhe pse përfituesibanon në një Palë kontraktuese e ndryshme nga shteti kompetent7. Kjo

______

1. Neni 8 i Konventës.2. Neni 11 i Konventës. Përjashtimet që përmenden në këtë nen për disa përfitime me karakterjo kontributiv (shih paragrafin 5.6.2) zbatohen në parim edhe në këtë rast konkret, porlegjislacionet kombëtare nuk parashikojnë në përgjithësi përfitime të këtij lloji lidhur me pagesatnë rast vdekjeje.3. Neni 11 (1) i Konventës dhe neni 10 i Marrëveshjes plotësuese.4. Neni 11 (2) i Konventës.5. Neni 49 i Konventës6. Neni 50 (1) i Konventës.7. Neni 50 (2) i Konventës.

89

dispozitë është e rëndësishme veçanërisht për alokacionet për vdekje, dukeqenë se probabiliteti për të lënë persona të mbijetuar në një Palë tjetërkontraktuese e ndryshme nga shteti kompetent është më e madhe përpunonjësit migrues sesa për vendasit e shtetit kompetent. Konventaparashikon shprehimisht se dispozitat që zbatohen përsa i përketalokacioneve për vdekje janë gjithashtu të zbatueshme në rastin kur vdekjavjen nga një aksidentim në punë apo nga një sëmundje profesionale1.

5.6.5 Papunësia

Tabela e mëposhtme paraqet dispozitat e Konventës lidhur me papunësinë,duke treguar se ato hyjnë menjëherë në fuqi :

______




Neni 13 Rregullat për të parandaluar akumulimin e përfitimeve me anë përfitimesh të tjera të të njëjtit lloj, me të ardhura të tjera apo nga veprimtaria profesionale


Neni 52 Ruajtja e së drejtës për përfitime në rasttransferimi të banimit

Neni 53 Persona të papunë të cilët nuk banojnë nëterritorin e shtetit kompetent gjatë periudhës sëfundit të punësimit

Neni 54 Dispozita të veçanta për disa legjislacione lidhurme kohën maksimale për pagesën e përfitimeve

Neni 55 Llogaritja e përfitimeve

Neni 56 Zbatimi i dispozitave që nuk hyjnë menjëherë në fuqi nëpërmjet marrëveshjeve dypalëshe apo shumëpalëshe

Barazi në trajtim për shtetasit e të gjitha Palëve kontraktuese : parimi ibarazisë në trajtim zbatohet pa kushte lidhur me përfitimet për papunësi mekarakter kontributiv. Ashtu sikurse përfitimet me karakter jo kontributiv,shuma e të cilave është e pavarur nga kohëzgjatja e periudhave të banimit tërealizuara, barazia në trajtim në raport me këto përfitime mund tëkushtëzohet nga një kohëzgjatje minimale vendbanimi. Konventa përcakton

90

se kohëzgjatja e vendbanimit të kërkuar nuk mund të jetë më e lartë se gjashtëmuaj. Kur shtetasi i një Pale kontraktuese nuk i plotëson kushtet e banimit,shteti kompetent është i lirë të kundërshtojë, të pezullojë apo të pakësojë njëpërfitim me arsyen e thjeshtë se i interesuari nuk është shtetas i venditkompetent.

Rregulla që parandalojnë akumulimin e përfitimeve me anë përfitimeshtë tjera të të njëjtit lloj, apo me të ardhura të tjera, apo si rezultat iushtrimit të veprimtarisë profesionale : rregullat kundër akumulimit, qëzbatohen lidhur me përfitimet për sëmundje e lejelindje zbatohen në të njëjtënmënyrë edhe për përfitimet në rastin e papunësisë (shih më sipër, nënndarjen5.6.1)1.

Totalizimi i periudhave : Konventa vendos një dallim midis Palëvekontraktuese që e shohin të drejtën për përfitime papunësie të varur ngaperiudhat e sigurimit, dhe Palëve që e mbështesin këtë të drejtë mbi periudhate punësimit, veprimtarisë profesionale apo banimit. Kur shteti kompetent ekushtëzon të drejtën për përfitime papunësie me periudhat e sigurimit, aiduhet të mbajë parasysh për këtë qëllim periudhat e sigurimit, punësimit apotë veprimtarisë profesionale të realizuara në Palët e tjera kontrtaktuese, mekusht megjithatë që, kur bëhet fjalë për periudha punësimi apo veprimtarieprofesionale, këto periudha të konsiderohen si periudha sigurimi nënlegjislacionin e tij2. Një shtet kompetent që e kushtëzon dhënien e përfitimeveme realizimin e periudhave të punësimit, veprimtarisë profesionale apo tëbanimit duhet të mbajë parasysh krejt periudhat e sigurimit, punësimit apoveprimtarisë profesionale të realizuara në Palët e tjera kontraktuese, pallogaritur nëse këto periudha do konsideroheshin apo jo si periudha punësimi,veprimtarie profesionale apo banimi nën legjislacionin e tij3.

Shumë shtete kontraktuese kanë skema papunësie të veçanta për disa kategoriprofesionesh, si minatorët apo arsimtarët. Në këtë rast, shteti kompetentduhet të totalizojë vetëm periudhat e realizuara në skemat e ngjashme tëPalëve të tjera kontraktuese apo, kur një Palë tjetër kontraktuese nuk kaskemë të veçantë të këtij lloji, vetëm periudhat e punësimit të realizuara gjatëprofesionit në fjalë në këtë Palë kontraktuese. Nëse totali i periudhave tërealizuara në profesion nuk paraqet kohëzgjatje të mjaftueshme për të arritur

______

1. Neni 13 i Konventës.2. Neni 51 (1) i Konventës.3. Neni 51 (2) i Konventës.

91

një përfitim në kuadrin e një skeme të veçantë, personi në fjalë do të trajtohetsipas skemës së përgjithshme1.

Zbatimi i parimit të totalizimit varet nga kushti nëse i interesuari kërkonpërfitime papunësie në Palën kontraktuese në të cilën ka qenë i siguruar përherë të fundit kundër riskut të papunësisë, me përjashtim të dy elementëve,hyrja në fuqi e të cilëve nuk është e menjëhershme2.

Llogaritja e përfitimeve : përsa i përket përfitimeve të papunësisë qëmbështeten mbi të ardhurat, shteti kompetent mban parasysh vetëm tëardhurat e realizuara në territorin e tij. Megjithatë, nëse i interesuari ka qenëpunësuar gjatë më pak se katër javëve nga shteti kompetent, llogaritja kryetmbi bazën e pagesës së zakonshme në shtetin kompetent për veprimtarinë eushtruar për herë të fundit në territorin e një Pale tjetër kontraktuese3.

Kur legjislacioni i shtetit kompetent parashikon që shuma e përfitimit tëpapunësisë ndryshon në funksion të numrit të anëtarëve të familjes sëkërkuesit, që është kryefamiljar i saj, vlen të mbahen po ashtu parasyshanëtarë të tjerë të mundshëm në vartësi të familjes me banim në Palë të tjerakontraktuese4. Kur shuma e përfitimit ndryshon në funksion të realizimit tëperiudhës së sigurimit, punësimit, veprimtarisë profesionale apo banimit ngaana e të interesuarit, shteti kompetent duhet të zbatojë parimin e totalizimitdhe të mbajë parasysh periudhat e këtij lloji të kryera në Palë të tjerakontraktuese5.

Nevoja për të arritur marrëveshje dypalëshe e shumëpalëshe për t’udhënë fuqi vepruese dispozitave që nuk hyjnë menjëherë në fuqi :Konventa paraqet dispozitat lidhur me përfitimet e papunësisë, hyrja në fuqie të cilave nuk është e menjëhershme dhe i zbaton ato në rast se arrihenmarrëveshje dypalëshe e shumëpalëshe midis vendeve kontraktuese.Dispozitat që nuk hyjnë menjëherë në fuqi kanë të bëjnë me çështje të tilla simbrojtja e së drejtës për përfitime në rast transferimi të banimit, dhëniepërfitimesh për të papunë të cilët gjatë punësimit të tyre të fundit nuk banoninnë territorin e shtetit kompetent, dhe dispozitat e veçanta në legjislacionin edisa shteteve, që kanë të bëjnë me kohëzgjatjen maksimale të derdhjes së

______

1. Neni 51 (3) i Konventës.2. Neni 51 (4) i Konventës.3. Neni 55(1) i Konventës.4. Neni 55 (2) i Konventës.5. Neni 55 (3) i Konventës.

përfitimeve1. Konventa jep gjithashtu një numër orientimesh për çështjet qëduhen trajtuar nga këto marrëveshje. Këto çështje përfshijnë fushën zbatuesepersonale të marrëveshjeve e rregullave lidhur me akumulimin epërfitimeve2.

5.6.6 Përfitimet familjare

Tabela e mëposhtme paraqet dispozitat e Konventës lidhur me përfitimetfamiljare duke treguar se ato hyjnë në fuqi menjëherë :

92

______

1. Neni 56 (1) i Konventës.2. Neni 56 (2) dhe (3) i Konventës.

Hyjnë në fuqi menjëherë Nuk hyjnë në fuqi menjëherë


Neni 13 Rregullat për të parandaluar akumulimin e përfitimeve me anë përfitimesh të tjera të të njëjtit lloj, me të ardhura të tjera apo nga veprimtaria profesionale


Neni 58 Zbatimi i dispozitave që nuk kanë fuqi të menjëhershme vepruese, me anë të marrëveshjeve dypalëshe e shumëpalëshe

Neni 59 Dhënia kompensimesh familjare për fëmijë qëbanojnë apo janë rritur në territorin e një Palekontraktuese e ndryshme nga shteti kompetent

Neni 60 Dhënie kompensimesh familjare për fëmijët enjë të papuni që banojnë apo janë rritur nëterritorin e një Pale kontraktuese e ndryshme ngashteti kompetent

Neni 61 Dhënie kompensimesh familjare për anëtarët efamiljes të një të punësuari që banojnë nëterritorin e një Pale kontraktuese e ndryshme ngashteti kompetent

Neni 62 Dhënie kompensimesh familjare për anëtarët efamiljes të një të papuni që banojnë në territorine një Pale kontraktuese e ndryshme nga shtetikompetent

Neni 63 Modalitete rimbursimi të përfitimeve

93

Konventa vendos një dallim midis “përfitimeve familjare” dhe“kompensimeve familjare”. Këto të fundit, që janë alokacione, jepen sipërfitime në të holla periodikisht dhe shuma e tyre ndryshon në funksion tënumrit të anëtarëve të familjes dhe moshës së fëmijëve. Përfitimet familjarepërfshijnë, veç alokacioneve familjare, edhe çdo përfitim tjetër në të miramateriale apo në të holla të destinuara për të ndihmuar përfituesin tëplotësojë nevojat e një familjeje1.

Palët kontraktuese mund të përjashtojnë alokacionet e veçanta për lindjeduke i paraqitur në shtojcën II; ky përjashtim bëhet për shkak të karakteritdemografik të veçantë të këtij lloj alokacionesh. Po ashtu, përjashtohenshtesat për fëmijët, të cilat u bashkëngjiten pensioneve dhe duke qenë tëmbuluara nga pensionet2, janë trajtuar në kapitullin mbi pensionet (shih mësipër, nënndarjen 5.6.2).

Barazi në trajtim midis shtetasve të të gjitha Palëve kontraktuese : kyparim për trajtim të barabartë të shtetasve të të gjitha Palëve kontraktuesezbatohet pa kushte për tërë alokacionet dhe përfitimet familjare, me karakterkontributiv apo jo kontributiv3.

Totalizimi i periudhave : Konventa parashikon se, në rastin kur dhënia e njëpërfitimi varet nga kushti për realizimin e periudhave të punësimit,veprimtarisë profesionale apo të banimit, çdo periudhë e këtij lloji e realizuarnë një Palë tjetër kontraktuese duhet marrë parasysh4.

Nevoja për të arritur marrëveshje dypalëshe e shumëpalëshe për t’udhënë fuqi vepruese dispozitave që nuk hyjnë menjëherë në fuqi :shumica e dispozitave të Konventës lidhur me alokacionet dhe përfitimetfamiljare nuk hyjnë menjëherë në fuqi dhe zbatimi i tyre varet nga arritja emarrëveshjeve dypalëshe e shumëpalëshe midis Palëve kontraktuese5.Konventa dallon dy kategori dispozitash të trajtuara në dy nënndarjet eveçanta, përkatësisht lidhur me alokacionet familjare dhe përfitimetfamiljare6. Ky dallim mbështetet në legjislacionet e Palëve kontraktuese, qëbazohen në koncepte divergjente në këtë fushë. Dallimi thelbësor midiskëtyre dy nëngrupeve ka të bëjë me faktin se i pari mbështetet në zbatimin e

______

1. Neni 1 (w) i Konventës.2. Neni 1 (v) i Konventës.3. Neni 8 i Konventës.4. Neni 57 i Konventës.5. Neni 59 (1) i Konventës.6. Përkatësisht nenet 59 dhe 60 si dhe nenet 61-63 të Konventës.

legjislacionit të shtetit të punësimit të personit që ka të drejtën për alokacionefamiljare, ndërsa nëngrupi i dytë mbulon krejt përfitimet familjare,mbështetet mbi zbatimin e legjislacionit të shtetit në territorin e të cilitbanojnë anëtarët e familjes. Palët kontraktuese janë të lira të zgjedhin, nëmarrëveshje dypalëshe a shumëpalëshe, midis zbatimit të dispozitave tënëngrupit të parë dhe atij të dytë. Konventa tregon një numër çështjesh për t’utrajtuar në çdo marrëveshje dypalëshe a shumëpalëshe të arritur midis Palëvekontraktuese. Këto çështje përfshijnë fushën zbatuese personale tëmarrëveshjeve e rregullave lidhur me akumulimin e përfitimeve1.

5.7 Zbatimi, modalitetet zbatuese dhe shtojcat

Konventa shoqërohet nga një Marrëveshje plotësuese. Marrëveshjaplotësuese përmban tregues të hollësishëm lidhur me modalitetet zbatuese tëKonventës; përmban gjithashtu një numër formularësh tip për përcjelljen einformacioneve nga njëra Palë kontraktuese te tjetra. Asnjë shtet nuk mund tëratifikojë Konventën pa ratifikuar Marrëveshjen plotësuese2.

Disa dispozita të një rëndësie madhore kanë të bëjnë me masat zbatuese qëfigurojnë në vetë Konventën. Mbi të gjitha, Konventa u kërkon tërë Palëvekontraktuese të bashkëpunojnë dhe të ndihmojnë shoshoqin, si të bëhej fjalëpër zbatimin e legjislacionit të secilës prej tyre3. Me fjalë të tjera, Palëtkontraktuese duhet të zbatojnë çdo masë që u takon për llogari të një Paletjetër kontraktuese (si dhënia e përfitimeve në natyrë në rast aksidentimi nëpunë apo sëmundjeje profesionale nga shteti i vendbanimit në emër të shtetitkompetent), me të njëjtën gadishmëri si të bëhej fjalë për zbatimin e po këtyremasave në kuadrin e sistemit kombëtar. Autoritetet përgjegjëse të sigurimeveshoqërore nuk janë të autorizuara të detyrojnë njerëzit për të bërë kërkesëvetëm në gjuhën zyrtare të shtetit kompetent; kërkesat mund të hartohen nëgjuhën zyrtare të çdo Pale kontraktuese dhe duhet të trajtohen në bazë të tëgjitha rregullave4. Kërkuesit që banojnë në territorin e një Pale kontraktuesee ndryshme nga shteti kompetent kanë mundësi t’ua parashtrojnë kërkesën etyre institucioneve të sigurimeve shoqërore të shtetit të tyre të banimit, dhekëto institucione e kanë për detyrë t’i përcjellin kërkesat te shteti kompetent5.

94

______

1. Neni 58 (2) i Konventës.2. Neni 80 (3) dhe (4) i Konventës.3. Neni 64 (2) i Konventës.4. Neni 64 (4) i Konventës.5. Neni 66 (1) i Konventës.

95

Çdo masë e veçantë, e domosdoshme për zbatimin e ligjeve kombëtare të njëPale kontraktuese mund të përmendet në shtojcën VII të Konventës1. Masa tëtilla duhen notifikuar, për Palët e reja kontraktuese, ditën e nënshkrimit osederi ditën e ratifikimit, dhe duhet të marrin pëlqimin e të gjitha Palëvekontraktuese e shteteve nënshkruese. Po ashtu edhe për çdo ndryshim që dondodhë pas kësaj shtojce apo çdo shtojce tjetër të Konventës, që duhet të jetëobjekt notifikimi brenda një afati prej tre muajsh nga data e publikimit të ligjittë ri që e bën këtë ndryshim të domosdoshëm2.

Shtojcat e tjera të Konventës, që janë gjithashtu pjesë përbërëse të saj3,përqëndrohen në përkufizimin e territoreve dhe shtetasve të palëvekontraktuese (shtojca I), në legjislacionet dhe skemat ku zbatohet Konventa(shtojca II), në dispozitat dhe marrëveshjet dypalëshe a shumëpalëshe tëmbajtura në fuqi (shtojca III), në dispozitat që e shtrijnë përfitimin tekshtetasit e tërë Palëve kontraktuese (shtojca V), në përfitimet e veçanta qëjanë objekt dispozitash po të veçanta në fushën e barazisë në trajtim (shtojcaIV) dhe në përfitimet që janë të përjashtuara nga parimi i eksportimit (shtojcaVI).

