International Congress of Energy, Economy and Security … · 2017-12-03 · Prof. Dr. Erişah...

ENSCON 2017 | International Congress of Energy, Economy and Policy | Proceedings Book

International Congress of Energy,

Economy and Security Proceedings

ENSCON'17

March 25-26, 2017

ENSCON 2017 | 25-26 March | İstanbul, Turkey

2

INTERNATIONAL CONGRESS OF ENERGY, ECONOMY AND SECURITY

ABSTRACT BOOK

March 25-26, 2017 / Istanbul-Türkiye

Editors:

Seyfettin ERDOĞAN

Durmuş Çağrı YILDIRIM

Ayfer GEDİKLİ

Assistant Editors:

Tuba Kantarcı

Hande Çalışkan

Uğur Mirasedoğlu

Printed by Umuttepe Yayınları, Kocaeli, Turkey.

Publishing Year: March, 2017

Language: Turkish and English

ULUSLARARASI ENERJİ, EKONOMİ VE GÜVENLİK KONGRESİ

ÖZET BİLDİRİLER KİTABI

25-26 Mart 2017 / İstanbul

Editörler:

Seyfettin ERDOĞAN

Durmuş Çağrı YILDIRIM

Ayfer GEDİKLİ

Editör Yardımcısı

Tuba Kantarcı

Hande Çalışkan

Uğur Mirasedoğlu

Basım: Umuttepe Yayınları, Kocaeli, Türkiye.

Yayın Yılı: Mart 2017

Dili: Türkçe ve İngilizce

Bildirilerin her türlü sorumluluğu yazarlarına aittir.

enscon.org


BİLİM KURULU

Prof. Dr. Seyfettin Erdoğan İstanbul Medeniyet Üniversitesi

Prof. Dr. Erişah Arıcan Marmara Üniversitesi

Prof. Dr. Erdal Tanas Karagöl Yıldırım Beyazıd Üniversitesi

Prof. Dr. Halis Yunus Ersöz İstanbul Üniversitesi (Rektör Yrd)

Prof. Dr. Süleyman Özdemir Bandirma 17 Eylul Universitesi

Prof. Dr. Selahattin Dibooglu University of Missouri–St. Louis

Prof. Dr. Mikail Erol Çanakkale 18 Mart Üniversitesi

Prof. Dr. Yakup Bulut Hatay Üniversitesi

Prof. Dr. Mustafa Paksoy Kilis Üniversitesi

Prof. Dr. Hamza Ateş İstanbul Medeniyet Üniversitesi

Prof. Dr. Anne Winkler University of Missouri–St. Louis

Prof. Dr. David Rose University of Missouri–St. Louis

Prof. Dr. Doğan Uysal Celal Bayar Üniversitesi

Prof. Dr. Ahmet Tabakoğlu Marmara Üniversitesi

Prof. Dr. Ahmet Nohutçu İstanbul Medeniyet Üniversitesi

Prof. Dr. Adem Korkmaz Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi (Rector)

Prof. Dr. Zekai Özdemir İstanbul Üniversitesi

Prof. Dr. Tuncay Yılmaz Sakarya Üniversitesi

Prof. Dr. Targan Ünal Okan Üniversitesi

Prof. Dr. Şaban Kayhan Hasan Kalyoncu Üniversitesi

Prof. Dr. Soner Çelikkol Kocaeli Üniversitesi

Prof. Dr. Sami Karacan Kocaeli Üniversitesi

Prof. Dr. Salih Öztürk Namık Kemal Üniversitesi

Prof. Dr. Rasim Yılmaz Namık Kemal Üniversitesi

Prof. Dr. Ramazan Sarı Orta Doğu Teknik Üniversitesi

Prof. Dr. Osman Altuğ Marmara Üniversitesi

Prof. Dr. Nuray Altuğ Marmara Üniversitesi

Prof. Dr. Nilgün Çil İstanbul Üniversitesi

Prof. Dr. Mustafa Aykaç Kırklareli Üniversitesi (Rektör)

Prof. Dr. Murat Yülek İstanbul Ticaret Üniversitesi

Prof. Dr. Muhsin Kar Yıldırım Beyazıd Üniversitesi

Prof. Dr. Muhittin Kaplan İstanbul Üniversitesi

Prof. Dr. Melike Bildirici Yıldız Teknik Üniversitesi

Prof. Dr. Mehmet Yüce Uludağ Üniversitesi (Dekan)

Prof. Dr. Mehmet Duman Artvin Çoruh Üniversitesi (Rektör)

Prof. Dr. Mehmet Bulut Sabahattin Zaim Üniversitesi (Rektör)

Prof. Dr. Mehmet Barca Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi (Rektör)

Prof. Dr. Kerem Alkin Nişantaşı Üniversitesi

Prof. Dr. Kenan Dağcı Yalova Üniversitesi

Prof. Dr. Kahraman Çatı Düzce Üniversitesi

Prof. Dr. İlyas Doğan Gazi Üniversitesi

Prof. Dr. İbrahim Güran Yumuşak Sabahattin Zaim Üniversitesi (Dekan)

Prof. Dr. Hatice Neşe Erim İstanbul Medeniyet Üniversitesi

Prof. Dr. Hasan Vergil İstanbul Üniversitesi

Prof. Dr. Haluk Alkan İstanbul Üniversitesi

Prof. Dr. Habip Yıldız Sakarya Üniversitesi

Prof. Dr. Gülden Ülgen İstanbul Üniversitesi

Prof. Dr. Feridun Yılmaz Uludağ Üniversitesi

Prof. Dr. Faik Budak Kocaeli Üniversitesi

Prof. Dr. Erdal Demirhan Osmangazi Üniversitesi

Prof. Dr. Mahmoud Sabra Al Azhar University, Filistin

Prof. Dr. Ensar Nişancı Namık Kemal Üniversitesi

Prof. Dr. Emin Ertürk Uludağ Üniversitesi


4

Prof. Dr. Elif Çepni Bahçeşehir Üniversitesi

Prof. Dr. Coşkun Can Aktan Dokuz Eylül Üniversitesi

Prof. Dr. Cevat Gerni Doğuş Üniversitesi

Prof. Dr. Jean-Pierre Allegret Paris Ouest Nanterre, Fransa

Prof. Dr. Bülent Güloğlu İstanbul Teknik Üniversitesi

Prof. Dr. Bülent Aybar Southern New Hampshirw University-ABD

Prof. Dr. Bogna Kazmierska Jozwiak University of Lodz-Polonya

Prof. Dr. Ayşe Buğra Boğaziçi Üniversitesi

Prof. Dr. Olexandr Pidchosa Taras Shevchenko University, Ukrayna

Prof. Dr. Sudi Apak Esenyurt Üniversitesi

Prof. Dr. Ali Kutan Southern Illinois University

Prof. Dr. Aysun Fıçıcı Southern New Hampshirw University-ABD

Prof. Dr. Ali Kemal Gürbüz Balıkesir Üniversitesi

Prof. Dr. Konstantin Tsvetkov University of Agribusiness and Rural Development, Bulgaristan

Prof. Dr. Nazıf Mohib Shahrani Indiana University, ABD

Prof. Dr. Aysıt Tansel Orta Doğu Teknik Üniversitesi

Prof.Dr. Max Gillman University of Missouri–St. Louis, ABD

Prof. Dr. Farid Shuaib International Islamic University of Malaysia

Prof. Dr. Mohd Iqbal Abdulwahab International Islamic University of Malaysia

Prof. Dr. Andrzej Bistyga Katowice School of Economics, Poland

Prof. Dr. Ileana Tache Transilvania University of Brasov

Osman Saraç Borsa İstanbul Genel Müdürü

Ekrem Direkçi Başbakanlık Müşaviri

Prof. Dr. Ali Çelikyay Osman Gazi Üniversitesi

Prof. Dr. Ahmet İncekara İstanbul Üniversitesi

Prof. Dr. Mahmut Bilen Sakarya Üniversitesi

Prof. Dr. Abdülmecit Türüt İstanbul Medeniyet Üniversitesi

Prof. Dr. David Weir Northumbria University / Cambridge Scholars

Doç. Dr. Hüseyin Altay Mustafa Kemal Üniversitesi

Doç. Dr. Zafer Kanberoğlu Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Doç. Dr. Vedat Cengiz Kocaeli Üniversitesi

Doç. Dr. TolgaUlusoy Kastamonu Üniversitesi

Doç. Dr. Şevket Alper Koç Kocaeli Üniversitesi

Doç. Dr. Şahap Kavcıoğlu Bayburt Milletvekili

Doç. Dr. Sibel Aykın Akdeniz Üniversitesi

Doç. Dr. Selman Yılmaz İstanbul Üniversitesi

Doç. Dr. Rengin Ak Kırklareli Üniversitesi

Doç. Dr. Özlem Durgun İstanbul Üniversitesi

Doç. Dr. Murat Pıçak Dicle Üniversitesi

Doç. Dr. İdris Demir İstanbul Medeniyet Üniversitesi

Doç. Dr. İbrahim Turhan İzmir Milletvekili

Doç. Dr. Hasan Gül Ondokuz Mayıs Üniversitesi

Doç. Dr. Haluk Zülfikar İstanbul Üniversitesi

Doç. Dr. Hakan Kahyaoğlu Dokuz Eylül Üniversitesi

Doç. Dr. Gülçin Tapşin İstanbul Ticaret Üniversitesi

Doç. Dr. Emrah İsmail Çevik Namık Kemal Üniversitesi

Doç. Dr. Emel İslamoğlu Sakarya Üniversitesi

Doç. Dr. Elif Hobikoğlu İstanbul Üniversitesi

Doç. Dr. Durmuş Çağrı Yıldırım Namık Kemal Üniversitesi

Doç. Dr. Bahar Burtan Doğan Dicle Üniversitesi

Doç. Dr. Ayfer Gedikli İstanbul Medeniyet Üniversitesi

Doç. Dr. Ali Arı Kırklareli Üniversitesi

Doç. Dr. Kenan Aydın Kocaeli Üniversitesi

Doç. Dr. İshak Torun Bolu İzzet Baysal Üniversitesi

Doç. Dr. İlhan Eroğlu Gaziosmanpaşa Üniversitesi


Doç. Dr. İbrahim Subaşı Marmara Üniversitesi

Doç. Dr. Başak Tanınmış Yücememiş Marmara Üniversitesi

Doç. Dr. Hatice Karahan Medipol Üniversitesi

Doç. Dr. Hakan Kahyaoğlu Dokuz Eylül Üniversitesi

Doç. Dr. Burcu Özcan Fırat Üniversitesi

Doç. Dr. Ahmet Faruk Aysan Boğaziçi Üniversitesi

Doç. Dr. Yücel Ayrıçay Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniverstesi

Doç. Dr. Özlen Hiç İstanbul Üniversitesi

Doç. Dr. Aysen Hiç Gencer İstanbul Aydın Üniversitesi

Doç. Dr. Cüneyt Kılıç Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi

Doç. Dr. Levent Çinko Marmara Üniversitesi

Doç. Dr. Ferda Yerdelen Tatoğlu İstanbul Üniversitesi

Doç. Dr. Selami Özcan Yalova Üniversitesi

Doç. Dr. Abdulvahap Baydaş Bingöl Üniversitesi

Doç. Dr. Selman Yılmaz İstanbul Üniversitesi

Doç. Dr. Rosmah Mat Isa Universiti Kebangsaan Malaysia

Doç. Dr. Gadir Bayramlı Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Nurhodja AKBULAEV Azerbaijan State University Of Economics

Dr. Idris Demir University of Oxford, Oxford Centre for Islamic Studies Chevening Fellow

