Kemalpaşazâde, Leys Ve Eys Risalesi

7/26/2019 Kemalpaazde, Leys Ve Eys Risalesi

1/30

87 SAM, stanbul 2012

Varln ve Yokluun tesi: KemalpaazdeninLeys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine Dair RislesiEngin Erdem*, Necmettin Pehlivan**

slm AratrmalarDergisi, 27 (2012), 87-116

Boluk bodeildir.

L. Krauss

I. Rislenin MuhtevasHakknda

Osmanl filozofu Kemalpaazde,1 Frb (. 338/950) ve bn Sn (.428/1037) gibi ilhiyat-filozoflarn kullandleys ve eys terimlerinin

* Yrd. Do. Dr., Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi.

** Dr., Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi.

1 Kemalpaazde felsefe, kelm, fkh, tefsir, hadis, edebiyat, tarih ve db

Beyond Being and Non-Being: Kamalpashazdahs Rislah on the Analysis ofthe Meanings of Lays and Ays

This article examines the views of the Ottoman philosopher, Kamalpashazdah(d. 940/1534), on the meanings of the terms of laysand ays. For Kamalpashazdah,the term of laysiyyahthrows a new light on the discussions of the metaphysics ofcreation between the philosophers and the theologians (mutakallimn) in Isla-mic thought. The theologians, who rest on the temporal creation, try to solve theproblem of creation with respect to the dichotomy of being and non-being. Forthem, God created the universe out of nothing a finite time earlier; and rejecting

this view leads to the eternity of world. Kamalpashazdah, on the other hand, whorefers to the views of al-Frband Ibn Sn, asserts that, given the definition ofthe contingency (al-mumkin), there is a third possibility beyond being and non-being, which corresponds to laysiyyah. According to Kamalpashazdah, the mea-ning of creation is not creation out of nothing, as supposed by the theologians,but it is creation beyond being and non-being, that is, to transform laysiyyahinto aysiyyah. Grasping the intricacies in the meaning of laysiyyah, on the cont-rary to the claims of the supporters of the kalam cosmological argument, providesus with an important point of view in accepting that the universe is created, eventhough it has no temporal beginning. In the appendices to the article a criticaledition and translation of Kamalpashazdahs Rislahinto Turkish can be found.

Key words: Kamalpashazdah, lays, ays, contingency, eternal creation, temporalcreation.


2/30


88

anlamnanaliz etmek iin Leys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine Dairbalkl, kk hacimli; ancak olduka nemli bir muhteva ve derinliesahip olan bir risle kaleme almtr. Kemalpaazdeye gre, nceki bil-ginlerin ou leys ve eys terimlerinin anlamndoru kavrayamadiinhataya dmlerdir.2Bu terimlerin anlamndaki inceliin kavranamamas,zellikle Frb ve bn Sn gibi ilhiyat-filozoflarn yaratma metafiziihakkndaki grleri etrafnda pek ok yanlyorumun ortaya kmasnasebep olmutur. Bu rislenin amac, sz konusu terimlerin anlamnak-layp ortaya kan yanlanlaylarbertaraf etmektir. Kemalpaazdeninanlamnanaliz etmeye teebbs ettii bu terimleri slm felsefesinde ilkkez Kind (. 251/866) kullanmtr.3Kemalpaazde rislesinde Kindye

deil, Frbye ve bn Snya atfta bulunmakta, kelmclarn anlaynda-

gibi farkl alanlarda eserler kaleme alm, uzun yllar eyhlislmlk g-revinde bulunmuok ynl bir dnrdr. Bata mantk ve metafizikolmak zere, varlk, mhiyet, zorunluluk, imkn, isbt- vcib, yarat-ma, akl, lm sonrashayat, ruh-beden dalizmi, kiisel kimlik, teodisegibi temel felsef meseleleri aklamak iin ok sayda risle hazrlam,geleneksel erh-hiye ynteminin dna karak konular mstakil ola-rak problematik tarzda ele almtr. Kemalpaazdenin felsef meseleleri

ele al tarzndaki incelik, derin kavray ve sergiledii zgn yaklam-lar gz nne alndnda, onun filozof olarak nitelenmeyi hak ettiinisyleyebiliriz. Kemalpaazdenin filozof tavr, felsef olmayan meselele-ri aklaytarznda da kendini gstermektedir. Onun, Hz. Peygamberinbir hadisini aklamak zere yazdRisle fil-fakr adleserinde fakirli-in yz karasolmas ifadesine getirdii imkn metafiziine dayalesizaklamasbunun rneklerinden sadece biridir. Ayrca, BatfelsefesindekiAugustine, Anselm ve Aquinas gibi aslen teolog olmalarna ramen, filo-zof olarak tanmlanan dnrlerle karlatrdmzda Kemalpaazdeiin filozof sfatnkullanmann isabetli bir tercih olduunu syleyebiliriz.

Kemalpaazde hakknda ayrntlbilgi iin bk. BursalMehmed Thir, Os-manlMellifleri(Ankara: Bizim Bro Basmevi, 2009), I, 223; amil al,Kemalpaazdenin Felsefi ve Kelm Grleri (Ankara: Kltr Bakanl,2000), s. 18-65; Kemal Szen, bn Kemalde Metafizik(Isparta: Faklte Kita-bevi, 2001), s. 45-97.

2 Kemalpaazde, Leys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine Dair Risle, prg. 2(Risleye yaplan atflarda tahkikli neir ksmnda bizim eklediimiz parag-raf numaralaresas alnmtr).

3 Kind, el-Felsefetl-l, Resill-Kind el-felsefiyye,nr. M. Abdlhd Eb

Rde (Kahire: Drl-fikril-Arab, 1950), s. 113, 118; el-Fill-hakkul-evvelt-tmm vel-filn-nks ellez hve bil-mecz, Resill-Kind el-felsefiyye,s.182-83; Yusuf evki Yavuz, Eys, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi(DA),XII, 1; amil al, Kemalpaazdenin Felsefi ve Kelm Grleri(An-kara: Kltr Bakanl, 2000), s. 143.


3/30

Kemalpaazdenin Leys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine Dair Rislesi

89

ki eksikliklere iaret ederek bu filozoflarn grlerini akla kavutur-maya almaktadr.4

Kemalpaazdenin atfta bulunduu filozoflarn sz konusu terimlerihangi balamlarda kullandklarnincelemek, rislenin muhtevasnanla-mak bakmndan nem arz etmektedir. Leys ve eys terimleri slm dn-cesinde filozoflarla kelmclar arasnda en hararetli tartmalarn yaand

imkn (olurluluk) -huds (olu) ve huds-zt (ezel yaratma)- huds-zamn (zamansal yaratma) meseleleri ile irtibatldr. slm dncesindefilozoflar ve kelmclar lemin Tanrya muhta olduu konusunda hem-fikirdirler; ancak muhtaln nitelii hakknda farklgrlere sahiptirler.Filozoflar muhtalimkn; kelmclar ise huds ile aklamaktadr.5Dolaysyla imkn ve huds, slm dncesinde filozoflarla kelmclararasndaki yaratma metafiziine ilikin grayrlnn kristalize olduuiki terimdir. Hudsu yaratma anlaynda balangta sadece Tanrvardrve Onun dnda hibir ey (lem) yoktur.6Kelmclara gre huds, za-man asndan yoklukla ncelenen bir eyin zaman iinde varla gelme-si anlamndadr. Sonradan varla gelen hdis, bu anlamda bir sonradanvarla getiriciye muhtatr.7 Zaman huds, bir eyin zamansal nce-lik ile yokluk tarafndan ncelenmesidir.8Dolaysyla bu anlayta Tanr,

lemden zamansal olarak ncedir. Gazzlye (. 504/1111) gre, ezelyaratma grn benimseyen filozoflarn anlaynda Tanr ile birlikte

4 Frbde ve bn Snda leys ve eys terimleri iin bk. Frb, Kitbl-Fuss(Haydarbd 1345), s. 3-4; bn Sn, e-if: el-lhiyyt, nr. G. C. Anawati S. Zyed (Kahire: el-Heyetl-mme li-unil-mtbiil-emriyye, 1960), s.266; a.mlf., en-Nect, nr. Mcid Fahr(Beyrut: Menrt drl-fkil-cedde,1982), s. 259; a.mlf., Kitbt-Talkt,nr. Hasan Mecd Ubeyd (am: Drl-ferkad, 2008), s. 170; a.mlf., Kitb-if: Kategoriler,ev. Muhittin Macit (s-

tanbul: Litera Yaynclk, 2010), s. 236.5 bn Sn, en-Nect, s. 249-50; Fahreddin er-Rz, Kelama Giri(el-Muhassal),

ev. Hseyin Atay (Ankara: Kltr Bakanl, 2002), tercme edenin sunuu,s. XX-XXII; Allme Hill, Kefl-murd f erhi Tecrdil-itikd(Beyrut, ts.), s.37, 65; Sadreddin e-rz (Molla Sadr), erhu lhiyyt-if II,nr. NecefKulHabb (Beyrut 2007), s. 1006; Muhammet F. Kl, bn Snnn HudsYorumu, Beytlhikme, I/2( 2011), s. 105; al, Kemalpaazdenin Felsefi veKelm Grleri, s. 215-17.

6 al-Ghazzl, Tehftl-felsife (The Incoherence of The Philosophers),ev. M. E.

Marmura (Provo, Utah: Brigham Young U.P.,1997

), s.31

.7 M. Cneyt Kaya, Varlk ve mkn: Aristotelesten bn Snya mknn Tarihi(stanbul: Klasik, 2011), s. 233.