Shtojcat e Marrëveshjes plotësuese janë shtatë dhe përcaktojnë kryesishtautoritetet kompetente (shtojca I), institucionet kompetente (shtojcat I, IIIdhe VII), organizmat e lidhjes (shtojca IV) dhe institutet bankare (shtojcaVI), të cilat, në Palët kontraktuese, kanë përgjegjësinë për zbatimin eKonventës4. Shtojca V parashtron modalitetet administrative dypalëshe eshumëpalëshe të mbajtura në fuqi midis Palëve kontraktuese.

5.8 Ratifikimi dhe hyrja në fuqi

Konventa ka hyrë në fuqi tre muaj pas ratifikimit të tretë të saj, më 1 mars1979. Për shtetet anëtare të Këshillit të Evropës që dëshirojnë sot të marrinpjesë në të, dispozitat e saj bëhen vepruese në muajin e tretë pas depozitimittë instrumentit ratifikues5. Komiteti i Ministrave të Këshillit të Evropës mundtë ftojë shtete jo anëtare për të marrë pjesë në Konventë me kusht që të marrëmiratimin e njëzëshëm të të gjitha Palëve të tjera kontraktuese.

______

1. Neni 72 i Konventës.2. Neni 73 (2) i Konventës.3. Neni 73 (1) i Konventës.4. Neni 4 i Marrëveshjes plotësuese.5. Neni 75 i Konventës.

Përsa i përket shteteve që ratifikojnë Konventën, pasi kanë marrë pjesë nëMarrëveshjet e përkohshme, këto marrëveshje shfuqizohen nga zbatimi nëmarrëdhëniet midis këtyre shteteve dhe Palëve të tjera kontraktuese tëKonventës. Megjithatë, Marrëveshjet e përkohshme mbeten të zbatueshmepër shtetet që i kanë ratifikuar por që nuk janë Palë të Konventës1.

Kur Konventa hyn në fuqi për një Palë kontraktuese, të gjitha periudhat esigurimit e të banimit të realizuara nën legjislacionin e Palës së rekontraktuese do të merren në konsideratë për totalizim. Ky parim zbatohetgjithashtu për periudhat e realizuara para hyrjes në fuqi të Konventës2.

5.9 Denoncimi

Çdo Palë kontraktuese është e lirë ta denoncojë Konventën jo më vonë sepesë vjet pas hyrjes së saj në fuqi për këtë Palë3. Megjithatë edhe pasdenoncimit të Konventës, ruhet çdo e drejtë e arritur në bazë të dispozitave tësaj4. Rrjedhimisht, çdo përfitim i kërkuar në zbatim të dispozitave të saj do tëvazhdojë të jepet. Edhe të drejtat në proçes e sipër për t’u fituar do të ruhen,qoftë nëpërmjet arritjes së marrëveshjeve midis Palëve kontraktuese dheshtetit që denoncon Konventën, qoftë nëpërmjet legjislacionit kombëtar5.

5.10 Zgjidhja e mosmarrëveshjeve

Konventa nuk ka mekanizëm kontrolli. Nuk ekziston gjykatë që të mbikëqyrëzbatimin e saj të drejtë, as sistem raportesh kombëtare rregullisht tëparaqitura në Këshillin e Evropës. Konventa i fton Palët e saj kontraktuese t’izgjidhin mosmarrëveshjet e tyre nëpërmjet rrugës së bashkëbisedimit6. Nërast mosmarrëveshjeje midis shumë Palësh kontraktuese, këto mund tështrojnë çështjen nëse mosmarrëveshja vjen për arsye interpretimi, që shfaqetpërpara gjithë Palëve të tjera kontraktuese. Kur një a shumë Palë të përfshiranë mosmarrëveshje mendojnë se kjo mosmarrëveshje ka të bëjë me tërë Palëtkontraktuese, në këtë rast këto mund t’i drejtohen Komitetit të Ministrave tëKëshillit të Evropës për shqyrtim e dhënie mendimi7.

96

______

1. Neni 76 i Konventës.2. Neni 74 (2) i Konventës.3. Neni 78 (2) i Konventës.4. Neni 79 (1) i Konventës.5. Neni 79 (2) i Konventës.5. Neni 75 i Konventës.6. Neni 71 (1) i Konventës.7. Neni 71 (2) i Konventës.

Nëse mosmarrëveshja nuk shkakton pasoja tek Palët e tjera kontraktuese, aponëse mendimi i Komitetit të Ministrave nuk lejon zgjidhjen emosmarrëveshjes, Palët në mosmarrëveshje mund të bëjnë kërkesë përarbitrazh para një gjykatësi1. Veç në rast kontestimi nga Palët nëmosmarrëveshje, gjykatësi do të zgjidhet nga Kryetari i Gjykatës evropianepër të Drejtat e Njeriut2 dhe vendimi i tij do të jetë i formës së prerë.3

5.11 Protokolli

Protokolli synon të shtrijë fushën e zabtimit personal të Konventës.Rrjedhimisht, ai parashikon që Konventa është e zbatueshme, përveç përshtetasit e Palëve kontraktuese, edhe për shtetasit e vendeve të treta4. ÇdoPalë kontraktuese, gjatë nënshkrimit apo ratifikimit të Protokollit, mund tëdeklarojë se nuk do ta zbatojë këtë shtrirje për dispozitat e Konventës lidhurme parimin e barazisë në trajtim dhe/apo me parimin e eksportimit tëpërfitimeve5. Këto dispozita të Konventës6 nuk zbatohen atëherë për shtetasite vendeve të treta. Protokolli ende nuk ka hyrë në fuqi; ai do të hyjë në fuqiditën e parë të muajit të tretë pas ratifikimit të dytë që do t’i bëhet7.

5.12 Raporti shpjegues dhe Udhërrëfyesi për zbatimin eKonventës

Ashtu sikurse Konventa, Raporti shpjegues është përpunuar nga Komiteti iekspertëve për sigurimet shoqërore8 dhe miratuar nga Komiteti i Ministrave.Nuk përbën një instrument interpretimi të përpiktë të Konventës, por jepelementë që ndihmojnë për të kuptuar dispozitat e Konventës dhe për tëlehtësuar zbatimin e saj. Raporti shpjegues jep një pamje tërësore tëKonventës, më pas komenton një për një dispozitat e Konventës dhe tëMarrëveshjes plotësuese.

Komiteti i ekspertëve ka përpunuar gjithashtu, në bazë të mandatit tëMarrëveshjes plotësuese9, një Udhërrëfyes për zbatimin e Konventës e të

97

______

1. Neni 71 (3) i Konventës.2. Neni 71 (4) i Konventës.3. Neni 71 (7) i Konventës.4. Neni 2 i Protokollit.5. Neni 3 i Protokollit.6. Nenet 8 dhe 11 të Konventës.7. Neni 6 (1) i Konventës.8. Neni 1 (c) i Marrëveshjes plotësuese.9. Neni 2 (1) i Marrëveshjes plotësuese.

Marrëveshjes plotësuese. Miratuar më 26 shkurt 1976, ky Udhërrëfyes nukka karakter të detyrueshëm, por synon të lehtësojë punën e punonjësve, që nëinstitucione e qendra të tjera administrative të sigurimeve shoqërore duhet tëzbatojnë Konventën dhe Marrëveshjen plotësuese. Për këtë qëllim, aipërshkruan sistematikisht metodat koordinuese të këtyre dy instrumentavedhe jep udhëzime lidhur me përdorimin e formulave të vëna në dispozicionpër zbatimin e neneve të Konventës që hyjnë menjëherë në fuqi. Këtoformula janë 29 gjithsej, të titulluara CE 1 deri në CE 29. Ato duhenkonsideruar thjesht si modele, dhe Palët kontraktuese, nëse dëshirojnë, janëtë lira të përdorin formula të tjera.

98

Kapitulli VI

Dispozita model për një Marrëveshje dypalëshe nëfushën e sigurimeve shoqërore

Hyrje

Më 1994, Komiteti evropian i sigurimeve shoqërore të Këshillit të Evropësngarkoi Komitetin e ekspertëve për sigurimet shoqërore të hartojë njëmarrëveshje dypalëshe tip që mund të shërbente si bazë për marrëveshjet earritura midis shteteve anëtare të Këshillit të Evropës, me qëllim që tëkrijohet një lidhje midis skemave të ndryshme të sigurimeve shoqërore përmbrojtjen e të drejtave të personave migrues. Kështu, u përpunua njëinstrument elastik, që përfshin të katër parimet themelore të koordinimitndërkombëtar në fushën e sigurimeve shoqërore: barazinë në trajtim,përcaktimin e legjislacionit të zbatueshëm, ruajtjen e të drejtave të arrituradhe eksportimin e përfitimeve. Dispozitat model përbëhen nga pesë pjesë. Epara – dispozitat e përgjithshme – paraqet fushën zbatuese materiale epersonale të dispozitave model dhe shtjellon parimet që kanë të bëjnë mebarazinë në trajtim dhe eksportimin e përfitimeve. Shtjellon po ashtu rregullatkombëtare lidhur me akumulimin e përfitimeve me anë përfitimesh të tjera tëtë njëjtit lloj, të ardhurash apo si pasojë e ushtrimit të një veprimtarieprofesionale. Pjesa e dytë e dispozitave model i kushtohet parimit tëpërcaktimit të legjislacionit të zbatueshëm. Pjesa e tretë ka të bëjë meçdonjërën nga degët e sigurimeve shoqërore që mbulojnë dispozitat modeldhe e katërta – “dispozita të ndryshme”, përqëndrohet në modalitetet praktikee administrative, si dhe në zgjidhjen e mosmarrëveshjeve. Pjesa e pestë më nëfund, përmban dispozita të përkohshme e përfundimtare që përcaktojnë kurdhe si do të hyjë në fuqi marrëveshja dypalëshe dhe rregullon çështjet eratifikimit e të denoncimit. Ky kapitull ndahet gjithashtu në pesë pjesë dukeu ndalur secila në dispozitat përkatëse model.

Dispozitat model nuk janë të detyrueshme : ato shërbejnë thjesht për t’iorientuar shtetet që duan të arrijnë marrëveshje dypalëshe. Këto nuk janë tëdetyruara të miratojnë tërë dispozitat dhe fare mirë mund të modifikojnëpërmbajtjen e secilës prej tyre. Nga ana tjetër, mund të bëjnë lirishtpërzgjedhje në tërë gamën e përfitimeve që mbulohen njëpërmjetmarrëveshjesh dypalëshe.

99

Dispozitat model respektojnë dallimet kombëtare në trajtimin dheorganizimin e sigurimeve shoqërore, në mënyrë të tillë që japin, në rastnevoje, zgjidhje alternuese për koordinim. Mbështeten nga një raportshpjegues hartuar nga Komiteti i ekspertëve, që Komiteti i Ministrave iKëshillit të Evropës e konsideron si dokument zyrtar.

6.1 Pjesa e parë : dispozita të përgjithshme

6.1.1 Përkufizime

Dispozitat model fillojnë duke bërë përkufizimin e disa termave si“legjislacion”, “përfitim” dhe “vendbanim”1. Të gjitha termat që nuk janëpërkufizuar konsiderohen se kanë kuptimin që u është dhënë nga vetëlegjislacioni kombëtar2.

6.1.2 Fusha zbatuese materiale

Kur arrijnë një marrëveshje dypalëshe, Palët kontraktuese duhet fillimisht tëmerren vesh për risqet që do mbulojnë. Dispozitat model janë pra tepërelastike dhe propozojnë dy variante : Palët mund të paraqesin oselegjislacionin (varianti 1), ose përfitimet (varianti 2) përkatëse3. Megjithëseshumica e instrumentave dypalëshe përfshijnë të gjitha apo gati të gjithadegët e sigurimeve shoqërore, disa shtete mund të vendosin ta kufizojnëfushën zbatuese të marrëveshjeve të tyre deri tek përfitimet afatgjata(përfitime invaliditeti, pleqërie dhe mbijetese). Dispozitat model tregojnëqartë se marrëveshja do të zbatohet menjëherë për çdo ndryshim tëmëpasshëm në legjislacionin kombëtar të synuar në fushën zbatuesemateriale4.

Më në fund, sipas rrethanave, instrumentat dypalëshe mund të zbatohennjëkohësisht për skemat kontributive e jo kontributive (domethënë skemapërfitimesh, dhënia e të cilave nuk varet nga kontributet e drejtpërdrejta tëpersonave të mbrojtur apo nga punëdhënësi i tyre) apo vetëm për skematkontributive5.

100

______

1. Neni 1 (1) i dispozitave model.2. Neni 1 (2) i dispozitave model.3. Neni 2 (1) i dispozitave model.4. Neni 2 (2) i dispozitave model.5. Shih gjithashtu pikën 1.7 të këtij Udhëzuesi.

6.1.3 Fusha zbatuese personale

Ashtu si për fushën zbatuese materiale, dispozitat model propozojnë dyvariante të fushës zbatuese personale të një marrëveshjeje1. E para është epërgjithshme, duke qenë se fusha zbatuese përfshin tërë personat që kanëqenë mbuluar nga legjislacioni i sigurimeve shoqërore të një apo dy Palëvekontraktuese (cilado qoftë shtetësia e tyre). E dyta është më e kufizuar, dukeqenë se zbatohet vetëm për shtetasit e çdo Pale kontraktuese, si dhe përrefugjatët e personat pa shtetësi. Si në njërin rast, ashtu dhe në tjetrin, janë tëmbuluar anëtarët e familjes dhe të mbijetuarit e personave të mbrojtur ; nëvariantin e dytë, ata janë të mbuluar, pavarësisht nga shtetësia e tyre.

6.1.4 Barazia në trajtim

Dispozitat model kanë parasysh që shtetasit e një Pale kontraktuese, tëmbuluar nga fusha zbatuese personale e marrëveshjes, të trajtohen në tënjëjtën mënyrë si dhe shtetasit e një Pale tjetër kontraktuese2. Këta personamarrin pra të njëjtat përfitime dhe u nënshtrohen të njëjtave kushte. Sipasdispozitave model, barazia në trajtim nuk u jepet veçse personave që banojnënë njërën nga Palët kontraktuese të marrëveshjes.

Parimi i barazisë në trajtim nuk shtrihet në pjesëmarrjen e të interesuarve nëadministrim apo në juridiksionet e sigurimeve shoqërore. Disa vende eorganizojnë sistemin e tyre të sigurimeve shoqërore në mënyrë të tillë qëpërfaqësues të të siguruarve apo të punëdhënësve të marrin drejtpërdrejt pjesënë proçesin vendimor. Dispozitat model u lejojnë këtyre vendeve t’uandalojnë shprehimisht të huajve të votojnë apo të paraqesin në zgjedhjepërfaqësuesit e tyre; ato i autorizojnë gjithashtu t’i mbajnë të huajt largjuridiksioneve gjyqësore të ngarkuara për të zgjidhur mosmarrëveshjet esigurimeve shoqërore lidhur për shembull me dhënien e përfitimeve, shumënapo pezullimin e tyre3.

6.1.5 Eksportimi i përfitimeve

Dispozitat model e bëjnë eksportimin e përfitimeve një rregull tëpërgjithshëm. Ato tregojnë qartë se dhënia e përfitimeve nuk mund tëkufizohet thjesht për arsyen se përfituesi banon në territorin e një Pale tjetër

101

______

1. Neni 3 i dispozitave model.2. Neni 4 i dispozitave model.3. Neni 4 (2) i dispozitave model.

kontraktuese1. Me fjalë të tjera, dhënia e përfitimit nuk mund as të pezullohet,as të ndalet, as të ulet dhe as t’i nënshtrohet kushteve të tjera dhënëse, thjeshtpër arsyen se përfituesi i saj banon në një Palë tjetër kontraktuese. Ky rregulli përgjithshëm njeh dy përjashtime të mëdha2 : e para ka të bëjë me përfitimetpër papunësi. Shpesh në fakt, shtetet e kushtëzojnë derdhjen e këtij përfitimime premtimin për punësim së shpejti. Nuk është e pamundur të verifikohetrespektimi i këtij premtimi duke e detyruar përfituesin të regjistrohet në njëzyrë lokale punësimi. Ky kontroll do të ishte më i vështirë nëse kërkuesi përt’u punësuar do ishte i autorizuar të banonte në një vend tjetër. Përjashtimi idytë ka të bëjë me përfitimet e veçanta për asistencë që u jepen personavenevojtarë. Këto përfitime janë të lidhura ngushtë me kushtet dhe nivelin ejetesës së çdo vendi. Për më tepër, është fjala përgjithësisht për përfitime jokontributive – me fjalë të tjera kërkuesi nuk ka pse të ketë kontribuardrejtpërdrejt në financimin e tyre. Ndryshe është fjala për përfitimetkontributive, në financimin e të cilave përsoni kërkues ka marrë pjesë nënjëfarë mënyre duke “fituar” kështu të drejtën e tij për përfitime.