Dr. Ayşegül Durukan Nişantaşı Üniversitesi

Dr. Mohd Iqbal bin Abdul Wahab International Islamic University Malaysia/li>

Dr. Barış Alparslan Yıldırım Beyazıt Üniversitesi

Dr. Mehmet Naci Efe Üsküdar Üniversitesi

Dr. Berna Ak Bingül Kırklareli Üniversitesi

Dr. Kaushik Chattopadhyay Prof. S.N.H. College, University of Kalyani

Dr. Yıldız Aksoy İstanbul Medeniyet Üniversitesi

Dr. Murat Tümay İstanbul Medeniyet Üniversitesi

Dr. İsmail Cem Ay Gelişim Üniversitesi

Dr. Veli Sırım Namık Kemal Üniversitesi

Dr. Niyazi Gümüş Kastamonu Üniversitesi

Dr. Korhan Arun Namık Kemal Üniversitesi

Dr. Cengiz Ceylan Kırklareli Üniversitesi

Dr. Aslıhan Nakiboğlu Niğde Üniversitesi

Dr. Ahu Ergen Bahçeşehir Üniversitesi

Dr. Ömer Esen Muş Alpaslan Üniversitesi

Dr. Abdilahi Ali Aberystwyth University / Ingiltere

Dr. Malik Babar Hussain University of Sargodha / Pakistan

Dr. Zeeshan Atiq University of Karachi / Pakistan

Dr. Büşra Karataşer Namık Kemal Üniversitesi

Dr. Sema Yılmaz Genç Kocaeli Üniversitesi

Dr. Yener Coşkun Semaye Piyasası Kurumu Başuzman

Dr. Daniel Kapp European Central Bank

Dr. Zişan Kılıçkan Kocaeli Üniversitesi


6

İçindekiler

ENERJİ ARZ GÜVENLİĞİNİN SAĞLANMASINDA YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAKLARININ

ÖNEMİ............................................................................................................................. ........................................4

CARİ AÇIK SORUNU PERSPEKTİFİNDE TÜRKİYE’NİN ENERJİ AÇIĞI VE GELECEĞE İLİŞKİN

ÖNERİLER............................................................................................................................................................14

EKOLOJİK MİMARİ (ENERJİ-ETKİN) TASARIM BAĞLAMINDA KONUT YERLEŞME BİRİMİ

TASARIMI............................................................................................................................................ ................26

ENERJİ ALANINDA BİR REKABET SAHASI OLARAK DOĞU AKDENİZ’İN ÖNEMİ.......................36

ELEKTRİK PİYASASINDA ARZ GÜVENLİĞİ VE TÜRKİYE...................................................................56

YOKSULLARIN BANKASI: GRAMEEN BANK............................................................................................64

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ VE ULAŞIM SEKTÖRÜ İLİŞKİSİNİN EKONOMETRİK ANALİZİ: TÜRKİYE

ÖRNEĞİ.................................................................................................................................................................74

THE EFFECT OF PUBLIC INCENTIVE POLICIES ON THE DEVELOPMENT OF WIND POWER

PLANTS IN TURKEY.......................................................................................................................................... 85

ENERGY POLICY OF THE EU AND THE ROLE OF TURKEY IN ENERGY SUPPLY SECURITY...99

ELEKTRİK PİYASASINDA KAPASİTE MEKANİZMASI SİSTEMİ.......................................................113

EKONOMİK BÜYÜME, ENERJİ TÜKETİMİ, TİCARİ AÇIKLIK VE CO2 EMİSYON ETKİLEŞİMİ:

TÜRKİYE ÖRNEĞİ...........................................................................................................................................132

ENERJİ KAYNAĞI KÖMÜRÜN DÜNYA’DA VE TÜRKİYE’DEKİ KONUMU.....................................144

YENİLENEBİLİR ENERJİ TÜRÜ OLARAK RÜZGÂR ENERJİSİ: TÜRKİYE VE TEKİRDAĞ İLİ

ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME...............................................................................................................152

ASİMETRİK KARŞILIKLI BAĞIMLILIK KOŞULLARINDA SİYASİ İŞBİRLİĞİ MÜMKÜN MÜ?

TÜRKİYE-RUSYA ENERJİ İLİŞKİLERİ, 2003-2016...................................................................................168

YEŞİL GİRİŞİMLER VE KARŞILAŞILAN ENGELLER: OTOMOTİV ANA SANAYİ ÖRNEĞİ.......202

THE STRUCTURAL DYNAMİCS OF PUBLİC BUDGET İN TURKEY AND ITS FİSCAL

IMPROVEMENT REVİEW AFTER 2008 CRİSİS........................................................................................211

KABLOSUZ YEREL ALAN AĞLARINDA NESNELERİN İNTERNETİ İÇİN DÜŞÜK ENERJİ

TÜKETİMLİ ÇOK ATLAMALI VE GÜVENLİ BİR ARABİRİM GELİŞTİRME UYGULAMASI......221

SULTAN II. ABDÜLHAMİD’İN PETROL POLİTİKASI............................................................................229

1980 SONRASI HÜKÜMET PROGRAMLARINDA TÜRKİYE’NİN DEĞİŞEN ENERJİ......................242

THE EFFECTS OF POLİTİCAL RİSK AND GDP ON OİL PRODUCT IMPORTS: A PANEL

ANALYSİS FOR SELECTED OİL-DEPENDENT COUNTRİES................................................................258

DIŞSAL ŞOKLARIN CARİ AÇIĞA ETKİSİ? ŞOKLAR KALICI MI GEÇİCİ Mİ?................................272


KENTSEL KATI ATIK EKONOMİSİNE YÖNELİK BİR DEĞERLENDİRME: İSTANBUL İLİ

ÖRNEĞİ...............................................................................................................................................................286

BİYOKÜTLE ENERJİSİNİ EN FAZLA TÜKETEN 30 ÜLKEDE UZUN DÖNEM BİYOKÜTLE

ENERJİSİ VE EKONOMİK BÜYÜME İLİŞKİSİ.........................................................................................312

TEMİZ ENERJİ KAPSAMINDA TR83 BÖLGESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ...................................330

TÜRKİYE’DE EKONOMİK BÜYÜME, ENERJİ TÜKETİMİ, FİNANSAL KALKINMA VE CO2

SALINIM İLİŞKİSİ............................................................................................................................................352

TÜRKİYE’DE YENİLENEBİLİR ENERJİ PİYASASINDA UYGULANAN TEŞVİK

MEKANİZMALARININ YATIRIMCI GÖZÜYLE ETKİNLİĞİ................................................................363

II.ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE PETROL YATAKLARI İÇİN VERİLEN MÜCADELE....................389

1973 PETROL KRİZİNİN EKONOMİYE ETKİLERİ VE STAGFLASYON OLGUSU……………..…417

PETROL FİYATLARINDAKİ DEĞİŞİMLERİN ÜLKE EKONOMİLERİNE ETKİLERİ: “KUVEYT,

KATAR VE BİRLEŞİK ARAP EMİRLİKLERİ ÖRNEĞİ”……………………………………………….431

ANALYSIS OF EUROPEAN UNION ENERGY POLICIES FROM ENVIRONMENTAL

PROBLEMS……………………………………………………………………………………...…………….441

FİNANSAL LİBERALİZASYONUN KORBONDİOKSİT EMİSYONU ÜZERİNE OLAN ETKİLERİ:

PANEL VERİ ANALİZİ………………………………………………………………………………………454

THE EFFECTS OF FREEDOM IN FOREIGN TRADE AND FOREIGN CAPITAL INVESTMENTS ON

CARBON EMISSION: A CASE STUDY FOR SUB-SAHARAN COUNTRIES………………………….468


8

ENERJİ ARZ GÜVENLİĞİNİN SAĞLANMASINDA

YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAKLARININ ÖNEMİ

Arş. Gör. Mustafa Caner TİMUR

Ardahan Üniversitesi / İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat.

[email protected]

ÖZET: İnsanlık tarihinin dönüm noktası olan sanayi devriminin gerçekleşmesiyle beraber o zaman kadar kas

gücü ile gerçekleştirilen pek çok iş makinelerle yapılmaya başlanmıştır. Artan makineleşmeye bağlı olarak,

sanayileşen toplumların enerjiye olan ihtiyaçları artış göstermiştir. Ülkelerin sürdürülebilir bir ekonomik büyüme

ve üretim gerçekleştirebilmeleri için enerji ihtiyaçlarını güvenilir kaynaklardan, kesintisiz, uygun fiyatlı ve

yeterli miktarda sağlamaları gerekmektedir. Enerji kaynaklarını çeşitlendiremeyen ve arz güvenliği sorunu yaşan

ülkeler sadece ekonomik anlamda değil aynı zamanda ulusal güvenlik, iç ve dış siyaset ve sosyal açılardan da

zor durumda kalabilme ihtimali ile yüz yüzedir. Enerjinin günümüz dünyasında önemi çok yüksek olsa da her

ülke enerji kaynakları açısından yeterince şanslı değildir. Bazı ülkeler ihtiyacından çok daha fazla enerji

kaynağına sahipken, bazı ülkeler kendi ihtiyaçlarını dahi üretememektedir. Bu çalışma yenilenebilir enerji

kaynaklarının ülkelerin enerji güvenliği konusunu nasıl etkileyebileceği ekonomi-politika bağlamında

incelemeyi amaçlamıştır. Bu amaçla örneklem grubu olarak seçilen yedi farklı OECD ülkesinin enerji verileri

karşılaştırılmış ve yenilenebilir enerji kaynaklarının gelişimi gösterilmiştir. Yapılan literatür çalışması ve

araştırmalar neticesinde ülkelerin bağımsız bir şekilde ulusal ve uluslar arası politika izleyebilmesi, enerjiye

bağlı olarak ortaya çıkan ödemeler dengesi açıklarının azaltılması ve çevresel nedenlerden dolayı yenilenebilir

enerji kaynaklarını geliştirmesi ülkeler açısından büyük önem taşıdığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler: Enerji, Alternatif Enerji Kaynakları, Sürdürülebilirlik

The Importance of Renewable Energy Sources in the Provision of Energy Supply Security

ABSTRACT: By the realization of the industrial revolution, the turning point of human history, many works

started to be carry out by machines instead of body strength. Due to increased mechanization, the needs of

energy have increased. In order to achieve sustainable economic growth and production, it is necessary to ensure

reliable, uninterrupted, affordable and adequate energy sources for countries. Countries that cannot diversify

their energy resources and have energy supply security problem may confronted with the possibility of energy

hunger. Despite the importance is of energy, most of countries are not able to produce or reach energy supplies

for their own needs. This work aims to examine how renewable energy sources could affect countries energy

security in the context of economics and politics. For this purpose, the energy data of seven selected OECD

countries are compared and the development of renewable energy sources is listed. Researches and future

projects have shown the importance of investing in renewable energy sources and decreasing energy dependency

are important in order to follow independent national and international policies.

Key Words: Energy, Alternative Energy Sources, Sustainability

GİRİŞ

Dünya’da yaşayan tüm canlı organizmalar varlıklarını sürdürebilmek ve nesillerinin

devamlılığını sağlayabilmek için harici bir enerji kaynağına ihtiyaç duymaktadır. Yeşil

bitkiler fotosentez için güneş enerjisine ihtiyaç duyarken, hayvanlar ise gıda tüketimi yoluyla

kimyasal enerjiye ihtiyaç duymaktadırlar. İnsan varlıkları ise yaşamsal faaliyetlerini devam

ettirmek için gereken kimyasal enerjinin dışında ulaşımdan sağlığa, eğitime, temizliğe,

üretime ve birçok ihtiyacını karşılamaya yönelik harici enerjiye ihtiyaç duymaktadır (King,

2010:55).

Günümüz dünyasında fosil temelli yakıtlar dünya ihtiyacının %80’inden fazlasını

karşılamaktadır. Sanayi devriminin başlangıcında ve devamında en çok talep gören yakıt türü


kömürken, 20. Yüzyıla gelindiğinde en çok tercih edilen enerji kaynağı petrol olmuştur

(a.g.e.). Petrolün günümüzdeki ağırlığı tartışılamayacak şekilde etkin olsa da özellikle iklim

değişikliği, siyasi sorunlar, enerji fiyatlarındaki dalgalanma ve enerji kaynaklarının sınırlı

olması gibi nedenlerden dolayı ülkeler mevcudiyetlerini koruyabilmek adına enerji

kaynaklarını çeşitlendirmek zorunda kalmaktadırlar.

