Kleine Topper Aythya affinisJachthaven, Andijk, NH, 23 januari 2016Rob van Bemmelen & Swen Rijnbeek

Met het plan om een Kleine Topper, een andere zeldzame duikeend of ten minste wat leuke hybriden te vinden besloten we duikeendjes in de omgeving van Andijk en Medemblik af te zoeken. In december had Rob dit ook al eens gedaan, en de grote aantallen vogels tijdens dat bezoek waren hoopgevend. Ook speelde nog de gedachte dat Diederik Kok de week ervoor (16 januari) in het gebied een Kleine Topper meldde (zie 'eerdere datums'), die hij toen vanwege grote waarneemafstand niet helemaal had durven afmaken.

Na de spaarbekkens ten oosten van Andijk bezocht te hebben, waar we bijzonder weinig zagen,stopten we rond 9:30 bij de jachthaven, waar een paar groepen van enkele 100den duikeendjesdicht onder kant lagen te slapen. In de eerste groep bevond zich een hybride Kuif- x Tafeleend mannetje. De tweede, grotere groep lag vlak achter de pier van de jachthaven. We besloten over het piertje dichterbij te gaan. Al snel vond Rob een 'topper' met een hoekig kopprofiel. Watdichterbij gekomen bleek de vogel ook andere kenmerken te hebben die goed op Kleine Topper passen, waaronder met name de grof gemarmerde tekening op de rug en een grijzere versie daarvan op de flanken. De vogel sliep en bleef ook de komende uren slapen. Pas rond 11:15, toen de vogel verder van de pier af was gaan zwemmen, werd hij wakker, poetste wat, en konden we een aantal essentiële kenmerken en de (on)geringdheid controleren. Daarna zwom de vogel solitair en vrij rap naar duikeenden (veelal Toppers) op ongeveer 1km van de oever, waar druk gefoerageerd werd. Daar lieten we de vogel los – de kans op betere documentatie zat er voorlopig niet in.

GROOTTE & STRUCTUUR Duidelijk kleiner dan de omringende Tafeleenden en Toppers; zo groot als Kuifeend, maar niet (zichtbaar) kleiner. Vrij rond voorhoofd, maar een hoekige achterkruin. Deze vorm was zeer constant; zowel bij het slapen als in actieve houdingen. Hoogste punt van de rug ter hoogte van waar de snavel in de veren werd gestoken. In slaaphouding profiel van borst en kop zoals bij Kuifeend: vrij recht, met maar één, vrij hoge, 'insnijding', dus niet zoals bijTopper of Tafeleend, waarbij de hals en wang een bobbel veroorzaken net boven de onderste 'insnijding'. Voor uitleg zie foto 1.

NAAKTE DELEN Snavel blauwgrijs met smalle zwarte nagel. Dit zwart liep niet door langs de randen van de snavel. Poten donkergrijs. Iris heldergeel.

KOP Zwart met een vrij sterke groene glans. Op afstand (en later op de ochtend) was deze niet goed meer te zien. In de vroege middag werd door Martin Prins juist een (lastig zichtbare) paarse weerschijn beschreven, zie http://waarneming.nl/waarneming/view/114158859.

BOVENDELEN Mantel en schouderveren wit met groffe zwarte marmering. Deze marmering was over de gehele lengte sterk aanwezig (dus niet vager wordend richting de kop). Tertials donkerbruin of zwartig.

VLEUGEL Arm- en handpennen met een zwarte achterrand en een lichte baan zoals typisch voorAythya soorten. Deze baan was wit over de armpennen maar ging abrupt over in grijs op de handpennen. Dit hebben we tweemaal gezien tijdens het strekken van de vleugels (23 januari) en in wat langduriger in vlucht (27 februari).

ONDERDELEN Borst en anaalstreek en staart zwart. Buik wit en flanken met fijne maar vrij duidelijke grijze vermiculatie over de gehele lengte; op grotere afstand/slechte foto's moeilijk tezien.