6.1.6 Parandalimi i akumulimit të përfitimeve

Çdo skemë e sigurimeve shoqërore përmban një numër rregullash aporregulloresh të destinuara për të parandaluar akumulimin e një përfitiminëpërmjet përfitimesh të tjera apo të ardhurash të tjera, apo si rezultat i njëveprimtarie profesionale. Një nga objektivat e tyre kryesore është të pengohetnjë derdhje e dyfishtë apo, me fjalë të tjera, që i interesuari të përfitojë dy herëpër të njëjtin risk social. Rregullat lidhur me akumulimin ndryshojnë sipasvendeve dhe shpesh përdoren për të çuar përpara disa politika sociale.Kështu, për shembull, fakti që lejohet një akumulim i rëndësishëm midis tëardhurave profesionale, nga njëra anë, dhe një pensioni pleqërie, nga anatjetër, ky fakt nuk bën gjë tjetër veçse nxit mbajtjen e një personi në aktivitetpas moshës së pensionit ; pensionistët që nuk e lënë punën, vazhdojnë kështutë kenë të ardhura dhe të japin kontributet e sigurimeve shoqërore për këto tëardhura, duke marrë pjesë kështu në forcimin e ekonomisë. Dispozitat modelnuk e cënojnë të drejtën e çdo vendi për të vendosur rregulla lidhur meakumulimin, duke i lejuar kështu një Pale kontraktuese të mbajë parasyshpërfitimet që jepen apo të ardhurat që nxirren, si dhe veprimtarinë

102

______

1. Neni 5 (1) i dispozitave model.2. Neni 5 (2) i dispozitave model.

profesionale të ushtruar në një Palë kontraktuese1. Çdo Palë kontraktuesemund t’i trajtojë më pas këto derdhje, të ardhura apo veprimtari profesionale,si të ishin lokalizuar në territorin e saj dhe të zbatojë ndaj tyre rregullat e vetalidhur me akumulimin.

Zbatimi i rregullave në fushën e akumulimit të përfitimeve që merren nëPalën tjetër kontraktuese përmban një përjashtim, që ka të bëjë me përfitimete pleqërisë, invaliditetit dhe të mbijetesës. Legjislacioni ndërkombëtar përsigurimet shoqërore kërkon në mjaft raste që përfitimet afatgjata të jepen ngashumë shtete, dhe kjo me të drejtë, duke qenë se çdo shtet derdh një pensionqë përkon me kohën gjatë së cilës përfituesi është mbuluar nga skema e tij esigurimeve shoqërore. Dispozitat model tregojnë se si Palët kontraktuesendajnë mes tyre dhënien e përfitimeve afatgjata (shih pika 6.3.2 më poshtë).Pensionet e derdhura në bazë të këtyre dispozitave përjashtohen nga fusha ezbatimit të rregullave kombëtare lidhur me akumulimin2.

6.2 Pjesa e dytë : përcaktimi i legjislacionit të zbatueshëm

Dispozitat model përcaktojnë se vetëm një legjislacion zbatohet në çdorrethanë për të njëjtën e të vetmen punë apo për të njëjtën e të vetmenveprimtari. Pala kontraktuese që ka legjislacionin e zbatueshëm, është “shtetikompetent”, ndërsa organi administrativ i ngarkuar në këtë të fundit për tëorganizuar skemën përkatëse është “institucioni kompetent”3. Dispozitatmodel parashtrojnë tri rregulla themelore për të përcaktuar legjislacionin ezbatueshëm. Këto rregulla mbështeten mbi parimin e legjislacionit të shtetittë punësimit (lex loci laboris)4:

i) punonjësit me pagë mbulohen nga legjislacioni në fuqi në Palënkontraktuese ku punojnë, edhe pse banojnë në një Palë tjetër;

ii) punonjësit e pavarur mbrohen nga legjislacioni i Palëskontraktuese ku ushtrojnë veprimtarinë e tyre ekonomike;

iii) nëpunësit shtetërorë i nënshtrohen legjislacionit të Palëskontraktuese nga varet administrata që i ka në punë.

Këto janë vetëm rregulla bazë, për të cilat dispozitat model parashikojnë njënumër përjashtimesh dhe rastesh të veçanta. Përfshihen këtu edhe për

103

______

1. Neni 6 (1) i dispozitave model.2. Neni 6 (2) i dispozitave model. 3. Neni 1 (g) i dispozitave model.4. Neni 7 i dispozitave model.

punonjësit e dërguar nga punëdhënësi në një Palë tjetër kontraktuese për njëperiudhë kohore të kufizuar, një punonjës me pagë, për shembull, i ngarkuarme detyrë të veçantë apo për të punuar në një filial. Gjatë kohës së shkëputjesnga vendi i zakonshëm i punës, punonjësi me pagë mbetet i mbuluar ngalegjislacioni i Palës kontraktuese nga është shkëputur. Një punonjës mund tëshkëputet deri në 12 muaj nëse, nga çasti i dërgimit, nuk tejkalohet koha eparashikuar e punës në shtetin tjetër. Shkëputja duhet të jetë një rastpërjashtimi dhe jo një praktikë e rregullt e punëdhënësit (me qëllim që tëshmanget një pagesë kuotash sociale më e lartë në shtetin tjetër). Dispozitatmodel parashikojnë edhe një mundësi alternative, e cila autorizon njëshkëputje me kohëzgjatje maksimale prej 24 muajsh. Ato u lejojnë po ashtupunonjësve të pavarur të bëjnë shkëputje për 12 apo 24 muaj, kur ushtrojnënjë veprimtari të caktuar në një Palë tjetër kontraktuese, por gjithmonë dukembetur të siguruar nga legjislacioni i shtetit të tyre të origjinës1. Nga anatjetër, dispozitat model përmbajnë rregulla të veçanta për personat e punësuarnë transportin ndërkombëtar2, marinarët3 dhe personelin e shërbimit tëmisioneve diplomatike4.

Rregullat lidhur me përcaktimin e legjislacionit të zbatueshëm që figurojnënë dispozitat model janë të thjeshta por të mjaftueshme për t’iu përgjigjur meefektshmëri shumicës së rasteve që mund të paraqiten. Dispozita më të saktajanë megjithatë të domosdoshme në rastet kur punonjësit me pagë apo ata tëpavarur ushtrojnë veprimtari në të dyja Palët kontraktuese njëkohësisht. Utakon atëherë shteteve të gjejnë zgjidhje me marrëveshje të përbashkët.Rregullat më të hollësishme që parashtrohen në Konventën evropiane tësigurimeve shoqërore të Këshillit të Evropës mund t’i drejtojnë në rrugën qëduhet ndjekur.

6.3 Pjesa e tretë : dispozita të veçanta lidhur me kategoritë endryshme të përfitimeve

6.3.1 Përfitime për sëmundje e lejelindje

Dispozitat model lidhur me përfitimet për sëmundje e lejelindje mbulojnë sipërfitimet në të mira materiale (trajtime mjekësore, spitalore apo produkte

104

______

1. Neni 8 i dispozitave model.2. Neni 9 i dispozitave model.3. Neni 10 i dispozitave model.4. Neni 11 i dispozitave model.

farmaceutike) ashtu dhe përfitimet në të holla (shpërblime për rastesëmundjeje e lejelindjeje). Nëse një Palë kontraktuese e sheh të drejtën përpërfitime (në të holla apo në natyrë) të kushtëzuar nga realizimi i një periudheminimale sigurimi, ajo duhet të mbajë parasysh krejt periudhat e sigurimit tërealizuara në një Palë tjetër kontraktuese1. Dispozitat model mbështesinkështu parimin e totalizimit. Periudhat e sigurimit përcaktohen sipaslegjislacionit të vendit ku janë realizuar2. Le të marrim shembullin e një shtetiA dhe të një shteti B që arrijnë marrëveshje dypalëshe duke u mbështetur nëdispozitat model. E drejta për përfitime sëmundjeje varet në shtetin A nga njëperiudhë punësimi, dhe në shtetin B nga periudha banimi. Dispozitat model edetyrojnë shtetin A të mbajë parasysh kohën gjatë së cilës i interesuari kabanuar në shtetin B, ndërsa ky i fundit duhet të marrë në konsideratë vetëmkohën gjatë së cilës i interesuari ka punuar në shtetin A.

Dispozitat model parashikojnë edhe mundësinë e përfshirjes të një paragrafishtesë për vendet ku e drejta për përfitime në të holla nuk varet nga gjendjakonkrete e sigurimit në një çast të dhënë, por nga sigurimi i mëparshëm3. Nëfakt, parimi i totalizimit nuk do të zbatohet për shpërblimet për sëmundje elejelindje veç nëse veprimtaria e fundit e paguar e të interesuarit ka qenëushtruar në territorin e Palës kontraktuese ku është bërë kërkesa. Kështu, kurnjë person kërkon shpërblime për sëmundje apo lejelindje në një Palë tëndryshme nga ajo ku punonte më parë, shteti përkatës nuk duhet të marrëparasysh periudhat e sigurimit të realizuara në shtetin tjetër. Le të mendojmëpër shembull që shtetet A dhe B kërkojnë, lidhur me të drejtën për përfitimelejelindjeje në bazë të të ardhurave, periudha punësimi dhe nga ana tjetër, qëtë dy vendet të zbatojnë dispozitat tip. Një grua banon në shtetin A, ku kapunuar gjatë 18 muajve para se të fillojë një punë në shtetin B, punë të cilëne ka lënë pas gjashtë muajsh për shkak të shtatzanësisë. I kërkon shtetit A –shtetit të vendbanimit – t’i japë përfitime lindjeje në të holla. Mirëpo, sipasrregullave të shtetit A, shpërblimet në të holla në bazë të të ardhurave jepenvetëm për ato që mund të përligjin dy vjet sigurim. Duke qenë se shteti A, nukështë shteti ku e interesuara ka ushtruar veprimtarinë e saj të funditprofesionale, ky shtet nuk është i detyruar të mbajë parasysh gjashtë muajt kuajo ka punuar në shtetin B dhe në këtë rast, mund të kundërshtojë të paguajëpërfitimet në fjalë. E interesuara do ketë sigurisht të drejtë për një përfitim

105

______

1. Neni 13 (1) i dispozitave model.2. Neni 1 (k) i dispozitave model.3. Neni 13 (2) i dispozitave model.

lejelindjeje në shtetin B, që duhet të marrë parasysh periudhat e sigurimit tëkryera në shtetin A.

Ata që mbulohen nga fusha zbatuese personale e dispozitave model kanë tëdrejtë për përfitime në natyrë e në të holla kur largohen nga shteti kompetentdhe shkojnë në një Palë tjetër kontraktuese. Dhënia e këtyre përfitimeve varetnga natyra e qëndrimit në Palën tjetër – a është fjala për qëndrim tëpërkohshëm (udhëtim për punë apo për kënaqësi për shembull) apo iinteresuari e ka vendbanimin e tij të zakontë (të përhershëm) në atë shtet?Karakteri i përkohshëm i një qëndrimi nuk diktohet nga asnjë kufizim ingushtë kohëqëndrimi. Por duhet ditur se në ç’vend i interesuari ka banimine tij të zakontë, gjë që do të thotë vendosje lidhjesh me vendin përkatës. Agëzon të mira materiale në Palën tjetër kontraktuese? A është pronar apoqiraxhi në banesën e tij? Në është qiraxhi, për sa kohë e ka të drejtën e qirasë?Ku banojnë, në fund të fundit, bashkëshorti dhe fëmijët?

Personat që banojnë përkohësisht në Palën tjetër kontraktuese kanë të drejtëpër përfitime në natyrë vetëm kur gjendja e tyre kërkon përkujdesjemjekësore të menjëhershme – është rasti, për shembull, i një turisti plagosurnë një aksident në ski, apo i një afaristi viktimë e një krize kardiake.Përfitimet në natyrë shërbehen këtu nga Pala kontraktuese në kuadrin esistemit të saj të përkujdesjeve shëndetësore, sikur i interesuari të ishte imbuluar nga ana e kësaj të fundit1. Kjo pikë është e rëndësishme, sepse gamae trajtimeve të mundshme në sistemin e përkujdesjeve shëndetësore në bazëtë sigurimeve shoqërore ndryshon nga shteti në shtet. Që ky sistem të jetë iefektshëm, shteti duhet të kontrollojë mundësitë e marrjes në ngarkim, dukepërjashtuar ndoshta kirurgjinë estetike, ndërhyrjet alternative, apo trajtimetqë ende i quan në fazë eksperimentale. Po kështu edhe për ilaçet dhe aparatetmjekësore : disa shtete mund të japin vetëm medikamente gjenerike, ndërsaprodukte që mbahen të sigurta në një vend, nuk autorizohen në një tjetër. Kurgjendja e një individi që bën një qëndrim të shkurtër në një vend tjetër kërkonpërkujdesje të menjëhershme, mjekët që e kurojnë mund të verifikojnë vetëmnëse trajtimet mjekësore e farmaceutike të nevoshme i përshtaten gjendjesshëndetësore të pacientit. Në këtë rast pacienti trajtohet thjesht sikur të ish imbuluar nga shteti kompentent që i bën trajtimin mjekësor.

Kostua e këtyre ndërhyrjeve urgjente nuk merret në ngarkim nga Palakontraktuese ku qëndron përkohësisht i interesuari, por nga shteti kompetent2

106

______

1. Neni 14 (1) i dispozitave model.2. Neni 14 (1) i dispozitave model.

që duhet të rimbursojë palën që ka shpenzuar për trajtimet mjekësore. Nësekjo e fundit u propozon shtetasve të vet një gamë përkujdesjesh shumë më tëgjerë nga ai që propozon shteti komepetent, rreziku për këtë të fundit është sedo t’i duhet t’u bëjë ballë shpenzimeve relativisht më të larta. Për t’i lejuarshtetit kompetent të ruajë njëfarë kontrolli të kostove, Palët kontraktuesemund të vendosin që t’i kushtëzojnë përkujdesjet mjekësore më të shtrenjta(proteza apo aparate të tilla si stimuluesit kardiakë) me një miratim parapraknga ana e shtetit kompetent, me përjashtim të rastit kur shtyrja e njëpërkujdesi të caktuar vë në rrezik të rëndë jetën apo shëndetin e pacientit1.

Përfitime për sëmundje e lejelindje u jepen gjithashtu të gjithë atyre që, gjatënjë qëndrimi të përkohshëm në një Palë tjetër kontraktuese sëmuren apo janëviktima të një aksidenti. Këto përfitime derdhen nga shteti kompetent, sipaspërqindjes së fiksuar prej tij2.

Personat që banojnë zakonisht në një Palë kontraktuese e ndryshme nga shtetikompetent kanë të drejtë për përfitimet në natyrë të parashikuara nga shteti ibanimit, si të ishin të mbuluar prej legjislacionit të tij. Jemi në këtë rast në tënjëjtën gjendje që përmendëm më sipër për përkujdesjet mjekësore tëdomosdoshme gjatë një qëndrimi të përkohshëm, me të vetmin ndryshim senë këtë rast parashikohen të gjitha përkujdesjet mjekësore, dhe jo vetëmpërkujdesjet për rast urgjence. Ashtu sikurse veprohet për ata që janë meqëndrim të përkohshëm, shteti kompetent duhet të rimbursojë shpenzimet qëkërkojnë krejt përkujdesjet mjekësore të dhëna në shtetin e banimit. Dukeparë koston e lartë që mund t’i kushtojë shtetit kompetent, Palët kontraktuesemund të vendosin që ta kushtëzojnë dhënien e aparateve e të përkujdesjevemjekësore të shtrenjta me miratimin paraprak të shtetit kompetent3. Dispozitatë veçanta janë miratuar për punonjësit kufitarë që mund të marrin gjithashtupërfitime në shtetin kompetent4. Përsa i përket përfituesve të pensioneve qëmarrin nga dy Palët kontraktuese, si dhe për anëtarët e familjeve të tyre,dispozitat model parashikojnë që shteti kompetent është shteti i banimit5.Dispozita të ngjashme ekzistojnë për të gjithë ata që marrin pension në njërënnga Palët kontraktuese duke qenë me banim në Palën tjetër, si dhe përfamiljet e tyre dhe tërë personat e mbuluar (shih më lart)6.

107

______

1. Neni 14 (2) i dispozitave model.2. Neni 14 (3) i dispozitave model.3. Neni 15 i dispozitave model.4. Neni 16 i dispozitave model.5. Neni 17 (1) i dispozitave model.6. Neni 17 (2) - (4) i dispozitave model.

Siç e shpjeguam më parë, shteti kompetent e ka për detyrë të rimbursojëPalën tjetër kontraktuese kur kjo jep përfitime në natyrë për të gjithë ata qëbanojnë në mënyrë të përkohëshme a të përhershme në territorin e saj.Dispozitat model parashikojnë këtu dy variante1. Varianti i parë është qështeti kompetnet t’i rimbursojë shtetit që ka shpenzuar lidhur me përkujdesjetshumën reale të përfitimeve në fjalë. Me fjalë të tjera, kostoja e saktë e çdotrajtimi i paraqitet e i faturohet shtetit kompetent. Varianti i dytë lejon njëelasticitet më të madh, duke qenë se Palët kontraktuese janë të lira tëvendosin vetë rregullat e tyre në këtë drejtim. Në të dy rastet, Palëtkontraktuese mund të merren vesh për të hequr dorë reciptorkisht ngarimbursimi. Kështu, kur shumat që njëra Palë kontraktuese i detyrohet tjetrësjanë pak a shumë të barasvlefshme, do të kushtonte më pak, në rrafshadministrativ, të procedohej thjesht në heqjen dorë nga çdo lloj rimbursimi.