Enerji ihtiyacını sürdürülebilir bir şekilde sağlamak özellikle sanayi devrimi ve

küreselleşmeyle beraber ekonomik kalkınma veya uluslararası itibar arzulayan bütün ulusların

önceliği halini almaktadır. Uluslararası ilişkiler alanında çalışan Kopenhag okuluna göre

enerji güvenliğinin siyasi boyutunu, iç ve dış istikrar; askeri boyutunu, savunma ve saldırı

gücü; sosyal boyutunu, etnik ve dini kimliğin korunması; ekonomik boyutu, kaynaklara ve

pazara ulaşılabilirlik ve son olarak çevre boyutunu ise çevresel biyosferin korunması olarak

belirtilmiştir (Erdal, vd., 2012:108).

1. Enerji Arz Güvenliği Kavramı Enerji arz güvenliği kavramı genel olarak enerjiye güvenli, kesintisiz ve sürdürülebilir bir

şekilde ulaşılabilmesi anlamında gelmekle beraber günümüz dünyası açısından oldukça büyük

önem taşımaktadır. Enerji arz güvenliğinin kesintisiz sağlanması ülkelerin birbirleriyle

ilişkilerini belirlemekte ve özellikle Ortadoğu coğrafyasında görüldüğü gibi bazı dönemler

çatışmalara yol açabilmektedir. Hali hazırda devam eden ve gelecekte ortaya çıkabilecek

mevcut çatışmaların önlenebilmesi amacıyla özellikle 1973 Petrol krizinden sonra uluslararası

mecralarda da enerji güvenliği kavramı ön plana çıkmıştır.

Enerji güvenliği kavramı temelde günümüz ve gelecek nesiller için enerji arz kaynaklarının

güvenliğini ifade etmek amaçlı kullanılsa da politik, ekonomik, teknik, psikolojik ve çevresel

etmenler gibi farklı başlıklar altında da incelenebilmektedir (Vivoda, 2014:26).

Enerji güvenliğini etkileyen ilk ve belki de en önemli başlık politik nedenlerdir. Bunun sebebi

enerji kaynaklarının coğrafyalara eşit olarak dağılmamış olması ve ülkeler arası ilişkilerin

enerji arz güvenliğini etkileyebilecek olmasıdır. Diğer bir önemli faktör ise ekonomik

nedenlerdir. Günümüzde enerji harcamaları birçok ülkenin bütçesinde önemli bir yer

tutmaktadır. Enerji bağımlılığı yüksek seviyede olan ülkeler enerji fiyatlarında yaşanan bir

artıştan ödemeler dengeleri doğrudan etkilenebilmektedir. Üçüncü başlık olan enerji

güvenliğinin teknik boyutu ise enerjinin taşınması ve dağıtım kanallarının sağlama alınması

ile ilgilidir. Sürecin psikolojik boyutu ise birçok kişi tarafından göz ardı edilmektedir, enerji

güvenliğinin teknik ve politik nedenleri çözülmüş ve güvenlik altına alınmış dahi olsa inşalar

da psikolojik olarak tehdit halen sürüyor olabilir. Dolayısıyla bireylerin en küçük tehdit

hissetmeleri durumunda bilinçaltında edindikleri korkuları ortaya çıkarak enerji ürünlerine

yönelik artan aşırı talep yaratabilir. Bu durum ürünlerin fiyatlarını yükselterek geçmişte

Japonya’nın yaşadığı gibi bir krize neden olabilir. Son olarak çevresel faktörlerin enerji arz

güvenliği kapsamında incelenmesi gerekmektedir (a.g.e.). Günümüz enerji ihtiyaçları

karşılanırken, gelecek nesillerde göz önünde bulundurularak çevreye mümkün mertebe zarar

verilmeden temin edilmesi gerekmektedir.

1.1 Enerji Arz Güvenliği Politikaları

Günümüzde neredeyse bütün ülkeler enerji güvenliği kavramını petrol kaynaklarının ve

aktarım mekanizmalarının güvenliği olarak görmektedir. Bu sebeple enerji güvenliği

politikaları üretilirken çoğunlukla petrol kaynaklarının sağlama alınması üzerine politikalar

üretilmektedir. Amerika Birleşik Devletlerinde, 1970’li yıllarda başkan Jim Carter’ın daha

sonra ise 1999 yılında Ulusal Güvenlik Konseyinin açıkladığı gibi, petrol kaynaklarının

korunması ülke için yüksek önceliğe ulusal güvenliği ilgilendiren sahip stratejik bir


10

mevzudur. Ulusal Güvenlik Konseyinin 2000 yılında sunduğu raporda ise yabancı petrol

kaynaklarına erişimin garanti altına alınmasının ABD’nin öncelikli politikalarından birisi

olduğu tekrarı yenilenmiştir (Gautier, 2014:133).

Günümüzde ülkeler arasında süren ve gelecekte de büyük bir savaşa neden olabilecek en

büyük sebeplerden birisi fosil enerji kaynakları olarak gösterilmektedir. Fosil kaynaklar genel

olarak çatışmaları desteklemekte ve iç karışıklıklara davetiye çıkarmaktadır. Sağladığı büyük

getiri ve büyük oranda savunmasız olmaları nedeniyle günümüzde birçok Afrika ve Ortadoğu

ülkesinde petrol boru hatlarına ve pompa istasyonlarına saldırılar ve yağmalama girişimleri

gerçekleştirilmektedir. Dünya Bankasına göre bütçe finansmanı petrol ve türevi ürünlerin

ihracatına dayalı olan ülkelerde iç savaş riski diğer ülkelere göre kırk kat artabilmektedir. Bu

sebeple ülkeler petrolden elde ettikleri gelirin önemli bir kısmını yine petrol kaynaklarının

savunulmasına harcamaları gerekliliği ortaya çıkmaktadır (a.g.e.).

Enerji ihtiyacı günümüz medeniyeti için her geçen gün daha büyük bir ihtiyaç halini

almaktadır. Tablo 1’de dünya enerji tüketiminin OECD üyesi ve OECD üyesi olmayan

kategorisine göre gerçekleşen ve gelecekte beklenilen enerji tüketim rakamları gösterilmiştir.

Tabloya göre 2040 yılına gelindiğinde enerji tüketim miktarı bugüne oranla yaklaşık %50

oranla daha fazla artması beklenilmektedir. Bu durum enerjinin gelecekteki öneminin daha

fazla olacağına işaret etmektedir. Eğer ülkeler doğru bir enerji politikası izlemez ise enerji

kıtlığı ile karşılaşacağı kesin varsayılmaktadır.

Tablo 1: Dünya Enerji Tüketimi 1990-2040 (Katrilyon BTU)

OECD Üyesi

Olmayan

OECD

Üyesi

Tarihsel

1990 154.94 201.06

2000 173.59 236.21

2012 310.83 238.44

Beklenti

2020 375.01 253.94

2030 450.50 267.23

2040 532.84 282.12

Kaynak: U.S. Energy Information Administration

Enerji ihtiyacının her geçen gün artması nedeniyle kaynak sağlayan rafinerilerin ve bunların

korunmasına yönelik politikalar sadece ilgili ülkenin iç sorunu değil aynı zamanda

uluslararası nitelik taşıyan önemli mevzu haline gelmiştir. Bu nedenle başta ABD olmak üzere

birçok ülke, kaynak sağlayıcı ülkelere askeri ve teknik destek yapmak konusunda politikalar

geliştirmişlerdir. ABD donanması Arap Denizi, Basra Körfezi ve Kuzey Çin Denizinde

bulunan petrol sondaj kuyularının korunması amacıyla her yıl milyarlarca dolarlık maliyete

katlanarak devriye görevlerini sürdürmektedirler. Benzer şekilde dünyanın geri kalan sorunlu

bölgelerinde de yerel güçlerle işbirliği yapmak suretiyle enerji arz güvenliğinin ve

sürekliliğinin sağlanması amaçlanmaktadır. Örneğin, ABD eski bir Sovyet ülkesi olan

Gürcistan’da ordu harcamaları için her yıl milyonlarca dolar kaynak sağlayarak, askerlerini

eğiterek ve genel tavsiyelerde bulunarak bazen dolaylı bazen de doğrudan yollarla enerji arz

güvenliğini sağlamaya çalışmaktadır (Gautier, 2014:134).


Tablo 2’de seçilmiş bazı OECD ülkelerinin enerjide kendine yeterlilikleri gösterilmiştir. Bu

kavram bir ülkenin kendi ulusal enerji talebinin yine kendi öz kaynakları ile karşılanmasını

ifade etmektedir. Buna göre bazı ülkeler kendilerine yeterli miktardan fazlasını üretip

(Avustralya, Norveç, Kanada) geri kalanını ihraç ederken, bazı ülkeler (İtalya, Portekiz,

Türkiye) ise kendi kullandıkları enerjinin büyük çoğunluğunu yurt dışından ithal etmek

suretiyle temin etmektedirler.

Tablo 2: Seçilmiş Bazı OECD Ülkelerinin Enerjide Kendine Yeterlilikleri (%)

Yıllar/Ülkeler Avusturalya Çek

Cum. İtalya Portekiz Norveç Türkiye Kanada

2000 %216 %75 %16 %16 %871 %34 %148

2001 %236 %74 %16 %17 %844 %35 %152

2002 %232 %154 %16 %14 %943 %32 %154

2003 %228 %75 %16 %17 %868 %30 %147

2004 %226 %76 %16 %15 %865 %30 %148

2005 %234 %73 %16 %14 %836 %28 %149

2006 %228 %73 %16 %17 %793 %28 %154

2007 %234 %73 %17 %18 %780 %27 %153

2008 %226 %73 %18 %18 %689 %29 %150

2009 %232 %74 %19 %20 %694 %31 %150

2010 %254 %71 %19 %25 %612 %30 %151

2011 %244 %75 %19 %24 %712 %28 %153

2012 %253 %77 %22 %22 %684 %26 %159

2013 %272 %72 %24 %27 %595 %27 %164

2014 %292 %71 %25 %28 %683 %26 %168

Kaynak: International Energy Atlas

Özellikle enerji ithal etmek zorunda olan ülkeler ekonomik sıkıntılarının yanında arz temin

sorunuyla da karşı karşıya kalma riski ile yüz yüzedir. Günümüzde artan enerji ihtiyacı ülke

vatandaşlarının daha fazla enerji talep etmesine neden olmaktadır. Bu ülkelerin gelecekte arz

sorunu yaşamamaları ve dışa bağımlılıklarının kabul edilebilir seviyelere çekilmesi

gerekmektedir. Her ülkenin arzuladığı ancak gerçekleştirmekte zorlandığı kendi kendine

yeterlilik politikaları ise uzun dönemli politikalar olup özel sektör ve kamunun işbirliğiyle

başarılabilecek bir politikadır.

2015 yılı itibariyle kendi kendine enerji yeterliliği açısından dünyanın ilk beş ülkesi Güney

Sudan, Norveç, Angola, Kongo Cumhuriyeti ve Katar iken en yetersiz beş ülkesi olarak Hong

Kong(Çin), Singapur, Lübnan, Malta ve Ürdün olarak tespit edilmiştir. Türkiye’de son


12

yıllarda gerçekleştirdiği yatırımlara rağmen halen enerji yeterliliği konusunda son sıralarda

yer almakta ve ödemeler dengesi sorunları yaşamaktadır.

2. Yenilenebilir Enerji Sistemleri ve Önemi Yenilenebilir enerji; rüzgâr, güneş, biokütle, dalga enerjisi, jeotermal ve hidrojen gibi doğada

süreklilik arz eden enerji çevriminin kullanılmasıyla elde edilen enerji türüdür. Günümüz

dünyasının teknolojisi ve ekonomisi büyük oranda fosil kaynaklar olarak adlandırılan petrol

türevi enerji kaynaklarına bağımlıdır ancak bu kaynakların hem çevreye verdiği zarar hem de

kısıtlı olmaları sebebiyle yenilenebilir enerji teknolojilerinin gelişmesi zorunlu bir hal

almıştır. Dünyada bilinen petrol rezervlerinin ömrü 40-50 yıl, doğalgazın 60-65 yıl, kömürün

ise 250 yıl olarak tahmin edilmektedir (Külebi, 2007:94).