8 Seyyid erf el-Crcn, Kitbt-Tarft, nr. A. E. Hadar (Beyrut: Drl-Marife, 2007), s. 80.


4/30


90

lem de kadmdir; yoktan yaratmay yadsyan bu gr kfr ile ithamedilmeyi hak etmektedir.9

Yaratma konusunda filozoflara yneltilen bu ithamn kayda deer bir kar-lnn olup olmadnn anlalmas, byk lde leys ve eys terimlerininanlamnn akla kavuturulmasna baldr. bn Snya gre10 yaratmameselesinde imkn, hudsu nceleyen bir tartmadr; sonradan var olan(hdis) her ey, nce imkn halinde bulunmakta iken sonradan varla k-mtr: Bir ey hdis olduu iin mmkn olmam, mmkn olduu iinhdis olmutur.11 Dolaysyla Tanr-lem ilikisi, kelmclarn dndgibi muhdis-hdis ilikisi deil, vcib (zorunlu)-mmkn (olurlu) veya

illet (neden)-mall (nedenli) ilikisi olarak tasavvur edilmelidir. Filozofla-rn yaratma anlaynanlamak iin g rlerini ekillendiren iki temel teri-me, yani vcib ve mmkne hangi anlamlaryklediklerini, ana hatlarylada olsa gz nnde bulundurmamz gerekir. Vcib, varlzorunlu olan, zt(kendi) varln gerektiren, varlbakmndan kendisi dnda bir ey(l)eortak ve eit olmayan srf varlktr; bu varlk tarzsadece Tanrya zgdr.12Mmkn ise zatbakmndan varlve yokluu gerektirmez; mmknnvarl yokluundan, yokluu da varlndan daha evl deildir. Mmkn,yine ztbakmndan hem varlhem yokluu iin kendi dndaki sebebe

muhtatr; onu imknsz ve zorunludan farklklan, onun ihtiya duyduuayrlmaz nitelii zt imkndr; mmkn deta varln ve yokluun eiin-dedir ve her ikisine de nispeti eittir.13

Kemalpaazde leys ve eys terimlerini yaratma ile ilgili tartmala-rn odanda yer alan mmknn tanmerevesinde ele almaktadr.14

Kemalpaazdenin konuya yaklarken temel kalk noktas, mmknnmhiyetinin varla ve yoklua mruz kalma mertebesinde bulunduutezidir.15Ona gre mmkn, kendi (zt) ne varlne yokluu gerektiren-

dir. Varlk ve yokluk, mmkn hakknda dnml olarak sylenebilir;

9 al-Ghazzl, Tehftl-felsife, s. 230.10 bn Sn,en-Nect, s. 249-50.11 al, Kemalpaazdenin Felsefi ve Kelm Grleri, s. 64-65.12 bn Sn, e-if: el-lhiyyt, s. 35-39;Molla Sadr, erhu lhiyyt-if II, s.

142-50; M. Mehd tiyn, Talika ber erh-i Manzme-i hikmet-i Sebzevr(Tahran: Messese-i ntirt ve p-Dnigh-Tahran, 1372), s. 303.

13 bn Sn, e-if: el-lhiyyt, s. 35-39; Molla Sadr, erhu lhiyyt-if II, s.142

-50

; Muhammed Cevd Maniyye,Meliml-felsefetil-

slmiyye(Beyrut:Mektebetl-Hill, 1982), s. 39.

14 Kemalpaazde, prg. 3.15 mer Mahir Alper, Varlk ve nsan: Kemalpaazde Balamnda Bir Tasavvu-

run Yeniden nas(stanbul: Klasik, 2010), s. 38.


5/30


91

ancak mmkn, kendisi asndan bu ikisinden de uzaktr. Nitekim mm-kn iin Ne vardr ne de yoktur denilebilir. Varlk ve yokluktan biri mm-knn gerekeni (lzm) olsayd, mmkn iin yaplan Ztne varlneyokluu gerektirendir biimindeki tanm geerli olmazd. Kendisi iin var-lk ve yokluktan biri gerekli olmayan mmknn mhiyeti, varlk ve yoklu-a ak konumdadr/mertebededir. Zaman asndan dnldnde ikieliiin birden ortadan kalkmasveya birlikte bulunmasimknszdr; birey hakknda bir zamanda ya varlk ya da yokluk sz konusu olabilir.16Yanibir ey t1 zamanda ya vardr ve yok deildir veya t2 zamanda yoktur vevar deildir. Zira aynzamanda iki eliik durumun bir arada bulunmasmmkn olmaz. Eer bir zamanda varlk yok ise onun zdd olan taraf,

yani yokluk var demektir.17Buna karlk, Kemalpaazdeye gre, aklsal(akl mertebe) a(sn)dan dnldnde, iki eliiin birden ortadankalkmas sz konusu olabilir.18rnein, mmknn mhiyeti hakkndasalt aklsal adan dnldnde Ne vardr, ne yoktur denebilir; n-k mmknde varlk ile mhiyet ayr olup mmknn mhiyetine var-lk sonradan eklenmektedir. Mmkn varlk demek, hakknda varlk-mhiyet ayrmnn sz konusu olduu varlk demektir ki bu da zorun-lu varlk dndaki her eyi kapsamakta ve imknn mhiyetin bir gerei

16 Kemalpaazde, prg. 3.17 Alper, Varlk ve nsan, s. 39.18 Kemalpaazde, prg. 3. Kemalpaazdenin bu ifadesi, esasen mantk ile fel-

sefe (ilhiyat) arasndaki ilikiye dayanmaktadr. Bilindii gibi felsefe, varlvarlk olmasbakmndan konu edinirken, mantk varlk hakknda verilmihkmleri, yani ikinci akledilirleri bilinmeyene ulatran ilkeler (mebd)olmalarbakmndan konu edinir. Bu bakmdan bn Sn lhiyytta vcib,

mmteni ve mmknn tanmlarnda grnte dng olduunu d-nen okuyucuyu Kyas Kitabna ynlendirmektedir (e-if: el-lhiyyt,s. 35-36). bn Sn, Kyasta mmkne ait be mehur tarif zikreder. Ona gre,mantn kyas kurup sonu alabilecei hakiki mmkn (el-mmknl-hssa)n tarifi, leyse bi-zaruriyyindir ve bu tarif, zt zorunluluun veya

imknszln varlk ve yokluk tarafndan beraberce olumsuzlanmas anla-mna gelir (e-if: el-Kys,s. 164-70; ayrca bk. Necmettin Pehlivan, emsud-Dn Muhammed B. Eref es-Semerkandnin Kstsul-efkr f tahkkil-esrrAdlEserinin Tahkiki, Tercmesi ve Deerlendirmesi [doktora tezi, Ankaraniversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2010], I, 9-11, 80, 86). Dolaysyla onunyaratma konusunu ele alrken kullandleysiyyet teriminin ve buna bal

olarak ortaya koyduu ibd yaratma anlaynn leyse bi-zaruriyyin ta-rifi zerine kurulu olduu sylenebilir. Eer mmkne hangi anlamn veril-diine dikkat edilmezse, Kemalpaazdenin de ifade ettii gibi, leysiyyet ile

yokluk (adem) arasndaki fark gzden kaar ve bu da yaratma konusundayanlanlamalara sebep olur.


6/30


92

oluu da bu balamda anlam kazanmaktadr.19Mmknn mhiyetininkendisine varln eklenmedii, varla ve yoklua ak olduu mertebede,varlk ve yokluk niteliklerinin kendisinden deil bu niteliklerin zarfndanbahsedilmektedir. Bu niteliklerden biriyle nitelenmilik durumundan de-il. Bir baka ifadeyle, burada var deil demek, bir kaydn ondan nefyidir,yoksa varlk vasfnn nefyi deil. Byle olunca da birinin yokluu dierinigerektirmemektedir.20

leride de greceimiz gibi, leysiyyet terimi mmknn tanmile iliki-li olup varln ve yokluun dndaki nc bir ihtimalin imknna iaretetmektedir. Ancak buna gemeden nce, yine mmkn ile irtibatlolarakKemalpaazdenin ele aldvarlk-mhiyet ayrmtartmasna temas etmekistiyoruz. Varlk-mhiyet ayrmmeselesi temelde zihinsel varln (vcd-zihn) gerekliine ilikin tartmalariermektedir.21lhiyatfilozoflar ilekelmclarn nemli bir ksmddnyadaki varln (vcd-hric) yansra zihinsel varlda kabul etmektedirler. Buna karlk Ear (. 336/947)ve Ebl-Hseyin el-Basr (. 436/1044) gibi bazkelmclar zihinsel varlreddederek varlk-mhiyet ayrmna itiraz ederler.22Kemalpaazde, incele-diimiz rislesinde varlk-mhiyet ayrmkonusunda Earnin itirazlarnayer verir.23 Nominalist anlayla zihinsel varl (vcd- zihn) reddeden

Earye gre, sadece tek tek nesneler mevcuttur; bu nesneler arasnda ortakbir varlk mefhumundan sz edilemez; bir anlamda varlk tmeli sade-ce isimlendirmeden ibarettir. Earye gre, eer varlk mhiyete eklenseydi,ona yklem olsayd, varln eklenmedii durumda mahiyetin yok olma-sgerekirdi. Bu durumda varln yoka yklenmesi gerekirdi. Dolaysyla,varln mhiyete eklenmesi sz konusu deildir.24Kemalpaazdeye gre,25Crcnnin (. 1413) Mhiyet, mhiyet olmas bakmndan ne vardr, neyoktur... Bunlarn her biri ona eklenmitir. Eer onunla birlikte varlk d-

nlrse var olur; onunla birlikte yokluk dnlrse yok olur26

tarzndakiaklamas, Earnin eletirisine cevap vermek iin yeterli deildir. Sorunun

19 Kaya, Varlk ve mkn,s. 210.20 Alper, Varlk ve nsan, s. 39.21 al, Kemalpaazdenin Felsefi ve Kelm Grleri, s. 147.22 Seyyid erf el-Crcn, erhul-Mevkf, nr. Abdurrahman Umeyre (Beyrut:

Drl-Cl, 1997), I, 239-43; Mahmut Ay, Sadruerada Varlk: Tadlul-ulmTemelinde Kelam-Felsefe Karlamas (Ankara: lhiyat Yay., 2006), s. 102,109.