6.3.2 Përfitime invaliditeti, pleqërie dhe për personat e mbijetuar

Këto përfitime janë përgjithësisht përfitime afatgjata, derdhur me intervale tërregullta dhe shpesh dhënia e tyre varet nga një kohë e gjatë pjesëmarrjeje nësigurim. Kur e drejta për përfitim kushtëzohet nga një kohëzgjatje minimalesigurimi, Palët kontraktuese e kanë për detyrë të mbajnë parasysh çdoperiudhë sigurimi shoqëror realizuar në kuadrin e legjislacionit të Palës tjetërkontraktuese2. Disa shtete vendosin skema të veçanta pensioni për disakategori profesionesh – arsimtarë, minatorë, sportistë, për shembull – dukemarrë parasysh periudhat e sigurimit të kryera në Palën tjetër kontraktuesevetëm nëse i interesuari bënte pjesë në një skemë të veçantë të ngjashme, apoushtronte të njëtën veprimtari3. Le të marrim për shembull shtetin A dheshtetin B, që kanë miratuar dispozita model, dhe le të marrim rastin e dikujtqë ka ushtruar profesionin e minatorit gjatë dhjetë vjetëve në shtetin A dhegjatë pesë vjetëve në shtetin B, ku më pas ka punuar si nëpunës zyre për pesëvjetë të tjera. Shteti A parashikon një skemë të veçantë për minatorët, duke udhënë një pension të plotë për 15 vjet veprimtari. Shteti B nuk ka skemë tëveçantë; megjithatë, pesë vjetët që i interesuari ka kaluar aty si minator, do tëmerren parasysh. Ky person do të ketë pra të drejtë për një pension në shtetinA. Nëse në shtetin A, periudha minimale e punësimit do ishte 20 vjet përminatorët, ky person nuk do të kishte të drejtë për të marrë pensionin e

108

______

1. Neni 19 i dispozitave model.2. Neni 20 (1) i dispozitave model.3. Neni 20 (2) i dispozitave model.

minatorit, por thjesht do të përfshihej në skemën e përgjithshme tëpunonjësve me pagë, duke u trajtuar sikur kishte në punën e tij 20 vjetpjesëmarrje në sigurim.

Disa shtete e kushtëzojnë dhënien e një pensioni për invaliditet apo mbijetesëmbi bazën e riskut social (paaftësi afatgjatë për punë apo rast vdekjeje) nëterritorin e tyre. Me fjalë të tjera, legjislacioni i tyre nuk parashikon derdhjene asnjë pensioni nëse i interesuari ndërron jetë në një vend tjetër (gjatëpushimeve, për shembull). Në këto raste, dispozitat model tregojnë se kurrisku realizohet në Palën tjetër kontraktuese, ai duhet konsideruar si të kishndodhur në shtetin kompetent1.

Dispozitat model paraqesin dy variante për llogaritjen e përfitimeve që ushërbehen personave që mbulohen nga legjislacionet e dy Palëvekontraktuese në fushën e pensioneve të derdhura në bazë të sigurimeveshoqërore.

Varianti i parë është “përllogaritja pro rata temporis”. Çdo Palë kontraktueseduhet të ndjekë etapat e mëposhtme :

• Etapa e parë : çështja e parë që duhet ditur është nëse i interesuari katë drejtë për pension në bazë të legjislacionit, për periudhat kur kaqenë i siguruar në kuadrin vetëm të atij legjislacioni. Në këtë stad tëparë, nuk ka asnjë totalizim. Nëse i interesuari ka të drejtë përpërfitime bazuar vetëm në periudhën e sigurimit të kryer në territorine Palës kontraktuese përkatëse, kjo Palë është e detyruar t’i paguajëpërfitime. Nëse asnjë pension nuk mund të jepet pa zbatuar parimin etotalizimit, kalohet atëherë në etapën e dytë.

• Etapa e dytë : periudhat e sigurimit të realizuara në çdo Palëkontraktuese mblidhen. Nëse janë të mjaftueshme për t’i lejuar Palëskontraktuese në fjalë të japë pension, kalohet në etapën e tretë. Nësejo, asnjë pension nuk mund të jepet në këtë fazë.

• Etapa e tretë : ka të bëjë me përllogaritjen e shumës teorike tëpërfitimit, domethënë të pensionit që i interesuari do marrë nëserealizon tërë periudhat e sigurimit në Palën kontraktuese përkatëse.

• Etapa e katërt : Pala kontraktuese përkatëse duhet të derdhë njëpension në përputhje me periudhën e sigurimit të realizuar nëterritorin e saj. Nëse parashikohet një periudhë maksimale sigurimi,

109

______

2. Neni 20 (3) i dispozitave model.

kjo duhet të pasqyrohet edhe në shumën e mbledhur gjatë llogaritjessë përfitimeve.

Për të kuptuar sa më mirë këtë proçes me etapa, le të marrim shembullin e njështeti A dhe të një shteti B që kanë zgjedhur këtë variant në dispozitat model.Shteti A derdh një pension (bazë) prej 800 ? në muaj për personat që kanë nëaktivin e tyre 40 vjet pjesëmarrje në sigurime (me 2% në vit), me kusht që tëkenë qenë të siguruar jo më pak se 20 vjet. Shteti B nga ana e tij jep njëpension që përfaqëson 50% të pensionit kombëtar maksimal (1000 ?), plus 1%në vit për personat që kanë qenë të siguruar gjatë të paktën 25 vjetëve,ndërkohë që periudha maksimale e sigurimit është 50 vjet. Le të mendojmë qënjë punonjës ka qenë i siguruar 18 vjet në shtetin A dhe 24 vjet në shtetin B.

• Etapa e parë : asnjë nga të dy Palët kontraktuese nuk mund t’i japëpension këtij punonjësi në bazë të legjislacionit të vet, nisur vetëm ngaperiudha e sigurimit të realizuar në territorin përkatës.

• Etapa e dytë : duke totalizuar periudhat e sigurimit në secilën Palëkontraktuese, arrihet në 42 vjet, gjë që është e mjaftueshme për dhëniepërfitimesh në të dy shtetet.

• Etapa e tretë : shuma teorike e pensionit të shtetit A është 800 ? dheajo e shtetit B është (50% e 1000 ?) + (42 x 1% e 1000 ?), domethënë920 ?.

• Etapa e katërt : shteti A duhet të derdhë një pension mujor tëbarabartë me shumën 18/40 x 800 ?, domethënë 360 ? (shënojmë senumri i viteve të sigurimit në shtetin A (18) nuk pjestohet me 42 por me40, që është periudha maksimale e sigurimeve në këtë shtet). Pensionimujor i shërbyer nga shteti B do të jetë i barabartë me 24/42 x 920 ?,domethënë 526 ? (të rrumbullakosura). I interesuari do të marrë pra njëpension mujor të përgjithshëm prej 886 ?.

Varianti i dytë është ai i “përllogaritjes së drejtpërdrejtë”. Këtu pensionet, sirregull i përgjithshëm, llogariten në bazë të periudhave të realizuara nëterritorin përkatës. Leverdia e këtij varianti është se s’ka pse të dihet periudhae saktë e sigurimeve në një vend tjetër ; mjaft të dihet ç’duhet bërë për tëpatur të drejtë për pension. Një llogaritje e veçantë përpjestuese parashikohetvetëm në dy raste, duke u mbështetur jo mbi periudhat e realizuara në Palëntjetër kontraktuese, por mbi një emërues të caktuar – të njëjtë me ato qëpërdoren në Konventën evropiane të sigurimeve shoqërore lidhur me

110

barazinë në trajtim dhe për llogaritjen e shumës teorike të përfitimeve tëveçanta jo kontributive1 :

• kur shuma e një pensioni apo një pjese pensioni nuk varet drejtpërdrejtnga periudhat e sigurimit të realizuara, atëherë kjo shumë llogaritet nëpërpjestim me kohëzgjatjen e periudhave të sigurimit të mbajturaparasysh në vendin përkatës, dhe kjo gjer në 30 vjet.

• nëse, në bazë të legjislacionit të një vendi, periudhat pas realizimit tëmundësisë për të përfituar, merren parasysh për të llogaritur përfitimetpër invaliditet dhe mbijetesë, këto periudha janë në përpjestim në këtërast vetëm me kohëzgjatjen e periudhave të sigurimit realizuar nëvendin përkatës, në raport kjo me dy të tretat e kohës që ka kaluar ngadata në të cilën i interesuari ka arritur moshën 16 vjeç deri në datën erealizimit të mundësisë për të përfituar. Le të mendojnë që dikush kadhjetë vjet sigurim në një vend të caktuar, që risku social i ndodh nëmoshën 36 vjeç dhe që “periudhat shtesë” janë të kontabilizuara gjernë moshën 60 vjeç; në këtë rast, vendi në fjalë nuk duhet të marrë nëkonsideratë periudhën e plotë (24 vjet), por vetëm 12 vjet (24 x10/20).

Nëse periudhat e realizuara në një Palë kontraktuese janë më të larta seemëruesi i paracaktuar, përfitimi apo periudha shtesë do duhen ruajtur nëtotalin e tyre. Duhet theksuar se kjo llogaritje e veçantë përpjestuese (auprorata) nuk zbatohet për pensionet e sigurimit plotësues, as për përfitimet ekushtëzuara nga të ardhura të cilat garantojnë një minimum të mjaftueshëm.Përfitimet në këto raste do të jepen të plota.

Për të kuptuar sa më mirë metodën e llogaritjes së drejtpërdrejtë, do tërimarrim shembullin e mësipërm :

• Etapa e parë : asnjëra nga të dyja Palët kontraktuese nuk mund t’ijapë pension punonjësit në bazë të legjislacionit të vet, nisur vetëmnga periudhat e sigurimit të realizuara në territorin e tyre (etapë engjashme me atë të llogaritjes përpjestuese).

• Etapa e dytë : duke totalizuar periudhat e sigurimit të realizuara nësecilën Palë kontraktuese, arrihet në 42 vjet sigurim, gjë që është emjaftueshme për të përmbushur kushtin për të drejtat përfituese në tëdy vendet (etapë e ngjashme me atë të llogaritjes përpjestuese).

111

______

1. Nenet 8 (3) dhe 29 (b) (ii) të Konventës evropiane (shih pikën 5.6.2).

• Etapa e tretë : Shteti A llogarit pensionin e tij drejtpërdrejt mbi bazëne 18 vjetëve dhe duhet pra të derdhë 18 x 2% të 800 ?, domethënë288? në muaj. Në shtetin B, gjysma e shumës maksimale të pensionitkombëtar nuk varet nga periudhat e realizuara, kështu që ky shtetdetyrohet vetëm 24/30 të këtij pensioni. Shteti B duhet pra të paguajëçdo muaj një pension të barabartë me 24/30 të (1000 ? x 50%) + 24 x(1000 ? x 1%), domethënë 400 ? + 240 ? ) = 640 ?. I interesuari do tëmarrë në këtë rast çdo muaj një pension prej 928 ?.

Në kuadrin e dispozitave model, nëse krejt periudha e sigurimit realizuar nënlegjislacionin e një Pale kontraktuese nuk e arrin një vit, dhe nëse nisur ngaky fakt, asnjë e drejtë nuk arrihet në bazë të këtij legjislacioni, Palakontraktuese përkatëse nuk ka pse të japë pension1. Kjo periudhë sigurimiduhet megjithatë të mbahet parasysh nga Pala tjetër kontraktuese nëse iinteresuari ka qenë siguruar aty në më shumë se një vit2. Le të marrim rastine një shteti A dhe të një shteti B që miratojnë dispozitat model. I pari kërkon20 vjet sigurim për dhënie pensioni, i dyti 15 vjet. Le të mendojmë që njëperson ka punuar 19,5 vjet në shtetin A dhe gjashtë muaj në shtetin B; ai nukka të drejtë për asnjë përfitim në bazë të legjislacionit të shtetit B, i cili, dukeqenë se ka punuar më pak se një vit, nuk ka pse të zbatojë dispozitat modellidhur me totalizimin, etj. Në të kundërt, shteti A duhet të zbatojë dispozitatmodel dhe të mbajë parasysh gjashtë muajt e sigurimit të realizuara në shtetinB, jo vetëm për të dhënë të drejtën për pension, por edhe për të llogariturshumën e pensionit. I interesuari ka të drejtë në këtë rast t’i kërkojë pensionshtetit A mbi bazën e 20 vjetëve të sigurimit që ai ka bërë.

6.3.3 Pagesë në rast vdekjeje

Alokacionet për vdekje janë shuma të paracaktuara që derdhen kur një isiguruar ndërron jetë. Dhënia e tyre shpesh varet nga një periudhë minimalesigurimi, që përgjithësisht duhet të jetë arritur nga personi që ndërron jetë dhejo nga personat që lë pas. Nëse arrihet një periudhë minimale e caktuar,zbatohet parimi i totalizimit.3

Kur një person ndërron jetë në territorin e njërës prej Palëve kontraktuese,rasti i vdekjes duhet konsideruar nga Pala tjetër si të kish ndodhur në

112

______

1. Neni 22 (1) i dispozitave model. 2. Neni 22 (2) i dispozitave model.3. Neni 23 (1) i dispozitave model.

territorin e vet. Ky rregull ka të bëjë me vende që derdhin alokacione vetëmkur risku shkaktohet në territor të tyre1.

Ndodh që e drejta për alokacion vdekjeje ekziston në të dy Palëtkontraktuese; në këtë rast shtet kompetent është shteti në territorin e të cilitndodh rasti i vdekjes. Nëse vdekja ndodh jashtë territorit të të dy palëve,alokacioni për vdekje jepet nga vendi ku personi ka qenë i siguruar për herëtë fundit2.

6.3.4 Përfitimet për aksidentim në punë dhe për sëmundje profesionale

Ky risk social mbulon paaftësinë afatgjatë e afatshkurtër në punë si dhe rastete vdekjeve shkaktuar nga aksidentimi në punë apo sëmundja profesionale.Përfitimet që jepen janë qoftë përfitime në natyrë, qoftë përfitime në të holla.Këto të fundit mund të jepen periodikisht apo edhe në formën e shumave tëparacaktuara.

Sëmundjet profesionale zakonisht shfaqen pas njëfarë kohe në kontakt mesubstanca të dëmshme si amianti, apo në një mjedis profesional me rreziqe etensione nervore, si minierat apo uzinat e zhurmshme. Shpesh shtrohenprobleme kur një individ ka qenë në territoret e dy Palëve kontraktuese nëkontakt me substancat e dëmshme apo në mjediset e rrezikshëm. Dispozitatmodel parashtrojnë në këtë rast se cila Palë duhet të japë përfitimet enevojshme të parashikuara (në të holla apo në të mira materiale). Dhekonkretisht, është fjala për Palën ku i interesuari përmbushte për herë tëfundit kushtet për të patur të drejtën për këto përfitime. Nuk është fjaladetyrimisht për Palën kontraktuese ku ai ka ushtruar një veprimtari tërrezikshme për herë të fundit; mund të jetë edhe shteti tjetër, nëse është ivetmi ku janë përmbushur kushtet në fjalë3.

Një nga kriteret që shtrojnë shpesh shtetet për çeljen e të drejtave përpërfitime në raste sëmundjesh profesionale është që kjo sëmundje të jetëdiagnostikuar për herë të parë në territorin e tyre. Dispozitat model eshmangin këtë pengesë duke përcaktuar që kur sëmundja e një personi ështëkonstatuar në një Palë kontraktuese, ajo konsiderohet po ashtu si e konstatuaredhe në Palën tjetër. Një Palë kontraktuese nuk mund të mbështetet pra mbikëtë kriter për t’iu shmangur detyrimeve të saj dhe për të mos derdhur

113

______

1. Neni 23 (2) i dispozitave model.2. Neni 23 (3) i dispozitave model.3. Neni 24 i dispozitave model.

përfitime për sëmundjen profesionale. Një tjetër kusht që mund të vendosetpër të pranuar këto përfitime është që sëmundja të jetë diagnostikuar në njëafat të përcaktuar pas ushtrimit të veprimtarisë së rrezikshme nga ana e tëinteresuarit. Dispozitat model parashikojnë se duhen mbajtur parasysh këtuperiudhat e punësimit të kryera në Palën tjetër kontraktuese. E njëjta gjëmund të thuhet për çdo kusht që do të paraqitej lidhur me kontaktin me njësubstancë të dëmshme apo me një mjedis profesional të veçantë, për njëperiudhë minimale.

Për të ditur se cila Palë kontraktuese duhet të marrë në ngarkim përfitimet qëi takojnë një personi që ka marrë sëmundje profesionale në kontakt me njësubstancë të dëmshme apo në një mjedis profesional të rrezikshëm në dyPalët kontraktuese, duhen shqyrtuar para së gjithash kushtet e çeljes së tëdrejtave në secilën Palë. Shteti që duhet të japë përfitimet është ai ku ishinplotësuar për herë të fundit kushtet në fjalë. Le të marrim rastin e një shteti Adhe të një shteti B që zbaton dispozitat model. Shteti A derdh një pension përshurdhim profesional në bazë të kushteve të mëposhtme :

i) ekspozim i rregullt ndaj një zhurme më e lartë se 100 decibal gjatë tëpaktën katër vjetëve;

ii) shfaqje e shurdhimit vitin që pason përfundimin e atij profesioni;

iii) konstatim i shurdhimit nga ana e një mjeku në territorin e shtetit A.

Shteti B nga ana e tij vendos kushtin e mëposhtëm:

i) ekspozim i rregullt ndaj një zhurme më e lartë se 100 decibal gjatë tëpaktën gjashtë vjetëve.