Günümüzde özellikle Ortadoğu ve Afrika’da gerçekleşen birçok çatışmanın temelinde enerji

kaynaklarının bölüşüm problemi yatmaktadır. Bu bölgeler üzerinde hak sahibi olmaya çalışan

gerek az gelişmiş gerek gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler bölgeleri istikrarsızlığa

sürüklenmektedir. Maalesef bölgede yaşayanlar insanlar kaynakların nimetlerinden

faydalanmak yerine çatışmaların olumsuzluklarından etkilenmek durumunda kalmaktadırlar.

Bu sırada dünyanın geri kalan ülkelerinde yaşayanlarda bölgedeki olumsuzluklar nedeniyle

ihtiyaç duydukları enerjiye kaynağına ulaşamamakla karşı karşıya kalmaktadır.

Fosil enerji kaynaklarının çoğunlukla sorunlu coğrafyalarda bulunması sebebiyle dünyanın

geri kalanı enerji arz güvenliği sorunu yaşama riski ile karşı karşıya kalabilmektedir. Bu

sebeple ülkelerin diğer ülkelere bağımlılıklarını azaltmak amacıyla enerji kaynaklarını

çeşitlendirmesi ve ellerinde var olan kaynakları en iyi şekilde kullanmaları büyük önem

taşımaktadır. Birçok ülke de fosil kaynaklar bulunmamaktadır ancak her ülkenin sahip olduğu

yenilenebilir enerji kaynağı potansiyeli bulunmaktadır. Bu bazı ülkeler için güneş enerjisiyken

bir diğeri için rüzgâr veya jeotermal enerji olabilmektedir. Ülkelerin kendi potansiyellerini

doğru analiz etmeleri ve buna göre enerji yatırımlarını gerçekleştirmeleri ilgili ülkenin

gelecek politikaları açısından hayati önem taşımaktadır. Enerji arzında yaşanabilecek bir

kesinti ülkenin siyaset, ekonomi ve günlük yaşantısını etkileyebilecek sorunlar yaratabilir.

Çevresel açıdan değerlendirildiğinde de enerji üretim ve tüketim faaliyetlerinin çevrede

yarattığı negatif dışsallıkların önlenmesi büyük önem arz etmekte ve bu amaçla temiz enerji

kaynakları olarak adlandırılan yenilenebilir enerji kaynaklarının geliştirilmesi uluslararası

kamuoyunda geniş destek bulmaktadır.

2.1 Günümüzde Yenilenebilir Enerji

Petrol ürünleri günümüzün en çok tercih edilen yakıt tipi olsa da nükleer enerji, rüzgâr ve

güneş enerjileri, bio yakıtlar, jeotermal enerji ve hidrojen enerjisinin de aralarında bulunduğu

pek çok alternatif enerji kaynağı da kullanıma girmiş bulunmaktadır. Buna rağmen bunların

herhangi biri veya hepsinin bir araya gelmesiyle dahi petrolün egemenliğinin yakın gelecekte

kırılması öngörülmemektedir (Gautier, 2014:139).

Günümüzde yenilenebilir enerji kaynakları çoğunlukla biokütle ve hidro enerji kaynakları

tarafından üretilmektedir. Rüzgâr enerjisi ise son yıllarda gelişme gösterse de toplam enerji

üretiminde halen sınırlı bir yere sahiptir. Biokütle yakıtları az gelişmiş ülkelerde ısıtma amaçlı

etkin olmayan yöntemlerle kullanılırken, gelişmiş ülkelerde ise daha etkin yöntemlerle ısıtma,

elektrik ve üretim amaçlı kullanılmaktadır. Elektrik üretiminde ise hidro santraller

egemenliğini korumakla beraber biyoenerji ve rüzgâr enerjisi de önemli katkılarda

bulunmaktadır. Güneş ve termal enerji sayesinde üretilen enerji miktarları da artış gösterse de


2010 yılı itibariyle halen rüzgâr, su ve biyoenerjini gerisinde bir performans sergilemektedir

(Johanssons, 2013:600).

Tablo 3: Seçilmiş Bazı OECD Ülkelerinin Yenilenebilir Enerji Üretimleri (Bin Toe)

Yıllar/Ülkeler Avusturalya Çek Cum. İtalya Portekiz Norveç Türkiye Kanada OECD

2000 6 353 1 341 10 112 3 759 13 488 10 101 44 585 318 965

2001 6 478 1 481 10 341 4 009 11 502 9 376 41 481 302 796

2002 6 755 1 568 10 888 3 551 12 332 10 042 44 151 307 038

2003 6 626 1 535 12 908 4 241 10 335 10 020 42 825 317 821

2004 6 529 1 736 12 962 3 799 10 575 10 782 44 203 330 659

2005 6 462 1 783 14 105 3 474 12 978 10 130 45 302 344 918

2006 6 652 1 930 15 325 4 212 11 564 10 359 43 953 356 321

2007 6 874 2 141 16 944 4 481 12 807 9 603 45 610 369 022

2008 7 056 2 208 19 704 4 328 13 369 9 311 45 695 384 764

2009 5 620 2 426 21 023 4 785 12 167 9 915 44 708 391 088

2010 7 018 2 780 21 864 5 460 11 676 11 626 43 559 421 720

2011 7 060 2 991 21 023 5 139 11 200 11 222 47 405 433 865

2012 7 031 3 207 23 872 4 354 13 828 12 155 47 840 460 404

2013 7 862 3 573 26 368 5 326 12 599 13 087 50 204 486 396

2014 8 179 3 633 26 513 5 536 13 097 12 085 50 127 494 853

2015 8 545 3 572 26 332 4 753 13 46 15 521 49 703 507 956

Kaynak: OECD Veri Bankası

Tablo 3’de seçilmiş bazı OECD ülkeleri ve OECD genel ortalamasında ait 2000-2015 yıllarını

kapsayan yenilenebilir enerji üretim miktarları yer almaktadır. Tabloda yer alan bütün

ülkelerin ve OECD genel ortalamasının yenilenebilir enerji üretim miktarlarında artış

görülmektedir. Buna göre ülkeler artan enerji ihtiyaçlarının bir kısmını yenilenebilir enerji

kaynaklarına yatırım yaparak dengelemeye çalıştıkları gözlemlenmektedir.

Dünyamızın özellikle petrol kaynaklı yakıtlar tarafından daha fazla kirletilmemesinin ve

enerji bağımlılığının alternatifi olan yenilenebilir enerji kaynakları büyük alternatif olarak

görülse de özellikle kurulum maliyetlerinde ki yükseklik ve geri kazanım sürelerindeki

yavaşlık sebebiyle ülkelerin ve sermaye gruplarının yatırımlarını cezbetmekte güçlük

çekmektedir. Yine de yenilenebilir enerji yatırım maliyetleri önceki zamanlara göre daha

iyimser bir hal alarak geleceğe yönelik olumlu bir tablo çizmektedir. Örneğin rüzgâr

tribünlerinin daha etkin üretim yapabilmeleri sayesinde enerji üretim maliyetini 8-10 cent

civarından 3-4 cent civarında düşürmüştür (Külebi, 2007:94).


14

Tablo 4: Seçilmiş Bazı OECD Ülkelerinin Gerçekleştirdikleri Yenilenebilir Enerji Üretimin

Toplam Enerji Üretimi İçerisindeki Payı (Hidro Enerji Santralleri Dahil) (%)

Yıllar/Ülkeler Avusturalya

Çek

Cum. İtalya Portekiz Norveç Türkiye Kanada OECD

2000 8.5 3.9 21 30.9 99.7 25 60.6 16.6

2001 8.3 4 22.3 35.1 99.6 19.9 58 15.8

2002 7.9 4.4 19.9 22.7 99.6 26.3 59.9 16.1

2003 8.5 2.8 18.9 39.1 99.5 25.3 58.9 15.9

2004 8.2 3.9 20.7 28.5 99.4 30.8 58.5 16.1

2005 8.9 4.6 18.7 19.2 99.5 24.6 59.6 16.1

2006 9.3 5 18.7 33.6 99.4 25.3 59.6 16.6

2007 8.7 4.4 17.5 35.7 99.2 19.1 60.2 16.4

2008 8.2 4.9 20.5 33.6 99.5 17.4 61.5 17.3

2009 7.5 6.3 25.7 38.5 96.6 19.6 62.9 18.4

2010 8.6 7.6 27.3 53.8 95.8 26.4 61.7 18.7

2011 10.4 9.2 28.8 47.7 96.6 25.4 62.5 20

2012 10 10.1 32.2 44.3 98.1 27.3 62.8 21

2013 12.6 11.8 40.1 59.8 97.9 28.9 62.8 22.1

2014 14.9 12 43.8 61.9 97.8 20.8 61.9 22.8

2015 15.2 13.5 38.4 49.3 97.9 31.7 62.7 23.6

Kaynak: Enerdata

Tablo 4’de Hidro enerji santrallerinin yaptıkları üretim dahil seçilmiş bazı OECD ülkelerinin

gerçekleştirdikleri yenilenebilir enerji üretimin toplam enerji üretimi içerisindeki payı

yüzdesel olarak gösterilmektedir. Tabloya göre ülkelerden sadece Norveç hariç hepsinin

gerçekleştirdikleri yenilebilir enerji üretiminin yüzdesel payı başlangıç yılı olan 2000 yılına

göre artış gerçekleştirmiştir. Norveç’in ise yenilenebilir enerji üretimindeki payı OECD

ortalamasının kat ve kat üstünde gerçekleşerek neredeyse kullandığı enerjinin tamamını

yenilenebilir kaynaklardan elde etmiştir.

Tablo 5 seçilmiş bazı OECD ülkelerinin gerçekleştirdikleri rüzgar ve güneş enerjisinin toplam

enerji üretimindeki paylarını göstermektedir. Tablo 4’den farklı olarak hidro enerji

santrallerinden elde edilen enerji miktarı veriye dahil edilmemiştir. Tabloya göre rüzgar ve

güneş enerjilerinin payı, veri başlangıç yılı olan 2000 yılına göre artış eğilimindedir. Ancak

tablo 4 ile kıyaslandığında görülmektedir ki yenilenebilir enerjiden elde edilen enerjinin

büyük kısmı halen daha hidro elektrik santrallerinden elde edilmektedir. Bu anlamda ülkelerin

rüzgar ve güneş enerjisi potansiyellerini yeterince kullanamadıkları sonucuna ulaşılmaktadır.


Özellikle Norveç ve Kanada gibi yenilenebilir enerji üretimlerinin, toplam enerji üretimindeki

payı yüksek olan ülkeler dahil rüzgar ve güneş enerjisi konusunda ortalamaların çok altında

kalmışlardır.

Tablo 5: Seçilmiş Bazı OECD Ülkelerinin Gerçekleştirdikleri Rüzgâr ve Güneş Enerjisinin

Toplam Enerji Üretimindeki Payı (%)

Yıllar/Ülkeler Avusturalya Çek

Cum. İtalya Portekiz Norveç Türkiye Kanada OECD

2000 0.05 0 2.2 0.57 0.04 0.09 0.05 0.66

2001 0.11 0 2.34 0.78 0.08 0.12 0.07 0.72

2002 0.18 0 2.4 1 0.08 0.12 0.08 0.85

2003 0.34 0.01 2.62 1.26 0.24 0.11 0.15 1

2004 0.34 0.01 2.72 2 0.26 0.1 0.17 1.19

2005 0.42 0.03 2.9 3.97 0.4 0.09 0.26 1.39

2006 0.78 0.06 3.04 6.15 0.56 0.13 0.41 1.58

2007 1.12 0.14 3.4 9.02 0.69 0.27 0.49 1.88

2008 1.32 0.31 3.6 13.02 0.67 0.51 0.61 2.27

2009 1.6 0.46 4.5 15.78 0.75 0.99 1.1 2.8

2010 2.17 1.11 5.69 17.73 0.73 1.7 1.48 3.2

2011 2.9 2.95 8.96 18.4 1.01 2.36 1.65 4.05

2012 3.47 2.93 12.9 23.17 1.05 2.82 1.84 4.81

2013 4.48 2.89 14.8 24.56 1.41 3.79 1.84 5.66

2014 6.01 3.02 16.32 24.46 1.56 4.35 1.85 6.34

2015 6.8 3.37 16.34 24.25 1.73 5.8 1.84 7.35

Kaynak: Enerdata

Gelecek yıllarda daha düşük maliyetli kurulum imkânı, verimli santrallerin geliştirilmesi,

çevresel kaygıların artması, enerji arz güvenliğinin yüksek seviyelere çekilme arzusu ve

hükümetlerin desteklerini arttırma beklentisi yenilenebilir enerji kaynaklarının üretimdeki

paylarının arttırılabileceği yönünde geleceğe ilişkin olumlu bir izlenimler oluşturmaktadır.