23 Kemalpaazde, prg. 3-4.24 Crcn,erhul-Mevkf,I, 239-43.25 Kemalpaazde, prg. 4.26 Crcn,erhul-Mevkf,I, 240.


7/30


93

zm, cnin (. 1355) syledii gibi, Mhiyet, mhiyet olmasbakmn-dan ne vardr ne yoktur, demektir.27

Kemalpaazdeye gre, Crcnnin aklama tarzndaki hata, mmk-nn mhiyeti konusunda varlk-yokluk ikileminin dna kamamasdr.Halbuki mmknn mhiyeti hakknda nc bir ihtimal daha sz ko-nusudur: Mmknn o mertebede ne varlk ne de yokluk ile nitelenmesi.Yukarda da sylediimiz gibi, zamansal adan dnldnde bir eyinbir zamanda ya var ya da yok olduunu kabul etmek gerekir; bir eydenbir zamanda varlolumsuzlaynca yokluunu, yokluu olumsuzlaynca davarlndnmek gerekir. Burada yokluun eliii varlk, varln eliiiyokluktur. Bu sebeple Crcn, mmknn mhiyeti hakknda Eer onun-la birlikte varlk dnlrse var olur, onunla birlikte yokluk dnlrseyok olur demektedir. Ancak mmknn mhiyeti, varla ve yoklua akbir konumdadr / mertebededir. Bu mertebe, varlk ve yokluk ile nitelen-menin zarfdr; dolaysyla bu mertebe iin Ne vardr ne yoktur denebilir.Yani, bu mertebede varln olumsuzlanmashalinde, Crcnnin dndgibi, o mertebenin yokluk ile nitelenmesi veya yokluun olumsuzlanmashalinde varlk ile nitelenmesi zorunlu deildir. Zira Kemalpaazdeye gre,mertebenin iki eliikten uzak olmas, yani bu (belirli) mertebede o ikisin-

den bir eyin bulunmamas imknsz deildir. Dolaysyla, cnin sylediigibi, Mhiyet, mhiyet olmasbakmndan ne vardr ne yoktur demek, dahaisabetlidir.28

27 Crcn,erhul-Mevkf,I, 240.28 Kemalpaazde, prg. 4. Mahiyet, mantkta O nedir? sorusunun cevabn

ifade eder. Szgelimi Akllcanl, nsan nedir? sorusuna verilen cevaptr.Burada mhiyet, cins ile tr arasndaki iliki asndan ele alnmaktadr. Bunagre akllcanl, insan trn tanmlayan cinstir. Mhiyet ontolojik adandnldnde ise, Bir eyin, kendisi ile o ey olduu ey olarak anlal-makta ve birinciden farklolarak tikel bir insana da referansta bulunulmak-tadr. Dolaysyla, bir eyin mhiyeti sz konusu olduunda bu eyi ya kendi-sinin ddnyada mevcut olmasya da zihinde mevcut olmasbakmndandnmoluruz. Aynmhiyet, kendisi olmas, kendi dndakilerle ilikiliolup olmamasveya ddnyada mevcut olmasbakmlarndan incelenebilir:1. Birincisinde mhiyetin, baka herhangi bir ey ile ilikili olmama koulu(bi art-l ey) sz konusudur (srf/mcerret mhiyet). 2. kinci durumda,baka herhangi bir ey ile ilikili olmama koulu (l bi art-ey) sz konusudeildir (mutlak mhiyet). 3. nc durumda ise mhiyetin baka bir ey

ile koullu (bi art-ey) olmas sz konusudur (kark/mahlta mhiyet).Mhiyet, birincisinde maddeye, ikincisinde cinse, ncsnde ise tretekabl eder. Bk. bn Sn, Kitbu-if: Metafizik,ev. Ekrem Demirli merTrker (stanbul: Litera Yaynclk), 2004, I, 172-81; Seyyid erf el-Crcn,erhul-Mevkf,ev. mer Trker (stanbul: Krk Gece), 2011, I, 294-99; Syed


8/30


94

Kemalpaazde bu aklamalarn devamnda Frb ve bn Snnn g-rlerine atfta bulunarak leysiyyet terimini u ekilde tanmlamaktadr:

Bil ki hikmet ehli, kitaplarnda mhiyetin, asl derecesinde ve varla veyoklua ak olduu mertebede varlk ve yokluktan uzak olmasdurumu-na, srf nefiy ve tam olumsuzlama olmasbakmndan leysiyyet adnvermilerdir.29

Leysiyyet, kendisi bakmndan varl ve yokluu gerektirici olmayanmmknn mhiyetinin, zorunlunun kendisine ilimesinden nceki var-la ve yoklua eit konumudur. Onun bu konumu hakknda hem varln

hem de yokluun deillenmesi sz konusudur; o, var deildir, ancak yok dadeildir. Bu konum, ikisi de deil anlamnda leysiyyettir. Burada filozo-fun mmknn mhiyeti hakknda kullandsrf nefiy ve tam olumsuz-lama tbirleri son derece dikkat ekicidir. Kelmclarn hudsu yaratmaanlayvarlk-yokluk ikileminin dna kamamaktadr. Onlara gre, lemyaratlmadan nce ya yoktur ya da vardr; ikincisi lemin kdemi sonucu-nu douracandan birincisini kabul etmek zorunludur. lemin sonradanyaratlmas, nce yok iken sonradan varla karlmas(ihds) anlamna ge-lir. Gazzlnin syledii gibi, balangta Tanrvar(d) ve hibir ey (lem)yoktu; daha sonra Tanrnn yaratmasile lem var oldu. Birinci nermedeTanrnn mutlak yaratcln vurgulamak iin Tanrdndaki varlklarndeillenmesi sz konusudur. Kelmclar yaratma meselesini varlk-yoklukikilemi asndan izah etmeye altklar iin onlara gre lem, nce yok(adem) iken sonra varlk kazanmtr. Oysa Kemalpaazdeye gre, leminbilfiil var olmasndan nceki durumunu ifade eden Leys, ademden, yaniyokluktan farklve te bir eydir.30

Filozoflarn grnde lemin kelmclarn kabul ettii anlamda sonra-dan (hdis) olduunu kabul etmek, yaratma meselesini zmek anlamnagelmedii gibi, baka bir sorunu da beraberinde getirmektedir:31leminvarla gelmeden nceki durumu nedir? Zorunlu mu, mmkn m, yok-sa imknsz m? Zorunlu ise, tanm gerei, onun bir balangc olamaz;

M. Naquib al-Attas, Prolegomena to the Metaphysics of Islam(Kuala Lumpur:ISTAC, 1995), s. 221-23. Kemalpaazde burada mhiyet ile birinciye, yani srfmhiyete atfta bulunmaktadr.

29 Kemalpaazde, prg. 7.30 Alper, Varlk ve nsan, s. 40.31 bn Snnn huds deliline ynelik eletirilerinin ayrntlar iin bk. Kaya,

Varlk ve mkn, s. 233-38.


9/30


95

benzer biimde, imknsz olan bir eyin varla gelmesi de dnlemez.32lemin yaratlmasndan nceki durumunun zorunlu ya da imknsz olmassz konusu olamayacana gre, onun mmkn olduunu kabul etmek ge-rekir. Dolaysyla her hdis ilk nce imkn halinde bulunmuolmaldr.33Filozoflara gre, lemin yaratlmasndan nceki imkn halini varlk ilenitelemek onun zorunlu; yokluk ile nitelemek ise imknsz olduunusylemek mnasna gelir. Burada karlalan sorunu amak iin varln veyokluun tesindeki nc bir ihtimali kabul etmek gerekir. te leysiyyet,mmknn bilfiil varla gelmeden nceki, varln ve yokluun tesindekivarla ve yoklua ak olduu konumdur/mertebedir. Yaratma meselesin-de varlk-yokluk ikileminin dna kamayan kelmclar, yoktan yaratma

grn savunarak lemin yaratlmadan nceki durumu hakknda Vardeil anlamnda sadece bir deillemede bulunmu olmaktadrlar. Bunakarlk filozoflarn anlay, lemin yaratlmasndan nceki durumuna ili-kin varln ve yokluun tesindeki nc bir ihtimal zerine kuruludur.Bu anlayta Var deil ve Yok deil tarznda iki deilleme sz konusuolduu iin bu durum leysiyyet terimi ile ifade edilmektedir. kinci modelyaratma anlay, iki deillemeyi (leysiyyeti) ierdiinden Tanrnn mutlakyaratclnaklamada birincisinden daha stndr. Nitekim bn Snya

gre, Kurandaki en yksek yaratma formunu ifade eden ibdn anlam,kelmclarn dnd anlamda yoktan yaratmak deil, herhangi bir alet,madde veya zaman gibi araclar olmakszn yaratmak, leysiyyeti eysiyyetedntrmek, varln ve yokluun eiinde bulunan mmknn mhiyetinivarln aydnlna karmaktr.34 Kelmclarn hudsu yaratma anlay-

32 Alper, Varlk ve nsan,s. 41.33 bn Sn, aretler ve Tembihler (el-rt vet-Tenbht), ev. Ali Durusoy v.dr.

(stanbul: Litera Yaynclk, 2005), s. 137.34 bn Sn, e-if: el-lhiyyt, s. 266-67; a.mlf., el-Mebde vel-med, nr. Ab-

dullah Nrn (Tahran: The Institute of Islamic Studies, 1343), s. 77. HseyinAtay, Farabi ve bn Sinaya Gre Yaratmabalkleserinde filozoflarn yaratmaanlaylarnmetafizik temellerini aklayarak son derece derinlikli biimdeanaliz etmektedir. Ancak Atay, ibd konusunda Frbnin ve bn Snnngrlerini aklarken onlarn bu terime yoktan yaratma anlamnykle-diklerini ileri srmektedir. Atay, bn Snnn e-ifdaki ibd tanmndakullandleysiyyet terimini yokluk olarak yorumlayarak filozofun ibdile mutlak yoktan sonra nesneye gereken eksiksiz, tam bir varlk vermek

mnasn kastettiini sylemektedir. Kemalpaazdenin aklamalar gznne alndnda Atayn da leysiyyet terimindeki incelii gz ardettii vemeseleyi varlk-yokluk ikilemi asndan izah etmeye alt sylenebilir.Bk. Hseyin Atay, Farabi ve bn Sinaya Gre Yaratma(Ankara: A lhiyatFak. Yay., 1974), s. 120-23.


