Knar Kultura Timor Ba Nasaun Foun Timor-Leste - 060910_print Version

6
Knar Kultura Timor ba Nasaun Foun Timor-Leste Hakerek-nain Jose ‘Josh’ Trindade o o

Transcript of Knar Kultura Timor Ba Nasaun Foun Timor-Leste - 060910_print Version

Page 1: Knar Kultura Timor Ba Nasaun Foun Timor-Leste - 060910_print Version

Knar Kultura Timor ba NasaunFoun Timor-LesteHakerek-nain Jose ‘Josh’ Trindade

Foun Timor-Leste1Foun Timor-Leste

Page 2: Knar Kultura Timor Ba Nasaun Foun Timor-Leste - 060910_print Version

Publika dahuluk Setembru 2010 iha Dili, Timor-Leste.Husi fraze ne’e diretu-kopi (“copyright”) no moral (“moral rights”) establese ona katak hakerek-nain nian deit.

Foto sira no layout husi Scott Mackinnon.e: [email protected]

Page 3: Knar Kultura Timor Ba Nasaun Foun Timor-Leste - 060910_print Version

9 2

Indonesia no ema Europeia sira nebe agora sai nudar Timor oan.

Iha Uma Lulik Nasional nia laran, Timor oan hotu-hotu sei kon-sidera malu nudar maun alin, la iha ona Lorosa’e - Loromonu ou Fir-aku Kaladi. Timor oan hotu-hotu iha dever atu kria no manten dame no unidade iha Uma ida ne’e nia laran, atu nune’e ita bele moris hak-matek hodi hare’e ba oin.

Se Uma Lulik Nasional iha, Lia nain no Liurai antigu sira husi rai-ulun, rai-klaran no rai-ikun mak sei tur hamutuk no desidi atu oin-sa bele hari’i Uma Lulik ida ne’e. Desenhu Uma Lulik nasional nian tengki inklui simbol husi Uma Lulik hotu-hotu iha Timor laran, atu nune’e bele garantia katak ema hotu-hotu sente inklui iha laran.

Hanesan iha sistema tradisional, se Uma Lulik nasional iha ona, ita mos presiza Sasan Lulik Nasional. Ita bele kria tan Rota Nasional ida hodi simboliza poder politika hodi ukun rai no povu ida ne’e. Rota Na-sional ne’e sei fo ba Presidente eleitu mak kaer hodi simboliza ninia legitimidade liu husi dalan kultura. Nune’e mos ita bele uza ita nia Bandeira Nasional no Livru Konstituisaun ida hodi sai hanesan Sasan Lulik Nasional, hodi simboliza ita nia unidade no identidade. Maibe Sasan Lulik Nasional sira ne’e molok atu tau iha Uma Lulik nia laran, uluk tenki halulik lai atu ema bele respeita. Lia nain no Lider Tradis-ional sira husi Uma Lulik Bo’ot tomak iha Timor laran tenki fo bensa ka halulik sasan sira ne’e, molok atu hatama iha Uma Lulik Nasional nia laran. To’o ohin loron, tanba ita la halo Lulik Simbol Nasional sira, ita hare ita nia Bandeira Nasional ne’e hanesan hena baibain ida, ema la respeitu. Ita nia Konstituisaun ne’e hanesan surat tahan la vale ida. No Simbol Nasional sira ne’e ladun iha signifi ka ba Timor oan hodi hametin sira nia unidade.

Se mehi hanesan Uma Lulik Nasional ho Sasan Lulik Nasional mak iha ona, ita bele apresenta ideias hanesan “diversidade iha uma ida nia okos” ho Bahasa Indonesia karik dehan “beraneka ragam di bawah naungan satu rumah”, Ingles karik dehan “diversity inside one house”. Ho prinsi-piu ka ideias sira hanesan ne’e, ita bele hametin ita nia unidade no fi ar malu, hodi garantia dame no hakmatek iha ita nia nasaun.

Hakerek nain ne’e analizador ba kultura Timor. Artigu ida ne’e nia sumariu publika ona iha jurnal Kla’ak Semanal, loron 17 April 2008; bele asesu liu husi internet iha http://klaak-semanal.blogspot.com/2008/04/jose-josh-trindade-knar-kultura-timor.html.

KNAR KULTURA BA NASAUN FOUN TIMOR-LESTEKultura, iha antropolojia katak, banate/dalan husi klalaok (tingkah

laku/behaviour) no hanoin (thinking) nebe ema moris iha grupu so-cial ida aprende, kria no fahe ba malu. Ho kultura ita bele hare dife-rensia entre grupu humanu ida ho seluk. Kultura mos haketak ita ema ho animal. Kultura ema nian ida inklui sira nia fi ar, sira nia regulamentu ba hahalok, lingua, ritual, arte, teknologia, hatais, reli-jiaun, no sistema ekonomia no politika.