Tablo 6: Yıllık küresel yenilenebilir enerji yatırımları (Enflasyondan arındırılmamış US Dolar

Cinsinden Değerler)


16

Yıllar

Yatırım

Miktarı

Yıllar Yatırım

Miktarı

2004 $47Milyar 2010 $239 Milyar

2005 $73 Milyar 2011 $279 Milyar

2006 $112 Milyar 2012 $257 Milyar

2007 $154 Milyar 2013 $234 Milyar

2008 $182 Milyar 2014 $273 Milyar

2009 $179 Milyar 2015 $286 Milyar

Toplam $2,3 Trilyon

Kaynak: Frankfurt School-UNEP Collaborating Centre

Tablo 6 küresel yenilenebilir enerji yatırımlarını Amerikan doları cinsinden enflasyondan

arındırılmamış veriler ile göstermektedir. Tabloya göre yenilenebilir enerji yatırımları küresel

ölçekte artış eğilimindedir. Daha önce gösterilen tablolarda da yenilenebilir enerji

kaynaklarının üretimdeki payının arttığı belirtilmişti, sonuç olarak enerji yatırımları ile üretim

miktarları arasındaki doğru yönlü ilişki dikkat çekmektedir.

SONUÇ

Dünya genelinde yenilenebilir enerji kaynaklarına önceki yıllara göre daha çok yatırım

yapılsa da halen fosil kaynakları yakıtların egemenliği tartışılamaz boyuttadır. Fosil

kaynakların ve özellikle de petrolün bu denli egemen olması birçok açıdan riski

barındırmaktadır. Özellikle son yıllarda petrol üreticisi ülkelerde ortaya çıkan devrimler,

isyanlar ve kanlı terör örgütleri sebebiyle enerji arz kaynakları, dağıtım kanalları ve fiyat

dengesini büyük bir tehdit altına sokmaktadır. Bazı durumlarda ise herhangi bir savaş veya

ihtilal durumu olmasa da bazı ülkelerin yaptığı gibi doğal kaynaklarını diğer ülkeleri siyasi

arenada zor duruma sokmak sebebiyle kullanılabilmektedir.

Ekonominin, sosyal hayatın ve politikanın bu denli bağımlı olduğu enerji kaynaklarının risk

altında olması günümüzde enerjiye bağımlı konuma gelmiş medeniyetimizi de tehdit

etmektedir. Bu sebeple ülkelerin, enerji arz eden yabancı ülkelere bağımlılığının azaltılması

için gerekli adımların atılması gerekmektedir. Bu adımlardan bazıları enerji sağlayıcı ülkelerle

yeniden anlaşmalar yapılması, enerji kaynağı ülke alternatiflerinin arttırılması, enerjinin

depolanması ve enerji verimliliği yüksek ürünler kullanılması olabilir.

Yukarıda belirtilen tüm önlemler ülkelerin enerji arz güvenliğini bir miktar arttırsa da enerji

bağımlılığını ortadan kaldırmamaktadır. Bu nedenle ülkelerin kendi potansiyellerini araştırıp

keşfederek enerji bağımsızlığını arttıracak tedbirler almaları gerekir. Dünyadaki bütün ülkeler

fosil kaynaklar açısından yeterince şanslı olmasa da her ülkenin barındırdığı yenilenebilir

enerji kaynağı potansiyeli bulunmaktadır. Ülkelerin mevcut yenilenebilir kaynaklarını

geliştirerek büyük oranda enerji bağımsızlığını ilan etmeleri ülkelerin ekonomik ve siyasi

bağımsızlığını uluslararası arenada da arttırması açısından büyük önem arz etmektedir.

Kaynakça


Batı, O., (2013). Türkiye’de Sürdürülebilir Kalkınma ve Yenilenebilir Enerji Kaynakları, Doktora

Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ens., İstanbul

Çalışkan, Ş., (2009). Türkiye’nin Enerjide Dışa Bağımlılık ve Enerji Arz Güvenliği Sorunu.

Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, 25:297-309

Erdal, L., & Karakaya, E. (2012). Enerji arz güvenliğini etkileyen ekonomik, siyasi ve coğrafi

faktörler. Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 31(1), 107-136.

Gautier, C.(2014). Petrol, Su ve İklim (Sevgi Genç, Çev.), Tubitak Yayınları, Ankara

Johansson, Bengt. (2013). "Security aspects of future renewable energy systems–A short overview."

Sayfa: 598-605.

King, M. (2010). Dünyanın Geçici Bekçileri ( N. Akın, E. Eğilmez, Çev) Carretta Yayın, İstanbul

Külebi, A. (2007). Türkiye’nin Enerji Sorunları ve Nükleer Gereklilik, Bilgi Yayınevi, Ankara

Vivoda, V. (2016). Energy security in Japan: Challenges After Fukushima. Routledge.

Çevrimiçi Kaynaklar

Enerdata, Çevrimiçi:https://yearbook.enerdata.net/renewable-in-electricity-production-share-by-

region.html#wind-solar-share-electricity-production.html,Erişim Tarihi:24.02.2017

Frankfurt School-UNEP Collaborating Centre, Çevrimiçi, http://fs-unep-

centre.org/sites/default/files/attachments/press_release_gtr_2016_in_english.pdf ,Erişim

Tarihi:24.02.2017

OECD Veri Bankası, Çevrimiçi: https://data.oecd.org/energy/renewable-energy.htm , Erişim

Tarihi:24.02.2017

International Energy Atlas, Çevrimiçi: http://energyatlas.iea.org/#!/tellmap/-297203538/1 , Erişim

Tarihi:24.02.2017

U.S. Energy Information Administration, International Energy Outlook 2016, Çevrimiçi:

https://www.eia.gov/outlooks/ieo/world.cfm , Erişim Tarihi:24.02.2017

https://yearbook.enerdata.net/renewable-in-electricity-production-share-by-region.html#wind-solar-share-electricity-production.htmlhttps://yearbook.enerdata.net/renewable-in-electricity-production-share-by-region.html#wind-solar-share-electricity-production.htmlhttp://fs-unep-centre.org/sites/default/files/attachments/press_release_gtr_2016_in_english.pdfhttp://fs-unep-centre.org/sites/default/files/attachments/press_release_gtr_2016_in_english.pdfhttps://data.oecd.org/energy/renewable-energy.htmhttp://energyatlas.iea.org/#!/tellmap/-297203538/1https://www.eia.gov/outlooks/ieo/world.cfm


18

CARİ AÇIK SORUNU PERSPEKTİFİNDE TÜRKİYE’NİN ENERJİ

AÇIĞI VE GELECEĞE İLİŞKİN ÖNERİLER

Doç. Dr. İlhan EROĞLU

Gaziosmanpaşa Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü.

[email protected]

Yakup ÇİDEM

Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Anabilim Dalı.

[email protected] Tel: 0532 654 78 32

Fatih YETER

Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Anabilim Dalı.

[email protected]

ÖZET: Gelişmekte olan ülkeler başta olmak üzere tüm ülkelerin sürdürülebilir kalkınma ve makro

ekonomik istikrar için gerekli unsurların başında enerji politikasının doğru konumlandırılması

gelmektedir. Bu bağlamda ülkeler enerji politikalarında şu hususlar üzerinde kurmaları gerekir:

Enerjinin uzun vadede kesintisiz, temiz ve güvenilir olması; enerji tüketiminin dışa bağımlılığa bağlı

riskleri dağıtacak şekilde çeşitlendirilmesi ve son olarak, sağlanan enerjinin çağın teknolojik şartlarına

uyum sağlayacak şekilde maliyetinin ucuz olması.

Türkiye’de cari açık sorunu temelde ekonomik büyümenin ve sürdürülebilir makroekonomik istikrarın

önündeki en büyük engellerin başında gelmekte ve cari işlemler açığı perspektifinde enerji açığı

sorunu, Türkiye’nin iktisadi yapısının ana kırılganlık unsuru olarak görülmektedir. Türkiye’nin enerji

politikasının iktisadi boyutu kadar uluslararası ilişkiler boyutundan da geleceğe yönelik ihtiyaçları

karşılayacak, jeopolitik konumu ve doğal kaynak rezervleri dikkate alınarak uzun dönemli planlanması

önem arz etmektedir.

Bu çalışmanın amacı Türkiye'de cari açık-büyüme ilişkisi içerisinde oluşan aşmazın cari açığın önemli

bileşeni olarak enerji açığı sorununa eko-politik yaklaşımların bir değerlendirmesini yapmaktır.

Anahtar Kelimeler: Cari Açık, Ekonomik Büyüme, Enerji

TURKEY'S CURRENT ACCOUNT DEFİCİT PROBLEM OF PERSPECTİVE ENERGY

DEFİCİT AND RECOMMENDATİONS FOR THE FUTURE

ABSTRACT: Specifying the energy policy correctly comes first amongst the necessary elements for

macroeconomic stability and sustainable development for all countries and especially for developing

countries. In this context, about their energy policies countries have to focus on a continuous, clean

and safe energy, varying the energy consumption in such a way that eliminates risks to be dependent

on outside energy sources, and finally providing energy which is low-cost and adaptable to the modern

technology.

Turkey’s problem of current deficit is fundamentally is the biggest one for economic growth and a

continuous macroeconomic stability, and the energy deficit is seen as the main reason for the fragility

of Turkey’s economic structure. It has a grave importance to plan Turkey’s energy policy, which

meets future energy needs, considering country’s geopolitical position and reserves of natural sources.

The aim of this study is to evaluate the difficult position which emerges regarding to the current

deficit-growth relation, and the eco-political approaches to the energy deficit problem as an important

element of the current deficit. .

Key Words: Current Deficit, Economic Growth, Energy


1. GİRİŞ

Gelişmekte olan ülkeler başta olmak üzere tüm ülkelerin sürdürülebilir kalkınma ve makro

ekonomik istikrarı için gerekli unsurlarının başında enerji politikasının doğru

konumlandırılması gelmektedir. Bu bağlamda ülkeler enerji politikalarını şu hususlar üzerinde

kurmaları gerekir. Bunlar enerjinin uzun vadede kesintisiz, temiz ve güvenilir olması; dışa

bağımlılığa bağlı riskleri dağıtacak şekilde çeşitlendirilmiş olması ve son olarak, sağlanan

enerjinin çağın teknolojik şartlarına uyum sağlayacak ve buna bağlı olarak enerjinin girdi

maliyetini ucuz olması şeklinde sıralamak mümkündür.

Enerji politikaları ülkelerin ulusal ve uluslararası diplomatik ve siyasi politikalarını olduğu

gibi ekonomi politikalarını da yakından ilgilendirmektedir. Buna göre, Türkiye’de cari açık

sorunu iktisadi yapının ana kırılganlık unsuru olarak görülmekte ve cari açık sorunun enerji

açığı perspektifinde Türkiye’nin enerji politikasının iktisadi boyutu kadar uluslararası ilişkiler

açısından da önem arz etmektedir. Türkiye’nin dünün gereksinimlerinden ziyade geleceğe

yönelik ihtiyaçları doğrultusunda, kendi jeopolitik konumunu ve doğal kaynak rezervlerini de

dikkate alarak uzun dönemli ve iyi planlanmış bir enerji politikası oluşturması gerekmektedir.

Bu çalışmada Türkiye’nin enerji açığı - cari açık ilişkisinin incelenmesinden önce cari açık

sorunun makro ekonomik istikrarın temel değişkenlerinden iktisadi büyüme üzerindeki

etkileri tartışılacaktır. Daha sonra, cari açığın spesifik olarak ana kaynakları üzerinde kısa

değerlendirme yapılarak, çalışmanın ana temasını oluşturan cari açık sorunun ana

kaynaklarından enerji açığı sorunu üzerinde durulacaktır. Son olarak Türkiye’nin enerji

politikasının yönü ve içeri ile ilgili uzun dönemli, çok yönlü ve planlı bir politika setinin

gerekliliği üzerinde durulacaktır. Sonuç ve öneri kısmı çalışmadan ortaya çıkan

değerlendirmeleri içermektedir.