I tillë është rasti i një anëtari të personelit të një rrjeti aeroportuar që punon nëpistat e avionëve dhe që rregullisht është i ekspozuar ndaj zhurmës qëshkaktojnë avionët gjatë shkëputjes. Ai e ushtron këtë veprimtari në shtetin Agjatë tre vjetëve, më pas në shtetin B gjatë dy vjetëve. E lë punën e tij kur njëmjek i shtetit B diagnostikon një shurdhësi profesionale. Pala kontraktuese engarkuar për derdhjen e përfitimeve është shteti A. Shteti B është ai në të cilinveprimtaria profesionale ka qenë ushtruar për herë të fundit, por kushti prejgjashtë vjetësh ekspozim ndaj riskut nuk plotësohet, edhe duke kontabilizuarvitet e kryera në shtetin A. Është pra shteti A ku plotësohen për herë të funditkushtet për pranimin e së drejtës për përfitime – ekspozim gjatë katër vjetëve.Në fakt, ky shtet duhet të marrë parasysh periudhat e punësimit të realizuaranë shtetin B. Shteti A nuk mund të kërkojë që sëmundja të jetë konstatuar nëterritorin e vet, sepse dispozitat model e ndalojnë shprehimisht. Po ashtu, nuk

114

mund të pretendojë se sëmundja nuk është konstatuar vitin që pasonmbarimin e punësimit në territorin e tij, sepse dispozitat model e detyrojnë tëtrajtojë periudhën e punësimit të realizuar në shtetin B si një periudhëpunësimi të kryer tek ai.

Përsa i përket rasteve të pneumokoniozës sklerogjene (e në mënyrë më tëveçantë abestozës e silikozës), dispozitat model parashikojnë dy mundësi :ose ndarjen midis të dy Palëve të marrjes në ngarkim të përfitimeve në tëholla (apo vetëm të rentës), ose dhënien e një rente nga të dy palët nëpërpjestim me periudhat e realizuara në territoret e tyre reciproke si pensionpleqërie1.

Dispozita të veçanta zbatohen për viktimat e një sëmundjeje profesionale apotë një aksidentimi në punë gjatë kohës që banojnë në një Palë tjetërkontraktuese2. Ndryshe nga dëmtimet apo sëmundjet që nuk lidhen mepunën, ato trajtohen në këtë rast në barazi të plotë, qoftë e përkohshme apo epërhershme prania e tyre në territorin e një Pale tjetër kontraktuese ; ato,sidoqoftë, do të kenë të drejtë për përfitime në natyrë (përkujdesje mjekësore,etj) parashikuar nga shteti i vendqëndrimit në bazë të sistemit të tijshëndetësor, dhe kjo me shpenzimet e shtetit kompetent3. Nëse qëndrimiështë i përkohshëm, nuk është e nevojshme të vërtetohet nevoja urgjente përtë patur të drejtë për përkujdesje mjekësore. Siç tregohet në pikën 6.3.1,konsiderohen të tilla udhëtimet afatshkurtra për punë apo kënaqësi. Përfitimetnë të holla duhet t’u jepen gjithashtu edhe atyre që banojnë në mënyrë tëpërhershme apo të përkohshme në një Palë tjetër kontraktuese. Këto përfitimejepen nga shteti kompetent sipas legjislacionit të tij.

Një person viktimë e një sëmundjeje profesionale që përfiton tashmë njëpërfitim në ngarkim të njërës prej Palëve kontraktuese (shteti A), sëmundja etë cilit rëndohet gjatë kohës që është duke punuar në Palën tjetër (shteti B)mund të kërkojë një shtesë përfitimi për rëndimin e sëmundjes. Çështja ështëse cila Palë duhet të marrë në ngarkim këtë shtesë dhe deri në ç’masëkonkretisht. Nëse viktima nuk ka ushtruar veprimtari që të provokojë aporëndojë sëmundjen në territorin e shtetit B, do jetë shteti A që duhet tërishikojë shumën e pensionit dhe të marrë përsipër anën financiare. Në rast se

115

______

1. Neni 24 (5) i dispozitave model.2. Neni 25 i dispozitave model. 3. Për shpjegime më të hollësishme lidhur me modalitetet e dhënies së përfitimeve në natyrë,shih pikën 3.3.1 më sipër.

personi ka ushtruar një veprimtari të këtij lloji në territorin e shtetit B, këtij tëfundit i takon të marrë në ngarkim koston e rëndimit të sëmundjes. Për këtëqëllim, shtetit B, në përputhje me legjislacionin e tij, i takon të përcaktojëshumën e përfitimit që do duhej dhënë sikur sëmundja të ish shfaqur kur iinteresuari mbulohej nga legjislacioni i këtij shteti. Më pas, duhet llogariturshuma e përfitmit për krejt invaliditetin, pas rëndimit, gjithmonë duke paturparasysh legjislacionin e duhur. Diferenca midis këtyre dy shumave që duhettë japë shteti B, do të përbëjë pikërisht shtesën e nevojshme për përfitimet qëmerr viktima nga ana e shtetit A.

6.3.5 Përfitime për papunësinë

Përfitimet për papunësinë, në mënyrë të veçantë ato me karakter kontributiv,shepsh varen nga realizimi i periudhave minimale të sigurimit. Po ashtu,dhënia e përfitimeve për papunësinë mund të ndryshojë në funksion tëpjesëmarrjes në sigurimet shoqërore para humbjes së vendit të punës. Në tëdyja rastet, dispozitat model i detyrojnë Palët kontraktuese të mbajnëparasysh periudhat e sigurimit të realizuara në Palën tjetër kontraktuese1

Rregulla të veçanta zbatohen për punonjësit kufitarë në papunësi të plotë apo tëpjesshme – papunësi e pjesshme do të thotë kur personi është i shtrënguar tëpakësojë orët e tij të punës. Këto rregulla të veçanta u japin Palëve kontraktuesedy variante për të përcaktuar se cila Palë duhet të marrë përsipër dhënien epërfitimeve për punonjësit kufitarë të prekur nga një papunësi e plotë2.

6.3.6 Kompensimet familjare

Dispozitat model trajtojnë vetëm kompensimet familjare (shih pikën 5.6.6lidhur me dallimin midis kompensimeve e përfitimeve familjare).

Para së gjithash, ato i përmbahen parimit të totalizimit, që e detyron çdo Palëkontraktuese të mbajë parasysh periudhat e sigurimit të realizuara në Palëntjetër3. Më pas trajtojnë problemin e personave që punojnë në një Palëkontraktuese (shteti kompetent), por që i kanë fëmijët banorë të një Pale tjetërkontraktuese. Në këtë rast, Palët kontraktuese kanë disa variante për dhëniene alokacioneve familjare4. Varianti i parë: përfitimet për anëtarët e familjes që

116

______


banojnë në Palën tjetër kontraktuese derdhen nga shteti kompetent në bazë tëlegjislacionit të tij, sikur të interesuarit të ishin banorë në territorin e tij. Palëtkontraktuese mund të vendosin që shteti kompetent t’i dedhë këto përfitimenëpërmjet institucioneve të sigurimeve shoqërore të shtetit të banimit. Mefjalë të tjera, shteti kompetent llogarit shumën e përfitimeve në bazë tërregullave të tij; po ashtu, ai që do t’i financojë, por do të jetë administrata eshtetit të banimit të familjes që do të sigurojë pagesën.

Varianti i dytë: shteti i vendbanimit u jep anëtarëve të familjes përfitime tëllogaritura sipas rregullave që ka në fuqi. Kjo zgjidhje u jep u lejon Palëvekontraktuese të zgjedhin se kush prej shtetit kompetent apo prej shtetit tëbanimit do të marrë në ngarkim koston e përfitimeve.

Zgjedhja e legjislacionit për të llogaritur shumën e përfitimeve për anëtarët efamiljes që banojnë jashtë shtetit kompetent është e rëndësishme, sepse nivelii jetesës dhe shuma e përfitimeve mund të ndryshojnë mjaft sipas vendeve.Nëse niveli i jetesës në shtetin A është shumë i lartë dhe ai i shtetit B ështëshumë më poshtë, alokacionet familjare që jepen në shtetin A do jenë shumëmë të mëdha se ato të dhëna në shtetin B. Le të marrim rastin e dikujt qëpunon në shtetin A, familja e të cilit banon në shtetin B. Nëse ështëlegjislacioni i shtetit A që merret parasysh, alokacionet familjare për fëmijëte të interesuarit do të jenë më të larta se ato për fëmijët e tjerë në shtetin B.Në të kundërt, ai që punon në shtetin B, dhe që e ka familjen me banim nështetin A do marrë nga shteti A përfitime për fëmijët që do të jenë relativishttë ulta. Gjithë kjo shpjegon përse organizimi i sistemit të alokacionevefamiljare u është lënë Palëve kontraktuese në dorë, me shpresë që ato do tëshqyrtojnë variantet e ndryshme të propozuara nga dispozitat model dhe dozgjedhin ato që do jenë më të drejtat në raport me gjendjen e tyre të veçantë.

Mund të ndodhë që një fëmijë të ketë të drejtë për dy përfitime njëkohësisht.Është shpesh rasti kur i ati dhe e ëma punojnë, gjë që u jep që të dyve tëdrejtën për alokacione familjare për të njëjtin fëmijë. Në këtë rast, do jetëPala kontraktuese në territorin e së cilës banon fëmija që duhet të derdhëpërfitimet sipas legjislacionit të saj dhe në ngarkim të saj. Megjithatë, nërastin kur shuma e përfitimit do kish qenë më e lartë nëse do ishte derdhur ngaPala tjetër, kjo e fundit duhet të marrë në ngarkim diferencën në formë shtesepër të plotësuar përfitimin që jep shteti i banimit1

117

______

1. Neni 31 i dispozitave model.

6.4 Pjesa e katërt : dispozita të ndryshme

Administrimi i një marrëveshjeje dypalëshe bazuar mbi dispozitat modelmbështetet kryesisht mbi kooperimin midis Palëve1. Këto nxiten të krijojnëorganizma lidhjeje në secilin vend, për të trajtuar falas e me operativitet tërëkërkesat për informim e ndihmë që vijnë nga Pala tjetër. Komunikimi përzbatimin e dispozitave model duhet bërë në gjuhën zyrtare të çdo pale tëinteresuar2. Asnjë kërkesë apo dokument nuk mund të kundërshtohen përfaktin se janë hartuar në gjuhën zyrtare të Palës tjetër kontraktuese. Nëse janëcaktuar afate për bërjen e një kërkese përfitimesh, apo për një rekurspërfitimesh, çdo dosje që i drejtohet Palës kontraktuese jo kompetente duhettrajtuar si t’i ish drejtuar Palës kompetente3.

Masa të veçanta janë parashikuar për kthimin e shumave të marra në mënyrëtë padrejtë. Me fjalë të tjera, nëse një Palë kontraktuese i ka derdhur njëpërfituesi që ndodhet në një Palë tjetër kontraktuese një shumë që e tejkalonatë për të cilën ai ka të drejtë, mund të merren masa të veçanta që kjo shumëtë zbritet nga përfitimet që i jepen të interesuarit dhe të kalohet te shtetikompetent4. Çdo Palë kontraktuese duhet gjithashtu të respektojë vendimet eformës së prerë të gjykatave apo çdo akt juridik të detyrueshëm lëshuar nëPalën tjetër kontraktuese si akt kuotativ për sigurimet shoqërore e të tjerakredite, duke i trajtuar si të ishin vendime e akte si ato që merren në territorine vet5.

Përsa i përket zgjidhjes së mosmarrëveshjeve, dispozitat model nxisin Palëtkontraktuese të zgjedhin fillimisht rrugën e bisedimeve. Në rast dështimi,mosmarrëveshja mund të paraqitet në gjykatë arbitrazhi. Dispozitat modeltregojnë përbërjen e kësaj gjykate dhe caktojnë afate për ngritjen dhe vënien esaj në funksionim sa më shpejt6. Vendimi i arbitrazhit është i formës së prerë.

6.5 Pjesa e pestë : dispozita të përkohshme e përfundimtare

Masat e përkohshme që figurojnë në dispozitat model u propozojnë Palëvekontraktuese dy variante. Këto variante kanë të bëjnë me kontabilizimin e

118

______

1. Neni 32 i dispozitave model.2. Neni 33 i dispozitave model.3. Neni 35 i dispozitave model.4. Neni 37 i dispozitave model.5. Neni 38 i dispozitave model.6. Neni 40 i dispozitave model.

periudhave të sigurimit të realizuara para hyrjes në fuqi të marrëveshjes, sidhe me prapaveprimin dhe rishikimin e përfitimeve (vetëm varianti i dytë)1.

Dispozitat përfundimtare kanë të bëjnë me ratifikimin dhe hyrjen në fuqi tëmarrëveshjes2. Dispozitat model parashikojnë që çdo marrëveshje embështetur mbi to, do të mbetet në fuqi pa kufizim kohe3, dhe Palëtkontraktuese janë të lira për ta denoncuar atë. Denoncimi mund të bëhet nëçdo kohë dhe nuk i nënshtrohet asnjë kushti. Megjithatë, përfitimet e dhënaapo të eksportuara në kuadrin e marrëveshjes duhet të vazhdojnë të derdhen.Periudhat e sigurimit të realizuara para denoncimit duhet të ruhen dhe mundtë paraqiten për efekt totalizimi dhe përllogaritjeje të përfitimeve. Të dyPalët, në rast denoncimi të marrëveshjes, nga njëra apo tjetra Palë, duhet tëvendosin se si do t’i trajtojnë periudhat e sigurimit të realizuara gjatëperiudhës së vlefshmërisë së marrëveshjes ; në të kundërt, kjo pikë do tëpërcaktohet nga legjislacioni i çdo Pale kontraktuese4.

119

______


Kapitulli VII

Karta sociale evropiane

Hyrje

Ky Udhëzues ka paraqitur deri tani një numër konventash e marrëveshjesh tëdestinuara tërësisht për koordinimin ndërkombëtar në fushën e sigurimeveshoqërore. Për të dhënë një tablo të plotë të instrumentave juridikë tëKëshillit të Evropës në këtë fushë, duhet përmendur gjithashtu Karta socialeevropiane dhe Karta sociale evropiane e rishikuar. Këto dy tekste nuk kanë tëbëjnë posaçërisht me koordinimin; dispozitat e tyre shkojnë përtej fushës sësigurimeve shoqërore. Ato përbëjnë kundrapeshën sociale të Konventësevropiane për të Drejtat e Njeriut, që trajton të drejtat qytetare e politikethemelore, si ndalimi i torturës, e drejta për një proçes të rregullt dhe liria e tëshprehurit. Karta sociale evropiane dhe Karta sociale evropiane e rishikuartrajtojnë të drejtat sociale themelore, si e drejta për punë, liria e shoqatave, edrejta për marrëveshje kolektive, e drejta për siguri dhe higjienë në punë, edrejta për mjete të përshtatshme formimi profesional, e drejta për sigurimeshoqërore, e drejta për asistencë sociale e mjekësore, e drejta për shërbimesociale dhe e drejta e punonjësve migrues për mbrojtje e asistencë. Konventaevropiane e të Drejtave të Njeriut dhe Karta sociale evropiane (si dhe Karta erishikuar) garantojnë së bashku për këdo që marrin në mbrojtje jo vetëm njëjetë normale, pa ndërhyrje të papërligjur të shtetit, por edhe një jetë të denjëdhe, në është e mundur, autonome. Ky kapitull përmban dy pjesë :

7.1 Instrumentat juridikë

7.2 Nenet e Kartës sociale evropiane dhe të Kartës së rishikuar lidhurme koordinimin ndërkombëtar në fushën e sigurimeve shoqërore.

7.1 Instrumentat juridike

7.1.1 Karta sociale evropiane

Karta Sociale evropiane u hap për nënshkrim më 1961 dhe hyri në fuqi më1965. Përmbante në tërësi 19 nene. Më 1996, një Protokoll shtesë i Kartëssociale evropiane bëri të shtohen edhe 4 nene të reja. Karta sociale evropianeështë një “instrument etalon”. Për ta ratifikuar, Palët kontraktuese duhet të

121

zgjedhin të paktën dhjetë nene1. Pesë prej tyre minimumi duhet të jenë neneqë përbëjnë bërthamën qëndrore. Në këtë bërthamë nenesh përfshihet e drejtapër sigurimet shoqërore dhe e drejta për asistencë sociale e mjekësore.

7.1.2 Karta sociale evropiane e rishikuar

Karta sociale evropiane e rishikuar u hap për nënshkrim më 1996 dhe hyri nëfuqi më 1999. Modifikon disa të drejta ekzistuese parashikuar nga Kartasociale evropiane dhe fut një seri të drejtash të reja, ndër të cilat e drejta përmbrojtje kur humbet vendin e punës, e drejta për mbrojtje kundër varfërisëdhe përjashtimit shoqëror, si dhe e drejta për strehim. Ajo synon të garantojëstandarte më të larta dhe të ndërtojë një politikë globale për të luftuarprobleme të tilla si varfëria.

7.1.3 Mekanizmi i kontrollit

Ndryshe nga instrumentat e tjerë, që u trajtuan në këtë Udhëzues, Kartasociale evropiane dhe Karta e rishikuar janë të pajisura me një mekanizëmkontrolli. Ky mekanizëm bazohet në sistemin e raporteve. Palët kontraktueseparaqesin raportet kombëtare në intervale kohore të rregullta, sipas njëmodeli uniform. Këto raporte hartohen nga autoritetet qeveritare; më pas ukomunikohen organizatave përfaqësuese të punonjësve e punëdhënësve, qëkanë kështu mundësinë të bëjnë vërejtje me shkrim. Raportet kombëtare mëpas i paraqiten Komitetit evropian për të drejtat sociale. Ky Komitet përbëhetnga nëntë ekspertë të pavarur zgjedhur nga Komiteti i Ministrave të Këshillittë Evropës, asistuar nga një përfaqësues i Organizatës Ndërkombëtare tëPunës. Komiteti evropian për të drejtat sociale nxjerr konkluzionet e vetanëse gjendja e paraqitur në secilin raport kombëtar është në përputhje menenet e Kartës sociale evropiane apo të Kartës së rishikuar që Palëtkontraktuese përkatëse i kanë pranuar. Konkluzionet e Komitetit evropian përtë drejtat sociale më pas i përcillen Komitetit qeveritar, instancë e formuarnga përfaqësues qeveritarë e vëzhgues të partnerëve socialë. Komitetiqeveritar përgatit vendime të destinuara për Komitetin e Ministrave – i cili kanë gjirin e vet një ministër për çdo Palë kontraktuese. Komiteti i Ministravemiraton atëherë një rezolutë për krejt procedurën e kontrollit, si dhe

122

______

1. Ose 45 paragrafë të numëruar. Shih nenin 20 të Kartës sociale evropiane.

rekomandime të veçanta për disa Palë kontraktuese që mendohet se nukrespektojnë Kartën1.