Antropoligia nain sira bai-bain uza termu kultura hodi refere ba sosiadade ka grupu ida nebe barak ka ema hotu nebe moris no ha-noin ho dalan nebe hanesan. Nune’e mos, grupu ema sira nebe iha kultura nebe hanesan, partikulamente, iha regulamentu kona ba moris nebe hanesan no iha organizasaun sosial basiku nebe hanesan sei forma sosiadade.

Kultura hanesan aspeitu importante ida iha istudu antropologia. Kultura iha karakteristik nebe oin-oin, hanesan:

1. Kultura hanesan simbol – dalan abstrak hodi refere ba buat ruma no hodi komprende ideias, objetu, sentimentu (feeling), ou hahalok – abilidade hodi halo komunikasaun ba symbol mak lingua;

2. Kultura hanesan buat ida ita fahe ba malu – ema nebe moris iha sosiadade hanesan fahe hahalok no hanoin nebe hanesan kulturalmente;

3. Kultura hanesan buat ida ita aprende – ema ida-idak tengki aprende sira nia kultura;

4. Kultura hanesan adaptivu – ema uza kultura fl exibelmente hodi adapta an ba mudansa natureza iha sira nia sorsorin.

KULTURA TIMOR NEBE SEI FORTE TO’O AGORATuir mai hau sei koalia kona ba kultura Timor nebe sei forte to’o

agora. Primeru hau hakarak hare kona ba ita nia Uma Lulik . Tamba sa mak Uma Lulik ? Tamba tuir hau nia hare’e, Uma Lulik mak hanesan simbol aas liu ba Kultura Timor nian. Uma Lulik hanesan sentru kultura ba ita Timor oan.

Page 4: Knar Kultura Timor Ba Nasaun Foun Timor-Leste - 060910_print Version

83

Saida mak Uma Lulik ?

Uma Lulik ka Uma Lisan, hanesan uma ida nebe konsidera sagradu ba Timor oan hotu-hotu. Uma Lulik ne’e ita hetan tutan husi visi avo sira iha tempu uluk liu ba. Uma Lulik mos hanesan fatin ida nebe ita halo ceremonia ka ritual sagradu sira iha laran. Sasan sira nebe ita konsidera lulik sei rai iha Uma Lulik nia laran. Nune’e Uma Lulik ida-idak iha valor nebe aas tebes ba Timor oan sira nia moris. Ho Uma Lulik , relasaun entre ema individual, familia, ka knua sira sei hametin. Iha Uma Lulik nia laran, ita sei fi ar malu, respeitu malu, hanai malu no kuinhese malu diak liu tan.

Wainhira ita la iha Uma Lulik , nudar Timor oan, ita sei namlele. Ita la iha abut ida nebe metin. Ita la fi ar malu no la respeita malu. Nune’e wanhira la iha Uma Lulik , Timor Oan sira sei moris hanesan animal fuik ida, sei la iha respeitu ba malu, la fi ar malu, no konfl itu sei mosu bebeik, ita moris la hakmatek, hafuu malu hanesan busa ho laho.

Ho Uma Lulik , ita sei kuinhese Bandu, lei no ordem nebe ita nia visi avo sira rai hela ba ita. Sosiadade ida-idak nebe moris hamutuk iha Uma Lulik bo’ot ida nia okos, sei iha sira nia Bandu rasik. Ho bandu ida ne’e, sira sei respeita malu, hanai malu, iha relasaun diak ba malu no iha unidade ba malu nebe metin.

fo mak osan ba matebian sira ne’e nia familia. Maibe ita husu tok, sira uluk fo an ba mate ne’e tanba osan ka tanba razaun seluk? Dala ruma ita halo buat la los iha prosesu hari’i nasaun. Ita halao ita nia prosesu hari’i nasaun la tuir prinsipiu sira nebe matebian sira fo sira isin ho ran hodi sosa.