10/30


96

na gre Tanrnn lemi yoktan yarattkabul edilse bile, baka bir sorungndeme gelmektedir. Bu sorunu bn Snnn rneini kullanarak anlatacakolursak, kelmclarn anlayndaki Tanr-lem ilikisini usta-bina ilikisinebenzetebiliriz. Usta binayyaptktan sonra bu binann ustasndan bamszolarak varln idame ettiini dnmekte bir eliki olmadgibi, Tanrlemi yoktan yarattktan sonra lemin kendi bana varlnsrdrdndnmemek iin bir sebep var mdr? bn Snya gre, hudsu yaratmamodelinde bu soruya olumsuz cevap vermemek iin hibir sebep yoktur;nk bu anlay lemin varla gelmek iin Tanrya muhta olduunuaklasa bile, idamesi iin de Tanrya muhta olduu konusunda herhangibir metafizik gereke ortaya koyamamaktadr.35 nk onlara gre lem

Allaha, kendisine varlk vermesinde yani yokluktan varla karmasnda ih-tiya duyar ve bylece bunu yapmakla fil olur. Allah fiilini yapmve lemiin de yokluktan sonra varlk meydana gelmiise nasl olur da bundan son-ra o, file ihtiya duyacak ekilde yokluktan varla kar?!36Oysa leminTanrya olan muhtalhuds deil, imkn olarak anlaldnda, -mm-kn zt gerei varlgerektirmedii iin- lem hem varla kmak hemde varlnsrdrmek iin Zorunlu Varlka muhta olacaktr.37Nitekim

ibd yaratmada varlk verme daimi olduu gibi yokluka (adem) engel

olma da daimidir.38

Kemalpaazdeye gre, leysiyyet konusunda yukardaki aklamalarbir srrdaha ak hale getirmektedir.39Bu sr, huds-u zt ve huds-uzamn arasndaki fark ile ilgilidir. Yukarda kelmclarn huds-u zamnyisavunduklarnsylemitik. bn Sn, huds ve kdemi ikiye ayrarak; ztkdem-zamn kdem ve zt huds-zamn huds eklinde bir ayrm or-taya koymaktadr.40Zt kdem, varlbir nedene balolmamaktr. Buna

35 bn Sn, aretler ve Tembihler, s. 134-35; a.mlf., e-if: el-lhiyyt, s. 264;

aban Hakl, Mteahhirn Dneminde Felsefe-Kelam likisi: Fahreddn er-Rz rnei (doktora tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,2002), s. 110-11.

36 bn Sn, aretler ve Tembihler,s. 134.37 bn Sn, aretler ve Tembihler, s. 135-39; Kaya, Varlk ve mkn, s. 221-26.

Kemalpaazde, Risle fil fakr (Sleymaniye Ktphanesi, Lleli, nr. 3682)balkl rislesinde Hz. Peygamberin bir hadisinden hareketle mmknnTanrya muhtalnn metafizik temellerini aklamaktadr. Bk. Alper, Varlkve nsan,s. 49-50; al, Kemalpaazdenin Felsefi ve Kelm Grleri, s. 120-22.

38 bn Sn, el-Mebde vel-med, s. 77.39 Kemalpaazde, prg. 8.40 bn Sn, Risle fil-Hudd, Islamic Philosophy, ed. Fuat Sezgin (Frankfurt: J. W.

Goethe University, 1999), 42iinde, s. 112;a.mlf., Kitabn-Nect, s. 254; a.mlf.,


11/30


97

gre zt bakmndan kadm olan sadece Tanrdr.41Zamn kdem, gemitehep var olmak, zamansal balangcolmamaktr. rnein: Tanr, akllar vefelekler. Buna gre, zamn kdemin kapsamzt kdemden daha genitir.42Zt hdis, varl bir nedene bal olan, ncesinde baka varlk bulunaney; zamn hds ise ncesinde yokluk geen, zamansal balangcolan ey-dir. Filozoflar kdemi ve hudsu hem nedenlilik hem zaman bakmndan;kelmclar ise sadece zaman asndan izah etmektedirler. Filozoflara grezt kadm, varlkendinden olan; zt hdis, varlbir nedene balolan-dr. Kelmclara gre kadm, gemite hep var olan, zamansal balangcol-mayan; hdis, zamansal balangcolan, zerinden yokluk geen, demektir.43Kemalpaazdeye gre, filozoflarn savunduu zt hudsta neden, neden-

liden ncedir. Kelmclarn hatas, buradaki ncelii de yokluk olarak yo-rumlamalardr: Onlara gre zt huds, zamn hudsta olduu gibi, varl-n yokluk ile de ncelenmesidir.44

Kemalpaazde bu noktada, c ve Crcnnin zt ve zamn huds ta-riflerindeki yol ayrmnoktalarna ok kritik bir mdahalede bulunmaktadr.Ona gre c, zt hudsu mmknn var-olmamaklnn var-olmakln

biz-zt ncelemesi olarak aklarken isabet etmitir. Buna karlk c,Mmkn, ztbakmndan varlgerektirici deildir. Varlk, bakassebebi

ile ona gerekli olur ve zt bakmndan olan ey, bakas bakmndan olaneyi nceler. diyerek hata etmitir. Burada Kemalpaazdenin dikkat ek-tii incelik, mmknn var-olmamaklnn (l-vucd) var-olmaklnbiz-zt ncelemesi ile mmknn zt bakmndan varl gerektiriciolmamas arasndaki fark ile alkaldr.45 lk bakta her iki ibarenin deayn anlama geldii dnlebilir. Ancak, cnin birinci ibaresin deki var-olmamakllk (l-vucd) leysiyyet anlamnda olup yokluk (adem) anlamn-da deildir. kinci ibaresinde ise mmkn ile yokluk zdeletirilmektedir

ki, Kemalpaazdeye gre46

bu yanltr. nk mmkn, ztbakmndanyok deildir; varlk ve yokluktan her birini kabule aktr. Zt bakmn-dan her ikisine olan nisbeti eittir. Kemalpaazde Crcnnin iki konuda

aretler ve Tembihler,s. 139; Hakl, Mteahhirn Dneminde Felsefe-Kelamlikisi, s. 96-97; Kl, bn Snnn Huds Yorumu, s. 108-14.

41 Hakl, Mteahhirn Dneminde Felsefe-Kelam likisi, s. 97.42 Ahmed Nr, sbt- Vcib (Sleymaniye Ktphanesi, Yazma Balar, nr.

3129), vr. 18-19; Engin Erdem, Ahmed Nr: bn Snnn sbt-Vcib Ynte-mi, Din Aratrmalar, 14/39( 2011), s. 66-67.

43 Kl, bn Snnn Huds Yorumu, s. 108-21.44 Kemalpaazde, prg. 8.45 Kemalpaazde, prg. 8.46 Kemalpaazde, prg. 6.


12/30


98

hata ettiini savunmaktadr: Birincisi, mmknn varla ve yoklua akolduu konumdaki var-olmamaklk (l-vcd) ile yokluu (adem) aynan-lamda dnmesidir. kincisi, zt hudsu, yokluun varla biz-zt nce-lii olarak grmesidir. Kemalpaazdeye gre, Crcnnin birinci yorumuyanltr; nk var-olmamaklk, yokluk ile deil leysiyyet ile zdetir. kin-ci yorumu da hataldr; nk zt hudsta varlnceleyen yokluk deil,var-olmamaklk, yani leysiyyettir. Kemalpaazdeye gre, kelmclarn zthudstaki ncelii yokluk (adem) olarak yanltarzda yorumlamalarnnsebebi, leys ve madm arasndaki farkanlayamamalardr.47Kendisi, bunuaklamak iin bn Snnn e-ifdaki u ifadelerine atfta bulunmaktadr:48

Nedenli, kendisi bakmndan leystir, nedeni bakmndan eystir. Bir ey

iin kendisi bakmndan olan, zihinde, bakasbakmndan olandan zamanbakmndan deil de zt bakmndan daha nce gelir; yleyse her nedenli,zt bakmndan sonralk ile leysten sonra gelen eystir.49Nedenli, gemi-te btn zamanlarda bulunmuolsa bile, onun var-olmamakl(leysiyyet)varlndan bizzat nce olduu iin onun bir balangcvardr. Varln veyokluun tesindeki nc bir mertebe/konum olarak leysiyyetin anlamkavrandnda zt hudstaki nceliin yokluk (adem) anlamnda olmadda anlalr. Nitekim Kemalpaazdeye gre, filozoflarn yaratma anlayn-

daki incelii kavrayan ve leysiyyetin anlamnbilen Kavray yksek birzihin una hkmeder: Mmkn, kendinde mevcut olmadndan varlbakasndan alr, nk eer zatndan varlolsaydvarlbakasndan al-masmmkn olmazd, aksi halde varken bir daha var olurdu. Dolaysylabakasndan alnan varlk, mmknn kendisinde bulunan var-olmamaklk(l-vcd) ile nedenlenmitir. Bylece leysin eysten zt bakmndan ncegeldii ortaya kmtr.50

Kemalpaazdenin buraya kadarki aklamalarndan hareketle onun

rislede birbiriyle balantliki temel tezi savunduunu syleyebiliriz:1. Mmknn mhiyeti sz konusu olduunda, varln ve yokluun te-

sinde nc bir ihtimal daha sz konusudur. Bunun adleysiyyettir. Leysiy-yet ile yokluk birbirinden farkleylerdir. Kelmclarn hatas, yaratma me-selesini varlk-yokluk ikilemi asndan izah etmeleri ve leysiyyet ile yoklukarasndaki farkgrememeleridir.