KENMERKEN VAN GEVANGENSCHAP Beide poten gezien: ongeringd. Volledige, onbeschadigde vleugels. Geen opvallend tam gedrag; niet verschillend van omringende duikeenden.

GEDRAG Eerst langdurig slapend (1 uur en 45 minuten), daarna poetsend gedurende ongeveer 5 minuten. Daarna zette de vogel zwemmend koers richting een foerageerplek verder van de oever. De staart werd voortdurend ophoog gehouden, ruim boven het wateroppervlak.

Foto 1. Ilustratie van slapend borst/hals/kopprofiel bij slapende Aythya's. Met de klok mee van linksboven: Kuifeend, Topper, Kleine Topper (Den Oever, 2015-'16) en Tafeleend. Bij Topper en Tafeleend zit er een vrij sterke bobbel net boven de 'inkeping' boven de borst. Dit is bij Kuifeenden Kleine Topper bijna geheel vlak.

DETERMINATIE De combinatie van een hoekig achterhoofdsprofiel, groffe marmer-achtige zwart-witte tekening op de bovendelen en een grijzigere versie daarvan op de flanken, het smalle zwarte nageltje aan de snavel (zonder uitloop op de snavelrand), het vrij kleine formaat en de tweekleurige vleugelbaan met een sterk contrast tussen arm- en handpennen wijzen op een Kleine Topper. De enige kenmerken die mogelijk als ietwat atypisch zou kunnen worden beschouwd, zijn 1) de sterke gloene glans op de kop en 2) dat de kopvorm soms iets ronder leek en minder 'hoog en smal' dan bij veel Kleine Toppers. Glans wordt echter door bijvoorbeeldSibley (2000) totaal onbruikbaar voor determinatie geacht, waarbij hij noemt dat bij beide soorten de glans 'bright green' kan zijn. Bovendien werd later op de dag, waarschijnlijk onder andere lichtomstandigheden, de kopglans als paars beschreven. Kopvorm is vaak lastig te beoordelen en afhankelijk van de houding, en dat ook deze vogel uiteindelijk een prima kopvorm heeft, wordt geillustreerd door de foto's van 27 februari, waarop hij de kop eindelijk eens goed uit de veren deed.

Bekende pitfalls voor Kleine Topper zijn met name hybriden. Alle bekende typen hybriden wijken echter op één of meerdere punten af van het voorgaande lijstje kenmerken, met name de hoeveelheid zwart op de snavelpunt, de kopvorm, de flank- en rugtekening en de kleur van de vleugelbaan. Er is echter één theoretisch hybride die, indien hij bestaat, extreem zou kunnen lijken op Kleine Topper, namelijk Topper x Kleine Topper. Niemand weet hoe die er uit ziet, maar vermoedelijk is dit de enige hybride is die ook fraai gemarmerde bovendelen en een zwarte nagel, in de stijl van een Kleine Topper, zou kunnen laten zien. Ter lering en vermaak hieronder een kleine literatuurstudie, waarbij ik Kleine Topper afkort tot KT en Topper tot GT.

Reeber (2015) besteedt nauwelijks aandacht aan deze hybride en dat komt omdat er simpelweg geen bekende gevallen zijn uit de recente literatuur of uit het wild. Hij verwijst naar Delacour (1954), die vogels van dit hybride type uit gevangschap beschrijft. McCarthy (2006) geeft deze info bij GT x KT: “CAONHR (w Europe, N. America). BRO: n N. America. Hybrids are hard to identify except when in full plumage. (Bradshaw 2005; Eigenhuis 1985; Wilson and Ankney 1988; Delacour 1927, 1954 (vol. 3); Gillham and Gillham 1996 (p. 72); Johnsgard 1960a; Hopkinson 1926 (p. 252); Phillips 1923–1926; Sibley 1938 (p. 334); Sibley 2000; Wormald 1925 (p. 150).” Ik heb een aantal van deze referenties gecheckt. Bradshaw (2005) noemt deze hybride echter niet; wél een Aythya hybride (zonder verdere specificaties) welke het vleugelbaanpatroon van KT liet zien. Ook Sibley (2000) noemt geen hybride GT x KT.