Iha tan balu mos interpreta katak, problema hanesan Krizi 2006 mosu tanba Timor nia ai-rin nudar nasaun ida seidauk kuda metin. Ai-rin Timor nia sei namlele hela, tanba ne’e nasaun ne’e sei doko bebeik. Se ita hanoin didiak, ai-rin Timor mak saida? Hau hanoin ai-rin Timor mak ita nia Kultura. Se ita la respeitu no la fo valor ba ita nia kul-tura, ita nia hun no abut ne’e la metin. Timor bazeia liu nasaun ida ne’e ba demokrasia no direitus humanus. Maibe, barak interpreta katak, demokrasia agora, hanesan kroat ida ba povu hodi oho malu. Direitus humanus hanesan lia kroat ida hodi la respeitu malu. Tanba sa mak sai hanesan ne’e?

Buat sira ne’e mak hanesan fatores nebe kontribui ba krisi 2006 espe-sialmente iha problema entre Lorosa’e - Loromonu. Oinsa solusaun ba problema Lorosa’e - Loromonu? Dalan saida mak it abele usa atu hametin fi la fali relasaun no unidade entre Lorosa’e - Loromonu iha nasaun foun Timor Leste? Peskija ida ne’e fo rekomendasaun atu uja dalan kultura. Atu resolve konfl itu entre Lorosa’e - Loromonu to’o hun no prevene atu la bele mosu fi la fali iha jerazaun oin mai mak liu husi dalan Kultura.

Atu hadame Lorosa’e - Loromonu, ita tenki bolu Lia Nain, Liurai no lider tradisional sira, atu tur hamutuk no koalia iha BITI BO’OT nia leten atu hakotu problema ida ne’e. Wainhira sira koalia hotu ona iha Biti Bo’ot nia leten, ita tenki halo juramentu ida, atu nune’e jerazaun foun la bele tan hamosu buat ida ne’e.

Maibe NAHE BITI BO’OT no HEMU RAN seidauk to’o atu rezolve problema hotu-hotu. Ita mos tenki haforsa ita identidade, hametin ita unidade nasional, hamosu respeitu malu, no kria kompresaun diak ba malu. Atu nune’e ita bele moris iha dame no hakmatek nia laran iha nasaun ida.

Tanba ne’e, ba longu prazu, peskiza ida ne’e fo rekomendasaun katak, ita tenki hari’i Uma Lulik NASIONAL ida iha Dili hodi sim-boliza ita nia kultura no identidade, no hametin ita nia unidade. Uma Lulik Nasional ne’e sei simboliza unidade ba Uma Lulik Bo’ot hotu-hotu iha Timor laran tomak. Nune’e hotu-hotu sei senti katak, Uma Lulik Nasional ne’e hotu-hotu ninian, no sei fo mahon ba ema Timor oan tomak, inklui etniku minoria sira hanesan Chinesa, ema

Uma lulik iha Viqueque, 2009.

Page 5: Knar Kultura Timor Ba Nasaun Foun Timor-Leste - 060910_print Version

7 4

komesa ona iha Lorosa’e - Loromonu ka Mambae - Makasae. Maibe uluk ita bolu malu mesak “Timor Oan deit”. To’o agora tuir lolos ita fahe malu namkari lemorai tiha ona, maibe ita sei taka matan, ita sei lakohi hare realidade ka fenomena ida ne’e. Ita halo fi nzi katak divisaun entre ita ne’e laiha, problema entre Timor oan laiha. Se problema entre ita laiha, tansa iha barak mak sei hela iha lona okos? Tanba sa mak ita sei hafu malu hanesan busa ho laho? Tanba sa mak ita sei hare’e malu matan la mos?

Tuir mai mos, iha hau nia peskiza ne’e, hau hetan katak, Timor nudar nasaun ida, ita iha ona krizi identidade. Krizi identidade na-sional hanesan fator ida nebe kontribui ba Konfl itu entre Lorosae’e - Loromonu. Se ita iha ona krisi identidade, ita nia nasaun nakdoko ona, no unidade nasional bele naksobu hanesan agora ne’e.

Balu mos fi ar katak, ita nudar Timor oan, la dun rekuinese no fo valor ba ita nia kultura nudar nasaun ida. Entaun buat sira ne’e ha-mutuk babeur ita to’o mosu konfl itu no problema bara-barak.

Balu mos dehan katak, ita lanu liu ona iha manan funu ida ne’e nia laran. Tanba ne’e ita haluhan tiha funu nain sira nebe sai ona mate-bian no ba ona iha mundu seluk. Ita seidauk selu sira nia favor. Ita

Hodi ita nia Uma Lulik , ita hatene ita ne’e husi nebe. Ita nia visi avo sira mai husi nebe, i ita husi fatin nebe. Nune’e ita nia Uma Lulik , tra-disinalmente fo identidade ida nebe klaru ba ita ida-idak nudar Timor oan. Wainhira ita nia identidade klaru ona, ita hatene ona mai husi Uma Lulik ida nebe, ida ne’e sei fo fi ar aan makas mai ita nudar ema kriatura ida. Fiar aan ida ne’e, sei ajuda ita atu halo relasaun diak ho ema seluk, tanba ita hatene ita nia hun no abut mai husi nebe.