2. Zt hudstaki ncelik, yokluk deil leysiyettir. Zt hudstaki zt ifa-desi temelde mmknn ztna nispetle sylenmektedir. Mmkn, ztne

47 Kemalpaazde, prg. 8.48 Kemalpaazde, prg. 8.49 bn Sn, e-ifa: el-lhiyyt, s. 266.50 Kemalpaazde, prg. 2.


13/30


99

varlne yokluu gerektirendir; onun, ztbakmndan durumu ne varlktrne de yokluktur. Leysiyyet, onun ztndan kaynaklanan bu var-olmamaklkhalini ifade eder. Mmkn ancak kendisi dndaki (gayr) bir neden onailitikten sonra bakasyla var olabilir; dolaysyla, onun zt asndanolan var-olmamaklk hali, bakas bakmndan olan varlk halinden ztolarak nce gelmektedir. Dolaysyla, onun var-olmamaklndan sonrakivarl, zat bakmndan sonralktr. Kelmclar zamn hudsu esas aldklariin, zt hudstaki ncelik-sonralk ilikisini de kendi bakalarna greyorumlamlardr. Onlarn en temel hatas, zt hudsta da varl ncele-yenin yokluk olduunu dnmeleridir. Halbuki zt hudsta mmknnzatndan kaynaklanan var-olmamaklk (leysiyyet) hali, yokluktan farkl ve

te bir eydir. Zt hudsta varlnceleyenin yokluk olduunu sylemek,yokluun varln sebebi olduunu kabul etmeyi gerektirir ki byle bir eysz konusu olamaz.51

Kemalpaazdenin yukarda ana hatlaryla zetlemeye altmzrislesinde serdettii grleri, klasik slm dncesi asndan nemli ol-duu kadar, adadin felsefesindeki yaratma ve teodise ile ilgili tartmalarada nemli bir alm getirmektedir. William Lane Craig ve Caner Taslamangibi birok din felsefecisi modern fizikteki byk patlama gibi teorilerin

zamansal yaratma dncesini destekleyen sonular ortaya koyduunu,Tanr inancnmkul biimde izah etmenin yegne yolunun zamansal ya-ratmaya dayalhuds deliline balolduunu ileri srmektedir.52Adge-en felsefeciler asndan ateist dnrlere karTanr inancnn akliliinisavunmann en mkul yolu, evrenin zamansal balangcolduunu savunanhuds delilini benimsemektir. Taslaman, Big Bang ve Tanrbalkleserinin

nsznde Tanrnn var olup olmadve evrenin ezel olup olmadko-nusunda yaplan tartmalarda, Big Bangin hangi tezleri desteklediini, han-

gilerini yanlladn gstermeye altm. Bylece binlerce yldr yaplanok temel tartmalarBig Bange yarglattm53ifadelerine yer vermektedir.Bu felsefecilere gre, evrenin zamansal bir balangcolduunu reddetmek,evrenin yaratlmadn, modern bilim ile Tanrinancarasnda kartlk ol-duunu kabul etmek mnasna gelecektir. Ancak, son derece genibir tar-tma konusu olan evrenin balangcmeselesi hakknda birok nde gelenmodern fizikinin evrenin zamansal balangcolmadnsavunduu da bir

51 Kemalpaazde, prg. 8.

52 William Lane Craig, The Kalm Cosmological Argument(Eugene: Wipt andStock Pub., 2000), s. 149-53; a.mlf., Time and Eternity: Exploring Gods Rela-tionship to Time(Illinois: Crossway Books, 2001), s. 214-36; Caner Taslaman,Big Bang ve Tanr(stanbul: stanbul Yay., 2003), s. 131-32, 153-55.

53 Taslaman, Big Bang ve Tanr, s. 8.


14/30


100

vakadr.54Evrenin zamansal balangcolup olmadkonusunda adafi-zikiler arasnda sregelen tartmalar incelemek, bu makalenin amalararasnda yer almamaktadr. Bununla birlikte, evrenin zamansal balangcol-madnsavunanlarn tezlerinin haklkmasdurumunda, fizikteki bu ge-limenin nemli metafizik sonular douracan, huds deliline endeksli birTanr tasavvurunu geersiz hale getireceini grmek srpriz olmayacaktr.Hawking bu sorunu yle ifade etmektedir: Evrenin bir balangcolduka,bir yaratcolduunu varsayabiliriz. Ama evren gerekten tmyle kendineyeterli, snrsz ve kenarsz ise ne bane de sonu olacaktr; yalnzca olacaktr!O halde bir Yaradana ne gerek var?55

Gaven Kerr A Thomistic Metaphysics of Creation balklmakalesinde,Thomasc yaratma anlaynda evrenin zamansal bir balangc olmamasdurumunda da bir yaratcya gerek duyulacantemellendirmeye almak-tadr. Thomas Aquinasn (. 1274) anlayna gre, lem ezel olsa, yani za-mansal bir balangcolmasa bile, var-oluu iin yine de bir nedene muhtaolacaktr; nk lem, ister sonlu ister sonsuz olsun, kendi ztile kim olma-diin onun varlbakasna baldr; yani bir eyin zamansal adan ezelolmas, onun yaratlmamolduu anlamna gelmez.56Kerre gre, metafizikarka planolanlar asndan bir eyin balangc ile bir eyin yaratlmas

birbirinden farklmeselelerdir. Bir eyin balangc, o eyin meydana geldiizamana iaret eder; buna karlk bir eyin yaratlmas, o eyin varla kmatarzna dellet eder. ou kez bir eyin balangcile yaratlmasakr; an-cak bu, ikisinin zorunlu olarak eanlamlolduu mnasna gelmez. Bir eyinyaratlmas, o eyin varla karlmas; bir eyin balangcise o eyin iindemeydana geldii zamana tekabl eder. kincisi olmadan birincisi gerekle-ebilir; ancak tersi doru deildir.57 Kemalpaazdenin terimleri ile ifadeedecek olursak, zamn huds olmadan zt huds gerekleebilir; ancak,

zt huds olmadan zamn huds meydana gelemez. Kerr, yaratma ile za-mansal balang arasndaki farkdaha iyi anlayabilmemiz iin gneile ayarasndaki ilikiyi tasavvur etmemizi nerir. Buna gre, gnein ve ayn herikisinin de ezel olduunu dnelim. Bu durumda gnein ayn yze-yini ezel olarak aydnlatmolacaktr. Hem gnehem ay ezel olduu iin,ayn aydnlnn bir balangcolmayacaktr; ancak ay, aydnlk iin yine de

54 Gaven Kerr, A Thomistic Metaphysics of Creation, Religious Studies (doi:10.1017/S0034412511000291, 2012), s. 2-4.

55 Stephen W. Hawking, Zamann Ksa Tarihi: Byk Patlamadan Kara Deliklere,ev. Sabit Say Murat Uraz (stanbul: Milliyet Yay., 1991), s. 182.

56 Kerr, A Thomistic Metaphysics of Creation, s. 4.57 Kerr, A Thomistic Metaphysics of Creation, s. 4.


15/30


101

gnee muhta/balolacaktr. Dolaysyla, bir eye muhta olmakla, zaman-sal adan balangcolmamak birbirinden farkleylerdir. Bylece, gneinzamansal adan olmasa da analitik adan ayn ndan ncedir.58

Kerrin, Thomasnn yaratma anlayndan hareketle gelitirdii bu yo-rumlar, Kemalpaazdenin leysiyyet terimi balamnda derinlemesinetahlil ettii zt huds-zamn huds ayrmerevesinde daha ileri seviye-de yapmak da mmkndr. Yukarda sylediimiz gibi Frbye, bn Snyave Kemalpaazdeye gre zt adan kadm olan sadece Tanrdr; zamanasndan kadm olan baka varlklar da mevcuttur; nk lem, zt hudsile varla kmtr. lem, zaman bakmndan kadm olsa bile bu, onun yara-tlmamolduu anlamna gelmedii gibi, muhtalnda ortadan kaldrmaz.Varlk tarzitibariyle mmkn olan lemin, zaman asndan balangsz ol-mas, onun var olmak ve varlnsrdrmek iin kendisi dndaki zorunlubir nedene muhta olduu gereini deitirmez.59Kemalpaazdenin60bnSnnn en-Necatndan yaptu alntmeseleyi daha ak ve anlalr ekil-de ortaya koymaktadr: Her nedenli, ztbakmndan ilk nce leystir, sonraikinci olarak nedeni bakmndan eystir. Bu durumda her nedenli sonradanolmadr, yani ztbakmndan var olmaddurumda iken varlsonradanbakasndan alr. yleyse her nedenli zt bakmndan sonradan olmadr.

rnein o, bu varl btn zamanlarda var ediciden alarak var olsa bileyine de sonradan olmadr. nk onun var-olmamaklndan sonraki varl-, zt bakmndan sonralktr.61

Kerrin yorumuna gre Thomas Aquinas yaratma meselesini Tanrnnzorunluluu ve lemin mmknl temelinde aklamakta, Tanrda varlkile mahiyetin zde, yaratlmlarda ise ayrolduunu ve yaratmann zthuds ile gerekletiini savunmaktadr. Thomasnn yaratma anlay ileFrbnin ve bn Snnn grleri arasnda dikkat ekicici benzerlikler bu-

lunmakla birlikte, Thomas ve adgeen mslman filozoflarn anlaylararasnda Kemalpaazdenin aklamalarnn berrakla kavuturduu temelbir farkllk sz konusudur. Kemalpaazdeye gre, zt hudsta nedeninnedenliye ncelii yokluk (adem) deil, leysiyyettir. ayet bunu yoklukolarak deerlendirirsek, yokun varln nedeni veya onun nedenin nedeniolmas gerekir. Halbuki zt yokluu gerektiren imknsz olduundan, ne-denlinin mmkn deil de imknsz olmas, Tanrnn da imknszvar kl-

58 Kerr, A Thomistic Metaphysics of Creation, s. 4.59 Ferit Uslu, Tanrve Fizik(Ankara: Nobel Yay., 2007), s. 134-40.60 Kemalpaazde, prg. 8.61 bn Sna, en-Nect, s. 145-46.