Më 1998 hyri në fuqi Protokolli shtesë i Kartës sociale evropiane qëparashikonte një sistem reklamimesh kolektive. Në kuadrin e këtij sistemi,disa organizata përfaqësuese kanë mundësi t’i drejtohen Komitetit evropianpër të drejtat sociale lidhur me shkeljet e Kartës sociale evroipane dhe tëProtokolleve të saj. Këto organizata përfshijnë përfaqësues ndërkombëtarë tëorganizatave të punëdhënësve e sindikatave (CES dhe UNICE, përshembull), përfaqësues kombëtarë të partnerëve socialë si dhe disa organizatajoqeveritare kombëtare e ndërkombëtare. Komiteti evropian i të drejtavesociale shqyrton fillimisht nëse reklamimet janë apo jo të pranueshme; nësepo, harton një raport për Komitetin e Ministrave. Më pas, ky Komitet kamundësi të miratojë një rekomandim drejtuar Palëve kontraktuese për t’ubërë thirrje të vënë në vend çdo shkelje të Kartës sociale evropiane.

7.2 Nene të Kartës sociale evropiane dhe të Kartës socialeevropiane të rishikuar që kanë lidhje me koordiniminndërkombëtar në fushën e sigurimeve shoqërore

Dy nene të Kartës sociale evropiane dhe të Kartës sociale evropiane tërishikuar kanë njëfarë ndikimi përsa i përket koordinimit në fushën esigurimeve shoqërore:

• neni 12 : e drejta për sigurime shoqërore, dhe

• neni 13 : e drejta për asistencë sociale e mjekësore.

Karta sociale evropiane dhe Karta sociale evropiane e rishikuar vendosin njëdallim midis sigurimeve shoqërore, të trajtuara në nenin 12 dhe asistencëssociale e mjekësore, që përbën objektin e nenit 13. Ky dallim është ingjashëm me atë që ekziston midis Marrëveshjeve të përkohshme nga njëraanë dhe Konventës evropiane të asistencës sociale e mjekësore nga anatjetër2.

123

______

1. Ky Udhëzues nuk mund të paraqesë jurisprudencën mjaft të gjerë lidhur me konkluzionet eKomitetit evropian për të Drejtat sociale : autori u rekomandon të gjithë atyre që janë tëinteresuar për këtë çështje të lexojnë La protection sociale dans la Charte sociale européenne(Droits de l’Homme, Cahier de la Charte sociale – n° 7 (1999) – Mbrojtja shoqërore sipas Kartëssociale evropiane (të Drejtat e Njeriut, Fletore e Kartës sociale – n° 7) (1999), Qendra e botimevetë Këshillit të Evropës, si dhe të konsultojë bazën e të dhënave lidhur me konkluzionet eKomitetit evropian për të Drejtat sociale në rrjetin web të Këshillit të Evropës në adresën :http://www.coe.int2. Shih pikën 3.2.2 të këtij Udhëzuesi.

Karta sociale evropiane e rishikuar as i ka ndryshuar dhe as i ka përshtaturpikat themelore të këtyre neneve që kanë të bëjnë me koordinimin në fushëne sigurimeve shoqërore. Le të ndalemi konkretisht në këto nene.

7.2.1 Neni 12 : e drejta për sigurimet shoqërore

Neni 12 ka të bëjë me vetë përmbajtjen e sistemeve të sigurimeve shoqërorenë Palët kontraktuese. Ai i detyron në radhë të parë Palët kontraktuese tëvendosin një skemë të sigurimeve shoqërore1. Më pas, cakton standartetminimale, dhe përcakton kështu, ndër të tjera, mbulimin e sistemit, kushtetpër të drejtën e përfitimeve dhe shumën e tyre2. Ai parashtron nga ana tjetërqë çdo Palë kontraktuese e lidhur me nenin 12 duhet të përpiqet tëpërmirësojë gradualisht skemën e vet të sigurimeve shoqërore3.

Përsa i përket koordinimit në fushën e sigurimeve shoqërore, neni 12parashtron në paragrafin 4 parimet bazë të barazisë në trajtim, të eksportimittë përfitimeve dhe të totalizimit të periudhave të sigurimit. Palët kontraktueseduhet të marrin masa për të garantuar zbatimin e këtyre parimeve themelorenë arritjen e marrëveshjeve dypalëshe e shumëpalëshe apo “nëpërmjetmënyrash të tjera”.

Fusha zbatuese personale : nëse neni 12, paragrafët 1-3 zbatohen vetëm përshtetasit e Palëve të tjera kontraktuese që banojnë ligjërisht apo punojnërregullisht në territorin e një Pale të caktuar, neni 12, paragrafi 4 zbatohet, ngaana e tij, për tërë shtetasit e Palëve të tjera kontraktuese4. Duhet theksuar sembulimi që bën neni 12 nuk mbështetet në ndërsjellshmërinë. Lexuesi duhettë ketë parasysh se Karta sociale evropiane dhe Karta sociale evropiane erishikuar janë “instrumenta etalonë” : disa Palë kontraktuese i kanë pranuardispozitat e nenit 12, disa të tjera jo5. Duke qenë se neni 12 nuk mbështetet në

124

______

1. Neni 12 (1) i Kartës sociale evropiane/Kartës sociale evropiane të rishikuar.2. Neni 12 (2) i Kartës sociale evropiane/Kartës sociale evropiane të rishikuar.3. Neni 12 (3) i Kartës sociale evropiane/Kartës sociale evropiane të rishikuar.4. Shih shtojcën e Kartës sociale evropiane dhe të Kartës së rishikuar lidhur me « Rëndësinë eKartës për personat e marrë në mbrojtje ». Shtojcat parashikojnë po ashtu se refugjatët dhepersonat pa shtetësi që banojnë ligjërisht në territorin e një Pale kontraktuese duhet të përfitojnënjë trajtim sa më të favorshëm.5. Shtojca II përmban një listë nënshkrimesh e ratifikimesh të Kartës sociale evropiane dhe tëKartës sociale evropiane të rishikuar, me nenin 12, paragrafët 1-4 dhe nenin 13, paragrafët 1-4deri më 1 shtator 2003. Shtojca I përmban listën e sotme të nënshkrimeve e të ratifikimeve, si dhereferimet që u bëhen teksteve të Kartës sociale evropiane dhe të Kartës sociale evropiane tërishikuar.

ndërsjellshmëri, mbrojtja që ai bën nuk mund të kundërshtohet thjesht përarsyen se i interesuari është me origjinë nga një Palë kontraktuese që nuk e kapranuar këtë dispozitë. I njëjti rregull vlen edhe për nenin 12 paragrafi 41.

Barazia në trajtim : Parimi i barazisë në trajtim i mishëruar në Kartënsociale evropiane dhe në Kartën e rishikuar synon të zhdukë çdo diskriminim,të drejtpërdrejtë apo të tërthortë2.

Ndalimi i diskriminimit të drejtpërdrejtë nuk u lejon Palëve kontraktuese tëjapin përfitim për shtetasit e tyre dhe ta kundërshtojnë po këtë përfitim përshtetasit e një Pale tjetër kontraktuese. Palët kontraktuese nuk mundet poashtu t’u vënë kushte të tjera për të drejtën për përfitime të huajve të mbuluarnga Karta sociale evropiane dhe Karta e rishikuar, duke u kërkuar përshembull gjithë të huajve një periudhë shtesë sigurimi shoqëror për marrjen enjë përfitimi. Po ashtu, dhënia për të huajt e një shume më të ulët, nisurthjesht nga fakti se nuk janë shtetas të Palës kontrtaktuese, përbën edhe kyrast një diskriminim të drejtpërdrejtë.

Komiteti evropian i të drejtave sociale vëzhgon me kujdes të madh që disamasa, që kanë të bëjnë me sa duket si me të huajt ashtu dhe vëndasit, të moskenë në të vërtetë pasoja më të mëdha tek të huajt. Për këtë qëllim, ai mbanparasysh të dhënat statistikore lidhur me personat migrues. Një shembulldiskriminimi i tërthortë, që ka qenë objekt i një debati të madh rreth Kartëssociale evropiane dhe Kartës së rishikuar është kushti i parashikuar ngashumë Palë kontraktuese për të dhënë përfitime familjare vetëm për fëmijëtqë banojnë në territorin e tyre3. Komiteti evropian i të drejtave socialegjithmonë ka qenë i mendimit se kjo praktikë përbën diskriminim të tërthortë,sepse shpesh qëllon që shtetasit e huaj të kenë familjarë të tyre me banimjashtë shtetit4; edhe në këto raste megjithatë, masa e përfitimeve mund tërregullohet në mënyrë të tillë që të pasqyrojë nivelin e jetesës në Palënkontraktuese ku banojnë fëmijët5.

125

______

1. Shih vërejtjet e përgjithshme të Komitetit evropian për të Drejtat sociale lidhur me nenin 13par.4 të Kartës sociale evropiane, Konkluzione VII, f. 81 dhe Hyrjen e përgjithshme për nenin 12par.4 të Konkluzioneve XIII-4, f.57.2. Shih pikën 1.4.1 të këtij Udhëzuesi për përkufizimin e këtyre termave. 3. Kjo çështje parashtrohet rregullisht në Konkluzionet e Komitetit që prej ciklit XIV tëkontrollit.4. Hyrje e përgjithshme e Konkluzioneve XIII-4, f. 46 dhe XVI-1 faqe 9-10.5. Hyrje e përgjithshme e Konkluzioneve XIII-4, faqe 46-47.

Pavarësisht nga ky vizion tepër kërkues për barazinë në trajtim lidhur meshtetësinë, Karta sociale evropiane dhe Karta e rishikuar i lejojnë shtetet t’uimponojnë të huajve periudha minimale vandbanimi para se të pretendojnëpër përfitime jo kontributive1. Një barazi e tillë e kushtëzuar në trajtimgjendet gjithashtu në Marrëveshjet e përkohshme dhe në Konventënevropiane të sigurimeve shoqërore.

Për Palët kontraktuese të Kartës sociale evropiane apo të Kartës së rishikuarqë kërkojnë një kusht të tillë banimi, Komiteti evropian i të drejtave socialeshqyrton nëse periudha e kërkuar përligj arsyen që dikton vendosjen e njëkushti të tillë. Palët kontraktuese që vendosin kushte të tilla banimi duhet tëargumentojnë përse ato janë të nevojshme dhe përse janë aq të gjata në kohë.Komiteti evropian i të drejtave sociale mbështetet në periudhat qëparashikojnë Marrëveshjet e përkohshme dhe në Konventën evropiane tësigurimeve shoqërore, por ai ndjek nga afër gjendjen në çdo Palëkontraktuese nisur nga të dhënat konkrete. Ai madje ka theksuar se kufijtë qëparashikohen në Marrëveshjet e përkohshme janë si tepër të larta2.

Eksportimi i përfitimeve : Komiteti evropian i të drejtave sociale ka arriturnë përfundimin se parimi i eksportimit zbatohet konkretisht për përfitimet epleqërisë, invaliditetit dhe personat e mbijetuar, si dhe për rentat e derdhuranë rast aksidentimi në punë apo për sëmundje profesionale dhe përalokacionet në raste vdekjeje. Me fjalë të tjera, eksportimi i këtyrepërfitimeve nuk mund të kundërshtohet, as të kushtëzohet3. Zbatimi i këtijparimi për përfitime të tjera, në veçanti për alokacionet e papunësisë dheindemnitetet për sëmundje, shqyrtohet rast pas rasti, duke mbajtur parasyshveçantitë e këtyre skemave4.

Totalizimi i periudhave të sigurimit : Palët kontraktuese duhet të tregojnënë raportin e tyre si dhe deri në ç’masë mbajnë parasysh periudhat e sigurimittë realizuara në Palët e tjera, në mënyrë të veçantë për shtetasit e Palëvekontraktuese të pambuluar nga Rregullorja 1408/71 e Bashkimit Evropian.

Lidhja midis nenit 12 të Kartës sociale evropiane/Kartës socialeevropiane të rishikuar dhe instrumentave koordinativë të Këshillit tëEvropës : ashtu sikurse është vënë më parë në dukje, Komiteti evropian i të

126

______

1. Shtesë e nenit 14 (2) e Kartës sociale evropiane/Kartës sociale evropiane të rishikuar.2. Hyrje e përgjithshme e Konkluzioneve XIII-4, faqe 55-56.3. Konkluzione III – Norvegji, f. 71.4. Hyrje e përgjithshme e Konkluzioneve XIII-4, f. 47.

drejtave sociale mban parasysh, lidhur me përputhshmërinë e Kartës socialeevropiane/Kartës sociale evropiane të rishikuar, instrumentat koordinues tëKëshillit të Evropës. Vetëm fakti që një Palë kontraktuese ka ratifikuarMarrëveshjet e përkohshme apo Konventën evropiane të sigurimeveshoqërore nuk mjafton në vetvete për të garantuar këtë përputhshmëri.Komiteti evropian i të drejtave sociale shqyrton me kujdes gjendjen efektivetë çdo Pale kontraktuese para se të miratojë konkluzionet e veta. Ai e ka bërëkështu të qartë se Marrëveshjet e përkohshme nuk janë të mjaftueshme përzbatimin e nenit 12 (4), sepse janë të varura nga konventa të tjera dypalëshee shumëpalëshe dhe nuk janë miratuar nga të gjitha Palët kontraktuese tëKartës sociale evropiane e të Kartës së rishikuar. Ai ka theksuar gjithashtu qëperiudhat maksimale të banimit të imponuara në Marrëveshjet e përkohshmepër të gëzuar barazinë në trajtim lidhur me përfitimet jo kontributive janëshumë të larta1. Në këtë drejtim, Karta sociale evropiane dhe Karta e rishikuarmund të shkojnë përtej asaj që kërkojnë instrumentat e veçantë të Këshillit tëEvropës në rrafshin koordinativ në fushën e sigurimeve shoqërore.

Nga ana tjetër, nuk mjafton thjesht të ratifikohet Konventa evropiane esigurimeve shoqërore për të plotësuar nenin 12 (4) : Konventa në fjalë nukpërfshin në fakt tërë Palët kontraktuese të Kartës sociale evropiane dheKartës së rishikuar. Komiteti evropian i të drejtave sociale ka tërhequr poashtu vëmendjen që dispozitat e kësaj Konvente nuk janë të gjithadrejtpërdrejt të zbatueshme dhe se disa prej tyre varen nga arritja emarrëveshjeve të tjera dypalëshe e shumëpalëshe2. Konventa evropiane esigurimeve shoqërore mund të jetë megjithatë e nevojshme që Palëtkontraktuese të respektojnë zotimet e tyre në bazë të nenit 12 (4), mjaft që atota kenë ratifikuar dhe që parimet e përmendura në nenin 12 (4) të mbahenparasysh gjatë arritjes së marrëveshjeve dypalëshe e shumëpalëshe.

7.2.2 Neni 13 : e drejta për asistencë sociale e mjekësore

Neni 13 i detyron para së gjithash Palët kontraktuese t’u japin asistencësociale e mjekësore të gjithë atyre që nuk kanë burime të mjaftueshme tëardhurash dhe që nuk janë në gjendje të plotësojnë vetë këto të ardhura3.Shton gjithashtu që personat të cilëve u jepen përfitime asistence nuk duhett’u pakësohen të drejtat e tyre politike apo shoqërore thjesht për faktin se

127

______

1. Hyrje e përgjithshme e Konkluzioneve XIII-4, f. 55-56.2. Hyrje e përgjithshme e Konkluzioneve XIII-4, f. 51-52.3. Neni 13 (1) i Kartës sociale evropiane/Kartës sociale evropiane të rishikuar.

marrin asistencë sociale dhe/apo mjekësore1. Nga ana tjetër, parashikon sePalët kontraktuese duhet të përkujdesen që shërbimet publike apo private tëjenë të tilla që të parandalojnë, zhdukin apo lehtësojnë gjendjen e nevojës, tëkarakterit qoftë vetjak, qoftë familjar2.