2. TÜRKİYENİN CARİ AÇIK SORUNU VE BÜYÜME-CARİ AÇIK İLİŞKİSİ

Cari açık ülkelerin yurtiçi tasarruflarının yatırımlarından daha az olması durumunda ortaya

çıkan tasarruf açığı şeklinde tanımlanabilir. Denge cari işlemler hesabının oluşması için

yurtiçi tasarruf açığının yurtdışı tasarruflarının ülkeye girişi, resmi rezervler ya da net hata

noksan kalemleri ile finansa edilmelidir. Buna göre cari işlemler hesabındaki açık, ödemeler

bilançosunun finans hesabında; Doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve yabancıların tahvil

hisse senedi gibi dolaylı yabancı sermaye yatırımlarıyla kapatılabilmektedir. Gelişmiş Ülkeler

(GÜ) de de görülmekle beraber daha çok Gelişmekte Olan Ülkeler (GOÜ)’ in iktisadi

kalkınmalarını gerçekleştirmek için ihtiyaç duydukları teknoloji, enerji, ara mal ve yatırım

mallarının ithal girdi olarak üretim sürecine sokulması Cari açık unsurunun ana bileşenini

oluşturmaktadır. Bu ülkelerde cari açık sorunu, yetersiz sosyo-ekonomik alt yapısı içerisinde

üretim organizasyonunun yüksek katma değer içeren yapıda olmamasından

kaynaklanmaktadır (Altunöz, 2014: 116; Fisunoğlu ve Oransay, 2014: 900).


20

1970’lerin sonu itibariyle neoliberal ekonomi politikaların gelişmiş ekonomilerden gelişmekte

olan ekonomilere doğru gerçekleşen sistem ihracı ile gelişmekte olan ülkelerde iktisadi

sorunlar ortaya çıkmıştır. Bu sorunların en başında gelen olgu ise finansal kırılganlık yaratan

cari açık sorunu olmaktadır. Türkiye’de 1980’lerden itibaren serbest piyasa ekonomisine dâhil

olmasıyla beraber “ihracata dayalı büyüme stratejilerinin” başarılı bir şekilde

sürdürülememesi, küreselleşmenin ivmeli şekilde devam etmesi, basiretsiz hükümet

politikaları ile kamu dış borç stoku artmış ve 1990’lı ve 2000’li yılların başı Türkiye için bir

dizi finansal krizlerin (Nisan 1994, Kasım 2000 ve Şubat 2001 Krizleri) ve kamu açıklarının

meydana geldiği yıllar olmuştur. Türkiye ekonomisi 2000’li yıllarda kamu açıkları başarılı bir

şekilde azaltılmasına rağmen, küresel konjonktürde likidite bolluğunun, finansal teknolojik

yeniliklerin finansal serbestleşme ile beraber yabancı sermaye akımlarının yoğun olduğu

yıllar olmuştur (Eroğlu ve Yeter, 2016: 2725).

Grafik 1: 2000-2015 Türkiye'nin Cari Açık-Büyüme İlişkisi

Kaynak: data.worldbank.org

Türkiye’de 1990’lı yıllarda yıllık ortalama cari açığın gayri safi yurtiçi hâsılaya oranı %0,9

iken, özellikle 2001 krizi sonrası “yeni büyüme stratejisi” ile 2002-2015 yılları arasında

ortalama yıllık cari açığın GSYH’ye oranı %-4,9 olmaktadır. 1990’lı yıllarda görülen “kamu

açıkları sorunu” ekonomideki ana kırılganlık unsuru iken, 2000’li yıllarda sıcak para girişleri,

özelleştirme gelirleri ve şirket birleşmeleri ile finanse edilmeye çalışılan “dış açık sorunun”

ve dolayısıyla cari açık sorununun ortaya çıktığı yıllar olmaktadır (Yeldan, 2009; 17). 2002-

2007 yılları arasında Türkiye ekonomisi oldukça yüksek bir büyüme performansı gösterirken,

cari açığın 2002’de %-0,2 gibi makul seviyede iken, 2007 yılında cari açık %-6 seviyelerine

yaklaştığı görülmektedir. 2008 küresel finans krizi ile küresel boyuttaki daralmadan nasibini

alan Türkiye ekonomisi, krizin etkisini hissetmeye başladığı 2008 yılının son çeyreğinde %-

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Büyüme 6.8 -5.7 6.2 5.3 9.4 8.4 6.9 4.7 -0.7 -4.8 9.2 8.8 2.1 4.2 3 4

Cari Açık -3.7 1.9 -0.2 -2.5 -3.6 -4.3 -5.9 -5.7 -5.4 -1.8 -6.1 -9.6 -6.1 -7.7 -5.5 -4.5

-15

-10

-5

0

5

10

15


6,2 oranında ekonomik daralma gerçekleşirken 2009 yılında da %-4.8 oranında ekonomik

daralma devam etmiştir. 2009 yılında ekonomik daralma, beraberinde cari açık oranını %-1,8

seviyesine kadar düşmüştür. Kriz sonrası Türkiye ekonomisinde baz etkisinin görülmesi ile

2010 ve 2011 yıllarında sırasıyla %9,2 ve %8,8 gibi rekor seviyelerde büyüme oranları

beraberinde %-6,1 ve %-9,6 gibi çok yüksek oranlarda cari açığı meydana getirmiştir. Küresel

konjonktürdeki ekonomik daralma ile kriz öncesi büyüme performansları gelişmekte olan

birçok ülke gibi, Türkiye’de de potansiyel büyüme oranlarının altında gerçekleşmiştir.

Türkiye’nin potansiyel büyüme oranını kabaca %4,5-5 oranında kabul edersek, 2012-2015

yılları arasında ortalama büyüme oranı %3,3 iken yine aynı dönemde cari açık sorunu kronik

hale gelmiş ve %-6 gibi yüksek ortalama cari açık sorunu ortaya çıkmıştır. Türkiye’de 2001

krizi sonrası büyüme trendiyle cari açık büyüme trendi arasında ters yönlü ve güçlü yönlü

ilişki olduğu görülmekte iken son dönem büyüme oranlarının potansiyel büyüme trendinin

altında olmasına rağmen yüksek cari açık sorunu kronik bir hal alarak Türkiye’nin yapısal

sorunları arasına girmiştir (Grafik 1).

3. TÜRKİYE’DE CARİ AÇIĞININ SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ

Cari açık sorunu kadar cari açığın sürdürülebilirliği de önem arz etmektedir. Cari açığın

sürdürülebilirliği açısından yatırım, tasarruf, ithalat, ihracat, döviz kurları ve hükümet

politikalarının yapısı ile uluslararası finansal piyasaların konjonktürel yapısı da önemli

belirleyici unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Eğer ulusal ve uluslararası konjonktür, borç

yönetim politikası ile uyumlu ise bu sürdürülebilir bir durumdur. Fakat geleceğe yönelik

ekonomi politikası ve davranışları sabit kalacağı düşünülse bile yatırım, tasarruf, ithalat,

ihracat ve döviz kurları gibi değişkenlerin konjonktür karşıtı değişmeyeceği varsayımı

yapılamayacağından cari açık bu durumda sürdürülebilir özellikte olmayacaktır. Başka bir

ifadeyle; yatırım, tasarruf, ihracat, ithalat, döviz kurları ve hükümet politikaları sabit kalsa

bile mevcut şartlar altında gelecekte iktisadi kriz yaratma riski mevcutsa, cari açık sorunu

sürdürülebilir değildir. Son olarak, cari açıkla ilgili önem arz eden konulardan birisi de cari

açığın dış finansmanın kalitesi ve niteliği konusudur. Kısa vadeli sermaye girişi ile finanse

edilen dış ödemeler açığının sermayenin kaynağına dönüş olasılığı ve hızı daha yüksek

olacağından bu durum ekonomik kırılganlılığı artıracaktır. Cari açığın finansmanın niteliği

uzun vadeli ya da doğrudan yabancı yatırımlar şeklinde olması halinde sermayenin geri dönüş

olasılığı daha az olacaktır bu durum ise cari açığın sürdürülebilirliğini olumlu etkileyecektir

(Uygur, 2012: 16-17) . Nitekim dünya ekonomisinde küresel finans krizi öncesi dış

finansmana ulaşabilme kolaylılığının ve maliyetinin düşük olduğu bu dönemde cari açık

sorununu dönemsel açıdan yönetimi daha kolay iken, küresel finans kriz sonrası

belirsizliklerin arttığı ve ani kısa vadeli yabancı sermaye giriş ve çıkışların olduğu bu

dönemde cari açığın sürdürülebilirliği daha zor olmaktadır.


22

Tablo 1: 2002-2016 Türkiye’nin Brüt Dış Borç Stoku (Milyar $)

Milyon$ Kamu

Sektörü TCMB Özel Sektör

Toplam Brüt Dış

Borç Stoku

Toplam Brüt Dış

Borç Stoku/GSYH

(%)

2002 64.533 22.003 43.060 129.596 56,2

2003 70.844 24.373 48.945 144.161 47,3

2004 75.668 21.410 64.061 161.139 41,3

2005 70.411 15.425 84.914 170.750 35,5

2006 71.587 15.678 120.844 208.108 39,5

2007 73.525 15.801 160.686 250.012 38,5

2008 78.334 14.066 188.558 280.958 37,9

2009 83.513 13.162 172.265 268.940 43,6

2010 89.110 11.565 191.350 292.025 39,9

2011 94.280 9.334 200.296 303.909 39,3

2012 104.023 7.088 227.910 339.022 43,1

2013 115.944 5.234 267.875 389.054 47,3

2014 117.710 2.484 282.288 402.482 50,4

2015 113.352 1.327 293.692 397.711 46,2

2016 (3Ç) 122.076 964 293.692 416.732 49,0

Kaynak: www.hazine.gov.tr

Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde cari açık-büyüme ilişkisi arasındaki güçlü ve ters

yönlü ilişkinin nedenleri üzerinde durmak gerekir. Cari açığın ana kaynağı tanım gereği

yurtiçi tasarrufların yurtiçi yatırımları finanse edece büyüklükte olmamasıdır. Bu durum

esasen cari açık sorunun tasarruf açığı sorunu olmasından kaynaklanmaktadır. Türkiye’de cari

işlemler açığının karakteri kamu kaynaklı ve özel sektör kaynaklı olmaktadır. 2000’li yıllara

kadar dış borç karakteri kamu kaynaklı olarak meydana gelirken, sonraki yıllarda dış borç

karakteri özel sektör kaynaklı olarak ortaya çıkmaktadır (Eşiyok, 2012: 60). Tablo 1

Türkiye’nin 2002-2016 yılları arasındaki dış borç stokunun bileşenlerini; kamu dış borç stoku,

TCMB dış borç stoku ve özel sektör dış borç stoku şeklinde göstermektedir. 2002 yılından

itibaren toplam brüt borç stoku sektörel bazda kamu sektörünün ağırlığı bulunmaktayken

2005 yılından itibaren özel sektörün dış borç stokunun ağırlık oranı daha fazla olmakta ve

sürekli artmaktadır. Türkiye’nin brüt dış borç stoku 2002 yılında yaklaşık 130 milyar dolar

seviyesinde iken, 2016 yılı üçüncü çeyreği itibariyle 416 milyar dolar seviyesine gelmiştir.

Bu durum Türkiye’nin cari açık - dış borç sarmalının mevcut iktisadi yapı içerisinde

sürdürülebilirliğini imkân vermemektedir (Tablo 1).