16/30


102

masgerekir ki bu mmkn deildir.62Thomas leysiyyet terimindeki inceliibilmedii iin varlk (vucd)-yokluk (adem) ikileminin dna kamamvelemin yaratlmasndan nce yok olduunu varsaymakla kelmclarla aynhataya dmtr. Bu bakmdan Kemalpaazdenin leysiyyet terimi teme-linde gelitirdii yaratma modeli, kelmclarn anlayndan olduu kadarAquinasn grnden de daha tutarlbir ereve sunmaktadr.

Kemalpaazdenin leysiyyet terimine dair aklamalarnn yaratma me-tafizii asndan olduu kadar din felsefesindeki ktlk meselesinin iza-hbakmndan da son derece zgn boyutlarvardr. Bu konuyu baka biralmaya erteleyerek rislenin tahkikinde ve tercmesinde takip ettiimizyntem hakknda bilgi vermek istiyoruz.

II. Rislenin Tahkiki ve Tercmesi Hakknda

Kemalpaazde, Osmanl ilim havzasnn ok ynl ve zgn grleriolan filozoflarndan biridir. Felsefe, kelm, fkh, tefsir, hadis, dil, iir, db,mantk ve tarih gibi birok alanda eserler vermitir. zellikle felsefe, kelmve mantk gibi alanlarda yazdklarna bakldnda, Frbnin uslbu ilebenzerlikler tadn sylemek mmkndr; nk metinler ksa, an-

cak youn rgl ve tart

mal

noktalara zgdr. al

man

n sonundaKemalpaazdenin bu nitelikteki bir rislesinin tahkili neri ve tercmesisunulmutur.

Kemalpaazde almasn, Leys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine DairRisle olarak isimlendirmitir.63 Baz nshalarda Rislenin balnda ba-zen eys bazen de leys nce gelmektedir. Biz, rislenin ieriini gz nnealarak leysin ncelendii nshalar esas aldk. Risle,yaratma metafiziiile ilgilidir; yukarda iaret vettiimiz gibi zgn bir ierie sahiptir ve bu

konuda deta bir k

r

lma noktas

olarak deerlendirilebilir. Rislenin yurtii ve yurt d ktphanelerde yaklak 70 nshasbulunmaktadr. Tahkik,Sleymaniye Ktphanesindeki , Mill Ktphanedeki bir nsha esas al-narak ina edilmitir.

1.Sleymaniye Ktphanesi, BadatlVehbi Koleksiyonu: Demirbanu-maras002041 olan mecmuann 275a-278a varak aralnda yer alan bu ns-ha; tahkikte () olarak rumuzlandrlmtr. Mecmuada 87 risle mevcut olup76 tanesi Kemalpaazdeye aittir. Yaztr, mecmuann tamamnda taliktirve tek mstensihin elinden kmgzkmektedir. Baznemli yerler ve du-rak noktalarkrmz ile iaretlenmitir. Varaklar 21 satrdan olumaktadr.

62 Kemalpaazde, prg. 7-8.63 Kemalpaazde, prg. 2.


17/30


103

Kenarnda herhangi bir not yoktur; sadece iki ibarede dzeltme ve metinde-ki isimsiz atflarn almlarniteliinde notlar bulunmaktadr. Mellifin airMtenebbden aldmsrann bana krmzmrekkeple iir notu dl-mtr. Bu nshann mellife aidiyeti konusunda metin ierisinde herhangibir bilgi mevcut deildir. Mecmuann ak bir mstensih kaydolmamakla be-raber, 331a varanda bnl-Arab hakkndaki fetvann Kemalpaazde tara-fndan yazldnotu vardr. Bir varaklk fetvann yaztr dier rislelerdenfarkldr. Yine 331ann kenar notunda Muslihuddinin talebi zerine e-eyhel-Mft tarafndan kopya edildii ve sonra da Kemalpaazdeye arz edildiinotu dlmtr.

2.Sleymaniye Ktphanesi, M. Hilmi F. Fehmi Koleksiyonu: Demirba

numaras000233 olan mecmuann 215b-217b varak aralnda bulunan bunsha, tahkikte () olarak rumuzlandrlmtr. Mecmuada 71 risle bulun-maktadr. Risleler tablo halinde isim ve varak numaralarile gsterilmitir.Yaz tr mecmuann tamamnda nesihtir ve tek bir elden km grn-mektedir. Olduka dzgn yazlmtr. Tam metinli varakta 23 satr vardr.Metindeki gizli atfaklayan bir aklama ve eksik ibarenin tashihini gste-ren kenar notundan baka bir bilgi mevcut deildir. Rislenin sonunda ms-tensih ve tensih tarihi mevcut deildir. Fakat 71. rislenin sonuda Mellifin

hattndan yazlan bir hattan yazlmtr notu bulunmaktadr. Dier taraftanbirinci rislenin sonunda (9a) 19 aban h. 933te (21 Mays 1527) bitirildiinotu bulunmaktadr. Mellifin lm yl1534 kabul edildiine gre, bu mec-mua mellif hayatta iken tensih edilmigrnmektedir.

3. Sleymaniye Ktphanesi, Hamidiye Koleksiyonu: 000186 demirbanolu mecmuann 184a-185b varak aralnda yer alan bu nsha, tahkikte) olarak rumuzlandrlmtr. Yaztr mecmuann tamamnda taliktir ve)tek elden tensih edilmigzkmektedir. Mecmuada 61 risle bulunmaktadr.Risleler nshann banda krmzmrekkeple yaplmtabloda topluca ve-rilmitir. alma konumuzu oluturan risle 52. sradadr. 184a varandakisatr says23, 184b ve 185adaki satr says25tir. Rislenin bana krmzmrekkeple rislenin adyazlmtr. Ayrca bazdurak noktalarnn ve iba-relerin st krmzmrekkeple izilmitir. Kenarnda gizli atflaraan, me-tindeki tashihleri gsteren notlar bulunmaktadr. Rislenin sonunda ms-tensih ve tensih tarihi bulumamakla beraber, u not dlmtr: Merhumbn Hat tarafndan dzeltilminshadan nakledildikten sonra mellifin

hattyla bize ulaan nshadan mukabele olunmutur. Mecmuadaki dierrislelerde de buna benzer bilgiler ve tensih tarihleri bulunmaktadr. rneinRisle tetealleku al tarfil-kelimenin sonunda (215a) rislenin asl nsha-dan tensih edildii; Risle mrettebe f beyni meziyyetil-lisnil-Frisiyyenin


18/30


104

(122b) ve Risle f beynil-mevddil-cinsiyyenin sonunda (104a) mellifinnshasyla mukabele edildii notu vardr. Ayrca rnein Risle fil-kazavel-kaderin (177a), Risle tetealleku bid-damirin (143a), Risle f duhliveledil-binti fil-vakf li evldil-evldin (138b) h. 989 (m. 1581) tarihinde bit-tii kaydvardr. Sadece Kuranla ilgili rislenin (78a) 990da (1582), Hanefbilginlerle ilgili rislenin ise 626da (1228lere tekabl ettii iin tensih hatasolsa gerektir) bittii (133a) kaydbulunmaktadr. Bu mecmua da mellifinvefatndan 47 yl sonra tensih edilmigrnmektedir.

4.Mill Ktphane Yazmalar Koleksiyonu: A45558/16 demirba numa-rasnda kaytl mecmuann 125b-126b varak aralnda bulunan bu nshatahkikte () olarak rumuzlandrlmtr. Mecmuann yaztr, taliktir. Tammetinli varakta 29 satr vardr. Mstensihi Hocazde Ali b. Ahmeddir. Tensihtarihi h. 1210dur (m. 1796).