Lidhur me koordinimin, neni 13 (4) kërkon që, duke patur parasysh të drejtate lartpërmendura, Palët kontraktuese t’i trajtojnë shtetasit e Palëve të tjerakontraktuese që gjenden ligjërisht në territorin e tyre në po atë mënyrë qëtrajtojnë shtetasit e tyre. Neni 13 (4) deklaron shprehimisht se Palëtkontraktuese duhet t’i trajtojnë shtetasit e Palëve të tjera kontraktuese në bazëtë dispozitave të Konventës evropiane të asistencës sociale e mjekësore. KjoKonventë parashikon barazinë në trajtim të shtetasve të Palëve kontraktuesedhe përcakton rregulla në fushën e riatdhesimit. Rregulli i parë është qëaskush nuk mund të riatdhesohet thjesht për faktin se i interesuari ka nevojëpër asistencë sociale e mjekësore. Konventa parashikon një numërpërjashtimesh nga ky rregull – një përmbledhje e tyre jepet në pikën 4.2.4 tëkëtij Udhëzuesi. Rregullat e parashtruara në këtë Konventë i lidhin mes tyretërë Palët kontraktuese që kanë pranuar nenin 13 (4) të Kartës socialeevropiane apo të Kartës së rishikuar, pavarësisht nëse kanë ratifikuar apo joKonventën e asistencës sociale dhe mjekësore3.

Fusha zbatuese personale : ashtu sikurse për nenin 12, fusha zbatuesepersonale ndryshon sipas paragrafëve të ndryshëm të nenit 13. Nëse treparagrafët e parë zbatohen vetëm për shtetasit e Palëve kontraktuese qëbanojnë ligjërisht apo punojnë rregullisht në territorin e Palës së interesuar4,paragrafi 4 ka të bëjë me tërë shtetasit e Palëve kontraktuese ligjërisht tëpranishëm në territorin e saj. Vlen të theksohet se ky mbulim, ashtu sikursefusha zbatuese e nenit 12, nuk mbështetet mbi ndonjë parim ndërsjellshmërie.Disa Palë kontraktuese i kanë pranuar dispozitat e nenit 13, të tjera jo5.

128

______

1. Neni 13 (2) i Kartës sociale evropiane/Kartës sociale evropiane të rishikuar.2. Neni 13 (3) i Kartës sociale evropiane/Kartës sociale evropiane të rishikuar.3. Shtojca e nenit 13 (4) të Kartës sociale evropiane/Kartës sociale evropiane të rishikuar.4. Shih shtojcën e Kartës sociale evropiane dhe të Kartës së rishikuar lidhur me “Rëndësinë eKartës përsa i përket personave të mbrojtur”. Shtojcat parashikojnë gjithashtu që refugjatët dhepersonat pa shtetësi që banojnë ligjërisht në territorin e Palës kontraktuese duhet të trajtohen nëmënyrë sa më të favorshme. 5. Në shtojcën II gjendet një listë nënshkrimesh e ratifikimesh të Kartës sociale evropiane dhetë Kartës sociale evropiane të rishikuar, si dhe të nenit 12, paragrafët 1-4, dhe të nenit 13,paragrafët 1-4, siç paraqitej gjendja gjer më 1 shtator 2003. Shtojca I paraqet listën e sotme tënënshkrimeve e ratifikimeve si dhe referimet lidhur me tekstet e Kartës sociale evropiane e tëKartës sociale evropiane të rishikuar.

Meqënëse neni 13 nuk është i mbështetur në parimin e reciprocitetit, mbulimiqë ai bën nuk mund të kundërshtohet thjesht për arsyen se i interesuari i takonnjë Pale kontraktuese që nuk e ka pranuar këtë dispozitë. Sipas Komitetitevropian për të drejtat sociale, ky rregull vlen edhe për nenin 13, paragrafi 41.

Për të qenë sa më i kuptueshëm, dhe duke patur parasysh se dy kategoritë e tëhuajve2 të mbuluar nga neni 13 nuk mund të pretendojnë për të njëjtënmbrojtje, sepse ndodhen në situata të ndryshme, Komiteti evropian i tëdrejtave sociale bën një dallim të qartë midis atyre që banojnë ligjërisht nëterritorin e një Pale kontraktuese dhe atyre që janë aty të pranishëm por jo përtë banuar, dhe në këtë rast gjendja e të parëve shqyrtohet në këndvështrimine paragrafëve 1-3, dhe ajo e të dytëve në kuadrin e paragrafit 43

Shtetasit e huaj që punojnë apo banojnë rregullisht në territorin e Palëskontraktuese : këta persona kanë të drejtë për përfitime asistence sociale emjekësore në të njëjtat kushte si dhe vendasit e Palës kontraktuese ku atabanojnë apo punojnë. Në të vërtetë, ata që banojnë ligjërisht në territorin e njëPale kontraktuese rrezikojnë të kenë më shumë nevojë për asistencë se ata qëpunojnë e që, rrjedhimisht, marrin një të ardhur. Karta sociale evropiane dheKarta e rishikuar përkujdesen që këta të huaj të gëzojnë të drejtat që u njehneni 13, paragrafët 1-3. Ato bëjnë nga ana tjetër të mundur që të huajt të mosjenë objekt të asnjë diskriminimi të drejtpërdrejtë apo të tërthortë lidhur mekushtet e dhënies apo masën e përfitimeve të dhëna si asistencë sociale emjekësore. Kur përcaktohet nëse të huajt trajtohen apo jo me të njëjtën barazisi dhe shtetasit e Palës kontraktuese ku ata banojnë/punojnë, Komitetievropian i të drejtave sociale nuk kufizohet thjesht në shqyrtimin ligjor tëgjendjes; ai studjon po ashtu gjendjen faktike. Nuk interesohet vetëm përlegjislacionin, por shqyrton edhe vendimet ministeriore4, madje edhepraktikat administrative5. Ai studjon po ashtu gjendjen në tërësi : nëse të huajtpërjashtohen nga një skemë, fare mirë mund të mbulohen në të njëjtat kushtenga një tjetër skemë dhe të përfitojnë kështu, në fakt, një barazi trajtimi6.

129

______

1. Shih vërejtjet e përgjithshme të Komitetit evropian për të Drejtat sociale lidhur me nenin 13,paragrafi 4 të Kartës sociale evropiane, Konkluzionet VII, f. 81.2. Kjo ka të bëjë vetëm me të huajt që nuk futen në fushën zbatuese personale të Kartës socialeevropiane apo të Kartës së rishikuar.3. Hyrje e përgjithshme e Konkluzioneve XIII-4, f.66-67. 4. Konkluzione XI-1, Greqi, f. 141.5. Konkluzione X-2, Spanjë, f. 125-126.6. Konkluzione XIII-2, Belgjikë, f.363.

Shtetasit e huaj ligjërisht të pranishëm në territorin e një Pale kontraktuese,por që nuk banojnë apo nuk punojnë aty : kjo kategori shtetasish nuk ka tëdrejtë për tërë gamën e përfitimeve të asistencës sociale e mjekësore në tëholla e në natyrë që u jepen të huajve që banojnë apo punojnë në një Palëtjetër kontraktuese. Ajo nuk mund të pretendojë veçse për raste ndërhyrjejeurgjente për t’u ardhur në ndihmë personave që kanë nevojë të menjëhershme– strehim, ushqim, veshje dhe përkujdesje mjekësore urgjente1. Dhënia ekësaj asistence nuk varet nga kushti i vendbanimit2. Përfitimet në rasteurgjence duhet t’i jepen kërkuesit pa asnjë diskriminim të drejtpërdrejtë apotë tërthortë në raport me shtetasit e Palës kontraktuese ku ai bën kërkesën.Neni 13 (4) i Konventës evropiane për asistencë sociale e mjekësore uakufizon Palëve kontraktuese mundësinë për të riatdhesuar të huaj ligjërisht tëpranishëm në territorin e tyre : për këtë, duhen përmbushur kushtet e veçantaparashikuar nga Konventa në fushën e riatdhesimit (shih sa më sipër).

130

______

1. Konkluzione XIII-4, f. 66.2. Konkluzione XIV-1, Portugali, f. 717-718.

Shtojce I

Paraqitje tekstesh të instrumentave të Këshillit të Evropës lidhur me koordinimin në fushën e sigurimeve shoqërore

ETS No. 012Marrëveshja e përkohshme evropiane lidhur me skemat e sigurimeveshoqërore për pleqërinë, invaliditetin dhe personat e mbijetuar

• English (html)European Interim Agreement on Social Security Schemes Relating to Old Age,Invalidity and Survivorshttp://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/012.htm

• Français (html)Accord intérimaire européen concernant les régimes de sécurité sociale relatifsà la vieillesse, à l’invalidité et aux survivantshttp://conventions.coe.int/treaty/fr/Treaties/Html/012.htm

ETS No. 012AProtokolli shtesë i Marrëveshjes së përkohshme evropiane lidhur me skemate sigurimeve shoqërore për pleqërinë, invaliditetin dhe personat e mbijetuar

• English (html)Protocol to the European Interim Agreement on Social Security SchemesRelating to Old Age, Invalidity and Survivorshttp://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/012A.htm

• Français(html)Protocole additionnel à l’Accord intérimaire européen concernant les régimesde sécurité sociale relatifs à la vieillesse, à l’invalidité et aux survivantshttp://conventions.coe.int/treaty/fr/Treaties/Html/012A.htm

ETS No. 013Marrëveshja e përkohshme evropiane lidhur me sigurimet shoqërore paskemat për pleqërinë, invaliditetin dhe personat e mbijetuar

• English (html)European Interim Agreement on Social Security other than Schemes for OldAge, Invalidity and Survivorshttp://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/013.htm

• Français (html)Accord intérimaire européen concernant la sécurité sociale à l’exclusion desrégimes relatifs à la vieillesse, à l’invalidité et aux survivantshttp://conventions.coe.int/treaty/fr/Treaties/Html/013.htm

ETS No. 013AProtokolli shtesë i Marrëveshjes së përkohshme evropiane lidhur mesigurimet shoqërore pa skemat për pleqërinë, invaliditetin dhe personat embijetuar

• English (html)Protocol to the European Interim Agreement on Social Security other thanSchemes for Old Age, Invalidity and Survivorshttp://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/013A.htm

133

• Français (html)Protocole additionnel à l’Accord intérimaire européen concernant la sécurité socialeà l’exclusion des régimes relatifs à la vieillesse, à l’invalidité et aux survivantshttp://conventions.coe.int/treaty/fr/Treaties/Html/013A.htm

ETS No. 014

Konventa evropiane për asistencën sociale e mjekësore

• English (html)European Convention on Social and Medical Assistancehttp://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/014.htm

• Français (html)Convention européenne d’assistance sociale et médicalehttp://conventions.coe.int/treaty/fr/Treaties/Html/014.htm

ETS No. 014A

Protokolli shtesë i Konventës evropiane për asistencën sociale e mjekësore

• English (html)Protocol to the European Convention on Social and Medical Assistancehttp://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/014A.htm

• Français (html)Protocole additionnel à la Convention européenne d’assistance sociale etmédicalehttp://conventions.coe.int/treaty/fr/Treaties/Html/014A.htm

ETS No. 078

Konventa evropiane e sigurimeve shoqërore

• English (html)European Convention on Social Securityhttp://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/078.htm

• Français (html)Convention européenne de sécurité socialehttp://conventions.coe.int/treaty/fr/Treaties/Html/078.htm

• Albanian (word)http://www.coe.int/T/E/Social_cohesion/Strategic_review//ETS_78_albanais.doc

• Macedonian (word)http://www.coe.int/T/E/Social_cohesion/Strategic_review//ETS_78_macedonian.doc

• Romanian (word)http://www.coe.int/T/E/Social_cohesion/Strategic_review//ETS_78_romanian.doc

• Serbian (word)http://www.coe.int/T/E/Social_cohesion/Strategic_review//ETS_78_serbian.doc

134

ETS No. 078AMarrëveshja plotësuese për zbatimin e Konventës evropiane të sigurimeveshoqërore

• EnglishSupplementary Agreement for the Application of the European Conventionon Social Securityhttp://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/078A.htm

• Français Accord complémentaire pour l’application de la Convention européenne desécurité socialehttp://conventions.coe.int/treaty/fr/Treaties/Html/078A.htm

• Albanian (word)http://www.coe.int/T/E/Social_cohesion/Strategic_review/ETS_78A_albanian.doc

• Macedonian (word)http://www.coe.int/T/E/Social_cohesion/Strategic_review/ETS_78A_macedonian.doc

• Romanian (word)http://www.coe.int/T/E/Social_cohesion/Strategic_review/ETS_78A_romanian.doc

• Serbian (word)http://www.coe.int/T/E/Social_cohesion/Strategic_review/ETS_78A_serbian.doc

135

Shtojce II

Gjendja e nënshkrimeve dhe ratifikimeve të instrumentave të Këshillit të Evropës lidhur me koordinimin në fushën e sigurimeve shoqërore

138

Aus

triN

ënsh

krim

14/1

2/19

7214

/12/

1972

Ratifi

kim

10/0

6/19

7510

/06/

1975

Hyr

je n

ë fuq

i01

/03/

1977

01/0

3/19

77

Belg

jikë

Nën

shkr

im11

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

5326

/11/

1976

26/1

1/19

76Ra

tifiki

m03

/04/

1957

03/0

4/19

5703

/04/

1957

03/0

4/19

5724

/07/

1956

24/0

7/19

5621

/01/

1986

21/0

1/19

86H

yrje

në f

uqi

01/0

5/19

5701

/05/

1957

01/0

5/19

5701

/05/

1957

01/0

8/19

5601

/08/

1956

22/0

4/19

8622

/04/

1986

Qip

ro

Nën

shkr

im03

/03/

1972

03/0

3/19

7203

/03/

1972

03/0

3/19

72Ra

tifiki

m14

/03/

1973

14/0

3/19

7314

/03/

1973

14/0

3/19

73H

yrje

në f

uqi

01/0

4/19

7301

/04/

1973

01/0

4/19

7301

/04/

1973

Repu

blik

a Cek

e N

ënsh

krim

25/0

2/19

9825

/02/

1998

25/0

2/19

9825

/02/

1998

21/0

6/20

0221

/06/

2002

Ratifi

kim

08/0

9/20

0008

/09/

2000

08/0

9/20

0008

/09/

2000

Hyr

je n

ë fuq

i01

/10/

2000

01/1

0/20

0001

/10/

2000

01/1

0/20

00

Dan

imar

kë

Nën

shkr

im11

/12/

1953

04/0

3/19

6511

/12/

1953

04/0

3/19

6511

/12/

1953

11/1

2/19

53Ra

tifiki

m30

/06/

1954

05/0

5/19

6530

/06/

1954

05/0

5/19

6530

/06/

1954

30/0

6/19

54H

yrje

në f

uqi

01/0

7/19

5401

/11/

1965

01/0

7/19

5401

/06/

1965

01/0

7/19

5401

/07/

1954

Esto

niN

ënsh

krim

01/1

2/19

9901

/12/

1999

01/1

2/19

9901

/12/

1999

01/1

2/19

9901

/12/

1999

Ratifi

kim

17/0

4/20

0217

/04/

2002

17/0

4/20

0217

/04/

2002

Hyr

je n

ë fuq

i01

/05/

2002

01/0

5/20

0201

/05/

2002

01/0

5/20

02

Fran

cë

Nën

shkr

im11

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

5314

/12/

1972

14/1

2/19

72Ra

tifiki

m18

/12/

1957

18/1

2/19

5718

/12/

1957

18/1

2/19

5730

/10/

1957

30/1

0/19

57H

yrje

në f

uqi

01/0

1/19

5801

/01/

1958

01/0

1/19

5801

/01/

1958

01/1

1/19

5701

/11/

1957

Shte

tet

Dat

a ET

S N

o. 0

12ET

S N

o. 0

12 A

ETS

No.

013

ETS

No.

013

AET

S N

o. 0

14ET

S N

o. 0

14 A

ETS

No.

078

ETS

No.