Uma Lulik mos determina ema ida-idak nia status iha sosiadade, nune’e ema, familia ka knua ida-idak sei hatene sira nia knar iha ko-munidade nia laran. Status ida ne’e baseia ba hirarkia nebe avo beiala sira determina ona iha tempu uluk.

Dala barak ita la hatene katak, Uma Lulik mos iha ninia strutura nebe kalru tebes. Sosiadade nebe moris hamutuk iha Uma Lulik ida sei fahe sira nia puder tuir tradisaun ida-idak ninia. Geralmente, sosiadade iha uma sei fahe sira nia poder ba oin tolu. Iha poder Politika, Poder Ritual no Poder Judisial. Poder ida-idak sei iha ninia Uma Lulik rasik.

Iha strutura Uma Lulik, ema kuinhese Uma Lulik ki’ik no Uma Lulik Bo’ot ka Uma Lulik central. Uma Lulik ki’ik sira sei hamutuk iha Uma Lulik Bo’ot nia okos.

Uma Lulik Bo’ot sira ne’e sei kaer poder politika hodi ukun rai no povu, no poder ne’e Liurai sira mak kaer. Iha tempu avo beiala sira nian, liurai sira ukun rai no povu ho buat ida sira bolu naran ROTA. Rota mak sim-boliza leijitimidade politika nian. Hodi Rota, povu sira sei rona no respeitu malu. Rota nudar sasan lulik importnte ida nebe rai iha Uma Lulik.

Iha tempu Portuguesa nia ukun, Portuguesa sira mos kria Rota foun ida, no sira fahe Rota foun ne’e ba Uma Lulik bo’ot sira nebe namkari lemorai iha rai klaran. Objetivu Portuguesa nia hodi fahe sira nia Rota rasik no fahe ba Liurai sira, atu nune’e Liurai sira la bele revolta kontra Portuguesa nia ukun. Entaun Portuguesa sira iha tempu neba, rekui-nese importansia kultura Timor nian, no manipula buat ida ne’e, ba sira nia interese, sira nia ukun.

Iha tempu ukun aan ne’e, komunidade Timor tomak hari’i fi la fali ona sira nia Uma Lulik sira nebe hetan sunu no estraga iha tempu Indone-sia nian no iha ’99.

Ida ne’e hatudu katak, mesmu Governu, ONG, UNO no Donor sira, la rekuinese importansia Uma Lulik ba Timor oan sira, maibe Timor oan sira rasik hatene no sei halo tuir pratika hirak nebe avo beila sira rai hela ba sira.

Inagurasaun uma lulik foun iha Viqueque, 2009.

Page 6: Knar Kultura Timor Ba Nasaun Foun Timor-Leste - 060910_print Version

65

KNAR KULTURA TIMOR BA PROSESU HARI’I NASAUNKultura hanesan aspeitu ida nebe importante tebes ba ema nia mo-

ris nudar individual, membru sociadade no sidadaun ba nasaun ida. Konstituisaun RDTL mos rekuinhese importansia Kultura iha hari’i nasaun foun ida ne’e.

Iha Konstituisaun RDTL artigu 59.1 hakerek katak:

“Nasaun tenke rekunese no garantia katak sidadaun

hotu-hotu iha direitu ba edukasaun no kultura …”

Artigu 59.5 mos hakerek katak: “Ema hotu-hotu iha direitu atu goja kultura no kreavidade no obrigasaun hodi preserve, proteje no fo valor ba kultura sira nebe fo hela ba ita”. Klaru ba ita katak, ita nia direitu kultura garantia ona iha konsituisaun. Maibe realidade hatudu oin seluk.