Nshalar arasnda anlametkileyecek ok ciddi farkllklar bulunmamak-tadr. Ayrca ilk yazmada mellifle veya mellifin birinci el nshalarileolan dorudan ve dolaylirtibatlarngsterir notlar bulunduu iin tahkik-te bu drt nsha ile yetinilmitir.64

Anlamn tamamlanp konunun deitii yerlerde ve ve- in-kulte- kultu

gibi karlklitiraz-cevap noktalarnda paragraf bayapld. Metinde, (.), (,),(:), (...), (?), (!) gibi noktalama iaretleri kullanld. nteh/inteh kelamuhugibi alntnn bitiini ifade eden ibareler nokta (.) ile karland. Kelimeninimlsndan kaynaklanan farkllklar gsterilmedi. art ile cevabarasna vir-gl (,) konuldu ve taraflarnokta (.) ile kapatld. Teknik terimler tek trnakiareti(...); mellifin yaptatflar ift trnak iareti (...) ile belirtildi. Mel-lifin ak veya gizli atflartespit edilmeye alld. Atf kolaylve tercmeile koutluu salamak iin tahkikli metne ve tercmesine paragraf numa-ralarverildi. Tahkikli metinde mellifin atflargsterildii iin tercmedetekrar verilmedi. Tercmede, metnin siyak-sibaknn imkn verdii tasar-ruflar yuvarlak parantez (...) ile, anlam dnlerek yaplan tasarruflar isekeli parantez [...] ile gsterildi.65

64 Nsha farkllklarnn gsterilmesi ve gerekli aklamalar SAMn tahkikusulne gre dzenlenmitir. SAM tahkik usul hakknda bilgi edinmek

iin www.isam.org.tr adresindeki Yaynlar/Sreli Yaynlar/slam Aratrma-larDergisi blmne baknz.65 Bu risleyi almaya tevik eden ve yardmlarnesirgemeyen Prof. Dr. H-

seyin Ataya, eviri metnini batan sona okuyarak kontrol eden Yrd. Do. Dr.Necati Avcya, deerli katklariin dergi hakemlerine mteekkiriz.


19/30


105

[]

[]

.

.

.[/ ] []

.

[]

.

.

.

.

[/ ]. []

:

.

:

.

.

:.

.

-

:.

:.

-.

.

-

.

:

.: :

:. :

.

(

:

)

:.


20/30


106

[/ ]

.

.

.

.

.

. [/ ]

.

.

. .

[/ ].

.:

.

. :

:.

.

./ ( (: :

:.

.

. :

.

+.

. . -.

.-.

:.

.

.

:

:

./ ( (

:.

.

:

-..


21/30


107

.

.

[]:

.

.

.

[

/

]

.

.

[/ ].

[]

.

.

-

:.

:.

.

.

:

:.

:.

.

:

-.

:. :

:. :

.

:

.

.:

.

.

:

:.


22/30


108

.

[]

.

.

:[ /]

..

.

.

[

/

]

:.

.

.

:.

. :

.

:

.

:

:

:. :

-.

.

-

(

)

:.

:.

:.

.

:

.

:

. :

.

-

( (: .:

.


23/30


109

[/ ]

.

.

[]

.

[

/

]

-.

.

.

] [/

. :

. :

+.

.

.

-

.

. :

:.

.

:

-.

:

.

(

)

-

:

:

.

:

-.

:.

.

+

. -

+.

. :

.

(

:

)

:

.

:

:

:

.

:

:.


24/30


110

.

.

.

!

.

:

. .

.

.

.

. :

-.

.

:

.

. :

:.

.

:.

:.

.

:

.

-

:.

.

.

:

:.

:.

:.

.

:

.

:

. :

:.

.

:

:.


25/30


111

: []

[/ ]

.

:

[

]

.

.

[]:

.

. : []

:

[/ ]

.

..

.

.

:

.

:

:.

.

.

. : :

. -

. -

.

:

.

:

.:

:.

.

-

+.


26/30


112

[Leys ve Eysin Anlamnn ncelenmesine Dair Risle]

Bismillhirrahmnirrahm

1.Hamd, lemi leysin ve yokluun karanlndan eysin ve varln ay-

dnlna karan, zorunlulukta tek, ncesizlikte esiz olan Allaha; salt da

gece ve gndz devam ettii srece demolunun efendisi Muhammede, ai-

lesine ve arkadalarna olsun.

2.Bu, leys ve eysin anlamnincelemek iin dzenlenmibir risledir.

Bu konuda bilginlerin ou pheye dmler, hatta doru yoldan sapm-

lard

r.3.Allahtan yardm dileyerek deriz ki: Bil ki, zt ne var olmay ne de

yok olmaygerektiren mmkn, varla ve yoklua dnml olarak konu

olmaya elverili olduundan, kendisi bakmndan o ikisinden de uzaktr; an-

cak bu, o ikisinden birinin mmknn aynsve parasolmadmnasna

gelmez. nk bu mna, yukardaki geerlilii [yani mmkn hakknda

varln ve yokluun deiimli olarak sylenmesini] dorulamada yeterli

deildir. Nasl olabilir ki? Varlk ve yokluktan biri, mmkn olmasbakmn-

dan mmknn ztiin gereken (lzm) olsayd, o zaman sz konusu mnagereklemiolmakla beraber, onun ortaya kmasiin dierini kabul edici

olmaselverili olmazd; aksine, varlk ve yoklua ak olduu mertebede her

ikisinden hl olan mmknn mhiyeti, aslnda o ikisinden biriyle nitele-

nemez. Akl mertebede iki eliiin ortadan kalkmasnda imknszlk yoktur,

yani (mmknn) o (akl) mertebede onlardan biriyle nitelenememesi an-

lamndadr. Ancak imknszlk, o [varlk ve yokluk] iki(li)sinin dnda olan

zamann ortadan kalkmashakkndadr.

4.Bununla, Earnin varln mhiyete eklenmesi hakkndaki phesi dezlmolur. Bunun aklamasyledir: ayet varlk mhiyete eklenseydi,

ona yklem olsayd, mhiyet, mhiyet olmasbakmndan var olmazd; yani

kendisine varln yklenecei mertebede varlktan yoksun olurdu; byle bir

durumda da yok olurdu, yani sz konusu mertebede iki eliiin beraberce

ortadan kalkmasimknsz olduundan yokluk ile nitelenirdi. O zaman da

yokun varlk ile nitelenmesi gerekir(di); bu ise bir elikidir. Ancak bu,

Crcnnin erhul-Mevkfta syledii u szlerle zlemez:

Mhiyet, mhiyet olmasbakmndan ne vardr, ne yoktur; u anlamda kio, ne varln ne de yokluun ayndr. Bu ikisinden bir ey, ona dhil deildir,

bunlarn her biri ona eklenmitir. Eer onunla (mhiyetle) birlikte varlk d-

nlrse var olur; onunla birlikte yokluk dnlrse yok olur. Bunlardan


27/30


113

bir ey dnlmedii zaman onun hakknda Vardr veya Yoktur hkm-n vermek mmkn olmaz. Bununla mahiyetin o ikisinden de ayrolduu-nu kastetmiyoruz ki, aracygerektirsin.

nk onun [yukardaki] ifadeleri, bizim ortaya koyduumuz tarzdakiphenin bertaraf edilmesinde hi bir fayda salamamaktadr. EvetMevkfsahibinin [c] u sz, zikredilen pheyi ortadan kaldrmak iin bizimortaya koyduumuz kesin aklamaya hamledilmeye elverilidir: zm;mhiyet, mhiyet olmasbakmndan ne vardr ne yoktur, demektir.

Gzel szleri ayplayan nice kimse vardr ki,

Onun afeti anlaynn ktlndandr.

Buna karn Yklem olunma mertebesinde iken mhiyet ile birlikte var-lk bulunmazsa o mertebede mhiyet ile birlikte yokluun bulunmasgerekir.Aksi durumda bir aracgerekirdi ve ayn ekilde yokluun, varln olum-suzlanmasndan baka bir mnasolmazd. Bu mertebede mhiyetin varlolmadsabit olunca, o mertebede mhiyetin yok (madm) olduu da sabitolur denemez. Zira deriz ki: Onun o mertebedeki varlnn eliii, kaytl-nn nefyedilmesi yoluyla onun o mertebedeki varlnn olumsuzlanmasdr;yoksa onun nitelenmivarlnn olumsuzlanmasdeildir. Bu olumsuzlama,

o mertebede, yani kaytlnefiyde olur. Baka bir ihtimal daha sz konusuolduu iin, birincinin ortadan kalkmas, ikincinin gereklemesini gerektir-mez ki bu ihtimal de mmknn o mertebede ne varlk ile ne de yokluk ilenitelenmesidir.

5.Aklama: Bir eyden varln bir zamanda olumsuzlanmas(bu eyin)o zamanda yoklukla nitelenmesini gerektirir. Aksi halde bu eyin, o zaman-da, eliiin iki tarafndan da uzak olmasgerekirdi; ancak bu imknszdr.Varln, bir eyden belirli bir mertebede olumsuzlanmasna gelince, mertebe

nitelenmenin zarfolduundan, bu eyin o belirli mertebede yoklukla nite-lenmesini gerektirmez. Mertebenin iki eliikten uzak olmas, yani bu (belir-li) mertebede o ikisinden bir eyin bulunmamasimknsz deildir; aksinedaha nce iaret ettiim zere bu vkidir. Bu durum hakknda, hibir itirazamahal brakmakszn yle bir ahitlik getirilebilir: Her basit nedenli, ken-disinin tam nedeninden sonradr. (Basit nedenlinin) tam nedeninin mer-tebesinde varlolmadgibi yokluu da sz konusu deildir. Aksi halde

nedenlinin tam nedeninden ayrlmasgerekirdi; [zira] varln ve yokluun

bir zamanda bir araya gelemeyecei zorunludur. Bundan dolayonlardanbiri tam neden ile birletiinde dieri de sonraki bir zamanda birleir.