23

1990 yıllardan başlayarak 2008 küresel finans krizine kadar “great moderation” olarak

adlandırılan küresel konjonktürde küresel likidite bolluğunun yaşandığı, teknolojik gelişmeler

ile küreselleşmenin ivme kazandığı bu dönemde finansal serbestleşme ile gelişmekte olan

ülkelere sermaye girişleri hız kazanmıştır. Yüksek faiz-düşük kur eğilimleri altında kısa

vadeli spekülatif sermaye akımları bir taraftan kamu ve özel sektörün tasarruf açığını finanse

ederken diğer taraftan kredi genişlemelerine, rekabete dayalı serbest dış ticaretin ve

değerlenen ulusal paralar koşullarında ithalata dayalı tüketim hacminin büyümesine

(tasarrufların azalmasına) dolayısıyla cari açığın yukarı yönlü baskıyla karşılaşmasına neden

olmaktadır (Eşiyok, 2013; 70).

Tablo 2: Türkiye’nin 2002-2015 Yılları Arasında Dış Ticaret Dengesi

Milyar $ İhracat İthalat Dış Ticaret

Dengesi

İhracatın İthalatı

Karşılama Oranı

(%)

2002 36 51 -15 69,9

2003 47 69 -22 68,1

2004 63 97 -34 64,8

2005 73 116 -43 62,9

2006 85 139 -54 61,3

2007 107 170 -62 63,1

2008 132 201 -69 65,4

2009 102 140 -38 72,5

2010 113 185 -71 61,4

2011 134 240 -105 56,0

2012 152 236 -84 64,5

2013 151 251 -99 60,3

2014 157 242 -84 65,1

2015 143 207 -63 69,4

Kaynak: TÜİK Verileri

Tablo 2’ de Türkiye’nin 2009-2015 yılları arasında ihracat, ithalat, dış ticaret dengesi ve

ihracatın ithalatı karşılama oranı verilmektedir. Türkiye’de ihracat miktarları 2008 küresel

finans krizine kadar dönemde 4 katına yakın oranda artarken ithalatı da aynı dönem içerisinde

4 katına yakın oranda artış sağlamıştır. Bu dönemde yine ihracatın ithalatı karşılama oranı

%60’lar seviyesinde olmaktadır. 2009 yılında dış ticaret dengesi -38 milyar dolar civarında

iken ihracat ile ithalat arasında makas giderek artmış, 2011 yılında 105 milyar dolar gibi rekor

seviyelerde iken 2011-2015 döneminde ihracat ve ithalat miktarları eşanlı artışları karşısında

ihracatın ithalatı karşılama oranında kayda değer bir artış görülmemiştir. Buna göre, ihracatın

ithalata dayalı şekilde hareket etmesi, cari açık sorunun dış ticaret hacmi ile değil dış ticaretin

niteliği ile yakından ilgili olduğu gözlemlenmektedir (Tablo 2).


24

Grafik 2: Türkiye’nin (2009-2015) İthalatın Mal Gruplarına Göre Dağılımı (Milyar $)

Kaynak: http://www.kalkinma.gov.tr/Pages/TemelEkonomikGostergeler.aspx

Grafik 2’de Türkiye’nin 2009-2015 döneminde toplam ithalat miktarının gruplara göre

dağılımı gösterilmektedir. Toplam ithalatın mal gruplarına göre dağılımında ara malları

ithalatının toplam ithalat içerisindeki payı %70’ler düzeyinde gerçekleşmektedir. Buna göre,

Türkiye’nin toplam ithalat kompozisyonunda ara mal ithalatçısı konumunda olması ithalatın

ihracata dayalı yapıda olduğu tezini destekler mahiyette görünmektedir. Ara mal ithalatının

toplam ithalattaki payının yüksek olması ihracatın ithalata bağımlılığının yüksek olduğunun

tek etkeni olmasa da önemli etkenlerinden biridir. (Grafik 2). Diğer bir etken ise ihracatta

ithal girdi maliyetlerinin toplam maliyet içerisindeki payının fazla olması ve imalat

sanayisinin yapısal sorunları çerçevesinde ara mal yatırımlarının katma değer meydana

getirme oranlarının çok düşük seviyede olmasıdır. Dolayısıyla cari açık sorunu, dış ticaret

açığı yönünden, mevcut yapı içerisinde ihracatın artırılması ithalatın da artması sonucuna

dayanmaktadır (Subaşı, 2010: 29).

4. TÜRKİYE’NİN CARİ AÇIK KAYNAĞI OLARAK ENERJİ AÇIĞI SORUNU

Türkiye’nin sektörel bazda ithalat miktarında önemli bir paya sahip olan enerji ithalatının, dış

ticaret açığı yoluyla, cari açığın ana kaynaklarından birini temsil ettiği görülmektedir. Bu

bağlamda, Toplam enerji tüketiminin %70’lere varan oranlarda ithal enerji ile karşılanması

dışa bağımlılığın bir göstergesi ve her jeopolitik risklerin yükseldiği dönemlerde Türkiye’nin

önünde beliren, sorgulanması ve uzun vade de çözümlenmesi umut edilen bir sorun

olmaktadır (Yazar, 2010: 4). Dolayısıyla Türkiye’nin toplam enerji tüketiminin ürettiği

toplam enerjinin yaklaşık 3 katından fazla olması “enerji açığının” tek başına bile cari açık

sorunu üzerinde geniş bir perspektifte yer aldığını göstermektedir.

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Sermaye Malları Ara Malları Tüketim Malları


25

Tablo 3: Türkiye’nin (2009-2015) Enerji İthalatı, Enerji İhracatı ve Seçilmiş Göstergeler

Enerji

İthalatı

(Milyar $)

Toplam

İthalat

(Milyar $)

Enerji

İhracatı

(Milyar $)

Enerji Dış

Ticaret

Dengesi

(Milyar $)

Enerji

İthalatı

/Toplam

İthalat

(%)

Cari

Açık /

GSYH

(%)

Ham

Petrol

Ort.

Varil

Fiyatı ($)

2009 29,9 140,9 3,9 -22,4 21,2 -1,8 63,9

2010 38,4 185,5 4,4 -34,5 20,7 -6,1 79,9

2011 54,1 240,8 6,5 -49,7 22,4 -9,6 97,0

2012 60,1 236,5 7,7 -53,6 25,4 -6,1 94,0

2013 55,9 251,6 6,7 -48,2 22,2 -7,7 97,6

2014 54,8 242,1 6,1 -48,7 22,6 -5,5 91,2

2015 37,8 207,2 4,5 -33,3 18,2 -4,5 49,3

Kaynak: TÜİK Verileri ve tr.investing.com adresinden alınmış veriler ışığında tarafımızca

oluşturulmuştur.

Tablo 3’e bakıldığında Türkiye’nin 2009-2015 yılları arasındaki enerji ithalatı ve enerji

ihracatı verilerinin, enerji dış ticaret dengesi, enerji ithalatının toplam ithalat içerisindeki

payını ve ham petrolün ortalama fiyatlarını göstermektedir. Enerji ithalatının kademeli olarak

arttığı ve giderek dışa bağımlı hale gelindiği görülmektedir. Enerji sektörü 2009 yılında

yaklaşık 30 milyar dolar civarında enerji ithalatı yaparken 2011-2014 yılları arasında ortalama

55 milyar dolar düzeyinde enerji ithalatı yaptığı Tablo 3 itibariyle izlenmektedir. Enerji

ithalatında ham petrol fiyatların ağırlıklı etkisi göz önüne alındığında 2011-2014 yılları

arasında varil fiyatı ortalama 90 dolar üzerinde seyreden ham petrol fiyatları, küresel

konjonktüre bağlı gelişmelerden dolayı 2015 yılında 50 doların altında kalmış ve Türkiye’nin

2015 yılı enerji ithalatında ve dolayısıyla toplam ithalatta düşüşte önemli rolü bulunmaktadır.

Yine Tablo 3 itibariyle dış ticaret açığını oluşturan en önemli kalemlerin başında gelen

enerjinin dış ticaret dengesi 2009-2014 yılları arasında ortalama olarak 45-50 milyar dolar

civarında açık verdiği görülmektedir. Enerji ithalatının bu derece yüksek olmasında, 2015 ve

2016 yıllarında enerji fiyatlarının düşük seviyelerde olmasına rağmen Türkiye’nin yurt içinde

üretilen toplam enerji miktarının yeterli seviyede olmaması enerji açığı sorununa ve dışa

bağımlılığa neden olduğu görülmektedir (Tablo 3).

5. KÜRESEL ENERJİ POLİTİKALARI VE TÜRKİYE’NİN ENERJİ

POLİTİKALARI

Birçok ülkenin enerji politikalarının ana temasında enerji verimliliğinin artırılması yer

almaktadır. Enerji verimliliği, kullanılan enerjinin yoğunluğunu azaltarak enerji tasarrufu

sağlamakla gerçekleştirilir. Enerji yoğunluğu ise 1 dolarlık üretim sağlayabilmek için ihtiyaç

duyulan enerji miktarıdır. Günümüz şartlarında üretimin kol gücü ile değil, makine, teçhizat

ve endüstriyel komplike araçlar ile yapılması enerjinin üretimin hemen hemen her safhasında


26

kullanılmasına yol açmaktadır. Örneğin; Dünya da, enerji tüketiminin yaklaşık beşte birini

tüketen ABD’de 1970’lere oranla 2000’li yıllarda 1 dolarlık üretim için gerekli enerji

miktarını %56 oranında daha az enerji kullanarak elde etmektedir. Dolayısıyla gelişmekte

olan ülkeler başta olmak üzer birçok ülke çağın şartlarına uyum sağlayan, ekonomilerde enerji

girdi maliyetlerini azaltacak, başka bir deyişle enerji yoğunluğunu minimize edecek sistemleri

geliştirmeye çalışmaktadırlar (Pamir, 2003).

Grafik 3: Seçilmiş Ülkelerin Enerji Yoğunluğu Göstergeleri

Kaynak: OECD Economic, Environmental and Social Statistics, FactBook 2015-2016

Grafik 3 seçilmiş ülkelerin 2000 yılı ile 2014 yılı arasında enerji yoğunluğu karşılaştırmalarını

göstermektedir. Örneğin 2014 yılında İzlanda’da 1 dolarlık üretim için kullanılan ortalama

enerji maliyeti 0,46 dolar ile enerji yoğunluğu en fazla ülke iken İngiltere, İrlanda, İsveç gibi

Batı Avrupa Ülkelerinde 0,1 doların altında görülmektedir. Türkiye’de ise enerji yoğunluğu

0,11 dolar ile enerji yoğunluğu düşük olan ülkeler kategorisinde yer aldığı görülmektedir

(Grafik 3).

Gelişmiş ekonomileri gelişmekte olan ülkelerden ayıran en önemli özellik, gelişmiş

ekonomilerin güçlü bir sermaye stokuna sahip olmalarıdır. Buna göre güçlü bir sermaye

stoku; eğitim, ar-ge faaliyetleri ve yurtiçi tasarruf fazlası ile gerçekleşecektir. Tasarruf fazlası

olan ülkeler güçlü bir sermaye stokunun içinde olan beşeri sermaye ve teknoloji ile daha fazla

yatırım ve daha fazla katma değer ile ekonomik büyümelerini ve refah düzeylerini

artıracaklardır. Gelişmekte olan ülkelerde ise sistem tam tersine işleyecek, refah düzeyini

belirli bir seviyede tutabilmek için daha fazla tüketime karşılık daha az tasarruf edilecektir.

Daha az tasarruf, daha az yatırımı, beşeri sermaye ve teknolojik girdilerin üretim sürecinde

daha az katma değer sunması ile çok daha az üretim ve gelirin oluşmasına neden olacaktır.

Küresel ekonomik koşullarda ister gelişmiş, ister gelişmekte olan ülke olsun; tarihsel süreçte

refah düzeylerini artırmak amacıyla ekonomik siyasi ve sosyal politikalarına yön vermektedir.

İstikrarlı bir iktisadi büyüme ile refah düzeyinin artırılması günümüz koşullarında daha fazla

0.00

0.05

0.10

0.15

0.20

0.25

0.30

0.35

0.40

0.45

0.50

2014 2000


27

enerji gereksinimi demektir ve bu enerji ihtiyacı ise sürekli artış göstermektedir(Özdemir,

2012: 61). Yapılan çalışmalarda enerji tüketimi ile büyüme ve gelir elde etme arasında

doğrusal bir ilişkinin mevcut olduğu ortaya konmaktadır. Ülkelerin enerji politikalarını

sağlıklı bir şekilde sürdürememesi durumunda üretim süreçlerinin aksamasına neden

olmaktadır. Bu durumda ise ülkenin büyümesinin yavaşlamasına, gelirinin azalmasına ve

dolayısıyla refah kaybına uğraması kaçınılmaz olacaktır (Ghosh, 2002: 125-129).