078

AM

arrë

vesh

ja e

Pr

otok

olli

M

arrë

vesh

ja e

Prot

okol

li K

onve

nta

Prot

okol

li K

onve

nta

M

arrë

vesh

ja

përk

ohsh

me

shte

së i

përk

ohsh

me

shte

së i

evro

pian

e për

sh

tesë

iev

ropi

ane e

plot

ësue

se p

ër

evro

pian

e M

arrë

vesh

jes

evro

pian

e M

arrë

vesh

jes

asist

encë

nK

onve

ntës

sigur

imev

ezb

atim

in

lidhu

r me

së p

ërko

hshm

elid

hur m

esë

për

kohs

hme

soci

ale e

evro

pian

e për

shoq

ëror

eK

onve

ntës

sigur

imev

eev

ropi

ane

sigur

imet

ev

ropi

ane

mje

këso

re

asist

encë

nev

ropi

ane t

ësh

oqër

ore p

ër

lidhu

r me

shoq

ëror

e pa

lidhu

r me

soci

ale e

sigur

imev

epl

eqër

inë,

skem

at e

skem

at p

ër

sigur

imet

m

jekë

sore

shoq

ëror

e in

valid

itetin

sh

oqër

ore p

ër

pleq

ërin

ë, sh

oqër

ore p

a dh

e per

sona

t epl

eqër

inë,

inva

lidite

tin

skem

at p

ër

mbi

jetu

arin

valid

itetin

dhe p

erso

nat e

pleq

ërin

ë, dh

e per

sona

t e

mbi

jetu

arin

valid

itetin

m

bije

tuar

dh

e per

sona

t em

bije

tuar

139

Gje

rman

iN

ënsh

krim

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

Ratifi

kim

24/0

8/19

5624

/08/

1956

24/0

8/19

5624

/08/

1956

24/0

8/19

5624

/08/

1956

Hyr

je n

ë fuq

i01

/09/

1956

01/0

9/19

5601

/09/

1956

01/0

9/19

5601

/09/

1956

01/0

9/19

56

Gre

qiN

ënsh

krim

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

21/0

4/19

7725

/05/

1978

Ratifi

kim

29/0

5/19

6129

/09/

1961

29/0

5/19

6129

/09/

1961

23/0

6/19

6023

/06/

1960

Hyr

je n

ë fuq

i01

/06/

1961

01/1

0/19

6101

/06/

1961

01/1

0/19

6101

/07/

1960

01/0

7/19

60

Isla

ndë

Nën

shkr

im11

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

53Ra

tifiki

m04

/12/

1964

04/1

2/19

6404

/12/

1964

04/1

2/19

6404

/12/

1964

04/1

2/19

64H

yrje

në f

uqi

01/0

1/19

6501

/10/

1965

01/0

1/19

6501

/01/

1965

01/0

1/19

6501

/01/

1965

Irlan

dë

Nën

shkr

im11

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

5323

/02/

1979

23/0

2/19

79Ra

tifiki

m31

/03/

1954

31/0

3/19

5431

/03/

1954

31/0

3/19

5431

/03/

1954

31/0

3/19

54H

yrje

në f

uqi

01/0

7/19

5401

/10/

1954

01/0

7/19

5401

/10/

1954

01/0

7/19

5401

/07/

1954

Itali

Nën

shkr

im11

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

5314

/12/

1972

14/1

2/19

72Ra

tifiki

m26

/08/

1958

26/0

8/19

5826

/08/

1958

26/0

8/19

5801

/07/

1958

01/0

7/19

5811

/01/

1990

11/0

1/19

90H

yrje

në f

uqi

01/0

9/19

5801

/09/

1958

01/0

9/19

5801

/09/

1958

01/0

8/19

5801

/08/

1958

12/0

4/19

9012

/04/

1990

Leto

ni

Nën

shkr

im13

/04/

2000

13/0

4/20

0013

/04/

2000

13/0

4/20

00Ra

tifiki

m13

/08/

2001

13/0

8/20

0113

/08/

2001

13/0

8/20

01H

yrje

në f

uqi

01/0

9/20

0101

/09/

2001

01/0

9/20

0101

/09/

2001

Litu

ani

Nën

shkr

im19

/11/

1997

19/1

1/19

9719

/11/

1997

19/1

1/19

97Ra

tifiki

m18

/11/

1999

18/1

1/19

9918

/11/

1999

18/1

1/19

99H

yrje

në f

uqi

01/1

2/19

9901

/12/

1999

01/1

2/19

9901

/12/

1999

Shte

tet

Dat

a ET

S N

o. 0

12ET

S N

o. 0

12 A

ETS

No.

013

ETS

No.

013

AET

S N

o. 0

14ET

S N

o. 0

14 A

ETS

No.

078

ETS

No.

078

AM

arrë

vesh

ja e

Pr

otok

olli

M

arrë

vesh

ja e

Prot

okol

li K

onve

nta

Prot

okol

li K

onve

nta

M

arrë

vesh

ja

përk

ohsh

me

shte

së i

përk

ohsh

me

shte

së i

evro

pian

e për

sh

tesë

iev

ropi

ane e

plot

ësue

se p

ër

evro

pian

e M

arrë

vesh

jes

evro

pian

e M

arrë

vesh

jes

asist

encë

nK

onve

ntës

sigur

imev

ezb

atim

in

lidhu

r me

së p

ërko

hshm

elid

hur m

esë

për

kohs

hme

soci

ale e

evro

pian

e për

shoq

ëror

eK

onve

ntës

sigur

imev

eev

ropi

ane

sigur

imet

ev

ropi

ane

mje

këso

re

asist

encë

nev

ropi

ane t

ësh

oqër

ore p

ër

lidhu

r me

shoq

ëror

e pa

lidhu

r me

soci

ale e

sigur

imev

epl

eqër

inë,

skem

at e

skem

at p

ër

sigur

imet

m

jekë

sore

shoq

ëror

e in

valid

itetin

sh

oqër

ore p

ër

pleq

ërin

ë, sh

oqër

ore p

a dh

e per

sona

t epl

eqër

inë,

inva

lidite

tin

skem

at p

ër

mbi

jetu

arin

valid

itetin

dhe p

erso

nat e

pleq

ërin

ë, dh

e per

sona

t e

mbi

jetu

arin

valid

itetin

m

bije

tuar

dh

e per

sona

t em

bije

tuar

140

Luks

embu

rg

Nën

shkr

im11

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

5314

/12/

1972

14/1

2/19

72Ra

tifiki

m18

/11/

1958

18/1

1/19

5818

/11/

1958

18/1

1/19

5818

/11/

1958

18/1

1/19

5813

/11/

1975

13/1

1/19

75H

yrje

në f

uqi

01/1

2/19

5801

/12/

1958

01/1

2/19

5801

/12/

1958

01/1

2/19

5801

/12/

1958

01/0

3/19

7701

/03/

1977

Mal

tëN

ënsh

krim

07/0

5/19

6807

/05/

1968

Ratifi

kim

06/0

5/19

69H

yrje

në f

uqi

01/0

6/19

69

Mol

davi

N

ënsh

krim

22/0

5/20

0222

/05/

2002

Ratifi

kim

Hyr

je n

ë fuq

i

Hol

land

ë N

ënsh

krim

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

05/1

1/19

7505

/11/

1975

Ratifi

kim

11/0

3/19

5511

/03/

1955

11/0

3/19

5511

/03/

1955

20/0

7/19

5520

/07/

1955

08/0

2/19

7708

/02/

1977

Hyr

je n

ë fuq

i01

/04/

1955

01/0

4/19

5501

/04/

1955

01/0

4/19

5501

/08/

1955

01/0

8/19

5509

/05/

1977

09/0

5/19

77

Nor

vegj

i N

ënsh

krim

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

Ratifi

kim

09/0

9/19

5409

/09/

1954

09/0

9/19

5409

/09/

1954

09/0

9/19

5409

/09/

1954

Hyr

je n

ë fuq

i01

/10/

1954

01/1

0/19

5401

/10/

1954

01/1

0/19

5401

/10/

1954

01/1

0/19

54

Portu

gali

Nën

shkr

im27

/04/

1977

27/0

4/19

7727

/04/

1977

27/0

4/19

7727

/04/

1977

27/0

4/19

7724

/11/

1977

24/1

1/19

77Ra

tifiki

m21

/04/

1978

21/0

4/19

7821

/04/

1978

21/0

4/19

7804

/07/

1978

04/0

7/19

7818

/03/

1983

18/0

3/19

83H

yrje

në f

uqi

01/0

5/19

7801

/05/

1978

01/0

5/19

7801

/05/

1978

01/0

8/19

7801

/08/

1978

19/0

6/19

8319

/06/

1983

Span

jë

Nën

shkr

im09

/02/

1981

09/0

2/19

8109

/02/

1981

09/0

2/19

8109

/02/

1981

09/0

2/19

8112

/11/

1984

12/1

1/19

84Ra

tifiki

m31

/01/

1984

31/0

1/19

8415

/01/

1987

15/0

1/19

8721

/11/

1983

21/1

1/19

8324

/01/

1986

24/0

1/19

86H

yrje

në f

uqi

01/0

2/19

8401

/02/

1984

01/0

2/19

8701

/02/

1987

01/1

2/19

8301

/12/

1983

25/0

4/19

8625

/04/

1986

Shte

tet

Dat

a ET

S N

o. 0

12ET

S N

o. 0

12 A

ETS

No.

013

ETS

No.

013

AET

S N

o. 0

14ET

S N

o. 0

14 A

ETS

No.

078

ETS

No.

078

AM

arrë

vesh

ja e

Pr

otok

olli

M

arrë

vesh

ja e

Prot

okol

li K

onve

nta

Prot

okol

li K

onve

nta

M

arrë

vesh

ja

përk

ohsh

me

shte

së i

përk

ohsh

me

shte

së i

evro

pian

e për

sh

tesë

iev

ropi

ane e

plot

ësue

se p

ër

evro

pian

e M

arrë

vesh

jes

evro

pian

e M

arrë

vesh

jes

asist

encë

nK

onve

ntës

sigur

imev

ezb

atim

in

lidhu

r me

së p

ërko

hshm

elid

hur m

esë

për

kohs

hme

soci

ale e

evro

pian

e për

shoq

ëror

eK

onve

ntës

sigur

imev

eev

ropi

ane

sigur

imet

ev

ropi

ane

mje

këso

re

asist

encë

nev

ropi

ane t

ësh

oqër

ore p

ër

lidhu

r me

shoq

ëror

e pa

lidhu

r me

soci

ale e

sigur

imev

epl

eqër

inë,

skem

at e

skem

at p

ër

sigur

imet

m

jekë

sore

shoq

ëror

e in

valid

itetin

sh

oqër

ore p

ër

pleq

ërin

ë, sh

oqër

ore p

a dh

e per

sona

t epl

eqër

inë,

inva

lidite

tin

skem

at p

ër

mbi

jetu

arin

valid

itetin

dhe p

erso

nat e

pleq

ërin

ë, dh

e per

sona

t e

mbi

jetu

arin

valid

itetin

m

bije

tuar

dh

e per

sona

t em

bije

tuar

141

Sued

i N

ënsh

krim

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

Ratifi

kim

02/0

9/19

5502

/09/

1955

02/0

9/19

5502

/09/

1955

02/0

9/19

5502

/09/

1955

Hyr

je n

ë fuq

i01

/10/

1955

01/1

0/19

5501

/10/

1955

01/1

0/19

5501

/10/

1955

01/1

0/19

55

Turq

i N

ënsh

krim

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

14/1

2/19

7214

/12/

1972

Ratif

kim

i14

/04/

1967

14/0

4/19

6714

/04/

1967

14/0

4/19

6702

/12/

1976

02/1

2/19

7602

/12/

1976

02/1

2/19

76H

yrje

në f

uqi

01/0

5/19

6701

/05/

1967

01/0

5/19

6701

/05/

1967

01/0

1/19

7701

/01/

1977

01/0

3/19

7701

/03/

1977

Mbr

etër

i e

Nën

shkr

im11

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

5311

/12/

1953

11/1

2/19

53Ba

shku

ar

Ratifi

kim

07/0

9/19

5407

/09/

1954

07/0

9/19

5407

/09/

1954

07/0

9/19

5407

/09/

1954

Hyr

je n

ë fuq

i01

/10/

1954

01/1

0/19

5401

/10/

1954

01/1

0/19

5401

/10/

1954

01/1

0/19

54

Shte

tet

Dat

a ET

S N

o. 0

12ET

S N

o. 0

12 A

ETS

No.

013

ETS

No.

013

AET

S N

o. 0

14ET

S N

o. 0

14 A

ETS

No.

078

ETS

No.

078

AM

arrë

vesh

ja e

Pr

otok

olli

M

arrë

vesh

ja e

Prot

okol

li K

onve

nta

Prot

okol

li K

onve

nta

M

arrë

vesh

ja

përk

ohsh

me

shte

së i

përk

ohsh

me

shte

së i

evro

pian

e për

sh

tesë

iev

ropi

ane e

plot

ësue

se p

ër

evro

pian

e M

arrë

vesh

jes

evro

pian

e M

arrë

vesh

jes

asist

encë

nK

onve

ntës

sigur

imev

ezb

atim

in

lidhu

r me

së p

ërko

hshm

elid

hur m

esë

për

kohs

hme

soci

ale e

evro

pian

e për

shoq

ëror

eK

onve

ntës

sigur

imev

eev

ropi

ane

sigur

imet

ev

ropi

ane

mje

këso

re

asist

encë

nev

ropi

ane t

ësh

oqër

ore p

ër

lidhu

r me

shoq

ëror

e pa

lidhu

r me

soci

ale e

sigur

imev

epl

eqër

inë,

skem

at e

skem

at p

ër

sigur

imet

m

jekë

sore

shoq

ëror

e in

valid

itetin

sh

oqër

ore p

ër

pleq

ërin

ë, sh

oqër

ore p

a dh

e per

sona

t epl

eqër

inë,

inva

lidite

tin

skem

at p

ër

mbi

jetu

arin

valid

itetin

dhe p

erso

nat e

pleq

ërin

ë, dh

e per

sona

t e

mbi

jetu

arin

valid

itetin

m

bije

tuar

dh

e per

sona

t em

bije

tuar

Sales agents for publications of the Council of EuropeAgents de vente des publications du Conseil de l’Europe

BELGIUM/BELGIQUELa Librairie européenne SA50, avenue A. JonnartB-1200 BRUXELLES 20Tel.: (32) 2 734 0281Fax : (32) 2 735 0860E-mail : [email protected] ://www.libeurop.be

Jean de Lannoy202, avenue du RoiB-1190 BRUXELLESTel.: (32) 2 538 4308Fax : (32) 2 538 0841E-mail : [email protected] ://www.jean-de-lannoy.be

CANADARenouf Publishing Company Limited5369 Chemin Canotek RoadCDN-OTTAWA, Ontario, K1J 9J3Tel.: (1) 613 745 2665Fax : (1) 613 745 7660E-mail : [email protected] ://www.renoufbooks.com

CZECH REPUBLIC/RÉPUBLIQUE TCHÈQUESuweco Cz Dovoz Tisku PrahaCeskomoravska 21CZ-18021 PRAHA 9Tel.: (420) 2 660 35 364Fax : (420) 2 683 30 42E-mail : [email protected]

DENMARK/DANEMARKGAD DirectFiolstaede 31-33DK-1171 COPENHAGEN KTel.: (45) 33 13 72 33Fax : (45) 33 12 54 94E-mail : [email protected]

FINLAND/FINLANDEAkateeminen KirjakauppaKeskuskatu 1, PO Box 218FIN-00381 HELSINKITel.: (358) 9 121 41Fax : (358) 9 121 4450E-mail : [email protected] ://www.akatilaus.akateeminen.com

FRANCELa Documentation française(Diffusion/Vente France entière)124, rue H. BarbusseF-93308 AUBERVILLIERS CedexTel.: (33) 01 40 15 70 00Fax : (33) 01 40 15 68 00E-mail : [email protected] ://www.ladocfrancaise.gouv.fr

Librairie Kléber (Vente Strasbourg)Palais de l’EuropeF-67075 STRASBOURG CedexFax : (33) 03 88 52 91 21E-mail : [email protected]

GERMANY/ALLEMAGNEAUSTRIA/AUTRICHEUNO VerlagAugust Bebel Allee 6D-53175 BONNTel.: (49) 2 28 94 90 20Fax : (49) 2 28 94 90 222E-mail : [email protected] ://www.uno-verlag.de

GREECE/GRÈCELibrairie Kauffmann28, rue StadiouGR-ATHINAI 10564Tel.: (30) 1 32 22 160Fax : (30) 1 32 30 320E-mail : [email protected]

HUNGARY/HONGRIEEuro Info ServiceHungexpo Europa Kozpont ter 1H-1101 BUDAPESTTel.: (361) 264 8270Fax : (361) 264 8271E-mail : [email protected] ://www.euroinfo.hu

ITALY/ITALIELibreria Commissionaria SansoniVia Duca di Calabria 1/1, CP 552I-50125 FIRENZETel.: (39) 556 4831Fax : (39) 556 41257E-mail : [email protected] ://www.licosa.com

NETHERLANDS/PAYS-BASDe Lindeboom Internationale PublikatiesPO Box 202, MA de Ruyterstraat 20 ANL-7480 AE HAAKSBERGENTel.: (31) 53 574 0004Fax : (31) 53 572 9296E-mail : [email protected] ://home-1-worldonline.nl/~lindeboo/

NORWAY/NORVÈGEAkademika, A/S UniversitetsbokhandelPO Box 84, BlindernN-0314 OSLOTel.: (47) 22 85 30 30Fax : (47) 23 12 24 20

POLAND/POLOGNEG/lowna Ksiegarnia Naukowa im. B. PrusaKrakowskie Przedmiescie 7PL-00-068 WARSZAWATel.: (48) 29 22 66Fax : (48) 22 26 64 49E-mail : [email protected] ://www.internews.com.pl

PORTUGALLivraria PortugalRua do Carmo, 70P-1200 LISBOATel.: (351) 13 47 49 82Fax : (351) 13 47 02 64E-mail : [email protected]

SPAIN/ESPAGNEMundi-Prensa Libros SACastelló 37E-28001 MADRIDTel.: (34) 914 36 37 00Fax : (34) 915 75 39 98E-mail : [email protected] ://www.mundiprensa.com

SWITZERLAND/SUISSEAdeco – Van DiermenChemin du Lacuez 41CH-1807 BLONAYTel.: (41) 21 943 26 73Fax : (41) 21 943 36 05E-mail : [email protected]

UNITED KINGDOM/ROYAUME-UNITSO (formerly HMSO)51 Nine Elms LaneGB-LONDON SW8 5DRTel.: (44) 207 873 8372Fax : (44) 207 873 8200E-mail : [email protected] ://www.the-stationery-office.co.ukhttp ://www.itsofficial.net

UNITED STATES and CANADA/ÉTATS-UNIS et CANADAManhattan Publishing Company2036 Albany Post RoadCROTON-ON-HUDSON, NY 10520, USATel.: (1) 914 271 5194Fax : (1) 914 271 5856E-mail : [email protected] ://www.manhattanpublishing.com

Council of Europe Publishing/Editions du Conseil de l’EuropeF-67075 Strasbourg Cedex

Tel.: (33) 03 88 41 25 81 – Fax : (33) 03 88 41 39 10 – E-mail : [email protected] – Website : http ://book.coe.int

Koordinimi i sigurimeve shoqërore në Këshillin e Evropës coordination Short...

Documents

Transcript of Koordinimi i sigurimeve shoqërore në Këshillin e Evropës coordination Short...