Wilson & Ankney (1988) analyseerden afgeschoten toppers en zochten specifiek naar aanwijzingen voor het bestaan van hybrides tussen de soorten, maar concludeerden: “On the basis of the 12 morphological measurements that we made, there was no evidence of scaup of intermediate size.” en “Clearly, our analyses provide little evidence of birds of hybrid origin. Wild crosses of scaup and other Aythya species have exhibited blended traits with respect to structural measurements and plumages. There were no birds of intermediate size and very few wings with intermediate wing stripes that could not be explained by sexual differences. There may be other traits indicative of hybrids, but captive breeding experiments are needed to better understand the patterns of heritability of scaup characters.” Ze schrijven 'little evidence', suggererend dat ze wel wát vonden. Dit moet de gevonden variatie in vleugelbaan zijn: voornamelijk mannetjes KT met 'ongebruikelijk' veel wit of vrouwtjes Topper met 'ongebruikelijk' donkere vleugels. Toch schrijven ze dat de variatie van hoeveelheid wit in de vleugelbaan geen relatie had met afmetingen, leeftijd of sexe.

Een recente studie door Lavretsky et al. (2016) presenteerde genetisch bewijs voor hybridisatietussen GT en KT. Door middel van simulaties lieten ze zien dat binnen vijf generaties de terugkruisingen niet meer als zodanig te herkennen zijn (genetisch dus!). Het geeft aan dat we wel rekening moeten houden met deze hybride. De vraag is echter of we (terug)kruisingen überhaupt kunnen herkennen in het veld. Dat lijkt te worden bevestigd door een aantal claims van veronderstelde hybriden GT x KT op internet, waarbij in alle gevallen pure KT of GT niet uitgesloten worden. Soms is de documentatie echter incompleet (bijvoorbeeld, geen foto's van het vleugelpatroon) – iets dat noodzakelijk is naar mijn mening.

Juist in een Europese setting is KT wellicht eerder geneigd om te hybridiseren dan in Noord-Amerika. Dat hybride GT x KT nog nooit met zekerheid zijn vastgesteld in het veld, komt dus door de moeilijke (onmogelijke) determinatie. Mijn verwachting is dat verschillen tussen KT en hybride GT x KT met name gevonden zouden kunnen worden in de vleugelbaan (bij GT wit op de handpennen), het zwart van de nagel (doorgaans breder zwart bij GT, maar veel overlap tussen de soorten), formaat en structuur (met name de kopvorm).

REFERENTIESBradshaw C. (2005) Identification review – Lesser Scaup. British Birds 98(2): 89-95.Lavrestky P., Peters J.L., Winker K., Bahn V., Kulikova I., Zhuravlev Y.N., Wilson R.E., Barger C.,

Gurney K. & McCracken K.G. (2016) Becoming pure: identifying generational classes of admixed individuals within lesser and greater scaup populations. Molecular Ecology doi: 10.1111/mec.13487

McCarth, E.M. (2006) Handbook of avian hybrids of the world. Oxford University Press.Reeber S. (2015) Wildfowl of Europe, Asia and North America. Helm Identification Guides.Wilson S.F. & Ankney C.D. 1988. Variation in structural size and wing stripe of Lesser

andGreater Scaup. Canadian Journal of Zoology, 66: 2045–2048.