Bu bakımdan enerji üretim sürecinin zorunlu bir girdi olarak küresel enerji politikalarının

ulusal ve uluslar arası diplomatik ve siyasi ilişkilere yön veren stratejik bir meta olarak

küresel alanda geleceğin ekonomik, sosyal ve coğrafi düzenin şekillenmesinde önemli bir güç

olarak karşımıza çıkmaktadır. Ülkelerin refah düzeyini artırıcı bir unsur ve ekonomik

büyüme, kalkınma ve sosyal gelişmenin olmazsa olmaz şartları arasında yer alan enerjinin

temiz, ucuz, sürdürülebilir ve güvenli bir şekilde temin edilmesi, ulusal ve uluslararası

düzeyde rekabeti, ülkelerin üretim yapılarını, bütçe dengesi ve dış açıklarının temel

belirleyicileri arasında olması nedeniyle enerji konusu dünya gündeminin ilk sıralarında yer

almaktadır (Bayrak ve Esen, 2014: 139-140).

Grafik 4: Ülke Gruplarına Göre Petrol Rezerv Dağılımı

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy June 2016

Grafik 4’de dikkat çeken nokta ülke grupları içerisinde Ortadoğu ülkelerinin petrol

rezervlerinin %47 oranı ile Dünya rezervlerinin neredeyse yarısına tekabül ettiği

görülmektedir. Bir başka dikkat çeken nokta da ise Avrasya ülkeleri ve Ortadoğu ülkelerinin

petrol rezervlerine Türkiye’nin yakınlığı nedeniyle jeopolitik öneminin vurgulamasıdır. Söz

konusu bu iki grubun toplam Dünya rezervlerinin yaklaşık %55’ine sahip olduğu

görülmektedir (Grafik 4). Türkiye’nin petrol, doğalgaz gibi enerji kaynakları yönünden

zengin ülkelerle ilişkilerini siyasi ve ekonomik çıkarları doğrultusunda şekillendirmesi ve

küresel enerji piyasasında önemli bir rol alması, enerji arz güvenliği açısından ve Türkiye’nin

14%

19%

1%47%

8%

3%8%

Kuzey Amerika Ülkeleri

Güney ve Orta AmerikaÜlkeleri

Avrupa Ülkeleri

Ortadoğu Ülkeleri

Afrika Ülkeleri

Asya-Pasifik Ülkeleri


28

jeopolitik konumu gereği önem arz etmektedir. Buna göre, Türkiye küresel düzlemde enerji

politikasını uluslararası diplomatik ve siyasi ilişkilerini hassas bir şekilde dizayn etmesi,

günümüzün güç göstergesi olan enerji kaynaklarına sahip olan ülkelerle enerjinin dış

pazarlara transferinde karşılıklı bağımlılığın, karşılıklı çıkarlar ile optimize edildiği politika

setlerinin oluşturulması gerekmektedir (Karagöl vd., 2016: 75).

6. SONUÇ

Türkiye ekonomisi son 15 yılda makroekonomik performansı açısından önemli atılımlar

gerçekleştirirken, bazı iktisadi sorunların baş göstermesi, bu sorunların Türkiye’nin geleceğe

yönelik projeksiyonlarında görünür ayak bağı şeklinde ortaya çıktığını göstermektedir.

Türkiye ekonomisi bulunduğu koşullar içerisinde iktisadi sorunlarının yapısal sorunlar halinde

kökleşmesini önlemek için bir dizi iktisadi reformları gerçekleştirmesi gerekmektedir.

Türkiye ekonomisinde alt yapı yatırımları bağlamında önemli atılımların gerçekleştirmesi

yanında, geleceğe yönelik enerji projeksiyonlarda toplam üretimine karşılık gelecek ve enerji

ihtiyacını büyük oranda karşılayacak enerji altyapı yatırımlarının gerçekleştirilmesi enerji

politikasında hedef olmalıdır. Türkiye’nin mevcut coğrafi yapısı ve doğal kaynakları itibariyle

alternatif enerji kaynakları bakımından zengin bir ülke olması yerli enerji üretim potansiyelini

kendi ihtiyaçlarına cevap verecek şekilde ekonomiye kazandırılmasına fırsat verecek

niteliktedir. Ayrıca Türkiye’nin, jeopolitik konumu itibariyle, ulusal ekonomik çıkarları

doğrultusunda uluslararası enerji akımlarında kilit rol oynayarak, hem enerji arz güveliği

açısında hem küresel boyutta enerji piyasasında oyuncu olarak rol alması büyük önem

taşımaktadır. Türkiye’nin, cari açık sorununa enerji açığı perspektifinden bakması konunun

referans noktasını oluşturmaktadır. Bu bağlamda, çok yönlü, uzun soluklu ve iyi planlanmış

politika setini içeren, birbiriyle bağlantılı ve çok katmanlı bir enerji politikası seti dizayn

edilmesi cari açık sorunun çözümünün yapı taşını oluşturacaktır. Ayrıca Türkiye, uluslararası

ticarette karşılaştırmalı üstünlüğünün olduğu piyasalarda, ileri teknoloji kullanan, bilgi,

birikim ile yoğrulmuş rekabeti artırıcı üretim organizasyonunu tesis etmesi, yüksek katma

değerde mal ve hizmet üretimini de sağlayacaktır.

KAYNAKÇA:

Altunöz, U. (2014). Cari açık sorununun temel nedenleri ve sürdürülebilirliği: Türkiye örneği, İstanbul

Gelişim Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 1(2), 115-132.

Uygur, E. (2012). Türkiye'de cari açık tartışması. Discussion Paper, Turkish Economic Association, 25

Eroğlu, İ. ve Yeter F. (2016). “The Seek for A New Monetary Polıcy on The Axis Of Neo-Liberal

Polıtıcal Thought” International Congress Of Management Economy And Policy, 26-27 November,

Istanbul-Turkey.

Esen, Ö. ve Bayrak, M. (2015). Enerji açığının belirleyicilerinin teorik perspektiften

incelenmesi. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 3(1), 45-61.


29

Eşiyok, B. A. (2012). Türkiye ekonomisinde cari açık sorunu ve nedenleri. Finans Politik & Ekonomik

Yorumlar, 49(569), 63-85.

Eşiyok, B. A.(2012). Türkiye ekonomisinde cari açık sorunu ve çözüm önerileri, İktisat ve Toplum,16,

58-66.

Fisunoğlu, M. Ve Oransay G. (2014). “Current Account Deficit Sustainability in the Asset Demand

Approach” International Conference on Eurasian Economies, 1-3 July, Skopje-Macedonia.

Ghosh, S. (2002). Electricity consumption and economic growth in India. Energy policy, 30(2), 125-

129.

Karagöl, E. T., Ateş, S. A., Kızılkaya, M., ve Kaya, S. (2016). Türkiye’nin enerjide merkez ülke olma

arayışı. SETA.

Kalkınma Bakanlığı (2017). http://www.kalkinma.gov.tr/Pages/TemelEkonomikGostergeler (Erişim

Tarihi: 23.02.2017)

OECD (2016). Economic, Environmental and Social Statistics, FactBook 2015-2016

Özdemir, A. (2012). Küreselleşme sürecinde anahtar rol: enerji politikaları. Ankara Sanayi Odası

Yayın Organı, Ocak-Şubat, 58-72.

Pamir, N. (2003). Dünyada ve Türkiye’de enerji. Türkiye’nin Enerji Kaynakları ve Enerji Politikaları,

Metalurji Dergisi, (17), 134.

Subaşat, T. (2010). Türkiye’nin cari açık sorunu: nedenler ve çözümler, İktisat ve Toplum, 1, 26-34.

TÜİK (2017). www.tuik.gov.tr/

Yazar, Y. (2010). Türkiye’nin enerjideki durumu ve geleceği. Seta Analiz, 31, 1-24.

Yeldan, E. (2009). Kapitalizmin yeniden finansallaşması ve 2007/2008 krizi: türkiye krizin

neresinde?. Çalışma ve Toplum, 1, 11-28.

World Bank (2017). data.worldbank.org (Erişim Tarihi: 07.02.2017)


30

EKOLOJİK MİMARİ (ENERJİ-ETKİN) TASARIM

BAĞLAMINDA KONUT YERLEŞME BİRİMİ TASARIMI

Prof.Dr.Nevnihal Erdoğan

Kocaeli Üniversitesi,Mimarlık ve Tasarım Fakültesi, Mimarlık Bölümü.

[email protected]

ÖZET: Mimari tasarım ve kent planlanmasında, başta güneş enerjisi olmak üzere yenilenebilir enerji

kaynaklarının pasif yada aktif kullanılarak enerji korunumu sağlamak önemlidir. Tasarım ve planlama

çalışmalarında şu parametreler ekolojik (enerji-etkin) tasarım yaklaşımını destekler: Güneşten ısı, ışık ve enerji

olarak yararlanabilmek için bina formu, binalar arası mesafe, sokak genişlikleri, bina yükseklikleri, mekânsal

organizasyon, yeşil alan kullanımı, gölge alanların oluşumları, rüzgar kanalları gibi pek çoğu vardır. Kent

bütününü organize edecek temiz enerji kullanımı kirliliği azaltacak, enerji tasarrufu sağlayacak ve temiz doğal

çevreyi destekleyecektir.

Bildiride, ekolojik mimari (enerji-etkin) tasarım bağlamında iki konut yerleşme birimi projesi açıklanarak

değerlendirilecektir. Mimari tasarım projeleri Kocaeli Üniversitesi Yüksek Lisans Atölye I dersi kapsamında

yazarın yürütücülüğünde yaptırılmıştır. Konut yerleşimin programı; farklı aile büyüklükleri için toplam 200

konut, sosyal tesisler (açık-kapalı), sanat atölyeleri, kreş, alış-veriş kompleksleri gibi fonksiyonlarını

içermektedir. İzmit/ Kartepe bölgesinde seçilen konut yerleşim biriminin ekolojik tasarım (enerji-etkin)

kriterleri:1.Eko sistem özellikleri (doğal aydınlatma, güneşlenme durumu, taban alan ölçüsünün minimum

düzeyde tutulması, elektrik enerjisi için güneş ve rüzgardan yararlanma 1.Hava koridoru oluşturma (açık yeşil

alanları maksimuma çıkarılması, bina yönlenmesi/mekan organizasyonu (pozitif ve negatif etkiler)

seçilmişlerdir. Bu kriterlere göre geliştirilen iki projenin ölçekli vaziyet planı, kat planları, kesitleri, cepheleri, üç

boyutlu görselleri gibi mimari çizimleri yapıldı. Sonuçta ekolojik mimari (enerji-etkin) tasarım yaklaşımı iki

proje üzerinden açıklanıp tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler: Ekolojik Mimarlık, Mimari Tasarım, Konut Yerleşme Birimi

RESIDENTIAL UNIT PROJECTS IN THE CONTEXT OF ECOLOGICAL ARCHITECTURAL

(ENERGY-EFFICIENT) DESIGN

ABSTRACT: In architectural design and urban planning, it is important to provide energy conservation through

passive or active use of renewable energy sources, especially solar energy.The following parameters in the

design and planning studies support the ecological (energy efficient) design approach: 1. Building form, 2.

Distance between buildings, 3. Street widths, 4. Building heights, 5. Spatial organization, 6. Use of green space,

7. Formations of shadow areas, 8. Wind channels.These parameters are of great importance in order to benefit

from the sun as heat, light and energy.The city will use clean energy, reduce pollution, save energy and support

healthy and clean natural environment for organizing the city structure in a whole.

In this paper a project of two residential settlement

International Congress of Energy, Economy and Security … · 2017-12-03 · Prof. Dr. Erişah...

Documents

Transcript of International Congress of Energy, Economy and Security … · 2017-12-03 · Prof. Dr. Erişah...