Iha kotenstu prosesu hari’i nasaun-istadu, ita haluha tiha ita nia kultura, ita nia hun no abut. Iha Prosesu hari’i nausaun, ita importa buat husi rai liur sira mak mai implementa iha ne’e. Tradisaun diak husi ita nia avo beiala sira, ita la liga tiha. Malisan sei kona tan ita karik? Tanba Kultura ne’e importante tebes ba vida nasaun ida hodi hakat ba oin, foin lailais ne’e hau halo peskiza ida kona ba oinsa atu uza kultura Timor nian hodi rezolve konfl itu politika iha 2006. Iha peskiza ida ne’e, hau foka ba ‘problema ka konfl itu entre Lorosa’e – Loromonu’ nudar sentru analisa iha hau nia peskiza. Relatoriu fi nal husi peskiza ida ne’e ho titulu “Hanoin Fila Fali Identidade Timor Oan Nian Nudar Estratejia Hari’i Dame: Konfl itu Entre Lorosa’e - Loromonu Husi Perspetiva Tradisional” (Bele asesu iha website ne’e iha www.indopubs.com/Trindade_Castro_Final_Report_Tetum.pdf ba Tetun no www.indopubs.com/Trindade_Castro_Rethinking_Ti-morese_Identity.pdf ba Ingles).

Hare ba problema Lorosa’e - Loromonu nebe mosu iha krize 2006, hau hetan katak, konfl itu entre Lorosa’e - Loromonu ne’e problema foun ida. Problema ne’e hanesan fenomena foun iha Timor nia isto-ria. Hare’ fi la fali istoria Timor nian, iha tempu visi avo sira nian, tempu Portuguese, funu sivil 74-75, no okupasaun Indonesian nian, nunka mais mosu isu ida Lorosa’e - Loromonu. Relatoriu CAVR mos hatudu momos katak, mesmu iha konfl itu bo’ot entre Timor oan iha 74-75, maibe konfl itu ne’e nunka mais daet ba Lorosa’e - Loromonu.

Pergunta bo’ot ida mai ita, tansa problema ne’e mosu iha krize 2006?

Iha peskiza no relatoriu barak-barak hodi analiza asuntu Lorosa’e - Loromonu ne’e. Relatoriu barak hare liu ba aspeitu ekonomia, asesu ba servisu, edukasaun, juventude hst, nudar fatores nebe kontribui ba krisi 2006.

Iha hau nia peskiza, hau koko atu no analiza krizi 2006 espesial-mente problema Lorosa’e - Loromonu husi perspetiva tradisional nian. Hau koko atu analiza problema Lorosa’e - Loromonu husi perspetiva tradisional. Timor oan sira nia hanoin rasik kona ba asuntu ida ne’e.

Hau hetan konklusaun katak, kulturalmente, problema Lorosa’e - Loromonu ne’e laiha. Desde avo sira nia tempu to’o agora, hori uluk hori wain, la iha buat ida dehan Lorosa’e - Loromonu. Timor ne’e ida deit, mesak feton nian deit naan nian deit.

Maibe, politikamente, iha duni divisaun entre Lorosa’e - Loromonu. Divisaun ka konfl itu hun husi Lorosa’e - Loromonu mak liafuan “rez-istensia”. Wainhira ita koalia ona kona ba ita nia esperiensia iha rezistensia nia laran, ita komesa ona reklama katak, ita husi reji-aun ka parte ida ne’e terus liu ou servisu makaas liu husi parte ka rejiaun ida neba. Ida ne’e sala. Maibe mos, liafuan rezistensia, laos deit kria problema entre rejiaun rua entre Lorosa’e - Loromonu ka PNTL - F-FDTL, iha nivel individual mos, wainhira Timor oan nain rua tur hamutuk koalia kona ba rezistensia, ida komesa ona reklama katak nia servisu no kontribui makaas liu iha resistensia, kompara ho ninia kolega. Baibain ita rona lifuan barak ema koalia, “hau mak luta nain, hau mak terus nain, hau mak funu nain, hau ema resis-tensia”. Kuitadu! Sira nebe uluk la involve aan iha rezistensia ita soe ba nebe? Sira nebe hanesan ferik katuas sira iha foho, uluk iha ‘99 ba deit vota ita faan fali sira ba nebe? Ita nia joven sira nebe la iha ligasaun ho rezistensia ka funu kontra Indonesia, sira ne’e sente sira parte husi prosesu hari’i nasaun ka lae? Tanba sira la involve iha resistensia, tanba ne’e dala ruma sira hanoin, se nasaun ne’e ba ema rezistensia deit, diak liu ita sobu rahun tiha, diak liu sunu. Dala ruma bele akontese hanesan ne’e.

Se sira, ema nebe laos luta nain, senti sira la iha direitu nebe hane-san, entaun sira komesa odi ona, komesa doko no sobu ona nasaun ne’e halo sai rungu-ranga tiha para ita hotu la bele aproveita. En-taun buat ida dehan “rezitensia”, nebe uluk halo ita sai unidade me-tin, agora tanba ita nia inimigu la iha ona be, ita komesa ona fahe malu. Ita nia unidade komesa mamar no fahe malu dadauk ona. Ita