EERDERE DATUMS Op 16 januari zag en fotografeerde Diederik Kok een Aythya, 4-5 km westerlijker dan onze waarneminglocatie op 23 januari. Hij vermoedde sterk dat het een Kleine Topper betrof, maar durfde dit vanwege de lastige omstandigheden (koud, harde wind, grote afstand), niet met zekerheid te claimen. Een aantal kenmerken van die vogel maken het echterwaarschijnlijk dat het om dezelfde vogel ging: 1) een sterke groene glans op de kop, 2) eenzelfde kopvorm, met een vrij rond voorhoofd voor de soort, 3) adult-type, 'schoon', uiterlijk, dus geen bruine eclips- of juveniele veren in de flank. Diederik zag een aantal belangrijke kenmerken van Kleine Topper: 1) groffe marmering op de bovendelen, 2) marmering op de flank, 3) geheel blauwgrijze snavel met kleine zwarte snavelpunt/nagel, 4) formaat (lastig in te schatten door de wind en golven) schatte hij als intermediair tussen Tafel- en Kuifeend, kleiner dan Tafeleend en soms geen grootteverschil met Kuif waarneembaar. Hoewel op grond van de foto's en beschrijving geen keihard individueel kenmerk kan worden aangewezen (zoals bijvoorbeeld een beschadigde veer of een restantje eclipskleed), vinden wij het aannemelijk dat dit de vogel van 16 en 23 januari dezelfde vogel betrof. Diederik zal apart een uitgebreiderebeschrijving plus zijn foto's indienen.

LATERE DATUMS De dagen na onze vondst werd de soort op deze plek herhaaldelijk geclaimd op waarneming.nl. In een aantal gevallen beleek dit dankzij foto's te gaan om een hybride Topper x Kuifeend. Alleen de waarneming van 25 januari door Bert Geelmuijden (http://waarneming.nl/ waarneming/view/114224453) werd fotografisch gedocumenteerd en klopt. Daarna waren er nog twee waarnemingen, beide met beschrijving maar zonder foto's. Op 31 januari beschreven Kees en Patrick Dol het volgende (http://waarneming.nl/waarneming/ view/ 114350980): “Deze vogel ook nog ter plaatse.Kwam toevallig scoopbeeld in zwemmen met een groep Kuifeenden tijdens het zoeken naar de Ijseenden. Met wat geduld uiteindelijk alle kenmerken kunnen zien zoals grootte als kuifeend, kopvorm met knobbeltje op achterhoofd, grof gemarmerde bovendelen, licht grijze snavel met zwarte nagel en tijdens het poetsen/vleugelflappen tweekleurige vleugelstreep wit op armpennen bruin in handpennen.” Bij de volgende claim op 1 februari 2016 door Dennis de Heer (die eerder de fout in ging met een Topper x Kuifeend) staat de volgende beschrijving (http://waarneming.nl/ waarneming/ view/114380565): “Kleiner dan Topper, groenige kop met aan achterzijde klein puntje. Smal nageltje op snavel. Marmeringop rug donkerder aanwezig dan bij de normale Toppers en in ieder geval aan 1 zijde heel lichte marmering op de flank.” Pas op 27 februari volgde er weer een waarneming: van onszelf... (http://waarneming.nl/ waarneming/view/114954872). Deze keer konden we de nagel langer zien en wat beter fotograferen (wel helaas weer op vrij grote afstand, zie foto 14) en kon de vogel een tijdje in vlucht worden gezien, waarbij de tweekleurige vleugelstreep weer werd gezien. Er zijn ons geen latere waarnemingen bekend.

Foto 2. Formaat als Kuifeend, kleiner dan Tafeleend.

Foto 3. Nog een plaatje voor vergelijking van formaat.

Foto 4.

Foto 5. Fijne vermiculatie op flank en rug, hoekig achterhoofdsprofiel.

Foto 6.

Foto 7.

Foto 8. Screenshot van video. Zwarte nagel op snavelpunt. De fijne tekening van rug en flankzijn hier niet meer zichtbaar door kwaliteit van filmpje en grotere afstand dan foto 2-7.

Foto 9. Screenshot van video. Van de zijkant is de zwarte nagel nauwelijks zichtbaar. Ook inalerte positie van de kop een hoekig achterhoofdsprofiel.

Foto 10. Screenshot van video. Typisch is dat in zijaanzicht het zwart van de nagel vrijwelgeheel wegvalt.

Foto 11. Van grotere afstand. Smalle zwarte nagel.

Foto 12. Zwarte nagel.

Foto 13. Ook hier is weer te zien dat het zwart van de nagel niet langs de snavelrand doorloopt.

Foto 14. Foto's gemaakt op 27 februari: smalle zwarte nagel.