6.Eer sen mmknn asl mertebesinde ve (varla ve yoklua) ak ol-duu konumda, varlk ve yokluktan uzak bir ztolduunu anlarsan, bilgin-


28/30


114

lerin nsanlk, insanlk olmasbakmndan insanlktan baka bir ey deildir;ne vardr ne yoktur, ne birdir ne oktur, ne de kartlardan bir eydir szyleneyi kastettiklerini de anlarsn. Ayrca sen, [Seyyid] erfin [Crcn] zikre-dilen eye dair Varlk ve yokluktan bir ey, mhiyetin kendisi deildir ve ona(bu ikisi) dhil de deildir. Ancak bu onun onlardan biriyle nitelenmiol-mamasanlamna gelmez, zira onun kartlardan uzak kalmasimknszdr;nk onun eliiklerden biriyle nitelenmesi gerekir eklindeki aklamas-nn, sz mnasdnda aklamak ve mnasdnda bir eye indirgemekolduunu ve bunun da mhiyetin belirli bir mertebede iki eliikten uzakolmasnn imknsz olmadnn bilinmemesine dayandnda anlarsn.

7.Bil ki hikmet ehli, kitaplarnda mhiyetin asl derecesinde ve varlk veyoklua ak olduu mertebede varlk ve yokluktan uzak olmasdurumuna,srf nefiy ve tam olumsuzlama olmasbakmndan leysiyyet adnvermi-lerdir. Yine onlar bunun, mhiyetin, bakasndan elde etmedii zt bir du-rum olduuna iaret ederek yle demilerdir: Mmkn, ztbakmndanleystir, illeti bakmndan eystir. kinci Muallim Eb Nasr Frb Fusstayle demitir: Nedenli mhiyet, ztbakmndan leystir, bakasbakmn-dan vardr. Zt bakmndan olan ey, zt bakmndan olmayandan ncegelir. mm [Fahreddin er-Rz] onlarn leys ile yokluun tesinde bir eyi

kastettiklerini, yoksa yokluun kendisini ve yokluk hakknda dorulananbir eyi kastetmediklerini -zira leyste yokluun olumsuzlanmasda sz ko-nusudur- ve onlarn mmknn zatndan olan var-olmamaklk (l-vcd)anlamndaki sz konusu leysin, ztbakmndan iki taraftan biriyle gerek-lemeyi gerektirmediini kastettiklerini gz ardetmitir. mam [FahreddinRz] onlara bazen Mmkn, ztbakmndan varlgerektirici deildir vebundan da onun var olmamaklgerektirici olmasgerekmez; zira var ol-mamakl gerektiren imknszdr; bazen de Nedenlinin varlk ve yokluk

tarafnda illete ihtiyaczorunlu olduu iin, kendisi bakmndan var olmasgerekmedii gibi, yok olmasda gerekmez diyerek itiraz etmitir. Daha nceyaptmz aklamalara vkf olduktan sonra iki itirazn alann konununkendisi ile deil, anlalbiimi ile alkalolduunu da anlarsn.

8.Yukardaki aklamalar senin iin bir srrdaha ak hale getirdi, o daudur: Zt hudstaki varlk ile ncelenmilik, yokluk (adem) ile ncelen-milik deildir. eyh [bn Sn] e-ifda yle dedi: Nedenli, kendisi bak-mndan leystir, nedeni bakmndan eystir. Bir ey iin kendisi bakmndan

olan, zihinde, bakasbakmndan olandan zaman bakmndan deil de ztbakmndan daha nce gelir. yleyse her nedenli, zt bakmndan sonralkile leysten sonra gelen eystir. eyh en-Nectta yle dedi: Her nedenli ztbakmndan ilk nce leystir, sonra ikinci olarak illeti bakmndan eystir. Bu


29/30


115

durumda her nedenli sonradan olmadr, yani ztbakmndan var olmaddurumda iken, varlsonradan bakasndan alr. yleyse her nedenli ztbakmndan sonradan olmadr. rnein o, bu varlbtn zamanlarda varediciden alarak var olsa bile yine de sonradan olmadr. nk onun varolmamaklndan sonraki varl, zt bakmndan sonralktr. bn Snnnaklamalarndan u ak hale gelmitir: el-Mevkfn sahibi Var olmamak-l, yani mmknn var olmamakl, var olmaklndan bizzat ncedir ki oda zt hudstur sznde isabet etmitir. Bununla birlikte o, Mmkn, ztbakmndan varlgerektirici deildir; varlk bakassebebi ile ona gerekliolur ve zt bakmndan olan ey, bakasile olan eyi nceler eklinde ortayakoyduu tarifinde ise hata etmitir. nk onun ortaya koyduu ey unu

gerekli klar: Mmknn zt bakmndan varl gerektirmemesinin, ba-kasile varlgerektirmesine ncelii zat bakmndan bir nceliktir. Onun[cnin], mmknn var olmamaklnn, varlndan zt bakmndan ncegeldiine dair zikrettii detaylaklamalarnda bu (incelik) nerede? Bu in-celik, bizim sana yaptmz aklamadadr. Sen bunlariyice dn! [Seyyid]erf [Crcn] var olmamakl (l-vcd), yokluk (adem) ile aklayarakve sonra Yokluun varla bizzat ncelii, zt hudsdur diyerek hata et-mitir. Bu makamdaki durum ona gizli kald iin yle sylemitir: Bu

szden u ortaya kmaktadr: Onlara gre, zt huds, zamn hudsta ol-duu gibi, varln yokluk ile ncelenmesidir; u var ki, zt de (zt hudsta)ncelenme zt iledir, zaman de ise zaman iledir. Bazndegelen bilginler de(konuyu) byle akladlar, ancak bu mesele gerekten zordur. nk yoklu-un varla bizzat ncelii sz konusu deildir. Aksi halde o (yokluk), varl-n nedeni veya nedeninin nedeni olurdu. Byle bir ey, onlara gre, ezeldevarlsrekli olan mmknler hakknda -her ne kadar bunlar zt huds ilesonradan ortaya kmolsalar bile- dnlemez. Onun byle sylemesinin

sebebi, leys ve madm arasndaki farkgrememesidir.9.Sen dersen ki: Eysin leys ile ncelenmesi, varln mhiyete eklenmesi-

ne gtrr. O zaman da mhiyet iin, (varlkable) ak olduu mertebedevarlk gerekli olur; ancak bu rislenin banda aklandzere mhiyet omertebede iken, varlktan mstandir ve burada onlardan (varlk ve yok-luktan) birinin bizzt, dierinin ise bakasyla olmasnda [eysin leys ile n-celenmesinin] herhangi bir etkisi sz konusu deildir. ki ahsn (Frb vebn Sn), (hudsu ztde) sz konusu edilen ncelikin aklanmasnda (zt

bakmndan olan bakas bakmndan olandan bizzt ncedir) nclnkullanmalarnn sebebi ne olabilir ki?

10.Derim ki: Aksine, adgeen soruturmada (zt bakmndan-bakasbakmndan ayrm, eysin leys ile ncelenmesi) tam anlamyla belirleyicidir.


30/30


Zt ile olann bakasile olandan bizzt nce olduu sabit olmadka ve ley-sin zt ile eysin de bakasile olduu sabit olmadka, eysin leys ile ncelen-mesi de sabit olmaz. nk illetle beraber olan eyin illet olduu henz sabitolmamtr ki, bundan, leysin mhiyetle beraber gereklemesinden leysinvarla ak olduu mertebede eysten zt ile nce olmashali gerekli olsun!

11.Sen dersen ki: lletle birlikte bulunan eyin illet olduu henz sabitolmadgibi, zt ile olan eyin bakasyla olan eyden zt bakmndan ncegeldii de sabit olmamtr.

12.Derim ki: Sz, onun sbtu hakknda deildir, aksine burada ona ihti-ya olup olmadhakkndadr. Leysin eysten zt bakmndan nce geldiine

dair aklamadaki kastm udur: Ak bir zihin una hkmeder: Mmkn,kendinde mevcut olmadndan varlbakasndan alr; nk eer ztndanvarlolsaydvarlbakasndan almasmmkn olmazd, aksi halde var-ken bir daha var olurdu. Dolaysyla bakasndan alnan varlk, mmknnkendisinde bulunan var olmamaklk (l-vcd) ile nedenlenmitir. Byleceleysin, zt bakmndan eysten nce geldii ortaya kmtr.

Allah'n yardmyla (risle) tamamland.

zet

Bu makale Osmanlfilozofu Kemalpaazdenin (. 940/1534) leys ve eys te-rimleri hakkndaki grlerini konu etmektedir. Filozofa gre, leysiyyet terimislm dncesinde filozoflarla kelamclar arasndaki yaratma metafiziine ilikintartmalara k tutmaktadr. Kelamclar zamansal yaratmayesas almakta ve me-seleyi varlk-yokluk ikilemi asndan izah etmeye almaktadrlar. Onlara gre,Tanrlemi snrlbir zaman nce yoktan yaratmtr; bunu inkr etmek leminezel olduu sonucunu dourmaktadr. Buna karlk Frb ve bn Snnn g-rlerine atfta bulunan Kemalpaazdeye gre, mmknn tanm dikkatealndnda, varln ve yokluun tesinde nc bir ihtimal daha sz konusu-dur ve bunun adleysiyettir. Filozofa gre yaratma kelamclarn iddia ettii gibiyoktan yaratma deil, varln ve yokluun tesinden yaratma, yani leysiyyetieysiyyete dntrmek manasna gelir. Leysiyyet teriminin anlamndaki inceliikavramak, adadin felsefesinde kelm kozmolojik argmansavunanlarn id-dialarnn aksine, lemin zamansal balangcolmasa da yine de yaratlmoldu-

unu aklamak konusunda nemli bir bakassunmaktadr. Makalenin ekindeKemalpaazdenin ilgili risalesinin tahkikli neri ve tercmesi de yer almaktadr.

Anahtar kelimeler: Kemalpaazde, leys, eys, mmkn, ezel yaratma, zamansalyaratma

Kemalpaşazâde, Leys Ve Eys Risalesi

Documents

Transcript of Kemalpaşazâde, Leys Ve Eys Risalesi